OSCAR LEWIS DZIECI SANCHEZA Autobiografia rodziny meksykaskiej przeoya Aleksandra Oldzka-Frybesowa posowie Micha Gowiski BONA WYDAWNICTWO

Krakw 2011 Tytu oryginau: The Children ofSanchez. Autobiography ofa Mexican Family Tumaczenie: Aleksandra Oldzka-Frybesowa Redakcja: zesp Korekta: Magdalena Kdzierska / d2d.pl Projekt okadki i stron tytuowych: Marek Pawowski Projekt typograficzny i skad: Robert Ole/d2d.pl Copyright 1961 by Oscar Lewis. Copyright renewed 1989 by Ruth Lewis Copyright for the Polish translation by Aleksandra Oldzka-Frybesowa Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Bona, Krakw 2011 Copyright by Wydawnictwo Bona, Krakw 2011 Wydanie 1 w tej edycji isbn 978-83-62836-04-8 Wydawnictwo Bona sp. z o.o. ul. Kanonicza 11 31-002 Krakw tel. 12 430-22-90 biuro@wydawnictwobona.pl www.wydawnictwobona.pl Ksigarnia internetowa: www.bonamedia.pl Druk i oprawa: Biaostockie Zakady Graficzne s.A.

Ze szczer przyjani i wdzicznoci dedykuj t ksik rodzinie Sanchezw, ktrej prawdziwe nazwisko musi pozosta nieznane.

Od wydawcy Niniejsze wydanie Dzieci Sancheza ukazuje si dokadnie pidziesit lat po pierwszej publikacji w Stanach Zjednoczonych, w 1961 roku. Tekst tumaczenia Aleksandry Oldzkiej-Frybesowej pochodzi z jedynego polskiego wydania, ktre ukazao si w 1964 roku nakadem Pastwowego Instytutu Wydawniczego jako Sanchez i jego dzieci. Dokonano w nim niezbdnych poprawek redakcyjnych oraz dostosowano pisowni do wspczesnych zasad ortograficznych. Posowie prof. Michaa Gowiskiego powstao specjalnie do tej edycji.

Od autora Ksika ta traktuje o ubogiej rodzinie z Mexico City, skadajcej si z ojca, Jesusa Sancheza, lat pidziesit, i czworga dzieci: Manuela, lat trzydzieci dwa, Roberta, lat dwadziecia dziewi, Consuelo, lat dwadziecia siedem, i Marty, lat dwadziecia pi. Moim zamierzeniem byo pokaza czytelnikowi, jak wyglda ycie rodzinne widziane od wewntrz, a take da wyobraenie o tym, co znaczy wychowa si w jednoizbowym mieszkaniu, w blokach przeznaczonych dla biedoty, w sercu wielkiego miasta Ameryki aciskiej, przechodzcego proces szybkich przemian spoecznych. W czasie bada na terenie Meksyku, podejmowanych od roku 1943, prbowaem rnych metod w ujmowaniu i przedstawianiu problematyki rodzinnej. W ksice Pi rodzin (Basic Books, 1959) staraem si da czytelnikowi pewn wiedz o yciu codziennym w piciu przecitnych meksykaskich rodzinach, na przykadzie piciu przypadkowych, przecitnych, kolejnych dni. W obecnej publikacji umoliwiam natomiast dokadniejszy wgld w egzystencj jednej z tych rodzin - stosuj now technik: kady czonek rodziny opowiada tu wasnymi sowami dzieje swojego ycia. Taka metoda pozwala na stworzenie syntetycznego, wielostronnego i szerokiego obrazu losw kadej jednostki i rodziny jako caoci, a take wielu aspektw ycia meksykaskich klas niszych. Podane przez rnych czonkw rodziny niezalene wersje tych samych wydarze z reguy zapewniaj wewntrzn kontrol - rodz poczucie wiarygodnoci i zgodnoci z rzeczywistoci, a przez to czciowo usuwaj subiektywizm, ktry towarzyszy autobiografii jednostki.

9 Jednoczenie ujawniaj si tu rozbienoci w sposobie, w jaki te same wypadki odywaj w pamici poszczeglnych czonkw rodziny. Metoda zwielokrotnionej autobiografii usiuje rwnie ograniczy stronniczo badacza, relacja nie zostaje bowiem przepuszczona przez sito umysowoci przedstawiciela klas rednich Ameryki Pnocnej, lecz jest przedstawiana przez badane osoby ich wasnymi sowami. Sdz, e dziki temu udao mi si unikn dwch najczstszych niebezpieczestw w studiach powiconych klasom upoledzonym, a mianowicie: nadmiernego sentymentalizmu i ujcia zbyt brutalnego. Mam wreszcie nadziej, e taka metoda przekae czytelnikowi to emocjonalne zaangaowanie i wiadomo porozumienia, ktrych dowiadcza antropolog pracujcy bezporednio z obiektami swych bada, a ktre rzadko tylko bywaj przekazane w sztywnym argonie antropologicznej monografii. Istnieje bardzo niewiele wnikliwych studiw psychologicznych powiconych ubogim w krajach sabo rozwinitych, a nawet w naszym wasnym pastwie. Ani psychologowie, ani psychiatrzy dotd nie zajmowali si bliej ludmi yjcymi na tym stopniu ubstwa, ktry zosta opisany w tej ksice, cho nie jest to bynajmniej poziom najniszy. Rwnie pisarze nie dali nam wiernego i ywego opisu wewntrznego ycia biedoty we wspczesnym wiecie. Dzielnice ndzy wyday bardzo niewielu wybitnych literatw, lecz i ci, zostawszy wielkimi pisarzami, zazwyczaj patrz ju na ten wczeniejszy okres swojego ycia z perspektywy przedstawicieli klas rednich i pisz zgodnie z tradycyjnymi formami literackimi, wskutek czego utworom o charakterze wspomnie brak bezporednioci autentycznego przeycia. Tama magnetofonowa, uyta do upamitnienia ludzkich losw zawartych w tej ksice, umoliwia pocztek nowego typu literatury realizmu spoecznego. Za pomoc magnetofonu mog mwi o sobie ludzie niemajcy wprawy w pisaniu, niewyksztaceni, nawet niepimienni i w naturalny, spontaniczny, wolny od zahamowa sposb opowiada o swoich obserwacjach i dowiadczeniach. Dzieje Manuela, Roberta, Consuelo i Marty maj w sobie prostot, szczero i bezporednio waciw sowu mwionemu, literaturze opowiadanej, w odrnieniu 10 od literatury pisanej. Ci modzi ludzie, pomimo braku systematycznego wyksztacenia, wyraaj si w sposb godny uwagi, zwaszcza Consuelo,

ktra czasem osiga wyyny poezji. Wpltani w swoje nierozwizywalne problemy i kopoty yciowe zdoali jednak powiedzie o sobie wystarczajco wiele, aby da nam wgld we wasne ycie i uzmysowi zmarnowane uzdolnienia i moliwoci. ycie biednych z pewnoci nie jest nudne. Zawarte w tej ksice opowieci odsaniaj przed nami wiat przemocy i mierci, cierpienia i niedostatku, niewiernoci i rozbitych domw, przestpczoci, zepsucia i brutalnych dziaa policji, a take wzajemnego okruciestwa tych ludzi wobec siebie. Ale jednoczenie s w tej historii i sia uczucia, i ludzka serdeczno, mocne poczucie wasnej indywidualnoci, zdolno cieszenia si i nadzieja na lepsze ycie, pragnienie zrozumienia i ciepa, gotowo dzielenia si t skromn czstk, jaka tym ludziom przypada, i odwaga stawiania czoa wielu nierozwizywalnym problemom. To dla tych dziejw stanowi vecindad Casa Grande, duy jednopitrowy dom czynszowy w sercu Mexico City. Casa Grande jest jedn z setki vecindades, ktre poznaem w roku 1951, w czasie studiw nad wchanian przez miasto ludnoci rolnicz, cignc do Mexico City z wiosek azteckich. Studia nad spoecznoci azteck rozpoczem dobre par lat wczeniej, w roku 1943. Pniej, przy pomocy ludzi ze wsi, zdoaem odszuka Aztekw w rnych dzielnicach miasta. Dwie takie rodziny znalazem w Casa Grande. Zakoczywszy badania dotyczce migracji ze wsi, rozszerzyem plan pracy i zajem si wszystkimi mieszkacami vecindades, niezalenie od ich pochodzenia. Jesusa Sancheza i jego dzieci poznaem w padzierniku 1956 roku, w trakcie trwania bada w Casa Grande. Jesus wynajmowa tam mieszkanie od ponad dwudziestu lat. I cho jego dzieci to wyprowadzay si stamtd, to wprowadzay si z powrotem, jednoizbowe mieszkanie w Casa Grande byo przez cay czas gwnym punktem oparcia rodziny. Lenora, ich matka i pierwsza ona Sancheza, zmara w roku 1936, a wic par lat przed tym, gdy rodzina sprowadzia si do Casa Grande. Starsza siostra Lenory, Guadalupe, kobieta szedziesicioletnia, mieszkaa w mniejszej vecindad - Panaderos przy ulicy Piekarskiej, kilka przecznic 11 dalej. Wszystkim czworgu dzieciom ciotka Guadalupe zastpowaa matk; odwiedzali j czsto, a w razie potrzeby traktowali jej dom jako schronienie. Dlatego te akcja opowieci przenosi si raz do Casa Grande, raz do vecindad Panaderos. Obie vecindades znajduj si w pobliu centrum miasta, nie wicej

ni o dziesi minut drogi od gwnego placu, czyli Zcalo, na ktrym stoj wielka katedra i paac prezydenta. Tylko p godziny drogi oddziela dzielnic od narodowej witoci - kocioa Najwitszej Marii Panny z Guadalupe, patronki Meksyku, gdzie tumnie napywaj pielgrzymi ze wszystkich warstw spoecznych. Zarwno Casa Grande, jak i Panaderos znajduj si w ubogiej dzielnicy Tepito, gdzie poza kilkoma niewielkimi fabrykami i domami towarowymi mieszcz si publiczne anie, ndzne trzeciorzdne kina, przepenione szkoy, bary pulquerias, czyli gospody, gdzie sprzedaje si pulque, narodowy napj alkoholowy, i mnstwo maych sklepikw. Kilka przecznic dalej rozciga si Tepito, najwikszy targ starzyzny w Mexico City, znany rwnie jako Zodziejski Rynek; dwa inne due place targowe, La Merced i Lagunilla, niedawno przebudowane i zmodernizowane, le rwnie w atwej do przebycia pieszo odlegoci. Morderstwa, pijastwo, przestpczo wystpuj na tym terenie w duym nasileniu. Dzielnica jest gsto zaludniona; ulice oraz bramy, i w cigu dnia, i dugo po zapadniciu zmroku, pene s ludzi przechodzcych albo toczcych si przy wejciach do sklepikw. Przy maych stojcych na chodniku kuchenkach kobiety sprzedaj tacos i zup. Ulice i chodniki s szerokie, brukowane, ale brak tu drzew, trawy, ogrodw. Ludno mieszka przewanie w przylegajcych do siebie i wychodzcych na wewntrzne podwrka jednoizbowych mieszkaniach, zasonitych od ulicy przez sklepy albo ciany yecindad. Casa Grande stoi pomidzy ulic Fryzjersk a ulic Blacharsk. Obejmujc cay czworoboczny blok budynkw i dajc schronienie siedmiuset ludziom, Casa Grande jest oddzielnym wiatkiem, zamknitym od pnocy i poudnia wysokimi cementowymi cianami, a z dwu pozostaych stron - rzdami sklepw. Sklepy spoywcze, pralnia chemiczna, warsztaty szklarski, stolarski, salon kosmetyczny wraz z pobliskim rynkiem i publicznymi aniami zaspokajaj podstawowe potrzeby vecindad, 12 dlatego wielu jej mieszkacw rzadko opuszcza najblisz okolic, a na pozostaym obszarze Mexico City czuje si niemal obco. Ta dzielnica miasta bya niegdy siedzib wiata przestpczego, ale i dzi ludzie boj si tu zapuszcza w pnych godzinach wieczornych. Na og jednak element przestpczy wyprowadzi si std i wikszo mieszkacw stanowi ubodzy handlarze, rzemielnicy i robotnicy. Od strony wschodniej i zachodniej prowadz do vecindad dwa wskie, niepozorne wejcia, kade z bram otwart w cigu dnia, ale od dziesitej

wieczorem zawsze zamknit. Kady, kto po tej godzinie wchodzi lub wychodzi, musi dzwonkiem wezwa dozorc i zapaci mu za otwarcie drzwi. Vecindad opiekuj si rwnie dwie jej wite patronki: Najwitsza Panna z Guadalupe i Najwitsza Panna z Zapopan, ktrych figury umieszczone s za szkem, po jednej przy kadym wejciu. Rzeby te stoj otoczone przyniesionymi w ofierze kwiatami i wiecami, a do ich paszczy przyczepione s mae byszczce medaliki, wiadectwa cudw, ktrych doznali niektrzy mieszkacy vecindad. Waciwie prawie nikt nie mija tych witych figur bez jakiej oznaki czci, choby miao to by tylko spojrzenie albo popiesznie uczyniony znak krzya. Wewntrz vecindad znajduj si cztery dugie, wyoone betonowymi pytkami patios, czy te podwrka, szerokie na jakie cztery i p metra. W regularnych odstpach okoo trzech i p metra, wychodz na te podwrka malowane na brzowo drzwi stu pidziesiciu siedmiu jednoizbowych i pozbawionych okien mieszka. W cigu dnia obok wikszoci tych drzwi stoj drabiny z surowego drzewa, po ktrych wchodzi si na niski, paski dach ponad kuchenn czci kadego mieszkania. Owe dachy wykorzystuje si wielorako: peno na nich sznurw z suszc si bielizn, klatek na kury, gobnikw, doniczek z kwiatami i zioami leczniczymi, butli z gazem do gotowania, a niekiedy trafia si nawet antena telewizyjna. W dzie podwrka roj si od ludzi i zwierzt: psw, indykw, kur, czasem widzi si winie. Tutaj bawi si dzieci, bo to bezpieczniejsze ni zabawa na ulicach. Kobiety stoj w kolejce po wod albo woaj co do siebie, wieszajc bielizn, a wdrowni handlarze zachodz tutaj, by oferowa swoje towary. Co rano przez podwrka przejeda mieciarz 13 z wielkim pojemnikiem na kkach i zbiera odpadki z kadego mieszkania. Po poudniu wadz nad podwrkiem czsto obejmuj bandy starszych chopcw rozgrywajce zacite mecze piki nonej. W sobotnie wieczory odbywaj si tu zazwyczaj tace pod goym niebem. Przy zachodnim wejciu znajduj si publiczna ania i niewielki ogrdek z paroma drzewami i skrawkiem murawy sucym modym za miejsce spotka, a zarazem wzgldnie spokojny kt, gdzie starsi siadaj, aby pogawdzi czy poczyta gazet. Tu take znajduje si jednoizbowe pomieszczenie, co w rodzaju administracji", gdzie na tablicy wywieszona jest lista rodzin zalegajcych z paceniem czynszu. Mieszkacy Casa Grande pochodz z dwudziestu czterech stanw

Meksyku (Meksyk liczy trzydzieci dwa stany). Niektrzy przybyli tu z najdalszego poudnia, jak Oaxaca lub Yucatan, inni z pnocnych stanw: Chihuahua i Sinaloa. Wikszo rodzin mieszka w vecindad od pitnastu czy dwudziestu lat, niektre ju od trzydziestu. Przeszo jedna trzecia domownikw ma na terenie vecindad krewnych, a mniej wicej jedna czwarta poczona jest zwizkami maeskimi i compadrazgo (tj. rytualnym zwizkiem pomidzy rodzicami, chrzestnymi rodzicami i chrzeniakami). Te wizi wraz z niskim czynszem i godem mieszkaniowym w miecie stanowi element stabilizacji. Niektre z lepiej zarabiajcych rodzin, wtoczywszy tymczasem do maych mieszka przyzwoitsze meble i domowe urzdzenia elektryczne, czekaj na moliwo przeniesienia si do lepszej dzielnicy, ale wikszo jest zadowolona, a waciwie nawet dumna z mieszkania w Casa Grande. Poczucie wsplnoty jest w vecindad bardzo silne, zwaszcza wrd modych, ktrzy nale do tych samych band, nawizuj przyjanie na cae ycie, chodz do tych samych szk, spotykaj si na wsplnych tacach odbywajcych si na podwrku i czsto eni si czy wychodz za m na terenie vecindad. Doroli rwnie maj przyjaci, ktrych odwiedzaj, z ktrymi chodz na spacer i od ktrych poyczaj pienidze. Ssiedzkie grupy organizuj razem loterie fantowe i przedstawienia, wsplnie uczestnicz w pielgrzymkach i obchodz wita patronw vecindad, posadas na Boe Narodzenie, jak rwnie inne uroczystoci. 14 Te zbiorowe przedsiwzicia zdarzaj si jednak tylko od czasu do czasu; doroli w przewaajcej wikszoci wypadkw troszcz si o swoje sprawy" i staraj si y w zaciszu rodzinnym. Drzwi mieszka s zazwyczaj zamknite, a obyczaj nakazuje, aby odwiedzajcy puka i czeka na pozwolenie wejcia. S ludzie, ktrzy odwiedzaj jedynie krewnych lub compadres, a wic bywaj tylko w wybranych mieszkaniach. Z wyjtkiem pewnych okazji, takich jak urodziny czy wita religijne, nie ma obyczaju zapraszania na wsplny posiek. Pomoc ssiedzka, cho si zdarza, zwaszcza w nagych potrzebach, jest bardzo nika. Ktnie pomidzy rodzinami z powodu psot dzieci, uliczne bjki poszczeglnych band i osobiste zatargi pomidzy chopcami nie nale w Casa Grande do rzadkoci. Mieszkacy Casa Grande zarabiaj na ycie, pracujc w wielu rozmaitych zawodach, przy czym niektre z nich s wykonywane na terenie

vecindad. Kobiety przyjmuj do domu pranie i szycie, mczyni robi buty, czyszcz kapelusze, sprzedaj owoce i sodycze. Niektrzy chodz do pracy w fabrykach czy magazynach, albo te pracuj jako szoferzy i drobni handlarze. Poziom ycia jest tu niski, ale bynajmniej nie najniszy w Mexico City, i ludzie z ssiedztwa uwaaj, e mieszkanie w Casa Grande nobilituje. Casa Grande i Panaderos to przykad ostrego kontrastu w cywilizacyjnym krgu klas upoledzonych. Panaderos jest ma vecindad, skadajc si z dwunastu jednoizbowych, pozbawionych okien mieszka, mieszczcych si obok siebie w jednym rzdzie i wystawionych na widok przechodniw: nie ma tu murw oddzielajcych budynek od ulicy, brak jakiejkolwiek bramy; jest tylko brudne podwrze. Nie ma te, w przeciwiestwie do Casa Grande, pooonych wewntrz domu ubikacji ani wody w kranach. Osiemdziesicioro szecioro mieszkacw korzysta z dwch wsplnych umywalni i dwch rozwalonych toalet z kruszcej si cegy i gliny, gdzie funkcj zason peni kawaki podartego workowego ptna. W Casa Grande stwierdzimy mniejsz ni w Panaderos liczb osb przypadajcych na jedno ko i mniej sypiajcych na pododze, wicej za gotujcych na gazie ni na nafcie lub wglu drzewnym i wicej tych, 15 ktrzy jadaj regularnie trzy posiki dziennie; poza tortillami i ykami posuguj si przy jedzeniu noami i widelcami, pij piwo, a nie pulque, kupuj raczej nowe ni uywane meble i ubranie. Dzie Zaduszny obchodz w kociele, uczestniczc w mszy witej; nie skadaj ju w domu tradycyjnych ofiar z kadzida, wiec, poywienia i wody. Jest to oglna tendencja: od suszonej na socu cegy do cementu, od glinianych garnkw do aluminium, od zi leczniczych do antybiotykw i od miejscowych znachorw do lekarzy. W 1956 roku 79 procent lokatorw Casa Grande miao radia, 55 procent piecyki gazowe, 54 procent zegarki na rk, 49 procent uywao noy i widelcw, 46 procent miao maszyny do szycia, 41 procent garnki aluminiowe, 22 procent elektryczne miksery, 21 procent telewizory. W Panaderos nie byo wikszoci tych artykuw. Tylko w jednym gospodarstwie by telewizor, a w dwch zegarek na rk. W Casa Grande miesiczny dochd na gow waha si od 23 do 500 pesos (3 do 40 dolarw przy obecnym kursie wymiany). U 68 procent mieszkacw jest to 200 pesos (16 dolarw) lub mniej, u 22 procent - 201

do 300 pesos (24 dolary), a u 10 procent od 301 do 500 pesos. W Panaderos ponad 85 procent rodzin miao przecitny miesiczny dochd poniej 200 pesos, czyli 16 dolarw, suma 200 pesos nie zostaa przekroczona w adnej rodzinie, a w 41 procentach przecitna nie dochodzia do 100 pesos. Miesiczny czynsz za jednoizbowe mieszkanie w Casa Grande waha si od 30 do 50 pesos (2,40 do 4 dolarw); w Panaderos od 15 do 30 pesos (1,20 do 2,40 dolarw). Wielu rodzinom skadajcym si z ma, ony i czworga dzieci udawao si wyy, wydajc dziennie 8 do 10 pesos (64 do 80 centw) na poywienie. Ich jadospis obejmowa czarn kaw, tortille, fasol i papryk. W Casa Grande poziom otrzymanego wyksztacenia by zrnicowany - poczynajc od dwunastu osb dorosych, ktre nigdy nie chodziy do szkoy, a do jednej kobiety, ktra uczszczaa do szkoy przez lat jedenacie. Przecitna liczba lat nauki szkolnej wynosia 4,7. Tylko 8 procent mieszkacw byo niepimiennych, a 20 procent par pozostawao w wolnych zwizkach. 16 W Panaderos przecitna dugo nauki szkolnej wynosia 2,1 roku; nie byo ani jednego mieszkaca z ukoczon szko podstawow, 40 procent byo niepimiennych, a 46 procent par stanowio wolny zwizek. W Casa Grande tylko jedn trzeci rodzin czyy wizy pokrewiestwa, a mniej wicej jedn czwart zwizki maeskie i compadrazgo. W Panaderos poow rodzin czyo z innymi rodzinami pokrewiestwo, a wizy compadrazgo czyy wszystkich. Rodzina Sanchezw bya typowym przykadem ilustrujcym te siedemdziesit rodzin, ktre zostay wybrane z terenu Casa Grande w celu przeprowadzenia nad nimi bada. Jesus Sanchez nalea do grupy rednio uposaonych mieszkacw vecindad: zakupujc ywno dla restauracji La Gloria, zarabia dziennie 12,50 pesos, czyli jednego dolara. Ta suma starczyaby mu zaledwie na wasne utrzymanie, tote stara si podnie swoje dochody, sprzedajc bilety na loteri, chowajc na sprzeda winie, gobie, kury i ptaki piewajce oraz biorc najprawdopodobniej jakie prowizje" na targu. Sanchez niechtnie mwi o tych dodatkowych rdach dochodu, ale dziki nim udawao mu si utrzymywa, co prawda na bardzo skromnym poziomie, trzy oddzielne domy, kady w zupenie innej czci miasta. W okresie moich bada mieszka on ze swoj modsz, ulubion on Delil w jednym

pokoju na ulicy Zbkanego Dziecka, utrzymujc j, dwoje wsplnych dzieci, jej syna z pierwszego maestwa, matk Delili i czworo dzieci swojego syna Manuela. Starsza ona Sancheza Lupita, jej dwie crki i dwoje wnukw rwnie pozostawali na jego utrzymaniu w maym domu, ktry Sanchez wybudowa w kolonii El Dorado, na peryferiach miasta. Jednoczenie dla swojej crki Marty i jej dzieci oraz drugiej swej crki Consuelo i syna Roberta wynajmowa pokj w Casa Grande. W mieszkaniu Sanchezw w Casa Grande nie byo, poza starym odbiornikiem radiowym, przedmiotw zbytku, ale zazwyczaj nie brakowao jedzenia, a caa rodzina moga si szczyci wyszym od wikszoci ssiadw poziomem wyksztacenia. Ojciec mia za sob tylko jeden rok nauki szkolnej, ale Manuel, najstarszy z dzieci, ukoczy sze klas szkoy podstawowej. Consuelo rwnie j ukoczya, a nawet dodatkowo 17 przez dwa lata uczya si w szkole handlowej; Roberto za opuci szko w trzeciej klasie; Marta skoczya czwart. Rodzin Sanchezw odrnia od ssiadw fakt zatrudniania sucej, ktra przychodzia w cigu dnia posprzta, zrobi pranie, przygotowa posiki. Tak byo po mierci pierwszej ony Sancheza Lenory i w okresie, gdy dzieci byy mae. Suca bya ssiadk lub krewniaczk, zwykle wdow albo porzucon on, sowem, kim, kto godzi si pracowa za bardzo niskie wynagrodzenie. Rodzinie dodawao to prestiu, nie byo jednak dowodem zamonoci, ani te czym niezwykym na terenie vecindad. Do domu Sanchezw wprowadzi mnie jeden z moich przyjaci z vecindad. Wybrawszy si po raz pierwszy w odwiedziny, zastaem drzwi uchylone, a czekajc, aby kto odpowiedzia na moje pukanie, mogem obejrze to do smutne i zniszczone wntrze. Niedua sie, w ktrej mieciy si kuchnia i umywalnia, stanowczo wymagaa odnowienia; stay w niej tylko dwupalnikowy piecyk naftowy, st i dwa krzesa z surowego drewna. Ani ta kuchnia, ani pokj sypialny, widoczny za wewntrznymi drzwiami, nie miay tego charakteru niemiaego dostatku, jaki widywaem w niektrych przyzwoitszych mieszkaniach w Casa Grande. Do drzwi podesza Consuelo. Chuda i blada, tumaczya mi, e wanie wstaa po cikiej chorobie. Jej modsza siostra Marta trzymajc zawinite w chustk niemowl, zbliya si take, ale nie odzywaa si wcale. Wyjaniem, e jestem profesorem i antropologiem z Ameryki Pnocnej

i e spdziem par lat w pewnej meksykaskiej wiosce, badajc tamtejsze zwyczaje. Teraz chciabym porwna ycie rodzin w miejskiej vecindad z yciem mieszkacw wsi i szukam w Casa Grande ludzi, ktrzy zechcieliby mi pomc. Nastpnie zapytaem, gdzie ich zdaniem lepiej si ludziom powodzi: na wsi czy w miecie. Po paru pytaniach tego typu, ktre z powodzeniem stosowaem w poprzednich wywiadach, przystpiem bez uprzedzenia do pyta z mojego wstpnego kwestionariusza. Dotyczyy one pci, wieku, miejsca urodzenia, wyksztacenia, zatrudnienia i kolejnych miejsc pracy kadego z czonkw rodziny. 18 Koczyem ju wywiad, kiedy wszed nagle ojciec, Jesus Sanchez, z workiem produktw spoywczych na ramieniu. By to niski i barczysty, silny mczyzna o indiaskich rysach twarzy, ubrany w niebieski baweniany kombinezon roboczy i somiany kapelusz, co poredniego pomidzy chopem a robotnikiem fabrycznym. Odda worek Marcie, obu crkom rzuci par sw na powitanie i zwrci si podejrzliwie ku mnie, bym wyjani, czego chc. Na moje pytania odpowiada lakonicznie, stwierdzajc, e ycie na wsi przewysza zdecydowanie ycie w miecie, poniewa w miecie modzie staje si zepsuta, zwaszcza gdy nie potrafi wykorzysta tych moliwoci, ktre miasto otwiera. Potem powiedzia, e bardzo si pieszy, i wyszed rwnie nieoczekiwanie, jak przyszed. W czasie nastpnego wywiadu w rodzinie Sanchezw poznaem Roberta, modszego syna. By wyszy i o ton ciemniejszy od pozostaych czonkw rodziny; wyglda na zawodnika sportowego. By miy, mwi agodnym gosem i zrobi na mnie wraenie czowieka wyjtkowo uprzejmego i penego szacunku. W stosunku do mnie zawsze zachowywa si grzecznie, nawet po pijanemu. Manuela, starszego brata, spotkaem za dopiero wiele miesicy pniej, gdy w tym czasie nie byo go w kraju. W cigu nastpnych tygodni i miesicy kontynuowaem badania w innych losowo wybranych rodzinach zamieszkujcych vecindad. Po czterech wywiadach miaem ju wszystkie potrzebne mi dane dotyczce rodziny Sanchezw, ale mimo to wci ich odwiedzaem, by niezobowizujco pogawdzi z Consuelo, Mart czy Robertem. Wszyscy okazywali mi yczliwo i dostarczali poytecznych informacji o yciu recindad. Kiedy wiedziaem ju co nieco o kadym z nich, uwiadomiem sobie,

e ta pojedyncza rodzina jak gdyby ilustruje wiele spoecznych i psychologicznych problemw ycia upoledzonych klas Meksyku. Wtedy postanowiem pokusi si o gbiej sigajce studium. Pierwsza Consuelo, potem Marta i Roberto zgodzili si opowiedzie mi histori swojego ycia, a opowieci te, za ich wiedz i zgod, zostay nagrane na tam. Manuel, powrciwszy do domu, take nie odmwi udziau w przedsiwziciu. Prac z ojcem zaczem natomiast dopiero po procznych 19 badaniach nad jego dziemi. Nieatwo mi przyszo zdobycie jego zaufania, lecz kiedy wreszcie zgodzi si, abym nagra opowiedziane przez niego dzieje ycia, zacieniy si moje stosunki z dziemi. Poniewa uzyskanie niezalenej wersji opowieci o losach poszczeglnych czonkw rodziny wymagao dyskrecji, nagrywanie przewanie odbywao si u mnie w domu, w gabinecie. Byy to najczciej nagrania indywidualne, ale potem, gdy odwiedzaem kolejno Meksyk w latach 1957,1958 i 1959, staraem si zorganizowa rwnoczesne spotkania dwch albo trzech czonkw rodziny. Niekiedy nagrywaem take w domu Sanchezw, w Casa Grande. Mwili jednak swobodniej poza terenem swojej vecindad. Stwierdziem take, e korzystne jest usunicie mikrofonu sprzed ich oczu, przytwierdzaem go wic do ich ubrania; w ten sposb prowadzilimy rozmow jakby bez mikrofonu. Starajc si uzyska szczegowe i intymne informacje, nie stosowaem adnych technicznych zabiegw, adnych preparatw skaniajcych do prawdomwnoci ani przyjtego przez psychoanalitykw nakaniania pacjenta do leenia. Najskuteczniejsze narzdzia antropologa to sympatia i wspczucie okazywane ludziom, ktrzy s przedmiotem jego bada. To, co byo pocztkowo zawodow ciekawoci w stosunku do ich ycia, przerodzio si w serdeczn i trwa przyja. Problemy tych ludzi zaczy mnie z czasem obchodzi tak gboko, e czuem nieraz, jakbym mia pod opiek dwie rodziny, Sanchezw i moj wasn. Z Sanchezami spdziem setki godzin; jadem w ich domach, bywaem na tacach i domowych uroczystociach, towarzyszyem im w drodze do pracy, spotykaem krewnych i przyjaci, chodziem z nimi na pielgrzymki, do kocioa, kina i na imprezy sportowe. Rodzina Sanchezw nauczya si mi wierzy i ufa. W potrzebie, w trudnych momentach, kontaktowali si nieraz ze mn i moj on, a mymy pomagali im w chorobach, kopotach wynikych z pijastwa, zatargach z policj, scysjach rodzinnych i trudnociach zwizanych

z bezrobociem. Nie stosowaem si do powszechnego wrd antropologw zwyczaju i nie paciem za poufne (ale nie donosicielskie) informacje. W ich stosunku do mnie uderza za zupeny brak interesownoci. Do opowiedzenia mi swoich losw skaniay ich zasadniczo przyjazne 20 uczucia w stosunku do mojej osoby. Czytelnik powinien doceni odwag, jak okazali, wywoujc z pamici tyle bolesnych wspomnie i przey. W pewnym sensie odgrywao to rol katharsis: uwalniao ich od niepokoju i przynosio ulg w strapieniach. Wzruszao ich moje powcigliwe zainteresowanie ich sytuacj, a coroczne przyjazdy do Meksyku w sposb decydujcy spotgoway ich zaufanie. Moj pozycj niewtpliwie polepszao te pozytywne wyobraenie, jakie mieli o Stanach Zjednoczonych jako o kraju rozwinitym, lepszym; to stawiao mnie raczej w roli yczliwego autorytetu, nienastawionego na wymierzanie kary, do czego przywykli ze strony wasnego ojca. cisy zwizek ich losw z moj prac i wiadomo udziau w naukowo-badawczym przedsiwziciu, jakkolwiek niejasne byo ich wyobraenie o jego ostatecznych celach, daway im satysfakcj i poczucie wanoci - partycypacja w tym projekcie przenosia ich jak gdyby poza ograniczone horyzonty ycia codziennego. Czsto powtarzali, e jeli opowie o ich losach w jakikolwiek sposb okae si przydatna ludziom, bd mieli poczucie sensu wasnego istnienia. W czasie tych wywiadw zadawaem Manuelowi, Robertowi, Consuelo, Marcie i Jesusowi Sanchezom setki pyta. Na ostateczne wyniki bada wpyny oczywicie take moje dowiadczenia antropologa, lata bliskiego obcowania z kultur meksykask, moja osobowo. Nadajc kierunek przebiegowi wywiadu, zachcaem do swobodnego kojarzenia i byem cierpliwym suchaczem. Staraem si systematycznie obejmowa szeroki zakres tematw: najwczeniejsze wspomnienia tych ludzi, ich marzenia, nadzieje, obawy, radoci i cierpienia; ich prac zawodow; stosunki z przyjacimi, krewnymi, pracodawcami; ycie seksualne, wyobraenia o sprawiedliwoci, religii, polityce; wiadomoci z zakresu geografii, historii - jednym sowem, cae najszerzej pojte widzenie wiata. Co prawda wiele moich pyta skaniao ich do wypowiedzenia si na tematy, o ktrych bez mojej ingerencji nigdy by nie pomyleli ani ich nie poruszali, ale - co wane - zawsze odpowiadali samodzielnie. Przygotowujc wyniki wywiadw do publikacji, usunem moje pytania, a materia pochodzcy z ich ust poddaem selekcji, uoyem

i nadaem mu ksztat zwartych opowieci o ich losach. Jeli zgodzi si 21 z Henry Jamesem, e ycie jest wycznie caociowaniem i nieadem, a sztuka wycznie rozrnianiem i doborem, to te opowieci maj w sobie jednoczenie co z ycia i co ze sztuki. Jestem przy tym przekonany, e nie odbiera to w najmniejszym stopniu autentycznoci zawartym w nich danym ani nie ogranicza ich naukowej przydatnoci. Jeli ktregokolwiek z moich kolegw interesowayby wspomniane materiay w stanie surowym, mog udostpni spisany dokadnie tekst wywiadw. Przygotowanie do druku wymagao w jednych wypadkach gruntowniejszej pracy, w innych nie. Dzieje Manuela, znacznie bardziej od pozostaych czonkw rodziny obdarzonego umiejtnoci pynnego i dramatycznego opowiadania, potrzeboway tej pracy wzgldnie mao. Jego opowie zachowaa wiele ze swojego pierwotnego ksztatu. Jednak wanie ta opowie, bardziej moe od innych, stracia wiele na spisaniu i przeoeniu na inny jzyk, poniewa Manuel jest urodzonym aktorem, operujcym wietnie barw gosu, tempem, intonacj. Pojedyncze pytanie wywoywao nieraz nieprzerwany, czterdziestominutowy monolog. Roberto z kolei mwi o swoich losach niechtnie, mniej dramatycznie i prociej, a gdy chodzio o uczucia osobiste i ycie seksualne, by bardziej powcigliwy i skonny do przemilcze. W wypadku Consuelo praca redaktorska bya bardzo potrzebna ze wzgldu na ogromn obfito materiau. Poza nagranymi wywiadami otrzymywaem jeszcze pisane przez ni obszerne opowiadania dotyczce rnych wydarze, o ktre j poprzednio pytaem. Marta miaa najmniejsz atwo duszego monologowania i formuowania myli. Przez dugi czas na wikszo moich pyta odpowiadaa pojedynczym zdaniem lub paroma wyrazami. Bya w tym podobna do ojca. Z czasem jednak, pod wpywem mojej zachty, oboje stali si bardziej rozmowni, a w pewnych chwilach nawet elokwentni. Manuel mia najmniej oporw w posugiwaniu si typowym argonem slumsw, z ca jego wulgarnoci i miaoci seksualnej metafory. Roberto take wysawia si w sposb naturalny, ale niektre dosadniejsze wyraenia poprzedza czsto grzecznym: za paskim pozwoleniem, doktorze". Rwnie Marta uywaa niewymuszonego, waciwego sobie jzyka. Najbardziej oficjalni i poprawni" byli Consuelo i ojciec, 22 ktrzy w czasie seansw z magnetofonem z rzadka tylko uywali sw

wulgarnych. Przekad z jzyka hiszpaskiego, takiego, jakim mwi w Meksyku klasy nisze, nastrcza bardzo powanych i w pewnym sensie niemoliwych do pokonania trudnoci, zwaszcza wtedy, gdy usiowaem znale odpowiedniki dla wyrae gwarowych, idiomw, czy te artw opartych na aluzjach seksualnych. Staraem si uchwyci raczej istotne znaczenie i barw tego jzyka ni dawa przekad dosowny. Pewne niepowtarzalne wartoci i urok oryginau, jak rwnie jednostkowe cechy stylu, zaginy jednak w sposb nieuchronny. W przekadzie angielskim wypowiedzi tych niewyksztaconych ludzi zdaj si wskazywa na zaskakujco wysoki poziom wyrobienia jzykowego i sownictwa. atwo wysawiania si i sownik mieszkacw Meksyku, czy byli to chopi, czy mieszkacy slumsw, zawsze robiy na mnie due wraenie. Oglnie biorc, jzyk Manuela i Consuelo jest nieco bogatszy ni jzyk Roberta i Marty, moe dlatego, e dwoje pierwszych duej chodzio do szkoy. Posugiwanie si przez Manuela wyrafinowanymi sowami, takimi jak podwiadomy", ciaa niebieskie", cudowna obfito", moe si wydawa zaskakujce, ale Manuel czytuje hiszpask wersj Readers Digest" i ma zacicie intelektualisty. Poza tym w naszych czasach nawet niepimienni mieszkacy slumsw chwytaj nowoczesne koncepcje i terminologi z telewizji, radia i kina. Czytelnik wyranie dostrzee ostry kontrast pomidzy Jesusem Sanchezem i jego dziemi. Kontrast ten jest nie tylko odzwierciedleniem rnicy pomidzy wychowaniem wiejskim i miejskim, ale take rnicy midzy Meksykiem z okresu sprzed- i porewolucyjnego. Jesus Sanchez urodzi si w maej wiosce w stanie Veracruz w roku 1910, ktry przynosi pocztek rewolucji meksykaskiej. Jego dzieci urodziy si w latach 1928-1935 w slumsach Mexico City. Jesus wyrs w Meksyku bez samochodw, kin, radia i telewizji, bez swobodnego powszechnego nauczania, wolnych wyborw i bez nadziei awansu spoecznego oraz moliwoci szybkiego wzbogacenia si. Zosta wychowany w tradycjach poszanowania autorytetu, z naciskiem, jaki kadziono wwczas na umiejtno samozaparcia, wytrwaej pracy i poprzestania na miejscu, gdzie los 23 czowieka rzuci. Dzieci Sancheza, cho podporzdkowane jego autorytetowi i wadczemu usposobieniu, stykay si jednak z ideami okresu porewolucyjnego i z podkrelaniem roli indywidualizmu oraz moliwoci zmiany pozycji spoecznej. Tym bardziej jednak uderza fakt, e

ojcu, ktrego aspiracje nie przewyszay nigdy pozycji prostego robotnika, udao si wydwign z nizin ubstwa, podczas gdy jego dzieci nadal pozostay na tym samym poziomie. W xix wieku, kiedy nauki spoeczne byy jeszcze w powijakach, funkcj relacjonowania wpyww industrializacji i urbanizacji na ycie osobiste i rodzinne pozostawiono powieciopisarzom, dramaturgom, dziennikarzom i reformatorom spoecznym. Podobny proces przemian cywilizacyjnych zachodzi dzi wrd ludnoci krajw sabo rozwinitych, ale w literaturze wiatowej nie spotykamy si z proporcjonaln do tego zjawiska obfitoci utworw, ktre by nam pomogy lepiej zrozumie w proces i tych ludzi. A przecie wanie teraz, gdy sabiej rozwinite kraje stay si tak istotn si na arenie wiatowej, potrzeba zrozumienia staje si szczeglnie palca. W przypadku modych narodw Afryki, wyrastajcych z podoa plemiennego i niezwizanych z przekazami pimiennymi tradycji kulturalnych, ubstwo wielkiej tubylczej literatury powiconej klasom niszym nie wydaje si dziwne. W Meksyku oraz innych krajach Ameryki aciskiej, gdzie istniaa klasa rednia, ktra wydaje najwicej pisarzy, bya to klasa bardzo nieliczna. Co wicej, hierarchiczny charakter spoeczestwa meksykaskiego uniemoliwia wszelkie gbsze zwizki przekraczajce linie podziau klasowego. Dodatkowym czynnikiem byo na terenie Meksyku zainteresowanie kwesti Indian, ktre ze szkod dla miejskiej biedoty okazywali zarwno pisarze, jak i antropolodzy. Przed naukami spoecznymi, a w szczeglnoci przed antropologi, staje niepowtarzalna szansa zapenienia tej luki i stworzenia wasnej literatury. Socjologowie, ktrzy rozpoczynali prace badawcze nad miejskimi slumsami, kieruj obecnie sw uwag na tereny podmiejskie, zaniedbujc problemy biedoty. Wikszo powieciopisarzy jest tak dzi 24 zajta sondowaniem mentalnoci klas rednich, e utracia kontakt z zagadnieniem ndzy i rzeczywistoci podlegajcego przemianom wiata. Stwierdzi to niedawno C. P. Snw: Czasem zaczynam si obawia, e mieszkacy krajw bogatych [...] tak zupenie zapomnieli, co to znaczy by biednym, e z czowiekiem, ktremu mniej si powiodo, nie umiemy ju ani rozmawia, ani rozumie jego uczu. Musimy si tego nauczy". Wanie antropolodzy, bdcy ju rzecznikami pierwotnych ludw

w dalekich zaktkach wiata, w coraz wikszym stopniu kieruj dzi swoj aktywno ku wielkim wiejskim i miejskim masom ludzkim krajw sabo rozwinitych. Pomimo spoecznego i ekonomicznego postpu, jaki dokona si w wiecie w zeszym stuleciu, masy te nadal s rozpaczliwie ubogie. Ponad miliard ludzi w siedemdziesiciu piciu krajach Azji, Afryki, Ameryki aciskiej i Bliskiego Wschodu ma przecitny roczny dochd na gow niszy ni 200 dolarw przy 2000 dolarw w Stanach Zjednoczonych. Antropolog badajcy ycie w tych krajach sta si istotnie badaczem i rzecznikiem czego, co nazywam kultur ubstwa. Tym, ktrzy sdz, e ubodzy nie maj adnej kultury, pojcie kultura ubogich" moe si wydawa sprzecznoci sam w sobie. Moe si take wydawa przydawaniem ubstwu pewnej godnoci i znaczenia. Ale nie to jest moim zamiarem. Sowo kultura" uyte przez antropologa oznacza zasadniczo pewien wzorzec yciowy przekazywany z pokolenia na pokolenie. Posugujc si tym pojciem kultury dla zrozumienia ubstwa, chc zwrci uwag na fakt, e ubstwo we wspczesnych narodach jest nie tylko stanem ekonomicznego niedostatku, dezorganizacji lub jakiego braku. Jest ono rwnie czym pozytywnym w tym znaczeniu, e ma jak wasn struktur, racjonalny mechanizm obronny, bez ktrego czowiek biedny z trudem mgby sobie dawa rad. Sowem: jest to pewien sposb ycia, szczeglnie niezmienny i trway, przekazywany z pokolenia na pokolenie na terenie poszczeglnych rodzin. Kultura ubstwa ma dla tych, ktrzy nale do jej krgu, okrelone sposoby postpowania i wyrniajce spoeczne i psychologiczne skutki. Jest dynamicznym czynnikiem, ktry bierze udzia w szerszej, narodowej kulturze, a sam staje si jak subkultur. 25 Kultura ubstwa, zgodnie z podan tu definicj, nie obejmuje ludw pierwotnych, ktrych zapnienie jest skutkiem odizolowania i nie do rozwinitej techniki i gdzie spoeczestwo jest w wikszoci wypadkw spoeczestwem nierozwarstwionym klasowo. Te ludy maj kultur o wzgldnie wyrwnanym poziomie, zaspokajajc miejscowe potrzeby i samowystarczaln. Kultura ubogich nie jest take synonimem kultury klasy robotniczej, proletariatu czy chopstwa, poniewa wszystkie te trzy pojcia wykazuj powane zmiany zalenie od sytuacji ekonomicznej w rnych krajach. W Stanach Zjednoczonych na przykad klasa pracujca w porwnaniu z klasami pracujcymi krajw sabiej rozwinitych yje na poziomie elity. Pojcie kultury ubogich obejmuje

wycznie tych ludzi, ktrzy znajduj si na najniszym szczeblu drabiny spoeczno-ekonomicznej, najuboszych robotnikw, najbiedniejszych chopw, ludzi pracujcych na plantacjach i t szerok, rnorodn mas drobnych rzemielnikw i sprzedawcw, okrelanych zazwyczaj jako lumpenproletariat. Kultura, czy te subkultura ubogich wystpuje w bardzo rnorodnych kontekstach historycznych. Najczciej rozwija si wtedy, gdy jaki system spoecznego i ekonomicznego rozwarstwienia rozpada si lub zostaje zastpiony innym, jak to miao miejsce w wypadku przejcia od feudalizmu do kapitalizmu, czy te w czasie rewolucji przemysowej. Niekiedy jest wynikiem imperialistycznego podboju, kiedy podbitych utrzymuje si w stanie niewolnictwa, co moe trwa przez par pokole. Moe ona rwnie towarzyszy procesowi rozkadu ycia plemiennego, ktry ma dzi miejsce na przykad w Afryce, gdzie czonkowie szczepw, przenoszc si do miast, rozwijaj formy kultury podwrkowej", przejawiajcej wyrane podobiestwo do vecindades Mexico City. Na takie warunki ycia, jakie spotykamy w slumsach, skonni jestemy patrze jako na przejciowe, czy te przemijajce fazy gwatownie przebiegajcych przemian kulturowych. Jednake rzeczywisto nie zawsze tak wyglda, poniewa nawet w ustalonych systemach spoecznych kultura ubogich bywa czsto zjawiskiem trwaym. W Meksyku byo to niewtpliwie zjawisko mniej lub bardziej cige od czasw podboju hiszpaskiego w roku 1519, kiedy to rozpocz si proces rozkadu ycia plemiennego 26 i wdrwka mieszkacw wsi do miast. Zmieniay si tylko rozmiary, lokalizacja i sposb budowania slumsw. Podejrzewam te, e podobnym procesom podlegaj spoeczestwa wielu innych krajw na wiecie. Wydaje mi si, e kultura ubogich posiada pewne oglne cechy charakterystyczne, ktre bior gr nad rnicami regionalnymi wiejsko-miejskimi, a nawet narodowymi. W poprzedniej mojej ksice Pi rodzin wysunem tez, e w zamieszkaych przez klasy nisze osiedlach na terenie Londynu, Glasgow, Parya, Harlemu i Mexico City istniej znaczne podobiestwa w strukturze rodziny, stosunkach midzyosobowych, pojciach czasu, systemie wartoci, wzorze budetu domowego i poczuciu wsplnoty. Cho nie miejsce tu na obszern analiz porwnawcz kultury ubogich, chciabym zatrzyma si nad pewnymi jej cechami, aby przedstawi tymczasow koncepcj modelu tej kultury powsta przede wszystkim na podstawie moich meksykaskich

materiaw. Kultura ubogich obejmuje w Meksyku co najmniej jedn trzeci wiejskiej i miejskiej ludnoci. Grup t charakteryzuj stosunkowo wysoka miertelno, nisza przecitna dugo ycia, wiksza proporcjonalnie liczebno grup modzieowych i wyszy procent pracujcych zarobkowo, co wynika z zatrudnienia kobiet i dzieci. Niektre z tych wskanikw osigaj w biednych colonias, czyli dzielnicach Meksyku, wiksze nasilenie ni - przecitnie biorc - na wsi meksykaskiej. Kultura ubogich jest w Meksyku kultur prowincjonaln o charakterze lokalnym. Uczestniczce w niej jednostki tylko czciowo podlegaj integrujcym wpywom instytucji oglnonarodowych i jeli nawet yj w sercu wielkiego miasta, s ludmi marginesu. I tak na przykad wikszo ubogich mieszkacw Mexico City cechuj: bardzo niski poziom wyksztacenia, saba umiejtno czytania i pisania, brak przynalenoci do zwizkw zawodowych czy partii politycznych. Jest to grupa ludnoci nieobjta ani opiek lekarsk, ani systemem zasikw starczych pastwowego towarzystwa opieki spoecznej, znanego jako Seguro Social, i w bardzo nieznacznym stopniu korzystajca ze znajdujcych si na terenie miasta bankw, szpitali, domw towarowych, muzew, galerii sztuki oraz portw lotniczych. 27 Pod wzgldem ekonomicznym najbardziej charakterystycznymi cechami kultury ubogich s: ustawiczna walka o utrzymanie si przy yciu, brak zatrudnienia albo zatrudnienie niepene, niskie pace, czenie rnych, niewymagajcych kwalifikacji zaj, praca dzieci, brak oszczdnoci, chroniczny niedobr gotwki, brak zapasw ywnociowych w domu, zwyczaj kupowania ywnoci w razie potrzeby, nawet par razy dziennie, ale w maych ilociach, zastawianie rzeczy osobistych, poyczanie na lichwiarski procent od miejscowych bankierw", nieformalna, spontanicznie organizowana wrd ssiadw pomoc kredytowa oraz nabywanie uywanych ubra i mebli. Pod wzgldem spoecznym i psychologicznym charakteryzuj t kultur midzy innymi: przeludnienie zamieszkiwanych dzielnic, brak prywatnoci ycia, stadno, alkoholizm jako zjawisko powszechne, regulowanie sporw za pomoc bjek, czste uciekanie si do przemocy fizycznej wzgldem dzieci, bicie on, wczesne uwiadomienie seksualne, wolne zwizki lub maestwa na wiar", bez mocy prawnej, tendencja do skupiania rodzin wok osoby matki i bliszy zwizek z krewnymi ze

strony matki, dua liczba rodzin rozbitych, silne skonnoci w rodzinie do rzdw mocnej rki" i duy nacisk kadziony na rodzinn solidarno, ktra jest ju dzi rzadko osiganym ideaem. Inne cechy to wyrane nastawienie na dzie dzisiejszy i stosunkowo maa umiejtno planowania przyszoci lub odmwienia sobie doranej przyjemnoci, rezygnacja i fatalizm wynikajce z trudnej rzeczywistoci yciowej tych ludzi, przewiadczenie o wyszoci mczyzny, przejawiajce si najpeniej w machismo, to jest kulcie mskoci, odpowiadajcy mu kompleks mczennicy wrd kobiet i wreszcie dua tolerancja w stosunku do wszelkich anomalii psychicznych. Niektre z tych cech wystpuj nie tylko w kulturze ubogich w Meksyku, ale spotykamy je rwnie w klasach rednich i wyszych. Jednake w obrbie kultury ubogich cechy te znajduj specyficzny wyraz. I tak na przykad machismo wyraa si w klasie redniej w formie aktywnoci seksualnej i w kompleksie Don Juana, gdy tymczasem w klasach niszych - w formie bohaterstwa, braku fizycznego lku. Podobnie picie napojw alkoholowych w klasie redniej naley do rozrywek towarzyskich, 28 podczas gdy upicie si ma w klasach niszych odrbne i wielorakie funkcje - pozwala zapomnie o kopotach, dowodzi czyjej umiejtnoci picia, daje wiar w siebie, ktra pozwala stawi czoo trudnym sytuacjom yciowym. Wiele cech owej subkultury ubogich mona traktowa jako prby lokalnego rozwizywania problemw niepodejmowanych przez istniejce instytucje i urzdy, dotyczy to bowiem ludzi, ktrzy nie s nimi objci, nie mog sobie pozwoli na uczestniczenie w nich lub okazuj wobec nich podejrzliwo. Na przykad ze wzgldu na brak moliwoci otrzymania kredytu bankowego zmuszeni s polega na sobie i organizowa nieoficjaln bezprocentow pomoc kredytow. Nie mogc korzysta z pomocy lekarskiej, do ktrej odwouj si tylko w niebezpieczestwie mierci, i odnoszc si podejrzliwie do szpitali, gdzie czowiek idzie tylko po to, eby umrze", polegaj na zioach oraz lekach domowych, a take na pomocy domorosych lekarzy i poonych. Krytycznie ustosunkowani do ksiy, ktrzy s ludmi, wic takimi jak my sami grzesznikami", rzadko chodz do spowiedzi i na msz, modl si za to w domach do witych obrazw i bior udzia w pielgrzymkach do znanych miejsc kultu. Krytycyzm w stosunku do wartoci pewnych instytucji klas wyszych, wrogo wobec policji, brak zaufania do rzdu i ludzi wysoko posta-

wionych, wreszcie cynizm obejmujcy nawet stosunek do Kocioa nadaj kulturze ubogich akcenty sprzeciwu i czyni z niej potencjaln si, dajc si uy w ruchach politycznych wymierzonych przeciw istniejcemu porzdkowi spoecznemu. Subkultura ubogich jest na koniec czym szcztkowym, a to w tym sensie, e chcc stworzy jaki moliwy do przyjcia styl ycia, usiuje zuytkowa i poczy w cao pozostaoci wierze i obyczajw pochodzce z bardzo rnych krgw. Chciabym tu zdecydowanie podkreli, e caa rodzina Sanchezw nie stoi bynajmniej na najniszym szczeblu spotykanego w Meksyku ubstwa. W podobnych lub gorszych warunkach yje w Mexico City okoo ptora miliona ludzi na mniej wicej cztery miliony wszystkich mieszkacw tego miasta. Trwaa obecno ndzy w najwikszym miecie tego kraju, i to w pidziesit lat po wielkiej rewolucji meksykaskiej, 29 budzi powane wtpliwoci co do stopnia, w jakim udao si owej rewolucji osign swoje spoeczne cele. Sdzc po rodzinie Sanchezw oraz jej przyjacioach, ssiadach i krewnych, podstawowa obietnica rewolucji wci jeszcze czeka na spenienie. Stawiam to twierdzenie mimo penej wiadomoci imponujcych i gboko sigajcych przemian spowodowanych przez rewolucj meksykask - odejcia od pfeudalnej gospodarki, rozdziau ziemi pomidzy chopw, emancypacji Indian, wzmocnienia pozycji klas pracujcych, rozwoju powszechnego nauczania, nacjonalizacji przemysu naftowego i kolei oraz powstania nowej klasy redniej. Od roku 1940 rozpoczyna si rozwj gospodarczy, a w kraju budzi si silna wiadomo moliwoci produkcyjnych. Nagwki najpoczytniejszych gazet donosz codziennie o rekordowych osigniciach w rolnictwie oraz przemyle i z dum obwieszczaj obecno ogromnych rezerw zota w skarbie. Rodzi si atmosfera gwatownego rozkwitu gospodarczego przypominajca potn ekspansj Stanw Zjednoczonych na przeomie wiekw. Od 1940 roku liczba ludnoci Meksyku zwikszya si o ponad trzynacie milionw, osigajc w roku 1960 liczb trzydziestu czterech milionw. Wzrost Mexico City od ptora miliona mieszkacw w roku 1940 do ponad czterech milionw w roku 1960 by czym zupenie wyjtkowym. Jest to dzi najwiksze miasto Ameryki aciskiej i trzecie czy czwarte pod wzgldem wielkoci miasto na kontynencie amerykaskim. Jednym z waniejszych zjawisk w Meksyku po roku 1940 sta si wzrastajcy wpyw Stanw Zjednoczonych na ycie tego kraju. W du-

giej historii wzajemnych stosunkw usa i Meksyku nigdy dotd nie byo tak intensywnego i rnorodnego wzajemnego oddziaywania. cisa wsppraca w czasie drugiej wojny wiatowej, szybkie tempo inwestycji ze strony Stanw, ktre osigny w roku 1960 sum niemal miliarda dolarw, powany napyw turystw ze Stanw Zjednoczonych do Meksyku i meksykaskich do Stanw, coroczna migracja kilkuset tysicy meksykaskich robotnikw rolnych do usa, wymiana studentw, technikw i profesorw oraz wzrastajca liczba mieszkacw Meksyku, ktrzy przyjmuj obywatelstwo Stanw Zjednoczonych, stworzyy nowy typ wzajemnych stosunkw pomidzy tymi dwoma krajami. 30 Wikszo programw telewizyjnych opacana jest przez kontrolowane przez kapita zagraniczny spki akcyjne, jak Nestle, General Motors, Ford, Procter and Gamble czy Colgate. Audycje reklamowe rni si od analogicznych audycji w Stanach Zjednoczonych tylko osobami wystpujcych artystw i uyciem jzyka hiszpaskiego. Amerykaski system detalicznych domw towarowych zosta spopularyzowany w wikszoci duych miast przez magazyny typu Woolwortha czy Sears Roebuck and Co, a wzrastajca liczebnie klasa rednia zaopatruje si dzi w amerykaskie paczkowane artykuy ywnociowe w miejscowych supersamach. Drugim jzykiem jest dzi w szkoach ju nie francuski, ale angielski, a francuskie tradycje w medycynie powoli, lecz stale ustpuj medycynie Stanw Zjednoczonych. Mimo wzrostu produkcji i pozorw dobrobytu nierwny podzia rosncego dochodu narodowego sprawi, e rnica pomidzy dochodami bogatych i biednych staje si dzi bardziej ni przedtem jaskrawa. Pomimo podniesienia si standardu yciowego w skali oglnonarodowej jeszcze w 1956 roku odsetek ludnoci niedoywionej, le mieszkajcej i le ubranej wynosi 60 procent, odsetek niepimiennych by bliski 40 procentom, a 46 procent dzieci nie uczszczao do szkoy. Trwajca od roku 1940 chroniczna inflacja znacznie obcia realny dochd klas uboszych, a koszty wyywienia dla robotnikw w Mexico City podniosy si od roku 1939 wicej ni piciokrotnie. Wedle danych spisu ludnoci z roku 1950 (opublikowanych w roku 1955) 89 procent wszystkich rodzin w Meksyku zgaszajcych swoje dochody zarabiao mniej ni 600 pesos miesicznie, czyli 69 dolarw przy kursie wymiany z roku 1950, a 48 dolarw przy kursie z roku 1960 (dolar rwny 12,50 pesos). Opub-

likowana w 1960 rzetelna praca meksykaskiej ekonomistki Ifigenii M. de Navarrete wykazuje, e w przyblieniu trzecia cz caej ludnoci odczua w latach 1950-1957 spadek realnego dochodu. Jest rzecz powszechnie wiadom, e gospodarka meksykaska nie moe zapewni zatrudnienia caej ludnoci. Od roku 1942 do 1955 do Stanw Zjednoczonych przyjedao rocznie okoo ptora miliona mieszkacw Meksyku, tak zwanych braceros, czyli sezonowych robotnikw rolnych, a liczba ta nie obejmuje imigrantw nielegalnych, 31 midzy innymi tych, ktrzy przepywaj Rio Grande. Gdyby Stany Zjednoczone zamkny nagle swoje granice dla tych braceros, w Meksyku wybuchby przypuszczalnie powany kryzys. Jeli chodzi o rwnowag ekonomiczn, to Meksyk staje si rwnie coraz bardziej uzaleniony od przemysu turystycznego Stanw Zjednoczonych. Dziki siedmiuset tysicom turystw ze Stanw Zjednoczonych, ktrzy w roku 1957 zostawili w Meksyku prawie szeset milionw dolarw, turystyka jest jedyn powaniejsz dziedzin gospodarki meksykaskiej. Dochd z turystyki jest rwny niemal caemu federalnemu budetowi Meksyku. Elementem, ktry od roku 1940 w niewielkim stopniu si poprawi, jest kwestia mieszkaniowa. Wraz z szybkim przyrostem ludnoci i urbanizacj w wielkich miastach zwiksza si przeludnienie i pogarszaj si warunki yciowe w slumsach. Z 5,2 miliona mieszka, objtych meksykaskim spisem ludnoci z roku 1950, 60 procent byo jednoizbowych, a 25 procent dwuizbowych; 70 procent domw zrobionych byo z suszonej na socu cegy, drzewa, tyczek i chrustu albo gruzu, a tylko 18 procent z cegy i zaprawy murarskiej. Tylko 17 procent miao wasn kanalizacj. Warunki w Mexico City nie s lepsze. Z kadym rokiem miasto jest coraz pikniejsze: z myl o turystach ze Stanw Zjednoczonych buduje si nowe fontanny, wzdu gwnych ulic sadzi si kwiaty, urzdza si nowe, odpowiadajce wymaganiom higieny place targowe, a z ulic przepdza si ebrakw i przekupniw. Ale jednoczenie ponad jedna trzecia ludnoci miasta zajmuje zblione do slumsw osiedla znane jako vecindades, gdzie cierpi chroniczny niedostatek wody i brak elementarnych urzdze sanitarnych. Vecindades skadaj si zazwyczaj z jednego lub wicej rzdw jednopitrowych mieszka o jednym lub dwu pomieszczeniach wychodzcych na wsplne podwrko. Mieszkania te s zbudowane z cementu, cegy lub suszonej gliny i tworz

cile zamknit cao, majc pewne cechy charakterystyczne dla caej wsplnoty. Rozmiary i typy vecindades bywaj bardzo rne. Niektre skadaj si z paru zaledwie mieszka, inne z paruset. Jedne z nich spotyka si w samym sercu handlowych dzielnic rdmiecia, s to wtedy popadajce w ruin xvi- i xvii-wieczne jedno- lub dwupitrowe 32 budynki w stylu kolonialno-hiszpaskim, gdy tymczasem inne, lece na peryferiach miasta, s drewnianymi budami, jacales, i przypominaj jakie na p tropikalne Hooverville. Wydaje mi si, e zawarty w tej ksice materia dostarcza wanych wnioskw dla naszego rozumowania i naszej polityki w stosunku do sabiej rozwinitych krajw wiata, w szczeglnoci Ameryki aciskiej. Nawietla zoone problemy spoeczne, ekonomiczne i psychologiczne, ktrych niepodobna pomin, podejmujc wysiek przetworzenia i usunicia ze wiata kultury ubogich. Uprzytamnia, e istotne przemiany w postawie i systemie wartoci klas ubogich musz i rwnolegle z polepszeniem si materialnych warunkw ycia. W krajach sabo rozwinitych nawet dla rzdw o najlepszych intencjach powan przeszkod jest to, co bieda uczynia z biednych. Wikszo postaci wystpujcych w tej ksice to z ca pewnoci ludzie bardzo nieszczliwi, ktrych czowieczestwo zostao powanie zagroone. Lecz pomimo wszystkich swoich niechlubnych przywar i saboci wanie biedni okazuj si prawdziwymi bohaterami wspczesnego Meksyku, to oni bowiem pac koszty przemysowego rozwoju caego kraju. Polityczna rwnowaga Meksyku jest faktycznie ponurym wiadectwem tej ogromnej zdolnoci znoszenia ndzy i cierpie, jaka cechuje przecitnego mieszkaca tego kraju. Ale nawet waciwa Meksykanom zdolno znoszenia cierpie ma swoje granice. Jeli wic nie znajd si jakie sposoby pozwalajce na sprawiedliwy rozdzia wzrastajcego dochodu narodowego i doprowadzenie do rwniejszego udziau w ofiarach, ktrych wymaga trudny okres uprzemysowienia, moemy tu prdzej czy pniej oczekiwa spoecznego przewrotu. Tablica genealogiczna rodziny Sancheza Elena Guadalupe ' DelilaJESUS SANCHEZ

Dzieci Jesusa i Lenory Lupita Antonia Marielena ------ ZWIZEK MAESKI AtO RODZICE DZIECI * TA SAMA OSOBA O A DZIECI Z INNEGO OJCA 2 KOLEJNO MAESTWA Paula manuel roberto Crispin marta Baltasar Prolog

consuelo

Jesus Sanchez Mog powiedzie miao, e dziecistwa nie miaem. Urodziem si w biednej wiosce w stanie Veracruz. Co tam byo? Smutno, pustka. Na wsi dziecko nie ma takich moliwoci jak w miecie. Ojciec nigdy nie pozwoli nam si z nikim bawi, nigdy nie kupowa zabawek - bylimy zawsze sami. Do szkoy chodziem tylko przez rok, kiedy miaem osiem czy dziewi lat. Mieszkalimy zawsze w jednej izbie, takiej jak ta, w ktrej teraz mieszkam; tak, w jednej izbie. Spalimy tam wszyscy, kady na swoim wskim ku zrobionym z desek i skrzynek. Rano wstawaem i egnaem si znakiem krzya. Myem twarz i zby i szedem po wod. Po niadaniu, jeli mnie nie posali po drzewo, siadaem w cieniu. Ale zwykle braem dugi n, machete, oraz sznur i ruszaem szuka po okolicy suchego drzewa. Wracaem z du wizk na plecach. To by mj obowizek, jak dugo mieszkaem w domu. A pracowaem od malekoci. O adnych zabawach nie byo mowy. Mj ojciec by za modu poganiaczem muw. Skupywa towary i wozi je na sprzeda do dalekich miast. Czyta i pisa nie umia nic a nic. Pniej otworzy may stragan przy gocicu, w pobliu wioski, gdziemy si urodzili. Potem przenielimy si do innej wsi i tam ojciec zaoy sklepik z towarami mieszanymi. Przyszed tu z dwudziestoma picioma pesos w kieszeni i z tym kapitaem zacz interes. Mia tam swojego compadre, ktry za dwadziecia pesos sprzeda mu macior,

a ta maciora w kadym miocie dawaa jedenacioro prosit. W tamtych czasach dwumiesiczne prosi warte byo dziesi pesos. Z dziesicioma 39 pesos czowiek by wtedy panem. Pienidze byy naprawd co warte. I tak to mj ojciec zacz od maego, a uporem i oszczdnoci powoli do czego doszed. Zacz te uczy si liczy, bo musia dodawa, robic rachunki. I nawet zupenie sam troch nauczy si czyta. Wiele lat pniej otworzy naprawd duy sklep we wsi Huachinango - sklep, w ktrym byo mnstwo towarw. Za przykadem ojca i ja zapisuj sobie, ile i na co wydaj. Zapisuj, kiedy mi si ktre dziecko urodzio, zapisuj numery losw na loterii, a take, ile wydaem na prosita i za ilem je sprzeda. Ojciec bardzo niewiele opowiada mi o sobie i o swojej rodzinie. Tyle o nim wiem, e znaem jego matk, moj babk, a take czowieka, ktry by jego przyrodnim bratem. Ojca jego nie poznalimy. Rodziny ze strony mojej matki nie znaem wcale, bo ojciec nie y z nimi w zgodzie. Ojciec nie mia nikogo bliskiego, kto by mu pomg. Wiadomo, jak to jest: w niektrych rodzinach jedno z drugim nie bardzo si umie zgodzi, jak na ten przykad moja Consuelo ze swoimi brami. Zajdzie midzy nimi jakie mae nieporozumienie, a potem kade idzie ju inn drog. I tak wanie byo z moim ojcem i jego krewnymi. yli kade z osobna. Mymy w naszej rodzinie trzymali si bliej, ale bracia podorastali i odeszli z domu: kady poszed gdzie indziej. Ja byem najmodszy, tom zosta. Najstarszy mj brat wstpi do wojska i zgin w jakim wypadku. Karabin mu wypali, tak e brat zabi sam siebie. Potem by Mauricio, drugi po starszestwie, co mia sklep w Huachinango, ale to by ju nie ten sklep, tylko drugi, bo pierwszy zamknli, jak zacza si rewolucja. Ten mj brat Mauricio by wic w tym drugim sklepie, kiedy przyszo czterech mczyzn i chcieli go ograbi. Jednego zapa i odebra mu bro. Ale drugi napad na brata od tyu i go zabi. Umar prdko, bo brzuch mia cakiem rozpruty. To ju dwch. Potem bya siostra Eutakia. Umara te tam, w Huachinango, a bya jeszcze cakiem moda, miaa ze dwadziecia lat. Potem by brat Leopoldo; umar tutaj, w Mexico City, w szpitalu. I tak z piciorga braci i sistr - byo nas szecioro, ale jedno umaro we wczesnym dziecistwie, ja byem jednym z blinit - z tych piciorga ja jeden zostaem w rodzinie przy yciu. 40

Mj ojciec nie by czowiekiem czuym ani kochajcym. Oczywicie by bardzo oszczdny, jak zwykle kady, kto jest gow rodziny. Nigdy waciwie nie zauway, e mi czego potrzeba; a na wsi to nawet nie bardzo gdzie jest wydawa pienidze. Nie byo tam ani teatrw, ani kin, ani meczw, ani w ogle nic. Teraz w yciu jest wicej wszystkiego, ale wtedy - nic nie byo. Wic co niedziela ojciec dawa nam tylko po par centavos. Na wiecie rnie bywa, nie kady ojciec rozpieszcza swoje dzieci. Mj ojciec by przekonany, e powicajc dziecku zbyt wiele uwagi, mona mu tylko zaszkodzi. Ja te jestem tego zdania. Dziecko, ktre rodzice psuj, nie doronie, nie rozwinie si i nie zdobdzie samodzielnoci. Bdzie zawsze lkliwe. Moja matka urodzia si w jakim miasteczku, ledwo pamitam, jak si ono nazywao. Naleaa do ludzi, ktrzy nie mwi wiele, a ze mn, jako e byem najmodszy, w ogle nie mwia. Matka bya kobiet spokojn, dobrego serca i okazywaa mi wiele uczucia. Ojciec by twardszy, surowszy, bardziej energiczny Matka bya przyzwoit, uczciw kobiet, sumienn we wszystkim, a wic take w yciu maeskim. Ale midzy rodzicami zdarzay si ktnie, bo ojciec mia jeszcze inn kobiet i moja matka bya zazdrosna. Miaem jakie siedem lat, kiedy rodzice si rozeszli. Rewolucjonici zabrali towary ze sklepu - to by koniec naszych handlowych interesw, koniec rodziny; dom si rozlecia, a ja naturalnie poszedem z matk i z bratem, ktry pracowa jako pen w hacjendzie na plantacji trzciny cukrowej. Ja take pracowaem w polu. Po dwch latach matka zachorowaa, a ojciec przyjecha na burro nas odwiedzi. Mieszkalimy w bardzo ndznej chacie. Dach pooony by tylko po jednej stronie - z drugiej nic jej nie osaniao. Poyczalimy po troch kukurydzy, bo naprawd nie mielimy co je. Bylimy biedni, bardzo biedni. Nie byo na adne lekarstwa dla matki ani na doktorw, ani na nic; matka wrcia do ojca po to tylko, eby tam umrze. Tak to byo, pogodzili si dopiero na samym kocu. No, a kiedy matka umara, zacza si dla mnie prawdziwa bieda, zamieszkaem z ojcem. Tak przeszy dwa lata, potem opuciem dom 41 i poszedem do pracy. Macochy nie mielimy, dopiero duo pniej, na samym kocu. Wyjechaem z domu, kiedy to nastpio. Ojciec pobra si wtedy z jedn kobiet, ktra go ograbia, zabraa mu wszystko, a jego

wyrzucia na ulic; tak, ona sama ze swoimi brami. Jednej nocy chcieli go nawet zabi dla pienidzy, ale przeszkodzili im ssiedzi, a potem ta kobieta odesza. Byli sobie prawnie polubieni. I ta kobieta razem ze swoj rodzin odebraa ojcu dom i cay dobytek. Potem ojciec kupi sobie drugi domek w innej dzielnicy, ale w tym samym miecie, i znowu wzi si do handlu. Ale niedugo miertelnie zachorowa. Bo tak to jest: my, mczyni, chcemy by czasem bardzo silni, bardzo macho, ale w gruncie rzeczy jest inaczej. Kiedy chodzi o sprawy osobiste albo co, co dotyczy rodziny, a co potrafi zrani serce najgbiej, a do dna, mczyzna cierpi, a jak zostanie sam, pacze. Niejeden popada w pijastwo, inny znw apie pistolet i strzela sam do siebie, bo nie moe ju znie tego, co czuje w duszy. Nie potrafi wypowiedzie si ani nie maj nikogo, komu by mogli si zwierzy, wic chwytaj za bro - i gotowe. Kocz ze sob. A czasami bywa, e ten, co ma si za macho, przestaje by macho, kiedy zostanie sam ze swoim sumieniem. Do czasu si tylko taki przechwala. Ojciec zostawi po mierci nieduy dom i troch dobytku, ktry przypad mnie, bo tylko ja jeden z jego dzieci zostaem przy yciu. Mieszkaem ju tutaj, w Mexico City, i pracowaem w restauracji. Kto tam ze wsi wysa do mnie telegram. Kiedym przyjecha, ojciec y jeszcze; przy mnie umiera. - Nie zostawiam ci adnego spadku - powiedzia. - Ale dam ci jedn rad: pamitaj, eby si nie porni z przyjacimi. Lepiej i samemu swoj drog. Przez cae ycie suchaem tej rady. Tego, co mi zostawi, nie byo wiele. A ten jego przyrodni brat, razem z miejscowymi ludmi, wtrci mnie do wizienia. Daem mu tyle, ile ojciec kaza da w testamencie, a miaem mu da poow. Ale to by le jakich mao, nicpo i pracowa nie lubi. Ja zrobiem wszystko tak, jak byo spisane w testamencie i jak kazao prawo. Daem mu nawet star maszyn do szycia, singerowsk, co staa w domu. Powiedziaem mu: 42 - Moecie to sobie zabra, stryju. - Ja mu szczerze i z dobrego serca powiedziaem: - Widzicie, to si wam nada, wecie t maszyn dla swojej ony. No, a on po tym wszystkim wtrci mnie jeszcze do wizienia. O sto pesos. - Taka ju u ciebie ndza - powiadam mu.

Daem mu te sto pesos, a tamci podzielili je midzy sob i zostawili mu dziesi. No, i tak to wyszo! Jak przyjdzie do pienidzy, to nawet w rodzinie nikomu nie moesz zaufa. Ludzie by chcieli zagarn, co tylko si da. Ju od malekoci lubiem pracowa. Postanowiem sobie zarabia na ubranie. Widziaem, jak ojciec zarabia, prowadzc swj sklepik, i sam chciaem mie co wasnego, nic wielkiego, bo skd by, ale chciaem dorobi si tego, ot tymi rkami, a nie ojcowskimi pienidzmi. Nigdy nie aszczyem si na spadek po ojcu, wcale a wcale. Nieraz tak sobie mylaem: Jeli bd mia kiedy troch grosza w kieszeni, niech to bdzie z mojej wasnej pracy, a nie, e mi kto da, ssiad, krewny, stryj czy ojciec, nie! Chc doj do tego prac wasnych rk". A inna rzecz, e odkd wyszedem z domu, wiedziaem, e jak nie bd pracowa, nikt mi je nie da. Miaem ze dwanacie lat, kiedy opuciem ojcowski dom. Uciekem, nie mwic nikomu ani sowa. Najpierw pracowaem w mynie, potem jako robotnik rolny na plantacji trzciny cukrowej, nareszcie przy jej ciciu. Ciko byo, kiedym robi w polu; pracowaem motyk cay dzie na socu. Za tysic odyg trzciny pacili ptora peso, ale ja mogem wyci dziennie zaledwie poow tego, wic zarabiaem tylko siedemdziesit pi centavos na dzie; nie starczao tego nawet na ycie. Godny bywaem bardzo, niejeden dzie przeyem o pustym odku albo jedzc raz dziennie. Potem poznaem pewnego Hiszpana, ktry mia swj myn. Wiedzia, e znam si troch na waeniu, i pewnego dnia tak mi powiada: - Jad wanie do Mexico City. Jeli chcesz si zabra ze mn, to ja ci prac dam. - Dobrze, prosz pana, mog choby i dzi! 43 Bagay miaem niewiele: ma skrzynk z odzie. Nigdzie dotd nie byem, wic chciao mi si zobaczy Mexico City. Nazajutrz rano wsiedlimy w pocig i dojechalimy do Tacuby, gdziemy ju zostali. Pracowaem u niego przez pewien czas, ale potem mnie wyrzuci. Pokcilimy si o ciarki od wagi. On zreszt tylko szuka wymwki, eby si mnie pozby. Wiadomo, jacy s ludzie, jak natrafi na kogo lepszego i ciemniejszego od siebie. Robi wtedy, co zechc, no nie? A ja wyszedem dopiero co z hacjendy i o niczym nie miaem pojcia. Chodziem po wiecie, jakby mi kto oczy zawiza. Ulicy w yciu swoim nigdy nie

widziaem. Te troch pienidzy, com je mia, juem wyda i zostaem bez jednego centavo, bez znajomych. No ale, jak to mwi: W najgorszej potrzebie, jeszcze Bg na niebie". By tam pewien czowiek, co pracowa niedaleko w mynie. Codziennie tamtdy przechodzi. Raz mnie zobaczy i powiada, e jego szef chce, ebym u niego w mynie pracowa. A wanie tego wieczoru staem na rogu ulicy ze swoj skrzynk pod pach, nie majc ani jednego nawet centavo, ani pomysu, co ze sob zrobi. Gdybym mia wtedy pienidze, wrcibym w swoje strony. W tej wanie chwili mija mnie w czowiek - jakby z nieba spad. - Co tu robisz? - pyta, a ja mu mwi co i jak. - Nie martw si - powiada. - Chodmy do mnie do domu, ju ja ci prac znajd. Ale bya jeszcze sprawa ze zwizkiem. Nazajutrz poszlimy do jego szefa. A on mwi, e jeli chc pracowa u niego w mynie, musz nalee do zwizku. Nie miaem ani jednego centavo. Bylimy w La Tlaxpanie i stamtd trzeba byo i pieszo prawie do Tepito, bo tam by zwizek pracownikw mynarskich. Zapytali mnie, ile mam przy sobie pienidzy. Jak si dowiedzieli, e nie mam wcale, orzekli, e nic si zrobi nie da. Wic ruszyem w t sam drog z powrotem, pieszo, o pustym odku. Znalazem si znw w tym samym pooeniu - wdrujcy o godzie. I dlatego krzycz czasem na moje dzieci: one zawsze miay dziki mnie co je i dach nad gow. Zaczem wtedy chodzi po sklepach spoywczych, wypatrujc, czy kto nie szuka chopca na posyki albo do pomocy. Znaem si troch na handlu spoywczym i umiaem szybko obsuy klienta. Chodziem 44 od sklepu do sklepu, ale na darmo. W kadym sklepie by chleb, a ja byem taki godny. Nie macie pojcia, co czowiek wtedy czuje. Po paru dniach zaszedem do jednego czowieka w La Tlaxpanie, o par domw od miejsca, gdzie mieszkaem. Mia on sklep spoywczy. - Szukasz pracy? - spyta mnie. - Tak, prosz pana. - A masz jakie referencje? - Nie, prosz pana. Przyjechaem dopiero z Veracruz. Bagaem Boga, eby da mi prac albo cokolwiek. Powiedziaem mu, e jedyny czowiek, ktrego znam, ma niedaleko myn. Pomwi z tym czowiekiem, a potem powiada, e wemie mnie na dwa tygodnie, na

prb. Pensja miaa by pidziesit centavos dziennie i wyywienie. Zaraz nazajutrz zjawiem si z moj odzie w skrzynce, bo nie miaem tego gdzie zostawi. Wziem si natychmiast do pracy. Ruszaem si szybko jak fryga. Potrzebowaem pracy, musiaem je. Miny dwa tygodnie, potem miesic, trzy. Byem bardzo szczliwy. Pracowaem od szstej rano do dziewitej wieczr, bez odpoczynku. niadanie jadem na zimno w sklepie, bo nie byo czasu, eby je podgrza. Klientw byo duo. Dostarczaem zamwione towary, przecigaem skrzynie, ktrych nie daem rady podwign, skrzynki piwa, worki soli. Pewnego dnia z rana mj szef sprowadzi sobie innego chopca ze wsi i powiedzia mi: - Ej, ty, Jesus, chod tutaj. Ten chopak przyszed na twoje miejsce. Z ciebie nic dobrego nie bdzie, wyno mi si std. Tymi czuymi, pocieszajcymi sowami zwolni mnie z pracy. I to byo wszystko. Nie byo co gada. Nazajutrz rano znw znalazem si na ulicy. Ale takie trudnoci pomagaj czowiekowi sta si mczyzn, pozna waciw warto rzeczy. Czowiek uczy si, co to znaczy zarabia na chleb w pocie czoa. Dorasta i obywa si bez pomocy rodzicw - to pomaga czowiekowi osign dojrzao. Pracujc w tym sklepie, poznaem chopca, ktrego kuzyn by dozorc na pooonej w centrum miasta budowie. Poprosiem chopca o kartk do tego kuzyna i poszedem si z nim zobaczy. Pokazuj kartk. 45 - No pewno, dlaczego nie - powiada. - Na budowie do jest miejsca. Wybierz sobie kt, jaki ci si spodoba, i postaw tam swoj skrzynk. Sprowadziem si tam bez jednego centavo i jeszcze raz zaczem rozglda si za jakim zajciem. Wtedy to znalazem prac w restauracji La Gloria. Pacili mi dwanacie pesos miesicznie i dawali trzy razy dziennie je. Sprowadziem si z moim zawinitkiem i zaczem pracowa: robiem wszystko, co mi kazali. Byem szybki w robocie i raz, kiedym przesuwa jak cik pak, dostaem przepukliny. Poszedem do ustpu i patrz, a tu, w pachwinie, taki may guz. Nacisnem, zabolao. Poszedem do doktora, a ten mwi, e mam przepuklin. Miaem szczcie, bo ten doktor pracowa w szpitalu i mnie tam przyj. Ale co bdzie z moj prac?" - myl sobie. Pomwiem z wacicielem restauracji, Hiszpanem; by to przyzwoity czowiek, naprawd ludzki. Poprosiem go, eby mi pozwoli pj na

operacj. Zoperowali mnie szybko, ale potem sam zrobiem gupstwo. Po operacji bolao mnie gdzie tam, koo szwu, wic odsunem banda i zaczem dotyka rany. Dostaem zakaenia. Zamiast dwch tygodni przeleaem w szpitalu pi. Wyszedem wreszcie i wrciem do restauracji, ale okazao si, e na moim miejscu ju kto jest. Jednak waciciel przyj mnie z powrotem do pracy. No i tak pracowaem tam przeszo trzydzieci lat i mao kiedy opuciem jeden dzie. Przez pierwsze pitnacie lat pracowaem w kuchni, jako pierwszy pomocnik nauczyem si piec chleb i robi lody. Pracowaem czternacie do pitnastu godzin dziennie. Pniej zaczem robi zakupy na potrzeby restauracji i zostaem dostawc ywnoci. Na samym pocztku zarabiaem osiemdziesit centavos dziennie. Teraz, po trzydziestu latach, zarabiam najmniej jedenacie pesos dziennie. Ale nigdy nie mogem utrzyma si z samej pensji. Przez te trzydzieci lat rzadko kiedym opuci dzie pracy. Id do roboty, nawet jak jestem chory. Zdaje mi si, e praca to dla mnie lekarstwo. Przez ni zapominam o wszystkich kopotach. I lubi moj robot. Lubi, cho si musz dobrze nachodzi, i przyjemno mi sprawiaj rozmowy ze sprzedawcami na rynku. Znam ich wszystkich - przez tyle lat kupowaem od nich owoce, jarzyny, sery, maso i miso. Wynajduj, gdzie si 46 da kupi najlepiej, i w ogle. Na kupnie trzeba si zna, bo kady owoc ma swoj por dojrzewania, no nie? Na przykad melony. O tej porze roku ju dochodz, mona je kupowa. Wczesne melony byy niedobre. Przywo je z rnych miejscowoci, z Morelos, z Michoacan, Cortazar. Te z Guanajuato s bardzo smaczne; tak samo te te z Durango. Podobnie jest z pomaraczami. Sprowadzaj je z caej republiki. Jarzyny take. Najlepsze awokado pochodz z Atlbcco i Silao, ale wysyaj je przewanie do Stanw Zjednoczonych. Albo znw pomidory. eby si zna na owocach i umie je kupowa, trzeba si wszystkiemu dobrze przyglda. Codziennie zakupywaem dla restauracji ywnoci za jakie szeset pesos. Rano dawali mi pienidze i za kady towar paciem gotwk. Bez adnych tam kwitw czy wystawianych rachunkw. Sam prowadz rachunki dla siebie i codziennie spisuj list wydatkw. Co dzie o sidmej rano id do restauracji i otwieram elazne aluzje. Mam troch roboty w kuchni, potem jem niadanie i o wp do dziesitej ruszam na targ. Towarzyszy mi dwch chopcw, ktrzy odnosz zakupy do restauracji. Wracam o jakiej wp do drugiej i zwykle okazuje si, e

jeszcze czego brakuje, wic znw lec na rynek. Na trzeci jestem ju z powrotem w restauracji, jem obiad i koo czwartej wychodz: musz jeszcze obrzdzi moje winie, sprzedaj bilety na loteri i odwiedzam crk Mart i dzieciaki. W restauracji koledzy z pracy ceni mnie i powaaj, bo jestem najstarszym pracownikiem w zakadzie. artujemy nieraz, przygadujemy sobie i to take jest rozrywka. W stosunku do szefa byem zawsze w porzdku i w dobrych z nim stosunkach. Robotnicy czsto nie znosz swojego szefa i nie czuj si wobec niego zobowizani do uczciwoci, ale ja, co si tego tyczy, mam dobrze, bo wiem, e mj szef mnie powaa. Na dowd, jak mnie ceni, mam to, e pozwala mi pracowa siedem dni w tygodniu i we wszystkie wita i w ten sposb mog podnie swoje zarobki. Od lat pracuj w rody, mj wolny dzie. Mojego szefa szanuj i staram si, jak mog. A on jest dla mnie jak ojciec. Cae moje ycie to praca i opieka nad rodzin. Na fiesty nigdy nie chodz. Raz tylko, kiedymy mieszkali na ulicy Kubaskiej, jacy ludzie z mojego vecindad urzdzili fiest i wtedy troch potaczyem. Nie piem 47 wiele, a potem poszedem prosto do domu, spa. Nie ma dla mnie adnych wycieczek, adnych przyj, nic a nic, tylko praca i rodzina. Tam, gdzie pracuj, nie mam adnych compadres. Uwaam, e compadrazgo to sprawa powana, polegajca na wzajemnym szacunku. Kiedy trzeba mi compadres, wybieram sobie ludzi starszych, nie modzikw i nie kolegw z pracy. Modzi, zanim si obejrzysz, ju ci zapraszaj pi razem z nimi i razem robi to i owo. Niektrzy si nawet zabijaj, a to niedobrze. Jak mnie gdzie zapraszaj, to nie id. Wanie w tej restauracji La Gloria spotkaem matk moich dzieci, Lenor. Zakochaem si w niej. Bya niewysoka, ale szeroka w plecach i ciemna na twarzy. Ja miaem jakie szesnacie lat, a ona musiaa mie ze dwa, trzy lata wicej. Wczeniej ni ja przyjechaa do Mexico City i miaa tu ju ma, ale nielubnego. Wziem j z dziesiciomiesicznym dzieckiem. Zrobiem to z najwiksz radoci. Wydawao mi si to czym najzupeniej zwyczajnym, ale dziecko zachorowao i niedugo potem umaro. Zarabiaem tylko osiemdziesit centavos dziennie i nie mogem sobie pozwoli, eby paci dziesi czy pitnacie pesos miesicznie za wasne mieszkanie, wic zamieszkaem z jej rodzin. Byem wtedy mody, bardzo biedny i bardzo gupi. Byem ciemny jak tabaka. Ale czy mogem mie dowiadczenie w szesnastym roku ycia? Wiedziaem

tylko jedno - e chc z ni spa. Ale, jak ludzie tu u nas mwi, trup i go po jednym dniu ju zaczynaj cuchn. Bracia Lenory czsto pili, a po powrocie do domu bili swoje ony - nieatwe mielimy ycie. Staraem si, jak mogem, znale dla nas jaki wasny kt i wreszcie znalazem pokj z czynszem dziesi pesos. Nie miaem na wasno nawet ka. ona sprzedawaa okruchy z chleba i resztki ciasta i zarabiaa wicej ni ja. Czasem nawet osiem pesos na dzie. Pewnie, handel si niele opaca, a ja tkwiem jak gb w restauracji. Lenora miaa silny charakter i wanie dlatego nie mogem y z ni cakiem spokojnie. Chciaa, ebym si z ni oeni, a mnie to doprowadzao do wciekoci. Zdawao mi si, e chce mi zwiza rce na cae ycie! Nie miaem racji, ale taki wtedy byem. Lenora bya pierwsz kobiet w moim yciu. Utracilimy nasze pierwsze dziecko, dziewuszk imieniem Maria. Umara w par dni po 48 urodzeniu na zapalenie puc. Niektrzy mwili, e pk jej brzuszek. Potem urodzi si Manuel, a ja cieszyem si z pierwszego syna. Czuem nawet dum na myl, e jestem ojcem. Patrzyem na niego, jakby by kim obcym, jak nieznan istot. Mody byem, nie miaem dowiadczenia. Uczucia nie okazuje si na zewntrz, ale wasne dzieci byy dla mnie zawsze radoci. ylimy wtedy w ndzy. Zarabiaem tylko osiemdziesit centavos dziennie i niedaleko mona byo z tym zajecha. Lenora z malukim dzieckiem nie moga oczywicie pracowa, a kiedy odpado nam te dziesi czy dwanacie pesos dziennie, zaczo nam brakowa na wszystko. Zwykle ona mi pomagaa utrzymywa dom. Po Manuelu przyszed drugi chopak, ktry umar w par miesicy. Umar z braku pienidzy i przez nasz ciemnot. Nie mielimy dowiadczenia i nie walczylimy, eby dziecku ocali ycie. Z Lenory bya dobra kobieta, ale okropnie porywcza i nieraz dostawaa strasznych atakw serca i wtroby. Zawsze miaa kopoty z karmieniem piersi. Nie bya z niej, jak to bywaj, czua matka - taka, co to rozpieszcza dzieci. Nie bia ich, dobrze pamitam, bya pod tym wzgldem taka, jak wszystkie, cho gniewaa si na dzieci strasznie i krzyczaa, nie przebierajc w sowach. Nie caowaa ich ani nie tulia, ale bardzo le to ich nie traktowaa. Wychodzia na cae dnie sprzedawa ciasto. Ja take nie byem dla dzieci bardzo serdeczny. Nie wiem, czy to

dlatego, e sam niewiele doznaem w dziecistwie serca, czy e sam musiaem si nimi zajmowa, czy e wci si kopotaem o pienidze. Musiaem bardzo ciko pracowa, eby da im je. Nie miaem dla nich czasu. Myl, e w wielu domach ktnie i tragedie pyn z warunkw ycia, bo jeli trzeba mie na codzienne wydatki pidziesit pesos, a nie ma si tych pienidzy, czowiek si gnbi i trapi, i kci z wasn on. Myl, e tak si wanie najczciej dzieje w ubogich domach. Kiedy Lenora chodzia w ciy z Manuelem, zaczem na boku odwiedza Lupit. Lupita te pracowaa w restauracji La Gloria. Kcilimy si wtedy czsto z Lenor, a ona za kadym razem chciaa mnie zostawi, zburzy nasz dom. Bya okropnie zazdrosna i robia mi prawdziwe sceny. Wracajc z pracy do domu, zastawaem j nieraz w zym humorze, byle drobiazg j denerwowa. Wpadaa w zo, a potem bya chora. Puls jej 49 prawie ustawa, wygldaa jak martwa. Doktor nie wiedzia, z czego si bior te ataki. Ja nie mogem tego znie. Potrzebowaem serca. Naharowawszy si cay dzie, potrzebowaem serca. Naharowawszy si cay dzie, potrzebowaem kogo, z kim mona by pogada, kogo, kto by mnie rozumia, kogo, komu bym mg zawierzy wszystkie swoje troski. Wiecie, ludzie bywaj rni, ale kiedy jaki nieszcznik nie znajduje szczcia w domu, szuka go poza domem. Doktor raz mi tak powiedzia: - Jeli kobieta ma by zadowolona, musi mie ma, ktry j dobrze ubiera, dobrze karmi i dobrze ciska, i dlatego mczyzna musi by silny i musi o niej nie zapomina. Niech pan tak robi, a zobaczy pan, jak si wam wszystko uoy. Lenora miaa temperament w tych rzeczach i pewien jestem, e to by jeden z powodw... Pewnie moga y duo duej, ale c, kobieta, co si bez przerwy kci, sama sobie winna, e j m zaniedbuje. Wiem, e si tak nie powinno robi, ale wtedy wanie zaczem Lupicie robi w restauracji rne propozycje. Nie jestem bardzo silny, ale zawsze miaem troch za gorc krew. Taki ju jestem. Przedtem, przed Lupit, poszedem do burdelu na ulicy Rosario, ale zaraziem si tam. Byem nie do ostrony, po prostu brak dowiadczenia, nic wicej. Od tego czasu nigdy nie byem w adnym takim miejscu. Dzi bym tam nie poszed nawet za darmo. Ale cho sam si le prowadziem, miaem to szczcie, em nigdy nie sysza, eby ktra z kobiet, co ze mn yy, mnie zdradzia. Wszystkie byy brunetki, bardzo namitne z usposobienia - my tu, w Meksyku,

uwaamy, e blondynki s sabsze w tych sprawach - ale jeli nawet zaniedbywaem je przez pewien czas, adna nie rozgldaa si za innym mczyzn. Przyzwoita kobieta, zwaszcza jeli ma dzieci, musi pilnowa siebie i czeka. Miaem pi on. Jedna bya taka, z ktr miaem syna, ale ona wysza za innego. Ten mj syn ma teraz dwadziecia dwa lata i myl, e czas ju, ebym si o niego upomnia i wzi do siebie. Tak, miaem pi on i par kobiet na boku i do tej pory szczcie mi sprzyja, bez wyjtku. Kto powie, e to nie szczcie, jeli takie nic jak ja, nieuczony i niepimienny, bez pienidzy, niewysoki, niemody, ani w ogle nic, na wszystkie strony ma powodzenie u kobiet. 50 Inny jak nic siedziaby ju w kozie! Ale ja ceni sobie wolno i nigdy nie rozgldaem si za niezamnymi dziewcztami. Nie. Wszystkie kobiety, z ktrymi yem, byy ju przedtem zamne. Gdyby nie to, mgbym mie kopoty. Gdyby to byy nietknite dziewczyny, musiabym pewno ktr z nich polubi w kociele albo wzi lub cywilny, a jak nie, poszedbym do wizienia na dwadziecia lat! W kadym razie, kiedym si zacz zadawa z Lupit, nie robiem tego z zamiarem, aby zakada z ni rodzin. Ale ona bardzo szybko zasza w ci. Odwiedzaem j w jej pokoju na ulicy Rosario. Mieszkaa tam ze swoimi dwiema creczkami. Byy jeszcze takie smarkate, e wcale nie wiedziay, po co przychodz. Ale pniej zawsze mnie szanoway, a nawet nazyway tatusiem. Zarabiaem wtedy bardzo mao i nie mogem utrzyma Lupity, ktra pracowaa nadal w restauracji. Ale teraz, od pitnastu lat, opacam za ni komorne. Tu u nas, w Meksyku, kiedy mczyzna bierze kobiet z dzieckiem, tak jak ja wziem Lenor, uwaa si zwykle, e nie ma ona prawa gniewa si, jeli m wychodzi z domu. Wie, e sama zrobia gupstwo. Inaczej jest, jeli ona bya przedtem uczciw dziewczyn i wzia lub cywilny albo zostaa polubiona w kociele. Taka ma wszelkie prawo si skary. Ale Lenora miaa trudne usposobienie. No c, przeszedem z ni niejedno, alem jej nie rzuci. Dochowaem jej wiary. Tyle, e po kadej ktni wychodziem z domu na par dni. Ale zawsze wracaem, bo bardzo kochaem dzieci. A potem jednej nocy umara; to by cios dla mnie. Bya jaka sidma wieczr, pilimy atole i jedlimy gorditos, kiedy ona mwi do mnie ze smutkiem: - Ach, Jesus, ja ju umr w tym roku. - Zawsze si skarya na ble

gowy. Potem o pierwszej po pnocy mwi znowu: - Ach, ach, umieram, opiekuj si dziemi. - I zacza rzzi, jak to przed mierci. Czy miaem cho czas, eby co zrobi? Przyszed doktor, da jej zastrzyk, ale nic to ju nie pomogo. Bya co prawda w ciy, ale doktor powiedzia, e pko jej naczynie krwionone w gowie i od tego umara. Co ja si wtedy nacierpiaem! Chodziem po ulicach jak lunatyk. Dobrze jeszcze, e w domu bya babka. Zaja si chocia dziemi.

Cz pierwsza Manuel Miaem osiem lat, kiedy umara matka. Spaem na pododze, na macie, koo Roberta, mojego brata. Modsze siostry, Consuelo i Marta, spay na ku z mamusi i tatusiem. Jakby przez sen usyszaem, e ojciec woa. Zawoa na nas, kiedy zobaczy, e matka wysuna si cicho z ka, a on wyczu, e za chwil umrze. Sen miaem zawsze mocny, wic ojciec musia krzykn. Wtedy po prostu wrzasn: - Wstawa, bkarty! Wstawa, sukinsyny! Hijos de la chingada\ Matka wam umiera, a wy leycie. Ruszcie si, cabrones. Wic zerwaem si wystraszony. Zapamitaem oczy matki i jak na nas patrzya. Wargi ju jej drtwiay i nie moga mwi. Posali po doktora, ktry mieszka na ssiedniej ulicy, ale matka ju nie miaa dugo poy. Twarz jej pociemniaa; jeszcze tej samej nocy umara. Umara, noszc w sobie kolejne dziecko, mego brata, ktry niedugo mia si urodzi, bo pamitam, e mamusia miaa ju bardzo duy brzuch. Siostr karmia inna kobieta - to dlatego Marta zawsze bya taka niedua. Nie wiem, czy to byo z powodu ciy, czy naprawd przekrwienie wtroby i serca", jak mi powiedziano. Ale kiedy ciao matki leao przygotowane do pogrzebu, to dziecko, ktre byo w jej brzuchu, mj brat, zaczo si w niej porusza. Ruszao si i ruszao, a mj ojciec patrzy na to i by zupenie w rozpaczy. Nie wiedzia, co robi: czy kaza im rozci i wycign to ze rodka, czy zostawi. Paka wci i paka, a nareszcie poszed opowiedzie o wszystkim swoim compadres. 55 Ta mier wszystkimi wstrzsna. Matka miaa dopiero dwadziecia

osiem lat i bya zdrowa, oj, jaka zdrowa. Jeszcze rano ludzie widzieli, jak pierze na podwrzu i krzta si przy domowej robocie. A nawet po poudniu iskaa jeszcze tatusia. Siedziaa na progu, a ojciec niej, u jej ng. Mieszkalimy wtedy w vecindad na ulicy Tenochtitlan. Wieczorem mama mi rozkazaa: - Id kupi troch tortilli i kaszy kukurydzianej. Wyszedem za rg i kupiem, co byo trzeba, u pewnej kobiety, ktra miaa tam stragan z ywnoci. Byo to w poniedziaek, jestem pewny, bo poprzedniego dnia bya niedziela i z ojcem i matk poszlimy na wycieczk do bazyliki. W niedziel jedlimy wszyscy awokado, flaczki i czerymoje - potrawy bardzo szkodzce na , jeli je je przed napadem zoci albo zaraz potem. No, a w poniedziaek rano matka miaa prawdziwy atak zoci przez mojego brata Roberta. Pokcia si okropnie z jak kobiet z ssiedztwa. Min cay dzie. Ojciec wrci z pracy i oboje byli w dobrym humorze. Kiedy my, dzieci, kadlimy si, oni jeszcze siedzieli przy kolacji. A tej samej nocy matka zachorowaa i ojciec nie zdy nawet wezwa ksidza, eby wzi z ni lub, zanim umrze. Na pogrzeb przyszo moc ludzi z naszego domu i z placu targowego. Nie wiem, jak dugo wolno trzyma ciao w domu, ale ojciec nie chcia pozwoli, eby matk zabrali, a ludzie zaczli si skary, bo ciao ju zaczynao si rozkada. A na cmentarzu, kiedy spuszczali trumn matki do dou, tata chcia skoczy za ni do grobu. Paka tak, jakby mu serce miao pkn. Dzie i noc paka za ni. Kiedy j pochowali, tata powiedzia nam, e teraz ma ju tylko nas i e musimy stara si by dobrymi dziemi, bo on bdzie odtd dla nas i ojcem, i matk. I tak jak przyrzek, sowa dotrzyma. Bardzo musia matk kocha, bo sze lat mino, nim si oeni po raz drugi, nim si oeni z Elen. Pewny jestem, e ojciec bardzo kocha matk, cho kcili si czsto. Ojciec by bardzo surowy, bardzo energiczny. Kci si nieraz z matk, 56 bo mia wprost wieka na punkcie porzdku. Jak zobaczy co nie na swoim miejscu albo co nie tak jak trzeba, zaczyna z ni awantur. A ja si strasznie baem, kiedy si tak kcili. Raz rodzice tak sobie zaczli przymawia na ostro, e ojciec, wzburzony, chcia matk ude-

rzy noem. Nie wiem, moe zrobi to tylko po to, eby j nastraszy, ja w kadym razie rzuciem si ich rozdziela. Nie sigaem im nawet do pasa. Stanem midzy nimi, a ojciec zaraz si uspokoi. Zaczem paka, a on mwi: - Nie, synu, nie, nie bijemy si, nie bj si. Mj ojciec by miertelnym wrogiem pijastwa. Nie lubi nawet zapachu alkoholu. Raz mamusia posza na imieniny do ciotki Guadalupe i tam jej dali wypi par kropel. Rodzice pokcili si wtedy strasznie i - pamitam jak przez mg - nawet si rozeszli. Musiaem mie wtedy jakie trzy czy cztery lata. Mieszkalimy wtedy w vecindad pod numerem 14 na ulicy Piekarskiej - wszyscy w jednej izbie z kuchni. Matka przeniosa si do ciotki Guadalupe, na t sam ulic. Zapytali mnie, z kim chc zosta: z tatusiem czy z mamusi. Przypuszczam, e bardziej wtedy lubiem matk, bo powiedziaem, e z ni pjd. Rozeszli si na jakie dwa tygodnie. Matka miaa usposobienie cakiem inne ni ojciec. Miaa weso natur, z kadym lubia pogawdzi, pomia si. Pamitam, zawsze rano piewaa, rozpalajc ogie i gotujc niadanie; piewaa i piewaa. Lubia zwierzta - raz nawet mielimy psa. Obaj z Robertem bardzo si opiekowalimy tym naszym Yoyo. Mamusia chciaa, eby w domu byo peno piewajcych ptakw i kwiatw, ale ojciec by w tym okresie przeciwny wydawaniu pienidzy na takie sprawy. Mamusia lubia spotkania towarzyskie - nabieraa wtedy rozmachu w gotowaniu i miaa szeroki gest. Kiedy przygotowywaa fiest na imieniny ojca, albo nawet ma uroczysto na nasze urodziny, przyrzdzaa wielkie rondle jedzenia i zapraszaa wszystkich swoich krewnych, przyjaci i compadres. Lubia nawet wypi kieliszek czy dwa, lecz tylko w towarzystwie. Naleaa do tych ludzi, co to oddadz swoj misk kademu godnemu, i zawsze pozwalaa jakim bezdomnym maestwom przespa si u nas na pododze w kuchni. 57 Dobrze nam byo w domu, pki ya. Po jej mierci nie bywao ju u nas goci, nikt do nas nie zachodzi. Nigdy nie widziaem, eby ojciec mia przyjaci; mia compadres, alemy ich nigdy nie widzieli. A co do odwiedzin: jedyne domy, gdzie ojciec chodzi, to byy jego inne domy. Prawie przez cay czas matka pracowaa, eby ojcu pomc. On paci za mieszkanie i dawa pienidze na ycie, ale ciotka mwia mi, e nigdy nie dawa matce pienidzy na ubranie czy co takiego. Matka z pi lat

handlowaa w naszej dzielnicy okruchami ciasta. Kupowaa obrzynki i okruchy ciast w piekarni El Granero i sprzedawaa mae kupki tego po pi i po dziesi centavos. Poza tym wesza w spk z jakimi ludmi, ktrzy handlowali uywanymi ubraniami. Braa mnie nieraz ze sob do dzielnicy Roma, gdzie kupowaa achy do swojego straganu. Tam wanie zdarzyo si co bardzo smutnego, o czym ja jeden tylko wiem. W yciu mojej matki by inny mczyzna. Nie wiem na pewno, ale wydaje mi si, e matka wysza za m za ojca z mioci. Poznali si w restauracji La Gloria, gdzie oboje pracowali. Ale pracowaa tam take inna kobieta, Lupita, i matka bya o ni zazdrosna. Powiedziaa mi raz, e ta kobieta to ojca kochanka. Moe dlatego wanie mamusia zacza po kryjomu spotyka si z tym sprzedawc starzyzny. Braa mnie zwykle ze sob, moe dla bezpieczestwa, albo te po to, eby nie doszo z nim do poufaoci. Nie wiem, czy widywali si kiedy sam na sam. Byem o to wprost wcieky, cho co prawda ten mczyzna dawa mi nieraz troch pienidzy albo kupowa co, jak szlimy do kina, jak to zwykle mczyni dzieciom. Mimo to nie chciaem odstpi od matki. Obejmowaem j rkami i nie dawaem jej z nim rozmawia. Raz zagroziem, e o wszystkim powiem ojcu. Matka na to: - Id, powiedz, on mnie zabije, a wtedy zobaczysz, jak ci bdzie beze mnie. Pewno, e potem ju nie odwayem si o tym mwi. Ojciec by zawsze bardzo zazdrosny. Nie wiem, jak dugo cigno si z tym mczyzn, ale w kinie bylimy tylko trzy razy. A potem matka umara. Ten czowiek musia j naprawd kocha, bo przyszed nawet oglda jej zwoki. Kiedy zobaczyem go, jak wszed do domu i stan przy niej, poczuem nienawi. Przecie 58 ojciec by obok, jak on mia? Pniej ten czowiek zacz pi i zszed kompletnie na psy. W niecay rok take umar. Teraz potrafi znale dla niego wytumaczenie, bo szczerze kocha moj matk. Wtedy jednak nic si na tym nie rozumiaem. Mamusia bardzo lubia chodzi na pielgrzymki. Raz zabraa ze sob Roberta i mnie i wybraa si do synnego kocioa w Chalmie. Chalma jest ulubionym miejscem pielgrzymek biednych ludzi, co z wielk wiar i mioci wdruj szedziesit kilometrw przez grzyste okolice do tego miejsca. To jest naprawd cika podr i due powicenie i tak z adunkiem kocw, ywnoci i ubrania. Szo wtedy z nami moc ludzi. Cztery

dni bylimy w drodze, a sypialimy w grach albo w miastach, pod goym niebem, na naszych somianych matach. Nocami balimy si z Robertem, bo syszelimy, jak kobiety opowiaday sobie o czarownicach, co wysysaj dzieciom krew. Jedna senora tak mwia do mojej matki: - Uwaajcie na dzieci, bo czarownice krc si tu teraz bez przerwy. Pomyle tylko: wczoraj ludzie znaleli troje dziecitek martwych, wyssay z nich krew co do jednej kropelki. - Syszysz, bracie? - powiada Roberto, a obu nas zdj strach. - Wiesz co? - mwi. - W nocy nakryjemy kocem gowy i czarownica nie pozna, emy dzieci. Wzdu drogi stay krzye oznaczajce miejsca, gdzie kto zmar, i wszystkie kobiety wierzyy, e dusze tych zmarych czekaj tylko, eby chwyci jakie przechodzce dziecko. Mijajc taki krzy, kobiety idce z dziemi wywoyway na gos ich imiona, eby duszyczki dzieci tam nie pozostay. W grach widzielimy, jak ogniste kule przelatuj znad jednego szczytu na drugi. Wtedy ludzie mwili do siebie: To czarownica. Czarownica". Kady przyklka i zaczyna si modli. Matki okryway czym prdzej swoje dzieci. Mamusia obja nas pod kocem mocno rkami, eby czarownica nie moga nas zapa. Powiadaj, e najlepszy sposb schwytania czarownicy to klkn przed par noyczek, otwart tak, aby tworzya znak krzya, i odmawia Magnificat. Przy kadym Ojcze nasz trzeba zrobi wze na szalu, a kiedy ostatni wze zostanie zawizany, 59 czarownica powinna pa u stp tego, kto si modli. Nastpnie naley j spali w ogniu ze wieego drzewa. Kiedymy wdrowali przez grskie przecze, mamusia opowiadaa nam rne legendy dotyczce Chalmy. Pokazaa nam ska Poganiacza przypominajc mczyzn w indiaskim stroju, prowadzcego burro i psa. Powiadaj, e ten czowiek zabi tu, w grach, swojego towarzysza i zosta zamieniony w kamie. Potem minlimy kilka ska porodku rzeki, zwanych Compadres. Byli to compadres, ktrzy tu wanie, w tym miejscu, zgrzeszyli nieczystym grzechem i te zamienili si w kamie. Bya jeszcze inna dziwna skaa, tak uksztatowana, e wygldaa zupenie jak jaki ksidz, w sombrero i pelerynce, z doni opart o policzek, jak gdyby myla. Kto wie, co za grzech ten znw popeni, ale i jego niebo ukarao. Starzy ludzie wierz, e wszystkie te skay raz na rok poruszaj si w stron kocioa, a kiedy na koniec dojd do niego,

czar z nich bdzie zdjty i odzyskaj swoj dawn posta. Widzielimy pokutnikw, ludzi, ktrzy lubowali i t kamienist drog do miejsca pielgrzymki na kolanach albo z kostkami ng ciasno zwizanymi. Cho pomagali im ich compadres, ludzie ci poruszali si powoli, a dochodzili na miejsce pokrwawieni, z pozdzieran skr, przez ktr czasem wyglday koci. Ten widok zrobi na mnie najwiksze wraenie. Mamusia i caa jej rodzina odwiedzali Chalm regularnie. Miay take wielkie naboestwo do Najwitszej Panny z San Juan de Los Lagos, ale do niej musiay odby ju dusz pielgrzymk. Bywalimy tam z matk raz na rok. Tatu wybra si z nami tylko jeden raz; do Chalmy nigdy z nami nie chodzi. Nie lubi pielgrzymek, i to by jeszcze jeden powd do ktni midzy nimi. Ojciec mawia zawsze o rodzinie mamusi: Wszyscy s bardzo witobliwi, ale przez ca drog do kocioa pij". Prawda, e bracia mojej matki, Jose, Alfredo i Lucio, duo pili, i rzeczywicie od tego pomarli. Ciotka Guadalupe te lubia wypi sobie kieliszeczek na dzie. Ale nie przypominam sobie, eby pia babka, matka mojej matki. Bya to jedna z tych ywych i agodnych staruszeczek, ktre zawsze chodz wyprostowane i bardzo, bardzo czysto 60 ubrane. Nigdy nie miaa na sobie nic brudnego, buciki zawsze lnice, a ubieraa si bardzo surowo, w czarne jedwabne bluzki i dugie czarne spdnice. Moja babunia mieszkaa z ciotk Guadalupe w pokoju przy ulicy Malarskiej. Przychodzia do nas codziennie w porze niadania, kiedy ojciec wyszed ju do pracy. Pomagaa mamie my nam twarze, szyje i rce. Szorowaa nas tak mocno za pomoc wiechcia trawy, e mylaem, e bd krzycze. Mwia przy tym: - Wy, brudasy, obuzy, czymecie si wysmarowali? Babka bya religijna do przesady, jeszcze bardziej od matki, a dla nas bya niby chrzestn matk, bo uczya nas si egna i modli. Miaa naboestwo do witego Michaa Archanioa i nauczya nas specjalnej modlitwy do niego, a take Magnificat, bo, jak twierdzia, to najlepsze lekarstwo na wszystkie choroby. W kade wito, czy to w Niedziel Palmow, Zielone witki, Dzie Zaduszny czy inne, dosownie w kade wito, przeznaczaa czas na modlitwy - ca godzin. W Zaduszki zapalaa wiece, stawiaa szklank wody, chleb umarych, kwiaty i owoce.

Potem, kiedy obie z moj matk umary, nikt ju wicej nie robi tego u nas w domu. Babka bya jedyn osob tak dobrze znajc rne tradycje, i staraa si nam je przekaza. Rodzina ojca mieszkaa w maym miasteczku w Veracruz i nie wiedzielimy o niej prawie nic. Kiedymy obaj z Robertem byli bardzo mali, tatu naszego tatusia przysa po nas. Dziadek mieszka sam, bo babka i stryjowie pomarli, sam ju nie wiem dokadnie jak i kiedy. Dziadek mia najwikszy sklep z ywnoci w Huachinango i moc ludzi ze wsi byo mu winnych pienidze. Mwi, e ten sklep jest nasz, i rzeczywicie ojciec w kocu go sprzeda, ale jaki mj stryj, przyrodni brat dziadka, wsadzi ojca do wizienia, eby mu odebra te pienidze. Mam wraenie, e chcieli go zabi albo co w tym rodzaju, ale matka wlizna si jako noc do wizienia. Byo to tylko takie sobie wiejskie wizienie, wic matka po prostu zdzielia stranika kijem. Nie jestem pewny, co jeszcze zrobia, ale wycigna jako ojca z tego wizienia i ucieklimy jak si dao najszybciej do Mexico City. Koniec kocw z caego tego dziadkowego sklepu nie dostao si ojcu ani jedno centavo. 61 Miaem sze lat, kiedy urodzia si Consuelo. Widzielimy z Robertem, jak przysza akuszerka; w caym domu byo duo ruchu, alemy wtedy z tego nic nie rozumieli. Kazano nam wyj z pokoju, a potem usyszelimy pacz niemowlcia. Lubiem zawsze sucha paczu takich malutkich dzieci i uwaaem, e to bdzie bardzo przyjemnie mie siostr. Ale ta siostra spaa w ku razem z rodzicami, a kiedy matka nosia j wci po domu, karmia j i nazywaa swoj liczn ma creczk", zaczem doznawa jakich paskudnych uczu. Matka zauwaya, e jestem zazdrosny, i tumaczya mi: - Ale, synku, co ty? Wiesz przecie dobrze, e ciebie lubi najwicej. Nie wierz w nic innego. I to bya prawda, bo zawsze, kiedy wychodzia handlowa, braa mnie ze sob. Zostawialimy Roberta z babk, a ja szedem z mamusi. Wiedzc, jak bardzo mnie kocha, domagaem si wszystkiego, co tylko zobaczyem, i wpadaem w zo, jeli mi tego nie kupia. Matka mwia wtedy: - Ej, synku, bardzo ci kocham, ale strasznie jeste wymagajcy. Co bdzie, jak duy uroniesz? Raz poszlimy z mam do piekarni Granero po okruchy ciasta. Matka rozmawiaa ze swoj comadre, chrzestn matk Consuelo, kiedy zauwa-

yem, e krew pynie jej po nodze. Spytaem, czy si skaleczya, a ona popatrzaa w d, zobaczya krew i powiedziaa: - Chyba naprawd si skaleczyam. - Po powrocie do domu pooya si zaraz do ka i posaa po ojca. Potem przysza ta sama pani, ktra przyniosa nam Consuelo. Znw usyszelimy pacz maego dziecka. Musielimy z Robertem wyglda jak dwa wystraszone krliki, bo tata wyszed z pokoju i powiedzia, ebymy si nie bali i e ta pani przyniosa nam w swojej walizce now siostrzyczk. Kiedy po raz pierwszy zobaczyem Mart, wydaa mi si bardzo brzydka. - Mamusiu - powiedziaem - trzeba byo poprosi t pani o inn, adniejsz i bielsz. Ojciec by bardzo, ale to bardzo szczliwy, kiedy mu si rodziy crki. Tak naprawd toby wola mie same dziewczyny; zawsze by 62 serdeczniejszy dla moich sistr. Ale wtedy nie tak bardzo zwracaem na to uwag, bo pki ya matka, ojciec i mnie kocha. Co do Roberta, to dobrze nie pamitam. Tatu nigdy nie lubi ludzi bardzo ciemnych na twarzy i pewno z powodu tej ciemnej cery nie mia do niego serca. Ale kiedymy byli mali, nie by dla nas taki surowy. Odzywa si do nas innym gosem. Mam wraenie, e najgorsze z wszystkiego, co si przytrafio mnie i mojemu bratu to to, emy doroli, bo do lat omiu byem bardzo szczliwy. W tym wieku mniej wicej dowiedziaem si o stosunkach pciowych. Jednego razu mama rozpalaa pod kuchni wgiel drzewny i posaa mnie do ssiedniego mieszkania po mieszek. Pobiegem do ssiadw i wszedem bez pukania. Pepita leaa w ku ze swoim mem, z nogami w grze, a on bez spodni i w ogle. Stanem zakopotany, nie umiabym waciwie powiedzie dlaczego, ale czuem, e przyapaem ich na tym, jak robili co zego. Pepita wygldaa na zdenerwowan; leeli bez ruchu, ale w tej samej pozycji. Wreszcie ona powiedziaa: - Dobrze, we sobie, ley na fajerce. Wrciem do domu i wpadem na myl, eby opowiedzie o tym matce. Ojej, ale mi daa lanie! Potem chciaem sam si przekona, jak to jest, i prbowaem namwi dziewczta z vecindad, eby bawiy si ze mn w tat i mam". Matka miaa jedn dziewczyn do pomocy w domowej robocie i kiedymy zostali sami, bawiem si z ni w t zabaw. Jednego dnia posza wiesza

bielizn na dachu, a ja za ni. - Chod - mwi. - Zrobimy to. Prbowaem podnie jej sukienk i cign majtki, ale wanie kiedy ju mi miaa pozwoli, usyszaem, e kto puka w okno. Naprzeciwko naszego domu staa wtedy fabryka poczoch i kiedym si odwrci, eby zobaczy, kto puka, zobaczyem, e wszyscy robotnicy, mczyni i kobiety, stoj w oknach pokazuj nas sobie i si miej. Kto krzykn: - Popatrzcie no na tego bkarta! Cabrn muchacho. Alem zmiata z tego dachu! 63 Kiedy matka pierwszy raz zaprowadzia mnie do szkoy, baem si i wybuchnem paczem, a jak nauczycielka si odwrcia, pdem pobiegem do domu. Seorita Lupe, moja pierwsza nauczycielka, bya osob surow i kadego, kto nie przestrzega dyscypliny, walia szmat do wycierania tablicy. Raz tak mi przyoya linijk po rku, e a linijka si zamaa. Tego roku poznaem mojego przyjaciela Santiago. On by w szkole moim anioem strem - zawsze mnie broni. Kiedy chcieli mnie bi starsi chopcy, starczyo mu o tym powiedzie, a on zaraz bra si do nich. Ale nie pomaga mi nigdy przeciw modszym. - Nie wstyd ci paka? - mwi wtedy. - On mniejszy od ciebie, bij e go ty! Santiago nauczy mnie, jak si broni, nauczy mnie przeklina i opowiedzia mi wszystko, co si robi z kobietami. W tej szkole byem do czwartej klasy. Przezwali mnie tam Chino z powodu skonych oczu. Kiedy ja byem w trzeciej klasie, Roberto poszed do pierwszej, i od tej pory cigle miaem przez niego jakie historie. Biedny smarkul! Mae to byo jeszcze, a jakie cikie mia ycie. Zawsze si wpakowa w jak bied. Nieraz na przerwie widz, cign Roberta do pokoju dyrektora, eby go za co ukara, a on beczy. Wpadaem wtedy w zo i musiaem w kocu wmiesza si w t spraw. Raz wchodzi do mojej klasy z paczem, nos ma rozkrwawiony. - Francisco mnie uderzy - mwi. - Ten Prosiak, cakiem bez powodu. Bez sowa poszedem do klasy Prosiaka i pytam go: - Francisco, dlaczego uderzy mojego brata? - A bo chciaem. No i co? - Dobra, uderz teraz mnie - mwi. I on mnie uderzy. Rzuciem si

na niego i przylaem mu z caej siy. Skoczy na mnie z noem; gdybym si nie odchyli, z pewnoci ciachnby mnie po twarzy. Posali po ojca: na nieszczcie bya to roda, jego wolny dzie, wic zastali go w domu. Po poudniu baem si wrci; staem przed drzwiami i - zagldajc przez szpar - staraem si wymiarkowa, w jakim jest humorze. Ale ojciec tym razem nie zbi mnie. Powiedzia tylko, ebym, jak si tylko da, unika bjek. 64 Raz, w Dniu Matki, wrciem do domu, piewajc piosenk, ktrej uczylimy si w szkole: Wybacz mi, mamo droga, tylko mio w sercu mam, wicej nic ci da nie mog". Ojciec by w domu i wyglda tak, jakby by z czego bardzo dumny, uradowany. - Nieprawda, synu, moemy jej da co innego, popatrz tylko, co kupiem. Patrz, na szafce stoi radio. - Jakie liczne, tatusiu - mwi. - Czy to dla mamy? - Tak, synu, dla mamy, ale dla ciebie te. Tak mi ojciec wtedy powiedzia. Wygra na loterii i za t wygran kupi radio. Potem znienawidziem w kocu to radio, bo przez nie w domu cigle dochodzio do ktni. Ojciec gniewa si na matk, e wcza je tak czsto. Mwi, e si popsuje i e: Nikt tu za nic nie paci, tylko ja jeden". Chcia, eby radio grao tylko wtedy, kiedy on jest w domu. Po mierci matki przez pewien czas opiekowaa si nami babka. Kochaem j, a odkd matka odesza, bya to jedyna osoba, ktra mnie naprawd kochaa. Do niej jednej przychodziem po rad, ona jedna krzyczaa na mnie, jeli nie jadem. Raz tak mi powiedziaa: - Manuelito, jeste bardzo uparty i martwisz mnie. Ale jak umr, zobaczysz, e nikt ju wicej nie bdzie krzycza na ciebie, eby jad. Babka nigdy nas nie bia, cho czasami cigna mnie za wosy albo za uszy, kiedy nie chciaem wyj z ni na miasto. Mamusia bia nas wicej, a najbardziej Roberta, ktry by strasznie utrapiony. Raz, kiedy mimo jej woania nie chcia wyj spod ka, matka chwycia elazko i cisna w niego. Uderzyo go prosto w gow i nabio wielkiego guza. W porwnaniu z moj matk babka bya uosobieniem agodnoci. Ojciec y z babk w zgodzie. To znaczy: nigdy nie byo midzy nimi sprzeczek. Babka uczya nas, ebymy go szanowali, bo on nas ywi i utrzymuje. Zawsze mwia, e powinnimy docenia, jakiego to mamy ojca, bo takich jak on niewielu jest na wiecie. W kadej sprawie umiaa

da dobr rad i uczya nas czci pami matki. Czasem opiekowaa si nami ciotka Guadalupe. Jednego wieczoru ojciec posa nas po cukierki. Spodziewa si, przypuszczam, e nieprdko 65 wrcimy, ale ja przyszedem za wczenie i zobaczyem, jak ojciec obejmuje ciotk, si chyba, czyja wiem? Myl, e zaleca si do niej, a ja ich na tym przyapaem. Nie mog powiedzie, eby mi si to podobao, no, ale c, co ojciec, to ojciec, nie mnie go sdzi. Potem ojciec zacz wynajmowa kobiety do opieki nad nami. Nie pamitam, jak si nazywaa pierwsza suca; duo palia i zby miaa zupenie te. Raz praa, a ja podszedem i woyem jej rk pod spdnic. - No, uspokj si, zostaw mnie, odejd, bo zobaczysz, jak dostaniesz, ty przeklty bachorze. Dziewucha nie chciaa mi pozwoli, ale podniosem jej spdnic i zobaczyem jej poladki. Ojej, paskudne byy, pene wosw. Przeprowadzilimy si potem z ulicy Malarskiej do innej vecindad przy ulicy Kubaskiej. Bya tam ciasna, ciemna i bardzo zrujnowana izba; wygldaa jak mieszkanie ndzarzy. Tam ojciec pozna Elen. Nie pamitam dokadnie numerw mieszka, ale przypumy, e mymy mieli na drzwiach pokoju numer 1, a Elena ze swoim mem mieszkali pod numerem 2. Tatu przenis j po prostu spod numeru 2 pod numer 1, i ju. Elena zostaa jego on. Przedtem uwaaem j niemal za towarzyszk zabaw. Bya bardzo moda i adna, czsto prosia mnie, ebym jej czyta komiksy, bo sama nie umiaa. Bya nasz przyjacik, koleank, no nie? Wic kiedy ojciec zakocha si w niej, poczulimy si zdradzeni. Co tu duo mwi, przysza do naszego domu jako suca, a w kocu staa si pani! Jednej nocy jej m przysa kogo z wiadomoci, e chce widzie si z moim ojcem. No c, ojciec by niewielkiego wzrostu czeczyna, ale poszed. Zauwayem, e przed wyjciem wzi n i woy go sobie za pasek. Kiedy zamknli za sob drzwi, mnie chwyci strach. - Chodmy na dach - mwi do Roberta. - Jak zobaczysz, e ten facet zaczyna z ojcem, rzucimy si na niego obaj. Dzieciaki jeszcze z nas byy, alemy stali na dachu, czekajc, co bdzie dalej. Widzie to ich nie moglimy, bo zamknli nawet wewntrzne drzwi. Byem naprawd wystraszony. Mylaem, e ten typ moe zechce zabi ojca. Potem tatu wyszed i od tej pory Elena zostaa ju u nas.

66 Ludzie z naszego domu byli zgorszeni tym, co si stao - e Elena przesza z jednego mieszkania do drugiego. Ale ile odwagi okaza ojciec! Jednak z powodu tego skandalu musia si wyprowadzi i zamieszkalimy z kolei przy ulicy Orlando. W dniu przeprowadzki ojciec bardzo wczenie wrci z pracy, punktualnie o pierwszej po poudniu, a poniewa zawsze lubi robi wszystko prdko, wic mwi: - No dobra, rozcie ko i zwicie materac. Wic go zwinlimy, a on okry go kap z ka, eby zasoni plamy i zabrudzone miejsca. Zaraz potem ojciec kaza przenosi meble i skada na jedno miejsce wszystkie nasze garnki i patelnie. Elena zdejmowaa je z gwodzi i wkadaa do kadzi, tak e moga je zabra od razu ze sob. Mielimy mnstwo kadzi do przechowywania wody, bo w vecindad.es zawsze byy kopoty z wod. Wzka nie wynajlimy; sami nielimy nasze rzeczy. Tatu zapaci tylko tragarzowi za przeniesienie szafy, bo mieszkanie byo o ptora bloku dalej. Bya to vecindad wiksza i adniejsza i po raz pierwszy zajlimy mieszkanie dwuizbowe. Czuem si z tego powodu tak, jakbymy byli bogaci, i byem bardzo szczliwy. Nasze mieszkanie byo na trzecim pitrze, a na schodach, ktre wychodziy na podwrze, bya tylko saba porcz, wic ojciec musia da prawdziw balustrad, ebymy stamtd nie pospadali. Ale ojciec nie by z tego mieszkania na Orlando zadowolony i przeprowadzilimy si z powrotem na ulic Kubask, gdzie mia dwie znajome kobiety pracujce jak on w restauracji. Jedna z nich miaa crk Juli, ktr bardzo lubiem. Chciaem koniecznie, eby Julia zostaa moj novia, ale jej rodzina bya zamoniejsza od naszej, i czuem si przy niej czym gorszym. Kiedy zobaczyem, jak adnie byo u niej w domu, jakie meble, powiedziaem sobie, e nigdy w yciu nie poprosz jej, eby zostaa moj przyjacik. Z pocztku Elena staraa si by dla nas mia. Nigdy nie miaa wasnych dzieci i bya dla nas bardzo serdeczna. Nie wiem dlaczego, ale kiedymy si przeprowadzili na ulic Kubask, ju dla nas nie bya taka. Wtedy te i ojciec zacz si zmienia w stosunku do nas. Elena 67 z najbahszego powodu zaczynaa wojn z Robertem, a ojciec bi tego biedaka jeszcze bardziej ni przedtem. Jeden tylko raz miaem wrae-

nie, e Roberto obchodzi troch ojca - byo to wtedy, kiedy jaki pies z vecindad wyrwa mu kawa misa z ramienia. Ojciec by wtedy bardzo zdenerwowany i strasznie zblad. Straci zupenie gow; nie wiedzia, co robi, a ssiedzi musieli nam pomaga. To prawda, e Roberto by zawsze bardzo trudny, mona powiedzie wprost niemoliwy do wytrzymania. Strasznie bywa uparty i o kad rzecz zaczyna wojn. Elena mwia na przykad: Zmyj podog", a Roberto na to: Dlaczego ja mam my? Ty przecie gospodyni". I zaraz robia si o to wielka ktnia. A kiedy ojciec wraca do domu, Elena udawaa, e pacze. On wtedy chwyta za pasek i dostawalimy obaj. Kaza nam my podog i naczynia, a Elena siadaa wtedy na ku i miaa si, eby nas jeszcze bardziej rozzoci. Raz siedzielimy przy stole i jedlimy kolacj - moja macocha, siostry, Roberto, ojciec i ja. Miaem wanie wypi yk kawy, kiedy obrciem gow i spojrzaem na ojca. Patrzy na mnie i Roberta i powiedzia takim gosem, jakby nas prawie nienawidzi: - Wystarczy mi spojrze, jak te gwniarze r, a zaraz mnie a ciska. No pewnie, na sam widok, jak wy recie, wy sukinsyny paskudne! Nic zegomy nie zrobili, a on tak do nas powiedzia. Od tej pory nigdy razem z ojcem do stou nie siadaem. Utraciwszy matk, jako rodzestwo powinnimy byli jako si bardziej zbliy nawzajem. Ale nigdy nie mogo do tego doj, bo ojciec zawsze wdawa si midzy nas, chopcw i dziewczyny. Zawsze przeszkadza i nigdy mi nie dawa wypeni obowizkw starszego brata. Gdyby matka ya, na pewno byoby inaczej. Ona bardzo wierzya w dawn zasad, e modsi musz szanowa starszych. Moe gdyby ya, siostry szanowayby Roberta i mnie i nie musielibymy naduywa swojej wadzy. U nas, w Meksyku, uwaa si, e starsze dziecko powinno pilnowa modszych, czuwa jak gdyby nad ich zachowaniem. Ale ojciec nie pozwala mi na to, wic nigdy nie miaem poczucia, e mam siostry, bo nie mogem ich strofowa. Ojciec zaraz mwi: 68 - Patrzcie go, sukinsyna. Ty? Ty bdziesz je bi? Ja jeden tu pracuj, a mi bebechy na wierzch wychodz. Wic aden z was, gwniarze, nie ma prawa tkn ich palcem. A siostry, szczeglnie Consuelo, staray si jeszcze bardziej jtrzy pomidzy nami a ojcem. Consuelo wiedziaa, co zrobi, eby skoczyo si

na biciu i targaniu za uszy. Od pocztku ojciec nam nie pozwala bawi si z ni i jej nie pozwala biega, bo takie byo z niej chuchro. Ja wobec tego nie bardzo si z ni liczyem. Consuelo bya zawsze beczcym bachorem, naprawd nikt chyba nie potrafi tak becze jak ta moja siostra. Daem jej czasem lekkiego klapsa, a ona jak si rozedrze! A jak ojciec wrci, zaczynaa zaraz trze sobie oczy, eby si zaczerwieniy, a on pyta: - Co ci, dziecko? Co si stao, creczko? A ona wtedy robia z igy widy. Dotkn j tylko, a ju wyje jak karetka pogotowia. - Spjrz, tatusiu, on mnie uderzy w puco. Zawsze tak mwia, bo wiedziaa, e ojciec najbardziej si gniewa o bicie w to miejsce. Strasznie si ni przejmowa, bo bya taka chuda. A nas oczywicie wali, ile wlezie. Chudzielec" - tak j nazywalimy. Zawsze tak pokornie spogldaa na ojca jak siostra Juana Ines od Krzya na krucyfiks. Nic tylko cierpienie i rezygnacja, ale w rodku miaa ostre pazurki. Zawsze tylko o sobie mylaa ta moja siostrzyczka i - dobry Boe - jak ona mnie i Roberta doprowadzaa do wciekoci! Nie wiem, dlaczego ojciec by dla nas taki szorstki, a taki agodny dla dziewczt. Odzywa si do nich zupenie innym gosem ni do Roberta i do mnie. Pewno dlatego, e by sam po starowiecku wychowywany. Kiedy par razy wspomina swoje dziecistwo, opowiada nam, e babka bya dla niego bardzo surowa i bia go czsto. I dlatego musia widocznie sobie powiedzie, e abymy go szanowali, bdzie dla nas przede wszystkim prawdziwym mczyzn, a dopiero potem ojcem. Nigdymy mu nie pyskowali. Zawsze go szanowalimy - prawd mwic, tomy go uwielbiali, wic dlaczego tak nas traktowa? Ojciec bi nas, ale nie z okruciestwa, lecz z gbszych przyczyn przez to, e kocha Elen. ona oczywicie znaczya dla niego wicej 69 ni dzieci i nas bi, eby jej dogodzi, przypodoba si. W gbi serca nas take kocha, ale chcia, ebymy wyszli na ludzi. A kiedy widzia, e nie jestemy tacy jak trzeba, czu si oszukany i rozczarowany. Czsto mwi, e Elena to wita, a my - hoota; e mamy ze serca i nigdy nie chcemy jej zrozumie i pozwoli jej by szczliw. Ale - moim zdaniem - jego mio do Eleny bya mieszanin prawdziwego uczucia i wdzicznoci, no a ojciec by zawsze bardzo uczciwy. Nie myl, eby

kocha Elen tak bardzo jak moj matk - bo matka bya jego pierwsz, prawdziw i szczer mioci. Co si tyczy naszej macochy, to ja zawsze staraem si przy niej milcze, jakbym mia wod w ustach, bo wiedziaem, e z mwienia nic mi dobrego nie przyjdzie. Robertowi te zawsze radziem, eby siedzia spokojnie, ale on mwi, e nie ma powodu milcze, skoro ona nie jest jego matk. Dla naszych sistr Elena bya lepsza - bo byy dziewczynami i byy za mae, eby si jej opiera. Ale my, chopcy, bylimy do duzi, eby si jej da we znaki. Raz gawdzilimy sobie o rnych sprawach rodzinnych i ja wspomniaem wtedy Elenie, e nasza matka mwia czasem na ojca pieszczotliwie: Ty stary kocurze". Na to Elena nazwaa matk brzydkim sowem. Ale si wciekem! Matka moga na swj wasny sposb kocha ojca i nadawa mu takie przezwiska, jakie chciaa, a Elenie nie wolno jej obraa. Pokcilimy si okropnie. Tamtego dnia gdy ojciec wrci do domu, dostaem od niego lanie. Ale zwykle, kiedy ona mwia co po to, eby mi dopiec, nie traciem spokoju. Byem raczej ostrony, za to Roberto by jak wulkan; ledwo go dotkniesz, a ju wybucha. Jeeli tylko stao si co zego, jeli cokolwiek w domu zgino, zawsze zwalano win na Roberta. Raz zosta ukarany za co, co ja przeskrobaem, i do tej pory mam przez to nieczyste sumienie. Tylko jedyny raz zdarzyo mi si co takiego. Mj przyjaciel Santiago powiedzia mi: We co z domu, to pjdziemy do kina". Wpad mi w oczy krucyfiks, ktry ojciec dosta od dziadka - wziem go, a potem poszed na sprzeda. Wieczorem w domu szukaj tego krzya, szukaj i nie mog znale. Roberto dosta bicie za to, e go ukrad. Chciaem si przyzna, ale jak zobaczyem, e ojciec tak si zoci, przestraszyem si i nie powiedziaem 70 sowa. Nikomu o tej historii nie wspominaem. I tak to byo: co tylko zego, zawsze, ale to zawsze winny by Roberto. Roberto dopiero po mierci mamy zacz ciga rne rzeczy z domu. Rzeczywicie kiedy czego brakowao, to najczciej dlatego, e on to wzi. Ja po tej historii z krzyem ju nigdy nic nie wyniosem z domu. Pocztkowo te zodziejstwa Roberta to byy takie drobne kradziee z namowy kolegw. Na przykad tata przysa nieraz do domu tuzin jajek; Roberto bra sobie ze dwa i szed je sprzeda. W ten sposb zdobywa pienidze na drobne wydatki. Ojcu nieatwo przychodzio zwiza koniec z kocem. Kupowa nam zawsze buty i ubranie, jak byo potrzeba,

i zawsze mielimy najlepsze przybory szkolne. Byway jednak dni, e ani ja, ani mj brat nie mielimy piciu centavos przy duszy. Nieraz zazdrociem szkolnym kolegom, e mog sobie kupowa lizaki czy jakie smakoyki. No c? Zawsze wtedy przykro czowiekowi. Ale tatu nie mg nastarczy na nas wszystkich. Teraz to rozumiem. W pitej klasie miaem po raz pierwszy swoj dziewczyn. Bya to Elisa, siostra mojego przyjaciela Adana. Chodziem czsto do niego do domu popiewa, bo on gra na gitarze. Rodzice Elisy pilnowali jej bardzo troskliwie, ale mnie przyjmowali jako przyjaciela jej brata. Skorzystaem z tego i poprosiem j wprost, eby zostaa moj dziewczyn. Bya starsza ode mnie i wysza; ja miaem jakie trzynacie lat i eby j pocaowa, musiaem na czym stawa. Braem j do kina, gdzie moglimy si caowa i ciska. Ale to wszystko, na co mona sobie pozwoli ze swoj novia. Jeli kto idzie z ni do ka, to tak jakby ju byo po lubie. Przez te przyjanie zaczem si zaniedbywa w nauce, ale mj nauczyciel, profesor Everardo, by przyzwoitym czowiekiem; mona powiedzie, e tak po ludzku biorc, to si z nim nawet przyjaniem. Kiedy byem jeszcze w szkole nowicjuszem, wydarzyo si co, co w yciu nieraz mio wspominaem. W mojej klasie by pewien chopak o nazwisku Bustos. By mistrzem szkoy, bo w walce na pici pobi kadego. Pierwszego dnia byo zebranie nauczycieli i Bustosowi zlecono opiek nad nasz klas. Kiedy mnie przywoa do porzdku, ale w do niegrzeczny sposb, odciem mu si: 71 - Nie wolno ci wrzeszcze na mnie, ty ptaku. - Nie wolno? No, no, to z ciebie mocny facet. A ja na to: - Nie jestem taki mocny, ale jeeli mylisz, e masz tyle ikry co ja, tylko dlatego e tu taki waniak, to si mylisz, brachu. Ja jestem z Tepito, a my tam nikomu nie damy bzdur sobie opowiada. No i w nos go, od razu z miejsca w klasie, ale to tak, e nos i usta zalay mu si krwi. Potem wszystkie chopaki mwiy: - Co, Bustos, ten may da ci dobrze w skr, co nie? A mnie przezywali Nr 20", bo taki miaem numer, kiedy wywoywano nas z listy. A poniewa pobiem najmocniejszego chopaka w szkole, staem si sawny i wszyscy mwili, e to Nr 20, Nr 20 wygra walk. Potem ju nikt mnie nie zaczepia, bo byem bardzo niski, ale silny i rce

miaem mocne. Pierwsz dziewczyn, w ktrej si naprawd zakochaem, bya Josefa Rios, blondynka o jasnej cerze, bardzo adna. By jednak u nas chopak, Pancho, ktrego rodzice byli, e tak powiem, czym lepszym, a do tego zdecydowanie przystojny. Ot ja si kochaem jak szalony w Josefie, ona kochaa si w Pancho, a Pancho nie zwraca na ni uwagi. Opanowaa mnie w kocu taka zazdro, e prbowaem zmusi Pancha, eby si bi ze mn, a wtedy Josefa zobaczyaby, e jestem od niego lepszy. Ale Pancho nigdy nie chcia si bi ze mn - wiedzia, e daem rad Bustosowi. Raz zblia si dzie imienin dyrektorki. Kada klasa szykowaa jaki wystp na jej cze. Nasza klasa nic nie przygotowaa. Jednego dnia przyszedem wczenie do szkoy, nikogo jeszcze nie byo i - jak zawsze, kiedy jestem smutny albo szczliwy - zaczem piewa. Nie zauwayem, e przysuchiwa mi si profesor Everardo. A on wszed do klasy i powiedzia: - Suchaj, Manuel, masz dobry gos. Bdziemy mieli numer na imieniny dyrektorki. A ja naprawd dopiero w kilka dni pniej, kiedy to wszystko si odbyo, zrozumiaem, dlaczego tak powiedzia. Pierwsza klasa wykonaa jaki taniec, druga deklamacje, trzecia jeszcze co innego i tak dalej, a doszo do pitej, a wtedy zapowiedziano: 72 - Klasa pita A, piosenka dla pani dyrektorki, piewa ucze Manuel Sanchez Velez. wita Mario! A ja o niczym nie wiedziaem, wystraszony byem miertelnie, a w pierwszym rzdzie siedziaa Josefa. Schowaem si pod awk i nie chciaem wyj. Wszyscy mnie szukali, a zobaczy mnie Bustos i wycign stamtd. Zapali mnie jak winia. Wic dobrze, wyszedem na podium i zapiewaem popularn wtedy piosenk Amor, Amor, Amor...: Mio, mio, mio..., to jeste ty, to jestem ja, to jest nadzieja..." Gos miaem w tamtych czasach czystszy i potrafiem piewa duo wyej. piewaem, pokonujc napicie i strach, i cay czas patrzyem na Josef. Potem, jakby si budzc ze snu, usyszaem oklaski, mnstwo oklaskw i - prawd mwi - bardzo gonych. Ach, jaki ja byem dumny! Josefa klaskaa najgoniej ze wszystkich, a ja powiedziaem sobie: Boe Wszechmogcy, czy to moliwe, e mnie zauwaya?". Potem oczywicie mogem ju piewa, ile tylko zechc. Tego samego dnia po poudniu powiedziaem do Josefy:

- Mam ci co do powiedzenia. Czy chcesz, ebymy si dzi zobaczyli, troch pniej? Pamitam, jaki byem szczliwy, kiedy odpowiedziaa: - Bd na ciebie czekaa o szstej, na rogu pod moim domem. Oczywicie byem bardzo szczliwy i przyszedem punktualnie o szstej, ale ona si nie pokazaa. Wanie tego dnia zacz z ni rozmawia Pancho, wic - to chyba jasne - wysza z nim, a mnie, jak to mwi, wystawia do wiatru. No c, chodziem dalej do szkoy, ale przynajmniej raz na tydzie zwiewaem na wagary Wtedy zaczem pali z kolegami. Szlimy sobie razem, a jeden z kumpli pyta: No, jak tam, moe by tak po trzy sztachy?" I dawa mi papierosa, a ja si zacigaem trzy razy i podawaem znw najbliszemu chopakowi. Przed ojcem musiaem si ukrywa z tym, e pal. A jeeli niespodziewanie wraca do domu, to czasem nawet wsadzaem sobie caego niezgaszonego papierosa do ust. Raz, kiedy miaem dwanacie lat, przyapa mnie na podwrzu, jak paliem z kolegami, i przy nich wszystkich krzykn: 73 - Aha, to ty ju, gwniarzu, umiesz pali? Musisz i do pracy, eby mia na papierosy. Poczekaj, przyjdziesz ty do domu, to zobaczysz, szczeniaku! Potem, jak poprosiem o papierosa, koledzy dokuczali mi: - Ale kto by tam dawa takiemu smarkaczowi, tatu go zbije! Dopiero kiedy skoczyem dwadziecia dziewi lat, po raz pierwszy zapaliem w obecnoci ojca. To by jakby bunt przeciwko niemu, rozumiesz? Do tej pory czuj si nieswojo, gdy przy nim pal, ale chc mu pokaza, e jestem ju mczyzn. Kiedy tak spojrz w swoj przeszo, to mi si wydaje, e wcale nie miaem ycia rodzinnego. Miaem z rodzin tak mao wsplnego i tak mao czasu spdzaem w domu, e nawet nie pamitam dobrze, co mymy tam robili. Poza tym nie mam pamici do takich codziennych szczegw. Nie znosz tego, co zwyczajne, i tylko co bardzo dobrego albo bardzo zego, co wyjtkowego, potrafi mi utkwi w pamici. Nie chciabym wyj na niewdzicznego, ale co si tyczy ojca, to naprawd zawsze ze mn i z bratem le si obchodzi. Chodzi mi o to, e za ten kt podogi, gdziemy spali, i za chleb, ktrymy jedli, kaza nam paci upokorzeniem. To prawda, e zawsze o nas pamita i poczuwa

si do odpowiedzialnoci, ale przytacza nas swoj surowoci i nigdy nie pozwala wyrazi wasnego zdania ani jako zbliy si do siebie. Jeli go o co pytalimy, odpowiada: - Co wy tam wiecie, bawany? Stulcie pysk. - Zawsze nas potrafi upokorzy. W pewnym sensie to z jego winy nie wracaem do domu. Nigdy nie miaem poczucia, e mam prawdziwy dom, bo nigdy nie wolno mi byo przyprowadza tu przyjaci. Po poudniu i wieczorami, kiedy ojciec lubi sobie czyta, wygania nas na podwrze: - Wyjdcie std, osy. Czowiek cay dzie ciko pracuje i nie moe nawet spokojnie poczyta. Idcie std. Jelimy zostawali w domu, musielimy siedzie jak trusie. Moe jestem przesadnie wraliwy, ale nieczuo ze strony ojca wywoywaa myl, e jestemy dla niego ciarem. Byby szczliwszy z Elen, gdyby nas nie mia; bylimy jak te cikie paki, ktre czowiek niesie 74 tylko dlatego, e musi. Nigdy nie zapomn tego spojrzenia penego nienawici, ktre jednego dnia przy kolacji rzuci mnie i Robertowi. Poszedem paka do kuchni - nie mogem je, gardo miaem cinite. Nieraz chciaem zagadn do niego: Powiedz, ojcze, co ja ci takiego zrobiem? Dlaczego mylisz o nas jak najgorzej? Dlaczego traktujesz nas jak zbrodniarzy? Czy nie widzisz, e bywaj synowie, ktrzy s naogowcami albo we wasnych domach naruszaj wite prawa rodziny? Albo nawet morduj ojcw?". Jeli mi starczy miaoci, to chciabym mu to kiedy powiedzie, oczywicie w uprzejmy sposb. Ale ile razy prbowaem zacz z ojcem rozmow, co mnie powstrzymywao. Z innymi ludmi sw mi nie brakuje, gdzie tam! A z nim nie: czuem zaraz, e co mi siedzi w gardle i nie pozwala mwi. Nie wiem, czy to by gboki szacunek, jaki dla niego miaem, czy strach. Moe dlatego wolaem y swoim yciem, z dala od ojca, a take od reszty rodziny? Bo bya midzy nami jaka przepa, jaki rozdzia. I chocia szanowaem ich i cierpiaem, widzc, e spotyka ich co zego, odgradzaem si od tego. Prawda, e to byo samolubstwo, ale wydaje mi si, e w ten sposb i oni mniej cierpieli, i ja. Cay czas przebywaem z kolegami. Prawd mwic, yem na ulicy. Do szkoy chodziem po poudniu. Z rana szedem czasem z kolegami do pracy w garbarni, robiem przy wytaczaniu skry. Do domu zacho-

dziem tylko po ksiki. Jadaem jeszcze w domu, ale ledwie skoczyem, zaraz dawaem nura na dwr. Robiem to naprawd po to, eby unikn nieporozumie z macoch, eby unikn bicia. Ojciec nic na to nie mwi, bo - jak mi si zdaje - byo mu z tym wygodniej. Ju w dziecistwie lubiem pracowa. Musiaem zacz pracowa jako cakiem may chopak, bo pierwsz prac ojciec sam mi znalaz, a jak dostaem pienidze, zaraz mu je oddawaem. Pamitam, jak mi byo mio, kiedy ojciec przytuli mnie i powiedzia: - Mam ju teraz pomoc, mam z ciebie pociech. Byem pomocnikiem w warsztacie szewskim o par domw od naszego. Pracowaem nieraz do pna w nocy; bywao, e i ca noc. Myl, e nie miaem wtedy wicej ni dziewi lat. 75 Moja druga praca to byo wyrabianie paskw, potem sprzedawaem na ulicy bilety na loteri, a przez pewien czas pracowaem razem z modszym bratem Eleny jako pomocnik u ciotecznego bratanka mojej babki, ktry by murarzem. Kiedy ju chodziem do szkoy, byem nocnym strem w sklepie z pieczywem. Pracowa tam mj wuj Alfredo, ktry nauczy mnie piec buki. Kiedy tak spojrz za siebie, to prawie cae ycie zeszo mi na pracy - nawet jeeli to bya praca niezbyt produktywna. Dlaczego wic mwi, e jestem mierdzcy le albo taki czy owaki syn? Na kocu roku, kiedy przyszo do rozdania wiadectw, okazao si, e mnie wylewaj ze szkoy. Profesor Everardo bardzo mnie lubi, ale teraz i on mnie opuci. Zmartwiem si ze wzgldu na ojca, ale uwaaem, e nauczyciel by niesprawiedliwy. Potem ju nauka przestaa mnie zajmowa. Byem zupenie gupi, kiedy szo o gramatyk, odmian czasownikw, a w arytmetyce ledwo przecitny, za to w historii powszechnej i w geografii wybijaem si. Te nauki mnie poryway. Jeli szo o sporty, o si fizyczn, to byem pierwszy w klasie. Zawsze byem dobrym biegaczem, a w szstej klasie miaem pierwsze miejsce w biegu na sto i dwiecie metrw. Zawsze te lubiem wszystko, co ma jaki zwizek z motorami. By te czas, e marzyem, by zosta inynierem mechanikiem i zrobi karier. Ale wszystko to ju naley do przeszoci. Mieszkalimy w dalszym cigu na ulicy Kubaskiej, niedaleko mojej babki, ktra nadal nas odwiedzaa, przynosia ciastka, sodycze albo co z ubrania i pytaa, jaka jest dla nas macocha. Raz pobiegem do niej, bo

ojciec mnie zbi. Chciaem u niej zosta, ale wieczorem przyszed tata i kaza mi i do domu. Do dat mam kiepsk pami, ale pamitam ten dzie, kiedymy si przeprowadzili do Casa Grande, bo byy to imieniny ojca i w tym dniu umara babka. Kiedy wuj przysa wiadomo o jej mierci, ojciec powiedzia: - Jaki miy prezencik dla mnie! Poprzedniego dnia kazaa nam przyj; byem wstrznity, bo ona wiedziaa, e umiera - umieraa, nie straciwszy przytomnoci, w peni 76 wadz umysowych; i dla kadego miaa par sw. Do mnie powiedziaa tak: - Klknij tu, dziecko, bo zaraz zasn. Opiekuj si teraz bardzo bratem i siostrzyczkami. Bd przez cae ycie dobry, to i ycie bdzie dla ciebie dobre. Nie bd, synku, zy, bo ani moja, ani twojej matki dusza nie zazna spoczynku. Prosia, ebymy zawsze odmawiali jedno Ojcze nasz w jej intencji, bo to bdzie jakby jej strawa codzienna. Potem nas pobogosawia. Gardo mi si ciskao, ale czuem si ju mczyzn i z caych si staraem si nie rozpaka. Wuj Jose by jak zwykle pijany i taczy w drugim pokoju. Potem ciotka Guadalupe i wujowie umyli babuni i ubrali j do trumny. Dali tego dnia czyste przecierado na ko i wystawili jej ciao, a sami poszli kupi trumn. Woyli j do trumny we czworo, a pod ni postawili tac z octem i cebul, ktra miaa wchon cdncer opuszczajcy ciao nieboszczki. Kiedy przyszlimy czuwa przy zwokach, w gowach i w nogach trumny stay po dwie wiece. Ludzie siedzieli dokoa trumny przez ca noc, pili czarn kaw, jedli chleb i opowiadali sobie jakie historie zupenie nie na miejscu, co mnie okropnie zocio. Po jednej stronie siedzia ojciec, ktry rozmawia z wujami. Syszaem, jak do nich mwi: - Popatrz, Alfredo, jak to z nami jest. Po co wszystkie te ktnie i niezgody, jeli tak wyglda koniec, jeli tak si rzeczy maj naprawd? Zawsze byy midzy nimi jakie nieporozumienia, ale ojciec mimo to pomg im opaci koszta pochwku. No, a potem mieszkalimy ju w Casa Grande. Tutejsze chopaki, banda z Casa Grande, chcieli mnie zmusi, ebym si z nimi bi. Nie daem si dotd w adnej bjce - czy to w szkole, czy gdzie tam jeszcze - wic ta banda mnie otoczya, a najsilniejszy zacz na mnie napie-

ra, tom tylko powiedzia: - Dobra, chod, bracie, chcesz, to bdziesz mia. Alemy si bili! Obaj bylimy zalani krwi, ale on lepiej dosta. Potem ju tylko jeden chopak nie ba si zaczyna ze mn, taki jeden, ktrego przezywali Osio, bo mia bardzo du pyt. Jednego razu wybi mojemu bratu zb i wtedy si na niego rzuciem. Bilimy si wtedy jak nie wiem co. 77 Kropnem go tak, e si rozbecza, a jak zobaczy, e piciami nie da mi rady, ugryz mnie w rami. Do tej pory mam blizn w tym miejscu, gdzie weszy jego zby. Potem zostalimy serdecznymi przyjacimi, nawet bliej z nim byem ni z bratem, bomy nie mieli przed sob adnych sekretw. Ten Osio to wanie mj obecny compadre i najlepszy przyjaciel Alberto Hernandez. Od czasu tej pierwszej bjki co mnie do Alberta cigno. Lubiem go bardzo, cho zwykle byem innego ni on zdania. Sam nie wiem dlaczego, ale jak tylko on co powiedzia, ja zaraz mwiem co przeciwnego. Ale w sprawach naprawd wanych, na przykad kiedy kto zaczyna ze mn czy z nim, stalimy przy sobie jak mur. Codzienniemy si widzieli; gdzie Alberto, tam i ja. Sowem, bylimy nierozczni. Zwierzalimy si sobie ze wszystkiego, wszystkich radoci i kopotw, zwycistw i tajemnic. I on mnie zawsze czstowa, bo pracowa i ju mia wicej pienidzy na wydatki. Alberto by ode mnie starszy o jaki rok czy dwa, ale mia o wiele wicej dowiadczenia, zwaszcza jeli idzie o kobiety. Mia krcone wosy i due oczy; dziewczta lubiy go, cho pochodzi ze wsi i mwi tak, jak mwi Indianie. Podziwiaem, ile on wie. Podczas gdy ja chodziem jeszcze do szkoy, on pracowa w jakiej kopalni w Pachuce, my samochody, by kelnerem i wdrowa po szosach. Do szkoy nigdy nie chodzi, bo od pocztku musia sam na siebie zarabia. ycie mia cisze ode mnie, bo matka mu umara, kiedy by cakiem may, a ojciec go porzuci. Najpierw zajmowaa si nim babka, a potem siostra matki. Mieszka w Casa Grande z t ciotk i z jej mem. Cho byem modszy od niego, Alberto rozmawia ze mn o sprawach kowych. Opowiedzia mi o rozmaitych pozycjach, o kobietach, ktre maj w sobie diaba", i temu podobne rzeczy. Co za cabrn by z niego, kiedy szo o kobiety! Do dzi to cabrn w stosunku do pa. Przezywalimy go Trzy dziennie", bo taki by z niego punetero, taka gorca krew.

Raz na przykad poszlimy sprzedawa gazety: Alberto sta przy jakim samochodzie i zobaczy kobiet przy kierownicy w poddartej sukience, z odsonitymi kolanami i tak dalej - zaraz woy rk do kieszeni i zacz si onanizowa. 78 Jako chopaki chodzilimy nieraz do ani i podgldalimy przez dziury w cianie kpice si dziewczta. Raz Alberto przylecia powiedzie nam, e jedna adna dziewczyna, Clotilda, wanie si kpie, wic czterech nas weszo do ssiedniej kabiny i podgldalimy j nago i prawd powiem, nic jej nie brakowao. Stalimy tak, podgldajc z rkami w kieszeniach i onanizujc si na wycigi, eby zobaczy, ktry z nas pierwszy dojdzie z tym do koca. Obaj z Albertem naleelimy do bandy Casa Grande. Byo nas tam wtedy okoo czterdziestu; gralimy w rne gry, na przykad w burro, opowiadalimy sobie tuste kaway i zawsze bylimy bardzo dumni z tego, e bronimy honoru Casa Grande. Faceci z innych ulic, z Fryzjerskiej, z Malarskiej albo Blacharskiej, nigdy nam nie mogli dorwna. Podczas zabaw mielimy na nich oko, eby si nie krcili za blisko i nie brali do dziewczt z Casa Grande. Co roku, szesnastego wrzenia, zjawiaa si u nas jaka banda z kijami i zaczynaa z nami wojn. Pozwalalimy im wej przez jedn z bram, a tymczasem syn dozorcy, ktry by czonkiem naszej bandy, zamyka drug bram. Kiedy caa banda bya ju w rodku, lecia i zamyka take pierwsz bram. A potem dawalimy im manto na wszystkich podwrkach: kamieniami, wiadrami wody i kijami. Nigdymy si nie dali, a ja i Alberto bylimy pierwsi, kiedy trzeba byo zabra si do kogo; bylimy znani jako dobrzy zapanicy i w walce z innymi bandami zawsze wysuwano nas naprzd. Bilimy si w tamtych czasach tak duo, e a zaczo mi si to ni po nocach. nio mi si, e jestemy z Albertem otoczeni przez piciu czy szeciu typw i e gnam, eby im uciec, skacz i lec wci w gr i w gr, a sigam drutw elektrycznych i nikt mnie ju nie moe zapa. Fruwam, patrzcie, fruwam". Potem opuszczam si nogami pionowo w d, a na ziemi, i powiadam do Alberta: Chod ze mn, bracie". On mi wazi na plecy, a ja znw zaczynam fruwa. Widzisz? Nic nam teraz nie zrobi". I dalej lec, a mijamy druty. Potem nagle trac zdolno latania i czuj, e spadam. I to mi si nio przez wiele lat.

Chodzi o to, e dorastajc w takim otoczeniu jak to nasze, tak z bliska stykamy si z rzeczywistoci ycia, e musimy nauczy si bardzo 79 panowa nad sob. Nieraz, kiedy mi ojciec co powiedzia, miaem okropn ochot wypaka si, ale poniewa ycie, jego cynizm, nauczyy mnie, e trzeba nakada sobie mask, wic miaem si tylko. Jemu si zdawao, e ja nie cierpi, e nic nie czuj, e jestem bezwstydnie cyniczny, bezduszny - wanie przez t mask, ktr mu pokazywaem. Ale w gbi czuem kade sowo, ktre mi powiedzia. Nauczyem si ukrywa strach i okazywa tylko odwag, bo wedle tego, co zauwayem, tak czowieka traktuj, jaki si wydaje. I dlatego kiedy naprawd w gbi serca boj si najgorzej, na zewntrz jestem spokojny. I przydao mi si to, bo nie mczyem si tak jak niektrzy moi koledzy, ktrzy trzli si ze strachu, kiedy ich zapaa policja. Jeeli facet okazuje sabo, ma zy w oczach i baga o lito - to wtedy wanie wszyscy na niego huzia. W mojej dzielnicy mona by albo picudo, twardym chopem, albo pendejo, gupcem. Tu u nas, w Meksyku, a myl, e tak samo jest na caym wiecie, uwielbiaj ludzi, jak to mwi, z ikr". Typ, co na prawo i lewo wali piciami i rozdaje kopniaki, a jednoczenie wci pracuje gow, dojdzie wysoko. Taki, co nie bdzie mia pietra przed starszym i mocniejszym od siebie, jest tym bardziej szanowany. Jeli kto krzyczy na ciebie, krzycz jeszcze goniej. Jeli taki czy owaki przychodzi do mnie i mwi: Psia twoja ma", to ja mu na to: Pieska, niebieska, kurwa twoja ma", i jeszcze wicej. Jeli on zrobi krok naprzd, a ja ustpi na krok, trac twarz. Ale jeli i ja rusz na niego i strugam z niego wariata, wtedy inni bd mie dla mnie szacunek. W bjce nigdy si nie poddam ani nie powiem do", choby ten drugi mia mnie zabi. Bd si stara z umiechem spotka mier. To wanie rozumiemy, mwic o kim, e jest macho, mski. ycie tu, u nas, jest surowe, jest prawdziwsze ni midzy ludmi, ktrzy maj pienidze. Tu dziesicioletni chopak nie sposzy si na widok kobiecego tyka. Ani nie bdzie wstrznity, widzc, jak jakiemu gociowi wycigaj portfel albo szykuj si na niego z noem. Ju samo to, e tak wiele za widzia z bliska, kae mu patrze miao rzeczywistoci w oczy. Upynie jeszcze troch czasu, a mierci nawet nie bdzie si ba. W walce z yciem bardzo wczenie ju obrywalimy sice, ot co. 80

I zaczyna si tworzy jakby strup. Nie znika on z czasem, tak jak znika strup z zaschnitej krwi, ale zostaje ju na trwae na naszej duszy. Potem znw obrywamy i znowu tworzy si strup, a w kocu powstaje co w rodzaju zbroi, w ktrej nie czuje si ju nic. Ludzie, ktrzy maj wiksze rodki, mog sobie pozwoli na zbytek, daj swoim synom mono ycia w wiecie fantazji, dostrzegania tylko dobrych stron ycia, chroni ich od zego towarzystwa i nieprzyzwoitego jzyka, oszczdzaj ich wraliwo przed brutalnymi scenami, opacaj wszystkie ich wydatki. Ale tacy yj jakby z zamknitymi oczami, s naiwni w kadym znaczeniu tego sowa. Przez wszystkie lata dziecistwa, a nawet pniej, duo czasu spdzaem w mojej bandzie. Nie mielimy wodza ani szefa - musiaby spenia za wielkie wymagania pod kadym wzgldem - ale niektrzy chopcy wybijali si w ten czy inny sposb. Nie byo midzy nami ciemnych typw, jak w innych bandach. W ssiedztwie na przykad bya paka znana z okradania pijanych i uywania narkotykw. Tylko jeden chopak z naszej bandy wpad w nag i le skoczy. Za moich czasw chwytalimy tylko dziewczta za tyki albo co w tym gucie, ale nic gorszego. Ogromnie podziwiaem w tym okresie mojego starszego kuzyna Salvadora, jedynaka ciotki Guadalupe. By oglnym postrachem, a nalea do bandy z ulicy Piekarskiej, naprawd mocnej bandy. Ze wszystkich jej czonkw jego si bano najwicej. Ale podziwiaem go tylko dlatego, e tak dobrze si bi. Poza tym nie miaem o nim dobrego zdania, bo odzywa si bezczelnie do ciotki, szczeglnie jak si upi. Zacz pi naogowo i szybko zszed na psy, a wszystko przez jedn kobiet, w ktrej si kocha. Mia z ni syna, ale potem ona odesza z innym, z czowiekiem, ktry w kocu zabi tego mojego kuzyna kilofem do rbania lodu. Kiedy miaem jakie trzynacie lat, paru starszych chopcw z bandy chciao wzi mnie do burdelu na ulicy Tintero. - Nic z tego, bracie, nie id na adn ulic Tintero. Ojciec by mnie zabi chyba. Nie! A oni: - Co robi z takim! Czy ty peda, czy co? To ju czas na ciebie. Bab ci opacimy, a ty j tylko zaatwisz. 81 A ja nie chciaem i, bo si baem zarazi. Okropnie si baem i boj si dotd, eby nie dosta jakiej wenerycznej choroby. Byem jeszcze bardzo may, kiedy powsta we mnie ten lk. Raz, w ani parowej, zo-

baczyem jednego mczyzn z na p zgniym i penym ropy czonkiem - sam ten widok wystarczy, eby mnie przerazi. Potem kiedy kto wzi mnie do muzeum, gdzie zobaczyem obrazki przedstawiajce dzieci syfilitykw. A znowu jeden z chopcw z Casa Grande mia cztery czy pi razy rzeczk. Paka przy oddawaniu moczu i syszaem, jak krzycza z blu, kiedy by u niego doktor. A raz i ojciec napdzi mi strachu. Miaem dwanacie lat, kiedy dostaem artretycznych blw w pitach, tak e chodziem na palcach, eby mnie nie bolao. Ojciec pomyla, e to od czego innego, i jednego dnia zamkn si ze mn w sypialnym pokoju. - cignij majtki, musz co zobaczy. Cabrn, ile kobiet ju odwiedzie na ulicy Tintero? Nie chc wnukw jednookich, kulawych matokw! cigaj majtki i chod no tu, musz zobaczy. - Nie, tata, ja nic takiego, naprawd! Okropnie si wstydziem, nie chciaem, eby ojciec mnie oglda... Miaem ju tam wosy i w ogle... A odwrciem gow, tak mi byo gupio. A jemu nawet nie wystarczyo, e sam zobaczy, wzi mnie do doktora i ten oszust da mi jakie piguki, cho nic mi nie byo. Dlatego pod adnym pozorem nie chciaem pj z chopakami na ulic Tintero. Wreszcie powiedzieli mi, e jeli nalej sobie potem na czonek soku z cytryny, to adnej choroby nie zapi, i poszlimy. Alberto, ja i jeszcze jeden facet poszlimy do jednej seory. Byem taki zdenerwowany, e nawet mi nie chcia stan. Nogi mi dray. Wic jeden z chopcw wszed na ni i zabra si do roboty. Skoczy i mwi: - Teraz ty. - Dobra - powiadam. - Ale jak zapi paskudn chorob, to dasz mi, gwniarzu, pienidze na doktora. - Ten idiota trzsie si tak ze strachu, jakby nie by mczyzn - mwi tamci, musiaem si wic w kocu zdecydowa. Wszedem na t seor. Krcia si strasznie przesadnie i to wcale nie byo przyjemne. Mylaem sobie, e to stare pudo ma nieze 82 dowiadczenie i e kademu, kto zechce, na pewno uda si z ni w kocu. Nie podobao mi si to wcale. Ale chopaki byy nareszcie zadowolone ze mnie i byo ju po wszystkim. Za to potem taka mnie napada gorczka do tych spraw, e nic nie mogem robi, tylko chodziem i o tym mylaem. W nocy niy mi si bez przerwy dziewczyny i te sprawy. Chciaem mie kad kobiet,

na ktr spojrzaem. A jak nie miaem jakiej dziewczyny, musiaem poprzestawa na masturbacji. Zdaje mi si, e mniej wicej w tym czasie pracowaa u nas Enoe. Bya to kobieta mieszkajca przy tym samym co my podwrku, ktra przychodzia codziennie sprzta i gotowa. Jej syn by moim koleg. Wic chodziem wci za ni, bo wiedziaem, e Raimundo, brat Eleny, ju j mia. I mylaem sobie: Chirrin, dlaczego tylko Raimundo? Inni take by chcieli, no nie?". Ale ona powiedziaa: - Ach, ty jodido, odpowiesz przed twoim ojcem. Zdawao mi si, e ojciec take do niej wzdycha. W ogle do naszych sucych nie miaem szczcia, bo ojciec zawsze kad mia przede mn. Tak samo byo z La Chat. Bya bardzo tusta i nie lubiem jej. Zociem si, kiedy po powrocie ze szkoy zmuszaa mnie do jedzenia. Jeeli odmawiaem, mwia: - Nie bdziesz jad? Dobrze, bdzie wicej dla mnie. -I siadaa zaraz na tym swoim wielkim tyku, szerokim jak piec, i zjadaa moj porcj. Ale bya kobiet i raz zaczem z ni mwi... o tych rzeczach. - Nie - mwi. - Jeste za may, c ty by potrafi? Ale ja si upieraem. - Dobrze - powiadam - tobie moe nic z tego, ale mnie owszem. Co ci tam! Chod! - Dobrze - mwi na koniec. - Przyjd do mnie do domu. Poszedem wic do niej, ale jej si tymczasem co odwidziao. - Nie, smarkacz jeste, co ty wiesz o tych rzeczach? Wracaj do domu. A potem powiedziaa mi o moim ojcu. Od tej pory zaczem si zabawia z kilkoma dziewcztami z naszej vecindad i ze szkoy - z Julit, moj kuzynk, trzema siostrami, ktre 83 mieszkay w rodkowym podwrku, Mari - z osiem ich byo. Ale to bya tylko zabawa w tat i mam", bo ja byem za mody, eby z nimi co innego robi. Potem spotkaem na tacach Pachit - z ni byo ju zupenie inaczej. Bya doskona tancerk i lubilimy si nawzajem. Kiedy taczylimy, przytulaa si do mnie z caej siy i mocno si rumienia. Jednego wieczoru wziem j do hotelu. Kiedy weszlimy do hotelu, zaczem j caowa po szyi i ramionach; ona te mnie piecia. Zdjem jej pantofle i poczochy... Wanie to

mnie najwicej podnieca - taka, co si troch opiera, okazuje troch niemiaoci, podnieca mnie bardziej. Kiedy chciaem wsun tam rk, nie pozwalaa mi. No, ale pomau jako sobie z ni poradziem i wtedy po raz pierwszy w yciu doznaem zupenie nowego uczucia, poniewa ta dziewczyna miaa, jak to mwi, diaba". Czowiek czuje, jakby go co pochaniao, ssao - no tak, to bya jedyna kobieta, z ktr zaczynaem osiem czy dziesi razy od nowa w cigu jednej nocy. Oczywicie ona bya w tym bardzo wyksztacona i niejednego mnie nauczya - rnych pozycji i jak si powstrzymywa. Wtedy dopiero dowiedziaem si, e i kobietom sprawia to przyjemno. Ale nie bya to dziewczyna dla mnie, bo nie mnie jednemu pozwalaa. Kobiety, ktre puszczaj si z rnymi, s nie w moim gucie. Znaem pewnego typa o przezwisku Szczur - w kocu go zabili. Ot on chcia mnie nauczy sutenerskiego rzemiosa. - Nie bd frajer, bracie - mawia do mnie. - Bierz bab, tacz z ni, a si w tobie zakocha. Potem we j, a jak si ju wstydu wyzbdzie, ka jej pracowa w lokalu. Sam by dobrym tancerzem i przez to wanie mia tyle dziewczyn. Ja mu wci mwiem nie", bo nie podoba mi si ten pomys. Potem pokaza Albertowi i mnie jedn z tych swoich dziewczt i obmyli, e bdziemy wszyscy trzej taczy z ni i czstowa j piwem tak dugo, a bdzie na tyle pijana, e wszyscy bdziemy j mie po kolei. Wzilimy si wic do dziea. Lalimy w ni piwo, trzy kolejki na nasz jedn, i to tak dugo, e ju sami nie moglimy wicej. Dosypalimy jej dwa proszki nembutalu, a ona nic. Za to mymy si wszyscy trzej ululali. 84 Trzem nam daa rady i wysza z tacw pewnym krokiem. Szczur ledwie dowierza wasnym oczom. - Jasny gwint! - powiedzia. - Taka zasrana baba wytrzymaa to wszystko? To bya jedna jedyna dziewczyna, ktra si nam wymkna. Bylimy obaj z Albertem nieze winie, taka para ajdakw. Raz uwid jedn seorit i gdzie teraz yje na wiecie jego syn. Ale on nie traktowa tej sprawy powanie i chcia si jej pozby. - Compadre - powiada do mnie - tyj musisz wzi. Przystawiaj si do niej, przepisz si z ni, a ja wtedy bd mg powiedzie: Zdradzia mnie z moim najlepszym przyjacielem". A ja, chcc by lojalny w stosunku do przyjaciela, nie pomylaem

nawet, co to za wiski kawa, tylko mu w tym pomogem. W tym okresie Alberto zajmowa si straganem swojego wuja na targu pod goym niebem, gdzie sprzedawano starzyzn. Stragany stay obok siebie po obu stronach ulicy, tu za gwnym placem targowym. Specjalnoci tego straganu byy towary biae", czyli bielizna, i ja te, jeli nie byem w szkole, pomagaem Albertowi sprzedawa. Krci co w rachunkach i nie oddawa wszystkich pienidzy, wic mielimy codziennie na kino. Przez przeszo rok chodzilimy do kina w kady dzie. Czasami zostawalimy oglda ten sam film trzy albo cztery razy, kupowalimy wic par duych buek i kadlimy do jednej fasoli, do drugiej ryu, do jeszcze innej mietany albo awokado - sowem, bralimy ze sob ca fur jedzenia. Pilimy po dwie albo trzy wody sodowe na gow, jedlimy pomaracze, pestki z dyni, cukierki, orzechy... no, ale zostawialimy po sobie cae gry mieci. A za wszystko paci Alberto. Wydawa tak dziennie ze dwadziecia pi pesos z pienidzy swojego wuja. Widzc, e interes podupada, wuj Alberta sprzeda ten stragan - i od tej pory pienidze nie przychodziy nam ju tak atwo. Ten sam stragan prowadzia pniej jedna dziewczyna, Modesta, z ktr nieraz gawdzilimy. Ona nas lubia i czstowaa tacos oraz wod sodow. Nie bya pocigajca - twarz miaa pen pryszczy i na jednym oku katarakt - ale ciao bardzo wyzywajce, adny tyeczek i liczne piersi, wic, jak nie mielimy pienidzy na kino, szlimy j z Albertem odwiedzi. 85 Raz przyszlimy z pewnym zamiarem... Stragan mia lad i tyln cian, Modesta siedziaa w rodku. Skoczyem, siadem na ladzie i mwi: - Ej, Modesta. Co sycha? Caray\ Z kadym dniem adniej wygldasz. - Ach, ty smarkaczu. Znowu zaczynasz? - odpalia. - Ale naprawd, nic ci nie brakuje. Fajna z ciebie kobitka. I tak opowiadamy, eby j troch rozgrza, no nie? Wreszcie ona pyta: - Suchaj, Manuel, co si czuje, gdy si to robi? Ona bya jeszcze pann, no pewnie. - Ech, nie bd gupia. Nie mog ci tego powiedzie. eby wiedzie, trzeba to zrobi. Siedziaa na awce, nogi miaa rozsunite. - Popatrz, bdziesz miaa jakie takie pojcie. -I kad jej rk midzy

nogi. - A potem robisz po prostu tak, no widzisz? Alberto da mi znak, ebym j przewrci na podog. Byo samo poudnie, dokoa krcio si mnstwo ludzi. Ale zanim Modesta si poapaa, ju bya na pododze, a Alberto rzuci na nas koc. Rozpiem jej bluzk i zapaem piersi, caowaem i gryzem, no i potem poszo ju dalej. Ludzie przechodzili obok, a koc podnosi si w gr i w d, w gr i w d. Alberto opowiada mi pniej, e ludzie mogli przecie zauway ten poruszajcy si koc i e on szczypa mnie wci i krzycza, ebym przesta, ale ja ani nic nie czuem, ani nie syszaem. Podczas gdy si tak z ni zabawiaem, Alberto schwyci ze straganu dwie czy trzy pary dziecinnych majtek; pniej sprzedalimy je i mielimy do pienidzy na kino. Potem jeszcze par razy odwiedziem Modest. Raz cignem jej majtki i stanem jak wryty na widok krwi. Przeraziem si, bo pomylaem, e moe ona ma jak paskudn chorob albo ciao jej gnije, albo co takiego. Wtedy dowiedziaem si, e kobiety maj la regla. Menstruacja zawsze wydawaa mi si czym obrzydliwym, moe dlatego, e tak wiele kobiet, ktre miaem, nie przestrzegao czystoci ciaa. 86 Que brutasl Czego naprawd nie mog znie, to smrodliwego odoru kobiet. Niejeden raz byem w ku, to caujc, to gryzc, i wszystko szo jak najlepiej, do chwili kiedy rozsunem takiej nogi... Czasem to tak strasznie cuchno, e ustawao cae podanie i musiaem kaza jej wsta i i si umy. Zawsze byem uczulony na brudne kobiety. W domu Elena coraz bardziej chorowaa, bya blada i kiepsko wygldaa; tatu wozi j do doktora - okazao si, e to grulica. Jeli denerwowalimy Elen, tata bi nas jeszcze bardziej ni zwykle. Raz mia pretensj, e Roberto popchn j i e po tym jej si pogorszyo. Upada wtedy i uderzya si o brzeg umywalki, tu nad pucem. Ale ja nie myl, eby to mg by powd jej choroby. Fakt, e wtedy ona si pokcia z Robertem, zemdlaa i upada. Pniej ojciec twierdzi, e to nasza wina, e Elena umara. Ojciec by zawsze niezwykle zazdrosny. Raz, zdaje mi si, Elena nosia si z myl, eby rzuci ojca i pj za rzenika, ot, takiego kurdupla. Ojciec to wywcha i jednego dnia wrci z pracy do domu wczeniej ni zwykle. Zapa za n i poszed do sklepu rzeniczego. Ja i Roberto polecielimy za nim z kijami i kamieniami na wypadek, gdyby potrzebowa

pomocy. Zobaczylimy, e wchodzi do sklepu i rozmawia z rzenikiem, ale nic wicej si nie stao. Wrci do domu i zwymyla Elen, ale nie takimi ostrymi, najgorszymi sowami, jakich uywa do matki. Drugim razem prawie przesta ufa Elenie z powodu wasnego bratanka. Ojciec zgubi wszelki lad po swojej rodzinie, a tego bratanka odnalaz przypadkiem. Traf chcia, e w pimie humorystycznym El Pepin" ojciec zobaczy ogoszenie: Seor David Sanchez poszukuje seora Jesusa Sancheza, ktry w roku 1922 wyjecha z plantacji Huachinango". Ojciec napisa do niego i David przyjecha z Veracruz i zamieszka u nas. By to syn brata mojego ojca. Ja nie znam nawet imion moich stryjw! Z caej rodziny zostali tylko David i jego matka i oni myleli, e ojciec take nie yje. W Dzie Zaduszny stawiali wiece i jedzenie przeznaczone na ofiar dla duszy ojca. Ot ojciec znalaz Davidowi prac w restauracji La Gloria. Dobrze nam byo razem. Ale jednego dnia tata wrci do domu i zasta Elen 87 siedzc na kolanach u Davida. A David zawsze robi na mnie wraenie czowieka zupenie pozbawionego zoci czy przewrotnoci. Lubiem go najwicej ze wszystkich moich krewnych. Zachowa jak wiejsk niewinno, nie by zepsuty jak ludzie z miasta. Mia czyst dusz. Dlatego twierdz, e on nic nie chcia od Eleny. To ona na niego leciaa, a skoczyo si na tym, e David wrci do Veracruz. Niech mi Bg odpuci, ale wydawao mi si nawet, e ojciec by zazdrosny o Elen i o mnie. Naprawd tak mi si wydawao, bo jak czowiek jest zy, to patrzy na drugiego w taki specjalny sposb, a ojciec tak wanie patrzy na mnie. Wtedy nie rozumiaem tego, ale dzi widz, e podejrzewa mnie i Elen. eby unikn wszystkich tych ktni pomidzy Robertem i Elen, ojciec wynaj drugi pokj w Casa Grande. My, dzieci, mieszkalimy pod numerem 64, a Elena i jej matka Santitos pod numerem 103. Przez pewien czas mieszkali pod numerem 64 take dwaj modsi bracia Eleny i jej siostra Soledad. Zgadzalimy si wszyscy bardzo dobrze. Santitos bya bardzo mia i bardzo rozsdna. Zawsze bya dla nas dobra - i jest tak po dzi dzie. Dziwna rzecz, nigdy nie winia nas o mier Eleny, jak to robi nasz ojciec. Elena potem ju mnie nie zocia. Zaczem nawet czu do niej jakie przywizanie i lito. Poszedem z ni do przychodni przeciwgruliczej i widziaem, jak jej dawali numo (pneumothorax). Wepchnli

jej midzy ebra jakby rurk z powietrzem. Ojciec, biedaczysko gryz si tym wszystkim okropnie i bra j do najlepszych lekarzy, jakich mg znale. Umieci j potem w szpitalu i nieraz posya tam mnie z owocami i jedzeniem. Zdaje mi si, e to wanie wtedy, kiedy Elena bya w szpitalu, ojciec przyszed raz do domu z klatk pen ptakw. Jakie to dziwne, e ojciec kupi ptaki" - pomylaem. Przypomniaem sobie te ktnie z matk ona tak chciaa mie ptaki w domu. Nastpnego dnia przynis jeszcze wicej ptakw. I tak kupowa i kupowa, a cae ciany naszego pokoju byy zawieszone klatkami. A jaki by haas, jak wszystkie te ptaki zaczy naraz piewa! Przyjemnie byo posucha - od razu mi si wydawao, e jestem gdzie na wsi albo w lesie. 88 Ale ojciec kaza Robertowi i mnie wstawa o szstej rano, eby ptaki nakarmi, i przez to je znienawidziem. Zawsze byo mi trudno wsta rano, a jak usyszaem, e ojciec mwi: Manuel! Roberto! Wstawa!" to nie byo dla mnie nic gorszego. Przez par pierwszych dni, kiedy ojciec woa na nas, odpowiadaem: - Oj, tata, nogi mnie bol. Niech Roberto nakarmi ptaki. Ale Roberto prdko si w tym poapa - w kocu i ja musiaem wstawa. Musielimy posieka par kilo bananw szerokim machete i wymiesza to z mk i jak zielenin. Potem wkadalimy jedzenie do kadej klatki, zmienialimy wod i czycilimy zapaskudzone klatki. Jednego dnia ojciec mwi: - Manuel, pjdziesz na targ sprzedawa ptaki. Zrobio mi si przyjemnie, e mog pomc ojcu, cieszyem si, e uzna mnie za godnego zaufania. Ale w gbi serca wstydziem si tej pracy. Niosem te klatki jedna na drugiej i szedem tak przez plac targowy, usiujc co sprzeda. Jednej rody przyszed take ojciec zobaczy, jak mi idzie. Stalimy we dwch, kiedy nagle podszed urzdnik z Ministerstwa Lenictwa i kaza pokaza zezwolenie na handel zwierztami. Tata nie mia adnego zezwolenia, a poniewa nigdy dotd nie by wpltany w podobne sprawy, zdenerwowa si okropnie. Mam wraenie, e apwka, jak da policji, bya wiksza, ni wyniosaby grzywna. Od tej pory sprzedawa ptaki tylko ssiadom i kolegom z pracy. Pniej, kiedy zosta compadre wielkiego handlarza ptakami mieszkajcego

na ulicy Garncarskiej, mia mnstwo klientw. Wydaje mi si, e ojciec wzi si do sprzedawania ptakw, a potem gobi, indykw, kur i wi, bo pracujc przez wiele lat jako robotnik, w kocu odkry w sobie zamiowanie do handlu. Pno to byo, ale przekona si, e w ten sposb moe wicej zarobi. Miaem jakie czternacie lat, kiedy zaczem domyla si po trochu istnienia moich przyrodnich sistr, Antonii i Marieleny. Przedtem nie miaem pojcia, e ojciec ma jak inn on, inne dzieci. Ale pamitam, 89 e raz, kiedy miaem dziesi lat, ojciec wzi mnie do restauracji La Gloria, gdzie miaem mu pomc. W drodze powrotnej zaszlimy na ulic Rosario i tata powiedzia: - Czekaj tu, na rogu. Zostawi mnie i wszed do domu czynszowego. Co mj tata tam robi? Do kogo tu przyszed?" - zastanawiaem si. Czuem jakby zazdro. Mylaem nawet, czy matka nie miaa racji, uwaajc, e ojciec ma jak inn kobiet. Teraz wiem dobrze, e odwiedza Lupit. Ona jest matk moich przyrodnich sistr. Jako dziecko nie znaem jej wcale, a i potem nie wiem, czy zamieniem z ni trzy sowa. Raz wrciem do domu po pnocy i zauwayem, e w ku z siostrami pi kto jeszcze. Roberto spa jak zwykle na pododze, a ojciec w swoim ku. Podszedem na palcach do ka dziewczt i pochyliem si, eby zobaczy, kto to taki. Ojciec, ktry musia obserwowa mnie w ciemnoci, powiedzia nagle: - To twoja siostra. - Moja siostra? - Tak, twoja siostra, Antonia. Wicej ju si nie odzywaem; poszedem po prostu spa. Nikt mi do tej pory nigdy o niej nie mwi. Skd si ta siostra wzia?" - zachodziem w gow. Nie mogem si doczeka rana, eby t now siostr obejrze. Nie bya to adna dziewczyna, ale mia i przyjemnie si z ni gadao. Zawsze jednak miaa co do nas, jakie nieprzyjazne uczucia, jakby uraz. Ojca od samego pocztku nienawidzia i sprawiaa mu mnstwo kopotw. Przeklinaa i odpowiadaa mu w taki sposb, e miaem ochot trzepn j po buzi. Co tu duo mwi, raz ojciec powiada jej, e nie wolno czego tam robi, a ona na to: - Mog robi, jak mi si spodoba, a ojcu co do tego, czyj to interes,

no czyj? - I tak si dara do naszego taty. Nigdy ju potem jej nie lubiem. Trzymaem si od niej jak najdalej, troch dlatego, e baem si, e zaczn na ni patrze jak na kobiet, a nie jak na siostr. Prawiemy ze sob nie rozmawiali, cho mieszkalimy w jednym domu. 90 Za to mj brat Roberto bardzo j kocha. Nie wiem, jak ojciec to wywcha, ale dowiedzia si o tym. Nie umiem powiedzie, czy Roberto kocha j jak siostr, czy jak kobiet, ale fakt faktem - okropnie j lubi. Tymczasem Elenie nie polepszyo si w szpitalu i wrcia do domu. Kiedy jej stan by ju bardzo powany, ojciec posa nas do ciotki Guadalupe, eby sprowadzi ksidza. Ksidz spyta, czy ojciec by przedtem onaty, a mymy powiedzieli, e nie. Wtedy przyszed od razu i zalubi Elen z moim ojcem, eby jej dusza moga spoczywa w spokoju. Zdaje si, e tata do tej pory ma ten lubny piercionek. Jednego dnia wracam po poudniu do domu, a Marta mwi: - Id do pokoju Eleny. Wszedem, a ona ju nie ya. Par dni temu ojciec peen by jeszcze nadziei, bo zacza przybiera na wadze. Uwaa to za dowd, e jej si polepsza, a ona tymczasem umara. Pamitam ten dzie bardzo dobrze. Trumna staa w rodku pokoju, w kadym jej rogu zapalona wieca. W pokoju byo ju troch ludzi, a ojciec sta we drzwiach. Na mj widok powiedzia: - Spjrzcie, cocie zrobili, szczeniaki, to wycie j zabili, wy sukinsyny! Zrozumiaem, e to z blu, e to by wybuch rozpaczy, ale ojciec zawsze by taki. Nie wiem dlaczego, ale cokolwiek si stao, zawsze powtarza: le ci bdzie w yciu, i gdzie pjdziesz, to drzwi ci zamkn przed nosem". Zawsze mi le yczy. Tego dnia tak si wstydziem przez ojca, e schowaem si za drzwiami, a w duchu powtarzaem tylko: Przebacz mi, przebacz, Eleno, jeli ci wyrzdziem jak krzywd; przebacz mi wszystko ze, co ci mogem wyrzdzi". Na nic wicej nie mogem si zdoby. Roberto paka, paka nad ni. Bya te Consuelo i ojciec zamany blem, obwiniajcy nas o jej mier. Ciao byo wystawione tylko przez dwa dni - nie tak jak mojej matki - a potem chowalimy Elen na tym samym cmentarzu. Ojciec zakupi may kawaek gruntu na wieczyst

wasno" i kaza go otoczy niskim ceglanym murkiem. Opaci te jakiego czowieka, ktry mia si opiekowa grobem. 91 No, a potem kiedymy j pochowali, ojciec zrobi si dla mnie jeszcze bardziej opryskliwy i zgorzkniay. Mia do nas coraz wikszy al i zawsze robi wyrzuty, e przez nas nie mg z ni y szczliwie. W domu byo coraz trudniej wytrzyma i coraz wicej czasu spdzaem poza domem. Dokadnie naprzeciwko tego straganu z odzie, gdziemy czsto bywali, bya restauracja Chiczyka Lina. Przysza tam do pracy jako kelnerka jedna adna dziewczyna, Graciela. Miaa ciemne, krcone wosy i jasn cer. Od razu mi si spodobaa. - Ay, ojnl Sowo daj, compadrel - powiadam do Alberta. - To naprawd niczego sobie dziewczyna! Zobacz, jaka adna. O ile si ze mn zaoysz, e j bd mia? - powiedziaem to tylko ot, tak sobie, nie mylc o tym na serio. - Akurat, dostaniesz j. Co ci w gowie? Nawet na ciebie nie spojrzy. Nie dla psa kiebasa. To dama, co chodzi z facetami dobrze ubranymi, z takimi, co maj centavos. Wieczorem przyszlimy do tego lokalu na kolacj i widziaem przechodzc Graciel. Byem troch zmieszany, bo nie umiaem jeszcze cakiem dobrze posugiwa si noem i widelcem - w domu nigdy ich nie uywalimy, jedlimy za pomoc tortilli - ale niedugo ju doszedem do wprawy, bo od tej pory wszystkie posiki, dzie w dzie, tam jadem. Po trochu si do tego przyzwyczaiem - naprawd chyba z czternacie albo pitnacie lat ycia straciem w tym lokalu i w innych restauracjach. Prosiem Lina, czyby si dla mnie nie znalaza jaka praca, ale nic odpowiedniego nie byo. Nauczy mnie tylko piec chleb i pniej mogem czasami paci za posiki t robot. Tak czy siak, zaoyem si z Albertem, e zrobi z Gracieli moj dziewczyn, moj novia, i wziem si do dziea. Potrzebne byy na to pienidze, wic powiedziaem ojcu: - Posuchaj, tato, chciabym sobie zarobi par centavos. Chodz do szkoy, ale przecie mog take pracowa. Powiedziaem to samo do Ignacia, ma ciotki, a on na to: - No, to chod, bdziesz ze mn sprzedawa gazety. Czy to co zego? 92 Nazajutrz poszedem z nim sprzedawa gazety. Doszlimy a do ulicy

Bucareli, gdzie czekalimy na Ultimas Noticias" i na Grafico". Gazety sprzedaje si po dziesi centavos i na jednej gazecie moglimy mie cztery i p centavos. Wziem swoj paczk, a wuj mwi: - No, to teraz le. - Gdzie? - pytam si. - A po ulicach, gdzie masz ch. Biegnij tylko i krzycz: Grafico!" Noticias!" Wic ruszam; biegem i biegem, od Caballito de Troya wzdu Francisco I. Madero, potem z powrotem przez Brasil cay czas do Perah/illo, a tam zawrciem i tak cay czas biegnc, dotarem do naszego domu. Rozprzedaem gazety i znalazem si znw na Zcalo. Zaraz po powrocie oddaem wujowi pienidze. Powiedzia: Fajnie, zarobie sam dwa pesos". Wrciem do domu, umyem twarz, uczesaem si i poszedem do szkoy. Z pocztku Graciela nie lubia mnie wcale, ale to wcale. Wiem o tym, bo raz jadem kolacj w jednym z tylnych pomieszcze, a ona mnie nie widziaa. Rozmawiaa z Albertem i tak mu powiedziaa: - Nie sprowadzaj tu tego obuza Manuela, jeli mamy i do kina, bo ja go nie lubi. I postanowiem sobie w duchu: Wanie na zo zrobi z ciebie swoj novia". A do jednej z kelnerek tak powiedziaa: - Nic zego o nim nie mona powiedzie, ale nie pracuje, nic nie robi, tylko traci czas jak gupi z tymi swoimi ksiczydami. Mog si zaoy, e on nawet nie chodzi do szkoy. Nie chodzi ani do szkoy, ani do pracy, po co wic mam z nim chodzi?! No dobrze, ucieszyem si, jak to usyszaem, i zaczem si rozglda za jak prac. Nadchodziy kocowe egzaminy po szeciu klasach i baem si, e oblej. Nauczyciele nie byli o mnie dobrego zdania i chcieli mnie usun ze szkoy, ale ojciec poprosi ich, eby mi dali jednak sprbowa szczcia i oni si zgodzili. Zdaem egzaminy i dostaem wiadectwo. Byem troch rozczarowany, bo nikt z rodziny nie przyszed na rozdanie wiadectw. Spodziewaem si, e ojciec bdzie mi winszowa albo mnie uciska, ale nie. Nie zrobi tego nawet, kiedy skoczyem pitnacie lat, ani jak 93 skoczyem dwadziecia jeden, wtedy gdy chopak naprawd staje si ju mczyzn. Nie zmieni nawet tonu, odzywajc si do mnie! Kiedy dostaem promocj, powiedziaem ojcu, e koniec z moj nauk

i e chc i do pracy. By to najwikszy bd w moim yciu, ale wtedy o tym nie wiedziaem. Postanowiem sobie, e Graciela zostanie moj novia, i chciaem tylko jednego: i do pracy, zarabia. Ojciec by bardzo zy, e nie chc si uczy, doj do czego w yciu. Myl, e gdyby porozmawia ze mn o tym wszystkim po przyjacielsku, moe bym dalej chodzi do szkoy. Ale on tylko powiedzia: - Wic mwisz, e chcesz i do pracy Mylisz, e to takie przyjemne przez cae ycie mie nad sob kogo, kto ci rozkazuje? Ja ci daj moliwo czego innego, a ty j odrzucasz. Dobrze, bd sobie bawanem. Jeli tego chcesz, prosz bardzo. Alberto pracowa ju w jednym warsztacie, gdzie wyrabiali szklane ozdobne lampy. Nie umia czyta ani pisa, ale by zrczny i jako dobrze zarabia. Poniewa chcielimy by razem, wic zaczem si stara o prac w tym samym warsztacie. Powiedziaem maestro, e umiem pracowa przy maszynach i wiertarkach, zostaem wic przyjty. Jednake kawaki szka pkay mi cigle w rkach, a czubki palcw miaem odarte ze skry i krwawice od szmergla. Paliy mnie okropnie i w kocu przyznaem si, e nigdy do tej pory nie pracowaem przy maszynach. Przenieli mnie wobec tego do polerowania szka. Polerowanie bya to robota atwa, ale bardzo brudna, bo szko poleruje si sadz. Pniej nauczyli mnie wyrabia maszynowo cocolitos, wisiorki do wiecznikw. Chwyta si kawaek szka trzema palcami i przyciska mocno do koa maszyny, pki nie zostanie przecity. Wdroyem si szybko do tej roboty i zatrzymali mnie przy niej. Mieszka wtedy u nas Raimundo, brat Eleny, i jego te umieciem w tym warsztacie. Pracowalimy przy jednej maszynie i we dwch wyrabialimy ze dwiecie albo i trzysta cocolitos na tydzie. Maestro traktowa nas przyzwoicie, w pitki dawa nam bilety na mecze bokserskie, a w te dni, kiedy pracowalimy do pna, czstowa nas kolacj. Ale wiedzia te, otr, jak nas okpi. Naprawd by to cwaniak, a mymy byli dudki. 94 _ Ej, Chino - powiada do mnie. - Raimundo mwi, e szybciej od ciebie potrafi pracowa na maszynie. - Co? Ten gupi osio? Jake on moe pracowa szybciej ode mnie, skoro to ja go nauczyem? Potem szed maestro do Raimunda i mwi tak, ebym ja nie sysza: - No tak, co ty zrobisz jedn, to Chino dwie. On mwi, e ci bije,

jak chce, nie masz nawet co prbowa. I wtedy my idioci zaczlimy walczy o pierwsze miejsce, pieszc si jak optani i wyrabiajc dla naszego maestro coraz wicej cocolitos. W ten sposb wydusza z nas podwjn ilo pracy. Pacili nam bardzo mao, a e przez cay tydzie jadaem obiad w barze, w sobot zostao mi tylko siedem pesos. Kiedy wieczorem wrciem tego dnia do domu, powiadam ojcu: - Popatrz, tata, to wszystko, co mi zostao z mojego zarobku, we te pi pesos. Ojciec by wtedy na mnie bardzo zy z powodu mierci Eleny. Chyba byo tak, e on sta przy stole, a ja pooyem na stole te pi pesos. Sta, patrzy na mnie twardo, wzi wreszcie t pitk i rzuci mi j w twarz. - Nie bior od ciebie, szczeniaku, jamuny. Id, wydaj tych par groszy ze swoimi gupimi kolegami. Ja ci o nic nie prosz. Mam jeszcze do si i mog pracowa. Bardzo mnie to dotkno, bo - Bg mi wiadkiem - tylko tyle miaem. Kiedy nastpnym razem prbowaem mu odda pienidze, zrobi znw to samo. Potem nie daem mu ju nigdy ani jednego centavo. Pniej inny maestro zaproponowa mi prac, ktra polegaa na borowaniu dziurek w szkle. Paci od sztuki i obieca mi trzy i p centavo od jednej. Gdzie indziej mniej pacono, wic przyjem t prac, mylc, e wicej zarobi. Pracowaem ciko cay tydzie, a pracowaem szybko. Ile tysicy dziur wyborowaem! W sobot, pod koniec tygodnia, maestro powiada: - Chodcie, chopaki, zobaczymy, ile ktry zarobi. Stary nie umia czyta ani pisa, wic jeden z chopakw musia mu obliczy nasze zarobki. - Zobaczymy teraz, ile sztuk wyrobi Chinito. 95 Ale stary oczy otworzy, po prostu wywali gay, kiedy okazao si, e ma mi zapaci trzysta osiemdziesit pi pesos! - Nie, modziecze, nie! Jake ja mog takiemu dziecku paci trzysta osiemdziesit pi pesos. Lepiej we sobie cay ten parszywy sklepik. Sam nic z tego nie mam, trzymam go po to, eby wam, chopcy, da prac. Jestem niby wacicielem, ale - jak mi Bg miy - nie mam z tego wicej jak pidziesit pesos tygodniowo. Nie, tyle pienidzy da ci nie mog. Bieda w tym, e pracujesz za szybko. - Ale, maestro, jeli pacicie od sztuki, musz si chyba pieszy, no

nie? A obieca mi pan trzy i p centavo od sztuki, prawda? - Tak, ale nie mylaem, e zarobisz a tyle. Sto pesos, to najwicej, co ci mog da, jak sobie chcesz. No c, musiaem przyj te pienidze, ale od tej pory zaczem mie wstrt do pracy dla kogo. Jak tylko zaczem pracowa, Graciela zostaa rzeczywicie moj novia. Co wieczr, po pracy, szedem do restauracji zobaczy si z ni, a do domu wracaem a po pnocy. Kilka razy bylimy w kinie i zaczem odczuwa, e kocham j bardzo prawdziw, siln mioci. W tym czasie nauczyem si gra w karty, hazardowa si. Pierwszy raz zasiadem do gry pewnej soboty, kiedy po pracy wrciem do Casa Grande. Zebrao si tam, obok zbiornika z wod, paru moich przyjaci, Domingo, Santiago, chopak, ktry teraz siedzi, bo zabi jakiego typa, i paru innych. Santiago mwi: - Patrz, patrz, idzie ten, co tak pracuje, szczeniak, robotnika z siebie struga. - A pewno, ty, gupi ole, pincheguey, sam tylko boki obijasz po caych dniach. Mylisz, e kady musi by sutenerem. Tak sobie dogadywalimy nawzajem. Ale potem Domingo, ktry wiedzia, e mam w kieszeni tygodniow pac, powiada: - Chod, compadre, zagrajmy troch w pokera. - Ale, bracie, nie wiem nawet, jak to idzie. Nie wygupiaj si! Co ty mylisz? Dziecko jestem, pendejol - Poka ci, a jak wygrasz, to ci powiem. Chod, gramy tylko po pi centavos, dalej, siadaj. 96 Pewnie, wiedzieli dobrze, e nie powiem nie", wic uklklimy wokoo, za tym zbiornikiem, gdzie byo widno od lampy z podwrka. Oczywicie tym razem przegraem. Ale nauczyem si zasad gry. Mona powiedzie, e naprawd przykadaem si do tej nauki, cay tydzie chodziem tylko i pytaem, kogo si dao. Miaem to szczcie, czy moe nieszczcie, e si szybko nauczyem gra i po tygodniu byem ju dobrym graczem. Miaem niezwyke szczcie, jeli chodzi o pokera, szczcie niezawodne, nawet za due. Sam nie wiem, jak i kiedy porwao mnie to kartograjstwo i wcigno. Jeli cho dzie min bez partyjki, byem w rozpaczy. Rozgldaem si za chopakami, eby zagra jedn, dwie partie. Zaczem od stawki piciu centavos, ale niedugo stawiaem ju caotygodniowe

zarobki. Zawsze miaem przekonanie, e wygram. Jeli nawet przegrywaem i zostawao mi ostatnie pi pesos, mwiem sobie: Zobaczymy, da Bg, e od tej pitki znowu zacznie mi i". No i prosz, zawsze, dziewi razy na dziesi, od tej ostatniej pitki, jakby jakim cudem, znowu mi szo! Chopaki mwiy mi nieraz: - Co to jest? Te, cwaniak, kto ci z boku karty podsuwa? Graj uczciwie, bez szczeniackich kawaw, nie chowaj kart pod stoem, ty gwniarzu. Kto gra ze zodziejem, niech patrzy na rce. No i tak byo. Raz przegraem siedemdziesit pesos, ale przez to, e ten, co wygra, niejaki Delfino, odszed i nie pozwoli mi si odegra. By wacicielem paru wzkw i mia do centavos, ale jak zobaczy, e wygrywa, wsta i mwi: - Musz i, chopcy. Mam co do zaatwienia. Do licha, zapomniaem zupenie, e si umwiem. Poszed, a ja si pieniem ze zoci, bo ani razu tego dnia nie wygraem. - Gwniarz - mwiem. - A to mnie wystawi do wiatru. Nazajutrz bya niedziela, a w niedziel grywalimy zwykle na podwrku w pik non. Poszedem do ani wzi prysznic, a gdy wychodziem, trzymajc w rku zwinite ubranie, natknem si na Delfino. 97 - Jak si masz, Chino? - pyta. - Chcesz mie rewan, szczeniaku? Do gry trzeba tylko pienidzy i troch odwagi. - Pewnie, e chc. Za kogo mnie masz? Chod, to zobaczysz. Zawoa Domingo i Ptaka, dwch kumpli z jego rodzinnych stron, z Chiapas, i zasiedlimy do gry. Najpierw gralimy w conquian, ale jak zaczem wygrywa, Delfino chcia si przerzuci na pokera. - Dobra - powiadam - oli zadek czy koski mierdzi tak samo. Cualquier culo me raspa el chile. Tak czy siak, nie wycigniesz mi tym razem tak atwo pienidzy. I zaczlimy parti pokera. To bya gra; takiej si nie zapomina. Na pocztek postawiem dwa pesos. Kiedy doszo do trzydziestu, Ptak si wycofa. Potem Delfino postawi pidziesit. Musia mie, bestia, szczliw rk. Jak dostawa kart, to chuchn na ni, potar o uda, o jdra, na szczcie. - Co si tak gorczkujesz - mwi. - Opamitaj si troch. Wiesz,

bracie, ja ju mam trzy sidemki. Mwi to, ale kart nie pokazuje, rozumiecie? Ale ja bym go z miejsca pobi, bo miaem trzy krle i waleta. Wic z caym spokojem mwi: - Pidziesit. - Puta madre\ Psia ma! - on mwi. - Teraz to si naprawd sam kadziesz. Niech mnie drzwi cisn, ale ty pewny siebie, taki synu, guayabal - Owszem, przypare mnie do muru, aleja si umiem broni. Gramy dalej. Nie trz si, ty szczeniaku. Trzymaj papierosa, bo ci rka dry! Znw potar karty o nogi, ale widz, e facet ju mj, bo wycignem jeszcze jednego krla. - Chuchaj sobie i dmuchaj, ale z cycka i tak ja pocign! Jak zobaczy, e mam cztery krle, powiedzia: - Psia ma! Mylisz, e ci uwierz? No, to ju nie jest szczcie, to musz by nieczyste sztuczki! - Co chcesz, sam rozdawae karty, nie ja! Co mi miao pomaga, chyba ten zadek, na ktrym siedz? Gdyby i szczeniakom niebo si czasem nie umiechno, to, bracie kochany... Zgarnem ponad tysic pesos w tej grze. Potem wstaem. 98 - No, id chopcy. Wyleciao mi z gowy, e si z kim umwiem... Niech to diabli, zapomniaem na amen. Powiadam wam, sawny byem w Casa Grande niby jaki czarodziej od kart. Jak rozdawaem, wszyscy mi patrzyli na rce, ale przysigam, e nigdy nie szachrowaem. Po prostu miaem nadzwyczajne szczcie, szczcie nieopisane. Tak czsto wygrywaem, e wielu chopakw zaklinao si, e ju nigdy nie bd ze mn gra. Radzili mi, ebym poszed hazardowa si grubo w jakim eleganckim kasynie, ale tam wszystkie karty s znaczone. Tam bym przepad. - Nie - mwiem przyjacioom - tu mi karta troch leci, tu bd gra. Starczy mi, jak zgarn troch pienidzy na drobne wydatki, no nie? Ale e miaem szczcie, wic mnie cigno do coraz wikszych stawek; a co gorsza, nigdy nic z tego nie miaem, bo po grze szedem gdzie z kolegami i ich dziewczynami i przepuszczaem wszystko. Z tego, co wygraem, nigdy nic praktycznego nie kupiem. Kiedy ojciec dowiedzia si, e gram na pienidze, by na mnie naturalnie wcieky. Ale nikt z rodziny nie wiedzia, ani ile wygrywam, ani na co te pienidze wydaj.

Co wieczr szedem do restauracji zobaczy si z Graciel. Bya zajta podawaniem do stou, wic wikszo czasu spdzaem w kuchni na rozmowie z jej przyjacik Paul, ktra te tam pracowaa. Ciekawa rzecz, e cho kochaem Graciel do nieprzytomnoci, wolaem rozmawia z Ma, to znaczy z Paul. Uwaaem, e ona ma wicej zrozumienia dla mnie, i staraem si, eby jakim dobrym sowem nakrcia" Graciel. Kiedy Paula widziaa, e jestem zazdrosny o jakiego faceta albo zgnbiony po ktni z Graciel, mwia: - Nie martw si, Manuel, nie zwracaj na to adnej uwagi, bo ja wiem, e w gruncie rzeczy tak naprawd ona kocha ciebie. Sama mi powiedziaa. Tak do mnie mwia, a ja zaraz zaczynaem czu si lepiej. Fakt faktem, e w stosunku do Gracieli nie czuem si spokojny. Wci si baem, e j utrac. niy mi si niedobre sny, w ktrych ona mnie w jaki paskudny sposb zdradzaa; cigle si z jej powodu niepokoiem. Bya taka adna, tylu mczyzn si zawsze koo niej krcio - miaa 99 w tych sprawach szczcie. Niektrzy klienci zostawiali jej napiwki po pidziesit pesos. Ale zdaje si, e mnie kochaa, i nieraz ona take bya o mnie zazdrosna. Wreszcie zerwalimy ze sob, bo ja uparem si, e pojad do Chalmy z Ma. Paula powiedziaa mi, e wybiera si do Chalmy z matk i z siostr Delil. Ja te miaem zamiar tam jecha, wic mwi: - Co, trzy kobiety, same? Moe bymy, u diaba, razem pojechali? Ale powiedziaem o tym Gracieli, a ona na to: - Ach, tak? Ot nie, ty nie pojedziesz. No i posprzeczalimy si; zawsze przy takiej okazji musiaem jej wszystko wygarn. Chciaem zrobi po swojemu i daem jej do zrozumienia, e cho naprawd bardzo j kocham, czepia si jej nie bd. - Nie rozumiem - powiedziaem - dlaczego mczyni si maj bi o kobiet. Jeli mnie kiedy oszukasz, ja o ciebie nie bd walczy. Jakie dwa miesice przed t wypraw do Chalmy przyszed do kawiarni jeden chopak z Puebla, Andres, i zauwayem, e robi do Gracieli oko. Zdawao mi si, e i ona patrzy na niego z zainteresowaniem. W tym dniu, kiedy miaem jecha do Chalmy, zagadaem do niego. - Suchaj, Andres, zauwayem, e co si wici midzy tob a Graciel. Jeli jeste moim przyjacielem, to nie kantuj. Powiedz prawd, obiecuj ci, e nawet ci palcem nie rusz, nic ci nie zrobi.

- Ale, co ty, Manuel, mylisz, e Graciela bdzie ze mn chodzia, jak jest twoj noria - on na to. - Ona ciebie lubi, a ja ci adnych gupich kawaw nie bd robi. Tymczasem Maa i jej matka szykoway tortille i jajka na twardo na drog, wyerk, jak mwimy. Wzilimy walizki na plecy i wsiedlimy w autobus do Santiago Temistengo. Tego roku wybra si te z nami mj przyjaciel Alberto. Byo nam bardzo dobrze razem. Maa, Alberto i ja modlilimy si i piewalimy po drodze. Przechodzilimy przez lasy - piknie tam byo o wicie. Drzewa jodowe i pola licznie pachniay, a czasem z pagrka wida byo lec na uboczu wiosk i mae Indianki piekce tortille. Na godzin drogi przed wityni jest tam ogromne drzewo ahuehuete, przy ktrym zwykle zatrzymuj si pielgrzymi. To drzewo to chyba 100 najadniejsza rzecz na drodze do Chalma. Cae obwieszone kobiecymi wstkami, dziecinnymi bucikami i innymi wotami na dowd wiary pielgrzymw, a takie jest ogromne, e chyba trzeba by z dziesiciu mczyzn, eby je obj. To drzewo stoi pomidzy dwoma pagrkami, a wypywa spod niego niewielki strumie. Doszlimy tam znueni drog i z ca wiar w sercach obmylimy nogi w tej cudownej, dajcej zdrowie wodzie. Zaraz nas opucio zmczenie i wszystkie nieszczcia. Do Chalmy wchodzi si, idc w d krt drog, ktra prowadzi wprost do wityni. Najwiksz przyjemno sprawiao mi zawsze wej do kocioa, klkn w chodnym mroku i patrze na twarz witej figury Chrystusa z Chalmy. Miaem wraenie, e wanie na mnie jednego czeka, na mnie patrzy, i to byo cudowne przeycie, bo w tym czasie miaem w sobie wielk wiar. Prosiem Go, eby da mi siy, eby wskaza mi sposb, jak mam zarobi do pienidzy, eby si oeni z Graciel, i eby ona mnie nie zdradzia. W cigu tej wyprawy nic, ale to absolutnie nic nie zaszo pomidzy mn a Ma. Przeciwnie, chciaem, eby Alberto i Paula zostali norios, ebymy mogli chodzi wszdzie razem we czworo. Cay czas, przez siedem dni tej wycieczki, rozmawiaem z Paul o moich kopotach z Graciel. Potem zauwayem, e Paula jako szczeglnie na mnie spoglda. Raz udaem, e ugryz mnie jadowity skorpion. Zemdlaem i w ogle, a ona bya przeraona, biedactwo, naprawd przeraona, bardziej ni czowiek, ktry boi si o zwykego koleg. Mj Boe, - powiedziaem sobie - czy to moliwe? Ona si chyba we mnie

zakochaa". Ale nie miaem najmniejszego zamiaru wdawa si z ni w cokolwiek. Modlitwy do Pana Jezusa w Chalmie zawiody mnie zupenie, bo zaraz po powrocie Andres powiedzia mi, e Graciela zostaa jego noria. Zy byem jak nie wiem, mylaem, e mu koci poami, ale staraem si dotrzyma sowa i nie waln go. - Dobra, Andres, niech ona tylko przyjdzie do mnie i sama mi o tym powie. - Owszem - on na to - ale to niemoliwe, bo od tej chwili nie chc, eby mia z ni cokolwiek wsplnego. 101 - Ach, to tak? - mwi. - Wic to nie jest ju sprawa midzy przyjacimi. Teraz to ju sprawa pomidzy dwoma mczyznami i ja ci teraz poka, kto tu jest bardziej mczyzn. - I bach go. Daem mu tak, e si nakry nogami. Podniosem go z ziemi, oparem o cian i znowu bach! bach! praem go w brzuch. Potem poszedem do Gracieli. - Dobry wieczr - mwi. - Przywiozem ci prezent, puderniczk, kupiem j w Chalmie, ale jak Andres powiedzia mi o was dwojgu, rzuciem j na ziemi i rozdeptaem butem. - Podchodz bliej i pytam: Graciela, czy to prawda, e Andres jest twoim novio7. Odpowiadaj, nie bj si. Staa i patrzaa na mnie ze smutkiem. Kiwna tylko gow, nie powiedziaa nic. Pierwszym moim odruchem byo uderzy j w twarz. Ale nigdy bym nie bi kobiety; to byby dowd, jak bardzo j kocham. Opanowaem si wic. - Ach, to wietnie! Musz ci powinszowa, Gracielo. Widzisz, ja jestem gracz i gram uczciwie, czy mam wygra, czy przegra. Tym razem przegraem, prawda? Nie szkodzi, Gracielo, oto moja rka, zostamy przyjacimi, bez alu. Ona wci staa, teraz nagle strasznie za, a wybucha paczem. Co u licha" - powiedziaem sobie, odwrciem si na picie i odszedem. Ech, bardzo byem wtedy nieszczliwy. Zmieniem prac, zaczem pracowa u jakich Hiszpanw. Na pocztek dostaem osiem pesos dziennie. Pacili mi take za niedziel, wic na tydzie wypadao pidziesit sze pesos. Miaem teraz troch wicej pienidzy i nie musiaem oddawa ich ojcu.

Co do Gracieli, to mylaem sobie tak: Jak ona taka, to jej tym samym odpac, z kim bardzo bliskim, wtedy jej naprawd bdzie ciko. Niech cierpi przeze mnie". I od razu zdecydowaem si na Ma i zaczem si do niej zaleca. Potem chodziem codziennie do tej restauracji zobaczy si z Paul. Poprosiem j, eby zostaa moj novia. - To niemoliwe, przecie ty kochasz Graciel. Dlaczego tak do mnie mwisz? 102 - Ale skd, mwiem ci tak, eby jej powtrzya i eby ona pomylaa, e j kocham. Ale ja jej nie kocham. Poza tym, czy nie z tob przychodziem tu zawsze pogada? Nie wiem sam, skd braem argumenty, eby j przekona, ale fakt, e zaleca si do Pauli nie byo mi atwo. Tak si cigno to z miesica na miesic, a ona wci mi mwia: - Pomyl o tym. Pomyl. - W kocu powiedziaa jednak: - Dobrze, niech tak bdzie. - I ju si zgadzaa by moj novia. Obie z Graciel strasznie si o to pokciy. Paula mwia: - Czemu si skarysz? Taki sam gupi kawa zrobia z Andresem, ktry by jego przyjacielem. Poza tym to nie by twj m, tylko twj novio. A teraz jest moim novio i ja go kocham. Ale Graciela na to: - Chodzi o to, e naprawd Andres nie by moim narzeczonym. Powiedziaam to tylko tak, eby zobaczy, czy Manuel mnie kocha, bo Andres mwi, e on chce mnie wystrychn na dudka. Wic to Andres namwi Graciel, eby mnie wyprbowaa; uoyli ca t histori, a ja si daem nabra. Potem ju czuem, e wcale nie kocham Pauli, ale przez t meksykask niemierteln prno, pendejo machismo, nie zdobyem si na to, aby si upokorzy i wrci do Gracieli. Kochaem j z caej duszy i w gbi serca chciaem jej powiedzie: Wr do mnie, kochajmy si na serio...". Ale swoj dum i prno stawiaem wyej ni wszystko inne. Serce mi mwio, e trzeba jej powiedzie prawd, ale baem si, e ona wymieje moje uczucia. Bya to taktyczna rozgrywka pomidzy nami i tak pomau, wbrew chciom obojga, drogi nasze si rozeszy. Dalej przychodziem do Pauli i wychodzilimy razem na miasto. Namwiem j, eby rzucia prac w restauracji, wic znalaza sobie inn, przy wyrobie dziecinnych paszczykw. Raz zapaem Paul na kamstwie i wtedy przyszo mi do gowy, e

ona mnie w ogle oszukuje. Powiedziaa mi na przykad, e jedzie do Queretaro odwiedzi chor siostr, ale w czasie jej nieobecnoci Delila wygadaa si, e Paula jest w Veracruz z jakim mczyzn i ze swoj przyjacik. Po jej powrocie pytam: 103 - Jak tam byo w Queretaro, Paulo? - Ano c, dobrze. - A jak si miewa siostra? - No, waciwie nic jej takiego nie byo, ale wiesz, jak ludzie przesadzaj, kiedy chodzi o zdrowie. Ledwo skoczya mwi, uderzyem j w twarz. - Tylko bez tych bzdur, dobrze? Wcale nie bya w Queretaro. Niczego we mnie nie wmawiaj. Zrobia sobie wycieczk do Veracruz. - Kto ci powiedzia? - By taki, jak widzisz - mwi. - Wic jedzia do Veracruz? - i bach! znw j w twarz. Byem na ni naprawd zy i zbiem j wtedy. Zacza paka. - Tak, Manuelu, to prawda, ale przysigam, jak matk kocham, jak mi ycie mie, niech moja matka na miejscu skona, jeli zrobiam cokolwiek zego. Koleanka jechaa ze swoim chopcem i prosia mnie, ebym pojechaa z nimi dla przyzwoitoci, nic wicej. Byem prawie pewien, e Paula mnie oszukuje. - Nie, moja droga - powiadam nie chc sucha adnych takich historii, a jeli jeste taka atwa, to chod ze mn zaraz, idziemy do hotelu. - Nie, nie pjd. - Ach, nie? - mwi. - Ale z tamtym facetem moga, prawda? Jeli potrafisz chodzi po ulicy, to chod ze mn i powiedz, ile ci trzeba zapaci. Chyba nie wicej ni pidziesit centavos, dla mnie w kadym razie nie jeste wicej warta. A ona pacze i pacze. - Posuchaj, Manuelu, chod ze mn, bagam ci, zrb mi t ask. Prawd mwic, tak w gbi duszy to miaem nadziej, e ona nic zego nie zrobia. Poszlimy do tej przyjaciki i dziewczyna powtrzya sowo w sowo to samo, co mwia Paula. Nie byem jeszcze cakiem przekonany i tego wieczoru Paula, chcc nie chcc, musiaa pj ze mn do hotelu. Musz tu wytumaczy, e u nas, w Meksyku, a przynajmniej jeli o mnie chodzi, nawet jeli wierz, e moja noria mnie kocha, zawsze

jeszcze zostaje w czowieku troch niepewnoci czy zazdroci, no nie? 104 I wtedy pewnego dnia mczyzna mwi: Daj mi dowd mioci. Jeeli mnie kochasz, to pjdziesz ze mn". Nigdy nie pomylaem o tym, eby bra cywilny albo kocielny lub, po prostu nigdy mi to nie przyszo do gowy, i tak samo jest z wikszoci kobiet i mczyzn, ktrych znam. Zawsze uwaaem, e jeli kobieta mnie kocha, a ja j, i chcemy y razem, to niewane s wszystkie urzdy, papiery i tym podobne rzeczy. Gdyby moja novia zadaa, ebym j polubi i zaoy dla niej dom, poczubym si natychmiast obraony i powiedziabym: Wobec tego nieprawda, e mnie kochasz! C to za mio, jeeli stawiasz warunki, pod ktrymi bdziesz mnie kocha?" A poza tym jeszcze inna sprawa: ludzie u nas s biedni. Jak si zacznie oblicza, ile kosztuje zawarcie maestwa, to biedny czowiek dochodzi do wniosku, e nie ma do pienidzy na to, eby bra lub. Wtedy postanawia y ot tak, bez lubu, jasne, nie? Po prostu bierze sobie kobiet, tak jak ja zrobiem z Paul. Poza tym biedny nie ma nic, co mgby zostawi swoim dzieciom w spadku. Wic nie potrzebuje dla nich opieki prawa. Gdybym mia milion pesos albo dom, albo rachunek w banku czy jak inn wasno, zaraz bym wzi cywilny lub, eby urzdowo zrobi z moich dzieci spadkobiercw. Ale ludzie z mojej klasy nic nie maj. Dlatego te mwi sobie tak: Jeeli ja sam wiem, e to moje dzieci, niewiele mnie obchodzi, co o tym wiat pomyli". Maestwo cywilne nie jest takie drogie jak lub kocielny, ale wtedy czowiek bierze na siebie prawn odpowiedzialno. Jest takie przysowie: Maeskie zudzenia gin w ku". Nie mog przyjmowa prawnej odpowiedzialnoci, ryzykujc jednoczenie, e si zawiod. Taka para nie zna si nawzajem naprawd, wic skd moe wiedzie, jak si do siebie dopasuje. Zreszt u nas wikszo kobiet nie oczekuje wcale lubu; s nawet przekonane, e kochanka ma lepsze ycie ni ona. Za to zdarza si czsto, e kobieta chodzi z mczyzn i dopiero po miodowych miesicach, po jakim p roku, zaczyna protestowa i domaga si maestwa. Ale to tylko dlate go, e kobiety s takie tradycyjne. Chc mczyzn zwiza sowem jak acuchem. Jest u nas gbokie przekonanie, e to zupenie co innego kochankowie, a co innego - m i ona. I jeeli prosz kobiet, eby zostaa moj 105

on, przyjmuj w stosunku do niej tak sam odpowiedzialno, jak gdybymy byli po lubie. Maestwo nic bytu nie zmienio! Tak wanie byo ze mn i z Paul. Przez par miesicy chodzilimy dalej ukradkiem po hotelach, ale ja nie byem zadowolony. Myl, e w gruncie rzeczy chodzio mi o to, eby uciec jako od ojca, rzuci dom rodzinny i nareszcie zosta mczyzn. Wic jednego wieczoru powiedziaem tak: - Teraz, Paula, wybieraj. Popatrz, ja id tdy, twj dom jest w przeciwnym kierunku. Od dzi nie chc, eby wracaa do siebie na noc. Co ty na to? - Ale, Manuelu - mwi Paula. - A co bdzie z matk, z brami i z siostrami? - Dobrze, wobec tego nie kochasz mnie, wybieraj jedno z dwojga. Tylko jak pjdziesz do siebie, to ju nigdy wicej si nie zobaczymy. A jak pjdziesz ze mn, bdziesz moj on i bdziesz ze mn mieszkaa. No wic ona si namylia i zamiast wrci do domu, posza ze mn. I tak si pobralimy: ja wanie skoczyem pitnacie lat, a ona miaa dziewitnacie. Roberto Jeszcze gdy byem may, zaczem kra rne rzeczy z naszego domu. Zobaczyem co, na co miaem ochot, i nie pytajc nikogo o pozwolenie, potrafiem to zwdzi. Tak po prostu. Pierwszy raz ukradem jajko. Nie dlatego, ebym godowa. Matka karmia nas dobrze. Po prostu dla zabawy, eby co wisn, podzieli si z kolegami na podwrzu i poczu si kim wanym. Kiedy byem cakiem maym ptakiem, jakie pi, sze lat moe miaem, ukradem matce dwadziecia centavos. Dwadziecia centavos w tamtych czasach to byo tyle co dzi dziesi pesos. Ojciec dawa nam codziennie pi centavos, ale przez cae ycie chciaem czego wicej, wic jak zobaczyem dwadziecia centavos na kredensie, a nikogo nie byo w pobliu, pomylaem, e mog je sobie wzi. Kupiem cukierkw, ale na moje nieszczcie wydali mi mnstwo drobnych, same monety po jednym centavo. W kieszeni miaem wic moc pienidzy, no nie? Wrciem wieczorem do domu, a tu wszyscy zaczynaj pyta o t brakujc dwudziestk. Caramba! - pomylaem. - Jak tylko wpadnie im do gowy mnie obszuka, znajd te pienidze i dostan takie lanie, e przez dziesi lat

popamitam. Pjd lepiej do klozetu". Klozet, ktry by tu obok, nie na podwrzu, mia drzwi tylko do poowy, wic jak wrzuciem wszystkie moje centavos do miski klozetowej, zrobi si taki piekielny haas, e zaraz si domylili. Domylili si, cho spuciem z wod te pienidze, tak e nikt ich nigdy nie zobaczy. No, ale w kocu c to byo takiego? Tylko e, jak ju powiedziaem, od 107 urodzenia byo ze mnie nieze ziko. Wic tego dnia dostaem naprawd tgie lanie. Matka, ojciec i matka mojej matki, niech spoczywa w pokoju, ukarali mnie, ebym nigdy wicej tego nie robi. Matka opiekowaa si nami troskliwie. Bya dla mnie serdeczna, ale najmocniej kochaa Manuela. Bia mnie rzadko i wiem, e mnie bardzo kochaa, bo gdzie tylko sza, zawsze mnie braa ze sob, czciej ni ktrekolwiek z nas. - Chodmy, Roberto - mwia. - Pjdziemy po okruchy. - Dobrze, mamo, chodmy. Matka i ojciec zwykle dobrze ze sob yli z wyjtkiem jednej okropnej ktni, takiej, e do dzi jej nie mog zapomnie. Ojciec krzycza na matk, Panie wie nad jej dusz, no i zupenie si wciek. Matka matki i ciotka Guadalupe trzymay go, eby jej nie bi. Kiedy si tak szarpali, wypady mu na podog klucze na kku, a ja chwyciem je i wybiegem z domu. Bo by te na tym kku noyk do golenia, a poniewa ojciec by taki gwatowny, pomylaem sobie, e mgby si z nim rzuci na matk. Ciotka, babka Pachita i suca Sofia, wszyscy na niego skoczyli i odcigali go od matki. Jak wrciem do domu, ju si nie bili. Ojciec wzi mnie ze sob do Villa, gdzie si modli do Najwitszej Dziewicy. Widziaem, e pacze, i sam te z nim pakaem. Potem si uspokoiem, a on kupi mi taco. Co roku na 6 stycznia przychodzili Trzej Krlowie i na pce, gdzie matka trzymaa swoje ulubione doniczkowe kwiaty, zostawiali dla nas zabawki. Ale jednego roku Trzej Krlowie nie mogli przyj 6 stycznia do naszego biednego domu i wtedy poczuem si najnieszczliwszym dzieckiem na wiecie. Wszyscy czworo wstalimy wczenie, jak zawsze dzieci w tym dniu, i zaczlimy szuka zabawek. Najpierw szukalimy na tej pce od kwiatw; potem szukalimy w piecyku, eby zobaczy, czy Krlowie nie zostawili czego dla nas w popiele czy w wglu. Niestety, nie zostawili. Wic nie zostao nam nic innego do roboty, tylko i na

podwrko i patrze, jak koledzy bawi si swoimi nowymi zabawkami. Kiedy nas pytano: A co wam Krlowie przynieli?", odpowiadalimy z Manuelem: A nic". 108 By to ostatni 6 stycznia, jaki matka spdzia razem z nami. Potem umara, a ja przez wiele lat pakaem w tym dniu. Mieszkalimy w jednym pokoju na ulicy Tenochtitlan. Ojciec i matka spali w jednym ku, Manuel, Consuelo i ja - w drugim. Jak Marta podrosa, te z nami spaa. Spalimy w poprzek: Manuel, Consuelo, Marta, potem ja, zawsze w tym samym porzdku. Miaem jeden prawdziwy kopot: moczyem si zawsze w ku, nawet gdy miaem jeszcze dziewi czy dziesi lat. Nazywali mnie siumistrzem caego domu. Ale nie ja jeden si moczyem, Manuelowi i Consuelo te si czasem zdarzao. Z powodu tego przyzwyczajenia ojciec i matka dawali mi nieraz lanie i grozili, e mnie wykpi rano w zimnej wodzie. Raz matka naprawd to zrobia. Pewno, e jej o to nie wini. Musiaa mnie od tego sikania odzwyczai, ale przez dugi czas miaem z tym kopot. Miaem jakie sze lat, kiedy jednego dnia wczenie rano matka umara na rkach ojca. Po dzi dzie jej mier jest dla mnie ciosem, nie czuj si te bez winy. Na dzie przed jej mierci poszlimy wszyscy do bazyliki z ciotk i wujami, Alfredo i Jose. Bylimy bardzo szczliwi. Moja matka nieboszczka zawsze uroczycie obchodzia wita naszych patronw, jedlimy wtedy wieprzowin i rne takie rzeczy, ktre - jak wiadomo - nie wychodz czowiekowi na zdrowie. To powoduje ataki, a moja matka umara wanie na atak, ktrego dostaa przeze mnie. Byo to mianowicie tak: tego dnia, troch pniej, matka kazaa mi poznosi klatki z ptakami z dachu. Bardzo kochaa ptaki, sowo daj. ciany byy u nas cae zawieszone klatkami, bo matka tak bardzo kochaa te ptaszki. Wdrapaem si wic na dach i troch ptasiego pomiotu spado mi na stron ssiadki, a ta kobieta zaraz zacza chlapa na mnie wod i krzycze: - Ty smarkaczu, czemu nie patrzysz, co robisz?! Matka wybiega, eby mnie broni, i pokcia si z ssiadk. Gdyby nie ta ktnia, mama by nie umara. I czy naprawd czuj si winny, czy nie, tak to w kadym razie wygldao. Obudzili nas koo drugiej nad ranem. Nie chciaem wsta, bo zmo-

czyem ko i baem si kary. Ale zobaczylimy, e ojciec pacze, i przeraeni zerwalimy si z ka. Poznaem, e stao si co zego, bo ojciec 109 trzyma matk na rkach. Kiedy przyszed doktor, stalimy wszyscy przy ku, paczc. Krewni chcieli nas wyprowadzi z domu, ale ja si wyrywaem tak dugo, a zostaem. Nie chciaem uwierzy, e matka nie yje. Uoyli j na ku, a ja w nocy, potajemnie, pooyem si obok niej. Szukali mnie wszdzie, a ja spaem tu koo matki, pod kocem, ktrym j okryli. Byem w tym wieku, w ktrym si ju wie, e jak kto umrze, to znaczy, e odchodzi ze wiata na zawsze, a przecie mwiem bratu i siostrze: - Nie paczcie, mama tylko pi. -I przysuwaem si bliziutko do matki i mwiem: - Mamo, mamo, ty pisz, prawda? - Dotykaem jej twarzy, ale wiedziaem, e ona si ju nigdy nie obudzi. Brakowao mi matki wtedy i brakuje mi jej do dzi. Od chwili jej mierci poczuem, e nigdy ju nie bd szczliwy. S ludzie, ktrzy czuj ulg, kiedy opowiadaj o swoich zmartwieniach, ale ja mwiem o tym ju niejednemu i nigdy mi to nie pomogo. Czuj si spokojny tylko wtedy, gdy gdzie uciekam: kiedy wdruj jak wczga, kiedy jestem sam gdzie na wsi albo wysoko w grach. Jestem przekonany, e gdyby moja matka wci ya, dzi bybym zupenie inny. A moe bybym jeszcze gorszy? Po mierci matki babka bya dla nas jakby drug matk. Trzymaem si jej przez cay czas. Nazywaem j babunia" z takim samym uczuciem, z jakim nazywaem moj matk mama". Bya dla nas zawsze dobra, ale wymagajca i surowa z usposobienia. Ostatecznie bya ju stara i wychowana na star mod. Ci ludzie we wszystkim byli uczciwsi. Zamieszkaa z nami i opiekowaa si nami troskliwie. Sprzedawaa okruchy ciasta na placu targowym, a ja cigle tam biegaem. Tskniem bardzo za ni i chciaem by przy niej, bo ona mnie rozumiaa i dawaa mi czsto dobre rady. Reszta rodziny, nawet ciotka Guadalupe, ktra bya z nami najbliej, nazywaa mnie zwykle negro cambujo albo pdiabl". Nigdy nie wiedziaem, co to znaczy czarny cambujo", ale bolao mnie to tak samo, jak gdybym wiedzia. Wic zawsze trzymaem si jak najbliej babki. Manuel nigdy nie chcia i z ni po okruchy ciasta albo chleba, a ja lubiem to robi. Nie wiem dlaczego, przecie byem jeszcze smarkaty, 110

ale czuem, e jeli wyjd z ni, jak co dzie, wczenie rano, nic zego nie moe si jej sta, i - dziki Bogu - nigdy nie ucierpielimy adnej biedy. Raz poszed z nami Manuel i babka strasznie si wtedy na niego rozgniewaa. Jaki handlarz sprzedawa osmaane w cukrze dzikie jabka na patyczku i woa: - Tejocotes, tejocotes, po jednym centavo. Manuel, ktry zawsze dokucza babce, zacz wrzeszcze: Babki po jednym centavo! Babka za jedno centavo". Nakrzyczaa na niego i chciaa go zapa, ale on si oczywicie wywin. Biega doskonale. Tak si tylko wygupia, ale doprowadzi j do paczu i bardzo mnie to zabolao. Mieszkalimy wtedy na ulicy Kubaskiej, tak, na Kubaskiej, bo nasz tata wanie pozna Elen i babka wyprowadzia si od nas i zamieszkaa razem z ciotk Guadalupe. Czuem si odtd jeszcze bardziej sam i naprawd brakowao mi matki, bo pki babka bya z nami, nie czuem tak bardzo, e matka odesza na zawsze. Kiedy Elena zostaa moj macoch, poszedem do babuni Pachity poskary si, opowiadaem, e Elena to, Elena tamto. Byy to czasy, w ktrych wypakiwaem si jej w rkaw. Zwierzaem si jej i to bya naprawd ulga dla mnie. Ukradem nawet kwiaty, waciwie nie ukradem ich, byy przecie wasnoci mojej matki i nie chciaem, eby Elena ich dotykaa, i wyniosem je z domu do mieszkania babki i ciotki. Ale w kocu utraciem moj biedn babuni, bo i ona niedugo umara. Nasza macocha nie lubia mnie od pocztku - ja te jej nie lubiem. Po prostu nie zgadzalimy si ze sob. Dla mnie bya jedna tylko matka na caym wiecie i nawet gdyby sto innych przyszo tu i chciao mi j zastpi, to ju by nie byo to samo. Poza tym koledzy mi powiedzieli, e macochy s ze. Elena miaa, przypuszczam, jakie osiemnacie lat, moe mniej. W kadym razie bya za moda i nie miaa do dowiadczenia, eby si zaj wdowcem z czworgiem dzieci. Nie wiedziaa, co zrobi, ebymy jej suchali, zwaszcza ja, bo byem najbardziej nieznony. Gdyby odzywaa si do mnie w przyjemny sposb, bybym w jej rkach mikki 111 jak kit, ale ona zawsze chciaa mnie kontrolowa, rozkazywa, rzdzi moim yciem. Jeszcze jak byem may, nie lubiem, eby mi kto rozkazywa poza matk i ojcem. Jeli Elena dotkna mnie, zaczynaem si

szarpa. Zawsze broniem si rkoczynami, nigdy nie umiaem broni si sowami. Jeli tak bardzo kciem si z Elen, to midzy innymi dlatego, e przez ni musielimy z Manuelem sypia na pododze. Raz usyszaem rozmow pomidzy tat i Elen. Ona mwia, e ju dosy dugo sypialimy w ku, a dziewczta podrastaj. Wic ojciec kaza Manuelowi i mnie spa odtd na pododze, nie na goej pododze co prawda - kupi dla nas somiane maty. Przypuszczam, e nie mg wtedy kupi ka. Pakaem par razy, ale ojcu nie powiedziaem o tym ani sowa. Czuem w sercu jaki niepokj. Byo mi smutno, bo gdy spaem na pododze, czuem si jak pies. Bardzo mi wtedy brak byo mamy. Kiedy ya, sypialimy na kach i lepiej nam si powodzio. Nawet kiedy ju umara - ale zanim zamieszkaa u nas Elena - spalimy w ku, z tat, na miejscu, ktre potem ona zaja. Byem bardzo szczliwy, mogc spa tak blisko ojca. Jakemy si bili, kiedy Manuel zaj to moje miejsce! Kcilimy si, dopki tato nie powiedzia: Cicho tam jeden z drugim, spa". Pstryk! wiato zgaszone, buty zdjte, spodnie taty powieszone na krzele, a potem ju cisza. Od pocztku nie podobao mi si midzy innymi to, e Elena ya przedtem z innym mczyzn. Bardzo si baem o ojca, bo ten jej byy m mg si chcie mci albo co takiego. Ojciec czsto na mnie krzycza i bi mnie, jak mu macocha nagadaa na mnie rnych rnoci. Nie miaa wcale racji, ale potrafia nacign prawd i wszystko przekrci. I czsto wanie przez ni stawaem si zy. Jak wskoczyem na ko i pobrudziem je, mwia: Za, ty negro cambujol". Byo mi przykro, wic odpowiadaem: Dlaczego mwisz do mnie czarny, ty brudna babo? Jak jestem czarny, to dlatego, e mnie tak Pan Bg stworzy". Wtedy ona braa si do bicia, a ja jej oddawaem do momentu, a zaczynaa paka. Kiedy ojciec wraca do domu, zamiast przywita go, zaraz go tym wszystkim czstowaa. A wtedy ojciec, wymczony po 112 caodziennej pracy, nawet mnie ju nie sucha, taki by rozgoryczony. Tuk mnie tylko. Nastpnego dnia znw biem si z Elen. Biedny ojciec! Jak drogo go kosztoway ktnie z t kobiet! Ile razy byo to pidziesit, sto albo i trzysta pesos, ile paszczy, bucikw sukienek, eby zadowoli seor! Jak ja si wciekaem! Ona sobie skadaa oszczdnoci, a ja jej czasem wycigaem te pienidze wanie dlatego,

e ona wczeniej odbieraa je od ojca. Cho nigdy nie potrafiem tego okaza, ojca nie tylko kocham, ale go wprost ubstwiam. Dawniej, kiedy byem may, byem jego dum i radoci. Lubi mnie bardziej ni brata, bo gdzie tylko szlimy, zabiera przede wszystkim mnie. Czsto tylko we dwch szlimy do bazyliki albo do kina, albo po prostu przej si wieczorem. On mnie i teraz naprawd kocha, tak samo jak przedtem, tylko e teraz wcale tego nie okazuje, bo nie zasuguj na to. Ojciec by dla nas zawsze bardzo oschy; niewiele z nami rozmawia, nigdy nie moglimy pomwi z nim o naszych sprawach. Prbowaem zbliy si do niego. Chciaem, eby traktowa nas inaczej, tak jak inni ojcowie, eby z nami rozmawia, martwi si o nas. Tak bardzo lubiem caowa go w rk, jak wrci do domu, albo przytuli si do niego. Zdawao mi si, e w tamtych czasach ojciec lepiej mnie rozumia, cho nawet wtedy brakowao mi z jego strony jakiej oznaki czuoci, sowa zachty. Tylko dwa razy w yciu ojciec rozmawia ze mn jak kto bliski. - Czemu si martwisz, synu? - spyta mnie. - O co chodzi? Powiedz mi o swoich kopotach. Kiedy usyszaem, jak serdecznie nazywa mnie synem", poczuem si kim tak wanym i szczliwym, jak nikt na caym wiecie. Zwykle mwi do mnie Roberto" albo po prostu ty" i wyzywa mnie najgorszymi sowami. Nigdy mi si nie podobao, eby syn odpowiada ojcu podniesionym gosem. Czy ojciec krzycza na nas, czy po prostu mwi, nie mona mu byo patrze w oczy, tak gronie wyglda. Kiedy chciaem si wytumaczy albo przynajmniej troch wyjani spraw, nie dawa mi doj do sowa. 113 - Zamknij si - mwi. - Ty tylko jedno potrafisz. Nigdy mu nie odpowiadaem, kiedy mi wymyla. Tylko sam sobie robiem wyrzuty. Mwiem bratu i siostrom, e jeli ojciec nie jest dla nas dobry, to z naszej winy. Ojciec to rzecz wita, zwaszcza mj ojciec. On jest dobry, wyjtkowy. Nie ma takiego drugiego. Ojciec nigdy nas nie bi bez powodu. Bi nas szerokim paskiem, ktry nosi do tej pory. By to pasek podwjnej gruboci, a on bi mocno, szczeglnie mnie. Tak bardzo nas wali, emy si jak gdyby uodpornili i nie czulimy

ju blu, cho on, kiedy wpad w zo, to ju nie zna miary. A ja, na nieszczcie, miaem jedno, najgupsze w wiecie przyzwyczajenie. Kiedy dostaem lanie, zaczynaem tuc gow o cian czy o szaf, czy o co innego. Waliem tak gow i waliem, sam nie wiem dlaczego. Potem, kiedy ju miaem jakie dziesi lat, ojciec zacz uywa do lania nas sznura od elektrycznoci, takiego grubego, na dwa metry dugoci. Skada go we czworo i robi na nim wze. Bach! Czuo si takie bicie. Ile razy nas uderzy, tyle razy wyskakiwaa prga. A ojciec nie nalea do tych, ktrym wystarczy ukara winowajc, obaj dostawalimy po rwno. By w ten sposb bezstronny. Ojciec zawsze zagania mnie do szkoy. Jaki gupi byem, e go nie suchaem! Nigdy nie umiaem sam sobie wytumaczy, dlaczego tak bardzo nie lubiem szkoy. Kiedy moi koledzy szli w klasie do tablicy, szybko rozwizywali zadania i byli pewni siebie, a kiedy mnie wywoywano, czuem jakby jaki ciar na grzbiecie, bo wiedziaem, e wszystkie oczy na mnie patrz. Zdawao mi si, e wszyscy o mnie co sobie szepc. Chciaem by lepszy od nich i przez to wanie nie mogem si skupi i tak mi to jako powoli szo. Odprowadzaa mnie do szkoy matka, ciotka albo babka; nieraz musiay mnie tam wprost si cign. Czuem rozpacz na myl, e zostawi mnie samego z wszystkimi tymi chopcami i dziewczynami. Jak si znalazem w takim tumie, czuem si czym gorszym. Cztery lata byem w pierwszej klasie, nie ebym by gupi, ale chodziem na wagary. Drug klas zrobiem w jeden rok, ale kiedy przeszedem do trzeciej, pochodziem do szkoy ze dwa, trzy miesice i ju 114 tam nigdy nie wrciem. Bardzo lubiem chodzi na wagary, eby by w towarzystwie kolegw, a moe i dlatego, e tak mao miaem swobody w domu; chodziem czsto do parku Chapultepec. Kiedy nie byo mnie w szkole, zawiadamiano ojca i po powrocie czeka ju na mnie z rzemieniem. W dziecistwie bylimy z bratem blisi sobie. On mnie zawsze broni - przez dugie lata Manuel by dla mnie jakby chustk do ocierania ez. Ja byem wtedy kompletny tchrz i beksa, straszny rajn, jak to si u nas, w Meksyku, mwi, bo niech tylko kto krzykn na mnie, a ja ju w bek. Baem si starszych chopakw. Straszyli mnie, a ja pakaem. A jak mnie kto dotkn - wrzeszczaem. Z miejsca leciaem do brata, a on, biedak, wci si musia przeze mnie wdawa w jakie bjki.

Byem w trzeciej klasie, kiedy Manuel skoczy szko. Nie miaem bez niego odwagi stawia czoo wszystkim chopakom i dlatego wanie rzuciem szko. Nie wiem dlaczego, ale czuem si zawsze zupenym zerem. Nigdy, przez cae ycie, nie miaem poczucia, e kto zwraca na mnie uwag. Zawsze kpili ze mnie, a ja si obraaem. Zawsze chciaem by kim w yciu, robi co, na co miabym ochot, i nie sucha cudzych rozkazw. Chciabym z mojego ycia zrobi latawiec i puci go wysoko, gdzie w polu. Chciaem by sawnym bokserem, wielkim automobilist albo motocyklist i bra udzia w wycigach. Zawsze te chciaem by lotnikiem. Raz tata wzi mnie na rynek Lagunilla, eby mi kupi czapk. Jak chcesz?" - spyta, a ja zaraz poprosiem o tak, jak nosz lotnicy, z ochronnymi okularami. Kiedy bawiem si z kolegami, to zawsze w latanie. Opuszczaem na oczy okulary ochronne, eby to wygldao bardziej prawdziwie, i wchodziem na dach, gdzie biegaem - byem samolotem. Albo biegaem dokoa podwrka. Nieraz przywizywaem sznury do rur wodocigowych i robiem sobie hutawk. To by mj samolot i wydawao mi si, e naprawd latam. To byo jedno z moich marze. Nawet dzi jeszcze, ile razy przelatuje samolot, patrz na niego, przygldam mu si i marz, eby kiedy te polecie. 115 Nawet gow sobie przez to rozbiem, e chciaem lata. Mj kuzyn Salvador, syn ciotki Guadalupe, niech spoczywa w pokoju, by bardzo chtny do zabawy i lubi si z nami wygupia. Raz go poprosiem, eby mnie przewiz samolotem, to znaczy eby mnie dugo, dugo krci w kko. Zawsze robi to, comy chcieli, wic wzi mnie za rk i za kostk od nogi i zacz mnie okrca dokoa siebie. Nagle co mu si stao: puci mnie i bc! Walnem o cian. Rozciem sobie cakiem gow, a kiedy wrcia mi przytomno, mama, tata i w ogle wszyscy si o mnie bali. Byem zalany krwi, ale nic si nie baem. Faktycznie, cieszyem si nawet z tego, e tak mi krew leci. Tu, na gowie, zostaa mi blizna. Blizn mam peno na caym ciele. Cigle miaem jakie historie. Gow jeszcze nieraz sobie rozciem: to spadem z dachu, to kto mnie trafi kamieniem, kiedymy si bawili w wojn. Raz omal nie straciem oka, a krwawiem strasznie; mylaem, e to ju koniec ze mn. Biegem i upadem na ma ostr opatk, ktr trzymaem w rku. Wbia mi si

prosto w lewe oko, ale wzili mnie do doktora i teraz cakiem dobrze widz. Najgorsz blizn zdobyem i najgorzej najadem si strachu, kiedy pies mnie ugryz w rk. Pywa nauczyem si jeszcze wczeniej ni brat, cho on czsto chodzi si kpa z kolegami. Krciem si zawsze koo nich, w nadziei e mnie wezm ze sob. Czsto chodziem na wagary, eby popywa na pywalni, ktra bya niedaleko naszego domu. By tam taki szatniarz, Josue, ktrego ogromnie podziwiaem, bo facet by przystojny i dobrze pywa. Wysoki, mocny, dobrze zbudowany. Mona powiedzie - pikne ciao. Chciaem by podobny do niego, przystojny, duy, silny, mogcy budzi uznanie. Nieraz nam opowiada, jak to zjedzi cay kraj. Raz, miaem wtedy osiem lat, brakowao mi pienidzy na bilet. Stalimy przed bram pywalni z Manuelem i jego przyjacielem Albertem, Osem, prbujc wyskroba skd troch forsy, kiedy nadszed jaki pijak. I ten czowiek da Manuelowi i Osowi tyle pienidzy, ile im byo potrzeba. Wic ja pytam: - A co ze mn? A mnie to pan by nie da? - Odchodzi ju, a ja mwi: - Niech pan posucha, senor, nie mgby pan i mnie da na bilet? - Co ty za jeden? 116 - Jestem bratem jednego z tych dwch chopcw, co pan im przed chwil da na bilet. - I mwi mu, ile centavos potrzeba mi na wejcie. - Nie dam ci, szczeniaku. Zmiataj std. Za czarny jeste. Bardzo mnie to zabolao. Mj brat i Alberto weszli, a ja zostaem zrozpaczony i upokorzony. Tak ju weszo w zwyczaj, e kiedy szedem na wagary - albo kiedy ojciec posya mnie na rynek Lagunilla po zakupy, ktre tam robi dla domu - zabieraem ze sob moj siostrzyczk Mart. Zawsze lubiem j najbardziej z caego rodzestwa. Nie wiem, czy dlatego e ona wcale nie znaa naszej matki, czy dlatego e wszdzie sza za mn, gdzie si tylko ruszyem. Nauczyem Mart jedzi na gap: wskakiwalimy na zderzak trolejbusu i mocno si trzymalimy. Braem take ze sob takiego maego biaego pieska z Casa Grande, bo wszdzie za mn biega. Siedzielimy tam sobie wygodnie, szczliwi, przylepieni jak muchy na tylnej cianie trolejbusu, a pies bieg za nami. Ludzie stawali i patrzyli na nas, wychylali si z samochodw i autobusw, eby zobaczy to widowisko. A ja mylaem, e tak nas podziwiaj, i byem bardzo zadowolony.

Lubiem skaka, kiedy trolejbus by ju w penym biegu. Marta bya bardzo dzielna, wic te si tego nauczya. Naraaem nie tylko wasne ycie, ale i jej, ale ona tak si tym cieszya, e nie mogem wyj z podziwu. Mam wraenie, e dlatego wanie lubiem j bardziej ni Consuelo i Manuela. Zabieraem Mart take ze sob do parku Chapultepec i do Villi, gdzie wdrapywalimy si na najbardziej strome ciany. Splataem trzy sznury razem, tak eby tworzyy mocn lin, jeden koniec owizywaem sobie dokoa pasa, a drugim opasywaem j. Wybieraem najbardziej niebezpieczne skay i wdrapywaem si na nie pierwszy, potem j wcigaem za sob. Przepadaa za tym i nigdy si nie skarya. Chc tu wyjani, e zawsze szanowaem Mart jako siostr. Zetknicie si z kobiet zwykle budzi w czowieku naturalne instynkty, prawda? Ale z siostrami to byo zupenie co innego. Bolao mnie, e ojciec czasami okazywa podejrzliwo, kiedy dowiedzia si, e tu czy tam bylimy 117 razem. A dlaczegocie tam szli?" - wypytywa. A cocie tam robili?", i bada Mart, eby przekona si, czymy nie robili czego zego. Kiedy pracowaem w piekarni przy szpitalu wojskowym, gdzie mi pacili chlebem i bukami. Potem przyszo mi do gowy, eby zabra tam ze sob Mart - mylaem, e moe i jej take dadz buek. Szpital by bardzo daleko od nas i jak ojciec dowiedzia si, e j tam braem, da mi straszne bicie. Marta i Consuelo byy zupenie inne. Consuelo bya zdolniejsza, bardziej wytrwaa i lubia si uczy. Kiedy sobie co postanowia, musiaa to zrobi. Nigdy nie bawia si z chopcami, jak Marta, i nawet z dziewcztami trzymaa si na odlego. Bya adna i spokojna, bardzo szczupa i wygldaa na zastraszon. Kiedy bylimy mali, ylimy z Consuelo w zgodzie. Pniej nie mogem si nadziwi, jak bardzo si ta moja siostra zmienia. Przyczepiaa si dosownie do wszystkiego i zaraz robia z igy widy. Miaa nierwne usposobienie i wydawaa mi si niezbyt towarzyska, skryta, przewraliwiona. Bya bardzo oscha i nie bardzo umiaa y z ludmi. Ale poza tym wszystkim bya dobra, naprawd dobra. Nieporozumienia pomidzy mn a Consuelo zaczy si wtedy, kiedy z ojcem zamieszkaa macocha. Jadem niadanie pno, po wszystkich, bo nie wiem dlaczego, ale ju od malekoci wstydziem si si do stou, jeli wpierw czego w domu nie zrobiem. Zawsze krztaem si po

domu, na przykad rozpalaem ogie, parzyem kaw, czyciem ptasie klatki i karmiem ptaki. Nikt mi tego nie kaza robi, ale gnbio mnie, jeli nie zrobiem czego, nim siadem do jedzenia. Kiedy caa rodzina ju zjada, ja zaczynaem szpera po kuchni w poszukiwaniu czego do jedzenia. Nieraz Consuelo i Elena wyleway mi przed samym nosem do zlewu kaw, ktra zostaa, albo kruszyy mj chleb. Ha, ha! mia mi si chce - mwiem wtedy. - Wcale nie jestem godny". I chwytaem jednego banana, ktrymi ywilimy ptaki, i wychodziem z domu, klnc je w duchu nie ze zoci, ale dlatego e czuem si dotknity. Naprawd na widok, jak naumylnie marnuj moje niadanie, serce mi walio i gardo si zaciskao. Pakaem wtedy, ale nie przy nich, tylko na podwrku, w ktrej z maych kabin z prysznicami. Staraem si 118 milcze o tych sprawach, bo wiedziaem, e jeli powiem ojcu, zwymyla je, a moe nawet zbije rzemieniem. Ojciec czasem krzycza na Consuelo, ale ona wci robia to samo. Zawsze jednak byem dla sistr bratem. Nigdy ich nie karaem bez powodu - tylko wtedy, kiedy mnie nie suchay albo jeli odpowiaday ojcu, albo nazyway mnie parszywym czarnuchem". Serce mi pka, kiedy pomyl, ile razy je biem. Chc je prosi o przebaczenie, ale kiedy je zobacz, trac ca odwag. Cierpi z tego powodu, bo mczyzna nie powinien bi kobiet. Ale ja im tylko dawaem klapsy, o tak, otwart doni. A jak je klapnem, to tylko po rku albo po plecach, albo po gowie. Ale jak ojciec wraca, Consuelo mwia mu na przykad, e j kopnem albo uderzyem w puco. Ojej! Mj Boe! Przez te kamstwa dostao mi si nieraz, oj dobrze mi si dostawao! Sowo daj! A szczer prawd mwi: nigdy jej tak nie uderzyem. Kamczucha bya z niej okropna. Ale i Elena bya winna - wieczny odpoczynek racz jej da, Panie - jak obie z siostr zaczynay skary si na mnie i przesadza, ojciec wali mnie tym elektrycznym podwjnym sznurem, ktry mia w rodku miedziany drut, a na kocu wze. Jak one mi we dwie uprzykrzay ycie! Czuem, e s do mnie wrogo nastawione i e cay czas musz si mie na bacznoci. A ojciec zawsze dawa pierwszestwo kobietom. Zawsze bardziej troszczy si o siostry i zdawao mi si, e je bardziej kocha. To znaczy, kocha nas wszystkich tak samo, tylko e one byy uprzywilejowane, bo im to okazywa. Zawsze bardziej lubi kobiety. Nigdy na to nie zwracaem uwagi, nigdy mi to nie szkodzio. Przeciwnie, podobao mi si, bo byem przez to spokojniejszy

o siostry, to znaczy wydaje mi si, e nie mogyby szuka wymwki w tym, e brak im byo mioci ojca. Powiem jeszcze, dlaczego biem siostry. Nie dlatego, ebym czu do nich nienawi albo uraz. Chodzi o to, e nigdy nie chciaem, eby moje siostry bawiy si z chopakami. Ale one wcale na mnie nie zwracay uwagi - i to normalne, prawda? No bo c, mae dziewczynki zawsze si bawi z chopcami. A ja nie chciaem, bo jak byem jeszcze bardzo may, byem dla dziewczynek bardzo niedobry, taki niedobry jak ci, co si z nimi w wiadomy 119 sposb bawi. Byem zy. Czasem, kiedy nikogo nie byo w domu, braem jak dziewczynk do klozetu. Zawsze staraem si tak to urzdzi, eby nikt nas nie widzia, i wtedy zaczynaem j maca, oczywicie za jej zgod. Miaem wtedy nie wicej jak pi, sze lat, ale robiem to te jeszcze i wtedy, kiedy miaem osiem i dziewi, ju po mierci matki. Dlatego wanie nie chciaem, eby moje siostry bawiy si z chopcami - wyobraaem sobie, e inni chopcy mog z nimi robi to samo. Po prostu maca je, jak to si mwi; ja te nic innego z dziewczynkami nie robiem. Kiedy bylimy ju starsi, bawilimy si razem, Manuel, dwie moje kuzynki, Matilda i Julia, i ja. Brat szed w jedn stron z Juli, ja w drug z Matild. Matilda bya pasierbic mojego wuja, Alfreda, tak e waciwie nie bya ze mn spokrewniona. Niestety ju od maego, bo to samo mam teraz, kiedy jestem ju dorosy, kade najmniejsze zetknicie z kobiet, chobym tylko dotkn jej albo poda rk, budzi zaraz we mnie naturalne instynkty, tak e nie mog si opanowa. Przypuszczam, e tak samo jest ze wszystkimi mczyznami. Przyszo mi zatem do gowy, eby pj z Matild do azienki. W vecindad, gdzie wtedy mieszkalimy, nie byo azienek wewntrz domu; znajdoway si na zewntrz, na podwrzu, wic si dobrze nadaway do tego, co chciaem zrobi. Namwiem j i poszlimy. Powiedziaem jej, eby si pooya na pododze, w kcie. Podniosem jej sukienk i cignem majtki - i co tam wtedy mogem mie? Trudno to nawet byo nazwa czonkiem, ot, co tam ledwo wyrastao, ale woyem jej to midzy nogi. Naprawd nic wicej nie mogem zrobi, nie wiedziaem nawet, jak to ma by, ale za jej zgod oboje prbowalimy tak i siak, bawic si w tat i mam". Takie to wstrtne rzeczy robiem z moj kuzynk i dlatego staraem

si zawsze pilnowa moich sistr. Byem jeszcze cakiem may, kiedy przeprowadzilimy si do Casa Grande. Pierwsze nasze mieszkanie byo bardzo malekie i w okropnym stanie. W pododze byo peno dziur, z ktrych wychodziy ogromne szczury. Mnstwo rzeczy pogino nam w tych dziurach, pienidzy, kulek 120 do gry, grzebykw. Elektrycznoci nie byo, dopiero potem ojciec zapaci, eby j podczyli. Ja lubiem siedzie po ciemku albo tylko przy wiecach, ale ojcu zawsze bardzo zaleao na nowoczesnych urzdzeniach i wygodach. Lubi, eby mieszkanie byo przestronne i bardzo czyste, i dlatego przenielimy si do innego, wikszego pokoju. Elena te lubia, eby dom adnie wyglda. Zawsze chciaa kupowa do domu to to, to tamto, cigle przestawiaa meble. Ja nigdy nie lubiem wszystkich tych zmian. Ale co tu duo gada: dziki Elenie mona byo by dumnym z naszego mieszkania, bo byo zawsze czyste i porzdne, ssiedzi tylko przykad mogli bra z niego. Od tamtej pory nasz dom znowu bardzo si zmieni i teraz nie jest ju tak szanowany. Dawniej ludzie mieli o nim tak dobre zdanie, e nawet przechodzcy zdejmowali kapelusze. I przez cay ten czas, kiedy ojciec mieszka z nami, nigdy nie zalega z opacaniem czynszu. Przeciwnie, paci zawsze za miesic z gry, a gospodarz domu dawa mu w nagrod za to bezpatny bilet do ani. W Casa Grande rzdzio prawo: huzia na nowego. eby si dosta do tutejszej bandy, musiaem przej niemao prb. Na takiego nowego chopaka nasyano najlepszych gallos, zabijakw, eby przekona si, czy mona go uzna za jednego ze swoich. Dawniej cae rodziny przeprowadzay si hurtem i nieraz dochodzio do oglnych bijatyk. Jak tu zamieszkalimy, kady, kto mnie zobaczy na podwrku, bi mnie, szczypa albo obrzuca kamieniami. Jeli niosem co ze sklepu, wytrcano mi to z rki, a potem jeszcze raz dostawao mi si za to w domu. A poniewa ilo blu, jak moe znie ludzkie ciao, jest ograniczona, wic te i cierpliwo ma swoje granice i czowiek zostaje zmuszony do tego, eby si bi. Jednego dnia przechodziem przez podwrze, a tu patrz, czeka na mnie mj brat i czterech braci Ramirez. Miaa to by ostateczna prba. Manuel czu si zobowizany wysun mnie jako kandydata na czonka bandy. Nie mogem by przecie stale przedmiotem ich kpin, tylko

dlatego, e byem nowy. - Chod si bi - powiedzia brat. Daniel mia mnie wyprbowa. Zaczem woa na Manuela, ale on si wciek, e taki tchrz ze mnie. 121 - Nie bd ciamajda. Bro si. Cae ycie nie bd si bi za ciebie. Potem postawili przede mn Jorge Ramireza i mwi: - Bierz si do niego, bo ci zbijemy na kwane jabko. Wic chcc nie chcc musiaem mu da dwa czy trzy razy, a odszed z paczem - tak si cholernie baem tych chopakw. Rozkwasiem go do krwi. Potem biem si z Hermilio i Danielem - obaj to dobrzy moi koledzy - ale wszystko to byy walki przyjacielskie, cho mogo si wydawa, e bijemy si naprawd. Biem si z kadym z nich po kolei, a doszo do gwnego gallo i tego te stukem. Mylaem, e to ju bdzie koniec, ale coraz to wprowadza si kto nowy w ssiedztwo i znowu ja z kolei musiaem ich wyprbowywa, eby mogli wej do naszej paki. Gdyby nie weszli, marne byoby ich ycie. W kocu polubiem to. Nie skaryem si, kiedy kto mnie uderzy, tylko zaraz braem si do bicia. Teraz ju Manuel nie musia bi si za mnie. Waciwie nigdy nie miaem ochoty bi si z nikim, ale kto cigle sam tego chcia. Musiaem si broni - i tak byo przez cae ycie. Najlepsi gallos, ci, co si bili najlepiej, weszli w skad grupy dowodzcej. Mieli stopnie jak w wojsku: Wilfredo Kapitan, Ignacio Porucznik, Hermilio Podporucznik, Manuel Sierant, ja, Roberto - Kapral i tak dalej. Zmierzywszy si w walce z Kapitanem, mielimy, my jedni, prawo rozkazywania w czasie zabawy. Kady z nas kolejno by u wadzy. Jest taka zabawa, ktra nazywa si Rbcie wszyscy to, co ja": dziesiciu czy pitnastu z bandy staje razem i robi to, co robi ich wdz. Jeli ten skoczy przez kana kloaczny, wszyscy musz zrobi to samo. Jeli nie zrobi, reszta rzuca si na nich. Kiedy ja byem wodzem, ojciec musia si nieraz nasucha rnych skarg na mnie. Raz bya awantura o to, e przeskoczyem pot otaczajcy may ogrdek w naszej vecindad. Ja go umiaem przeskoczy bez trudu, ale byli chopcy, ktrzy tego nie potrafili i niszczyli pot. Poza tym byy jeszcze historie z rurami wodocigowymi i kanalizacyjnymi. Sigay one a po szczyt domu i po nich waziem na dach. Skutek by taki, e niektre rury poobrywaem, inne znw obluzowaem. Lubiem te chodzi po dachach i niejeden raz zleciaem. Najczciej

spadaem nogami naprzd, na stojco - i dlatego chopcy przezywali 122 mnie Orangutan. Kiedy gralimy w pik non i pika upada nam na dach, Orangutan, chcc zrobi dobre wraenie, wdrapywa si tam, eby jej szuka. Ssiedzi woali Elen albo skaryli si ojcu, a ten posya Manuela, eby mnie pilnowa. Ojciec by zawsze bardzo wraliwy na skargi ssiadw. Pniej, wrciwszy do domu, dawaem odpoczynek miniom i czekaem na lanie. Kiedy Elena poprosia ojca, eby jej pozwoli odwiedzi matk, ktra mieszkaa w jakiej wiosce w Jalisco, ubagaem j, eby zabraa mnie ze sob. Consuelo, ktr Elena najbardziej lubia, mylaa, e to ona pojedzie, ale tata wysa mnie, ebym si opiekowa Elen, a moe po to, ebym jej pilnowa. W kadym razie wsiedlimy we dwoje do pocigu. Bya to moja pierwsza dusza wyprawa i mam z niej naprawd mie wspomnienia. Wspomina to dla mnie tyle, co drugi raz przeywa! Podobao mi si ycie tam, na wsi. Wioska bya malownicza, o niebrukowanych uliczkach i chatach lepionych z gliny. Najbardziej podoba mi si koci w tej wiosce. Poznaem ca rodzin Eleny, jej matk Santitos, dwch braci, Raimunda i Artura, oraz dwie siostry, Soledad i Conch, ktra pniej umara. Seorita Santitos bya bardzo mi, bardzo porzdn kobiet. Podobnie jak Elena nie miaa wyksztacenia i nie umiaa czyta i pisa. Bardzo ich wszystkich polubiem. Nauczyli mnie doi krowy, piem nawet mleko prosto z wymienia. Odpychaem na bok cielta albo mae kzki, kadem si i piem. Spdzilimy tam prawie miesic, a by to dla mnie miesic szczcia. Jeszcze drugi raz si zdarzyo, e przez pewien czas yem w zgodzie z Elen; byo to wtedy, kiedy chorowaem na espanto, czy te, jak ona mwia, nastraszenie". Cay czas byem wtedy okropnie senny. Nie jadem, byem blady i chudy i miaem krgi pod oczami. Nigdy nie wiedziaem, co to bya za choroba. Wiedziaa tylko Elena i jej matka - mwiy, e to espanto, i prboway wyleczy mnie za pomoc rnych naparw z zi. Ojciec zawsze dba o nas i posa mnie do doktora. Elena wtedy opiekowaa si mn, tak e z powodu tej choroby nastpi midzy nami rozejm. Gdyby zawsze bya dla mnie taka jak wtedy, moe by ya do tej pory, a przynajmniej lepiej bymy si z ni zgadzali. 123 Kiedy miaem jakie jedenacie lat i wci siedziaem w pierwszej kla-

sie, po raz pierwszy uciekem z domu. Pojechaem do Veracruz tak, jak staem, bez grosza przy duszy. Jak tu byo zacz bez pienidzy? W tamtych czasach nie miaem nigdy caego peso w kieszeni. Musiao mi wystarczy pi centavos, ktre ojciec kad nam co rano pod poduszk, zanim wyszed do pracy. W niedziel dostawalimy kady dwadziecia centavos. Ale zwykle wydawaem to od razu i w kieszeni zawsze byo pusto. W tej wdrwce miaem tylko tyle, ile mi da po drodze jeden wonica. Uciekem z domu niby dlatego, e ojciec mnie zwymyla, ale prawd mwic, ojciec wymyla mi cigle. Gwn przyczyn ucieczki byo to, e syszaem, jak chopcy opowiadaj sobie o swoich przygodach, wic i ja chciaem co przey. Wyruszyem wic do Veracruz. Wybraem t wanie miejscowo, bo byem tam ju wczeniej razem z ojcem i matk, Manuelem i Consuelo, ktra bya wtedy dzieckiem przy piersi. Byo to po mierci dziadka; moi stryjowie wtrcili wtedy ojca do wizienia i odebrali mu spadek. Na sam myl o tym krew si we mnie burzy! Jake to moliwe, eby tak postpi z bratem! Co to za bezwstydni, interesowni ludzie! Pienidz to dla nich wszystko! Ale stryjowie pomarli, a o reszcie mojej rodziny dowiedziaem si dopiero pniej. Idc szos Mexico-Puebla, zrobiem z miejsca dwadziecia trzy kilometry. Zawsze lubiem i przed siebie drog - to dopiero ycie. Od Maltrata szedem cay czas wzdu szyn kolejowych a do Orizaba (jakie siedemdziesit kilometrw) tylko po to, eby przyglda si rolinnoci i fantastycznym widokom. Pocigi mijay mnie i mgbym po prostu wskoczy (nie mam tego starowieckiego, niedobrego przyzwyczajenia, eby koniecznie paci za przejazd), ale wolaem i pieszo i podziwia krajobraz. Lubi i dniem i noc, a zaczynam pada ze znuenia. Wtedy kad si spa z boku szosy. Wszdzie znajd traw, narw jej i pociel sobie na legowisko. Na szosie czuj si szczliwy i beztroski. O wyywienie si nie kopocz. C prostszego, ni podej do jakiego domu i zapyta, czy nie ma tam jakiej roboty w zamian za taco? Kady da mi wtedy co do zrobienia: nacign wody ze studni, narba drzewa czy jak inn 124 rwnie prost robot, a za to poczstuj pniej jedzeniem. Nieraz ka najpierw si i zje, a potem nie daj adnej roboty. Doo jeszcze paczk tortilli i troch soli - i ruszam dalej. Zaplanowaem sobie drog i szedem zgodnie z tym planem. Od Los

Reyes szedem a do skrzyowania, gdzie schodz si szosy do Texcoco, Puebla i Veracruz. aden samochd nie chcia si zatrzyma po drodze, cho widzieli przecie, e smarkacz ze mnie. Zabra mnie wreszcie autobus; spytali, skd jestem. Gdybym wiedzia, e przed takim, co powie, e z Mexico City, zamykaj si wszystkie drzwi, powiedziabym, e jestem skdkolwiek. Okazao si, e mieszkacy stolicy maj bardzo z saw. Jeli w czasie zabawy lub fiesty zapi kogo na kradziey czy na czym innym, zawsze si okazuje, e to czowiek ze stolicy. W czasie Wielkiego Tygodnia i zabaw na 24 lipca przyjeda z Mexico City do Veracruz mnstwo narkomanw i homoseksualistw. Widziaem ich tam wystrojonych jak kobiety. Kto wie, po co oni to robi? Czowiekowi a na mdoci si zbiera. Podrowaem sam. Nigdy nie chciaem bra ze sob kolegw, zawsze wolaem i na wasn rk. Samemu atwiej da sobie jako rad. O drog pytam ludzi. Kto pyta, ten nie bdzi. Kiedy opuciem dom, poczuem, jakby kto zdj ze mnie jaki straszny ciar. Ciko jest y z ludmi. Czuem, e nie chc ju nigdy by zwizany z rodzin. Czasem prosiem o nocleg i przez par dni zostawaem w jakim domu. Ale nie byo to wygodne: chciaem by wolny. Szedem wic dalej, jak wiatr, nie napotykajc trudnoci, nie obierajc kierunku. Ludzie pytali nieraz: - Dlaczego rzucie dom? - Ojciec mnie zwymyla. Mam macoch. Jak ja umiaem tumaczy wszystko osob Eleny! Myl, e po to wanie doprowadzaem j zawsze do wciekoci, eby pniej mie dobry pretekst do kamstw. Miaem szczcie, jakie nieraz umiecha si do otrzykw, to znaczy: udawao mi si osign to, co sobie wanie zamierzyem. Nazywam si otrzykiem dlatego, e dla wytumaczenia wasnych kamstw zasaniaem si czyj osob. Wszystko, co przeszedem, to jest nic w porwnaniu z tym, na co zasuguj. 125 Kiedy dotarem do Veracruz, zapytaem - jak wszyscy poszukiwacze przygd - o drog do morza. Doszedem do brzegu i siadem na molo, a potem przez cay dzie patrzyem na jego ogrom. Morze byo takie pikne, potne. Spdziem tam cay dzie, przygldajc si turystom i stranikom pilnujcym basenw i adunkw. Ci ludzie nic nie robi poza tym, e owi ryby. Kiedy zapad zmierzch, zaczem si zastanawia, gdzie pj na noc. Z tym tu najmniejszy kopot, bo bardzo

gorco. Postanowiem zosta na jednej z maych pla, najadniejszej i najmikszej. W nocy jest przypyw, wic uoyem si w pewnej odlegoci od morza. Nazajutrz poczuem, e co bym zjad. Poprzedniego dnia nic nie miaem w ustach, tak byem pochonity ogldaniem morza i poowu ryb. Poszedem do basenw wyadunkowych, gdzie stay na kotwicy statki towarowe. Krcio si tam mnstwo ludzi, ciemnoskrych facetw, mocnych jak diabli - nieza banda; widz, ajdaki. Podchodz do kucharza okrtowego i pytam, czy nie ma dla mnie jakiej roboty w zamian za taco. Zrobio mu si mnie al i dziki temu kucharzowi po raz pierwszy w yciu zaczem pracowa jako robotnik portowy. Nosiem rne drobne paczki i dostawaem za to je. Zaczynalimy prac o smej, potem o dwunastej bya przerwa do wp do pierwszej i znowu do wp do pitej. W ten sposb miaem ju poywienie i mieszkanie, bo pozwolono mi sypia na statku. Po pewnym czasie okazao si, e wcale nie najlepiej mnie to urzdza: gdy statek zawija do portu, byo dobrze, czepiaem si go jak pijawka. Ale nastpnego dnia, kiedy statek rusza dalej, ja znowu zostawaem bez domu i bez jedzenia. Wci musiaem si wic rozglda za jakim miejscem, gdzie mgbym je i spa. Ale wiedziaem jedno: e tylko leniwy umrze z godu. Na przykad za pomoc rybakom, ktrzy na dzikich plaach zarzucaj sieci, czowiek nie dostanie co prawda pienidzy, ale za to par ryb. W kadym poowie trafiaj si im przerne rnoci, poczwszy od rekinw do wi morskich. Ryby sprzedawaem, a sobie zostawiaem jakie dwie, trzy, ktre mi pniej ony rybakw gotoway. Chwytaem si kadej pracy, jaka si nadarzaa, wic miaem co je. Nigdy nie pracowaem za pienidze; najczciej dostawaem owoce. 126 Jadaem nawet dzikie zielone jabka, a byway okresy, kiedy przez dwa tygodnie nie kosztowaem chleba. Jak nie miaem ju nic do jedzenia, prosiem stranika, eby pozwoli mi wzi par orzechw kokosowych. A jakie wito miaem, gdy zawija statek z Tabasco albo innej miejscowoci, skd przywo owoce! Pniej zaczem si martwi o miejsce na nocleg, bo syszaem, e po plaach, gdzie gromadz si wszystkie mty z Veracruz, chodzi teraz policja. Kady, kogo znajd picego na piasku, bdzie wzity do wizienia. Nic takiego mi si nie zdarzyo, ale odtd nie sypiaem ju tak spokojnie i na noc odchodziem dalej od play, w kierunku

gr. W dzie nie omielaem si oddala od portu - to byo dla mnie rdo ycia. Tak przeszy chyba trzy miesice, a nadszed dzie, kiedy poczuem, e chciabym wrci do domu. O domu mylaem tylko od czasu do czasu, ale ile razy pomylaem, czuem, e chciabym wrci tam jak najszybciej si da. Czasem zdawao mi si, e bd mg zaraz ruszy w drog, potem znw brako mi odwagi. Nie pisaem do swoich ani razu, bo nie wiedziaem, jak to zrobi, zreszt nie chciaem, eby wiedzieli, gdzie jestem. Wyobraaem sobie, e jak si tata dowie, przyjedzie tu i zbije mnie na mier. Naprawd tak mylaem, a jednak wrciem do domu. Droga powrotna bya cika, bo musiaem i z Veracruz do Puebla. Zajo mi to osiem czy dziewi dni. Szedem dniem i noc, bo aden parszywy samochd nie chcia mnie podwie. Drog na Cordob dobiem wreszcie do budki policyjnej przy wjedzie do miasta Puebla. Buty miaem zupenie zdarte, a byy to mocne grnicze buty, jakie nam ojciec zawsze kupowa. Prosiem szoferw ciarowych samochodw, eby mnie podwieli kawaek, ale odmawiali. Niektrzy nawet miali si ze mnie. Nie zwracaem na to uwagi, ale po raz pierwszy poczuem si samotny, taki jak pirko, ktre niesie wiatr. Usiadem na brzegu szosy i rozpakaem si. Wreszcie policjant zatrzyma jak ciarwk i powiedzia: - Zajmijcie si tym maym wczg. Trzeba go dowie do Mexico City. 127 Wsiadem i pno w nocy dojechalimy na Rynek Bawatny, koo Zcalo, gwnego placu Mexico City Prosz sobie wyobrazi, znalazem si tu po raz pierwszy w yciu. Byem ju w Veracruz, a nigdy nie widziaem Zcalo! Przechodzc go w poprzek, naprzeciwko Paacu Narodowego zobaczyem ten wielki zegar na wiey katedry - bi wanie trzeci. A ja tu samiutki na tym placu. Doszedem jak najszybciej do domu, zapukaem do bramy vecindad i portera wpucia mnie do rodka. Kiedy znalazem si ju po drugiej stronie bramy, siadem i zaczem si zastanawia, czy wchodzi do domu, czy nie. Spodziewaem si straszliwego bicia. Zapukaem i znowu siadem. Wtem stao si co dziwnego. Nie jestem przesdny, ale kady, kto by zobaczy to, co ja wtedy zobaczyem, uznaby mnie za jak wysz istot. Siedzc pod

drzwiami o tej nocnej godzinie, zobaczyem kogo, kto by ubrany jak charro, kowboj; zszed z dachu i stan obok zbiornika na wod. Potem zapali, chyba to byo cygaro, bo miao taki duy ognik. Gapiem si na niego i zastanawiaem si, czego ten czowiek szuka. Potem cygaro upado mu na ziemi i czowiek znikn, po prostu znikn. Pomylaem sobie, e to jaki kawa. Ale co si z nim stao? Zawsze lubiem niebezpieczestwo i silne przeycia, wic kiedy dzieje si co niezwykego, zawsze chc si czego wicej dowiedzie. Wdrapaem si na zbiornik z wod, a na sam gr. Potem poszedem do ogrdka i w stron ani. Po naszej vecindad chodziy pogoski, e to miejsce, gdzie straszy. No i gdybym by przesdny, tobym chyba skona ze strachu, bo jak zbliyem si do ani, usyszaem jaki niesamowity haas, trzask, jakby co pko. miertelnie przeraony wrciem pod nasze drzwi i zaczem puka raz po raz. - Kto tam? - odezwa si gos ze rodka. - To ja, tato - odpowiedziaem. Ojciec zaraz otworzy drzwi. - Wic wrcie nareszcie, synu. No, to wejd. By dla mnie bardzo dobry. Mylaem, e wyjdzie mi naprzeciw z pasem w rku i da mi takie lanie, jakiego wiat nie widzia. A on tylko spyta: 128 - Jade kolacj? Nie mielimy wtedy maszynki naftowej, tylko fajerk z wglem drzewnym, wic sam wzi si do roboty i rozpali ogie. Przygrza fasol i kaw i powiada do mnie: - Jedz, a jak skoczysz, zga wiato. Potem wrci do ka. Wiedziaem, e wczenie rano wychodzi do pracy, a sen ma lekki, wic zgasiem wiato od razu i jadem po ciemku. Potem poszedem spa, a on ani na mnie nie krzycza, ani nie bi, ani nic. Nastpnego dnia, jeszcze zanim wyszed, zwymyla mnie okropnie, na co najzupeniej zasuyem. Pniej zauwayem, e na szafie stoi wity Antoni postawiony do gry nogami i owinity w moj koszul. Elena zdja go teraz i powiedziaa: - No dobrze, seor wity Antoni, teraz, kiedy go ju do nas przyprowadzi, moesz wraca na swoje miejsce. - I postawia go z powrotem jak trzeba.

Naprawd nie wiem, czy jestem dobrym katolikiem, czy nie. Nie lubi mwi wiele o religii, ale mia mi si chciao z tego, co ona wyprawiaa. A jednoczenie zastanawiaem si, czy to ma jakie gbsze znaczenie. Po poudniu wybucha burza i dostaem tak, jak si tego spodziewaem poprzedniego wieczoru - zdrowe baty. A potem znw nastay zwyke, przecitne dni w naszej vecindad, jeden za drugim. Koledzy nie dawali mi spokoju, ebym im opowiada o swoich przygodach, i czuem si nie byle kim, bo oni znali najwyej park Chapultepec. Z dum opowiadaem o tym, co robiem, jak nie miaem pienidzy, ani co je, ani gdzie spa. Nakamaem te niele na temat kobiet, jakie miaem w Veracruz. Zrobiem to dlatego, e moi koledzy, chopcy modsi ode mnie, opowiadali, jak to przyjemnie i jak si to robi, tak i siak. Growali tym nade mn, wic eby nie zosta w tyle, i ja opowiadaem o tym, jak to w Veracruz miaem nieze przygody, jak to si mwi. Pracowaem w ani, kiedy raz wesza jaka kobieta, ona znajomego krawca, i poprosia o oddzieln kabin. Bya z jednym mczyzn, takim 129 oszustem, co to stoi na ulicy i zachca przechodniw do gry w orzechy, i ten mczyzna od razu j tam poprosi... No, poprosi o to, czego chcia. Ona na to: - Nigdy. Jak mona o czym podobnym myle? Gdyby si m dowiedzia, zabiby mnie przecie. A on: - No, to nie trzeba mu o tym mwi. Inni chopcy, ktrzy razem ze mn pracowali w ani, te syszeli t rozmow. Wreszcie on j namwi i poszli razem do kabiny numer 1. Jeden z pracownikw, starszy ju czowiek, wdrapa si na dach, eby popatrze. Po chwili schodzi na d i powiada: - Mwi wam, chopaki. Ju ich widziaem we wszystkich pozycjach. Wic ja si te wdrapaem, eby zobaczy, jak to wyglda, i byem bardzo podniecony. Tego dnia a do wieczoru wci mylaem: Jak to te moe by? I co si wtedy czuje?" To wtedy zaczem rozmawia o tym z chopakami. Postanowilimy nawet pj wieczorem na ulic Tintero. Chciaem tego, ale nie miaem ochoty zadawa si z kobiet, przez ktr jak nic mona nabawi si jakiej choroby. Ale chopcy mwili:

- Chod, Negro, jeden raz. Czy to si liczy? A bdziesz wiedzia, co to znaczy by mczyzn. Wic powiedziaem sobie: Aha, tego potrzeba, eby by mczyzn. Dobrze, musz to zrobi". I poszedem. Kobieta, na ktr natrafiem, powiedziaa: - Chod no tu, chopaczku, nie bj si. Ja najchtniej wyleciabym stamtd pdem, ale ona mwi dalej: - No, chode, chod. Co ty taki wystraszony? Czy to pierwszy raz? - Tak, prosz pani, moe ja lepiej pjd. - Mwi ci, nie bj si. Zobaczysz, jakie to przyjemne. Wzia mnie za rk, a pniej nagle zobaczyem, e jestem na ku, i zaczlimy to robi..., no wanie to. Spodobao mi si i pniej chodziem tam ju z wasnej chci - tylko par razy co prawda, ale chodziem. 130 Przez cay ten czas pracowaem w ani: pilnowaem szafek w szatni, podawaem mydo i rczniki, nawet robiem masae za dodatkow opat. Ale w kocu chopiec, ktry te tam pracowa, zacz si skary, e za mao nam pac - tylko dwa pesos i pidziesit centavos tygodniowo. eby to sobie jako wyrwna, wzilimy pidziesit pesos z kasy, ale szef, ten sukinsyn, przyszed i powiedzia ojcu, e zabralimy wicej, i ojciec mu to zwrci. Straciem prac, a na dodatek dostaem jeszcze lanie. Potem Miguel, mj kolega, spyta, czy chc pracowa u szklarza. Miaem zacz jako ucze po dwa i p peso tygodniowo, ale zdecydowaem si na to, eby wyuczy si rzemiosa. W jakie dwa miesice pniej poszedem do pracy do szklarza Jose Pinty. Wtedy by to niewielki warsztat, ale teraz ten czowiek ma wielki zakad, wasny dom, rachunek w banku i samochd. By to jedyny czowiek, jakiego znaem, ktry potrafi si wybi. Paci od sztuki i zarabiaem u niego jakie trzydzieci do trzydziestu piciu pesos tygodniowo. Przez cay czas oddawaem ojcu kade zarobione centavo. Cieszyem si z tego i byem dumny. Ojciec nieraz mwi do brata: Ucz si, Manuelu, od Roberta. Modszy od ciebie, a daje ci dobry przykad. Oddaje mi wszystko, co zarobi. A ty co?". Oczywicie czuem si cudownie, kiedy tak mwi. Wystarczao mi to, co mi dawa ojciec na przejazd autobusem i jedno peso dziennie na wydatki. Nie piem wtedy ani nie paliem i lubiem pracowa. Cae ycie lubiem pracowa, a kiedy pra-

cuj, nie rozmawiam ani nie baagani. Siedz cicho i nic poza robot mnie nie obchodzi. Po p roku znudzio mi si ju to cicie szka i wuj Alfredo wzi mnie do piekarni, eby nauczy mnie piec chleb. Poszedem tam, bo strasznie lubiem je wiey gorcy chleb prosto z pieca, ale samo pieczenie niezbyt mi si podobao. Mj kuzyn Tomas, syn ciotecznej babki Catariny, by murarzem i powiedzia, e moe mnie nauczy tego fachu. Lubiem to, bo trzeba byo pracowa na wysokich budowlach. Zawsze lubiem by gdzie wysoko - dlatego wdrapywaem si zawsze na drzewa i supy i bawiem si na dachu. Ale straciem t prac, bo ukradem ze ciany jednego budynku metalow wywieszk z napisem. 131 Bya taka adna i byszczca, e odbiem j od muru. Na nieszczcie kto mnie zobaczy. Wic wrciem do pracy u szklarza. Ale tam sprawy nie wyglday dobrze, bo w soboty, w dzie wypaty, szefowi nigdy nie starczao pienidzy, eby nam zapaci. Cay tydzie pi i wydawa pienidze, a w soboty chowa si przed nami. Zanim skoczyem trzynacie lat, zdyem wic by ju tragarzem okrtowym, szatniarzem, pomocnikiem u szklarza, piekarzem i murarzem. Potem z kolei prbowaem politurowania mebli. Kiedy zgodziem si do tej pracy, wszyscy mnie ostrzegali, e maestro to tgi spryciarz, szczeglnie jak przyjdzie do wypaty. I rzeczywicie. W sobot musiaem goni za tym czowiekiem po ulicy, zaglda za meble albo do wszystkich po kolei szaf, eby mi w kocu zapaci te moje gupie osiemnacie pesos, bo tyle zarabiaem na tydzie. Goniem nieraz za nim jak za zodziejem. Leciaem tak a do jego domu, widziaem, jak wchodzi, a potem jeszcze seora miaa czelno mwi mi, e go nie ma w domu. A jeli go nawet dopadem, i tak mi wszystkiego nie wypaci. Po paru tygodniach znudzia mi si ta zabawa i odszedem. Nie szukaem ju teraz pracy, tylko wczyem si i obijaem. Raz rozmawiaem z chopakami na podwrzu o moich przygodach. Tak mi ju strasznie dojado mwi wci o tym Veracruz i ile tam byo owocw po drodze. Tak mi dojado, e pomylaem sobie, jakby to dobrze byo wybra si tam znowu i z gow wci tym nabit wrciem do domu, wpakowaem do papierowej torby par spodni i trykotow koszulk i ruszyem w drog. Nie miaem chyba nawet dwudziestu centavos w kieszeni i tak oto po raz drugi wypuciem si w podr.

Poznaem Veracruz naprawd dobrze. Byem ju dowiadczony po mojej pierwszej wyprawie: jako tako znaem warunki pracy, wic atwiej mi byo o ywno. Z tej drugiej wyprawy nie zapamitaem nic takiego, co zrobioby na mnie wiksze wraenie, no moe poza tym, e widziaem huragan. Podobao mi si, e wiatr tak mnie mocno pcha, ale jednoczenie baem si, szczeglnie jak zobaczyem obwieszone kokosowymi orzechami palmy gnce si wierzchokami do ziemi. Widziaem 132 te rozszalae morze - zmioto duy kawa wau przy wejciu do zatoki i zabrao go ze sob, jakby to by strzp papieru. I tym razem te nie poznaem rodziny ojca. Oni mieszkali w Cordobie, ale ja dowiedziaem si o tym dopiero po powrocie do domu, kiedymy przeczytali ogoszenie dane przez Davida do El Pepin". Ojciec zawsze kupowa dla Eleny i dla nas, dzieci, humorystyczne magazyny. C to byy za ktnie, kiedymy na niego czekali, i jakie wycigi, jak przychodzi z komiksami. Consuelo i Marta zawsze miay przywileje i czytay pierwsze. Nie wiem ju, kto zauway to ogoszenie, ale kto je ojcu pokaza. Ojciec nigdy nie mwi o swojej rodzinie, ale wtedy siad zaraz i napisa list. Widok ojca piszcego list by dla mnie czym niezwykym, czym zupenie nowym. Pamitam bardzo dobrze przyjazd Davida, bo zaprowadziem ojca na kocowy przystanek autobusu. Jednego dnia, bardzo wczenie rano, o jakiej pitej, ojciec mnie woa. - Roberto! - Sucham, tato. - Zobaczymy, czy ty, co si tyle naobija po wiecie, bdziesz wiedzia, gdzie przychodz autobusy z Cordoby. Wic go tam zaprowadziem, a kuzyna poznalimy po kwiatku, ktry mia w klapie. Wielkie to byo chopisko, olbrzym, a jak cisn rk, to a bolao! Wzilimy takswk, a w domu cay dzie z nim przegadalimy. Opowiada nam o wsi, w ktrej mieszka, i o swojej matce Olivii, zamnej z nieyjcym ju bratem ojca. ya teraz ze swoim drugim mem, ktry mia gospodarstwo na wsi. David zamieszka z nami, a tata zaatwi mu prac nocnego stra w restauracji La Gloria. By to porzdny chopak i wszyscymy go lubili. Wiele lat pniej, ju po mierci Eleny, opowiedzia mi o pewnym z ni zajciu. Powiedzia mi to w zaufaniu - myl, e ani Manuel, ani moja siostra o tym nie wiedz. Ot jednego dnia David lea sobie na ku,

a Elena przysza i siada mu na kolanach. On si poderwa jak spryna i mwi: Nie, Eleno. Mog sobie by biedny i ciemny jak Indianin, ale czego takiego, nie, nie zrobi. Jeste on mojego stryja, musimy si, jedno drugie, uszanowa, wic prosz ci, zachowuj si inaczej". Potem 133 Elena bya na niego strasznie za. Ach! A jaki ja byem wcieky. Gdyby mi to powiedzia jeszcze za jej ycia, kto wie, co bym jej mg zrobi! Carayl To fakt, kobiety to najgorsze ajzy! David wymyli sobie jaki interes i pojecha do Cordoby, a wrci ze swoj matk. Potem zabrali mnie ze sob do Cordoby. Bardzo mi si tam podobao. Zostaem u nich przez miesic i nie chciaem wcale wyjeda. Nie miaem takich wygd, jakie zapewnia nam ojciec, ale byem zdrowy i szczliwy. Ja wol ycie na wsi. Ciszej tam, spokojniej, czowiek swobodnie oddycha. Dokoa siebie, gdzie spojrzy, widzi uczciwo. To cakiem inny gatunek ludzi, porzdniejsi, umiej uszanowa drugiego i zachowanie maj cakiem inne. Tu, w miecie, zawsze musz by w pogotowiu - wiem, e w kadej chwili wszystko moe mnie spotka, e nikogo nie mog by pewny. Chciaem zosta farmerem i - bdc tam na wsi - uczyem si tej pracy. M Olivii wyuczy mnie wszystkiego: ora ziemi, spulchnia j, sadzi, okopywa, ple, zbiera, w ogle wszystkiego. Robi ze mn takie jakby lekcje w polu i nauczyem si sadzi trzcin cukrow, kukurydz, fasol i ry. Przydao mi si to pniej, bo w czasie moich wdrwek pracowaem w polu. S takie rejony kraju, w ktrych tylko w ten sposb mona wyy. Najmowaem si do pracy wszdzie tam, gdzie hodowali te same roliny, co w Cordobie albo w Veracruz, tak to lubiem. Kiedy uciekem z domu po raz trzeci i czwarty, to prosto do Cordoby. Kiedy po raz pity opuciem dom, to nie dlatego, e sam chciaem, tylko e ojciec mnie wyrzuci. Naprawd mia do tego powody: nie pomagaem mu wcale. Nie zachowywaem si nawet na tyle porzdnie, ebym zasugiwa na przebywanie w domu, wic ojciec bez przerwy wyrzuca mnie na ulic. A e Elena ze swojej strony jeszcze dolewaa oliwy do ognia, wic bi mnie i wymyla od ostatnich. Jak o mnie chodzi, to wymylanie zawsze bardziej mnie bolao ni bicie. Wol dobre lanie od lekkiego wyajania. Bicie boli bardziej fizycznie, ale jak mnie kto nazywa azg, nicponiem i wini, to mnie boli w duszy. Ojciec mwi zawsze, e jestem nieznony i e potrafi tylko jedno - przynosi mu wstyd i przyprawia o ble gowy. Naprawd ju bym wola,

eby mnie zbi. 134 A wszystko, co przeskroba Roberto, odczuwali na swojej skrze take Manuel i siostry, bo ojciec krzycza na nas wszystkich. I tak cay czas. Jak by w zym humorze, musiao by tak cicho, e mucha nie przeleci, i nikomu z nas nie wolno byo zblia si do niego. Dopiero jak Elena umara, to troch odpoczem od tego bicia i wymylania, bo to ona ojca do tego zachcaa. Staem w nogach ka, kiedy umieraa, i dotd widz jej wzrok, jakim na mnie patrzya. Nie wiem, czy mnie przeklinaa, czy mwia, e przebacza. Nigdy si tego nie dowiedziaem. Oczy miaa ju szkliste i nie spuszczaa ze mnie wzroku. Ja w gbi duszy prosiem j, eby mi przebaczya wszystko, co jej zrobiem zego, wszystkie moje zaczepki i awantury. Modliem si, eby jej Bg odpuci i zabra j do siebie szybko albo pozwoli jej wyzdrowie. Zawsze si tak modliem, kiedy kto by bardzo chory. A ona wci na mnie patrzya - nigdy nie zapomn tego spojrzenia. Potem poruszya tylko troch rkami, i to by ju koniec. Kiedy umara, ojcu chyba si zdawao, e te umrze. Wszyscy byli wstrznici, a potem byo bardzo duo zamtu. Zdaje si, e kazali mi przenie jej poduszki i koce pod numer 64, eby zrobi miejsce na wystawienie ciaa. Doszedem do zbiornika na wod i jacy chopcy musieli mnie podtrzyma, ebym nie upad. Nie wiem, co to byo, ale byem naprawd przeraony. Tata wci na mnie patrzy - czuem, e mnie oskara. Pewno tym spojrzeniem mwi, e wszyscy jestemy winni choroby Eleny, ale przede wszystkim ja - bo to ja bardziej od innych doprowadzaem j cigle do zoci. W czasie kiedy Elena jeszcze ya, ale bya ju bardzo chora, dowiedziaem si, e mam siostr przyrodni, Antoni. Jednego dnia ojciec wczenie wrci do domu, co mnie bardzo zdziwio, bo nigdy tak nie bywao. Zawoa do siebie mnie i Manuela, pokaza nam fotografi i powiedzia: - To jest wasza siostra. Wielki Boe, jake to moe by nasza siostra?" - zapytywaem sam siebie. Pomylaem, e adna jest z tymi dwoma warkoczykami. Jak ona moe by moj siostr, przecie ju jest dua?" 135 Wtedy ojciec powiedzia: - Musimy odnale t dziewczyn.

- Dobrze, tato. - Jeli j gdzie zobaczysz, sprowad j tutaj. Takie polecenie wyda nam wtedy ojciec. Potem, przy pomocy prywatnych detektyww znaleli gdzie Antoni, ale gdzie - nie wiem. Ucieka z domu matki. Zdaje si, e ta Antonia bya nieodrodn moj siostr. Raz wieczorem ojciec mwi do mnie: - Roberto, id ju spa. Zaraz przyprowadz tu wasz siostr. Leaem jak na szpilkach, tak j chciaem ju zobaczy. Consuelo i Marta spay, brata nie byo, wic byem jedynym strem domu i sistr. Nadeszli okoo pnocy, ale dziewczyna od chwili, gdy przestpia bram, nie przestawaa paka. Pakaa i pakaa, i nie mogem zobaczy jej twarzy. Ca noc mnie kusio, eby wsta i zerkn, jak ona wyglda, usysze, jak mwi, czy ma miy gos, czy nie. Ale przez ca noc Antonia pakaa, lec w ku moich sistr. Nazajutrz rano ojciec wyszed do pracy, a my z Manuelem zaraz zaczlimy z ni rozmawia i o wszystko j wypytywa. Okazao si, e ona i jej matka Lupita mieszkaj na ulicy Rosario, tylko o jeden blok od szkoy, do ktrej chodzimy. Przypomniaem sobie, e widziaem ju kiedy Antoni na ulicy, i podobaa mi si wtedy, cho nie wiedziaem jeszcze, e jest moj siostr. Ojciec mia z Lupit jeszcze drug crk, Marielen, ktra bya take moj przyrodni siostr. Nigdy jej dobrze nie poznaem ani nie pokochaem, ale bya to dziewczyna o silnym, prawym charakterze i bardzo religijna. Rozmawiajc z ni, trzeba si byo pilnowa. Zawsze okazywaem jej szacunek. Lupita miaa jeszcze dwie inne crki, Elid i Isabel, ktre byy przyrodnimi siostrami Antonii. Szanowaem je take, ale wydaway mi si zawsze osche i niemie. Od pierwszej chwili, kiedy Antonia z nami zamieszkaa, od razu j polubiem, a mwic cakiem szczerze, ona bya moj najwiksz w yciu mioci. Przedtem miaem ju par razy sympati, ale z tych trzech 136 dziewczyn tak naprawd kochaem tylko Rufeli, ktra mieszkaa przy naszym podwrku. Ale Rufelia miaa jasn cer i uwaaa si za kogo lepszego ode mnie - nigdy si wic jej nie owiadczyem. Kochaem j tylko z daleka. Moja pierwsza novia, niedua, ale adna dziewczyna, okazaa si za i wystrychna mnie na dudka. Lubiem j, ale wstydziem

si poprosi o pocaunek. Raz j pocaowaem i uciekem do domu, tak byem zawstydzony. Chodzilimy ze sob tylko par miesicy, potem okazao si, e jaki obuz zrobi jej dziecko, i tak si wszystko skoczyo midzy nami. Nastpna moja novia bya suc ssiadw. Zapaaa do mnie wielk sympati i przy pomocy moich sistr umwia si ze mn na randk. Prosia mnie, ebym by jej przyjacielem, ale wszystko to nie byo naprawd, tylko takie dziecinne zabawy. Ku mojej udrce i rozpaczy najwiksz mioci mojego ycia bya wanie ta przyrodnia siostra Antonia. Bylimy mniej wicej w tym samym wieku, trzynacie, czternacie lat. Nie mwiem Toni, co czuj. Patrzyem tylko na ni i milczaem. A ona saa ka, zamiataa, gotowaa kaw, podawaa niadanie. Oczywicie obaj z bratem bylimy zadowoleni, e mamy now siostr. Consuelo i Marta take. Wic kady tylko Antonia" i Tonia", i tak dalej, i od samego pocztku, jak siadalimy do stou, wiedziaem, e chciabym si koo niej. Kiedy na moim miejscu koo niej siadaa czasem Consuelo albo Marta, zaraz dochodzio midzy nami do sprzeczki. Czas pyn, a ja lubiem j coraz bardziej. Nie jak brat, bo moje uczucie do niej byo inne; jednake przez wszystkie te lata, kiedy z nami mieszkaa, nigdy jej o tym nie mwiem, ani nawet nie napomknem. A ona, cakiem niewiadomie, robia wszystko, eby to uczucie z kadym dniem stawao si coraz silniejsze. Pracowaem wtedy w warsztacie szklarskim. Zaczynaem pracowa o dziewitej, a koczyem o szstej, ale droga autobusem do domu zabieraa mi godzin, wic wracaem koo sidmej wieczorem. Wszyscy poza Antoni byli ju po kolacji, tylko ona zawsze na mnie czekaa. Wiedziaa, e lubi przysmaon gniecion fasol, wic kiedy wrciem 137 do domu, pytaa zawsze: Roberto, chcesz troch mikkiej smaonej fasoli?" Potem siadalimy oboje i jedlimy z jednego talerza. Antonia spaa w jednym ku z Consuelo i Mart, a ojciec w drugim. My z Manuelem sypialimy zwykle na pododze w kuchence, ale czasami spalimy te w pokoju. Rano wstawaem zawsze razem z ojcem i nim wyszed do pracy, przygrzewaem dla niego herbat z lici pomaraczowych i dawaem mu do tego troch chleba. Potem wchodziem do pokoju, zapali veladora, wotywn wiec przed obrazem Najwitszej

Panny. Antonia budzia si wtedy i mwia: - Och, ty wstrciuchu. - Wstawajcie, leniuchy, ju pno - odpowiadaem. - O nie, wcale jeszcze nie mamy zamiaru wstawa. Consuelo nawet nie odpowiadaa. Manuel zwykle spa jak zabity. Tylko my we dwoje z Antoni rozmawialimy. Bardzo czsto mwia wtedy do mnie: - Nie id. Po si tu na chwilk i daj mi pospa. I robia mi miejsce koo siebie w ku. Odsuwaa si na bok, a ja kadem si na brzegu ka, ona okryta swoim kocem, a ja swoim. Obracaa si na drugi bok i zasypiaa przytulona do moich piersi albo plecw. Trudno mi mwi o tych rzeczach, ale nigdy nie miaem w stosunku do niej adnych zych myli, nigdy! Przyjemnie mi byo, kiedy mwia, ebym si pooy koo niej. Mgbym przecie pooy si gdziekolwiek indziej, ale ona ustpowaa mi swojego miejsca. Czuem si jak w niebie - mie tak blisko przy sobie kogo, kogo nie wolno mi kocha. Tak to wygldao i dlatego wanie czasami mylaem o tym, eby sobie odebra ycie. Caa ta jej siostrzana czuo i serdeczno sprawiaa, e moja mio do niej wci rosa. To byo co wicej ni mio, ja j uwielbiaem i cierpiaem przez wiele lat. Zaczem cierpie od chwili, kiedy zjawia si w naszym domu. Zobaczyem, e to bez sensu, e to gupie mie dla niej takie uczucie, ale nie mogem tego opanowa. Nie mogem jej powiedzie, e j kocham, i to niezupenie jak brat, bo bya tej samej krwi co ja. O ile wiem, ojciec nigdy nie zauway, jak cierpi, ani brat, ani siostry. 138 No, a potem doszo do tego, e staraem si nie dopuci, eby Antonia miaa swojego norio, a oczywicie miaem ku temu wasne powody. Nie wolno jej byo absolutnie na nikogo spojrze, chciaem, eby patrzya tylko na mnie jednego. I cierpiaem z tego powodu, bo ona lubia chopcw. I tak przez t Antoni zaczem coraz bardziej stroni od domu. Kiedy czuem, e duej ju tego nie wytrzymam, braem troch pienidzy i tak jak staem, nieraz z gupimi picioma centavos w kieszeni, ruszaem w wiat. Ruszaem na wczg, szukajc guza. Nie ma w Meksyku stanu, do ktrego bym nie zawdrowa. Dwa razy przekraczaem granic, w czternastym roku ycia chodziem ju przez

zielon granic szuka pracy! Wydaje mi si, e przewdrowaem cay wiat. Odchodziem z zamiarem, aby nigdy ju nie wrci, albo przynajmniej tak dugo przebywa poza domem, eby zapomnie. Chodzio mi o to, eby usun si z jej oczu i nie powiedzie o niczym. Nie chciaem by tak blisko pokusy. Kiedy Antonia zachorowaa, zaraz poznaem, e co z ni nie jest w porzdku. Ale nie dowiedziaem si nigdy, co to by za szubrawiec, z ktrym zasza w ci. Nigdy tego nie odkryem i to mnie zawsze gnbio. Nasza ssiadka Jolanda prbowaa mnie porni z najlepszym moim przyjacielem Rupertem, opowiadajc, e to on wanie. Kiedy mu zaczem robi wyrzuty, wypiera si, twierdzi, e nigdy nie mia z ni nic wsplnego, ale jak ju raz poczuem w sercu cier podejrzenia, do tej chwili nie mog go wyrwa. Wiem natomiast, e pd spdzia Antonii Luz, ona policjanta Fulgencio. Prawd powiedziawszy, to nawet byem w domu, kiedy si to stao, bo widziaem, jak wynosili w papierowej torbie jakie zwinite zakrwawione szmaty. Potem Antonia bya chora, jaka nerwowa i miaa par obrzydliwych atakw. Rzucaa si w pocieli, wyrywaa sobie wosy i gryza sama siebie. Musielimy j trzyma, bo naprawd gryza si bardzo mocno, jakby naumylnie chciaa sobie zrobi krzywd. Kopaa na wszystkie strony i jak kto prbowa j przytrzyma, musia bardzo uwaa, bo drapaa do krwi. Doszo nawet do tego, e uderzya ojca. Mnie te kopna par razy w pier, a si zatoczyem, 139 ale to byo w jakim napadzie szalestwa, gdy nie poznawaa absolutnie nikogo. Posali j na leczenie do sanatorium i ju jej nie zobaczyem. Cierpiaem wtedy bardzo, a i pniej te, bo widziaem, jak inni maj swoje dziewczyny, jak je ciskaj i cauj, rozmawiaj z nimi, a ja... Czasami sam siebie pytaem, dlaczego musiaem zakocha si we wasnej siostrze. Potem wstpiem do wojska, w pierwszym rzdzie dlatego, e chciaem by onierzem, ale jeszcze waniejsze byo moe to, e w domu nie mogem ju wytrzyma. Consuelo W caym moim dziecistwie byy tylko gorycz i poczucie osamotnienia, nic wicej. Matk stracilimy, kiedymy wszyscy byli jeszcze mali: Manuel mia zaledwie osiem lat, Roberto sze, ja cztery, a moja siostra

Marta - dwa lata. Prawie nic z tych czasw ju nie pamitam. Kiedy matka umara, zobaczyam, e ley wyprostowana, czciowo okryta przecieradem. Kto nas podnosi, ebymy j mogli pocaowa, a potem zakryli jej twarz. To byo wszystko. Czuam si samotna troch dlatego, e straciam matk, ale i dlatego, e bracia i siostra tak mnie le traktowali. Nigdy nie byam z nimi tak blisko jak oni midzy sob. Dzielili si sodyczami i zabawkami, a ja musiaam o wszystko si doprasza. Manuel na przykad broni Roberta w szkole przed innymi dziemi, cho nieraz sam szturchn go po gowie. Pomaga mu te w domowych robotach. A ja, jeli tylko troch goniej odezwaam si do Marty, dostawaam zaraz od obu braci, a szczeglnie od Roberta. Bolao mnie ciao od tych zoliwych uderze, ale to byo nic w porwnaniu z tym mocnym, piekcym blem, jaki czuam w sercu, gdy widziaam, jak mnie nienawidz. Kiedy jeszcze ya moja macocha Elena, bronia mnie, cho i j potrafili doprowadzi do paczu. Nieraz ja czy ona poskaryymy si ojcu, ktry dawa wtedy braciom tgie baty. Ale nastpnego dnia bracia wymierzali mi za to kar. Czuam si przez nich zaszczuta. Nie baam si ich naprawd, byo to raczej uczucie gbokiego alu, w ktrym ulg przynosio mi wypakanie si po kryjomu w kciku pomidzy kiem a szaf. Pakaam, pki mi 141 starczao si albo pki La Chata, kobieta, ktra u nas pracowaa, nie wrcia z targu. Pocieszaa mnie wtedy i nazywaa crci", czego nie lubiam, ale na co nie miaam si skary. Rzadko czuam si szczliwa. Byo to na przykad wtedy, kiedy bracia opowiedzieli mi jak bajk albo opisali, jak wyglda bek, albo dali mi jaki may prezent. Mwi tu o Robercie, bo Manuel nigdy nam nic nie da. Czasem tylko kupowa do obiadu tepache, napj z ananasa, octu, cukru i wody. Manuel mia obowizek upominania nas przy stole w czasie jedzenia i w tej roli starszego brata da nam si dobrze we znaki. W porze posikw, ledwo wchodzi, ju tonem sieranta zaczyna na prawo i lewo wydawa rozkazy: - Chudzielec, id po Pyz. Ale Marta prawie nigdy nie chciaa go usucha - musielimy j cign za wosy albo za rk. Wreszcie siadaa niedbale na skrzynce, ktra jej suya za krzeso, okazujc na wszelkie sposoby swj zy humor. - Id, umyj rce, ty prosi - mwiam.

- Twj interes? Wstrtny bachor, Chudzielec. Zawsze si wtrca w nie swoje sprawy. - Zamknij pysk i id si my! - rozkazywa Manuel. - Och, strasznie si ciebie boj. Zamknij mi sam, jak potrafisz, ty przeklty Chino. Manuel wstawa, eby zdj pasek i zbi j, a wtedy Marta zrywaa si, szybko ochlapywaa sobie rce w biaej emaliowanej misce, wycieraa je w sukienk i rzucaa si z powrotem na krzeso, wykrzywiajc si na brata. Potem Manuel wysya mnie po tepache. Opieraam si, mwic: - Dlaczego ja? Zawsze tylko ja? Nie jeste tu krlem. Nie dasz nawet nikomu zje spokojnie. - Ale szam. Roberto zwykle wbiega ju wtedy, kiedy siedzielimy przy stole. Jeli goni go dozorca albo kto inny, wchodzi przez dach, wykrzykujc za siebie rne obelywe sowa. Potem pyta: - Czycie skoczyli ju je? Jest co dla mnie? Wtedy La Chata czy Santitos, czy kto tam by u nas na posudze, dawaa mu take je. Chwyta dzbanek z tepache i nie sigajc 142 po szklank, pociga prosto z dzbanka dugi yk. Manuel wpada w zo. - Ty gwniarzu! Co za winia z ciebie. Nie moesz pi jak ludzie? Zawsze bye achudra. Roberto umiecha si. - Kady pije, jak ma ochot, no nie? I zabiera si do swoich przysmaonych tortilli. Ale ledwo rozlego si gone mlaskanie, Manuel ciska w niego yk albo tortill i zaczynaa si bjka. Tak wyglday posiki. Manuel wymyla nam i bi, a mymy z nim walczyli. Koczyo si to zwykle tak, e Roberto szed je do kuchni, Marta - nie skoczywszy posiku - wybiegaa z paczem, ja siedziaam bez sowa ze strachu przed biciem, a nasz najstarszy brat zostawa sam, i wtedy z przyjemnoci bra si do jedzenia. Takie historie zdarzay si, kiedy bylimy sami, bo w rody, kiedy ojciec mia wolny dzie, nikt nie mia si odezwa przy obiedzie jednym sowem. Kto si omieli otworzy usta, natychmiast by odsyany do kuchni i tam musia je. Czciej zdarzao si to obu chopcom. Ja i Marta byymy tylko ajane: Sied cicho", Jedz przyzwoicie" albo Co si tu dzieje? Czy to jakie zwierz je, czy co?" Ojciec obrzuca nas

zimnym wzrokiem, od ktrego, mnie przynajmniej, przejmowa lk. roda bya dniem, w ktrym wyrwnywaam z brami rachunki za wszystko, czym mi dokuczyli przez cay tydzie. Bracia najbardziej ze wszystkiego nie lubili, kiedy ojciec posya ich po co do sklepu. Mwiam wic ojcu, e tak bym zjada czekolady, smaone jajko albo e chciaabym wzi sobie do szkoy kanapk. Ojciec zaraz posya Manuela czy Roberta do sklepu po tabliczk czekolady. Jeli miaam ochot na jajko, musieli je jeszcze usmay dla mnie. Wieczorem byo to samo; zaczynaam awanturowa si o to czy tamto. Na widok wciekych min braci czuam si szczliwa w gbi duszy i wykorzystywaam sytuacj, eby im jeszcze zaszkodzi: - Spjrz, tata, on mwi, e nie pjdzie. Wzrusza ramionami na to, co mu tata mwi. Robi do mnie miny. To byy wszystko kamstwa, ale opowiadaam je po to, eby bracia zostali ukarani. 143 Nastpnego dnia dostawaam od nich lanie. Pewno, e si broniam, ale w kocu ciao miaam cae w siniakach, a nos czy usta zakrwawione. Roberto chyba zapomnia, e nie bije si z chopakiem, bo raz, kiedy leelimy na pododze, zacz mnie tak kopa, e a musiaam wej pod ko. Prawie zawsze musiaam wzywa na pomoc ssiadk, seor Joland, albo z paczem biegam do seora Fulgencio, policjanta, ktry mieszka z on pod numerem 68, i prosiam go, eby ukara brata. Byam zawsze najbardziej chorowita z caej rodziny i miaam przezwisko, ktrego nie znosiam - Chudzielec. Ojciec bardzo si martwi moim zdrowiem, bo cigle si zazibiaam albo chorowaam na odek. Raz straciam cay rok szkolny, bo byam chora. Ojciec wzi mnie do jakiego doktora homeopaty, ktry da mi malekie piguki do ykania co p godziny. Ulubionym jego lekarstwem byy lewatywy z naparu lici senesowych i ojciec dawa mi je bez koca. Mnstwo czasu spdziam sama jedna w ku, bo ojciec nigdy nikomu nie pozwala do nas przychodzi, a bracia i siostry po caych dniach bawili si na dworze. Tata przyuczy nas do milczenia. Jeli kto na nas krzycza za ze zachowanie, nie wolno byo odpowiedzie choby jednym sowem. Doroli, cokolwiek by zrobili, zawsze, ale to zawsze, mieli racj. Szanuj dorosych" - oto co syszaam, kiedy tylko chciaam co odpowiedzie La Chacie albo poskary si na kogo w szkole. Do ojca czuam gwnie szacunek i strach, ale take wielk mio. Gdy

byam ma dziewczynk, wystarczyo, e kto powiedzia: Idzie twj tata", a ju trzsam si caa i serce mocniej mi bio. W Casa Grande prawie nigdy nie pozwala nam wychodzi na podwrze i to samo nakazywa La Chacie. Wic kiedy z siostr wychodziymy, baymy si, e nie zdymy wrci do domu przed jego powrotem. Dzieci, z ktrymi si bawiymy, znay surowo taty, wic kiedy ukazywa si przy wejciu do naszego domu, ostrzegay nas, krzyczc: Idzie wasz ojciec!". Zdawao mi si wtedy, e od drzwi mieszkania dziel mnie niezliczone kilometry. Jeli ojciec przyapa nas na podwrku, kad nam cik rk na karku i mwi: - Tu ci zostawiem? Zasuwaj Do domu! Nie masz po co wychodzi, w domu masz wszystko, co ci potrzeba! 144 Potem dostawao si take osobie, ktra si nami opiekowaa. Kiedy krzycza na ni: - Dlaczego, seora, dzieci s na dworze? Od czego tu pani jest? La Chata odpowiadaa tylko: - Oj, seor, one wychodz same, wcale mnie nie suchaj. Wtedy ojciec zaatwia porachunki ju z nami. Nie pamitam jednak, eby nas, dziewczynki, bi tak bardzo jak braci, kiedy si na nich kto poskary. Wali ich tak mocno, e nieraz baam si okropnie. Bi ich sznurem elektrycznym albo czym w rodzaju rzemiennego paska o gitkim zakoczeniu. Nastpnego dnia widziaam, jak na caym ciele maj czarne sice. Ja, dziki Bogu, nigdy nie dostaam takiego prawdziwego bicia jak moi bracia. Kiedy ojciec wraca do domu po pracy w restauracji, my nogi, zmienia skarpetki i zasiada do czytania gazety. Patrzyam czsto, co czyta, ale nigdy nie miaam o to pyta, bo nie lubi, eby mu przerywa. Tylko jednej Marcie wolno byo przeszkadza ojcu. Trzyma j na kolanach albo sadza przy sobie na stole, tak e moga bawi si jego niezapalonym papierosem, ktry trzyma wci w ustach. Potem dawa jej pi centavos i odsya do zabawy. Kiedy wrci do domu w dobrym humorze, siada w kuchni na maym stoku i czesa nas, iska albo zawizywa buciki. Kiedy tak si nami zajmowa, czuam si ogromnie szczliwa, bo znaam dobrze ten twardy wyraz twarzy, jaki mia najczciej, kiedy siedzia z papierosem w ustach, z rk na czole i wybijajc nog szybki rytm pod stoem. To mnie powstrzymywao, kiedy chciaam upomnie si o jaki dowd serdecznoci

z jego strony, o pieszczot, a szczeglnie kiedy chciaam z nim porozmawia i gdy w poowie sowa tata" przerywa mi, mwic: - Ide, id si gdzie pobawi. Przesta mnie mczy. O jakie to utrapienie, hombre. Nie dadz czowiekowi poczyta w spokoju. Bardzo rzadko zbliaam si do ojca. Prawie zawsze wolaam szy czy robi jak domow robot albo bawi si moimi talerzykami na pododze blisko drzwi do kuchni. Siostrze mwiam: - Popro ojca o pienidze na cukierki. Powiedz mu, eby da ci mleka. 145 Czasem si udawao: ojciec pozwoli jej skoczy zdanie, ale czasem i jej kaza milcze. Wtedy prosiam Elen albo La Chat, eby go poprosiy o kawaek cukru albo troch jedzenia do zabawy. Jedno pamitam bardzo dokadnie: w czasach mojego dziecistwa czsto si przeprowadzalimy. Uprzykrzyo mi si to okropnie, bo ojciec wcale nas nie uprzedza. Wraca do domu z pracy, kaza chopcom zwija materace ze wszystkim, co si na kach przypadkiem znalazo, achy i kuchenne przybory pakowa w puda i nosi meble do nowego mieszkania. Jeli co si wanie gotowao na kuchni, to kobieta, ktra si nami wtedy opiekowaa, musiaa przenosi garnki, gorce wgle i w ogle wszystko. Jakie to utrapienie - mylaam nieraz - tak si wci przenosi z miejsca na miejsce, tam i z powrotem". Ale nigdy nie protestowaam gono. Pierwszy raz po mierci matki przeprowadzilimy si na ulic Kubask, gdzie poznalimy Elen. Pniej zostaa nasz macoch. Elena mieszkaa ze swoim mem koo nas, o kilka drzwi dalej. Nie miaa dzieci i pozwalaa Marcie i mnie przychodzi do siebie i bawi si z paroma tymi kaczuszkami, ktre chowaa. Raz ojciec zaprosi Elen, eby przysza co z nami zje. Byo to bardzo dziwne, bo ojciec nigdy nie lubi obcych w swoim domu. My, dzieci, nie pytalimy o nic, tylko jedlimy cichutko i przygldalimy si. Tata by dla niej bardzo miy. Potem zostaa ju u nas i mieszkaa z nami. Nastpnie przenielimy si do innej vecindad, na ulic Paragwajsk. Pamitam, e w tym domu byo mnstwo myszy. Rankami Manuel i Roberto gonili za nimi i zabijali je miot. Mieszkalimy tam niedugo, bo Elena zacza dostawa zawrotw gowy i kiedy tylko moga, siadaa, eby wygrza si na socu. Ojciec uwaa, e to mieszkanie jest dla niej za ciemne i za wilgotne, wic przeprowadzilimy si do dwuizbowego

mieszkania przy ulicy Orlando. Ze wszystkich domw, w ktrych mieszkaam, ten jeden mi si podoba. Zachwycona byam tym, e ma okna. Uwaaam, e to takie adne. Mielimy mnstwo kwiatw doniczkowych. W maej jadalni stay dwie doniczki - tam byy kwiaty pochodzce z Karoliny, o ktre ojciec ogromnie 146 dba. Kiedy wraca do domu i zasiada do czytania, coraz to wstawa, eby oczyci licie chusteczk, i Elenie przypomina, e powinna je zmywa wod z mydem. Lubiam zapach wilgotnej ziemi i kiedy ojciec wysypywa j z wielkich donic na gazet, eby powybiera robaki, lubiam grzeba w niej rkami. Ale tata zawsze mnie odsuwa: - Id std. Nie brud si. Wyjd. Elena naprawd bardzo si staraa, eby opiekowa si nami jak najlepiej, ale zdarzyy si tam pewne rzeczy, ktre skoniy ojca do nastpnej przeprowadzki. Raz Roberta omal nie przejecha samochd ciarowy, potem to samo mnie si przydarzyo. Pniej Marta spada z dachu, ale na szczcie zawisa na sznurach od bielizny i elektrycznych przewodach. Ojciec strasznie si zdenerwowa i zbi Elen i moich braci za to, e jej nie pilnuj. Nastpnego dnia przenielimy si do Casa Grande. Wcale mi si ta nowa vecindad nie spodobaa. Nie byo w niej schodw ani okien, a podwrka byy dugie i wskie. Zajmowalimy tylko jeden pokj. wiato elektryczne prawie cay czas musiao si pali. W samej Casa Grande przenosilimy si trzy razy, zanim ojciec znalaz pokj, z ktrego by zadowolony. Ojciec by niezmiernie wymagajcy i drobiazgowy, jeli chodzi o czysto. Kiedy tylko sprowadzalimy si na nowe mieszkanie, zaraz kaza chopcom wyciera ciany i szorowa podogi. Pokj numer 64, w ktrym do tej pory mieszkamy, by strasznie brudny, a ojciec kaza ciany pomalowa na rowo, a drzwi na niebiesko. Tak si zapali, e na maym kawaku miejsca pomidzy bali i klozetem zrobi pk, na ktrej trzyma ulubione kwiaty Eleny. Pki mieszkaa u nas Elena, nigdy nie odczuwaam tego, e jestemy biedni, bo nasz pokj by zawsze adniejszy ni ssiadw. Byam dumna z naszego domu. Czyciutko, w drzwiach wejciowych zasona. Na dwch elaznych kach te kapy, szafa politurowana, byszczca. Duy st, przy ktrym jadalimy, okryty kraciastym obrusem, do ktrego by komplet serwetek. Oczywicie nigdy si ich nie uywao, chyba e my, dzieci, porwalimy ktr zamiast chustki do nosa. Jadalimy z gli-

nianych misek drewnianymi ykami, ale Elena miaa par adnych biaych kubkw, spodkw i talerzy, ktre trzymaa dla goci. 147 Cztery nasze krzesa stay w nogach ek. Byo te jeszcze jedno, mniejsze krzeseko z kolorowej somy, na ktrym ojciec lubi sobie si i czyta gazet. Odkd pamitam, mielimy zawsze radio, may odbiornik firmy Victor, ktry sta na zrobionej specjalnie dla niego pce. Rne drobiazgi, jak narzdzia, stare pisma, buty, pudeka, miednice, pcienne worki, na ktrych sypiali bracia, trzymao si pod kiem albo pod szaf, eby przypadkiem nie byo ich wida. Kiedy ojciec skoczy spaca st i szaf, kupi komod. Bya te byszczca, miaa trzy due szuflady i dwie mae. Ojciec by bardzo szczliwy, kiedy j przywieziono, i wci j przeciera szmatk, eby jeszcze bardziej byszczaa. Kaza Elenie postanowi, gdzie ma by jej miejsce, a nastpnego dnia kupi wazon, ktry mia sta na komodzie. Zacz teraz co par dni przysya kwiaty z targu - mieczyki, dalie i pikne, przepikne re. Zrobi jeszcze ma pk na wotywn wiec, ktra palia si pod obrazem Najwitszej Panny z Guadalupe. Potem kupi Elenie toalet. Nasz pokj by zatem peen mebli. Kuchnia miecia si w malekim wewntrznym podwrku, ktre nie miao dachu. W porze deszczw byo tam bardzo niewygodnie gotowa. Ojciec nie chcia odci zupenie dopywu wiata i powietrza, wic pokry j dachem tylko w poowie. Ale pniej, kiedy zacz hodowa ptaki, musia pokry cao, eby ptaki miay sucho. Ostatnim nabytkiem, jaki ojciec zrobi dla domu, byy metalowe yki i dwa szklane abaury na lampy w sypialni i w kuchni. Potem ju Elena zachorowaa, a ojciec przesta si zupenie zajmowa domem. Moja macocha nie miaa do si, eby ciko pracowa, wic ojciec naj La Chat, eby pomagaa Elenie. Przez pi lat wykonywaa ona u nas w domu ca cisz robot. Przychodzia o sidmej rano, to jest wtedy, kiedy ojciec wychodzi do pracy, sza po mleko i rozpalaa wglowy piecyk. Pki mleko i woda na kaw nie zawrzay, zmywaa talerze, ktre zostay po kolacji z poprzedniego dnia. Manuel i Roberto prosili o kaw i wychodzili do szkoy. Marta i ja zostawaymy w kach, pki si pokj nie ogrza, a jeli trzeba byo pj do ubikacji, biegymy tam boso, drc z zimna, w bielinie. Po niadaniu Elena braa koszyk i sza na targ, a tymczasem La Chata ustawiaa drobniejsze meble na kach 148

i mya podog. Jeli bya w dobrym humorze, pozwalaa mi siedzie na ku i patrze przez nogi od krzese, ale zwykle na czas sprztania wypdzaa wszystkich z domu. Obiad jedlimy o trzeciej, stoczeni dokoa stolika w kuchni. Potem musielimy i do kina z Elen, czy mielimy ochot, czy nie. Ona ubstwiaa kino i chodzia tam prawie co dzie. Zostawiaa dla ojca kartk z wiadomoci, w ktrym kinie moe nas znale, a on czasami przychodzi po nas. Wracalimy do domu ju po ciemku, tak e my, dzieci, jedlimy tylko chleb z kaw i szlimy prosto do ka. Marta i ja sypiaymy na jednym ku, ojciec z Elen na drugim, a bracia na pciennych workach rozcignitych na pododze. O dziewitej drzwi wejciowe byy ju zamknite i wiato zgaszone. W soboty i niedziele wstawalimy o rnych porach, ju dawno po wyjciu ojca do pracy. Manuel by z caej rodziny najbardziej leniwy i zwykle wstawa najpniej. To jego dugie sypianie przeszkadzao w sprztaniu, bo nikt nie mg zamie, pki on lea na pododze, od stp do gw owinity w swj koc. C to by za pioch! Kiedy si wreszcie zbudzi, przeciga si z wielkim wysikiem, trc oczy i ziewajc rozpaczliwie, a wosy spaday mu na twarz. Nie lubi chodzi do fryzjera ani si my. Jednego razu Elena i Roberto postanowili wrzuci mu pod koc zapalon petard. Staymy w drzwiach, czekajc, co z tego bdzie. Petarda wybucha, a Manuel zerwa si jak oparzony i zacz biega po pokoju, nie odrzuciwszy nawet z gowy koca, ktrym by owinity. By tak przeraony i wcieky, e mialimy si wszyscy do rozpuku. Czasem w niedziel Elena braa nas na wycieczk do parku Chapultepec, do Xochimilko albo jeszcze gdzie indziej. Od czasu do czasu wybieraa si z nami w odwiedziny do naszej babki i ciotki Guadalupe. Przez ca drog Manuel i Roberto nieli Mart i mnie na plecach. Babka wyrabiaa sodycze, ktre sprzedawaa na ulicy, i zawsze dawaa nam co sodkiego. Po jej mierci dalej odwiedzalimy ciotk. Ale te odwiedziny u rodziny mojej matki trzeba byo trzyma w tajemnicy, bo ojciec gniewa si na kadego, kto nas tam prowadzi. Nie lubi rodziny mojej matki, bo duo si w niej pio, a ojca krytykowano 149 za maestwo z Elen. Nasza macocha, poczciwa, nigdy mu nie mwia, e tam bywamy. Zawsze staraa si, eby nie stao si nam nic zego. Nie wiem dlaczego, ale zawsze lubiam przede wszystkim towarzystwo

starszych kobiet. Kiedy moi bracia i siostrzyczka bawili si na dworze z paczk przyjaci, ja siadaam najczciej na progu, szyjc i gawdzc z La Chat. Opowiadaa mi o tym, jaka szczliwa bya niegdy, zanim rzuci j m, i jak to seora Chucha, mieszkajca w pokoju numer 27 w naszej Casa Grande, zabraa go jej. Rzadko kiedy miaam przyjaciki, ale La Chata zachcia mnie, ebym zaprzyjania si z Candelari, crk Chuchy, tak ebym moga szpiegowa, co si dzieje w tamtej rodzinie. Candelaria bya bardzo brzydka, ale miaa mae niebieskie eczko, do ktrego lubiam si ka, bawic si w jej dziecko. Ile razy wrciam do domu po zabawie z Candelari, La Chata wypytywaa mnie o jej rodzin. Nienawidzia seory Chuchy i czsto skarya si ojcu, e Chuchaj obrazia i e w ogle jest poda, szczeglnie jak si upije. Jednego dnia La Chata wysza po mleko, szybko wrcia i znw wybiega. Zwykle z trudem miecia si w wskich drzwiach, taka bya gruba, ale tym razem wesza i wysza zupenie atwo. Ojciec czyta Elenie, ja bawiam si malekimi mebelkami, ktre Elena mi kupia, a Marta - kulkami na pododze. Usyszelimy jakie krzyki i piski i wybieglimy na podwrze. Ojciec nie chcia pozwoli, ebymy z Mart zobaczyy, co si dzieje, ale Elena wlaza po drabinie na dach i zobaczya, e to La Chata bije si z Chuch. Po chwili ojciec wrci do domu z La Chat. Wosy miaa potargane i strasznie podniecona opowiadaa mu, jak to byo. Kiedy posza ju do siebie, ojciec z Elen miali si z tej ktni i opowiadali sobie, jakie to byo zabawne, kiedy te dwie kobiety tarzay si po ziemi. Nastpnego dnia La Chata przysza do pracy, jak gdyby nic si nie wydarzyo. Ale Candelaria nigdy si ju do mnie nie odezwaa i ja nigdy ju do niej nie chodziam. Drug moj przyjacik" bya seora Andrea, ktra mieszkaa pod numerem 28. Bya to kobieta o macierzyskim wyrazie twarzy i wielkich piersiach. wietna z niej bya gospodyni - to ona nauczya mnie szy. Pomagaam jej, opiekujc si jej dziemi. Cae dnie spdzaam u niej i czsto przysyano tam po mnie Mart albo Roberta. Ale nasza przyja 150 skoczya si, kiedy seora Andrea oskarya Roberta o to, e ukrad jej brzytw. Ojciec da mu baty i musia mowi Andrei kupi now brzytw. Roberto zrobi si strasznie uparty i krnbrny, a w domu by zupenie nieznony. Nigdy si nie mg zgodzi z Elen i wcieka si, gdy przy niej siedziaam. Gupia jeste - mwi do mnie. - Ona przecie nie jest wcale nasz matk. Przesta si przy niej krci".

Mwi Elenie prosto w twarz rne obraliwe rzeczy, a ona dawaa mu klapsy albo cigna go za wosy. Pniej dostawa jak kar od ojca, prawie codziennie by bity. Z Manuelem te si darli i on zawsze by gorzej poszkodowany. Roberto czsto znika na jaki dzie czy dwa i nikt si tym nie przejmowa, ale raz nie byo go przez pi dni i ojciec zacz si martwi. Kto mu doradzi, eby owin figur witego Antoniego w jakie ubranie brata i postawi j do gry nogami w zamknitej na klucz szafie. Za tydzie, mwiono, Roberto bdzie w domu. Ojciec zrobi tak i na sidmy dzie Roberto wrci. By w Veracruz odszuka rodzin matki. Wybra si tam bez pienidzy, takjak sta, a wiedzia tylko tyle, e mieszkaj blisko jakiej hacjendy. Potem to uciekanie z domu weszo mu ju w nag. Do szkoy pierwszy raz zaprowadzia mnie macocha. - Zosta tutaj - powiedziaa mi. - Przyjd za chwilk i przynios ci kawy. Czekaam, mylc, e zaraz bdzie z powrotem. Musiaam mie bardzo skrzywion buzi, kiedy zobaczyam, e jej nie ma, bo nauczycielka wzia mnie pod brod i powiedziaa: - Nie pacz, malutka. Popatrz, ile masz tutaj przyjacieczek. Twoja matka zaraz przyjdzie. Na pocztku drugiego roku szkoy podstawowej staam w kolejce, eby zapisa si do odpowiedniej klasy. Ranek by bardzo chodny. Prawie wszystkie matki ju tu czekay, a Eleny jeszcze nie byo, wic zaczam si ju ba. Widziaam, e dziewczynki podchodz po kolei, a matki przysuwaj si i podaj nazwisko. Elena przysza wanie w chwili, kiedy pytano mnie o drugie nazwisko, to jest nazwisko matki. Kiedy Elena zobaczya, e go nie znam, spytaa szeptem: 151 - Chcesz, podam jako drugie nazwisko moje? Nie bdziesz za? Powiedziaam, e nie, i w ten sposb zostaam zapisana jako Consuelo Sanchez Martinez. Ale bracia i ciotka, kiedy si o tym dowiedzieli, mwili, e Elena nie jest przecie moj matk, e jestem gupia i e jeli j tak kocham, to mog sobie z ni pj. W tej klasie po raz pierwszy mnie okradziono. Bya to dziwna historia i pniej bracia wymiewali si ze mnie. Jaka pani wzia na chwil do potrzymania mj nowy paszczyk i pudeko z przyborami szkolnymi, a potem znikna razem z nimi. Od tego dnia ktry z braci musia pod grob bicia odprowadza mnie pod bram szkoy, gdzie powtarza

zawsze: Jeeli odezwie si do ciebie jaka pani...". Wystarczyo, e powiedziaam ojcu, e Manuel czy Roberto nie odprowadzili mnie do szkoy, a byo pewne, e dostan lanie. Kiedy w poowie roku szkolnego seorita powiedziaa, e zaczniemy si uczy uywa atramentu, poczuam si kim niezmiernie wanym. Pamitam, jak wchodziam w bram z ksikami pod pach i z pustymi rkoma, eby ludzie widzieli moje poplamione atramentem palce. Ile razy pani powiedziaa nam, e bdziemy uywa atramentu, tyle razy prosiam ojca o now obsadk. I zawsze dostawaam to, co chciaam. Wystarczyo, ebym pokazaa ojcu spis przyborw szkolnych, a ju nastpnego dnia miaam wszystko, co trzeba. To samo byo z ubraniem; jeli chodzio o ubranie do szkoy, mielimy wszystko niemal bez proszenia. Elena pierwsza uczya nas si modli. Wieczorem kazaa nam wszystkim czworgu klka i powtarza to, co mwia. Naj nieznoniej si byli Roberto i Manuel, bo szturchali si okciami i miali si tak dugo, pki ich nie odesano do kuchni. Co do mnie, to najpierw nie podobao mi si to klczenie ze skrzyowanymi rkami, bo nie wolno byo nawet mrugn okiem. Pamitam, e jak miaam cztery czy pi lat, ojciec bra wieczorem rk mojej siostry i moj i robi znak krzya. Ojciec i Roberto egnali si codziennie rano, zanim wyszli do pracy. Zawsze bardziej tego przestrzegali ni my, pozostali. Kiedy miaam sze albo siedem lat, Elena zacza nam opowiada przykady z ycia witych, ktrych nauczya si od ksidza ze swojej 152 wsi. W tych opowiadaniach zawsze bya mowa o jakim cudzie, a temu, kto by dobry, ukazywa si na koniec Pan Jezus. W jednej z tych historii nieposuszna crka, ktra nie szanowaa matki, zostaa ukarana. Posza potem do spowiedzi i ksidz jej powiedzia, e grzechy zostan jej odpuszczone, kiedy z gwodzi wyrosn kwiaty. Kiedy usyszaam t histori, pomylaam sobie: Jak by to byo cudnie, gdyby i dla mnie nadszed taki dzie". Czsto, korzystajc z tego, e w pokoju byo ciemno, pakaam, przypominajc sobie, jaka byam za przez cay dzie, i czuam si nawet szczliwa na myl o karze, ktr bd musiaa wycierpie. Prosiam o przebaczenie i obiecywaam szczerze, e ju nie bd si zocia ani krzyczaa na brata. Opowiadane przez Elen ywoty witych to bya pierwsza w moim yciu prawdziwa nauka religii. Pki Elena ya, chodzilimy z ni na msz (ojciec nigdy

nas nie zabiera) i uczylimy si obchodzi wita religijne, jak Dzie Zmarych albo Wielki Tydzie. Na katechizm zaczam chodzi dopiero wtedy, kiedy przeprowadzilimy si do Casa Grande. Raz po poudniu piymy z Elen kaw i ogldaymy jak ksik z obrazkami, kiedy usyszaam dwik dzwoneczka. Wyjrzaam i zobaczyam, e kilkoro dzieci biegnie, a kade niesie may stoek. Nie pytaam, co to znaczy, ale nagle ukazaa si jaka niezgrabna posta ubrana na czarno, z wosami uczesanymi w kok i z racem na piersi. Przesza tu obok mnie, dzwonic dzwoneczkiem. - A ty nie idziesz na katechez? W odpowiedzi umiechnam si i skinam gow. Spytaam ojca o pozwolenie. Zgodzi si i posa nas wszystkich czworo. Jaka byam szczliwa! Nie mina chwila, a ju biegam przez podwrko z krzesekiem w rku. Siostra i obaj bracia te nieli dla siebie stoki. Seorita mwia co do siedzcych dokoa niej dzieci. Nigdy dotd nie syszaam czego takiego jak to, o czym mwia. Elena nauczya nas Ojcze nasz i Zdrowa, a poza tym modlitwy do anioa stra, ale to byo zupenie co innego. Zawsze, kiedy si ju rozchodzilimy, dostawalimy cukierki. Wtedy, za pierwszym razem, lecielimy do domu na wycigi, eby pokaza ojcu, comy dostali. Byam naprawd szczliwa. Sama z siebie uznaam to 153 chodzenie na katechez za obowizek. Byam bardzo za, e Roberto i Manuel nie przychodz. Powiedziaam o tym ojcu. Raz zobaczyam t sam seorit w grupce starszych dziewczt - ona mwia, a one chrem odpowiaday. Kiedy skoczya, spytaam jedn z dziewczt: - Co to byo? - Co ty, nie wiesz? - odpowiedziaa. - To byy przykazania boskie. Zawstydziam si i nic ju nie mwiam. Zreszt baam si, e ta dziewczyna mnie uderzy. Kiedy przerobilimy katechizm, powiedziaam seoricie, e chciaabym si uczy teraz przykaza boskich. - Ale one przygotowuj si do Pierwszej Komunii... - powiedziaa na to. Poczuam wtedy, jakby promie wiata zabysn mi nad gow. Nie odpowiedziaam nic, ale od tej pory jedynym moim pragnieniem byo pj do Pierwszej Komunii i potem umrze. Nie wiem, skd si to we

mnie wzio. Nie wiedziaam nawet dobrze, co to znaczy Pierwsza Komunia", i nie pytaam o to. Potem ju adna seorita nie przychodzia do nas na nauk. Na prno czekalimy na naszych stoeczkach. Wracaam do domu za. - Co ci jest, creczko? - pyta mnie tata. - Nic, nic mi nie jest. Ale czuam si tak, jakby ju nikt teraz o mnie nie pamita. Dosy dugi czas nie mielimy katechezy, ale powtarzaam sobie w pamici to wszystko, czego si nauczyam. Potem zamieszkaa u nas Santitos, matka Eleny, i troje jej modszych dzieci. Wszyscy spali na pododze. Santitos bya bardzo religijna. Ubieraa si zawsze na czarno i co wieczr modlia si, co wydawao mi si wtedy czym bardzo niezwykym. Kiedy widziaam Santitos modlc si z racem w rku i z tak powan twarz, mylaam sobie, e ona pewno niedugo umrze i dlatego tak si modli. Raz, kiedy Santitos odmawiaa raniec, spytaam j, jaki jest ten Pan Jezus. Z ca dobr wol zacza mnie uczy. Jakie trudne okazao si to wszystko! I jak ja szanowaam Santitos! Nauczya mnie modlitw Seor Jesucristo i Yo 154 Pecador. Poprosiam tat, eby mi kupi tak ksik, ktra pomoe mi pj do Pierwszej Komunii. Zgodzi si i tam wyczytaam, jak si trzeba zachowa, podchodzc do ksidza. Jedyne niedobre wspomnienie, jakie pozostao mi po Elenie, to by al, e to przez ni utraciam zudzenia co do Santos Reyes (Trzech Krli). jeszcze majc osiem lat, wierzyam w Trzech witych Krli, ktrzy 6 stycznia przychodz z prezentami dla dzieci. Przez duszy czas nie chciaam uwierzy, e naprawd jest inaczej. Nawet bracia opowiadali mi duo o Krlach. W okresie gwiazdkowej posada, z zapadniciem zmroku Manuel i Roberto siadali z Mart i ze mn na progu i pokazywali nam trzy najjaniejsze gwiazdy z konstelacji Wielkiej Niedwiedzicy: - Patrz, siostrzyczko, widzisz te gwiazdy? Te trzy mae gwiazdki to Trzej Krlowie. Pamitam, jak co roku, na chwil przed zaniciem, spogldaam jeszcze na niebo - wwczas naprawd wydawao mi si, e gwiazdy przybliaj si ku mnie. Wyobrania kazaa mi widzie dokoa nich tak mocne wiato, e razio mnie ono, nawet kiedy spaam. Nastpnego dnia znajdowaam zabawki. Tego roku postanowiam przekona si, czy Elena mwi prawd, i pod-

glda, co robi ojciec. Wieczorem Marta i ja udawaymy, e pimy. Wreszcie ojciec myla, e ju usnymy, i widz - wkada zabawki do naszych butw. A wic to prawda! Sen si rozwia, zrobio mi si smutno. Nazajutrz ojciec wsta rano, eby wyj do pracy, i jak co roku powiedzia: - Szybko, creczko, id zobaczy, co ci przynieli Krlowie! No id! Popatrzyam na te moje prezenty, ale nie byo ju w nich tego czego czarodziejskiego, co dotd otaczao otrzymywane zabawki. To by jedyny raz, kiedy czuam, e nie lubi Eleny. Najsilniejsze wraenie, jakie pozostao mi z tego okresu, to wspomnienie pewnego wieczoru, kiedymy wrcili z kina do domu. Zwykle tata nis Mart, a Elena trzymaa mnie za rk. Tego jednak wieczoru wszdzie byo bardzo ciemno i doroli nagle zupenie umilkli. Ojciec otworzy drzwi i powiedzia Elenie, eby mnie trzymaa przy sobie. Gow miaam mocno przycinit do jej sukienki. Kazali mi zamkn oczy 155 i Elena wzia mnie na rce. Nie syszaam nic, ani niczyjego gosu, ani przekrcania klucza w zamku - nic. Kiedy pozwolono mi ju otworzy oczy, leaam w ku. Spytaam, dlaczego musiaam je zamkn, ale ojciec powiedzia tylko: - pij ju. Jest pno. Zasnam, bardzo zaciekawiona. Nastpnego dnia Roberto powiedzia, e widzieli jakie duchy, zakonnice chodzce po cianie, a na ich czele ksidza. Nie wiem, czy to bya prawda, czy nie. Ojciec ju nigdy o tym nie wspomina. Zawsze byam bardziej strachliwa ni moi bracia i siostry. Raz, kiedy miaam osiem czy dziewi lat, Roberto okropnie mnie nastraszy - wysypa na mnie cay worek myszy. To by taki wstrzs, e zemdlaam. Potem baam si potwornie myszy i szczurw, bardziej ni czegokolwiek innego na wiecie. Kiedy tylko zobaczyam mysz, czy to yw, czy martw, uciekaam z krzykiem. Pamitam, jak kiedy rano w Casa Grande wyszed ze swojej dziury obrzydliwy stary szczur. Jeszcze spaam, ale syszc, e co skrobie pod kiem, zaraz si obudziam. Otworzyam szeroko oczy i - wstrzymujc oddech - czekaam, czy zwierz nie wdrapie si na ko. Kiedy skrobanie sycha byo coraz bardziej, zaczam woa na ojca najpierw cichutko, potem troch goniej. Gdy usyszaam szczura tu przy mojej gowie, wrzasnam jak optana. Ojciec zerwa si w okamgnieniu i za-

pali wiato. Zwierz rzucio si do ucieczki. Ja daram si bez przerwy: - Szczur! Szczur! Bracia wyskoczyli ze swojego posania na pododze i zaczli goni go z kijami. Ale szczur nie dawa si zapa. Wymyka si wci i nie mogli go zabi. Kiedy wreszcie udao si im go dosign i uderzy (na sam myl o tym dostaj gsiej skrki), zwierz pisno, a ja krzyknam. Do tej pory sysz te jego okropne, przeraliwe piski. Za kadym razem, kiedy go trafiali, podskakiwaam caa do gry. Ojciec kaza potem zrobi now podog. Nie potrafi uprzytomni sobie, od kiedy przestaam lubi Casa Grande, co wicej, poczuam do tego miejsca nienawi i zaczam tu cierpie. Mylaam, e Elena bdzie ze mn zawsze, ale stao si inaczej. 156 Umara tu, w Casa Grande, a po jej mierci rodzina zacza si rozpada, ojciec z kadym dniem robi si coraz bardziej surowy, bracia coraz bardziej wrogo do mnie nastawieni i jedna bieda sza za drug. Moe zawini tu mj brak charakteru, kto wie. Pki ya Elena, nie miaam takich strasznych zmartwie. Czuam, e mam wszystko, czego mi potrzeba: mio ojca, mio Eleny. Bracia mnie bili, to prawda, ale nie cigle, a poza tym to ich bicie nie zawsze byo bardzo bolesne. Nigdy nie przychodzia mi do gowy myl, e moja wasna rodzona matka nie yje. Kiedy byam na przykad w trzeciej klasie, nauczycielka nauczya nas piosenki na Dzie Matki i byy wielkie przygotowania na przyjcie matek - tace, recytacje, rysunki. Bolao mnie to. W tym czasie nie byo dla mnie nic bardziej wzniosego ni ojciec. Matki, tylko matki - mylaam sobie. - Dlaczego robi takie fiesty dla matek, skoro ojcowie s przecie o tyle waniejsi? To mj tata kupuje mi wszystko i nigdy nas nie opuszcza. Powinno by jakie wito dla ojcw i wtedy poszabym wystrojona w indiaski strj albo w co innego". Ale potem Elena zacza chorowa. Dowiedzielimy si, e miaa grulic. Siedziaa caymi godzinami na socu, tak eby jej wiecio w plecy. Wosy jej wydaway si w socu czerwonawoblond. Wychuda i nieraz wpadaa w omdlenie, cho braa tyle lekarstw i chodzia od doktora do doktora. Ojciec by bardzo zgnbiony i coraz bardziej j rozpieszcza. Zawsze kupowa jej adne sukienki i pantofle na wysokich obcasach, a nawet futrzany akiecik; bra j, gdzie tylko chciaa i, i teraz to ju co dzie

przynosi jej prezenty. A Elena bya coraz sabsza i sabsza; wreszcie za rad doktorw posza na duej do szpitala. Ojciec by bardzo smutny. Codziennie wraca teraz do domu po poudniu, troch pniej ni zwykle - chodzi j odwiedza. Gaska mnie po gowie i pyta: - Tsknisz za Elen, madre7. No, no, ona niedugo wrci. I widziaam, jak do oczu napywa mu za. W rody, kiedy La Chata miaa wolne, ojciec sam nas kpa, dawa nam niadanie, pra skarpetki i kaza chopcom zajmowa si gospodarstwem. 157 Ale dom by ju jak nie ten sam; wszystko zaczo pomau i ku gorszemu. Najbardziej aowaam, e marniej nam kwiaty. Ojciec bardzo nad tym ubolewa. Czasem syszaam, e krzyczy: - Caray\ Nic tu nie mona utrzyma! To wstyd! Zdaje si, e nikt tu nie potrafi si niczym zaj. La Chata milczaa. Santitos take. La Chata staraa si utrzyma dom w czystoci, ale my, dzieci, wskakiwalimy na ka i na st i wszystko brudzilimy. Kiedymy si pokcili - albo ot tak, dla zabawy - chwytalimy kawaki wgla drzewnego ze skrzynki pod zlewem i rzucalimy w siebie, a na cianach i pododze zostaway potem czarne smugi. La Chata gderaa i krzyczaa na nas, nie przebierajc w sowach, i wyganiaa nas na podwrze. My z kolei skarylimy si ojcu, e daje nam tylko stary chleb i kartofle z jajkami. Pki Elena bya z nami, jedlimy wszyscy dobrze, ale La Chata chowaa mleko i owoce i robia osobno potrawy dla siebie i ojca. Wcale nie bya dla nas dobra, ale kiedy mwilimy o tym ojcu, kaza nam milcze. Moe coraz wicej pienidzy trzeba byo na pielgnowanie Eleny, a moe dlatego, e polubi handel, do, e zacz sprzedawa rne zwierzta. Zacz od pidziesiciu ptakw, ktre trzyma w drewnianych klatkach rnych rozmiarw. Moi bracia czycili klatki dwa razy dziennie, ale mimo to w domu zaczo by brudno i mierdziao. Na cianach i pododze cigle byy plamy od ptasiego jedzenia i ajna. Z pocztku ojciec chowa tylko mae ptaszki, takie jak papuki i drozdy, ale pniej kupowa take wiksze papugi, gobie, baanty, a raz mielimy jakiego wielkiego wstrtnego ptaka, ktry jad tylko surowe miso. Mielimy te indyczki, a nawet borsuka, przywizanego do ng komody. Prawie caa wolna przestrze na cianach w sypialnym pokoju i w kuchni zawieszona bya klatkami. Kwiaty ojciec kaza usun, eby zrobi miejsce na skrzyn-

ki z kurcztami. Zrobi te dodatkow pk dla kilku przepiknych kogutw. My, dzieci, musielimy zbiera jajka i wkada je do kredensu. Kiedy Elena wrcia wreszcie ze szpitala do domu, ojciec kaza wybieli pokj i znw kupi par kwiatw doniczkowych. Ale ona w dalszym cigu bardzo le si czua i zamieszkaa w pokoju 103 przy najdalszym podwrku Casa Grande. Razem z ni przeniesiono tam toalet, ko 158 i kap, firanki, wazon, nie stuczony jeszcze abaurek na lamp i co tam byo adniejszego w domu. Nie wolno nam byo wchodzi do pokoju Eleny, tylko od czasu do czasu Santitos otwieraa drzwi i wtedy moglimy j widzie z podwrka. A kiedy si czua dobrze, wchodzia na dach i mogam z ni z dou rozmawia i pokazywa, co usyszaam. Kiedy Elena wyprowadzia si do oddzielnego pokoju, zjawia si u nas moja starsza przyrodnia siostra Antonia. Ojciec przyprowadzi j w nocy, kiedy spaam. Nastpnego dnia z rana zobaczyam wrd domownikw jak nieznajom. Leaa tu koo mnie, w moim ku. - Czemu nie przywitasz si z siostr? - spyta ojciec. Bracia rozmawiali z ni, ale ja nie chciaam. Nie odezwaam si ani sowem. Przygldaam si tylko z daleka. Byam okropnie zazdrosna. Nigdy dotd nie widziaam ojca z adn kobiet. Jak to moliwe? Skd si ta Antonia wzia? Ale nie omieliam si spyta ojca, a on mi nie wytumaczy. Par dni wczeniej, zanim j sprowadzi, powiedzia nam tylko tyle: - Przyjd tu z wasz siostr. To ju seorita. Skoczya szst klas. Sowo seorita" oznaczao dla mnie wwczas mod kobiet o dugich, ondulowanych wosach i w okularach, ubran w ciemny kostium przywodzio mi na myl kogo, kogo naley szanowa, wic naprawd nie mogam si doczeka, kiedy poznam t now siostr. Ale okazao si, e to kto zupenie inny. Antonia miaa wsk twarz, troch wyupiaste oczy i proste wosy zwizane wstk. Ubrana bya w zwyk sukienk. Troch byam rozczarowana, a troch zadowolona, bo widzc j, z mniejsz niechci mylaam o wasnym wygldzie. Z pocztku Antonia bya bardzo mia i pomau zdobya sobie nasze zaufanie. Uporzdkowaa dom i zadbaa znw o to, eby byo adnie: o zasony w drzwiach, kwiaty na otarzyku. Ale pniej wszyscy czworo niemao si przez ni nacierpielimy. Moja nienawi do niej zacza si od tego, e ojciec zupenie inaczej traktowa j, a inaczej nas wszystkich. Zmieni si. Pierwsz oznak byo co, co zdarzyo si pewnego popoudnia, kiedy

wrci do domu w bardzo zym humorze. Wpad i zobaczy awk na rodku kuchni; kopn j na bok i krzykn: 159 - Ty gupia wariatko! Widzisz, e co stoi, i nie ruszysz si nawet?! Zabieraj std t awk, ale szybko! Przez chwil nie wiedziaam, co zrobi. Nie miaam pojcia, gdzie przesun awk. Wreszcie wsunam j pod zlew. Byam wstrznita: ojciec nigdy dotd nie odzywa si do mnie takimi sowami. Do moich braci, owszem, ale do mnie nigdy. Wieczorem nie chciaam je kolacji, mylc, e to da taki skutek, jaki nieraz ju dawao: zwykle, jeli nie chciaam je, ojciec przemawia do mnie serdecznie, pyta, co bym chciaa, i posya po przysmaki. Tym razem byo cakiem inaczej. Poszam do ka, nie tknwszy niczego, a ojciec nawet nie zwrci na to uwagi. Zacz Antonii czyta gazet. Schowaam si pod kodr, powstrzymujc zy. Wstydziam si paka przy tej nieznajomej, ktra bya moj siostr. Cigle si teraz zdarzao co takiego, e laam zy do mojej kawy. Ojciec mwi tylko: - Przesta baznowa i jedz. To, e pacz, nic go ju nie obchodzio. Kiedy pierwszy raz usyszaam, jak mu Antonia pyskuje, nie mogo mi si pomieci w gowie, e on pozwala na takie bezczelne zachowanie. Mymy oczu nie mieli podnie, kiedy na nas krzycza, nawet Manuel, ktry by najstarszy, a tymczasem ona odpowiadaa mu podniesionym gosem, kiedy jej przysza na to ochota. A jak kupowa dla Antonii sukienk, zawsze bya w lepszym gatunku ni nasze. eby j nakoni do czego, prawie zawsze dawa jej prezenty. A ja coraz bardziej czuam si tak, jakbym bya w domu nikim. Jedno mielimy surowo zakazane: dotyka radia. Musiao by zawsze nastawione na t stacj, ktrej ojciec sucha poprzedniego wieczoru. Tak samo nie wolno byo przestawia mebli, jeli on na to nie pozwoli, inaczej zaczyna krzycze: - Kto to ruszy? Czemu to nie na swoim miejscu? Czy w tym domu nikt si ju ze mn nie liczy? Zaraz mi to przesun z powrotem! Wic jak kiedy z rana zobaczyam, e Antonia krci przy radiu, powiedziaam jej, eby przestaa, bo ojciec bdzie si gniewa. Nie zwrcia nawet na mnie uwagi i przekrcia radio na inn stacj. Wszyscy czworo bylimy zdziwieni, e ojciec dowiedzia si o tym i nie powiedzia ani sowa.

160 Jednego dnia ojciec przynis Antonii puder firmy Max Factor, o ktrym syszaa w radio. Ona go prosia o pudeko dla kadej z nas, wic zabolao mnie, kiedy zobaczyam, e przyszed do domu tylko z jednym pudekiem i da go jej. Antonia wzia pudeko do rki i powiedziaa: - Suchaj, Consuelo, bdziesz i ty z niego braa. Ale ja odpowiedziaam z pogard: - Nie chc. A na co mi to? Uywaj go sama. Tonia obrazia si i wysza. Nalewaam sobie kawy, kiedy usyszaam trzanicie drzwiami, i nagle stan przede mn ojciec z takim wyrazem twarzy, e caa zadraam. - Co ty zrobia Antonii? - spyta. - Nic, tatusiu. Powiedziaam jej tylko, e nie chc adnego pudru. - Idiotka! Gupia, za dziewczyna! Za drugim razem, jak zrobisz co takiego, dam ci w twarz, a ci zby wylec. Bdziesz je po podwrku zbieraa - mwi, zaciskajc pici. Pochyliam tylko gow i bez sowa siadam na progu. Wieczorem poszam do ka bez kolacji, a pniej w ciemnoci pakaam i lamentowaam, e Elena ju z nami nie mieszka. Zaczo si te cige okamywanie nas. Popoudniami, kiedy ojciec wraca do domu, Antonia bya ju ubrana i razem gdzie wychodzili. Mwili zwykle, e id do doktora, ale szli do kina. Widziaam, jak ojciec z Toni id przez podwrze. Braa go pod rk i szli sobie oboje, razem. Kiedy ojciec wychodzi z nami, trzyma nas zawsze tak mocno za rk, e po powrocie do domu a mnie bolao. Braciom nigdy nawet nie pozwoli zbliy si do siebie. Szli prawie zawsze z tyu albo z przodu, ale nigdy obok niego. Rwnie z innych powodw byam o Antonii zego zdania. Dokoa swego lustra na komodzie powtykaa pocztwki - fotografie pnagich kobiet i kabaretowych tancerek. Wszystkim nam si to nie podobao, nawet Manuelowi, ktry w tym okresie cae dnie spdza poza domem i nigdy si nie interesowa, co si w domu dzieje. Wreszcie poskaryam si ojcu, proszc, eby pozdejmowa te obrazki. Nie powiedzia na to nic, ale w dwa dni pniej na miejscu tych obrazkw pojawiy si fotografie 161 Pedro Infante i innych aktorw, ktre Antonia pokazywaa potem swoim przyjacikom.

To bya druga rzecz, ktra wszystkim nam czworgu wydawaa si niesprawiedliwoci. Ojciec nigdy nie pozwala przychodzi do domu naszym kolegom czy koleankom. Jeli przypadkiem, wrciwszy do domu, zasta kogo, wypdza zaraz na dwr: - Do widzenia, dziewczynko. Id si bawi ze swoj mam. Za pno ju na wizyty. Ale z przyjacikami Antonii nigdy tak nie byo; rozmawia z nimi i mia si. Nigdy dawniej nie obchodzilimy naszych urodzin ani imienin do czasu, kiedy Antonia upara si, eby obchodzi uroczycie imieniny ojca. Byo to pierwsze przyjcie na jego cze i pierwszy raz mielimy wtedy w domu specjalne kieliszki do podawania cuba libre, napoju z rumu i coli. Na urodziny Antonii ojciec kupi jej wszystko: sukienk, buciki, poczochy, nawet tort. Nam musiao wystarczy tylko spojrzenie na ten tort, bo ojciec i Antonia zabrali go do domu jej matki, Lupity, gdzie zrobili przyjcie i go pokrajali. Byo nam bardzo przykro, ale adne z nas nie poprosio o kawaek na sprbunek - moe z dumy, moe ze strachu przed awantur, a moe dlatego, eby si nie rozpaka, do e adne z nas nie poprosio o kawaek tego tortu. Ale byo nam bardzo przykro. Marta patrzya tylko z ka i szepna do mnie: - Dla niej to kupuj tort. Niech sobie zjedz to wstrtne torcisko. Na pewno wcale nie jest dobry. Raz tylko odwayam si spyta ojca, kto kupi Antonii ten tort, a on powiedzia, e jej matka. Nie uwierzyam, bo Lupita skaleczya si wtedy w rk i chwilowo nie pracowaa w restauracji. Potem wszyscy chcielimy mie na urodziny tort, ale ojciec powiedzia: - Co wy sobie mylicie? Czy mnie pienidze z nieba lec? Musz paci za mieszkanie, wiato i ycie. I tak byo, ile razy tylko poprosilimy go o co, co nie byo potrzebne do szkoy. Co wewntrz mnie krzyczao, co pakao, kiedy tak odpowiada na te proby, szczeglnie kiedy widziaam, jak rozpieszczana jest moja 162 siostra. Jake ty moesz pozwoli, eby mj biedny tatu tyle na ciebie pienidzy wydawa - mylaam sobie w duchu. - Biedaczek, tak ciko pracuje! Czy nic ci to nie obchodzi?". I szam do Jolandy opowiedzie jej o tym, co sobie mylaam. Oczekiwaam od niej pociechy, a ona mwia mi, e trzeba to znie i nic nie mwi, e ojciec z czasem zauway,

jak nieadnie postpuje Antonia. Wic czekaam i czekaam, ale on nigdy nic nie zauway. Przeciwnie, czuam, jak ojciec wci coraz bardziej i bardziej oddala si od nas. Mart pocztkowo jakby nie obchodzia ta zmiana w ojcu. Ale pniej, kiedy zrobia si nieznona i nie chciaa chodzi do szkoy, ojciec zacz na ni krzycze i bi j rzemieniem. Wtedy ona take zacza wini o to Antoni i przeklina j. Suchaam tego z rozkosz, jak najcudowniejszej muzyki, i jeszcze j zachcaam. Ale najczciej czuam tylko ciar w sercu i policzki paliy mnie ze wstydu, kiedy syszaam, jak ojciec krzyczy na nas i nazywa nas leniuchami i azgami. Zadawaam sobie oczywicie mnstwo pyta. W nocy po prostu krcio mi si w gowie, czuam si zagubiona w naszym ciemnym pokoju. Czasem, kiedy pakaam, Antonia prbowaa mnie pociesza, ale zawsze j odtrcaam. Nie chciaam ani jej pieszczot, ani sw: - Co ci jest, Consuelo? Dlaczego paczesz? Czy ojciec ci skrzycza? To ostatnie pytanie wydawao mi si tak okrutne, e gdybym tylko moga, uderzyabym j zaraz. Wieczorami, kiedy Antonia chciaa nam przeczyta jak powiastk albo co z gazety, okazywaam niezadowolenie. Uwaaam, e robi to tylko po to, eby jeszcze bardziej przypodoba si ojcu, i jak tylko zacza czyta, zaraz odwracaam si plecami i udawaam, e pi. Nie mogam zrozumie tego, e Antoni traktuje si inaczej dlatego, e jest starsza. Wiedziaam tylko jedno: ojciec kocha j bardziej ni nas. Zaczam wtpi, czy naprawd jestem jego crk. To wanie czuam, widzc jego obojtno nie tylko w stosunku do mnie, ale te do Marty, ktra bya dawniej jego ulubienic. Teraz bi j, jeli tylko Antonia si na ni poskarya. Mnie nigdy nie bi, ale odzywa si do mnie takimi sowami, e to byo gorsze od bicia. Nigdy mu nie odpowiadaam. Nie mogam: sowa nie chciay mi przej przez usta. 163 Zamiast tego szy mi do gowy i czuam tylko, e chc std odej i nikogo nie widzie. Mniej wicej w tym czasie miewaam okropny sen, z ktrego budziam si oblana potem i zapakana. Widziaam w nim ojca w wyblakym ubraniu roboczym, w sombrero na gowie. Bi i pdzi bez litoci od siebie ca rodzin. Mnie jeszcze nie uderzy, ale krzyczaam na cay gos: Uciekajcie! Uciekajcie! Tata oszala! Pozabija nas!". Wszyscy wybiegli. Krzesa byy poprzewracane, talerze potuczone. Z progu kuchni zoba-

czyam, e ojciec grubym sznurem przywiza Mart do ng ka i bije j jak popadnie. Sta nad ni, widzia, jak patrzy na niego bagalnie, ale nie przesta jej bi, nawet kiedy oblaa si krwi. Nagle uderzy - niechccy - w mosin spluwaczk, ktra zawsze u nas staa, przewrci j i wyla sobie na nog. Krzyknam do niego: Tata! Tata! Czy tata zwariowa? Zostaw j! Przecie j zabijecie!" Nie zwrci na mnie uwagi i dalej wali. A ja, krzyknwszy, obudziam si. Potem zasnam, ale znowu zacz mi si ni ten okropny sen. Tym razem nio mi si, e ojciec przesun ko i pk z figurkami witych pod drug cian. Manuel i Roberto siedzieli w sypialni, a ja z Mart krztaymy si w kuchni. Drzwi do sypialni byy tylko w poowie przymknite, tak e widziaam przez szpar, co si tam dzieje. Widziaam, jak ojciec pochyla si nad kiem, a w rku trzyma serce - serce, ktre przed chwil wydar z piersi modego malarza Otna, mieszkajcego w naszym domu. Otn lea na ku, na wznak. Wida byo w jego piersiach otwart jam, z ktrej wydarto to serce. Ojciec trzyma je wysoko w grze i komu dawa. Poczuam straszliwy lk i obudziam si, krzyczc tak samo jak zawsze, kiedy mi si co nio. Nigdy ju nie mogam zapomnie widoku ojca, jak trzyma w rkach to okrwawione serce. W dniu mierci Eleny byymy wszystkie w domu: Marta, Tonia i ja. Przyszed ojciec i ze zami w oczach kaza nam pj tam i poegna si z ni. Wszystkie trzy pobiegymy do jej pokoju. Po drodze powtarzaam sobie wci: Jezu kochany, to nieprawda, to przecie nieprawda". Kiedymy weszy, w pokoju bya Santitos z racem w rku. Elena bya bardzo blada, wargi miaa mocno czerwone, a wosy rozrzucone na poduszce. Roberto sta i paka; Tonia i Marta te pakay. Ja miaam 164 gardo cinite. Santitos wzia Elen za rk i otrzymalimy jej bogosawiestwo. Potem ojciec odesa Mart i mnie do domu, gdzie wyymy jak dwa samotne kojoty. Nastpnego dnia, na pogrzebie, pakalimy wszyscy, a najbardziej ojciec. Obj mnie ramionami i powtarza: - Opucia nas, creczko, opucia na zawsze. Elen pochowano na cmentarzu Dolores, pod drzewem piru. Po powrocie do domu ojciec zaraz poszed do jej pokoju, eby rozporzdzi jej rzeczami. Wikszo odda matce Eleny, cz posza na sprzeda. Tonia posza za ojcem i poprosia o toalet Eleny i jej porzdny paszcz, i ojciec da jej. Pniej ja go poprosiam o jak pamitk po Elenie i da

mi ma porcelanow laleczk. Od tej pory nasz dom wydawa mi si okropny. Ojciec zaraz po kolacji gasi wiato i kaza nam i do ek. Wieczory spdza poza domem z Toni albo do pna przesiadywa w kuchni. Z Robertem coraz bardziej si nienawidzilimy. Jeli on by na podwrku, ja szam do domu; jeli on by w domu, ja wychodziam na podwrko. Rano modliam si do wszystkich witych, eby si jeszcze nie zbudzi i nie zacz mnie bi. Czasem szam do szkoy bez niadania, eby unikn spotkania z nim, i baam si wrci do domu. To prawda, e nie byam anioem. Wiedziaam, e Roberto nie lubi, kiedy drzwi s otwarte, wic je naumylnie otwieraam. Kiedy je zamkn, otwieraam znowu, tak dugo, a dochodzio do bitki. Roberto tak strasznie mnie nienawidzi, e zabiby mnie, gdyby tylko mg. Raz mnie prbowa udusi, przyciskajc mi gow do desek ka. Innym razem - nie zapomn tego, pki yj - byam odwrcona do niego tyem, a on sta w progu; nagle poczuam po swojej lewej stronie jaki lekki pd powietrza. Kiedy obrciam si, eby zobaczy, co to byo, poczuam, e mi ciemnieje w oczach i gorzko robi si w ustach, bo o par centymetrw ode mnie tkwi wbity w cian n o bardzo ostrym ostrzu. Odwrciam si, popatrzyam na brata i dalej szukaam tego, co mi byo potrzebne - co mogam innego zrobi? Roberto wci sta w drzwiach i patrzy na mnie. Nie pokazaam po sobie strachu ani zoci. Przeszed obok, odepchnwszy mnie tak mocno, 165 e upadam na ziemi, i wycign n. W tej chwili poczuam, jakby delikatne wkna mojego serca rozluniay si powoli i przeciekaa przez nie gorycz, ktra - sczc si wci - w kocu mnie zabije. Wstaam z ziemi przekonana, e jeli dam mu jaki powd, dokoczy to, co sobie zamierzy. Wyszam z domu i pobiegam do Jolandy. Pomimo wszystko musz przyzna, e po niejednej bitce Roberto przychodzi do mnie i mwi: - Bolao ci, siostrzyczko? Nie gniewaj si, dobrze? Prosz ci, siostrzyczko. Na co ja wrzeszczaam: - Wyno si, ty wstrtny czarnuchu! eby zgin! Tak bi... Czekaj, a tata wrci! - I trc oczy, daram si z blu i wciekoci. Potem, kiedy ojciec wrci, a Roberto dosta ju lanie, szed wypaka si w ciemnej kuchni. Siedzia midzy piecykiem a kredensem, z wo-

sami spadajcymi na czoo, z zasmarkanym nosem i jedn szelk od spodni zsunit z ramienia. Szlocha dugo i nikt go nie pociesza. Nikt nawet nie zauway, kiedy wyszed z domu, ale ju po paru minutach kto przychodzi ze skarg, e Roberto uderzy jakie dziecko albo co tam innego zmalowa. Tak, na swj sposb Roberto wci stara si zdoby uczucie wszystkich nas w rodzinie. Pamitam, jak raz wrci do domu w swojej wiatrwce z penymi kieszeniami orzechw. Dwa dni wczeniej dosta od ojca straszne lanie w nagrod" za co, co przeskroba. Wszyscy ju w domu mieli go dosy. Widz jak dzi, jak wraca w swoich czarnych spodniach od kombinezonu, w zdeptanych grniczych" trzewikach, z rozdartym rkawem koszuli, z zakurzonymi wosami. Wydawa mi si wtedy odraajcy, ale jak sobie teraz o tym pomyl, to mi si wydaje pikny, kiedy wyciga swoj kurtk kolejno do Toni, Marty, do mnie i czstowa nas orzechami. Podzieli je na kupki, kad dla jednej, i nawet pomg mi je rozupa. Ale ja si nie daam nabra - wiedziaam, e niedugo znw mnie z jakiego tam powodu zbije. Pamitam bardzo dobrze jeden wieczr. Roberto mia wtedy jakie czternacie lat. W pokoju byo ciemno, nawet lampka przed wit figur si nie palia, a ja z rkoma pod gow leaam w ku i mylaam 166 zastanawiaam si, dlaczego ojciec zrobi si dla nas taki inny. Przyszed Roberto, rozoy na pododze koo ka taty swj worek i poduszk i pooy si. Na podwrku odbyway si tace i sycha byo sowa popularnej piosenki. Byo to co takiego mniej wicej: Dusza mojego bbna, bo mj bben ma dusz, powiada, e nigdy ju spokojna nie bdzie, bo bben jest czarny. Ale jeli nawet nie lubicie ludzi czarnych, dusze w nich s biae i biae serca". Nie wiem, czy Robertowi co si nio, czy po prostu by pijany, ale te sowa tak go wzruszyy, e zacz szlocha coraz goniej i mwi jakby z wyrzutem: - Tak, tatuku, ty mnie nie kochasz, bo jestem ciemny, bo mam czarn skr. Dlatego nikt z was mnie nie kocha, a przecie mam bia dusz! Przykro mi si zrobio, jak to usyszaam. Faktycznie nigdy nie zwrciam uwagi na kolor jego skry. Nienawidziam go za to, e mnie bi, a nie, e by ciemny. Jestem przekonana, e Roberto okropnie chcia,

eby go ojciec wtedy pocieszy, uciska. Ojciec w odpowiedzi na te sowa odezwa si agodnie: - Csss... uspokj si i pij ju. pij ju, syszysz? Raz wieczorem ojciec siedzia przy stole i czyta. Byo ju po smej, zdj wic kombinezon, ktry nosi na spodniach i koszuli. W kieszeniach spodni mia czsto due sumy pienidzy, bo zakupywa ywno dla restauracji La Gloria. Kombinezon nosi po to, eby zabezpieczy te pienidze przed zodziejami, ktrych tyle si zawsze krci po targowiskach miejskich. Marta bawia si w pokoju na pododze; my z Antoni suchaymy jakiego suchowiska w radio. Usyszaymy pukanie do drzwi. Antonia posza otworzy. By to mj brat Manuel, ktry trzyma za rk do pulchn dziewczyn w czerwonej sukience i niebieskim swetrze. Nie bya adna, bo miaa ciemn twarz i nieregularne rysy, ale jej czarne wosy adnie si krciy. Mj brat usiowa wprowadzi j do pokoju, popychajc troch przed sob. Wreszcie wesza, a ojciec wsta na ich przywitanie. Manuel 167 przedstawi Paul, a ojciec powiedzia jej, eby siada. Bya zdenerwowana i krzeso, na ktrym siada, musiao si jej wyda krzesem skazaca. Manuel jednak sta, a ojciec mierzy go wzrokiem od stp do gw - Tato, mwiem ci ju o Pauli... - Tak - powiedzia ojciec; a potem do Pauli: - Co ty sobie mylisz, dziewczyno? Wyobraasz sobie, e taki wczykij pomoe ci w twoich kopotach? Paula milczaa. - Tak, dziewczyno, to obibruk, co tylko z kolegami potrafi rn w karty. Potem ojciec kaza mnie i Marcie wyj na podwrko. Wyszymy potulnie jak owieczki. Byo mi naprawd przykro, e ojciec jest taki surowy. Nie powinien by tak krzycze na t dziewczyn. Zanim wyszymy, usyszaam jeszcze, jak mwi: - Poaujesz tego, dziewczyno, nie raz, a tysic razy, bo to nie jest mczyzna. Wyszam na podwrze i oparam si o cian. al mi byo tej Pauli. Poszam potem do seory Jolandy i powiedziaam jej: - Manuel przyprowadzi do domu swoj novia, co pani na to?

- To on si ju oeni? - spytaa. - Oeni? - nie zrozumiaam. Ale poczuam si dumna, e teraz bd moga mwi, e mam bratow. W ten sposb mj brat si oeni". W szkole lubiam by zawsze sama. Jedne koleanki wedug mnie zadzieray nosa, inne byy ktliwe. Siedziaam w klasie, rysujc, szyjc, czy po prostu patrzc na tablic i seorit siedzc przy swoim biurku. Jeli wyszam z klasy na przerw, to siadaam sobie gdzie z boku, gdzie nie byo tak duo dziewczt, i gryzam po ksku buk. Albo te wchodziam na dach, eby przyjrze si memu odbiciu w wodzie stojcych tam zbiornikw. Nie mylaam nawet o tym, abym kiedykolwiek moga by adna. Czuam si czym gorszym, bo byam maa i chuda. Cer miaam za ciemn, oczy lekko skone, usta za due, zby zbyt gsto osadzone. Staraam si wyszuka w rysach mojej twarzy co dobrego. Nos by prosty, 168 ale duy, wosy bardzo gste i ciemne, ale nie chciay si nic a nic krci. Chciaam mie janiejsz cer i by taka pulchna jak Marta, mie jak ona doeczki w policzkach. Marzyam o tym, eby by blondynk. Wpatrujc si w moje odbicie w wodzie, mylaam: Consuelo, Consuelo, c to za dziwne imi. To nawet nie brzmi jak ludzkie imi. To jakby co bardzo kruchego, co ju, ju pka". Z tych marze wyrywaa mnie zwykle opiekunka klasy ktra braa mnie za rami, mwic: - Co ty tu robisz? Nie wiesz, e nie wolno wchodzi na dach? Id si bawi, bo ci zaprowadz do kierowniczki. Czerwienic si ze wstydu, schodziam na d i siadaam w socu, w maym ogrdku. Kiedy natomiast zadzwoni pierwszy dzwonek na powrt do klasy, czekaam, a wszystkie koleanki ustawi si w szeregu - bo inaczej mnie popychay. Pozwalaam si popycha gwnie ze strachu przed nimi. Moja siostra Marta za to nie baa si ani dziewczt, ani chopcw. Bawia si z jednymi i drugimi. Wcieka byam, widzc j w otoczeniu chopcw, jak siedzi w kucki z rozstawionymi szeroko nogami albo jedn rk opierajc si o ziemi, w drugiej trzyma kulk i oblicza odlego. Prbowaam j zawstydzi, robic awantury, kiedy bawia si z innymi dziemi. Nie lubiam te, kiedy wczya si z Robertem. Oboje chodzili na wagary i wracali do domu w brudnych i podartych ubraniach. Kiedy czasami wyszam zobaczy, co si z ni dzieje, widziaam, jak

wiesza si na tylnym zderzaku autobusu, eby przejecha si na gap. Pomidzy Mart i mn zawsze byy jakie nieporozumienia, a ju szczeglnie wtedy, kiedy chciaam j wyiska albo kazaam jej umy talerze czy obetrze twarz wilgotn szmatk. I nigdy, ale to nigdy nie mogam jej zmusi do szycia. O to wanie byy wci straszne ktnie, w kocu ona rzucaa we mnie elazkiem albo drapaa po rkach. Potem skarya si ojcu, e j uderzyam albo pocignam za wosy, no i waciwie miaa troch racji, cho nie pamitam, ebym j cigna przez cay pokj i podwrko", jak opowiadaa potem. Z chwil, kiedy j choby raz dotknam, Marta zaczynaa kopa, gry, szczypa, drapa i w ogle wyprawia, co tylko mona. Ja na ten 169 widok tak si miaam, e mi cakiem si brako. Czuam, e odek ciska mi si jak guma i do niczego ju nie byam zdolna - mogam j tylko trzyma za rce, eby mnie nie podrapaa. Kiedy nie udao si jej zrobi mi krzywdy albo kiedy zamknam j, rzucaa si na ziemi i tuka gow o deski albo o cian. Pakaa przy tym tak strasznie, e ca twarz miaa czerwon, a jak j w takim stanie zobaczy ktry z braci, nie pytajc nawet, mci si na mnie. La Chata pewno bya zmczona tymi historiami, bo do niczego si nie mieszaa. Zaczynaa piewa albo dalej robia tortille. Nie miaam wic na Mart adnego sposobu: mogam si tylko poskary ojcu, ale to nigdy nie dawao takiego skutku, jakbym chciaa. Zamiast j skrzycze za jazd na gap albo za to, e bawi si tylko z chopcami, mwi do mnie: A wolno ci j bi?" albo: Niech si bawi z kim chce". Albo znw: Jak si dowiem, e j uderzya, to ci tak zoj, e zobaczysz". Mimo to zawsze chciaam karci moj siostr, i to tym bardziej jeszcze gdy ju bya starsza. Chodzi o to, e naprawd nie wiedziaam, jak j traktowa. Patrzyam na ni jak na laleczk z cukru w niebieskiej sukience, siedzc na biao polukrowanym ciecie. Ale w rzeczywistoci nie byo w niej nic cukrowego. Nie bya wcale sodka - bya zepsuta i samolubna. Na te jej napady zego humoru patrzyam jak na kaprysy picioletniego brzdca, z ktrych wyronie, gdy bdzie starsza. Nie chce mi teraz poyczy swojej lalki - mylaam nieraz - ale poyczy, jak bdzie starsza. Nie chce si teraz podzieli cukierkami, ale pniej, gdy bdzie starsza..." Pamitam, jak raz, w tych czasach, kiedy ojciec dawa nam co dzie

pi albo dziesi centavos na sodycze, Marta wrcia ze sklepu, niosc mnstwo cukierkw w spdniczce. Staam w progu, patrzc na bawice si dzieci, kiedy Marta wesza do pokoju. Obrciam si i patrz, w pokoju nie ma nikogo. Zajrzaam pod ko i widz, e ona tam siedzi i zajada cukierki. - No, patrzcie tylko na ni! Schowaa si, eby si nie podzieli z nikim. Skpirado! Usta miaa tak wypchane sodyczami, e prawie nie moga mwi. 170 _ Nie twoja sprawa. To moje cukierki. Rozemiaam si i pozwoliam jej zje te cukierki do koca. Ale ona robia to cigle. Staraam si pomaga jej w odrabianiu lekcji; raz cae popoudnie malowaam co, co jej kazaa zrobi nauczycielka, kiedy indziej miaa pokaza w szkole jakie szycie i poyczyam jej swoj robtk. A ona za kadym razem przyjmowaa to i zachowywaa si tak, jakby to ona zrobia. - No dobrze - mwia - niech bdzie. A ja godziam si na wszystko. Raz, a miaam wtedy prawie trzynacie lat, pooyam si do ka z okropnymi boleciami. Nie mielimy wtedy w domu nikogo do pomocy. Przyszed Roberto z Mart; miali si i artowali. Poprosiam siostr, eby mi zrobia herbaty. Spojrzaa na mnie ze zoci. - Ja? Jeszcze czego! Wsta i zrb sobie sama. Wci tylko leysz i chcesz, eby ci wszyscy usugiwali. Ty wstrtny bachorze - pomylaam sobie. - Dobrze, poprosz Roberta". - A ty, braciszku? Nie zrobisz mi herbaty? Tak mnie strasznie brzuch boli. - Ja? Co ty? Te pomysy! I wyszli znowu; zostawili mnie paczc i trzymajc si za brzuch. Dugo czekaam, eby moja siostra wyrosa z tego wieku przekory", ale ona z biegiem lat robia si coraz gorsza. Moja przyrodnia siostra Antonia przez swoje zabawy godne urwisa zocia mnie tak samo jak Marta. Przygldaam si jej i jej towarzyszkom z mieszkania Jolandy, gdzie siedziaam z szyciem albo z zeszytem w rku, albo z naszego progu, kiedy nie chciaam zostawia ojca samego. Kiedy przelatywali koo mnie, mwiam, e wyglda jak rozbiegany ko albo jak chopak. Tonia tylko si miaa, co doprowadzao mnie

do wciekoci, wic skaryam si ojcu: - Popatrz, tato, Tonia gania wci po podwrkach, a si jej sukienka podnosi. Powiedz jej. Ojciec czasem woa j do domu. Kiedy indziej mwi, nie podnoszc nawet oczu znad gazety: 171 - Dobrze, dobrze, id si bawi. Zaraz jej powiem. Tonia i jej koleanki zapraszay i mnie do zabawy, ale ja nigdy nie chciaam. Jolanda te mnie namawiaa, ebym si bawia: - Id, Consuelo, id si pobaw. Zachowujesz si jak osiemdziesicioletnia staruszka, a nie trzynastoletnia dziewczynka. Hombre, na staro nie bdziesz dugo czeka. Ale ja mylaam zaraz o tym, jak ich ciaa wygldaj, kiedy biegn, i mylaam o moim wasnym ciele, i byo mi wstyd, i baam si, e i mnie sukienka si bdzie unosi. Czasami tylko, kiedy byo mi naprawd wesoo, kiedy widziaam, e wszyscy si miej, wybiegaam pobawi si w osiemnacie". Ale biegaam tak sztywno, e prawie zawsze od razu mnie apano. Mnstwo awantur z Robertem byo o to, e nie chciaam nic robi w domu. - Zmyj naczynia, ty bachorze! - krzycza na mnie, a ja odpowiadaam: - Zmyj sobie sam, bawanie! Pewnie, bdzie mi rozkazywa! Za to w mieszkaniach ssiadw robiam wszystko, co trzeba byo, a take opiekowaam si dziemi. Wracaam do domu na obiad albo przed samym powrotem ojca. - Za progiem to dobra, w domu do niczego - mawiaa La Chata, wiedzc, jak pomagam w innych domach. Byam wtedy w szstej klasie i miaam duo lekcji do odrabiania. Kiedy chciaam si uczy, bracia i siostra wczali radio albo zaczynali wrzeszcze. Czasem szam czyta na dach: siadaam na jakiej skrzynce i osaniaam si szmat przed socem. Ale i to niewiele pomagao. La Chata i Antonia przychodziy tu wiesza upran bielizn albo zjawia si Roberto z mysz uwizan za ogon i pdzi z ni z jednego dachu na drugi. Uciekaam wtedy na d. W jaki rok pniej Roberto uciek z domu i wstpi do wojska, wic miaam troch spokoju. Przedtem prosiam moj przyjacik, seor Dolores, eby mi pozwolia uczy si u niej. Czasem szam poza Casa

Grande do biblioteki albo do ktrego ze sklepw w obrbie naszego domu. W obcym domu nikt mi nie przeszkadza i mogam si uczy, a to 172 lubiam najbardziej ze wszystkiego. Potem wracaam do domu i znw nie chciaam nic robi i znw syszaam: - Za progiem to dobra, w domu do niczego. Wolaam te szko od domu. Zawsze dostawaam odznak za dobre zachowanie i prawie we wszystkich klasach mogam siedzie w pierwszej awce w pierwszym rzdzie. Czasem traciam to miejsce i przesiadaam si o jakie trzy czy pi miejsc do tyu, ale potem znowu je odzyskiwaam. Jaka dumna byam, kiedy nauczycielka o co pytaa, a ja byam jedn z tych, ktre podnosiy rce! Nauczycielki w ogle uwielbiaam, ale miaam o sobie tak niskie mniemanie, e nigdy nawet nie marzyam, eby by do nich podobna. Wszystko mi si wtedy wydawao niemoliwe. Czy mogabym kiedykolwiek by tak adna i tak wyksztacona jak one? Czy byabym kiedykolwiek godna tego, aby sta przed grup dziewczt i rozkazywa im, aby siaday czy wstaway? Nie. To nie dla mnie, o tym nie moe by mowy. Jedna z naszych nauczycielek, seorita Gloria, powiedziaa nam raz co, czego nigdy nie zapomniaam. Na lekcji szycia jedna z koleanek spytaa j, czy mylaa kiedy o wyjciu za m. Nauczycielka zaczerwienia si i powiedziaa: - Tak, oczywicie. Wszystkie kiedy wyjdziemy za m. Na to Felipa Lpez, najmielsza z nas wszystkich, spytaa: - A czy pani bya kiedy zakochana? Seorita Gloria sprbowaa si umiechn. - Mio to rzecz cudowna - powiedziaa - ale ja nie jestem naiwna. Mio jest jak gwiazda: na pocztku wieci jasnym blaskiem, a potem spada i ginie. Nie wierzcie nigdy modym ludziom, ktrzy mwi: kocham". Musicie by ostrone, nie wolno wam biec w nieznane. Mczyni czsto kami, nie trzeba im wierzy. Nigdy tego nie zapomniaam. Myl, e dlatego nigdy si nie daam oszuka chopcom, bo kiedy mwili: kocham", ja miaam si z nich w duszy i powtarzaam sobie: Nie wierz w to, nie wierz". Tego roku, w wieku trzynastu lat, dostaam miesiczki. Stao si to jednego dnia w szkole - przeraziam si i zawstydziam okropnie. Gowa mnie bolaa i cae rano miaam boleci. Maria, dziewczynka, z ktr 173

siedziaam, powiedziaa o tym nauczycielce, a ta pozwolia nam obu wyj do azienki. Tam zobaczyam, e sukienk i bielizn mam poplamion krwi. Maria powiedziaa mi, ebym si nie martwia, bo tak samo jest u wszystkich kobiet, i e to znaczy, e jestem ju seorit. Byam rozczarowana, bo mylaam, e jak zostan seorit, bd miaa wysokie obcasy, adne sukienki i okulary i bd uywaa pomadki do ust. A tymczasem wci byam w szkolnym mundurku i poczochach! A potem przekonaam si, e wszyscy odnosz si do mnie zupenie tak samo, jakby wcale nie widzc, e jestem ju kim innym. Nauczycielka odesaa mnie do domu, gdzie prbowaam spra po kryjomu plamy z ubrania. Ale boleci miaam takie okropne, e pakaam i musiaam powiedzie Antonii. Bya dla mnie bardzo dobra, daa mi herbaty z rumianku i rne dobre rady. Martwiam si, e dowiedz si o tym bracia, ale ona powiedziaa mi take, jak sobie z tym poradzi. Kiedy za La Chata wrcia z rynku, Tonia opowiedziaa jej wszystko, a La Chata jakby si ucieszya i powiedziaa: - Oho, mamy teraz w domu seorit. I zaraz podzielia si t wiadomoci z ojcem, ale on nigdy na ten temat ze mn nie rozmawia. Jeli skaryam si na jakie ble, kaza komu z domownikw da mi herbaty albo posya do doktora na zastrzyk. Przez wszystkie te lata, kiedy uczyam si w podstawwce, ojciec chyba ani razu nie przyszed do szkoy. Nie wiedzia nic o tym, co si dzieje na lekcjach, i nigdy o nic nie pyta. Podpisywa wiadectwa i na tym koniec. Jeeli byo jakie zebranie rodzicw, mwi, e nie moe wyj z pracy, eby na nie przyj, ale zawsze dawa mi pienidze i robi, co byo wymagane. Po skoczeniu szstej klasy poprosiam go o bia sukienk na rozdanie wiadectw. Najpierw nie chcia si zgodzi, ale wreszcie j dostaam. Jak zwykle: kupi j beze mnie i nie podobaa mi si wcale. Miaa okrgy konierzyk i mae wyszywane ryczki. Koleanki uwaay, e jest adna, ale ja czuam si w niej dzieckiem, na ktre nikt nie zwrci uwagi - i to w dniu, ktry by dla mnie tak wany. Bagaam ojca, eby przyszed na uroczysto zakoczenia szkoy, ale nawet si nie pokaza. Wychylaam si wci przez balkon, eby zobaczy, czy nie nadchodzi. Nawet kiedy szstoklasici siedzieli ju ze 174 swoimi rodzicami przy stole w stowce, gdzie mia by obiad, jeszcze si ogldaam do tyu i wypatrywaam go. Jaki okropny to by dla mnie widok: wszystkie moje koleanki w towarzystwie rodzicw. Niektrzy

ojcowie przyszli w roboczych ubraniach, ale w kadym razie byli przy swoich crkach. Tak bardzo chciaam, eby ojciec ukaza si jakim cudem i te przy mnie by! Zanim schowaam wiadectwo ukoczenia szkoy, pokazaam je ojcu. Jak zawsze rzuci tylko okiem i nic nie powiedzia. W vecindad wszyscy mnie pytali: Jak tam, Consuelo, zdaa?" i Co teraz bdziesz robia?". Mogam tylko odpowiedzie: Nie wiem, czego ojciec kae mi si teraz uczy". Ale ca dum, jak dawaa mi praca w szkole, ojciec zabi doszcztnie. I takie byo w dziecistwie moje ycie - kiedy si staraam w szkole albo kiedy zadawaam pytania w domu, nikt na mnie nie zwraca uwagi albo odpowiadano mi ostro. Czuam si przez to gupia, mylaam, e mnie nie kochaj. Ale nigdy nie wiedziaam, dlaczego tak jest. Cay rok min, zanim wrciam do szkoy. W cigu tego roku pracowaam najpierw u krawcowej, a potem w fabryce obuwia. Jaka koleanka Marty powiedziaa mi, e pewna krawcowa, seora Federica, szuka sobie pomocnicy. - Nie wiem, ile ci zapaci, ale wiesz, ona jest bardzo mia. To mi wystarczyo, eby tam pj i przyj prac. Seora powiedziaa, e co tydzie bdzie dla mnie odkadaa pewn sum, ale nigdy mi nic nie zapacia. Prawd mwic, zapata nie bya dla mnie najwaniejsz rzecz. Najwaniejsze byo to, e nikt mnie nie bdzie bi ani krzycza na mnie i e nie musz patrze na to, co robi ojciec. Po co mam siedzie w domu? mwiam sobie. - Jeli ojcu nie podobaj si moje usugi, niech si troszczy o niego Antonia". Kolacj podawaymy ojcu na zmian: raz ja, raz Tonia. Niestety - i nie wiem, czy to z mojej winy, czy nie - ojcu nigdy nie smakowao, cokolwiek mu podaam. Jeli byo to co na zimno, mwi, e to dobre dla psa. Jeli byo gorce, mwi, e jestem nieuwana. Kawa, niezalenie od tego, czy by w niej kouch z mleka, czy nie, to byy zawsze pomyje. 175 - Co z ciebie za poytek? Jak pjdziesz kiedy do obcych, to ci zatrzasn drzwi przed nosem. Nic nie potrafisz zrobi! Zdaje mi si, e i Tonia si tym martwia. Nieraz mwia: - Poczekaj, Consuelo, ja mu podam kolacj. Ale ojciec nigdy si nie chcia zgodzi. Musiao by tak, e ona podaje

jednego dnia, a ja nastpnego. - Co za tuman! - mwi do mnie. - Ucz si od siostry. Spjrz, jaka jest czysta. I wie, jak co przyrzdzi. A ty co? Co ty potrafisz? Dlatego wolaam pracowa nawet za darmo. Seora Federica nauczya mnie najpierw wywraca szyte z materiau paski. Potem dowiedziaam si, jak si odszywa obrbienia, prasuje i przyszywa guziki. Miaa mnie take nauczy szy na maszynie i nieraz dawaa mi nawet okazj wyprbowania jej, na przykad kiedy sza odnie jak sukni - pewnie mylaa, e bd przez ten czas szya. Ale ja si nigdy nie odwayam tego zrobi. Za nic bym nie dotkna maszyny w czasie jej nieobecnoci. Baam si. Zdawao mi si, e z chwil, gdy nacisn stop peda, mog przyszy sobie palce do materiau i e nie bd umiaa maszyny zatrzyma. Krawcowa miaa siostrzeca, modego chopca, ktry od pierwszego dnia chowa si, gdy tylko zobaczy, e wchodz do domu. By bardzo niemiay, co wydawao mi si do niezwyke, bo modzi ludzie z Casa Grande byli na og bezczelni. Na widok kadej dziewczyny woali Kwiatuszku". Ja uwaaam siebie za bardzo nieadn i kiedy ten chopiec ucieka przede mn, byam o tym jeszcze bardziej przekonana. Do domu wracaam o smej albo dziewitej wieczorem. Kiedy na ulicy byo ciemno, brat seory, Gabriel, jej siostra i siostrzenice odprowadzali mnie do domu, a ja czasem zapraszaam ich do rodka. Za pierwszym razem, kiedy si na to zdecydowaam, wchodziam w drzwi, modlc si, eby ojciec nie by opryskliwy, i chyba to pomogo. Ojciec podnis tylko oczy znad gazety i zaprosi ich, eby weszli. Podaam kaw i siedlimy do kolacji. Po raz pierwszy wtedy wprowadziam goci do naszego domu. Tego roku - a miaam wwczas czternacie lat - zaczam te czciej odwiedza moj ciotk; nie szukaam jednak jej towarzystwa tak 176 bardzo jak towarzystwa seory Jolandy. Z ni znaymy nawzajem wszystkie swoje kopoty. To ona nauczya mnie szydekowa i robi na drutach - pokazaa, jak si robi panecillo i polvoronez, a take jak wykorzysta stare tortille. Nikomu wtedy tak nie ufaa jak mnie. Ale pniej doszo do zerwania tej przyjani i w sercu zostaa mi tylko uraza, bo Jolanda zaprzyjania si blisko z Toni i pomau zacza si zmienia w stosunku do mnie. Tonia dawaa jej cukier, kaw, a take martwe muchy i banany dla ptakw. Tata nigdy nie pozwala, ebymy

sami sobie brali owoce, ktre codziennie przynosi do domu. Jeli si co takiego zdarzyo, byy w domu straszne awantury. Ale Tonia moga bra, ile tylko chciaa. Jolanda take zauwaya, jaki inny zrobi si teraz ojciec dla nas, i niejeden raz mnie ostrzegaa: - Nie bd gupia. Pilnuj ojca dobrze, bo Antonia cakiem ci go zabierze. Staraam si stosowa do jej rad, ale co mogam zrobi, eby ojciec w ogle chcia nas zauwaa... Kiedy prbowaam z nim pomwi, choby o tym samym, o czym rozmawia z Antoni, powtarza tylko: - Nic mnie nie obchodz cudze sprawy, mam swoje wasne i to mi starczy. Okaza mu czuo albo w czym mu usuy te adna z nas nie moga - ani ja, ani Marta. Za to weszo w zwyczaj, e po powrocie ojca z pracy Tonia mya mu nogi i wycinaa nagniotki. Jeli go skaleczya, mia si tylko. Kiedy przyszed z ani, gdzie chodzi co trzy dni, upieraa si, eby wyczesa mu wosy i nasmarowa brylantyn. Czasami znajdowaa przy tym siwy wos i wyrywaa go, a ojciec artowa wtedy: Co, siwy wos? Przecie jestem taki mody!" i miali si oboje. Ale jeli od nas czego chcia, musiao by zrobione biegiem, a i tak byo przyjte prawie ze zoci. Potem ojciec wyda rozporzdzenie, eby nie oddawa ju do prania ani moich, ani Marty rzeczy. Wydao mi si wtedy, e zaczyna nas traktowa jak obcych. La Chata nauczya mnie pra. Pniej musiaam te pra jego grube robocze ubranie. Byo mi tym ciej, e tata nigdy 177 dotd nie pozwala mi bra si do adnych domowych robt. Nie myj podogi, to szkodzi na puca" - mwi. Albo: Nie szyj, to niedobre dla puc", albo do ktrego z moich braci: Nie bij jej po plecach". Ojciec zawsze ba si, e dostan tej samej choroby co Elena. Kiedy pierwszy raz praam ubranie ojca, pakaam nad bali, i dlatego e plecy paliy mnie jak ogie, a koci rk bolay, i dlatego e baam si, czy je dopior jak trzeba. Kiedy nareszcie zaczam wykrca, poczuam si zupenie bez si. Koczyam pranie od stp do gw oblana potem. A co byo z podog! Kiedy pierwszy raz j umyam, ojciec musia mnie wzi do doktora. Nogi od kolan do kostek miaam spuchnite,

a rka, w ktrej trzymaam szczotk, krwawia. Nie bardzo, ale krwawia. To ju by koniec dla mnie. Teraz naprawd poczuam si kim obcym, a nie czonkiem rodziny. Kiedy ojciec krzycza na mnie, zaczam si wykrzywia do niego za plecami. Tylko raz jeden powiedziaam mu, jak mi jest. Ale on nie zwrci na to uwagi, wic potem ju nie mwiam - nigdy wicej. Jednego wieczoru, kiedy jeszcze pracowaam u seory Federiki, ojciec powiedzia do mnie tak: - Elida, siostra Antonii, przyjdzie tu po ciebie i zaprowadzi ci do jednej kobiety, co ci nauczy roboty. Przyjdzie tu o sidmej rano. eby mi bya gotowa! Dwie przyrodnie siostry Toni, Elida i Isabel, byway od niedawna u nas w domu i znaam je dobrze. Elid lubiam i cieszyam si, e jutro rano mam z ni razem gdzie pj. Wsiadymy w autobus i dojechaymy do Alameda. Po raz pierwszy znalazam si w centrum miasta. Kiedy szymy przez park, prawie nie suchaam, co mwi Elida. Widziaam drzewa, pomniki, mijajce nas samochody i przechodzcych obok mczyzn w garniturach (a nie w roboczych ubraniach). To byo dla mnie jak jaki inny wiat. Czuam si taka chuda, tak brzydko, cho czysto ubrana. Wyobraaam sobie, e wszyscy na mnie patrz. Potknam si. Byam bardzo zdenerwowana. Kiedy przyszymy na miejsce, Elida powiedziaa: 178 - Pjdziesz teraz na najwysze pitro. Zapytaj o Sofi, to jest maestra. I powiedz jej, e to ja ci przysaam. Na grze przyjto mnie mio. Zaczam od malowania brzegw pantofli. Seora pokazaa mi, jak trzyma but, eby sobie nie pobrudzi sukienki. Znaa si doskonale na butach i na skrze, niejednego nauczya Isabel i Elid - i dlatego nazyway j maestra. Do tej pory maestra oznaczao dla mnie tylko nauczycielk w szkole. O pierwszej wszyscy odkadali swoje narzdzia i wychodzili. Senora powiedziaa, e mamy i zje co na dach, gdzie jedna kobieta gotuje dla chopakw". - Chopakw? - spytaam. - Ale to ju mczyni. Wcale nie wygldaj na chopakw. Wyszymy na schody. Pierwszy raz w yciu wchodziam na tyle stopni. Czuam si jakby na jakiej wysokiej hutawce. Baam si i szybciej

i patrzyam cigle w d pod nogi. Wydawao mi si, e jeli bd sza, patrzc w gr, zaraz z tych schodw spadn. Kiedy dostaam si wreszcie na dach, poczuam si uratowana i odetchnam z ulg. Byo tam zapowiedziane, e mczyni maj si nie naprzykrza kobietom. Oni jadali wic po jednej stronie, a kobiety po drugiej. Kiedy razem z seor stanymy w drzwiach, chopcy spojrzeli na mnie, a ja spuciam oczy i zrobiam bardzo powan min. Naturalnie wszyscy zaczli podartowywa: - Sofia, nie bd okrutna. Przedstaw nam t twoj ma. - Dobrze, chopcy, chodcie tu, to was przedstawi temu dziecku - odpowiedziaa seora z umiechem. Ale dla nich nie byam dzieckiem. Wszyscy mwili do mnie: seorita. Miaam ochot nawymyla im od idiotw. Czuam si obraona tym sowem. Kiedy go uywali, wydawao mi si, e jest w nim jakie ukryte znaczenie. Potem si jednak do tego przyzwyczaiam. Wszyscy mnie tu szanowali z wyjtkiem jednego chopca, ktry si nazywa Jose. Cigle przychodzi rozmawia z Sofi. Kiedy staam z oczyma wbitymi w ziemi, on ukada usta jak do pocaunku i przesya mi go rk. Musiaam si powstrzymywa od miechu i wcale nie chciaam na niego patrze. Nie mogam uwierzy, e taki przystojny mody czowiek mg na mnie zwrci uwag. 179 Raz przyszam do pracy wczeniej. Jose chwyci mnie za rk i zacz wyznawa swoj mio. Suchaam go, ale nie wierzyam. Pozwoliam mu tylko powiedzie wszystko, co chcia, a kiedy skoczy, owiadczyam, e jestem dla niego za moda. mieszyo mnie, kiedy mwi, e chce si ze mn oeni. Nie wiedziaam nawet dobrze, co to sowo znaczy. Jose by pierwszym czowiekiem, ktry mnie spyta, czy ju kto mnie kiedy pocaowa. Pocaowa? Jak mogabym zgodzi si na co takiego! Powiedziaam, e to wstrtne. Ale kiedy po powrocie do domu leaam w ciemnym pokoju, a wszyscy ju zasnli, zaczam ni na jawie. Widziaam siebie w piknej wieczorowej sukni, w wykwintnym pokoju, taczc z Jose przy jakiej cichej, sodkiej muzyce. Albo te jego, jak w ciemnym garniturze, palc nerwowo papierosa, czeka na mnie na ulicy. Dobrze - pomylaam sobie - niech wszystkie dziewczyny z naszego podwrka zobacz, co

to znaczy mie swojego chopca". Jose w dalszym cigu prbowa szczcia. Raz zeszam na d po wod dla Sofii, a Jose, ktry schowa si na schodach, zapa mnie za rk. - Consuelo, chc z tob pomwi. Mwilimy po cichu. - Nie mam z tob o czym rozmawia, Jose - powiedziaam, drc na widok napicia, ktre wida byo na jego twarzy. Baam si go. Przez par dni kryam si, eby go nie spotka. Ale kiedy przekona si, e go unikam, przesta mnie przeladowa. Widzc mnie, po prostu grzecznie si kania na powitanie. Fermin, krewny mojej macochy Eleny, zamieszka w naszym domu na jakie p roku przed moimi pitnastymi urodzinami. By to mody czowiek, ktry pracowa przy wykaczaniu obuwia. Bardzo przystojny, chocia wosy i twarz mia zwykle zakurzone, a pracowa w swoim szewskim zakadzie w samym starym kombinezonie, bez koszuli. Kiedy mnie zobaczy na ulicy, szed za mn i powtarza: - Consuelo, Consuelo, nie bd taka dumna. Obejrzyj si tylko i popatrz na mnie. Nie bd niedobra. Spjrz na mnie, bo si rzuc pod autobus, oczywicie jak bdzie sta. 180 Nie odzywaam si ani sowem, ale umiechaam si i wiedzc, e on idzie za mn, przypieszaam kroku, przeraona na myl, e moemy spotka Roberta. Gdyby brat mnie zobaczy z Ferminem, pewno by mnie zabi. Poniewa nie zwracaam na niego uwagi, Fermin stara si pozyska zaufanie Antonii. Raz wieczorem ojciec posa mnie i Tonie po chleb. Nie wiem, czy si przedtem zmwili, czy nie, ale nagle przy wejciu do naszego domu zobaczyam Fermina porzdnie uczesanego i w bardzo czystym ubraniu. - Poczekaj tu, a ja pjd po chleb - powiedziaa Antonia i odesza. Poczuam si tak, jakby kto mi wyla na gow wiadro zimnej wody. Przeraziam si, przypomniawszy sobie wszystkie obraliwe sowa, jakich mu nie aowaam: Wykp si najpierw", Pachuco", Jeste loco". Pomylaam te, jakie to bd plotki, kiedy mnie zobacz na ulicy o tej porze z mczyzn. Ale on powiedzia tylko: - Kocham ci, Consuelo, i jak mi Bg miy, chc si z tob oeni.

Ale nie nazywaj mnie pachuco, tylko dlatego, e pracuj. Wyda mi si mieszny, kiedy tak do mnie przemawia i tak smutno spoglda. Miaam ochot si rozemia. A on mwi dalej: - Kiedy ci widz, jak przechodzisz, to krzycze mi si chce, taka jeste adna. Powiedz mi, kiedy si mog z tob spotka, a bd najszczliwszym czowiekiem pod socem. Powiedz mi, co chcesz, ebym zrobi. Zrobi dla ciebie wszystko, nawet to, co wydaje si niemoliwe. Powiedz mi! Zauwayam, e ma bardzo mie rysy twarzy. Jego sowa wydaway mi si gupie, ale widzc, z jak czuoci na mnie patrzy, przestaam si umiecha. Tonia wracaa ju z chlebem, wic powiedziaam szybko: - Dobrze, dobrze, czekaj na mnie za chwil na rogu naszego podwrza. W powrotnej drodze Tonia zapytaa mnie, co on mwi. - Nic - powiedziaam, udajc obojtno, cho w gbi serca byam okropnie podniecona. - Chce tylko, ebym zostaa jego dziewczyn. Tonia na to: 181 - Zgd si, on jest taki przystojny. Widzisz, jak mu na tobie zaley. Ale tego wieczoru nie wyszam do niego. Siedziaam przy kolacji naprzeciwko ojca. Kiedy zza okna usyszaam co jakby gwizdnicie i moje imi, omal nie wylaam kawy. Tonia dawaa mi znaki oczami. Dopiam szybko kaw i spytaam ojca, czy pozwoli mi pokaza seorze Jolandzie to, co uszyam. Nic z tego. W par dni pniej spotkaam Fermina, gdy wracaam po pracy do domu. Wytumaczyam mu, e ojciec jest bardzo surowy i nie pozwoli mi wyj wieczorem samej. Przyj to wytumaczenie, ale pod warunkiem, e wyjd do niego tego wieczoru; w przeciwnym razie zapuka do naszych drzwi. - wita Dziewico! Puka do drzwi! Chyba ziemia si pode mn rozstpi! Dobrze, dzi wyjd. Sowo ci daj, Fermin. Czekaj na mnie. Punkt sma posyszaam pierwsze gwizdnicie. A podskoczyam caa. - Co ci jest, wariatko?! - krzykn na mnie ojciec. - Nic, tatusiu, zdaje mi si, e zasypiam. To bya dobra odpowied, bo wanie dlatego nie kaza nam ka si natychmiast spa. Skorzystaam z okazji i spytaam, czy mog wyj na

may spacer. Zgodzi si. Poszam do mieszkania Ireli - przyjaciki Marty. Pamitam, jak mi radzia: - Id, nie bd gupia. A jak ci ju pozwolili wyj, to przynajmniej niech bdzie wiadomo, za co ci maj bi. - No dobrze, ale powiedz, Irelo, co bdzie, jak kto nadejdzie, no? Przebiegam przez podwrko jak strzaa i jeszcze caa drca stanam na umwionym miejscu. - Dobry wieczr, kochanie - przywita mnie Fermin. - Czekam na ciebie i nareszcie jeste. Potem mnie pocaowa. Wstrzymaam oddech i poczuam si tak, jakbym si dusia. Zacisnam wargi i otwierajc szeroko oczy, patrzyam w jego: byy zamknite. Trwao to tylko chwil. Kiedy Fermin poczu, e nie oddaj mu pocaunku, powiedzia, e wie, e go nie kocham, 182 ale e to z czasem przyjdzie. Tymczasem dzikuje mi za ten pocaunek. A wic to by pocaunek!" - westchnam w duszy z ulg. Wiedziaam ju, co to znaczy pocaunek. Ale potem przypomniao mi si, jaki brudny jest Fermin przy pracy, i poczuam obrzydzenie. Powiedziaam mu do widzenia i wrciam do domu Ireli. - Wspaniaa jeste - powiedziaa, a widzc, jak ocieram sobie usta rk i wykrzywiam si, zanosia si od miechu. Robio mi si niedobrze. - I tobie to nie sprawia przyjemnoci? - spytaa. Powiedziaam, e nie. Sdziam, e powinnam da jej dobry przykad. Ale kiedymy duej o tym rozmawiay, przekonaam si, e Irela niejednego mnie tu moe nauczy. Nastpnego dnia punkt sma Fermin znowu zagwizda. Udao mi si wyj. Zobaczy mnie i zaraz pocaowa. Na poegnanie take. A w czasie spotkania mwi: - Jak zbior pienidze, to si pobierzemy, malutka. Zobaczysz, jaki ci adny dom urzdz. Albo wezm ci w moje rodzinne strony, do mojej wioski w Jalisco. Suchaam tego, przytulona do jego ramienia albo patrzc mu w oczy, ktre mi si w nim najbardziej podobay. Ale kade spotkanie z nim byo zwycistwem - tak trudno byo mi dosta od ojca pozwolenie na wyjcie. Fermin ufa mi i caymi godzinami czeka, a si zjawi, czasem

z powodzeniem, czasem bez. By na swoim miejscu nawet w deszcz. Ojciec nie podejrzewa niczego. Ale szczliwa byam tylko w pracy. Wracaam do domu i mylaam, e nie znios widoku ojca, ktry nic nie robi, tylko czyta albo wcieka si, jeli haasowalimy. Szalaam, kiedy bi pasem Mart albo Roberta. Ale nie byam zdolna nawet sowa z siebie wykrztusi. Nie mogam si ruszy z miejsca. W takich momentach aowaam, e nie jestem jak dym - tak bardzo chciaam rozwia si po prostu i znikn. Antonia wczaa radio przy rnych domowych robotach i po caych dniach suchaa kubaskiej muzyki. Lubia danzn, huarach i swing. Taczya zwykle wtedy, kiedy nie byo w domu moich braci. Musz si 183 przyzna, e byam bardzo zakopotana, kiedy pierwszy raz zobaczyam, jak Tonia taczy. Miaam wtedy jakie dwanacie lat i nigdy jeszcze takiego sposobu taczenia nie widziaam. Miaam chyba za surowe wyobraenie o wszystkim. Tonia przysuchiwaa si tej huarachy, a potem zacza koysa si caym ciaem z jednego boku na drugi. Hijole, jak to paskudnie wygldao! Co pewien czas klaskaa w rce, eby lepiej utrzyma rytm. Mnie - mimo wszystko - podobaa si ta melodia, ale nie miaam si do tego przyzna. Ach, jak byam oburzona na siostr! Uwaaam, e to nieprzyzwoite. Kiedy na zmian to wypinaa brzuch, to go wcigaa, miaam ochot odwrci twarz, eby tego nie widzie, a jednak wci na ni patrzyam. Po trochu, po trochu, nie wiedzc nawet jak i kiedy, zaczam taczy i ja. Zwykle byo to w czasie mycia i wycierania naczy, przy muzyce z radia. Tonia taczya z moim bratem, a ja przygldaam si im z kuchni, siedzc na krzele albo na porczy ktrego ka. Raz zobaczyam, e Tonia w czasie taca porusza ramionami. Zeskoczyam z krzesa, na ktrym siedziaam, i przybiegam do niej, woajc: - Jak ty to robisz? Naucz mnie! Naucz! Wytumaczya mi chtnie, ale cho staraam si, jak mogam, robiam to tak, e pkaa ze miechu. Wprawiaam si przez wiele dni, a si nauczyam. Na jednym z podwrek naszej vecindad prawie codziennie odbyway si tace. Ale tata nie pozwala nam oczywicie tam chodzi. Musiaam taczy w domu, a tymczasem Tonia zajmowaa si domow robot. Ale wtedy nie wiedziaam jeszcze, co to jest naprawd ch do taca. Wystarczay mi marzenia. Widziaam siebie, jak id na tace, ubrana

w niebiesk sukienk i piknie uczesana, i wszyscy ogldaj si, eby na mnie popatrze. Jestem w centrum zainteresowania. Towarzyszy mi jaki bardzo powany, przystojny, mody czowiek. Nikt w moim towarzystwie nie mie si odezwa grubym sowem; otacza mnie szacunek. Tacz powcigliwie i z godnoci, przy powolnej, agodnej muzyce. Nie zachowuj si jak Tonia, ktra do jednego si umiecha, do innego zrobi oko. Mj Boe, to przecie nieadnie! Ona bya okropna flirciara, zupenie wstydu nie miaa. 184 Raz ojciec kupi mnie i Toni po nowej sukience. Moja bya zota, z gazk wyszywan maymi szklanymi pacioreczkami. Bya to najelegantsza sukienka, jak kiedykolwiek miaam, i zaraz j woyam. Z podwrka, gdzie taczono, sycha byo gon wrzaw; zaczam porusza nog i dawa znaki Antonii, eby poprosia dla nas o pozwolenie wyjcia. Wzruszya ramionami, nie chciaa. Zdrtwiaam z niepokoju. Bd go musiaa sama prosi. Caa zesztywniaa zapytaam: - Nie dasz mi, tato, i potaczy? Prosz ci. - Nie powstrzymaa mnie nawet sucha odpowied ojca. - Niech chopcy ze mn pjd. Niech pjdzie Manuel i Roberto. Prosz. - Tym razem udao si. Dostaam pozwolenie. Tace odbyway si na podwrku przy mieszkaniu numer 80. Poszam z oboma brami. Nie naoyam sweterka, eby lepiej byo wida moj sukienk. Na podwrku byo peno ludzi. Zaczam caa dre. Stanam razem z brami w rogu podwrza. Manuel oczywicie znalaz sobie partnerk i zostawi mnie. Rce miaam skrzyowane i przyciskaam je z caej siy do piersi, eby ukry podniecenie. Melodia skoczya si i nikt mnie nie zaprosi do taca. Czekaam i tak strasznie chciao mi si taczy, e ledwo mogam usta w miejscu! Mylaam bez przerwy o tym, e nie bd ju dzi taczya, i coraz mocniej zaciskaam rce. Sprawa wygldaa ju bardzo le, kiedy podszed jaki mody czowiek i spyta brata, czy pozwala mu ze mn zataczy. Znalazam si w ramionach Sergia, chopca, ktry mieszka przy rodkowym podwrku Casa Grande. Mczyam si, czujc na sobie dotyk jego ramion, i nie udaway mi si nawet najprostsze taneczne kroki. Draam na caym ciele. Sztywna byam jak kij. On robi, co mg, eby mnie prowadzi, ale ja zbyt niezdarnie poruszaam nogami. Taniec si skoczy i pomylaam sobie: Jaka ja gupia! Nawet si rusza nie potrafi. Chyba ju nikt mnie teraz nie poprosi do taca". Sta-

nam tu koo Roberta i trzymaam go za rk. Zaczto znowu gra. Bya to bardzo szybka i rytmiczna, modna wtedy melodia: Chinito, chinito, toca la malaca. Z radoci zobaczyam, e ten sam chopiec podchodzi i prosi mnie do taca. Taczy w jaki nowy dla mnie sposb, ale ju si rozruszaam. Rozluniy si troch moje zesztywniae minie i zaczam 185 taczy z oywieniem. Wszyscy chopcy popatrzyli na mnie. Byam tu kim nowym. Zobaczyam, e niektrzy podchodz do mojego brata, a potem obracaj si, eby popatrze na mnie z powanym wyrazem twarzy. Przed trzecim tacem podszed do mnie Manuel i poprosi do nereidas. Udao mi si zataczy to z ca swobod. Byam nareszcie odprona, poddawaam ciao muzyce. Przetaczyam osiem czy dziewi tacw z bratem i z tym chopcem. Potem cigle ju miaam w gowie tace i walczyam o to, eby mi pozwolono wyj, ale bez skutku. Ojciec nie chcia si zgodzi: - Nie ma gadania! Zaczyna si chodzenie na tace? Nic z tego! Wpadaam w zo, nie chciaam i do ka. Po zgaszeniu wiata siadaam, paczc w ciemnej kuchni pod drzwiami, i siedziaam tam tak dugo, pki mi nogi nie cierpy. Kiedy usyszaam jak melodi, ktr lubiam, dostawaam po prostu szau. A mnie gowa z tego bolaa. Ale c byo robi? Uatwiao mi spraw to, e ojciec chodzi co tydzie z Antoni do domu jej matki. Roberto by o tej porze prawie zawsze w domu, ale mogam si jako wymkn na tace. Manuel rzadko kiedy zaglda do nas, wic o niego mogam si nie kopota. Ale do Roberta czuam prawdziw nienawi. Przychodzi, kiedy taczyam, i mwi: - Chod do domu, smarkata. Suchaam go, bo si baam i wstydziam, e zrobi jak awantur na podwrku. Baam si te, e powie ojcu. Czasem ojciec nie wychodzi wieczorem i wtedy musiaam prbowa jakiego oszustwa. Najpierw prosiam o pozwolenie. Potem bagaam, pakaam, pokazywaam humory. Wszystko na nic. Raz wieczorem siedziaam na progu ciemnej kuchni, okcie oparam na kolanach, twarz ukryam w doniach, rozpaczaam. Chciao mi si tak strasznie taczy, e postanowiam si wymkn po kryjomu. Przy niewielkim wysiku, po kokach w cianie, mona byo dosta si do otworu w suficie. Stamtd tylko jeden krok i byam na dachu. Kiedy usyszaam, e ojciec ju chrapie, z najwiksz ostronoci

weszam na krzeso i - powstrzymujc oddech - z pantoflami w rku wdrapaam si do gry. Woyam pantofle i gotowe! Ale kto mi teraz da 186 drabin, eby zej na d? Na szczcie w tej chwili ukazaa si seora Jolanda. Daam jej znak, eby nie odzywaa si goniej, i poprosiam o drabin. Zeszam na d, a Jolanda spytaa z umiechem: - Co ty robisz, dziewczyno? - Cicho, bo tata nas usyszy. Wzia mnie do siebie i u niej umyam twarz, przyczesaam wosy. Byam ju gotowa i na tace, nic mi przy tym nie grozio. Roberto spa, ojciec tak samo. Przyszam na miejsce; jak zwykle peno byo chopcw. Niektre dziewczyny siedziay, inne stay oparte o cian, trzymajc si za rce. Na mil poznaby z ich twarzy, jak bardzo chce si im taczy. Starsi chopcy stali ca band w ciasnym kku. Niektrzy przestpowali z nogi na nog, inni klaskali, a jeszcze inni tylko patrzyli, wyszukujc sobie partnerki do najbliszego taca. Grupka modszych chopcw wiczya jaki krok. Miejsce, gdzie sta patefon, owietlaa stuwatowa arwka. By tam zwyczaj, e dokoa najlepszych tancerzy tworzyo si krg i klaskao, zachcajc, eby taczyli dalej. Chopcy rzucali wtedy szybkie spojrzenia i umiechali si krzywo, co przy tym knujc. Jeeli dziewczyna bya dobr tancerk, stojcy w kole posyali z kolei innego chopca, eby ten pokaza, co umie. Nastrj by wspaniay. Kady stara si jako wyrni. Weszam midzy taczcych i stanam w kcie, daleko od wiata tak na wypadek, gdyby by tu gdzie mj brat. Mogabym wtedy w por uciec. Poza tym nie lubiam pcha si w sam rodek, gdzie byli najlepsi tancerze. Moimi partnerami byli tego wieczoru koledzy Roberta: Hermilio, Goryl, Gustavo, Nocny mierdziel, Angel, Blady Ognik i Tomas, Kaczor. Wrciam znw przez dach z t sam ostronoci, z jak wychodziam z domu. Ojciec si nie obudzi. Odtd robiam to zawsze, ile razy ojciec nie pozwoli mi i na tace albo nie wyszed z domu. Ale raz wieczorem, jak zwykle, wdrapuj si po kokach do gry, a tu nagle czuj, e kto mnie trzask! po nodze. A potem jeszcze dwa razy. Odwracam gow, widz ojca. Krew mi si cina w yach ze strachu. Sysz: - Za zaraz, a szybko!

187 Zeszam, spodziewajc si, e jeszcze dobrze dostan. Ale na szczcie nic ju nie byo. Potem przyszy moje pitnaste urodziny. Ilemy sobie na ten dzie wymarzyy z przyjacik, Angelic River! Czasem, siedzc na podwrku, opowiadaymy sobie nawzajem, co bymy chciay mie w takim dniu. Ona, tak samo jak i ja, widziaa w wyobrani podwrko cae uprztnite i ustrojone, z rozpitym baldachimem na wypadek deszczu, z bram, przez ktr przepuszczano by tylko zaproszonych goci, i ustawionymi w koo krzesami. Widziaam ojca i braci w ciemnych garniturach, a przede wszystkim siebie sam w dugiej niebieskiej sukni, obszytej pajetami, byszczcej. Moja siostrzyczka te by miaa dug sukienk. A poza tym przygrywaaby niewielka orkiestra. Jaka adna wydaabym si Ferminowi! Jak bymy par tworzyli razem, taczc walca, podczas gdy wszyscy by na nas patrzyli, a ojciec spogldaby zza stou i myla, e jego crka jest ju seorit. Takie byy marzenia moje i Angeliki. Ona zawsze mwia: Jak Bg da". Ale ja powtarzaam, e tak by musi, e ojciec przecie nie moe zapomnie o tym dniu. Niestety byy to tylko marzenia. W dniu, w ktrym skoczyam pitnacie lat, z rana nawet sama o tym nie pamitaam. Poszam do pracy; potem wydawao mi si, e mam co tego dnia zrobi, ale co? Jak mi si gorzko zrobio, kiedy przypomniaam sobie, e to dzi moje pitnaste urodziny, najwaniejszy dzie w yciu kadej dziewczyny! Siedziaam w awce, w fartuchu, z rkami posmarowanymi farb, w kurzu sypicym si z maszyny, ktr wygadzaam podeszwy. Czyciam wanie jakie biae atasowe pantofelki. Siedziaam tylko i gaskaam je. Miaam ochot si rozpaka, ale si powstrzymaam. Kiedy bd miaa do pienidzy, eby kupowa sobie to, na co mam ochot. Kiedy ojciec zobaczy, e nie jestem taka za, jak mwi. Kiedy...". Wyczyciam t par pantofli do koca, ale jak spojrzaam na biay atas i eleganckie wykoczenie, nie mogam ju duej zapanowa nad sob i poszam do azienki wypaka si. Bolao mnie serce na myl, e nikt o mnie nie dba. Wyszam z pracy bardzo pno i prawie nie miaam ochoty wraca do domu. Jechaam autobusem sama. Po drodze zastanawiaam si, dlaczego musz by taka nieszczliwa. Moe nie jestem nawet crk 188 mojego ojca? Moe dlatego nie zwraca na mnie uwagi? Wchodzc do domu, spotkaam Roberta.

- Chod, czekamy na ciebie, eby pokraja tort - powiedzia. Rozpromieniam si i zaczam aowa, e tak le o wszystkich mylaam. Rzeczywicie, na stole sta tort, a na nim by zrobiony z kremu kos zboa. Ale w porwnaniu z tym, ktry dostaa Antonia, wyglda tak ndznie, e poczuam si prawie upokorzona. Antonia powiedziaa z umiechem: - No chod, to jest tort dla ciebie. Nie odpowiedziaam nic. Ojciec kaza mi go pokraja. - Nie mam teraz ochoty. Jestem zmczona. Odstawcie go. Roberto spojrza na mnie krzywo; oboje z Mart znowu zaczli prosi, ebym go pokrajaa. Roberto poda mi n, ustawi mae wieczki i zapali je. Kiedy zobaczyam, jaki jest przy tym szczliwy, zmikam i zdmuchnam wieczki. Moje yczenie byo takie, ebym moga si jeszcze uczy. Nazajutrz poszam do pracy, a potem... kto by chcia wraca myl do wczorajszego wieczoru? Byam ju teraz seorit i nie chciaam bawi si na podwrku. Bieganie po dworze wydawao mi si czym niestosownym, nie chciaam te zostawia ojca samego w domu. Poza tym na podwrku stale bya Tonia i jej przyjaciki - rozmawiay o takich rzeczach, ktre wprowadzay mnie w zakopotanie. Tonia lubia bawi si w rne ordynarne zabawy, jak na przykad burro, i raz wieczorem, kiedy i ja si w to bawiam, wskoczyam na Tonie, ktra bya burro. Nigdy w yciu tak si nie zawstydziam, bo ona niespodziewanie wstaa, a ja zawisam gow w d zaczepiona jedn nog o jej rami. Chciao mi si paka ze zoci, ale opanowaam si, postanowiam tylko odpaci jej piknym za nadobne. Par dni pniej pokciymy si i w momencie, gdy Tonia mnie kopna, zapaam j za nog i podniosam j tak wysoko, e stracia rwnowag. Upada na ziemi i tak mocno si uderzya, e zakrya twarz, eby nie byo wida, e pacze. Ale przekna to i nic nie powiedziaa ojcu. W ten sposb wyrwnaymy swoje rachunki. 189 Innym razem miaam wanie si do stou, kiedy Tonia - nie wiem, czy naumylnie, czy niechccy - wycigna spode mnie krzeso tak, e przewrciam si na ziemi. Wylaam na siebie cay talerz zupy i poparzyam sobie brzuch. Tonia najpierw si miaa, ale potem z caego serca prosia mnie o przebaczenie. Ja nic nie powiedziaam, tylko obrciam si i popatrzyam na ni tak powanie, e wszyscy si rozemiali. Potem

i za to jej odpaciam, bo trciam jej kubek wanie w chwili, kiedy podnosia go do ust. Wyszczerbiam jej zby, a brzeg kubka skaleczy j w nos. miaam si wtedy tak samo jak ona poprzednio. Tonia bya jednak wcieka. - Ach, ty wulgarna dziewucho - powiedziaa. Mniej wicej w tym czasie Tonia ucieka z domu. Nie wiem, czy prbowaa tego kiedy wczeniej, czy nie, ale Roberto dosta polecenie, eby nie spuszcza jej z oka. Rano tego dnia Antonia powiedziaa mi, e mamy obie pj do ani i e ona zapaci za mj bilet. Zauwayam, e wkada do swojej torby duo ubrania. Spytaam j o to, ale powiedziaa, e musi je da do reparacji. Pojechaymy do ani Florenckiej, ktra bya bardzo daleko od nas, ale Antonia wytumaczya mi, e gdzie w tamtych okolicach mieszka ta pani, ktra ma jej przerabia sukienki. W ani by straszny tok, bo w tym dniu ceny biletw byy obnione. Musiaymy czeka w kolejce na wolne kabiny. Rozebraam si w maej zamknitej komrce, powiesiam na koku ubranie i - owinwszy si w przecierado kpielowe - poszam do hallu rozejrze si za Toni. Nie byo jej ani tu, ani przy prysznicach, gdzie cae rzdy nagich kobiet i dzieci czekay na swoj kolej. Panowa tu zaduch i dzieci pakay, wic poszam do ani parowej, idc bardzo ostronie po liskiej pododze. Ju par razy si na niej przewrciam - i Marta te - wic baam si, eby znw si nie potuc. W ani siedziao tylko par kccych si bardzo grubych kobiet - jedna pani domagaa si obnienia temperatury, a druga chciaa jeszcze wyej. Nie znalazam Toni take w basenie pywackim, wic wykpana i ubrana czekaam na ni w hallu wejciowym. Upyno duo czasu, a Tonia wci si nie zjawiaa. Znudzio mi si wreszcie i spytaam wonego, czy jej nie widzia. Powiedzia mi, e ju posza. Poleciaam do domu, za jak nie wiem, mylc, e Tonia spataa 190 mi paskudnego figla. Ale kiedy o ni spytaam, Roberto tak si przerazi, e skoczy z krzesa. Rzuci niadanie i zaraz poszed jej szuka. Nie byo jej ani u matki, ani na ulicy. Mam wraenie, e kto da take zna ojcu, bo wczeniej ni zwykle przyszed do domu. Robertowi dostao si za niedbalstwo: ojciec strasznie go zbi. Dopiero w nocy znaleli j na stacji kolejowej razem z paroma innymi kobietami. Ojciec przycign j do domu. Nie wygldaa na przeraon, za to ja baam si okropnie. Baam si, e ojciec tak j zbije, e w niej nic ycia nie zostanie, i rzeczywicie dostaa dobre lanie. Potem

ojciec zamkn j w tym pokoju, w ktrym umara Elena. Nie wolno nam byo dotd tam wchodzi, a teraz ten zakaz by jeszcze surowiej przestrzegany. Nawet jedzenie ojciec tam jej kaza zanosi. Pod adnym pozorem nie wolno jej byo wychodzi. Czasami, kiedy moi bracia i La Chata nie widzieli, chodziam do niej. Byo mi jej al. Moga tylko wysun gow przez nieduy otwr nad drzwiami, nic wicej. Opowiedziaa, co si stao. - Wyszam z ani i spotkaam dwie panie. Powiedziaam im, e szukam pracy, i poszam z nimi. O jednym jednak dowiedzielimy si dopiero duo pniej - e te dwie panie prowadziy dom publiczny. Tej nocy ojciec, mylc, e ju wszyscy pimy, dugo paka. Bardzo cierpiaam, syszc, jak pacze. Nigdy bym mu nie sprawia takiego blu, gdyby nawet nie wiem jak na mnie krzycza. Ostatecznie, jeli by na kogo wcieky, musia jako swj gniew wyadowa. C z tego, e wylaby t zo na mnie, byleby mu tylko nie zaszkodzio na zdrowie. Ojciec w kadym razie mia zawsze racj. Taka byam gupia i do niczego. Zawsze chciaam jako o niego zadba, ale nigdy nic dobrze nie umiaam zrobi. Chodziam tylko w kko jak otumaniona. I jak to le, e Antonia ucieka z domu - ludzie bd teraz patrze na ni z gry. Nigdy nie pozwol - mylaam - eby kto o mnie le myla". Jak daleka byam wtedy we wasnym wyobraeniu od tego, co si miao sta wiele lat pniej. Wreszcie ojciec pozwoli Antonii znw mieszka i y razem z nami. Pomimo e rozmawiaam teraz z ni i cigle ze sob artowaymy, nie 191 mogam jej jako polubi. Spdzaa wiele czasu w towarzystwie seory Jolandy, ktra powtarzaa mi wszystko, co ta powiedziaa. Raz Jolanda tak mwi: - Pilnuj ojca. Antonia powiedziaa, e go nienawidzi i e ty te jej zapacisz za wszystko, co wycierpiaa, kiedy bya dzieckiem. Chciaa si wic zemci i ukadaa sobie, e zabierze nam ojca i skoni go, eby si przeprowadzi do domu jej matki. Jolanda opowiedziaa mi te, e kiedy nikogo z nas nie ma w domu (Roberto i Manuel pracowali w fabryce szka, a my z Mart byymy w szkole), Antonia robi jakie czary z ssiadk, jedn tak seor Luz. Zdejmowaa pantofle i - woywszy krzesa na ko - boso, zamiataa bardzo starannie podog miot ze wieych gazek. Potem sza

do tej Luz, ktra bya innego wyznania, ewangeliczka, czy moe spirytualistka, i obie przychodziy do nas, niosc pod fartuchami butelki z wod, jakie zioa i kwiaty. Zamykay drzwi i przez p godziny siedziay u nas. Jolanda podpatrywaa je przez dziurk w swoich drzwiach, ktre byy po drugiej stronie, naprzeciwko naszych, a pniej - udajc, e wiesza bielizn - sza na dach, skd moga zajrze w d, do naszej kuchni. Widziaa podobno, jak Antonia rozpala ogie, a Luz pryska wod z butelek na ciany i podog i co przy tym mruczy. Kiedy ogie rozpali si ju dobrym pomieniem, Luz palia nad nim kwiaty i zioa. Stay przy tym obie, patrzc w ogie, i co mwiy. Kiedy popi ostyg, Luz posypywaa nim wszystkie kty, a Antonia wypowiadaa swoje ze yczenia. Potem, twierdzia Jolanda, Luz prawie zaraz wychodzia, przykrywajc starannie wszystkie swoje przybory, a Antonia zamykaa za ni drzwi na klucz i czekaa, eby dym si rozwia i woda obescha. Potem otwieraa drzwi i - jak gdyby nigdy nic - braa si do domowej roboty. Nie wiem, czy to bya prawda, czy nie, ale tak mi Jolanda opowiadaa. Pniej Roberto mi powiedzia, e Antonia to czarodziejka. Ja w to naprawd wierz, bo ona nas naprawd nienawidzia i chciaa nam koniecznie zrobi krzywd. Nie jestem pewna, czy miao to zwizek z Antoni, ale jaki czas pniej ojciec zacz co trzy, cztery miesice jedzi do Pachuki i wraca 192 stamtd z butelkami tawego pynu, w ktrym byy jakie zioa. Czasem ta woda bya zielona, kiedy indziej biaa albo zupenie przezroczysta. Stawia te butelki w lewym kcie kuchni i zapowiada surowo, e nikomu nie wolno ich dotyka. Nigdy nie widziaam, eby pi t wod albo spryskiwa ni co, albo co takiego, i cho tyle przebywaam w domu, nigdy si nie dowiedziaam, do czego miaa suy. Moe byo to lekarstwo, ktre miao przeciwdziaa czarom Antonii? Jeden Bg wie. Nie rozumiaam nic z tego. Potem ju nic ojcu si nie podobao. Zacz nam jeszcze ostrzej ni dotd przymawia: - Dosy ju was mam, darmozjadw! Czowiek mczy si, dzie po dniu pracuje, a wy tu leycie jak winie, jecie tylko i picie! Dla mnie byo to tak, jakby mnie zabi. Miaam ochot uciec z domu, ale nie mogam. Spuszczaam tylko gow i pakaam. I tak byo dzie w dzie. Roberto bardzo czsto nie zjawia si wiele dni pod rzd.

W domu byymy tylko ja, Marta i Antonia. Pierwszy raz odpowiedziaam ojcu (nie, eby powiedzie mu co niegrzecznego, tylko eby zaprzeczy), kiedy oskary mnie, e zabraam jakie kurczta i daam je tej wiedmie", mojej ciotce. - To nieprawda, tato - odpowiedziaam. - Nigdy nic z domu nie bior. Poczuam uderzenie prosto w twarz i skuliam si w rogu pomidzy kuchni a szafk na naczynia. W kuchni bya te Antonia i wstyd mi byo, e ojciec tak traktuje nasz rodzin. Jaki inny by dla tamtych! Kiedy przychodziy do nas Elida albo Isabel, mwi nieraz: - Tonia, podaj siostrze kawy. Siadaj, Elida, porozmawiamy. Tu masz drobne na autobus. Potem Antonia si rozchorowaa. Miaa jakie kopoty ze swoim novio, jedynym chopcem z Casa Grande, za ktrym wariowaa. Rzuci j i zacz chodzi z inn, bo Tonia powiedziaa mu, e zasza w ci, chyba dlatego. Tak myl, bo jak zachorowaa, to dostaa okropnego krwotoku, a pniej kto mi powiedzia, e pia jakie bardzo mocne zioa, eby si pozby dziecka. Prawie od zmysw odchodzia, jak stracia tego swojego kochanka. Doktor powiedzia ojcu, e taka jak ona musi mie 193 mczyzn, inaczej si rozchoruje. Niedugo potem zacza dostawa okropnych atakw. Raz wracam do domu z pracy i widz, e w domu dzieje si co niedobrego. Przywykam ju do brudu i aosnego wygldu naszego mieszkania, ale tego dnia to by koniec wiata! Na stole i w zlewie brudne garnki i talerze, podoga niezamieciona, piec cay usmarowany. Drzwi do pokoju zamknite, a ojciec i bracia siedz przygnbieni w ciemnej kuchni. Na pododze zestawione razem krzesa i rne rzeczy z pokoju. Zaczam co mwi, ale ojciec kaza mi milcze: - Css, gupia! Obudzisz j! Toni miaa tego dnia pierwszy atak, amaa i rzucaa, co jej wpado w rk, skakaa prawie pod sufit, dara wosy na gowie, krzyczaa wniebogosy. Jak si zbudzia, znowu byo to samo, pki nie przysza pielgniarka i nie zrobia jej zastrzyku na sen. I tak byo przez wiele dni. Potem wysali j do sanatorium, gdzie przesiedziaa par miesicy. A potem stao si tak, jak mi przepowiedziaa Jolanda. Antonia wrcia z sanatorium, a wtedy ojciec razem z ni przenis si do domu Lupity,

a mymy zostali sami w Casa Grande. Jednego dnia, po poudniu, ojciec niespodziewanie mwi: - Przenosz si na ulic Rosario. Tam bd mieszka. Tu do was bd przychodzi codziennie. Chcesz i tam, czy zostajesz? Powiedziaam, e nie chc. Duma mi nie pozwolia powiedzie, e chciaabym pj za nim, gdziekolwiek pjdzie, e chc by tam, gdzie on. Kiedy zobaczyam, jak ze swoj niebiesk skrzynk na ramieniu wychodzi z domu, i usyszaam, jak mwi do Roberta: Otwrz mi drzwi", zdawao mi si, e upadn, i musiaam si oprze na krzele. Wyszed, a mymy z bratem spojrzeli po sobie. Nie wiedzielimy, co powiedzie. Roberto poszed do ubikacji paka, a ja poczuam, e do garda i oczu napywa mi co gorzkiego, ale wargi nie wyday ani jednego sowa, ani kania. Nazajutrz ojciec przyszed z Antoni i jej siostrami i zabra toalet, kapy na ka, przecierada, poszewki, obrusy, wazon, firanki, a nawet nasz nowy naftowy piecyk. Znowu dom zrobi si pusty, ogoocony z wszystkiego. Ju nigdy pniej nie mielimy firanek ani poszewek, ani 194 poduszki, ani kwiatw. Jeli prbowaymy z Mart jako oporzdzi troch dom, ojciec zrywa, cokolwiek zawiesiymy, i kaza zostawi wszystko tak, jak byo. Stara si jednak dotrzyma tego, co zapowiedzia. Przychodzi do nas codziennie po poudniu i zostawia pienidze na ycie. Ale kiedy czstowaymy go kolacj, odpowiada nieznoszcym sprzeciwu tonem: Nic nie chc". Nie nalegaam. Dopiero kiedy ojciec nas opuci, poczuam, jak bardzo brak mi matki. Coraz mniej panowaam nad sob i szlochaam teraz tak, jakby serce miao mi pkn. Pakaam tak dugo, a mnie oczy zaczynay bole, i coraz to spogldaam na obraz Najwitszej Panny, zadajc sobie pytanie, dlaczego ojciec tak nas traktuje. Nigdy nas dotd nie opuszcza. Przywyklimy do tego, e mieszka z nami, e widzielimy go codziennie, jak siedzi na krzele i jak czyta, jak myje nogi albo oglda swoje kurczta i daje polecenie, eby im umy albo zmieni kojec. Obecno ojca bya wszystkim - wypeniaa dom. Dopiero gdy on by, czuam, e w domu niczego nie brakuje. Teraz zaczo mnie przeladowa uczucie, trudne wprost do zniesienia. Czy nie jestem crk mojego ojca? Mj Boe, czy to grzech by sierot?" - pytaam siebie bez koca. Pakaam, tsknic za matk, i czekaam, czekaam

wci na jej odpowied. Przejmowaa mnie zgroza! Nigdy dotd nie wzywaam jej z tak rozpacz. Woaam matk, krzyczaam. Niech mi odpowie nieznane, niech mi odpowie ktokolwiek. Ale odpowiedzi na moje sowa bya tylko cisza. Marta W dziecistwie byam najszczliwsz w wiecie dziewczynk. Czuam si wolna. Nic, ale to nic mnie nie krpowao. Mogam robi, co tylko chciaam, i rzadko kiedy spotykaa mnie za to kara. Jeeli pakaam, ojciec tuli mnie i dawa pienidze. Kiedy mnie zamkn w domu, uciekaam przez dach. Byam nieznona i kademu potrafiam si odci, bo czuam, e jestem ulubienic ojca. Macochom i rnym kobietom, ktre u nas pracoway, dawaam si dobrze we znaki. Wikszo z nich nie bya u nas dugo; tylko Enoe i La Chata wytrzymay po jakie cztery czy pi lat. Ale obie pakay przeze mnie. Elena, moja pierwsza macocha, take pakaa. Koleanki patrzyy na mnie z szacunkiem, tak e czuam si jakby ich wodzem. Kiedy gralimy w pik, ja rozporzdzaam, gdzie kto ma stan. Gdy mielimy zamiar co robi, ja najpierw musiaam wyrazi na to zgod. Wszyscy wiedzieli, e ojciec daje mi, co tylko zechc, i e mam zawsze pod dostatkiem pienidzy i owocw. Dlatego wci do mnie przychodzili i zapraszali do zabawy. Nigdy mi nie brakowao przyjaci i czuam si kim w ich towarzystwie. Szkoy od pocztku nie lubiam - chodziam tam tylko po to, eby ojcu zrobi przyjemno. Nie mogam znie tego zamknicia w czterech cianach, a pisanie, czytanie albo rachunki - nic mnie nie obchodziy. W pierwszej klasie siedziaam trzy lata i znw dwa lata w drugiej. Pod koniec pitej klasy, kiedy miaam ju czternacie lat, przestaam chodzi do szkoy. Nigdy nie miaam zamiaru by w przyszoci kim takim, jak 196 pielgniarka albo krawcowa: ulubiecem moim by Tarzan i chciaam tylko jednego - by jego towarzyszk. Urwis by ze mnie. Lubiam bawi si w takie zabawy, w jakie bawi si chopcy - w burro, w kulki, bkiem albo w koci, zalenie od pory roku. To byy moje jedyne zabawki. A ubrania i meble dla lalek, ktre Consuelo w takim porzdku trzymaa w pudeku pod kiem, umiaam tylko niszczy. Z dziewczynkami nigdy si nie bawiam, ale strasznie lubiam ubiera i rozbiera lalki. Tata obie nas z siostr traktowa jak ksiniczki. Karmi nas, kupowa

nam sukienki, posya nas do szkoy i nie pozwala, eby bracia nam dokuczali. Na nich prawie nie zwraca uwagi, chyba emy si na nich poskaryy. Wtedy bra si do nich i bi bez litoci. Ale ja byam zupenie inna ni Consuelo. Ona lubia spokojne ycie i prawie nie miaa przyjaci. Nie wolno jej byo tak jak mnie wychodzi z domu, bo ojciec zawsze bardzo ba si o ni. Kciymy si cigle: jak wrciam z piekarni z rnymi gatunkami buek, to ona zawsze apaa mi sprzed nosa te, na ktre akurat miaam ochot. A kiedy ojciec przynis do domu jakie owoce, ja braam te, ktre ona chciaa dla siebie. To znw chowaa jakie pudeeczko z moimi rzeczami, a ja - jeli wiedziaam, ktr zabawk lubi najbardziej - to naumylnie j psuam. Zawsze j zrcznie ledziam. Mwiam ojcu, jeli wysza z domu, a za to dostawaa lanie. Ona to samo - bo nie chciaa, ebym lataa po podwrkach jak koza. Consuelo bya smutna, nie lubia wychodzi na dwr ani si bawi. A szkodzia sobie tym bardziej jeszcze, e cigle siedziaa w domu. Przychodzi Roberto, to j cign za warkocze, a potem znw Manuel kaza jej robi to czy tamto i musiaa go sucha, bo jak nie, to j bi. To dziwne, ale wicej miaam zaufania do mojej przyrodniej siostry Antonii i do bratowej Paulii, ni do Consuelo. Dlatego e traktowaa mnie z gry i wszystko widziaa w najgorszym wietle. Nie umiaa da dobrej rady. Zawsze uwaaam, e jest skpa i samolubna. Kiedy byam maa, najbardziej lubiam Roberta, bo dawa mi rne rzeczy i zabiera mnie ze sob. Ale on by zawsze bardzo obraliwy i rzdzi si jak szara g, i strasznie kama. Manuel znowu y w cakiem 197 innym wiecie. Moe dlatego, e by najstarszy, ale zawsze by taki daleki i powcigliwy. Zdawao mi si, e jest bardziej daleki ni my wszyscy i e mwi to, czego nie myli. Kadej chwili mia gotowe kamstwo na ustach. Ale aden z braci nie uderzy mnie, pki byam maa; dopiero wtedy zaczli pokazywa humory, kiedy byam na tyle dua, e miaam ju swoich novios. Manuel i Consuelo spdzali wiksz cz dziecistwa w szkole. Pasowali do siebie - oboje powani, ulegli, spokojni. Aleja byam bardziej podobna do tego ajdaka Roberta. Bylimy naprawd nie do wytrzymania. On tak samo jak ja nie lubi szkoy i zwiewa, jak mg, wyac z klasy przez okno. Pokaza mi, jak chowa ksiki w ani, i zamiast i do szkoy, zabiera mnie do parku Chapultepec. Wdrapywalimy si

wszdzie, gdzie nie wolno, a potem przeganiali nas stranicy. Jeli mia pienidze, poycza d z wiosami, na ktrej pywalimy. Opycha mnie sodyczami i gum do ucia, ebym nie bya godna, a kiedy czas by ju wraca ze szkoy, wskakiwalimy do autobusu, bralimy ksiki i szlimy do domu. Roberto nauczy mnie, jak czepia si autobusw i trolejbusw; jedzilimy tak po caym miecie. Pienidze na swoje wydatki zdobywa w ten sposb, e zatrzymywa w parku jakich smarkaczy i tak ich potrafi nastraszy, e oddawali mu, co tam mieli przy sobie: owki, pira, drobne. Potem, kiedy wstpi do wojska, przychodzio mu to jeszcze atwiej, bo grozi im, e ich zaaresztuje. Czasem wyrywa paniom torebki i wtedy mielimy wicej pienidzy. Miaam cae mnstwo pomadek do ust, puderniczek i portfeli. Jaka ja byam w tamtych latach szczliwa! Roberto i jego banda zabrali mnie do parku. Byo ich dziesiciu chopakw, a ja jedna dziewczyna. Poszlimy do jednej z tych restauracji pod goym niebem koo Wesoego Miasteczka i zamwilimy tortas i napj pomaraczowy. Potem widz, e wszystkie chopaki, jeden po drugim, wstaj i znikaj to po papierosy, to do umywalni, a zostao tylko dwch, Roberto i ja. No, Negro - powiada jeden z nich - znikaj ze swoj siostr". Poszlimy w jedn alej, oni w drug. Chodzilimy po tej alei trzy razy tam i z powrotem, a tymczasem kelnerzy na nas polowali. Wymknlimy 198 si jako i autobusem wrcilimy do domu. W ten sposb, nie pacc, zdobywalimy jedzenie. Roberto zabiera mnie te ze sob, kiedy jecha na rynek Lagunilla, eby przywie do domu kupione przez ojca owoce, ser i miso. Pienidze, ktre dosta na przejazd, wydawa na cukierki (bylimy zawsze godni, zawsze co musielimy je), a jechalimy uczepieni z tyu autobusu. Za nami bieg piesek, ktry nazywa si Szczur, tak wytresowany przez Roberta, e umia nie w pysku torb z owocami albo paczk z misem. Szczur chodzi za Robertem krok w krok i mj brat tak samo si nim opiekowa jak i mn. Ale pniej kto otru tego psa na mier. Miaam jakie osiem lat, kiedy tata zacz handlowa ptakami. Jednego dnia przynis do domu du klatk, ktra miaa dach z tektury i trzcinowe prty. Zakupi mode przedrzeniacze i kaza Manuelowi i Robertowi tak dugo gwizda przy nich, a ptaki naucz si piewa. Ale

ptaki dziobay wci trzcinowe prty, a sobie zrobiy otwr i ptora tuzina ich ucieko. Elena strasznie si martwia, e ojciec to si chyba wcieknie. Wraca tata do domu, a Elena mu mwi, e ptaki pozdychay. A on w miech - a si wystraszya. Wiedzia ju, jak si okazao, o tym, e ptaki ucieky, od ony stra, najwikszej plotkary w caej naszej vecindad. Jako si tym razem nie wciek. Jak pomyl o moich trzech macochach, to chyba Elena bya z nich najlepsza. Bya to pierwsza, poza moj ciotk, kobieta, ktra pozwalaa mi, pamitam, siada u siebie na kolanach, czesaa mnie i tulia. Ale nigdy - tak jak Consuelo - nie nazywaam jej mam". Najbardziej Elen lubiam za to, e ukrywaa rne moje sprawki i nigdy mnie nie bia; nawet jak byam dla niej niegrzeczna, nie skarya si ojcu. Ciotka powiada, e Elena miaa jakie siedemnacie lat, kiedy ojciec wzi j do siebie. Pamitam, e zanim u nas zamieszkaa, bawia si z nami skakank na podwrku. Bya poprzednio on jakiego mczyzny, ktry tak j bi, e zaszkodzio jej na puca. Bya ju chora, jak si do nas sprowadzaa, i dlatego tata zgodzi dla niej kogo do pomocy. Nigdy nie lubi, eby kobiety z jego rodziny za ciko pracoway w domu. 199 Elen najbardziej lubia Consuelo i zawsze stawaa w jej obronie. Consuelo bia mnie, kiedy odezwaam si bezczelnie do macochy, ale Elena mwia wtedy: - Daj jej spokj, Chudzielcu. Mae to przecie jeszcze i nie wie, co mwi. W kuchni, ktra bya w wewntrznym podwrku, Elena urzdzia dla mnie hutawk. Nie byo tam dachu, tylko deski, ktre chroniy przed deszczem. Na jednej z tych desek Elena zawiesia gruby sznur, a na dole umiecia kawaek drewna jako siedzenie dla mnie. Raz si hutaam, a Consuelo chciaa mnie zsadzi. Nie dawaam si i krzyczaam, pki Elena nie powiedziaa: - Chod tu, Pyza. Zawsze tak mnie nazywali, nigdy po imieniu. A ja kopaam i daram si, e nie dam si jej dotkn. Consuelo daa mi klapsa, a Elena bronia mnie. Naprawd bya dla mnie dobra, ale ja byam taka maa, prawie jej nie pamitam. Miaam dziesi lat, kiedy Elena umara. Tata powiedzia, e zabili j Manuel i Roberto. Moe i mia racj, ale myl, e najbardziej to j

zabia ta operacja, bo jak jej wyjli ebra, to zacza chudn, a wreszcie umara. Mwili, e umara na grulic, ale nie wierz w to, bo ju co si tyczy zakanych chorb, to ojciec by uwaajcy do przesady. Pewnie to by guz albo co takiego. Elena bardzo adnie wygldaa po mierci. Tata, czy moe jej matka, kupili jej bia sukni i bkitny welon i uczesali tak, eby przypominaa Niepokalanie Poczt. Tej nocy, kiedy jej ciao byo wystawione, odbyway si akurat na podwrku huczne tace, i tata by wcieky. Nawet nie przyciszyli muzyki. Moj macoch Lupit poznaam jeszcze przed mierci Eleny. Kiedy zamieszkaa u nas moja przyrodnia siostra Antonia, zabieraa mnie nieraz potajemnie na ulic Rosario do swojej matki i sistr. Lupita bya dla mnie mia, ale moja druga siostra przyrodnia, Marielena - o, ta to nie. Wciekaa si, ile razy tam przyszam. Musiaa by chyba zazdrosna o nas i za na naszego tat. Ale Lupita bya zawsze dla mnie dobra, dawaa mi na autobus albo jakie mae prezenty. 200 Tata mia zwyczaj w kady wtorek zabiera Antoni i i z ni do jej matki. Nie wiedzia, emy chodziy do niej z Antoni w tygodniu. Jednego wtorku chciaam te i z nimi i zaczam nawet paka. Wic tata wzi mnie, kaza mi tylko adnie si przywita z seor i grzecznie si zachowywa. Wicej nic nie powiedzia. Nigdy nawet nie wspomnia, e ta seora to jego ona. Nikt z nas nie powiedzia mu te, e ja ju j wczeniej poznaam. Zanim zamieszkaa z nami Antonia, tata spa w jednym ku z Consuelo i ze mn. Drugie ko przeniesiono do pokoju Eleny, a po jej mierci dostaa je Santitos, jej matka. Wic jak Antonia zaja jego miejsce w naszym ku, przenis si na podog. Potem, kiedy Antonia zacza wariowa i ucieka z rnymi chopakami, tata zamkn j w pustym pokoju Eleny, a sam znw spa z nami. Potem kupi drugie ko, dla Antonii. Sypia z nami nawet wtedy, gdy ju byymy cakiem due. Ojciec by dla Antonii taki dobry, e ludzie z vecindad zaczli o tym plotkowa. Uwaali, e jest nie tylko jego crk, ale te kochank, a przynajmniej, e co tam pomidzy nimi jest. Wszyscy widzieli, jakie wzgldy Antonia miaa u ojca, jak kupowa jej wszystko, co najlepsze. Nam kaza i wczenie spa, a oni oboje ubierali si i wychodzili na kolacj albo do kina.

O tym, co mwi ssiedzi, opowiadaa mi moja przyjacika Angelica, ktra mieszkaa naprzeciwko, na tym samym podwrku. Ale ja si do tego nie mieszaam. Kiedy szo o ojca, nigdy si do niczego nie wtrcaam. Byam tylko widzem: suchaam, patrzyam i milczaam. Nigdy nie omieliam si powiedzie ojcu: Trzeba pomyle, co si robi, bo ludzie rnie o tym mwi". Baam si, e wpadnie w zo i mnie zbije. Zawsze troch strach mnie oblatywa w jego obecnoci, wic uwaaam dobrze, co mwi. Roberto i Consuelo byli bardzo zazdroni o Antoni i ile razy postawia na swoim, dostawali napadw zoci. Roberto i Antonia yli ze sob jak pies z kotem. Ja braam stron Antonii, a Consuelo pomagaa Robertowi. Kiedy tata po poudniu wraca do domu, rozstrzyga zawsze ktni na jej korzy. 201 Raz, na Trzech Krli, Consuelo zrobia straszn awantur, bo Antonia dostaa adniejsze prezenty. Obie prosiy o lalki, ale to Antonia dostaa liczn blondynk, a Consuelo lalk z ciemnymi wosami i twarz jak trupia czaszka. Antonia dostaa te wtedy zegarek. Consuelo bya taka za, e pakaa i nie chciaa wzi swojej lalki. Obrzydo jej wci patrze na to, jak ojciec bardzo kocha Antoni. Obie wtedy pokciy si tak, e ju bardziej nie mona. Potem si troch zmieniy i jako lepiej si dogadyway. Tak naprawd to nie tskniam za matk, pki nie poszam do szkoy. W Dniu Matki, kiedy wszystkie dzieci robiy prezenty dla swoich mam, ja mojego nie miaam komu da. Dzie Matki by dla mnie najsmutniejszym dniem w caym roku. Im starsza byam, tym bardziej brakowao mi matki. O matce wiedziaam tylko tyle, co mi ludzie opowiedzieli. Okamali mnie, e umara na udar mzgu z przejedzenia, ale ciotka Piedad, druga ona mojego wuja Alfreda, mwia mi niedawno, e doktor ostrzega matk, e jeli nie pozbdzie si dziecka, z ktrym chodzia, to nie przeyje porodu. W kadej ciy bya chora, miaa sabe serce oraz wtrob i chore nerki. Nie posuchaa rady doktora i umara. Doktor chcia jeszcze uratowa dziecko, ale tata powiedzia: - Lepiej niech je wemie ze sob. Ciotka Guadalupe twierdzi stanowczo, e matka umara od paskudnej choroby, ktrej si nabawia przez ojca - przez to, e zadawa si z innymi kobietami. Ale La Chata, kobieta, ktra u nas w domu pra-

cowaa, mwi znowu, e matka umara z nerww przez mojego brata. Wedug niej i babka przez nas umara, ale ciotka mwi, e nie - e umara na guz. La Chata uwaaa, e jestemy tacy okropni, e kadego potrafimy zabi. Twierdzia, e ona sama zdrowie sobie zmarnowaa w naszym domu, bo przez nas si w niej poruszya, i e gdyby nie ojciec, nigdy by u nas nie pracowaa. Nie lubilimy jej i nieraz wyganialimy j z domu. Tata czsto bi za to moich braci, a potem szed do niej do domu i prosi, eby do nas wrcia. Dawa jej pienidze na kino i wtedy si uspokajaa. 202 La Chata praa dawniej bielizn dla mojej matki i znaa ca rodzin. Bya comadre mojej ciotki Guadalupe, ale nie zgadzay si jako. La Chata mwia, e jestem podobna do mojej mamy - niska i pulchna jak baryka - i e dlatego tata bardziej mnie lubi ni moich braci i siostr. Wedug niej tata z mam kcili si bardzo czsto, bo oboje byli zazdroni. Kiedy mama razem ze swoimi trzema brami pracowaa na rynku Baratillo, musiaa rozmawia z wieloma mczyznami, i cho bya powana i surowa, ojca bardzo to gnbio. Kiedy urodzi si Roberto, taki czarny, ojciec nie lubi go, bo myla, e to nie jego syn. A jeli idzie o ojca, to zadawa si z tyloma kobietami, e - jak mwia La Chata - gdzie strona, tam ona". La Chata mwia, e matka bardzo nas kochaa i ubieraa nas jak laleczki. Cay dzie nie byo jej w domu, bo z rana sprzedawaa okruchy ciasta, a po poudniu uywane ubrania. Wykarmia mnie ciotka Piedad, bo mama nie miaa do pokarmu. Kiedy si urodziam, miaa gorczk poogow. Ale nie zaniedbywaa nas, bylimy pod opiek jej matki albo siostry. Ciotka Guadalupe, ktra pomagaa mnie wychowa, duo mi opowiadaa o mamie i o caej rodzinie. Zamczaam j pytaniami, a ona mi tak opowiadaa: - Matko wita! Jake ja mog pamita, sama byam ma dziewczynk... Pewno chodzi ci o to, gdzie si urodziam? No wic dobrze, urodziam si na zawszonej somianej petate w Guanajuato. Byam najstarsza z dziewczt, wic sama jedna, samiusieka jak palec, zajmowaam si brami i siostrami, a tymczasem tata i mama szli sprzedawa na ulicach owoce w cukrze. Mylisz moe, e wolno nam byo bawi si z innymi dziemi, jak wy si bawicie, bachory? O, nie. Od malekoci

musiaam harowa przy moich braciach. Matka tyle nas miaa - byoby osiemnacioro, ale byy poronienia, inne znw poumieray. Tylko si siedmioro wychowao, Pablo, ja, Bernardo, Lucio, Alfredo, wasza matka Lenora i Jose. Mielimy te przyrodni siostr, bo ojciec wymyka si czasem gdzie na boczek". Ciotka Guadalupe zawsze bya zazdrosna o moj matk: e miaa wicej od niej szczcia i e babka Pachita bardziej j lubia... Babcia 203 nigdy nie lubia synw Guadalupe, ale jak mojej mamie przytrafio si nieszczcie z jednym robotnikiem kolejowym i urodzia creczk, jak miaa pitnacie lat, to babka zaja si i ni, i dzieckiem. Ojciec tego dziecka rzuci mam, a po paru miesicach maa umara na zapalenie puc. A potem mama dostaa prac pomywaczki w restauracji La Gloria - i tam poznaa mojego ojca. Matka i ojciec zamieszkali najpierw przy ulicy Tintero, gdzie w ssiedztwie byy same ze baby. Ojcu si tam nie podobao, i przenieli si do jednego pokoju, do babki. Pniej znaleli sobie wasny pokj. Z pocztku nie mieli adnego ka i spali na pododze. Kiedy urodzili si Manuel i Roberto, ojciec wygra na loterii i kupi due metalowe ko, ktre do dzi mamy. Pniej znw wygra na loterii i kupi radio. Ciotka mwia, e przez to radio byy u nas straszne ktnie. Raz tata wrci do domu i zobaczy, e mama sucha radia. - Kto ci kaza wcza radio? - pyta. - Jeste gupia Indianka, nie wiesz, jak si do czego dotkn. Wycz, bo zepsujesz! Matka si rozzocia i mwi: - Dobrze, ju nigdy wicej nie dotkn tego twojego radia! I sowa dotrzymaa; do mierci ju ani razu radia nie wczya. Ciotka do tej pory za jest o to na ojca. On tylko jedno rozumie - mwia - ycie i komorne, a e co wicej moe by czowiekowi potrzebne, to mu nigdy do gowy nie przyjdzie. I tylko krzycze potrafi, ale w gruncie rzeczy tchrz z niego i nawet na zabicie pluskwy nie starczy mu odwagi, bo ma serce z tektury". Ciotka nigdy si z ojcem nie moga zgodzi. Dlatego tak mwia. Jest jedna kobieta, ktra mieszka w tej samej recindad co ciotka - nazywa si Julia. Julia bya on mojego wuja Lucia i dobrze znaa moj matk. Przez trzy lata mieszkaa w domu matki razem z tym wujem i z dwojgiem dzieci, Joland i Macloviem. Julia pomagaa mamie w domowej robocie,

a Jolanda nosia mnie na rkach i obcieraa mi tyek. Wszyscy spali w naszej kuchni, na pododze, a po mierci wuja wyprowadzili si. Wuj nie znosi swoich pasierbw i bardzo ich bi. Poza tym pi i nie troszczy si o nich wcale. Przy jedzeniu kaza tym dzieciakom siada pod stoem i kiedy jad, to je kopa. Moja matka litowaa si nad nimi 204 i dawaa im je, inaczej te biedaki pewno by z godu poumieray. Zawsze pracowali u kogo i nigdy nie mieli zabawek. Jolanda opowiadaa mi, e w dziecistwie najlepiej miaa wtedy, kiedy mieszkaa u mojej matki. Jolanda nieraz wycigaa nam spod poduszki drobne, ktre wkada tam co rano nasz tata. cigaa take mojej mamie okruchy ciasta i sza po kryjomu do ubikacji, eby je zje. Jak j na tym zapalimy, powiedzielimy wujowi, a on j zbi porzdnie, po gowie. Ale w ogle to Jolandzie nie byo wtedy tak le - miaa co je i gdzie spa, mama jej wszystko dawaa. Wedle tego, co mwi Julia, ojciec by bardzo szczliwy z mam. Nigdy jej nie bi i cho nie lubi fiest, chodzi z ni, gdzie tylko chciaa. Dawa jej pienidze na wydatki, ale ona pracowaa, bo chciaa mie jakie dodatkowe zarobki. Lubia adne ubrania i kolczyki, a kiedy sza do miasta, zawsze siadaa w autobus albo braa takswk. Nigdy nie chodzia piechot. Nawet na targ jechaa autobusem. Pomagaa take swojej matce oraz siostrze i nie chciaa, eby ojciec myla, e pracuje na jej rodzin. Do awantur pomidzy wujem Lucio a Juli doszo wtedy, kiedy zacza zajmowa si handlem. Poznaa jednego robotnika kolejowego i zacza y z nim, a jednoczenie ya jeszcze z wujem. Ciotka mwi, e Julia zadaa wujowi jaki urok, bo si nagle odmieni. Przesta j bi, ustpowa jej i o wszystko prosi. Musiaa mu chyba da wody kokosowej", bo jak ona rzdzi mem, a z innymi flirtuje, wiadomo, e go ma w rku. Kobieta musi tylko umy sobie tyek w tej wodzie kokosowej" i da j mowi do wypicia. Czasem kobiety naparzaj herbat z zioa zwanego toloache i jak ktra da tego wypi mowi, to on si robi saby na umyle. Julia musiaa si pewno pomodli do Ducha witego i zmierzy wuja czarn wstk, bo jednego rana zachorowa na wodn puchlin i umar. Matka nawymylaa Julii i wypdzia j z domu. Wiadomo byo take, e Julia rzucia jaki urok na swojego pierwszego ma, ojca swoich dzieci, bo i on tak nagle umar. Ona mu zarzucaa,

e prowadzi grzeszne ycie i za duo pi. On j bi cay czas. Po prawdzie to kady j bi. Miaa trzech mw, bo jak umar mj wuj, zostawia swoje dzieci i posza z tym robotnikiem kolejowym. Wszyscy trzej 205 mowie byli pijakami i bili j - wszyscy trzej umarli u jej boku. Teraz yje szczliwie z Guillermo Gutierrezem, bo ten, cho nie daje na ycie, przynajmniej nigdy jej nie bije. Ludzie opowiadaj, e moja mateczka od pocztku wiedziaa wszystko o ojcu i o Lupicie. Tu u nas zawsze jakie plotki dojd do ony. Ledwo mczyzna wyjdzie z ka innej kobiety, a ju ona o tym wie. Raz mama i ciotka Guadalupe poszy na jak fiest przy ulicy Rosario i odkryy, gdzie mieszka Lupita. Matka wzia noyczki i stana za drzwiami Lupity, przeklinajc j i wyzywajc, eby wysza. Ale Lupita nie wysza, a ciotka odcigna matk za wosy i nic si nie stao. Wedle mojej ciotki tata chadza te do siostrzenicy Lupity, ktra pracowaa w tej samej restauracji. Ciotka mwia, e ojciec tak do czysta oporzdzi" t restauracj, e i sam szef, gdyby nie by mczyzn, by si ojcu nie opar. Tata mia z t siostrzenic Lupity syna, ale nigdy jej nie pomaga, bo ona wysza za m za kogo, kto to dziecko uzna za swoje. Nigdy tego mojego przyrodniego brata nie widziaam i tylko jedna Lupita zna nazwisko jego ojczyma. Moja babcia staraa si doj, kto to taki, bo baa si, e kiedy, jak doroniemy, ten przyrodni brat moe si zada ze mn albo z Consuelo. Ale wiemy tylko tyle, e ma na imi Pedro i e jest zupenie podobny do ojca. Lupita, zanim si poznali z ojcem, przez dugi czas pracowaa w restauracji na nocnej zmianie, a ojciec na dziennej. Lupita miaa ju wtedy dwie crki: Elid i Isabel. Mwia, e wszystkie pozostae jej dzieci byy przy ojcu. Dziewczynka, ktra urodzia si pomidzy Antoni i Marielen, umara. Lupita mwia, e w czasie kadej jej ciy ojciec znika i zapomina o swoich obowizkach i e do chwili, kiedy dziecko przyszo na wiat, wcale go wtedy nie widywaa. A raz to si nie pokazywa przez dwa lata. Mwia, e ojciec nigdy jej nie pomaga; owszem, czasem zaszed da jej jakie drobne, ale eby paci stae wydatki albo komorne, to nie. Nigdy jej nic nie da, wic eby utrzyma dzieci, musiaa si rozglda za kim innym, kto by j wzi. Gdyby wierzy Lupicie, to si dobrze nacierpiaa, no nie? Pracowaa ciko, eby utrzyma siebie i swoje dziewczta. Potem rozcia sobie rk i musiaa przesta pracowa. Ale ja jestem za, bo jak znam ojca, to

206 wtpi, eby jej nie dawa pienidzy i eby jej tak nic nie pomaga, jak ona twierdzi. Nigdy si o to z ni nie spieraam, ona sama wie najlepiej, ale jak ja mam jej wierzy, kiedy takie rzeczy mwi o ojcu? Niech gada zdrowa! Do dzi dnia nie mog przebaczy Lupicie, e spotykaa si z ojcem jeszcze za ycia matki. Ale to nie moja rzecz, tylko ojca, a ja musiaam jako y w zgodzie z macoch. Nie bya dla nas ani ostra, ani serdeczna. Gdyby nas kochaa i chciaa nas caowa albo tuli, tobym to odczua jak obraz. Nie mog si na ni skary, ale zawsze by pomidzy nami jaki mur. Ludzie mwi, e jak matka umara, to ojciec zupenie zwariowa. Wskoczy do grobu i chcia te umrze. Od tego dnia do dzi jest zawsze powany. Nigdy nie widziaam, eby si mia, eby by szczliwy. Zawsze jest smutny, zamylony, sam ze swoimi kopotami i zmartwieniami. W tym czasie, kiedy przestaam chodzi do szkoy, wymara prawie caa rodzina mojej matki. Zostali tylko ciotka Guadalupe, jej m Ignacio, ciotka Piedad, wuj Alfredo oraz ich dwaj synowie, babka Catarina z synem i crk i ich dzieci, a take paru innych kuzynw. Ze strony ojca znaam tylko kuzyna Davida i jego matk Olivi. Wuj Alfredo umar w niedugi czas pniej. Dosta zapalenia puc, bo jak raz wrci do domu pijany, synowie byli na niego li i zostawili go na wilgotnej pododze przez ca noc. Nastpnego dnia poszed do domu Guadalupe poyczy od niej wiadra i myda do kpieli. Powiedzia, e go boli w piersiach i e idzie do ani parowej. W par dni umar. Biedna ciotka bardzo si gryza, bo pochowaa ju ca rodzin, rodzicw, piciu braci, jedyn siostr i dwch synw. Zostaa sama jedna, jeli nie liczy Ignacia i nas. Kiedy miaam ze dwanacie lat, zaczam mie jakie pojcie o yciu i przestaam si bawi z chopcami. Lubiam si ubra i co dzie zmieniaam sukienk. Consuelo praa i prasowaa moje rzeczy i miaa tego dosy. Musiaam si wic nauczy choby troch pra sobie samej. Pienidze, jakie dostawaam, wydawaam na wstki i rne ozdoby i przylepiaam sobie na twarzy muszki. Przez dugi czas nosiam we wosach sztuczny godzik, uwaajc, e bardzo mi z tym do twarzy, cho 207 by postrzpiony i poplamiony, a z odyki stercza drut. Ojciec chyba si cieszy, jak widzia, e tak si stroj.

Raz pobiam si z jedn dziewczyn, bo mi zdara z twarzy muszk. Taka byam wcieka, e rozerwaam jej sukienk od gry do dou, jakby kto rozci noyczkami. Nieraz wdawaam si w takie bjki, bo niektre dziewczyny to mije: jedna drugiej zazdroci, opowiadaj o sobie kamstwa, zaczynaj awantury. Z chopakami te si biam. Jak ktry co na mnie powiedzia albo co mi zrobi, nigdy nie darowaam. Jeden chopak, wikszy ode mnie, podstawi mi nog, kiedy biegam przez podwrze. Upadam i rozbiam sobie gow. Nie przestraszyam si, ale byam taka za, e jak si gowa troch zagoia, poszam si na nim zemci. Tak go zbiam, e jego matka poskarya si na mnie ojcu. Ale ojciec wcale na to nie zwrci uwagi. Najlepszymi moimi przyjacikami byy Irela i Ema, crka Enoe. Chita te si ze mn przyjania, ale ju nie tak. Razem wyrosymy i broniymy jedna drugiej zbami i pazurami. Jeli ktrej co si dostao we wasnym domu, inne zapraszay j do siebie. Jak jedna jada, to jadymy wszystkie, choby to nawet bya fasola. Miaam do tych dziewczyn pene zaufanie i wszystko robiymy razem. La Chata miaa zwyczaj posya mnie codziennie do pulqueria po butelk pulque, ktr pia przy obiedzie. Robia to w tajemnicy, bo tata zabroni nam chodzi do takich miejsc. Jednego dnia przyszo mi do gowy, eby kupi jeszcze jedn butelk dla siebie i dla moich przyjaciek. Poszymy na dach, gdzie nikt nie mg nas widzie, jak pijemy. Potem co niedziela kupowaam ma butelk tequili i razem wypijaymy j do dna, tam na dachu. Nieraz byymy tak pijane, e nie mogymy zle z powrotem po drabinie. Gdybym nie umiaa si opanowa, tobym wpada w nag, tak jak Irela i Ema. Paliymy take na dachu papierosy i opowiadaymy sobie sprone kaway. Potem szymy kupi gumy do ucia, eby zabi zapach nikotyny. Irela i Ema krady - raz ukrady pienidze ze szkolnej kasy - ale ja nigdy. Po prostu nie potrzebowaam pienidzy ani niczego wicej, ni miaam. Miaam dosy na swoje wydatki, bo w czasie wakacji ojciec pozwala mi pracowa w fabryce lodw, w pobliu naszego domu. Pacili 208 mi dwa albo trzy pesos dziennie i miaam to dla siebie. Ojciec nigdy nie dopomina si o zarobione przeze mnie pienidze. Kupowaam za to, co chciaam: poczochy, sodycze, ubrania, ale najwicej pienidzy szo na wypoyczenie roweru i na bilety na pywalni, gdzie chodziam z przyjacikami.

Lubiam mie wasne pienidze i wolaam pracowa, ni chodzi do szkoy. Kiedy byam w trzeciej klasie, znalazam sobie prac przy ozdabianiu pantofli. Pracowaam tam od dziesitej rano do smej wieczorem i zarabiaam wicej ni przedtem. Lilia, moja przyjacika, ktra mieszkaa przy ulicy Garncarskiej, powiedziaa mi o jeszcze lepszej pracy - byo to wycinanie toczonych w drewnie figurynek. Poszam tam, ale pracowaam tylko dwa dni, bo pniej bya taka historia z szefem. Lilia, jeszcze dwie inne dziewczyny i ja pracowaymy w maym warsztacie. Obok, w gbi, by pokj, gdzie sypia szef. By tusty i obrzydliwy, taki typ, ktry przyprawia mnie o mdoci, bo cho stary, jeszcze si rozglda za dziewcztami. Zdaje mi si, e ten ajdak ju od pierwszej chwili, kiedy przyszam pracowa, mia jakie ze zamiary, bo ypa do mnie okiem i umiecha si. Nie mogam wprost na niego patrze. Na drugi dzie szef kaza mi posa swoje ko. Weszam do jego pokoju, a on zacz mnie ciska i caowa. Potem wyj swojego ptaszka" i pooy na nim moje rce. Zaczam krzycze na Lili, ale ona nie syszaa. Baam si okropnie, no nie? Ale na nic mu nie pozwoliam, a on si rozzoci i mwi: - Jak si dowiem, e si wybierasz za m, to zobaczysz. Wszystkim powiem, e nie moesz i za m, bo ja ci ju miaem. Byo to o jakiej szstej wieczorem. O sidmej obie z Lili wyszymy. Pakaam i nie mogam przesta, i opowiadaam jej, co si stao. Tego wieczoru obie si upiymy i nigdy wicej ju si tam nie pokazaymy. Wrciam za to do mojej dawnej pracy w fabryce lodw, gdzie szefem bya kobieta. Z Irel, Em i Chit przyczyymy si do palomilla, bandy dwunastu dziewczt, wszystkich z Casa Grande. Jeli si przystpuje do bandy, trzeba si broni samej albo nie pozostaje nic innego, jak paka. W kadej bandzie jest przynajmniej jedna dziewczyna, ktra tak si bije, e na 209 nic nie patrzy. Inne zaczynaj si jej ba, jak wciekej, poddaj si albo uciekaj od niej. Ale kiedy j rozgry, postawi si jej, okazuje si czsto, e to wcieko udawana, nic wicej, tylko lustro, w ktrym si odbija sabo albo sia innych. Nigdy nie lubiam patrze, jak kto wykorzystuje niemiao takich cichych dziewczyn, i nieraz ich broniam. My, dziewczta, nieraz biymy si o naszych novios - zreszt najcz-

ciej rozmawiaymy wanie o chopcach. Jedna mwia na przykad: Suchaj, ta i ta co si poprztykaa ze swoim novio, korzystaj". Albo: To winia i plotkara, ona na niego nie zasuguje". Jeli ktra miaa chopca, to opowiadaa innym, jak j ciska, cauje i prosi, eby postaa z nim w jakim ciemnym kcie. Przekonaymy si, e ulubion piewk chopcw jest: Jeli mnie naprawd lubisz, to daj tego dowd i chod si ze mn przespa". Wiedziaymy, e jak si ktra nie zgodzi, to j chopak rzuci. Dziewczta, ktre byy rzeczywicie zakochane w swoich novios, zwykle si na to zgadzay. Skoro danie dowodu mioci byo czym w ich mocy, nie pozostawao im nic innego. Tego roku, kiedy przyczyam si do bandy, dziewczyny zapaa jakby jaka gorczka: i to jedn po drugiej, jakby kto kukurydz uska. Zaczo si od starszych dziewczt, a koczyo na modszych. Wszystkie mylay o jednym. Pierwsza posza na to Tina, ale inne nie chciay pozostawa z tyu. A jak ju byo po wszystkim, pytaymy si jedna drugiej: No, i jak to byo, na ku czy na petateV. Chopcy przewanie brali swoje dziewczyny do hotelu na godzin czy par godzin, a jeli mogli, to na ca noc. Niektrzy to robili w domu jakiej ciotki czy zamnej siostry, albo gdzie tam kto mg. Pierwszego novio miaam ju, jak skoczyam dwanacie lat. Donato by synem Enoe, ktra u nas pracowaa. Mieszkali pod numerem 32 w Casa Grande. By to dobry chopak, ale bardzo brzydki. Patrzyam na niego troch z gry, bo jego matka bya nasz suc. Wyobraaam sobie, e jestem jej pani! Ojciec i bracia byli zawsze bardzo surowi i mieli na mnie i na siostr oko, wic nigdy nie mogam si z nim wymkn. Gdybym bya troch starsza, jako bym to urzdzia, ale wtedy musiaam by w domu o wp do sidmej, a o smej w ku. O dziesitej gaszono na podwrzu wiata i nikt ju prawie nie wychodzi z domu. 210 Teraz, kiedy jest telewizja, to jest inaczej. Ssiedzi wchodz i wychodz z domw, eby oglda do pna program, a wiata na podwrzu pal si do pnocy. Przed paroma laty ludzie od nas bali si wychodzi wieczorami, bo dzielnica bya znana z bandytw, kieszonkowcw i narkomanw. Nie bya te tak gsto zaludniona i w gbokich kanaach coraz to znajdowano ciaa utopionych czy uduszonych. Nasza vecindad bya prawdziwym gniazdem rozbjnikw. Mczyni i kobiety znikali w jaki tajemniczy

sposb, a ludzie powiadaj, e nieraz grzebano kogo w mieszkaniu pod podog. Dlatego tyle rodzin kae sobie podogi wylewa cementem. Codziennie to kogo zamordowano, to obrabowano, to zgwacono. Opowiadaj o jednej dziewczynie z Tepito, e miaa chopaka. ajdak by z niego jakich mao. Raz zaprosi j do kina. Umwi si z kilkoma innymi chopakami, e maj j odprowadzi do domu przez plac targowy; tam j chwycili, zacignli do jednej z szop i po kolei gwacili. Ludzie mwi, e byo ich tylu, a jej kiszka wypada, a potem j zabili. Czasem to taki strach wszystkich ogarnia, e nikt nie mia ani wyj z domu, ani zoy skargi. Jak chodzi o zgwacenie, to prawo nie jest bardzo surowe, policja prawie na to nie zwraca uwagi. Ale po trochu zaczli tu mieszka porzdniejsi ludzie - i wszystko si zmienio. Co prawda i do tej pory ludzie boj si nocami, bo mwi, e s tu duchy, e wcz si potpione dusze. Starsi mieszkacy twierdz, e koo zbiornikw na wod zakopane s jakie pienidze i e czasem ukazuje si tam jaki kogut albo mczyzna ubrany jak pajac. Roberto raz widzia takiego, a jak sypia na dachu, to mu si przytrafia jeszcze niejedna dziwna historia. Raz zasn na grze, a obudzi si na dole. Kiedy indziej poczu, e kto go cignie za nog. Raz Consuelo bya w ubikacji, a jaki duch zawoa j po imieniu i nastraszy. Innym razem to samo zdarzyo si Manuelowi. Jednej nocy wraca do domu bardzo pno, jaka stara kobieta pcha wzek z meblami. Zauway, e z podwrka wesza do jednej z kabin z prysznicem. Nagle syszy: wszystkie te meble wal si z okropnym haasem. Pobieg, eby jej pomc, ale nikogo nie znalaz. Wrci do domu biay na twarzy ze strachu. 211 Raz z tat mijalimy pogrzeb i syszelimy, jak ludzie przez cay czas przeklinaj nieboszczyka. Tata powiedzia mi wtedy, e musz przeklina dusz dobrego czowieka, eby odpoczywaa w spokoju, w przeciwnym razie bdzie straszya ludzi. Moj macoch Lupit nieraz straszy nieboszczyk. Tak za ni umarli chodzili, e musiaa przekl ich, eby mie spokj. W naszej okolicy s jeszcze dotd niektre okropne vecindades. Nazywaj je Przeklte Miasta". S to takie drewniane budy z brudnymi podogami. Casa Grande to przy nich krlowa. Przy ulicy Piekarskiej, koo domu mojej ciotki, jest takie Przeklte Miasto", dugie na p bloku. To wanie najgorsza vecindad w naszym barrio. Jeli i tamtdy w troch

lepszym ubraniu, wszyscy si gapi. Traktuj tam czowieka w zalenoci od tego, jak jest ubrany. Ludzie niemieszkajcy tam boj si wchodzi, ale poniewa rodzina mojej bratowej Pauli mieszkaa zawsze w takich okolicach, wic ja si ju przyzwyczaiam. Znaam jedn band dziewczt mieszkajcych w Przekltym Miecie" koo domu ciotki - nie byo pomidzy nimi ani jednej, co by bya jeszcze niewinna. Tamtejsi chopcy nie przepucili nawet maym dziewczynkom. Kiedy byam moda, mieszka tam jeden facet, ktrego przezywali Z ikr", postrach caego ssiedztwa. By to tak zwany teporocho, to znaczy, e pi czysty spirytus i z niewiarygodn zrcznoci posugiwa si noem. Kiedy ze swoj band szed do kina, siadali razem na balkonie i palili marihuan. Czu j byo w caym kinie, a jeli film by do miay, sycha byo, jak mwi na cay gos paskudne sowa. W moim barrio niczego nie brakuje, nawet prostytutek. Nieraz chodziymy na ulic Tintero, eby si im poprzyglda. Caa ulica jest ich tam pena: w pierwszym bloku dziewczta pitnasto-, szesnastoletnie, w nastpnym starsze kobiety, brzydkie i tuste, z obwisymi piersiami. daj trzech albo piciu pesos, ale mczyni jeszcze si targuj. Na ulicy Orlando, gdziemy swego czasu mieszkali, kobiety byy adniejsze, ale day wicej. Najgorsza bya ulica Rosario. Przechodziam tamtdy, idc do domu Lupity. Kobiety mieszkay tu w maych klitkach otwartych na ulic. 212 Kobiet byo wicej ni tych klitek, wic mieszkay razem po dwie albo i wicej. Kada miaa tam ko, komod i lustro, a pomieszczenie przedzielone byo kotarami. Wszdzie poprzypinane obrazki wite, fotosy aktorw filmowych i nagich kobiet. Siedziay w progu, z rozchylonymi nogami, wysoko podcigajc spdnice. Nie nosiy spodw, wic przez nylonowe bluzki wida im byo staniczki. Kiedy ktra z nich skoczya obsugiwa klienta, mya si (kada zawsze miaa gotowy dzbanek wody na wglowej kuchence) i wylewaa wod z miski wprost na ulic, ochlapujc tych, co si nawinli. Rano, kiedy sprztay swoje mieszkania albo szy na targ, nie mona ich byo odrni od innych kobiet. Ale po poudniu, kiedy byy ju wysztyftowane, z miejsca si je rozpoznawao. Wszystkie pracoway dla jednej wacicielki burdelu i kadego dnia musiay jej oddawa pewn kwot. Jeli brakowao im pienidzy do tej kwoty, musiay godzi si

na kad cen. W pobliu tych ulic zawsze widywaymy mnstwo mczyzn, wczcych si, czekajcych albo po prostu przypatrujcych si uwanie. Ci, ktrzy mieli mao pienidzy, rozgldali si za kobiet, na ktr byoby ich sta. Widziaam tu mczyzn onatych i chopcw z Casa Grande, a take innych, ktrych znaam: wczgw, pijakw, kaleki, jakich smarkaczy z ssiedztwa. Wielu chopcw nie wie, jak to jest - tacy id tam, eby si nauczy. Pniej ju mog to robi z innymi dziewcztami. Znaam tylko dwie dziewczyny od nas, ktre poszy pracowa na ulicy Tintero. Jeli ktra dziewczyna z Casa Grand posza t drog, to robia to gdzie daleko std, eby nikt jej nie widywa. Te dwie dziewczyny zeszy na z drog, bo ucieky ze swoimi chopakami, a ci kazali im pniej pracowa w lokalach i szynkach. Jeli dziewczyna pokocha takiego czowieka, to jest naprawd zgubiona. Drugim moim novio by Mario, onierz, chopak, z ktrym pniej ucieka moja siostra. Nazywano go onierzem, bo taki mia chd. Pierwszy raz zobaczyam go na tacach w Casa Grande. Chopcy wypoyczali co tydzie patefon i kady, kto chcia, mg taczy na podwrzu. Chodziam wtedy do szkoy, nosiam jeszcze warkocze i krtkie skarpetki. Bya 213 dopiero sidma, zaczynano taczy, a ja chciaam si wytaczy, pki ojciec nie wyjdzie po mnie i nie zagwide. Staymy z koleankami pod murem, czekajc, eby kto nas zaprosi do taca. Zakadaymy si, ktra zapie wicej chopcw. Nagle: Patrzcie, idzie Mario, onierz!" Mia na sobie czerwony sweter i nie wyglda tak ordynarnie jak inni chopcy. Od razu mi si spodoba. Podszed do mnie i zaprosi do taca. Potem ju mi nie pozwoli odej. Taczy tylko ze mn, chcia wiedzie, jak si nazywam. Nigdy na takich tacach nie podawaam prawdziwego imienia, wic powiedziaam, e nazywam si Alicia. Chcia si ze mn zobaczy nastpnego dnia i cho powiedziaam mu, e nie mog, on zapowiedzia, e bdzie czeka na rogu. Oboje wczenie wrcilimy do domw. Nastpnego dnia, wieczorem, wyszam po chleb, a on rzeczywicie by na rogu. Widziaam go jeszcze par razy, ale nigdy nie doszo do tego, ebymy razem gdzie poszli albo eby mnie ciska czy caowa. Tego, jak naprawd mam na imi, dowiedzia si dopiero duo pniej. Alberto Gmez z naszej vecindad by novio Chity, mojej przyjaciki. Potem zacz rozmawia ze mn i Chita powiedziaa, e zabraam jej

chopca. Taczyam teraz z Albertem, a on prbowa mnie czasem pocaowa. Ale nie trwao to dugo, bo zaraz potem, jak zosta moim novio, poznaam Crispina. Po poudniu wychodziam zawsze po mleko i zwykle szy ze mn koleanki, bo przy okazji kupowaam jakie sodycze. Jeli nie miaam wasnych pienidzy, kupowaam mniej mleka i dolewaam wody. Za pienidze, ktre mi w ten sposb zostay, zawsze mogam je jeszcze poczstowa. Crispin pracowa na tej samej ulicy, przy nakadaniu politury na meble. Jednego razu, kiedy byam sama, wyszed ze sklepu i poprosi mnie, ebym zostaa jego novia. Powiedzia mi, jak si nazywa, a ja powiedziaam mu swoje imi - i od razu tego dnia wieczorem wyszlimy razem na spacer. Chodzilimy tylko i rozmawialimy; nie pocaowa mnie, nie dotkn ani nic. Ale w powrotnej drodze natknlimy si na Consuelo z jej novio Pedrem. Zacza na mnie wrzeszcze i zdzielia mnie pici, a Crispina zwymylaa. Baam si, e powie ojcu. Ale Crispin rozmawia z ni 214 pniej i Consuelo daa mu pozwolenie, eby ze mn chodzi. Powiedziaa, e nie chce, ebym lataa, flirtujc na prawo i na lewo, ale e jeli obiecam, e bd go traktowaa powanie, to niech bdzie. Kiedy zaczam chodzi z Crispinem, miaam trzynacie lat. Od tego czasu zaczy si dla mnie cige lki i obawy, to mnie goniono, to mnie bito. Bracia, a ju najbardziej Roberto, cigle mnie ledzili. Tata, ktry mnie nigdy dotd nie uderzy, zbi mnie trzy razy, raz batem, a dwa razy rzemieniem - to dlatego, e widzia, jak rozmawiam z Crispinem. Chodzilimy wic z Crispinem na spacery, ale nigdy nie zblia si do naszego domu. Consuelo pomagaa mi utrzymywa te spotkania w tajemnicy przed ojcem i brami. Pozwalaa mi chodzi z nim do kina. Mwiam zwykle: Id na msz", i szlimy oboje na poranek. Ludzie z vecindad przyzwyczaili si do tego, e dziewczta chodz do kina ze swoimi novios, ale gdyby tata dowiedzia si o tym, z pewnoci by mnie zabi. Crispin pierwszy caowa mnie tak naprawd i obejmowa - i dlatego tak bardzo go lubiam. Raz w kinie tak mnie caowa, e si rozpaliam po same uszy. Czuam, jakby co we mnie tajao. Pierwszy raz wtedy chciaam z nim by. On te zaraz prosi, ebym z nim posza do hotelu. Ale gdy wyszlimy z kina, zapanowaam nad sob i powiedziaam mu, e musi zaczeka, a skocz pitnacie lat. On jeszcze nieraz prbowa,

ale zawsze jako udawao mi si wykrci. Raz zaprosi mnie do kina, a ja powiedziaam, e nie mog pj. Tego samego dnia, ale pniej, szli te do kina Manuel z Paul i zabrali mnie ze sob. Tak si zoyo, e siedziaam obok jednego chopca, Miguela, ktry raz mi proponowa, ebym zostaa jego novia. Wcale mu nie odpowiedziaam, bo chodziam wtedy z Crispinem. Ale teraz przez cay seans spogldalimy na siebie. Kto musia o tym powiedzie Crispinowi, bo tydzie pniej poruszy t spraw. Spyta mnie, czy spotkaam kogo, jak poszam do kina z bratem. Powiedziaam, e nie, a on mi da mocno po buzi i powiedzia, e go oszukuj. Bya to nasza pierwsza powana ktnia. Przez tydzie nie rozmawialimy wtedy ze sob. Kcilimy si take o tace. Bardzo lubiam taczy, a on by zazdrosny i nie chcia, ebym chodzia bez niego. Nauczy si taczy, 215 tak ebym nie miaa powodu bawi si z innymi, ale ja, ile razy usyszaam, e maj by gdzie tace, wymykaam si po kryjomu z innymi dziewcztami. Crispin mieszka wtedy po drugiej stronie ulicy, akurat naprzeciwko Casa Grande, a jego warsztat by obok fabryki lodw, gdzie pracowaam, wic mg mnie szpiegowa bez trudu. Pomagali mu w tym jego koledzy, i kiedy ktry zobaczy mnie na tacach, zaraz mu powtarza. Crispin szed za mn i zabiera mnie z zabawy. I cho taczyam cakiem przyzwoicie, nie przeginajc si i nie krcc caym ciaem jak moje siostry Consuelo i Antonia, zawsze by bardzo zy. Dwa razy przyapaam go z inn dziewczyn, ale powiedzia mi, e to nic powanego - e to tylko przelotna znajomo, gupstwo, i e na mnie jednej mu tylko zaley. Tymczasem moja przyjacika Irela zacza chodzi z bratem Emy, a dawnym moim norio, Donatem. Matka Ireli bya do przesady uwan i ostron kobiet - tak, co to gotowa przekl dziewczyn, jeli j zobaczy idc z chopcem. A jednak wszystkie jej dzieci zeszy na z drog. Jej synowie znani byli jako zodziejaszki, a i Irela napytaa sobie biedy. Nawet nie zasza w ci, a jednak zamieszkaa u matki Donata. On pracowa w piekarni i cay swj niewielki zarobek wydawa na sukienki i buciki dla Ireli. Ona bya adna, a on brzydki jak noc - to prawda, e niedobrana bya z nich para. Ona na niego w ogle nie zwracaa uwagi. Nic j to nie obchodzio, czy ma co zje, w co si ubra, a ca ro-

bot spychaa na swoj teciow. Donato by jednym z tych, co to lubi sprowadza do domu kolegw, a Irela nie lubia wtedy siedzie z nimi. Wychodzia wic z domu i caymi godzinami gadaa ze mn. Ja chodziam wtedy z Crispinem i chciaam najwicej, jak si tylko da, wiedzie o mczyznach, wic pytaam j i pytaam bez koca. Potem Danato przyapa j w kinie z innym chopcem. Postanowi si zemci i tego samego dnia wieczorem wzi j do domu swojego kolegi i tam j zaraz obaj, na goej pododze, tak przernli", e nie wiem. Potem wyrzuci j z domu. Zacza wtedy y to z tym, to z tamtym, bo ju zanadto polubia adne ubrania i chodzenie do kina. Miaa szczcie, e nie zasza w ci 216 z wszystkimi tymi chopakami. A potem zakochaa si w jednym wczdze zwanym Pancho. Miaa z czego wybiera, a wzia sobie najgorszego! Zostawia takiego dobrego chopca jak Donato dla lenia i azgi, dla takiej wini, dla takiej zarazy, co nie pracowa, tylko j bi. A ona kochaa t besti i wierzya wicie, e jeli j bije, to dlatego, e tak kocha. Mieszkaa ktem w domu swojej teciowej i nawet si nie skarya. Powtarzalimy sobie wszyscy jako dobry art, e Pancho lepiej celowa ni inni, bo ona, taka przecie dowiadczona, dotd nie zasza w ci, a teraz jego kula trafia w dziesitk. On dopiero zrobi jej dziecko. Potem z kolei to samo przydarzyo si Emie. Jej matka Enoe pracowaa w szpitalu i mao kiedy bywaa w domu, wic Ema bez trudu wybraa si do hotelu ze swoim novio. Nastpnego dnia przysza do mnie i zwierzya mi si, jak to byo. - Pomyl tylko - mwia - nie mg nic zrobi, ten ciemiga, i wcieky wyszed z hotelu. A ja, jak to usyszaam, mwi do niej: - Jeli ci nie zhabi, to najlepiej z nim teraz zerwij. Po co to cign dalej? Ju ci przecie wyprbowa, a nastpnym razem uda mu si i co wtedy? Ale ona go uwielbiaa i w dwa dni pniej powiedziaa mi, e stao si to, co mogo by najgorszego. Chodzia z nim dalej, ale na swoje nieszczcie niedugo zasza w ci. Wtedy jej ukochany" rzuci j, a cay kopot zostawi rodzinie. Czsto tak jest, e przyjacika atwiej moe komu pomc ni wani rodzice, siostry czy ciotki. Niestety, matki w Meksyku nic nie mwi swoim crkom o yciu i dlatego spada na nie pniej nieszczcie. Nawet

jeli matka zauway, jak si rzeczy maj, nie ma odwagi o nic pyta. Nie potrafi znale odpowiednich sw, eby od crki dowiedzie si caej prawdy. Nie wtrca si wic do niczego, a zo si ju stanie. Potem, jak crka zajdzie w ci, a chopak j rzuci, matka nie chce si pogodzi z t przykr prawd, e crka zostaa zhabiona. Dlatego te dziewczta nie maj zaufania do matek. Jeli powiedz, e maj novio, dostan lanie; jeeli poprosz o pozwolenie pjcia z nim do kina, to je w domu skrzycz, zwyzywaj od suk, prostytutek, bezwstydnie, 217 pind. Takie sowa bol i dlatego jak chopak co zaproponuje, to si godz. Wiele dziewczt puszcza si nie z nadmiaru temperamentu, tylko na przekr ojcom, matkom i braciom. Dziewczta s jak kropielnice z wod wicon - kady si do nich pcha z wycignit rk. Jeden bije za to, drugi za co innego. W Meksyku crki naprawd le si traktuje w domu. Dlatego tyle jest niezamnych matek. Mao jest teraz dziewczt, ktre byyby co warte; maj adne buzie i zgrabne figury, ale dziewictwo utraciy - tak to jest. To przykre dla mczyzny, ktry tak naprawd pokocha: nie ma ju dla niego prawdziwego szczcia w maestwie. S takie, co umiej mczyzn oszuka, udajc, e s dziewicami, ale m to wczeniej czy pniej odkryje. Niektre ony to nawet same o tym mwi, bo zamiast tym wicej kocha czowieka, ktry tak przyjmuje, patrz na niego z pogard, e si da nabra. Meksykaskie dziewczta cierpi przez to, e nie maj zaufania do rodzicw. Kada dziewczyna woli swoj tajemnic i osobiste kopoty powierzy przyjacikom. Na przykad miesiczka. Wikszo dziewczyn dowiaduje si o tym poza domem. U mnie to si zaczo, kiedy miaam trzynacie lat - przelkam si okropnie. Nikt mnie do tego nie przygotowa. Wiedziaam od koleanek, e jak si pierwszy raz pjdzie do ka z mczyzn, to si krwawi, ale nie mogam sobie wytumaczy, dlaczego stao si to teraz. Mieszkaa wtedy z nami moja bratowa Paula i j spytaam. - Dlaczego ja krwawi? Nie byam z adnym chopakiem, a popatrz tylko: krew. Paula mnie nastraszya, bo powiedziaa, e tak ju teraz bdzie zawsze. Przestaam panowa nad sob, zaczam paka - mylaam, e to ju tak bdzie... bez przerwy. A ona tylko powiedziaa: Id si przebierz". Baam si, e poplami sukienk i bielizn, wic woyam midzy nogi

gazet. Pniej Irela powiedziaa mi, e mona uywa jakich szmat. O podpaskach higienicznych wtedy jeszcze nie syszaymy. Przez jakie ptora roku bylimy z Crispinem novios. Bardzo go lubiam i dobrze nam byo ze sob, ale zbytnio interesowa si innymi dziewcztami. Jednego wieczoru (brakowao mi jeszcze czterech miesicy do 218 pitnastu lat) pobilimy si nawet. Zobaczyam, e spaceruje z jak dziewczyn i tak si rozzociam, e chciaam z nim zerwa. Powiedzia, e jak go rzuc, to bd winna, jeli mu si co stanie. Baam si, e si moe zabi albo zrobi jakie gupstwo, a pniej powiedz, e to przeze mnie. Baga mnie wci, ebym z nim posza do hotelu: - Jeli mnie kochasz naprawd - mwi - to ze mn pjdziesz. Zawsze sobie marzyam, e bd braa lub w bieli, w kociele, e bd miaa wasny dom. Chciaam sama wychowywa dzieci, bez teciowej i krewnych, ktrzy tylko przeszkadzaj. Wiedziaam, e jak kto si raz puci, to rzadko ju tego doczeka. Poza tym rodzice si wtedy gryz, ludzie bior na jzyki. Ale kiedy o tych swoich marzeniach opowiedziaam koleankom, miay si tylko: - No wiesz, kto si spodziewa, e wyjdzie za m? Wikszo z nich bya niezamna, ya na wiar. Jak sobie teraz o tym pomyl, to widz, e kto powinien mnie ostrzec przed mczyznami, szczeglnie dlatego, e tak wiele si bawiam z chopcami. Ale nikt nigdy mi jasno nie wytumaczy, jakie tu s niebezpieczestwa i pokusy. Wic kiedy Crispin powiedzia, e poprosi ojca o moj rk, ale pod warunkiem e najpierw z nim bd spaa, wydao mi si to zupenie rozsdne. Chyba to bya i sabo, bo si baam, e jeli tego nie zrobi, to go na zawsze utrac. Skutek by taki, e tego wieczoru przestalimy by novios, a bylimy odtd par kochankw. Najpierw musiaam pj do domu po sweter. Ojciec nie mieszka wtedy w domu, bo pielgnowa Antoni, ktra leaa chora u swojej matki. Kiedy weszam, w mieszkaniu bya tylko Consuelo. eby atwiej mi byo wyj, wziam ze sob koleank Em. Ema miaa na rku akiet, a ja wsunam pod spd swj sweter, tak e siostra nic nie zauwaya. Powiedziaam jej, e id do koleanki poyczy komiksy i bez trudu wydostaam si z domu. Spotkalimy si z Crispinem i nikt, nawet Ema, nie dowiedzia si, gdzie idziemy. Crispin wzi mnie do hotelu dla przejezdnych, przy wizieniu. Teraz,

kiedy znam inne hotele, widz, jaki to by pody lokal. Noc spdziam okropnie. On si rozebra bez adnego wstydu, ale ja si nigdy nie rozbieraam przy mczynie i strasznie mi byo gupio. Nie spaam ani 219 chwili, tak baam si ojca. Zawsze si go baam, a teraz mylaam sobie, e pewno czeka na mnie wcieky. Jak usyszaam syren karetki pogotowia, mylaam, e to policja po mnie. Na drugi dzie, o pitej rano, Crispin zaprowadzi mnie do domu swojej matki. Kaza mi czeka pod drzwiami. Wstyd mi byo, bo mylaam, e wszyscy na mnie patrz, jakby mogli wiedzie, co zrobiam. Strach mnie oblecia, e teraz, po wszystkim, Crispin si wcale ze mn nie oeni. Czekaam tak godzin i zaczynaam ju przypuszcza, e mnie rzuci, kiedy nareszcie wyszed. Rozmawia z rodzicami o mnie, ale oni nie chcieli, ebym u nich zostaa. Odprowadzi mnie wic do domu. Roberto spotka nas na podwrku i zrobi straszn awantur. Grozi Crispinowi noem i wyzywa go od najgorszych, a mu Crispin obieca, e jego rodzice przyjd do ojca prosi o moj rk. C to bya za historia, jak si w domu dowiedzieli prawdy! Wszyscy mnie chcieli bi. Consuelo przylaa mi ze dwa razy, ale tak j podrapaam po rkach, e krew leciaa. Manuel bra si do bicia, ale go powstrzymaa Paula. Do jednej Pauli miaam zaufanie - ona jedna tak pakaa, jakbym bya jej siostr albo crk. Mwia, e jestem zupeny guptas. Nigdy z Paul nie yymy blisko - zawsze bya taka zamknita, powana, atwo wpadaa w zo... Ale tego nigdy nie zapomn, e nikt, nawet rodzona siostra, nie paka wtedy nade mn tak jak ona. Kiedy tata wrci z pracy, nie byo mnie w domu - staam na podwrzu. Baam si mu spojrze w oczy, ale on nie powiedzia ani sowa, ani mnie nawet nie uderzy. Skoro si ju puciam, to zachowywa si tak, jakbym go ju w ogle nie obchodzia. Kiedy Manuel powiedzia mu, e maj przyj rodzice Crispina, owiadczy, e nic nie chce o mnie wiedzie i ebym sama pilnowaa swoich spraw. I rzeczywicie, kiedy przyszli, rozmawia z nimi Manuel. Ostrzeg ich, e nie znam si wcale na gospodarstwie, e do Pierwszej Komunii poszam dopiero, jak skoczyam trzynacie lat, e nie miaam matki, a wiadomo, jak to niedobrze. Ale oni powiedzieli, e to nic nie szkodzi, e pomau wszystkiego mnie naucz. Tata kaza Manuelowi prosi ich o dwa lata zwoki, bo jestem za moda.

220 Ojciec przez miesic nie odzywa si do mnie i traktowa jak psa. Byo mi strasznie ciko, wstydziam si podnie na niego oczy. Byam jego ulubienic i nieatwo mi byo pogodzi si z tak kar. Tak ju nie panowaam nad nerwami, e jednego wieczoru zaczam paka na gos. Pakaam tak dugo, a ojciec przemwi do mnie. Prosiam go, eby mi przebaczy, a on: - Nie bd gupia. Jestem twoim ojcem i nigdy ci nie opuszcz. Potem ju si czuam lepiej. Crispin przychodzi codziennie do nas i albo zabiera mnie do swojego domu, albo do parku. Od czasu do czasu, w najwikszym sekrecie, szlimy do hotelu. Kiedy skoczyam pitnacie lat, przyszy do domu koleanki i koledzy z patefonem i urzdzili dla mnie fiest. Ojciec mia przedtem zamiar wyda dla mnie wielkie urodzinowe przyjcie, z now sukienk i tak dalej, ale skoro nie byam ju dziewic i na nic prawie nie mogam liczy, da mi tylko jeden prezent - par bucikw. W tydzie pniej przeniosam si do domu matki Crispina, ju na zawsze. On przesta mwi o tym, e mamy si pobra, ale ja si strasznie baam, e zajd w ci jeszcze w naszym domu. I znw mj biedny papacito musia mnie wszdzie szuka, bo baam mu si powiedzie, dokd id.

Cz druga Manuel Nie miaem dla ony nic, ani domu, ani mebli. Tyle, co zarobiem. Wziem wic Paul do ciotki Guadalupe. Ciotka z wujem Ignacio mieszkali sami w maym pokoju przy ulicy Piekarskiej. Powiedziaem ciotce, e chcemy u niej zosta, a ona na to: - Zosta? A c ty sobie mylisz? C za diabelski smarkacz z ciebie! - A potem pyta Paul: - A co ty o tym mylisz? Kochasz go, tak? Paula zaczerwienia si i spucia gow. Wic ja: - No dobra, dobra, czy ciotka pozwoli nam tu zosta, czy nie? - No, czemu nie, synu - mwi. - Wiesz przecie, e zawsze ci radzi widzimy. Masz tu koc. Roz go sobie na tekturze, eby si nie pobrudzi. Ciotka nie miaa wtedy ka i wszyscymy spali na pododze. I tak

wanie, na pododze, spdzilimy z Paul nasz miodowy miesic. Ciotka i wuj spali, nie gaszc wieczki przed witym obrazem, musielimy wic czeka, a pozasypiaj, eby si rozebra i pooy. Spdzilimy okropn noc, bo balimy si, e nas usysz. Paula mwia cigle: - Ciszej, ciszej. A ja do niej: - Zamknij si. To ty robisz najwicej szumu. Przez ciebie bdzie tu dzi w nocy awantura - w ten sposb docinalimy sobie ca noc. Tak si zaczo nasze maeskie poycie. Komornego nie pacilimy, onie dawaem tylko pi pesos dziennie na ycie. Ciotka bya dobr kobiet, ale zawsze klepaa bied, bya o wiele biedniejsza ni moi rodzice. Najmowaa si do pracy, praa albo pomagaa gdzie w restauracji, a wuj 225 sprzedawa gazety; oboje razem zarabiali tak mao, e jadao si u nich tylko raz dziennie. Jeli jedli czasem co wicej, to chyba tylko fasol i suszon papryk. Ale nigdy si nie skaryli, e yj w biedzie; zadowoleni byli ze swojego losu. Ignacio by dumny z tego, e jest czonkiem zwizku gazeciarzy, i nigdy mu nie przychodzio do gowy, e mgby robi co innego. Nie, eby mu brakowao inteligencji, ale po prostu nie wiedzia, jak j wykorzysta, eby poprawi sobie byt. Ale oboje z cioci byli biedni przede wszystkim dlatego, e pili. Balimy si z Paul, co powie jej matka i brat, jak nas tu znajd. Naduyem ich zaufania i przypuszczaem, e zrobi teraz straszn awantur. Ale myliem si. Moja teciowa od samego pocztku okazaa si rozsdn kobiet. Par dni potem, jak Paula posza ze mn, dosownie wpadem na ni, idc do pracy. wita Matko Boga! - powiedziaem sam do siebie. - Teraz to bdzie dopiero!" A ona: - Dzie dobry, Manuelu. - Dzie dobry, Cuquito. - Jak tam Paula? - Dzikuj, Cuquito, dobrze. - No c, masz ju, co chciae, prawda? Zawstydzony, patrzyem wci w ziemi. - Przebacz mi. Sam nie wiem, co mnie naszo, no, ale tak ju jest. Ale nie martwcie si, bd na ni pracowa i bdziemy y ze sob jak m z on.

- Dobra. A moe bycie przyszli dzi wieczr do mnie do domu. - Oczywicie. Przyjdziemy, Cuquito. Musiaem jeszcze zaatwi jako t spraw z moim ojcem, bo wyszedem wtedy z domu ot tak, o nic nie pytajc ani nic nikomu nie mwic. Tego samego dnia, kiedy wpadem na moj teciow, ojciec jakby czyta w moich mylach, bo przysa po mnie Roberta. - Tata powiedzia, e masz przyprowadzi swoj on. wita Mario - pomylaem - masz babo placek". Kiedymy tam poszli, Paula nie chciaa wej do domu. Pchaem j przed sob, a tu ojciec otwiera drzwi. 226 - Wejdcie - mwi. Twarz mia jak jaki sdzia i ja te poczuem si tak, jakbym sta przed sdem. Matko Najwitsza! Baem si okropnie, bo zawsze miaem dla ojca wiele szacunku. Siad po jednej stronie stou, a mymy siedli po drugiej. - Wic wzie sobie on, co? Ty gwniarzu. - No tak, tato, tak jest. - A ile zarabiasz? - Pidziesit sze pesos, prosz ojca. - Pidziesit sze pesos? Czy ty, sakramencki idioto, cakiem zgupia? Mylisz, e on bdziesz siemieniem karmi? W twoim wieku taki ciar bra sobie na gow! Piknie si urzdzi, nie ma co mwi! I wszystko to w obecnoci mojej ony. Czasem ojciec jest nazbyt szczery, czy nie mam racji? Potem zwrci si do Pauli: - Ile masz lat, maa? Trzymaa mnie za rk i draa, biedactwo. Ojciec wyglda bardzo gronie, a cho sam niewysoki, gos mia grzmicy. - Szesnacie, senor. Odejmowaa sobie zawsze trzy lata. - No i co teraz? Gdzie mieszkacie? Jaki on jest dla ciebie, ten cabrn7. Na koniec ojciec zwrci si znw do mnie i mwi: - No dobra, id zatem, pracuj i zachowuj si jak czowiek, przyzwoicie. Musisz o ni dba; wzie na siebie odpowiedzialno. Najgorsze jako przeszo. Nie pamitam, kto wtedy u nas w domu gotowa, ale ojciec wyda polecenie: - Dajcie im kolacj. Cay dzie pewno nie jedli.

Siedlimy do jedzenia, ale biedna Paula czua si bardzo nieswojo, bo ojciec na pocztku wyranie jej nie lubi. U ciotki mieszkaem przeszo rok. Poznaem tam braci mojej matki: Alfreda, ktry by piekarzem, i Jose, bo obaj przychodzili co wieczr. U wuja Alfreda swego czasu pracowaem, ale tego drugiego wuja prawie nie znaem. Od czasu do czasu spotykaem go na ulicy i wtedy dawa mi na przyjemnoci": ebym sobie kupi to, na co mam ochot, 227 i poczstowa kolegw. Przyszedszy do ciotki Guadalupe, zasiadali przy stole, pili i gawdzili caymi godzinami. Spdzaem z nimi duo czasu. Wuj Jose da mi kiedy ciekaw rad: - Synu, skoro ju jeste onaty, to ci co powiem, a ty to sobie zapamitaj na cae ycie. Suchaj wic synu: pierwsze, do czego si bierze kobieta, to wej ci na kolana. wietnie. Na tyle jej moesz pozwoli. Potem drugi raz atakuje i ju siga do piersi. Jak si ju tak rzeczy maj, to bierz si i ty do niej, jak chcesz wyj z tego cao, bo jak ci signie do garda, to si ju od niej przez cae ycie nie uwolnisz. Ten mj wuj zawsze si skary, e ona zadaa mu urok, i wtedy wanie chodzi do jakiego curandero, eby ten zy urok odczyni. - Ta cabrna - powiada - ju mi siga do piersi, czarownica. Ile razy wracam do domu, widz, e co dubie z tymi swoimi zioami, z tymi czarnoksiskimi sztuczkami. Zadaa mi urok i nie wiem, jak go odczyni - mwi, e to ona mu zadaa urok, ale prawd mwic, to wanie on, ten mj wuj, niech odpoczywa w spokoju, tak on urzdza, e chodzia stale z podbitymi oczami i posiniaczonym ciaem. Kiedy wuj Jose bi swoj star, broniem jej, bo nie lubi patrze, jak bij kobiet. Raz, gdy zobaczyem siniak na twarzy ciotki Guadalupe, tak si odezwaem do jej ma: - Dlaczego moja ciotka chodzi z podbitym okiem, co? Suchaj, ty parszywy ptaku, jak dotkniesz mojej ciotki, to bdziesz mia ze mn do czynienia, wiesz? - Mam wraenie, e od tej pory ju jej nie rusza. Ale rada wuja Jose jest dobra. Z on trzeba uwaa. A jak nie, to zaraz bdzie chciaa wzi cugle w swoje rce, a wtedy koniec. Syszaem, jak nasze kobiety, Meksykanki, mwi midzy sob: Mj m jest bardzo dobry, mam w domu wszystko, czego mi potrzeba, ale ja chc mczyzny, ktry bdzie mn rzdzi, a nie takiego, ktrym ja rzdz". Wic ja swoimi kobietami zawsze rzdziem po to, ebym si czu bardziej

mczyzn i eby one to czuy. Czas pyn, a w kocu doszo do maego nieporozumienia z wujem Ignacio. Jednego wieczoru przyszed troch pijany i spyta moj on, kiedy mu zapaci. Paula, nie rozumiejc, o co chodzi, mwi, e nic mu 228 przecie nie jest winna. On jej na to, eby przestaa udawa, bo dobrze wie, co on ma na myli. Jak wrciem z pracy do domu, Paula opowiedziaa mi o wszystkim i strasznie si z wujem pokciem. Chciaem go z miejsca nabi, ale e mam wzgld na ciotk, tomy si jeszcze tego samego wieczoru wyprowadzili i zamieszkalimy z teciow. Teciowa mieszkaa ze swoim mem w jednym pokoju z kuchni przy ulicy Piedad numer 30. W tym czasie mieszkay z ni razem jej dzieci, wszyscy czworo, a kady ze swoj rodzin. Delila z dzieckiem, Faustino z on, Socorrito z mem i trojgiem dzieci, Paula i ja. Pokj by niewielki, a surowa drewniana podoga, na ktrej sypialimy, nierwna i pena dziur. Na cianach wszdzie lady palcw i plamy od porozgniatanych pluskiew. W tym domu byo mnstwo pluskiew - co, do czego byem zupenie nieprzyzwyczajony - a wszystko przez ojca, rzecz jasna. Przez to, e tak lubi czysto, a do przesady, nie byo u nas w domu prawie adnego robactwa. Do tego mielimy tutaj tylko jedn wspln ubikacj na podwrzu, zawsze w okropnym stanie. W pokoju stao tylko jedno ko, w ktrym spa Faustino ze swoj on. My wszyscy pozostali spalimy na kawakach tektury i kocach albo szmatach rozoonych na pododze. Jedyny poza kiem mebel to bya poamana szafa bez drzwi i st, ktry na noc wystawiao si do kuchni, eby byo wicej miejsca. Socorrito z mem i dziemi spali na maym kawaku podogi pomidzy kiem i cian. Paula i ja rozkadalimy sobie posanie obok ka, moja szwagierka Delila z synkiem spaa po drugiej stronie Pauli, a teciowa z mem w rogu, koo kuchni - tam gdzie w cigu dnia sta st. W ten sposb miecio si nas w tym pokoiku trzynacioro, pi rodzin. Kiedy tyle osb mieszka w jednym pokoju, to naturalnie jest i tok, i ograniczenie swobody, to chyba jasne, nie? Kiedy byem chopcem i mieszkaem w domu z ojcem, nigdy tego tak wyranie nie odczuwaem, chyba tylko wtedy, kiedy miaem ochot pogada z kolegami albo pooglda nieprzyzwoite obrazki. Ale jako onaty mczyzna przeyem niejedno gorzkie dowiadczenie. Kiedy si tak razem mieszka, nigdy, ale to nigdy nie moe by zgody. Zawsze s jakie historie, na przykad raz

229 szwagier upiera si, e wychodzc z domu, bdzie wykrca arwki, poniewa on paci za elektryczno. Warunki byy okropne. Przez cae ycie pno chodziem spa i pno wstawaem, tak ju przywykem. Wic kiedy oni wszyscy wstawali wczenie rano, ja leaem wycignity na ziemi, a oni biegali, skakali nade mn, krzyczeli i nie dawali mi spa. Haas by taki, e budziem si z okropnymi blami gowy. Takie wsplne mieszkanie w jednym pokoju przeszkadzao nam take w yciu maeskim. Cay czas bylimy z rodzin i nie mona byo zaspokoi swoich chci ze wzgldu na wiadkw, prawda? A kiedy zdarzya si okazja zostania we dwoje i czowiek mia troch przyjemnoci, zawsze kto nagle puka do drzwi i przerywa nam. Czowiek czu si wtedy oszukany, rozczarowany. Byo to take krpujce, nawet mieszne. Pancho na przykad podglda ca noc, co ja robi, to znowu ja ca noc prawie czuwaem, czekajc, kiedy on ze swoj on pooy si do ka. I w ten sposb spdzalimy noc wszyscy: czekajc odpowiedniej chwili, bojc si, e kto nas usyszy. Raz si zdarzyo co bardzo miesznego. Pancho wrci z jakiej podry i mia, no, ch na co. Pooylimy si wszyscy i kiedy im si zdawao, e ju pimy, zaczli si caowa, a caowa. Potem, kiedy ju oboje musieli si zagrza, Socorrito wstaa po cichutku, na palcach i wykrcia lekko arwk, eby nikt jej nie mg nagle zawieci. Wrcia do ka i dalej mwili sobie mie swka i caowali si. A kiedy Pancho wanie ju by na niej, ta przeklta arwka nagle si sama zapalia, i Pancho szybko zeskoczy. Zaczli oboje chichota i ja te musiaem ze wszystkich si powstrzymywa si od miechu. Raz miaem tak histori z moj szwagierk Delil. Pracowaem kiedy do pna i byem strasznie picy. Pooyem si obok Pauli i we nie zdawao mi si, e Geofredo, synek Delili, pacze. Brzmiao to, jakby si dusi, wic wycignem rk i trciem lekko Delil. A ta nastpnego dnia rano powiedziaa, e j zapaem za pier. Pokcilimy si wtedy z Paul. To znowu miaem awantur z szefem i rzuciem prac. Mylaem, e zaraz znajd sobie inn, umiaem ju przecie niejedno: pracowaem 230 w warsztacie przy wyrobie lamp, w fabryce wyrobw skrzanych, w pie-

karni, malowaem domy. Wydawao nam si, e jeli mczyzna rozumie si troch na rnych robotach, to nie umrze z godu. Ale cho szukaem na wszystkie strony, nie mogem znale pracy. Naprawd ciko nam byo przez dugi czas. Jeli nawet znalazem jakie chwilowe zajcie, to i tak bya bieda, bo zarabiaem bardzo mao i cay tydzie musiaem czeka na wypat. Moja biedna stara nigdy si nie skarya. Nigdy mnie o nic nie prosia ani nie pytaa: Dlaczego tak mam y przez ciebie? Dlaczego tak mam y?". A ylimy w takiej ndzy, e jej nawet mwiem: - Suchaj, dziewczyno. Chyba bd ci musia rzuci. Masz przecie prawo do lepszego ycia. Ja jestem do niczego. Nic ci nie mog da. Nie jestem ciebie godny. Ale Paula kochaa mnie - to byo nawet co wicej ni mio - uwielbiaa mnie, cae ycie mnie uwielbiaa. I ja j take kochaem. Codziennie, zanim wyszedem na poszukiwanie pracy, mwiem: - Masz tu trzy pesos, kup sobie co do jedzenia. Tylko tyle mog ci da. - A ty nie bdziesz jad niadania? - pytaa. - Zjem. Bo wiesz, dziewczyno, ta seora, co ma stragan na rynku, da mi co na kredyt. Tak jej mwiem, bo wiedziaem, e za trzy pesos dwoje ludzi si nie poywi. A jednoczenie mylaem sobie, e pjd do mojego przyjaciela Alberta i poprosz, eby poczstowa mnie kaw. Zawsze mia troch centavos, eby mnie poratowa. Przez to, e nie pracowaem, teciowa nieraz krzywo na mnie patrzya, a szwagier, Faustino, okazywa mi lekcewaenie. Przedtem, kiedy bylimy z Paul novios, nieraz gdzie razem chodzilimy: ja, Faustino, Pancho i Alberto. Chodzilimy do sal taca, eby tam podapa par kociakw", sucych, zabra je do hotelu, zabawi si, albo szlimy do kina z naszymi dziewczynami, albo gralimy w karty. Ale teraz, kiedy byem bezrobotny, Faustino i Pancho nie byli dla mnie tacy jak dawniej. Sowo daj, e przez cay ten czas szukaem pracy, jak tylko umiaem. Miaem przyjaciela, Juana. Chop by wielki i mocny i mia par 231 ciarwek do przewoenia materiaw budowlanych. Jak ju byem bliski rozpaczy, poszedem do niego i mwi: - Suchaj, Juan, zrb mi, bracie, przysug, bagam ci, znajd mi jak prac, wszystko jedno co i ile pac, ale musz mie robot. Ju od

dawna nie mam co da mojej babie na ycie, objadamy teciow, przez co mi wstyd jak nie wiem. - Dobra - mwi tamten. - Zajd po ciebie o pitej rano. No i rzeczywicie znalaz mi prac przy rozbijaniu kamienia w Pedregal. Dali mi mot i duto i powiedzieli, e pac cztery pesos za jeden adunek kamienia. Niele - pomylaem. - Jak zrobi dwa, to bdzie osiem pesos". Ale oczywicie rozczarowaem si: od wp do szstej rano do szstej wieczr ledwo wyrobiem p adunku. Od trzymania mota paliy mnie donie, pcherze, co si na nich porobiy, popkay, a przez cay cholerny dzie zarobiem tylko dwa pesos. Jak Paula zobaczya moje rce, rozpakaa si. Tak si mn martwia, e i ja zaczem paka. Wzruszyem si i mwi: - Daj spokj, dziewczyno, przesta, bo mi jeszcze gorzej. Id lepiej i kup czarnej kawy i fasoli. Zao si, e nic nie jada. Bo Paula bya dumna i w niektre dni chodzia o pustym brzuchu, eby nie bra jedzenia od matki. Rano znw przyszed do mnie Juan. Miaem od tej roboty gorczk, ale wstaem. W ciarwce tak mi powiada: - Wiesz, Manuel, to dla ciebie za cika robota. Wezm ci lepiej ze sob na samochd, bdziesz mi pomaga w dostawie. Dawa mi pi, osiem albo i dziesi pesos, w zalenoci od tego, jak tam mu poszo. Byem mu bardzo wdziczny. Tak pyn czas. yem ju z Paul ze trzy lata, a nie mielimy dzieci. Nie podobao mi si to i mwiem tak: - To tak jakbym y z mczyzn, ty chyba nie kobita. Kiedy bdziemy mie dziecko? - Nie wiedziaem jeszcze wtedy, ile kosztuje wychowanie dzieci ani jak ciko czowiekowi, kiedy nie moe im da tego, co by chcia. Po prostu nie mylaem o takich rzeczach. I wci kciem si o to z Paul. Nie cakiem jej ufaem, bo jak pierwszy raz poszedem z ni do ka, okazao si, e nie jest dziewic. Byem 232 wcieky, e mnie oszukaa, ale potem pomylaem sobie, e w kocu niewiele znaczy, kto tam by przede mn. Czego bym nie znis, to tego, eby i po mnie kto by. Ale nie wierzyem jej ju tak zupenie i jak nie zachodzia w ci, to sobie mylaem, e moe chorowaa, braa jakie lekarstwa. Wci jej to wyrzucaem, a ona wci si modlia, eby Bg da jej dziecko. Dzi rozumiem, e to ja tylko byem winny, bo byem za mody; nasienie

jeszcze miaem kiepskie, nie mogo z tego by dziecka. A wreszcie jednego dnia ona mi mwi, e bd ojcem. - Jak pragn zdrowia, - mwi - naprawd? Nie kamiesz ty, dziewczyno? - Nie - ona na to. - To prawda. - Bogu niech bdzie chwaa - mwi do niej. - Zobaczymy, czy nam si teraz szczcie nie odmieni. Chod, stara, pjdziemy do kina. - Miaem wszystkiego osiem pesos. - Nie szkodzi, dwa pesos wydamy na kino, ale musimy to uczci. Chod, mama, idziemy. Wic wziem j do kina i bylimy bardzo szczliwi. Staem si teraz czulszy dla niej ni przedtem i powiedziaem, e nie chc, eby si schylaa albo dwigaa co cikiego. Jedziem wci na zarobek z Juanem. Ale pniej zaczo u niego brakowa pracy. A to pechowiec ze mnie - mylaem. - Nawet innym przynosz nieszczcie... tylko si z kim zgadam, zaraz i jemu zaczyna si kiepsko powodzi". Raz, kiedy nie jedlimy ju nic przez cay dzie, wybraem si do ojca, zobaczy, czy on by nam nie pomg. Kiedy wszedem, spojrza na mnie ostro. A byem wtedy chudy a strach, sama skra i koci. Wayem tylko pidziesit dwa kilo (teraz wa siedemdziesit). I ona take, odkd zacza ze mn y, stracia bardzo na wadze, cho i teraz jeszcze bya z niej niczego kobietka. - Nie najlepiej wygldasz. Co ty robi takiego? - Nic, pracowaem. - Spjrz na siebie: buty podarte, spodnie cae w atach. Nie pamitam, ebym ci kiedy widzia w takim stanie. - To prawda, tata, jako niedobrze mi si wszystko uoyo. 233 - To i ja sam widz, nie musisz mi tego mwi, gwniarzu. Teraz widzisz, co to znaczy pj sobie z domu i samemu na siebie zarabia? Poczue to w kociach? - Tak jest, tato. - Czuj, e skoczysz na suchoty. Co ci jest, czy ty nie jesz, czy chory? - Ale nie, jem, jak tata myli, ebym y, nie jedzc? Ale on si, oczywicie, nie da oszuka. - No dobrze, siadaj i jedz kolacj. Prawd mwic, byem potwornie godny - czuem, jakbym zamiast

odka mia wielk, ogromn dziur. Na stole stay smaone banany i rne dobre rzeczy, do ktrych tak tskniem. Zjadem sobie fantastyczn kolacj. Ale potem zupenie nie wiedziaem, jak prosi ojca o poyczenie piciu pesos. Gupie pi pesos, a ja nie umiaem zdoby si na to, eby go o nie poprosi! Ale on jakby zrozumia, co mam w gowie: - Masz tu dziesi pesos, ju sam bdziesz wiedzia, na co je wyda. Mylaem, e si za chwil rozpacz, bo czuem, e nie jestem mczyzn, ktry potrafi zarobi na ycie. I od tej pory za to, e czuem si niezdolny zapracowa na ycie, zaczem nienawidzi wszystkich ludzi. Pracuj tak ciko jak inni - mylaem - ale nic mi si nie opaca. Nie jestem jeszcze mczyzn". Tak sobie mylaem, wychodzc od ojca. Dosownie leciaem do domu, do ony. Od tak dawna ju nie daem jej dziesiciu pesos. Wrciem do domu i pierwsze, co mi si rzucio w oczy, to jej wysche wargi, wysche z godu i pragnienia. Poczuem si ajdakiem i si rozpakaem. Mj odek by peny, najadem si do syta - co za numer ze mnie, naarem si sam, a ona nic nie jada. Ja te nie powinienem by je, dlatego pakaem. - Dlaczego paczesz, Manuel? - Nic, nic, id i kup sobie co na kolacj. - Daem jej te cae dziesi pesos i powiedziaem tylko: - Kup mi za pi centavos papierosw i rano zostaw mi na autobus. Pojad, zobacz, moe co znajd. - Robiem tak co rano. Kiedy Paula bya w pitym miesicu, Raul Alvarez kaza mi przyj do siebie do pracy przy wyrobie lamp. Dosta zamwienie na osiemnacie 234 tysicy sztuk i obieca dostarczy towar w dwa tygodnie. Do mnie naleao wycinanie ze zwykych tafli szklanych pyt o rnych ksztatach, z ktrych robio si lampy. Pracowaem dzie i noc, eby wykona zamwienie. W pierwszym tygodniu dostaem ni mniej, ni wicej tylko dwiecie pesos. wita Matko Boga! - powiedziaem. - Chwaa Bogu Najwyszemu". Przyszedem do domu i mwi do ony: Patrz, mama, ile zarobiem. Wezm sobie z tego tylko dwadziecia pi pesos na buty. Tobie teraz wicej rzeczy potrzeba ni mnie. Kup sobie co na wzmocnienie. Bierz, co trzeba, eby dziecko byo zdrowe. Nie chcemy przecie, eby si nam chuchro urodzio". Pracowaem tam koo miesica, kiedy zachorowa szwagier, Faustino - ten, co kiedy nie pracowaem, traktowa mnie jak psa. Sparaliowao go od pasa w d.

- Compadre - powiada do mnie (ja jestem chrzestnym dwojga jego dzieci) - bd dobry chop, id, bracie, pom w restauracji, dobrze? Jak nie pjdziesz, to mi praca przepadnie. Id za mnie do pracy na dwa, trzy dni, a mi si polepszy. - Czowieku - mwi mu - compadre, widzisz przecie, e dopiero staj na nogi. Wanie dostaem prac u seora Raula. Jake go mog prosi, eby mnie zwolni na par dni? - Ech, suchaj, bd dobry chop... - on znowu i patrzy na mnie tak smutno, e mnie sumienie ruszyo. - Dobra, pjd, ale tylko na dwa dni. Przecie chyba raz-dwa wyzdrowiejesz! I poszedem pracowa w restauracji. Ale Faustino wolno wraca do zdrowia i z tych dwu dni zrobi si tydzie, a potem dwa tygodnie. Zarabiaem pitnacie pesos dziennie i z tego dawaem onie tylko pi. Reszt zwracaem szwagrowi, eby mia z czego paci doktora, lekarstwa, mieszkanie i ycie. Mylaem sobie - poyczam mu tylko te pienidze; to tak jakbym oszczdza. Odda mi ca sum w jednym kawaku i bd mia na opacenie pobytu ony w szpitalu". Ale stao si inaczej. Raz, jeszcze w czasie choroby szwagra, zachorowa mj chrzeniak, Daniel, i w nocy musiaem co dwie godziny chodzi po kobiet, ktra robia mu zastrzyki z penicyliny. Potem zachorowaa 235 te moja comadre Eufemia, wic opiekowaem si ju teraz wszystkimi trojgiem i za wszystko paciem. Ale nieraz mylaem tak: No c, odkadam sobie w ten sposb pienidze". Naprawd w to wierzyem. Caa ta historia cigna si przeszo ptora miesica. Tak straciem prac u seora Raula. A potem ktrego ranka przychodz do pracy i ze zdumieniem sysz, e szef restauracji mwi: Ju tu nie ma dla ciebie pracy, bo Faustino wrci". Wrci do pracy i ani sowa mi nie powiedzia! W trzy dni pniej Faustino poparzy si okropnie, wobec tego i tak musia rzuci t posad. Ale i wtedy nic mi nie powiedzia, ebym tam mg wrci. A wiedzia, e nie mam pracy i e zblia si termin poogu Pauli. Chodziem od sklepu do sklepu w poszukiwaniu pracy i czasem dawali mi co do zrobienia. Przez pewien czas handlowaem nawet, noszc towary po domach. Zarabiaem dziesi pesos, pi, nigdy wicej. Potem wrci do domu swojej matki starszy brat mojej ony, Avelino,

straszny pijak. By w kiepskim stanie i po dwch tygodniach umar. Zoylimy si wszyscy na pogrzeb, szwagier nawet zastawi zegarek, do, e nam si jako udao go pochowa. W dwa dni pniej zaczy si u ony ble porodowe. Szwagier umar w czwartek, a w sobot, w tym samym pokoju, urodzio si nasze dziecko. Bardzo si tym gnbiem, bo ludzie mwili, e Paula moe dosta cdncer albo co takiego - przez to, e tak niedawno leao tu ciao nieboszczyka. W sobot rano pobiegem po akuszerk. Kazaa mi kupi waty, gazy, nici do zwizania ppowiny i miednic. Przenielimy Paul z podogi na ko i w czasie blw karmilimy j kleikiem z biaej kukurydzy, ktry jakoby ma w sobie duo wapna. W chwili urodzenia dziecka nie byo mnie w domu, bo w tym samym tygodniu - chyba Bg si nade mn zlitowa - zaproponowano mi prac przy przycinaniu szka za dwanacie pesos dziennie. Poprosiem szefa, eby mi zapaci i da mi jeden dzie wolny, ebym mg by w domu przy onie. A on na to: - A ty tam po jak choler potrzebny? Bdziesz par za ni moe? Kto w kocu bdzie rodzi, ty czy ona? Roboty mamy do diaba, bierz si i nie gadaj. 236 No c, potrzebowaem pienidzy na akuszerk, wic zostaem. aden chyba dzie w yciu tak mi si nie duy. Jasne, nie? Musielimy jeszcze wysprzta warsztat, tak e wychodzc, byem cay usmarowany. Robota bya brudna - prawie jak wypalanie wgla. Poszedem na rynek po jakie dziecinne ubranka. Biegaem midzy straganami, kiedy spotkaem brata. - Nie le tak! - krzykn za mn. - Ona ju urodzia. - A co urodzia?! - zawoaem, lecc dalej. - Dziewczynk - mwi brat. - E tam, nie szkodzi. Potem poszedem do domu i wszyscy, teciowa, Socorrito, Pancho, patrzyli na mnie, ciekawi, co ja na to. Staem jak gupi. Powiedziaem tylko: - Popatrz, stara, wrciem ju. Wygldaa na zmczon po tych mkach. Pocaowaem j w czoo, a ona pokazaa mi dziecko. - Czy to jest moje dziecko? - Tak, a co, nie podoba ci si?

- Owszem, adniutka. Musiaem mie zabawny wyraz twarzy albo si zaczerwieniem, bo wszyscy wybuchli miechem. - Ale ty wygldasz, szwagierku! - powiedzia Pancho. - To twoja pierwsza crka, dlatego tak leciae do domu. Zobaczymy, co powiesz, jak bdziesz ich mia troch wicej. Tak przysza na wiat moja crka Mariquita. A ju najbardziej byem szczliwy, kiedy ojciec, ktry nigdy nawet nog za nasz prg nie stpn, przyszed tego dnia obejrze wnuczk. Consuelo ani Marta take nas nie odwiedzay. Tylko Roberto by raz czy ze dwa razy. Kiedy dziecko miao jakie trzy miesice, poszlimy z nim odwiedzi ojca. Spotkaem go na ulicy, a on pyta: - Kiedy do mnie przyjdziecie? Kiedy przyniesiecie dziecko? ebym cho wiedzia, dlaczego wy, gwniarze, tak si zachowujecie? Wic jednego wieczoru wybralimy si do niego na kolacj. Potem mwi: 237 - No, to ju idziemy, tato, dobranoc. - Ju idziecie? A gdzie to, prosz? Dziecko si std nie ruszy. Wy moecie i sobie do diaba, ale dziecko zostaje. - Co to znaczy, tato, e dziecko zostaje? - Nie pjdzie - on na to. - Zostanie tu u mnie. Ty sobie, Paula, znajd troch miejsca w ku i kad si z dziewcztami, a ty, smarkaczu, roz sobie co na pododze i pij. - Czy mamy tu zosta z tob, tato? - Pewnie, e macie zosta. Nie mylcie sobie, e pozwol wam zabra std moje dziecko. I tak zamieszkalimy z ojcem. Troch byem zadowolony z tego postanowienia ojca, a troch zy. Cieszyem si, bo w domu byo adniej i czyciej, i mylaem sobie, e lepiej tu bdzie mojej onie. Naprawd dojado mi ju to mieszkanie u teciowej. Jak sobie pomyl o warunkach, w jakich tam ylimy, to a si wzdrygam cay. Zabieraem stamtd nasze rzeczy pomau, eby nie obrazi Cuquity. Ale o jedno byem na ojca naprawd zy Od pierwszego dnia rozdzieli mnie z on i nie pozwoli mi spa z ni razem. Ona spaa na ku z dwiema moimi siostrami, a ja w kuchni na pododze, na pciennym worku. Kaza mi spa osobno, jakby si nic w moim yciu nie zmienio!

Teraz sam mam synw i - jeli Bg pozwoli doczeka, a si poeni pozwol im przecie sypia z onami. To chyba jasne, nie? Z moj pamici jest tak kiepsko, e nie mog sobie dokadnie przypomnie, kto wtedy mieszka u nas w Casa Grande. Bya jaka suca, ale nie pamitam ktra. Wiem, e Roberto by w wojsku, bo przypominam sobie telegram od niego, z ktrego wynikao, e ma kopoty. W domu mieszkay tylko Consuelo i Marta. Tata moe by wtedy u Lupity? Na pocztku dawaem ojcu pidziesit pesos tygodniowo, eby pomc w utrzymaniu domu. Tak byo przez par miesicy, potem ktrego dnia szef nic nam nie zapaci, wic ja te nic nie daem ojcu. W domu nikt nic na to nie powiedzia. Ale to samo powtrzyo si w nastpnym tygodniu i w trzecim. Szef paci mi teraz tylko pi albo dziesi 238 pesos - i zawsze, zanim si obejrzaem, ju mi si te pienidze rozeszy. W ten sposb szybko zapomniaem o obowizkach domowych. Mylaem poza tym rzeczywicie, e ojciec ma dosy pienidzy, eby sobie da rad. Paci zawsze komorne i przynosi do domu mnstwo jedzenia. Zaczem te sobie kombinowa, e ostatecznie Paula utrzymuje dom w porzdku, pierze ojcu, gotuje, wic t ywno, ktr on przynosi, mona uwaa jakby za pensj wypacan sucej. Wic i Pauli przestaem dawa pienidze. Nie miaem wtedy adnej innej kobiety, ale ju zaniedbywaem on. Zaczem teraz znowu wyprawia si tu i tam z dawn moj band z Casa Grande. Pracowalimy z Albertem w tym samym warsztacie, wic bylimy stale razem. On co tak jakby chcia mnie naladowa, bo w p roku potem, jak si oeniem, wzi sobie jedn dziewczyn, Juanit i zamieszkali razem. Ona bya zazdrosna o to, e Alberto wola chodzi ze mn ni siedzie z ni w domu. Nie moga mnie znie i zawsze mu co musiaa naka do gowy. To przez ni zaczlimy si od siebie po trochu oddala, cho dalej nie mielimy przed sob tajemnic. Z Albertem bya tylko jedna bieda (bo cho by niepimienny, rozumu mu nie brakowao), e lubi wypi. Raz na tydzie, to ju na pewno. - Chod, compadre, pjdziemy na jednego - mwi do mnie. A ja naprawd nigdy za tym nie przepadaem. Upiem si dwa razy i potem byem chory. To bya jedna wielka rnica pomidzy nami. A druga rnica bya taka, e on by zadowolony, pracujc jako robotnik, a ja nie. Ju wtedy nie lubiem mie nad sob szefa. Albertowi

nic to nie szkodzio, byleby mg co ukra w pracy. - Skoro maestro bogaci si na mojej pracy, to przecie sprawiedliwo kae, ebym co sobie wzi czasem dla wyrwnania rachunku - mwi nieraz. Dla Alberta ten tylko szef by zy, ktry nie dawa si podskuba. Potem Alberto rzuci prac w warsztacie szklarskim i zosta kierowc autobusu. Pacili tam niewiele, ale szoferzy wyrwnywali to sobie, biorc cz pienidzy za przejazdy. Pracowa w tym zakadzie bez mojego compadre nie miaem ochoty, wic kiedy Santos, chrzestny ojciec mojej crki, 239 zacz mnie namawia, ebym otworzy sklepik z obuwiem, spodoba mi si ten pomys. - Postaraj si o dwiecie pesos - powiedzia Santos. - Moesz przecie robi buty i sprzedawa je z zyskiem piciu pesos na parze. A ja mylaem sobie: Przypumy, e zrobi na tydzie pi tuzinw par butw. To bdzie szedziesit par - to znaczy trzysta pesos dochodu na tydzie. Czy to nie wspaniale?" Santos poyczy mi kopyta szewskie i maszyn do szycia, a od ojca poyczyem dwiecie pesos. Zrobio to na nim wraenie, kiedy mu opowiedziaem, jakie to zyski mog mie z tego. Syszaem, jak mwi do kogo: - Pomyle tylko, ile to czasu czowiek marnuje na prac, kiedy mgby robi takie interesy. Syszysz, co mwi Manuel? A ja tymczasem siedz w tej restauracji i tyram ju tyle lat jak bydl! Kto wie, moe on naprawd pjdzie w gr i czego si w yciu dochrapie! No wic wziem si do interesu. Santos wybra si ze mn na zakup skry i zaczlimy robi buty. Ale ja nic si nie znaem ani na butach, ani na handlu, ot, taki by ze mnie szewc z boej aski. Nie uoyem sobie adnego budetu, eby wiedzie, ile wynosz koszty. Nie miaem zielonego pojcia, czy mj kapita ronie, czy maleje. Nie byem nawet na tyle przezorny, eby obliczy sobie, ile par butw wyjdzie mi z jednej skry A Santos - moim zdaniem - te nie by w porzdku, bo doradza mi uywa surowca drugiej jakoci i niektre zamwienia odwoywano. Na podeszwy kaza mi kupowa gumowe opony wygadzone, tak eby buty lepiej si prezentoway. A wydatkw miaem mnstwo. Wynajem sklepik w Casa Grande, miaem jednego czowieka, ktry pracowa na maszynie, i trzech ludzi do wykaczania. Kademu, kto robi u szewca,

daje si - taki jest zwyczaj - chivo, to znaczy dziesi pesos dziennie, jako zadatek na caotygodniowy zarobek. W pitki pracuje si u szewca cay wieczr i w tym dniu kazaem Pauli przysya dla nas wszystkich kolacj do sklepu. Ojciec pyta mnie ju kilka razy, dlaczego nie doo si do utrzymania domu, wic musiaem i jemu da troch forsy. Daem moe cztery, pi razy, a potem powiedziaem: 240 - Posuchaj, papacito, w tej chwili nawet piciu centavos nie chc wyciga ze sklepu. Jak Boga kocham, trzeba najpierw rozwin interes. Przyzna mi racj i przez pewien czas nie gnbi mnie o pienidze. Pniej - nie pamitam dokadnie, jak to byo... Jeden z tych, co u mnie wykaczali, taki Chucho, przez dwa czy trzy tygodnie robi sobie bib i codziennie si upija. A biedak umar na ulicy, opuszczony, zapity. al mnie zdj, jak sobie pomylaem, e mimo cikiej harwki robotnicy tak mao zarabiaj, wic podniosem im pac, dodajc dwadziecia centavos na jednym bucie, a temu, co pracowa na maszynie - dziesi. Chciaem pokaza innym, jak szef powinien traktowa swoich pracownikw. Nie chciaem ich tak wyzyskiwa, jak mnie wyzyskiwano. Wszyscy u mnie byli zadowoleni i nikt si na mnie nie skary jako na szefa. Im byo dobrze, ale ja, na nieszczcie, na niczym si nie znaem. I rzeczywicie... zamiast zyskiwa, na kadej parze traciem, cho nawet o tym nie wiedziaem. Potem posaem kogo - nie pamitam, kto to by - z dwudziestoma picioma parami butw, a ten wzi pienidze za zamwienie i wicej si nie pokaza. Jednym sowem: mj interes wzi w eb i zostao mi tylko surowca za jakie dwiecie pesos. Sprzedaem to Santosowi za szedziesit. Nie ja pierwszy straciem na handlu, a jednak bardzo mnie to zabolao. Skoro tak mi si w handlu nie powiodo, daem za wygran: przestaem snu plany i nie prbowaem doj do czego. Straciem reszt zaufania, jak miaem do siebie, i yem tak tylko, z dnia na dzie, jak zwierz. Naprawd wstydziem si teraz snu plany, bo nie miaem do silnej woli, eby je wykona. Nie potrafiem chcie czego wytrwale ani trzyma si jednego. Innych lepiej rozumiaem ni siebie samego, miaem nawet do miaoci, eby przyjacioom radzi, jak maj sobie ukada ycie. Innym pomagaem, ale sam sobie nie umiaem da rady z wasnymi trudnociami. I przez to czuem si zerem, niczym. Mnie si wydaje, e losem czowieka rzdzi tajemnicza do, ktra

wszystkim porusza. Tylko dla nielicznych wybracw ycie rozwija si tak, jak to sobie zaplanowali. Tym za spord nas, co si urodzili po to, by si ywi tamales, niebo zsya tylko tamales. Co tam sobie ukadamy i planujemy, a potem... ot, byle drobiazg i ani ladu po naszych 241 planach. To tak jak ja raz postanowiem, e bdziemy oszczdza, i zapowiedziaem Pauli: - Od, ono, te pienidze, to moe dojdziemy z czasem do czego. Kiedy mielimy ju odoonych dziewidziesit pesos, ojciec nagle zachorowa i wszystko musiaem mu da na doktorw i lekarstwa. Jeden jedyny raz pomogem mu wtedy - i to wanie by ten jeden jedyny raz, kiedy oszczdzaem. - Widzisz? - mwiem potem do Pauli. - Po co mamy oszczdza? Znowu kto zachoruje i wszystkie pienidze na to pjd! Czasem mylaem nawet, e oszczdzanie ciga na czowieka chorob! To dlatego gboko wierz, e niektrzy ludzie rodz si ju do ycia w biedzie - i choby nie wiem jak ciko walczyli i prbowali tak czy siak wydoby si z tej biedy, zawsze w niej pozostan. Pan Bg tyle tylko nam daje, eby nie umrze, no nie? No wic po tym bankructwie ju mi buty wyszy z gowy i z powrotem krciem si tylko za tym, eby znale jak robot. Znw pracowaem przy wyrobie lamp, a po pracy graem w karty, szedem do kina z kolegami albo na mecz piki nonej. Kiedy urodzio mi si drugie dziecko, mj syn Alanes, na poon i w ogle na wszystko da mj ojciec. Potem znw zamieszkaa z nami w Casa Grande moja przyrodnia siostra Antonia. Bardzo si z Paul zaprzyjaniy, duo bardziej ni moje rodzone siostry. A Antonia nawet wyznaa w zaufaniu mojej onie, e przypominam jej mczyzn, ktrego kocha. Powiedziaa, e to fatalnie, e jestem jej bratem, bo bardzo si jej podobam! Pniej Paula opowiedziaa mi, e Antonia daa si nabra", bo jest w ciy. Nawet si nie mogem z tym facetem porachowa, bo Antonia nie chciaa nam powiedzie jego nazwiska. Potem Tonia braa jakie zioa na spdzenie podu i bardzo ciko zachorowaa. Zupenie oszalaa, ale tak naprawd. Miaa jakie ataki, a jak mnie zobaczya, robio si jej jeszcze gorzej. To jego twarz, jego twarz!" - krzyczaa. Ojciec patrzy na mnie podejrzliwie, co mnie bardzo bolao, bo co do Antonii to nawet nigdy nic zego mi w gowie nie

242 postao. Ona przecie tylko dlatego tak mwia, e przypominaem jej mczyzn, ktrego kochaa. Wreszcie doktorzy wysali Tonie do zakadu dla obkanych - tam pomau przysza do siebie. Ojcu jeden doktor powiedzia, e Tonia naley do tych kobiet, ktre bez mczyzny nie potrafi y spokojnie. Tote - jak pniej zacza mie dzieci z Francisco - nic ju nie mwilimy. Antonia musiaa by naprawd chora na umyle, bo chciaa rzuci urok na ojca. Ostrzega nas Julia, ona chrzestnego ojca Marty, e Antonia przyglda si ojcu i bierze jego miar. Tu u nas starsi ludzie, tacy proci, wierz, e mona uy czarw albo wezwa pomocy witego czy zmierzy kogo tam lub rozsypa po domu sl czy piasek, a wtedy diabe albo zy duch wejdzie w ciao tego czowieka i go zabije. Ja nie wierz, eby istniay naprawd jakie czary, ale gdy mieszkaem u ciotki, widziaem, jak jedna kobieta leczya mczyzn, ktry mia katarakt na obu oczach. Wzia wiee jajko, dopiero co zniesione przez jej wasn kur, potara nim jego oczy, a potem mu je nagle otwara. W rodku byy zupenie czarne, wic powiedziaa temu mczynie, e jego lepot sprawiy czary, i to rzucone przez jego wasn on! Daa mu te lekarstwo przeciw tym czarom. Zdaje si, e ojciec wierzy w te przesdy, bo krzycza na nas, kiedymy w czasie jedzenia rozsypali sl, a raz strasznie si na mnie rozgniewa za to, e przyniosem do domu pasek ze skry wa. Kaza mi go wyrzuci, eby co zego ktremu z nas si nie przytrafio. Kiedy dowiedzia si o czarach Antonii, sam te poszed do kobiety, ktra si znaa na czarach. Daa mu wod, ktr trzeba byo spryska pokj, a wtedy czary si nie udadz. Ale mimo to Antonia w dalszym cigu bya ulubienic ojca. Kupowa jej, co tylko chciaa, i co tylko zrobia czy powiedziaa, zawsze tylko jedno mia do powiedzenia: wietnie, wietnie". Zawsze wydawao mi si to dziwne, e ojciec potrafi by sodki, ale to sodki jak mid dla innych, a dla nas taki przykry. W przypadku Antonii pewno stara si wynagradza zaniedbanie jej i Lupity przez poprzednie lata. Poza tym jeszcze i dlatego, e Antonia naprawd pomagaa w domu. Marta i Consuelo 243 nie miay matki, nikt ich nic nie nauczy, w domu byy zupenie do

niczego. Jedno mnie zawsze dranio: e nikt mnie w rodzinie nie traktowa jak starszego brata. Miaem na przykad prawo i obowizek pilnowa Marty, jeli widziaem, e zadaje si z Crispinem. Chciaem naprawd pomwi z tym chopcem, jak mczyzna z mczyzn, ale baem si, e Marta albo ojciec nie popr mnie i postawi mnie w ten sposb w gupiej sytuacji. Raz poprosiem Mart, eby potrzymaa moj crk Mariquit, a Crispin powiedzia jej, eby tego nie robia - zupenie jakby bya jego suc albo co takiego. Wciekem si i mwi: - Suchaj, Crispin, dlaczego mwisz mojej siostrze, eby nie braa dziecka? Chc, eby zrozumia jedno: wiem, e niejeden raz bi Mart. Pozwl mi wic powiedzie sobie, e jak j jeszcze raz dotkniesz, to jej wicej nie zobaczysz. Mogem chyba oczekiwa, e Marta poprze teraz mnie - starszego brata, logiczne, nie? Gdzie tam, nic podobnego. - Czemu si mieszasz w moje sprawy? - powiedziaa. Naprawd tak powiedziaa. - Dobrze - ja na to. - Zobaczysz, Marta, nigdy ju, nigdy nie bd si miesza, choby nawet miaa zdechn. Choby leaa na ziemi, to nawet palcem nie rusz. Pniej, kiedy Marta ucieka z domu z Crispinem, ojciec robi wyrzuty mnie i Robertowi. Nigdy nie pozwala nam miesza si w jej sprawy, a potem robi nam wyrzuty. To samo byo z Consuelo. Ja od pocztku zdawaem sobie spraw, co za jeden ten facet, z ktrym chodzi. Pewnie, e wiedziaem, przecie sam nie byem inny! Dwa razy musiaem si pobi z bratem, eby go nauczy szacunku dla starszych. Za pierwszym razem nazwa mnie pinche guey zupenie bez powodu. - Uwaaj, co mwisz, sukinsynu. Chcesz da do zrozumienia, e spa z moj on i ze mnie zrobi wariata? I j obraasz, i mnie take, ty bawanie! Kiedy to mwiem, on mnie buch! W twarz. Roberto by mocny chop, alem go od razu tam na podwrku nabi. 244 Drugi raz bilimy si, kiedy Consuelo przysza z paczem, e j uderzy. On opowiada, e ona flirtowaa na zabawie, e zachowywaa si jak dziwka. Wic ja mwi: - Roberto, to nie twj interes, co ona robi. Czy ty jej co dajesz? Poza

tym, ona pracuje... I znw jeszcze nie skoczyem mwi, a on mnie kropn. Rozcignem go na pododze i tak mocno zaczem la, e musia woa swoich kolegw, eby mnie odcignli. Ugryzem go nawet wtedy w nos. Kiedy wmieszay si w to inne chopaki, wstaem i powiadam: - Moe si szczeniak nauczy teraz troch szacunku. I chyba si nie pomyliem, bo powiedzia do kolegw tak: - No, no, nieduego mam brata, ale jak on wali! Musicie, chopaki, uwaa z tym facetem. Roberto strasznie zawsze pilnowa sistr. Zupenie tak jak ojciec by przeciwny temu, eby przyzwoite kobiety chodziy na zabawy. Mimo wszystkich historii, w ktre by zamieszany, okazao si jednak w kocu, e on jeden uznawa moralno, tak jak j pojmowa ojciec. Chodzi o to, e dla Roberta kobieta... - no c, mia takie ciasne, nieyciowe wyobraenie o kobiecej czystoci, e uwaa, e dziewczyna musi by absolutnie nietknita. A to w dzisiejszych czasach nieatwo spotka. Dzi, jeli zaprosisz dziewczyn do kina i zachowasz si jak dentelmen, powie pniej, e frajer. Natomiast mczyzna, ktry wie, jaki ma zrobi uytek z rk - jeli ona si nawet opiera, bo kobieta zawsze mwi nie" - to jest dopiero dla niej mczyzna. A mj brat jest tak powcigliwy, e chyba nawet nigdy ony sobie nie wemie. Roberta trapiy rne kompleksy. Co si tyczy kobiet, to byo w nim mnstwo gboko ukrytych uczu. Nie chodzi o to, eby nie potrafi wzi kobiety i pj z ni do ka. Tak samo to umia jak kady inny. Wiem o tym od takiej jednej kobiety, ktra z nim chodzia. Roberto by natomiast przekonany, e jest brzydki, tak czarny i brzydki, e kada kobieta, ktra by za niego wysza, zdradziaby go przy pierwszej okazji. I wiedzia, e jeli kto zrobi z niego wariata, on nie bdzie umia si opanowa i mog z tego wynikn bardzo powane nieprzyjemnoci. 245 Chodzi o to, e Roberto by strasznie gwatowny. Potrafi w jednej chwili zapa faceta i pobi go do krwi, zgruchota mu ebra albo dgn noem. Nie by wcale jakim bandyt, tylko tak atwo wpada w zo. Za to kiedy ochon z tej zoci i przypomnia sobie, jak tego faceta urzdzi, potrafi paka z alu i prosi o przebaczenie. Taki ju biedak by: same sprzecznoci, wszystko spltane. A by z natury bardzo szlachetny, najszlachetniejszy w naszej rodzinie.

Gdyby znalaz si w towarzystwie ludzi kulturalnych, wyksztaconych, byby moe szczliwy. Naprawd lubi adne rzeczy. Lubi rozmawia z ludmi bardziej od siebie wyksztaconymi, zawsze si chtnie uczy nowych sw, chcia si wyraa poprawnie. Gdyby mia jaki kontakt z ludmi z wyszych sfer, zmieniby si na pewno na lepsze. On naprawd nienawidzi tej obrzydliwej atmosfery, w ktrej ylimy, tego wszystkiego, o co musielimy si co dzie ociera. Wiele jego kopotw czy si - moim zdaniem - z tym pomylonym i faszywym wyobraeniem, e duma czy szacunek dla samego siebie nie pozwala okazywa strachu. Roberto naprawd nie wiedzia, co to strach, nie potrafi unika niebezpieczestw. Jeli kto przy nim wycign n, on wyciga take i te by gotw go uy. A jeszcze gorszy by po pijanemu. - Nie wiem, jak skoczysz - mwiem mu nieraz. - Czy nie moesz upi si normalnie, a potem spa jak inni ludzie? Co by ci to szkodzio? Ale nie, ty musisz i zaraz na ulic i szuka z kim zaczepki, prawda? Jeli taki gorczka, to dlaczego nie chcesz, ebym ci wykierowa na boksera? Bokser byby z niego dobry, ale on nie chcia pj t drog. Mwi, e nie znosi ringu. W sporcie by mocny - gdyby mia poparcie jakiego klubu sportowego, mgby zosta mistrzem pywackim albo kolarzem. Byby naprawd wietnym zawodnikiem. Ale to zaczepianie ludzi, te cige kradziee - nie mona przecie bez przerwy cign takiego ycia. Zabije wreszcie kogo, a wtedy na kogo spadnie zemsta rodziny zabitego? Na mnie, oczywista! Ale on nigdy nie myla o skutkach swoich czynw. By jak ko, ktry ponosi. Nic go nie mogo powstrzyma, ani bicie, ani rada, wymysy, ani wizienie - nic. Nie wystarczay mu, tak jak mnie, 246 zwyke przeycia, potrzebowa wicej dziaania, jakiego ujcia dla tego ognia, co w nim by. Jestem przekonany, e w gruncie rzeczy czego si ba. Moim skromnym zdaniem byo to dziaanie podwiadomoci, ktra w ten sposb bronia si przed czym nieokrelonym. Moe zbyt silnie odczuwa brak mioci? Mia ycie naprawd smutne, o wiele smutniejsze ni ja albo nasze siostry, bo nigdy nie przey prawdziwej mioci. Przez cay ten czas dowiadywaem si, co sycha u Gracieli, a potem zaczem krci si przy tej kawiarni, w ktrej pracowaa. Graciela wysza

za m za czowieka, ktry nazywa si Leon, ale po trzech miesicach rzucia go, bo by zodziejem i handlowa marihuan. To by niezgorszy typ, prawdziwy bandyta! Tyle mia blizn na ciele, e wyglda jak mapa. Od czasu do czasu widywaem Graciel na ulicy - zawsze wtedy czuem, e co si we mnie wzbiera. Urodzia syna akurat wtedy, kiedy przysza na wiat moja pierwsza crka. W tym okresie, kiedy miaem sklep z obuwiem, koledzy, ktrzy wiedzieli, e byem w niej zakochany, mwili mi: - Wiesz co? Graciela pracuje teraz w kawiarni na ulicy Kubaskiej. Albo: - Widziaem Graciel, pracuje na ulicy Constantino. Raz poszedem gdzie odnie zamwione obuwie i miaem przy sobie dwiecie pesos, cakiem niez sumk, prawda? Przechodziem ulic Constantino i zobaczyem Graciel, jak podaje do stou. Wejd - pomylaem sobie - niech zobaczy, e mi si teraz powodzi". Wiele upyno czasu, odkd nie rozmawialimy ze sob. Bylimy uprzejmi dla siebie i gawdzilimy, podczas gdy Graciela podawaa mi kolacj. Postaraem si wyj przy jakiej okazji ca gar pesos z kieszeni - widziaem, e zrobio to na niej wraenie. Zastanawiaem si, czy j nadal obchodz. Nawet jeszcze ze trzy razy przyszedem do tej kawiarni. Potem ona znikna i nie mogem si dowiedzie, gdzie pracuje. No - mylaem - moe tak bdzie lepiej". yem ju wtedy z Paul pi lat i nie miaem w tym czasie stosunkw z adn inn kobiet. Jednego dnia szlimy z kolegami do kina Floryda. Mijamy jak kawiarni, patrzymy - Graciela. Pomylaem sobie: Dobrze, ju wiem, 247 gdzie ci szuka". A potem rzeczywicie ju nie dawaem jej spokoju. Dzie w dzie jadaem u niej w kawiarni, zupenie si tam zadomowiem. Zaczem si do niej zblia, chcc niby to odnowi tylko dawn przyja. Pomau odyo w niej dawne uczucie. I ja te rozdmuchiwaem t iskierk, a dawna mio znowu si we mnie obudzia. Staraem si pozyska sobie Graciel, ale kosztowao mnie to niemao trudu. Jednego dnia zgodzia si wyj ze mn i jeszcze z dwojgiem znajomych na wieczr. Poszlimy do baru, wypilimy troch piwa. Potem, taczc, patrzylimy sobie w oczy. Caowalimy si, a ona robia wraenie jakby zamroczonej. Potem mwia: Cauj mnie. Cauj!" a w jej gosie sycha byo namitno. Zrozumiaem wtedy, e to zwycistwo, i mwi: - Gracielo, Gracielo, Kiedy bdziesz moja?

- Niedugo, jutro, pojutrze... niedugo - odpowiedziaa. Nastpnego dnia przypomniaem jej w kawiarni, co wtedy powiedziaa, i pytam: - Jeli moe by jutro, to czemu nie dzi? - Wic ty mi uwierzy? - ona na to. - Tak sobie tylko mwiam. Nie mylaam tego naprawd. W kocu jeste onaty, masz dwoje dzieci, znam twoj on. Mylisz, ebym moga co takiego zrobi? Poczekaem, a zamkn kawiarni, i zaprosiem j na tacos. - Chtnie - powiedziaa. - Jestem godna. A tego wistwa z naszego lokalu ju nie mog je. Chciaem by chytry i zaprowadziem j na ulic Oregano, skd skrciem w Colombia, gdzie jest hotel. Ale ona poapaa si i na jakie pitnacie metrw przed hotelem stana. - Chodmy dalej, prosz ci, Gracielo. - Nie - mwi. - Wiem, co zamierzasz. Nic z tego. - Ale skd, wierz mi, nic od ciebie nie chc. Wreszcie jednak postawiem spraw jasno. - Wic tak, Gracielo, to prawda, chc, eby dzisiejszej nocy bya moja. Ona nie i nie, i nie - i tak kcilimy si przed tym hotelem ze trzy godziny. Tumaczyem jej tak i siak, ale ona za nic nie chciaa ze mn 248 i. Strasznie si wciekem, zapaem j z caej siy za rk, kopniakiem otworzyem drzwi i zmusiem, eby wesza. Poprosiem o pokj. Waciciel hotelu szed przodem, otworzy drzwi, a ja wepchnem j do rodka. Prbowaem j rozebra, ale mi nie pozwolia. Oczywicie w gbi duszy chciaa tego, ale rozsdek mwi jej, e nie powinna. - Zostaw mnie w spokoju, Manuelu, prosz ci, zostaw mnie w spokoju. Zaklinam ci na wszystko w wiecie. Zostaw mnie w spokoju, bo jeeli to zrobi, nie bd ju umiaa y. Jeste onaty, masz dzieci, miej lito nade mn i zostaw mnie w spokoju. Ale ja byem jak optany. Chciaem tylko jednego: mie j. Ale pniej musiaem pj si zaatwi, a poniewa ubikacja bya na dworze, wyszedem z pokoju, wtedy ona zamkna drzwi, a kiedy pukaem, nie chciaa otworzy. Poszedem do kierownika hotelu i mwi: - Prosz, niech mi pan otworzy drzwi do pokoju. ona chyba musiaa zasn. - Naturalnie, prosz bardzo. -I otworzy drzwi swoim kluczem. Gra-

ciela leaa w ku, pooyem si obok niej. Dopiero po ptoragodzinnym szamotaniu, po dugiej, cikiej walce, co okoo wp do pitej nad ranem daa za wygran. Ja tymczasem - czy to, e tyle energii zuyem na t walk, czy te sam nie wiem dlaczego, do e nie byem do niczego zdolny... Matko wita, a mnie pot wtedy obla! Co za wstyd! Wielki Boe mwiem sam do siebie - eby mnie si co takiego przytrafio! Nie, to niemoliwe". Ale byem w kopocie, w piekielnie gupiej sytuacji. Ona tu czeka na mnie, a ja... mwi w duchu: Mdre Santisima, co robi teraz?". A do Gracieli: - Mi amor, wiem, e teraz ty chcesz, ale ja ci ukarz. Pocierp teraz, tak jak ja cierpiaem przez ciebie. Kamaem, oczywicie; po prostu nie mogem. Zapaliem papierosa i modl si do wszystkich witych: wity Piotrze, Pawle i Gabrielu, prosz was, pomcie mi odzyska siy, ebym jako da sobie z tym rad". No i po pewnym czasie czuj, e mi siy wracaj, i myl sobie: Trzeba bra si do rzeczy, zanim si znowu co nie odmieni i znw bd do niczego". 249 To chyba bya najcudowniejsza noc w caym moim yciu. Nie bronilimy ju sobie niczego. Byo tak, jakby jaki wezbrany strumie mioci, przepywajcy przez nas dwoje, przerwa tamy i rozlewa si coraz dalej. Ona bya tak samo nienasycona jak ja. Naleelimy do siebie jeden raz, drugi, trzeci, pity, szsty, sidmy - witao ju, a mymy jeszcze chcieli si kocha. Zrobi si dzie, trzeba byo wsta i i do pracy. Graciela baa si, co matka sobie pomyli. Ale ja jej powiedziaem: - Czego masz si ba? Jeste doros kobiet. Gdyby bya mod niezamn dziewczyn, to co innego. Kiedy wyszlimy na dwr, wszystko wydawao si nam te: samochody, domy, mczyni, kobiety. Bylimy oboje bladzi i zmczeni. Ona posza do pracy, niedaleko, o dwie ulice dalej, a ja do swojej. To znaczy, poszedem do sklepu, ale byem jak szkapa od mleczarza, zasypiaem nad robot. Potem czsto spdzalimy razem noce. Chodzilimy zawsze do hotelu. ona nie dziwia si, e wracam do domu o dwunastej, pierwszej albo drugiej, bo robiem to i dawniej, od lat. Do dzi nie wiem, czy kiedykolwiek dosza do tego, e chodziem z Graciel. Nigdymy si o to nie

kcili. Brat i siostry te o tym nic nie wiedzieli. Jedynym czowiekiem, ktry zawsze wiedzia o wszystkim, by Alberto. Jemu opowiadaem wszystkie moje kopoty, wszystko, co mnie gnbio. Miaem wiadomo tego, e caa ta historia z Graciel jest dla mnie pod kadym wzgldem szkodliwa. Gdyby ona si dowiedziaa, mogaby mnie nawet rzuci, a tego nie chciaem, bo i j take kochaem. Kochaem j bardzo, ale zupenie inaczej. Paula bya bierna, godzia si na wszystko, czego chciaem, ale nie odpacaa mi wielk namitnoci. Moe taka ju bya z natury i w inny sposb okazywaa swoj mio? Ale nie potrafia mnie tak podnieci. Graciela bya inna w poyciu, zaspokajaa mnie, zaspokajaa moj prno. Ubstwiaa mnie. Za kadym zblieniem do niej czuem si tak, jakby to by pierwszy raz, jakby to bya coraz inna kobieta. Kochaem j nieprzytomnie, do szalestwa, nie mogem sobie wyobrazi ycia bez niej. I nie musiaem si martwi, e zajdzie w ci, bo ju nie moga mie dzieci. 250 Moje ycie stao si prawdziwym piekem na ziemi, bo wydawao mi si niemoliwoci y bez ktrejkolwiek z nich. Chciaem mie je obie, ale tak, eby adnej z nich nie byo z tym le. Mylaem zawsze o obu, i o Gracieli, i o onie. Nie mogem sypia. Cae noce obracaem si na ku i krciem, drczy mnie okropny niepokj. Raz powiedziaem nawet do Gracieli: - Suchaj, nie mog y bez ciebie. Zamieszkajmy razem, matk zostaw. Wynajmiemy sobie pokj. Zaatwimy to tak czy inaczej, ale ja ju z tob zostan. Wrciem jednak do domu, patrz: ona pi z dziemi. Zawstydziem si. Poczuem wstrt do siebie, nienawi. Co za ajdak ze mnie - myl. - Musz rzuci tamt. To jest moja ona, biedactwo, i moje dzieci. Nie wolno mi tak ich traktowa". Doszo do tego, e czekaem tylko na jaki powd ze strony Pauli, eby j rzuci. Byem dla niej niecierpliwy; raz j zbiem, i to jak! Przywykem do zupenego posuszestwa z jej strony bez przymuszania biciem - wystarczao tylko na ni krzykn. Raz przyszed do mnie rano Alberto, a ja poprosiem o co Ma, nie pamitam ju o co. Paula bya w kuchni i odkrzykna mi tylko: - Nie mam teraz czasu! Nie przeszkadzaj mi! Nigdy przedtem tak si do mnie nie odezwaa. - To tak mi odpowiadasz, i to przy Albercie?! Dasz mi to wreszcie,

czy mam ci zmusi?! - Nie, mj drogi! - ona na to. - Ty by tylko rozkazywa! Zmusi mnie, mwisz. A we sobie sam! Wstaem jeszcze nie tak bardzo zy i mwi: - Mwi ci, Maa... A ona nagle bc! - daa mi w twarz. Na oczach Alberta! Taka mnie zo porwaa, e nie wiem, jakbym by lepy. Jakby mi kto przewiza oczy czerwon szmat. Tak mi byo wstyd, e stao si to przy moim przyjacielu, e poszedem za ni do kuchni i zbiem j na kwane jabko. Alberto pniej mi mwi: - Co za bydle z ciebie! Bracie, jaki ty mocny, jak wpadniesz w zo! 251 Bo raz j tylko dotknem, a ju leaa na ziemi jak lalka. Chcia mnie powstrzyma, ale nie da rady. W domu bya te jej matka, praa wanie bielizn. Najpierw si nie wtrcaa, ale gdy zobaczya, e kopnem Paul, krzykna: - Przesta, nie widzisz, e jest znowu w ciy?! Innym razem uderzyem Ma, kiedy zbia Mariquit, tak e dziecko miao sice na caym ciele. Maa miaa temperament i werw, bya energiczna, szybka i dzieci bia mocno. Tego dnia byem wcieky i powiedziaem jej tak: - Suchaj, eby mi si to wicej nie powtrzyo. Nie myl sobie, e pozwol ci co takiego wyrabia z moj crk. Chyba nie jeste czowiekiem, jak na co takiego sobie pozwalasz, ty, jej matka. Nie zasugujesz sama na nic lepszego i jeeli to si jeszcze raz powtrzy, midzy nami wszystko skoczone. Zabieram j i nie zobaczysz jej wicej. Jeeli j trzeba ukara, to daj po pupie, ale nie gdzie indziej. Tak jej wygarnem, ot co. Ona nie miaa pojcia o innym wychowywaniu dzieci, bo w dziecistwie matka tak samo bia j i jej siostry. Z Graciel znw doszo do ktni z powodu Dominga, mojego trzeciego dziecka. Powiedziaem jej, e nie yj ju ze swoj on i e z ni nie sypiam. Musiaem j oszukiwa, bo inaczej nie chciaaby si ze mn spotyka. Ale potem zobaczya Paul na ulicy i zauwaya, e jest w ciy. - Wic ty nie sypiasz ju z ni, co? Widziaam j dopiero i znowu co tam jest w drodze. - Aha - mwi - widziaa j. A co ja mam wedug ciebie robi? Raz

tylko j dotknem i ju gotowe. Prawd mwic, to prawie co dzie zadawaem si z moj on. Czsto robiem to dlatego, e czuem si winny. Nie mog tak zupenie zaniedbywa ony - mylaem. - Mam w stosunku do niej obowizki, bo kto jej da to troch szczcia, jeli nie ja?" I czsto robiem to bez adnej chci, tylko po to, eby wypeni mj obowizek. Z Graciel nie mogem widywa si codziennie, najwyej co trzy, cztery dni, czasem cay tydzie min, a mymy ze sob nie spali. Tumaczyem jej, jak umiaem, i jako j przekonaem, e musz mie dalej stosunki z wasn on. 252 Dla Pauli byem gorszy od psa. Kiedy Roberto siedzia w wizieniu w Cordobie, ojciec posa mnie tam, ebym si z nim zobaczy. Zamiast pojecha sam, zabraem ze sob Graciel. Miaem w kieszeni tylko sto pidziesit pesos - za mao, eby wzi j do hotelu czy do dobrej restauracji, zaprowadziem j wic do domu mojego kuzyna Davida i korzystalimy z gocinnoci ciotki. Przedstawiem Graciel jako koleank, z ktr razem pracujemy, ale ciotka nie daa si okpi. Dranio j to wszystko, a jak zobaczya, e wchodz do hamaka Gracieli, kazaa mi spa na pododze, razem z Davidem. Przez cay tydzie musielimy chodzi z Graciel w pole trzciny cukrowej. Po powrocie do Mexico City wszystkie wieczory zaczem spdza w kawiarni. W domu prawie nie jadaem. Doszo do tego, e poza kawiarni ju mi nie smakowa aden posiek. Raz, kiedy tam siedziaem, wesza zadyszana teciowa. - Manuelu, Manuelu - mwi. - Paula ci potrzebuje. A Graciela staa obok. - Czego ona ode mnie chce? - Popiesz si - mwi teciowa. - Ona umiera. Zerwaem si na rwne nogi i poleciaem do domu. Paula miaa okropny krwotok, cae mieszkanie pene byo krwi. Przeraziem si strasznie i pobiegem po doktora. Zrobiem, co mi kaza, a potem poszedem po lekarstwo. onie byo wtedy naprawd przykro, e nie byo mnie przy niej wtedy, kiedy mnie najbardziej potrzebowaa. Ale kiedy zadbaem ju o Paul, poszedem z powrotem do kawiarni. Wiedziaem, e to ajdactwo z mojej strony. Walczyem ze sob, ile mi si starczyo. Walczyem ze wszystkich si, chciaem si rozsta z Graciel, ale nie mogem, nie mogem. Wrciem wic do kawiarni. Nastpnego dnia Paula znw dostaa krwotoku, a doktor powiedzia mi:

- Jeli to si jeszcze raz powtrzy, to szkoda pienidzy na lekarstwa, kupcie od razu trumn. Matko wita - pomylaem. - Wielki Boe, to chyba niemoliwe". Nie wiedziaem, co byo przyczyn. Moe wpada w zo i to od tego? Cia ju bya dobrze posunita, jakie siedem miesicy, ale ona wyzdrowiaa i syn Domingo przyszed na wiat normalny. 253 Raz Paula mwi do mnie: - Wezm co na spdzenie ciy. A ja do niej: - Dlaczego? Dlaczego chcesz to zrobi? Wic ju nie chcesz rodzi mi dzieci? A ja nie chc ony morderczyni. Nie masz prawa odbiera ycia istocie, ktra si nawet broni nie moe. To gorsza zbrodnia i wiksza podo zabi tak bezbronn istot, ni z zimn krwi zabi czowieka! I nigdymy dziecka nie stracili. O kobietach i rodzeniu dzieci wiedziaem tylko to, czego si dowiedziaem od onatych kolegw. ona wiedziaa niewiele wicej. Ani jej matka, ani mnie ojciec nigdy o tych sprawach nic nie mwili. Paula karmia kade dziecko okoo roku albo do nastpnej ciy. Pomidzy Mariquit, Alanesem i Domingiem byo po dwa lata rnicy, a pomidzy Domingiem a ostatnim naszym dzieckiem - Conchit - tylko rok. ylimy ze sob a do urodzin dziecka, a potem czekalimy mniej wicej miesic, ale nigdy przepisanych czterdziestu dni. Prawie w rok po przyjciu na wiat Dominga zdarzy si pewien wypadek z Consuelo, ktry zmusi nas do opuszczenia domu ojca. Consuelo nigdy nie lubia mojej ony i eby jej okaza pogard, naplua na podog, ktr Paula dopiero co umya. ona bya tym zgnbiona, a ja tylko szturchnem par razy Consuelo w rami. Wtedy Marta chwycia ciki odwanik i chciaa mnie nim uderzy. Wic zapaem obie za wosy i przytrzymaem na ku, eby si nie ruszay, jasne, nie? Ale Consuelo miaa bujn wyobrani. Obie z Mart powinny by aktorkami. Z igy zrobiy widy. Consuelo powiedziaa, e uderzyem j w puca i zbiem jak psa, a skutek by taki, e musielimy z Paul opuci dom, w ktrym urodzio si nam dwch synw. Wynajem wtedy pokj w dzielnicy Matamoros. Kupiem onie ko, ojciec da nam szaf i piecyk naftowy. Potem Delila i moja teciowa spytay, czybym nie wola zamieszka razem z nimi w prywatnym domu. Siostra mojego tecia, Ana, ktra miaa wasny may domek, zgodzia

si odnaj nam jeden pokj. Cho skromny, by to pierwszy prywatny domek z ogrdkiem, w ktrym mieszkaem, i sprawiao mi to wielk przyjemno. 254 Kiedy widziaem, jak yj inni ludzie - te liczne domy w filmach, w ilustrowanych gazetach, u bogatych ssiadw, ten luksus - czuem si, jakby to powiedzie, poniony, e sam mieszkam w takich warunkach. Czuem si nieszczliwy, ale jednoczenie powinno mi to byo dodawa bodca, prawda? W takich chwilach mwiem sobie: Musz do czego doj, musz i ja osign ten poziom". Bo to naprawd upokarzajce i takie smutne - nie mie adnego domu i wci by zmuszonym do wsplnego mieszkania z innymi ludmi. To by jedyny okres w moim yciu, kiedy czuem si w peni szczliwy - wtedy gdy mieszkalimy w domu Any. Zajmowalimy jeden pokj z Paul i dziemi, Delila z synkiem i teciowa z mem. ylimy wszyscy w zgodzie. Tylko wtedy, w tym okresie czuem si mczyzn w tym sensie, e wypeniaem moje domowe obowizki. Niejeden raz zostawaem w niedziel w domu i malowaem st czy krzesa i widziaem, e ona ma nareszcie wygodnie. Kiedy Alanes cierpia na ble uszu i nie mg sypia, leczyem go tak, jak mnie swego czasu leczya matka. Robiem jakby lejek z papieru i wkadaem go do ucha. Potem zapalaem papier od zapaki i nie gasiem pomienia tak dugo, jak dugo dziecko mogo wytrzyma. Robiem to ze dwa czy trzy razy, a z ucha wyszo aire i dziecko mogo zasn. Niedziele spdzaem wtedy tak, jak zawsze tego pragnem. Najpierw zabieraem on z dziemi na targ, kupowaem tortille, ser, awocado, gotowan wieprzowin, a potem szlimy do parku zje nasze tacos. Pracowaem teraz znowu i dawaem onie na domowe wydatki szedziesit pesos tygodniowo, cho zarabiaem sto pidziesit. Reszt zatrzymywaem dla siebie, eby mie za co chodzi gdzie do lokali z Graciel. ycie dawao mi zadowolenie. Kochay mnie obie: i ona, i Graciela, obie byy mi potrzebne do szczcia. Domek Any sta na tak zwanej kolonii, daleko od rdmiecia. Mieszkao tam wtedy jeszcze niewielu ludzi i strach mnie bra, kiedy miaem wraca do domu o drugiej czy trzeciej nad ranem. Zdarzao si mnstwo napadw i grabiey, a rano nieraz znajdowano ciaa zabitych w rzece albo na polu. Ale cho z dusz na ramieniu, co dzie wracaem do domu pno w nocy.

255 Po roku okazao si, e Ana potrzebuje tego pokoju dla kogo ze swojej rodziny, wic poprosia nas, ebymy si wyprowadzili. Wtedy Delila znalaza mieszkanie dla siebie i matki, a mymy z Paul znowu zamieszkali sami. Paula znalaza w tej samej dzielnicy pokj z oddzielnym wejciem, bo mieszkania byy tutaj tanie. Zarabiaem znw mniej i nie odywialimy si dobrze. Czwarte nasze dziecko, Conchita, urodzio si ju w tym mieszkaniu. Graciela sama pracowaa i nigdy nie chciaa przyj ode mnie ani pienidzy, ani nic innego. Mwia, e sumienie nie pozwala jej bra pienidzy, ktre przydayby si moim dzieciom. Szlimy na przykad do restauracji na kolacj, to ona zamiast jak inne kobiety zamwi sobie co dobrego do jedzenia, prosia tylko o kaw i mleko. Byo mi smutno z tego powodu, ale ona mwia: - Ale nie, nie jestem godna. Jeli chciaem jej kupi spdniczk czy jaki drobiazg, zawsze mwia, e niczego nie potrzebuje. A nawet kiedy raz kupiem dla jej synka dwie pary spodenek, niemao miaem kopotu, zanim zgodzia si je przyj. Jednego dnia Graciela powiedziaa mi, e wci przychodzi do niej pewien seor Rodolfo i e jej matka stara si poczy j z tym czowiekiem. - Co ja mam robi, Manuelu? - Mi vida, czego ty chcesz ode mnie? Co ja ci mog powiedzie? Niestety, musisz w tej sprawie postanowi sama. Wtedy na trzy dni znikna z kawiarni. Przychodziem tam dalej, tak jak dotd. Czwartego dnia pojawia si znowu. Zy byem jak nie wiem, ale siliem si na spokj. Cay wieczr wci bya zajta jakimi gupstwami i nie siadaa koo mnie. Byem przekonany, e co si stao. Kiedy kawiarni zamknito, powiedziaem: - Co przede mn ukrywasz i teraz musisz mi wszystko powiedzie, co i jak. - Chwyciem j za rk i zaprowadziem do hotelu. Kiedymy si znaleli w pokoju, powiedziaem do niej tak: - Suchaj, mi vida, chc, eby zrozumiaa, jak bardzo ci kocham. Jeste dla mnie Bogiem na ziemi i dlatego musisz by wobec mnie szczera. Powiedz mi, co ci 256 oddala ode mnie. Kocham ci nad wszystko i ci ufam. Wiem, e nie zrobia nic zego. Powiedz mi wszystko, ale szczerze. -I tak przemawiaem

do niej przez duszy czas. Graciela siedziaa na brzegu ka. Spucia gow i powiedziaa: - Mam wyj za m. Poczuem wstrzs, jakby mnie prd przebieg; w oczach mi pociemniao. Ona wybucha paczem. - Przysigam ci na ycie mojego dziecka, na to, co mam najdroszego na wiecie, e kocham tylko ciebie. Wiem, e bd cierpie, ale chc zapewni przyszo mojemu synowi. Daj mi t szans. Ty masz on, niestety, masz on. Daj mi y, Manuelu, nie powstrzymuj mnie. Poczuem w duszy ogromny smutek. Zrozumiaem, e Graciela ma najzupeniejsz racj. - Odpowiedz mi co - mwia - mw co, uderz mnie, ale odezwij si cho sowem. - I rzucia si na kolana, obja mnie za nogi rkami i pakaa rozpaczliwie. - Wiesz co, Gracielo, wyjd std zaraz, pki jeszcze mam si patrze na ciebie. Bo przysigam ci, e jak nie wyjdziesz, nie zdobd si pniej na to, eby ci std puci. Masz najzupeniejsz racj, masz prawo do szczliwego ycia. Przy mnie mczya si tylko, w domu ci bito, a ludzie gardzili tob za to, e zadajesz si z takim nicponiem jak ja. Wyjd std, Gracielo. - Nie, Manuelu, nie wypdzaj mnie. Nie chc tak si z tob rozsta, Manuelu na lito bosk, nie! Suchaj, cho to ostatnia noc, ostatnia w yciu, ktr spdzimy razem, inaczej chc ci powiedzie do widzenia. Nie chciaa wyj i spdzilimy t noc razem. A rano powiedziaa: - Nie wyjd za m. Nie wyjd za nikogo. Chciaam zrobi to dla matki, bo nie chc jej przysparza smutku, ale i matka ju mnie nie obchodzi, ciebie jednego kocham. Nie wyjd za nikogo. I na tym stano. Potem wybraem si w odwiedziny do matki Gracieli. Zawsze umiaem przekonywa ludzi, przynajmniej ludzi z mojej klasy, i dlatego przezywano mnie Zoty dzib". Chyba to i prawda, bo udao mi si przekona matk Gracieli, eby mi uwierzya. 257 - Suchajcie, Soledad - powiedziaem jej - nad wszystkim w yciu mog zapanowa poza tym uczuciem do waszej crki. Kocham j namitnie, nieprzytomnie, ona jest tym, co w moim yciu najpikniejsze. Jestem biedny i nic jej da nie mog, ale nie odbierajcie mi, prosz, jej towarzystwa. To prawda, e nasze pooenie jest skomplikowane, ale

przysigam, e wasza crka jest i bdzie jedyn wielk mioci mojego ycia. Seora bya bardzo uczuciowa, popakaa si nawet, ale przecignem j na swoj stron. Mniej wicej w tym czasie ona powiedziaa mi, e nie czuje si dobrze. Nie stracia jednak na wadze i - jak mi Bg miy - wcale nie mylaem, e jest powanie chora. Powiedziaem jej, eby posza do orodka zdrowia i pokazaa si doktorom. Wieczorem powiedziaa mi, e chc j wzi do szpitala, bo nie wiedz, co jej jest. Ale ona nie chciaa i do szpitala - baa si. Poza tym karmia wanie Conchit i nie miaa nikogo, kto by zaj si dziemi. Nie zwracaem na to wikszej uwagi. Jedno tylko miaem w gowie: co robi z tymi dwiema kobietami? Chodziem cay czas jak pomylony, tak mnie to strasznie gnbio. Nie zauwayem, e Paula chudnie, e cigle chodzi oddawa mocz i bez przerwy ma pragnienie. Nigdy mi nie mwia, e czuje si coraz gorzej. Jednego dnia przyszed nas odwiedzi ojciec. Polubi Paul, jakby bya jego wasn crk. Bardziej j lubi ni mnie. Przekona si, e jest pena powicenia, czysta, e nie boi si cikiej pracy. Nigdy si na nic nie skarya. Zobaczy j i spyta: - Suchaj, dziecko, co ci jest? - namawia, eby wrcia do niego, to j zaprowadzi do doktora. A ja taki byem lepy, taki gupi, taki nieuwany, e nie poapaem si, jak ciko bya chora. Mylaem, e to co zwykego, jak przezibienie. Powiedziaem jej tylko: - No, wyzdrowiej mi, stara; musisz wyzdrowie. Musimy si w tym roku wybra do Chalmy. - Tak - powiedziaa. - Wyzdrowiej. 258 I lubowaa, e jeli wyzdrowieje, to pjdzie tam na kolanach. Ale do mojej teciowej powiedziaa: - Wiem, mamo, e jeli pjd do domu tecia i poo si tam, to ju nie wstan. Prosz, zajmij si moimi dziemi. Tak jej zaleao na tym, eby mi oszczdzi blu, e mnie mwia, e na pewno wyzdrowieje. Sama czua, e niedugo umrze - przede mn to taia, szubrawcem, niegodnym, eby si o niego troszczy. Posza wreszcie do domu mojego ojca, a ja tego samego wieczoru przeniosem nasze meble do teciowej. Zobaczyem j z rana.

- Mi vida - mwi - jestem tu przy tobie, ale musz wyj do pracy. - Dobrze, niech ci Bg bogosawi. Wieczorem wrciem z pracy - ojciec wyszed mi naprzeciw. - Chod tu, przeklty ajdaku, ty sukinsynu, zobacz, co ty narobi, pinche cabrn, to twoja wina. Jak ona umrze, na ciebie spadnie odpowiedzialno. Sam nie wiem dlaczego, ale miaem poczucie, e to prawda. Mwi do mnie, a ja nie mogem mu spojrze w oczy. Paula syszaa, jak mi wymyla. Patrzya na mnie oczyma penymi mioci - a przecie mwi to przy niej! A czyja mu odpowiedziaem? Nie, ani sowa. Chciaem krzycze, e to nieprawda, ale jak zwykle sowa uwizy mi w gardle, ostatecznie to mj ojciec, prawda? Ale cierpiaem tym razem jeszcze bardziej ni zwykle. Uklkem przy ku: - Jestem tu przy tobie, stara. Wycigna do mnie rk, uja moj. Do tej pory czuj jeszcze dotyk jej palcw. Gaskaa mnie po gowie, pocigna za ucho. Umiechna si do mnie, a potem leaa cicho, jakby zasypiajc. Wtem zapakao dziecko; zdenerwowaem si okropnie, bo obudzio Paul, ktra je miaa karmi. Nienawidziem wtedy tego dziecka, kiedy widziaem, jak bardzo jest chora. Kiedy je karmia piersi, zdawao mi si, e wysysa z niej ycie. I zy byem, gdy pakao w nocy i nie dawao jej spa. Ta uraza do mojego najmodszego dziecka dugo jeszcze we mnie pozostaa. 259 Nazajutrz Paula czua si gorzej, a jak wrciem z pracy, ojciec znw mnie powita: - Ty sukinsynu, hijo de la chingadal Widzisz, nie dawae jej dosy je. Czemu wy, gwniarze, pobieracie si, jak nie umiecie jeszcze zadba o siebie? I co teraz? Jak ta kobieta umrze, co zrobisz z dziemi? Czuem, e ju nie dam sobie duej ciosa kokw na gowie, i chciaem krzykn na niego: Milcz! Milcz!" Kto, zdaje mi si Delila, posa po ksidza, eby da Pauli ostatnie namaszczenie. Na jego widok tak si przelkem, e powiedziaem: - Ojcze, ja chc polubi t kobiet. Obrci si i spojrza na mnie. - Aha, teraz, jak umiera, to chcesz z ni bra lub? A przedtem, przez

tyle lat, to nie moge? - I nie da nam lubu. Miaem mu ju da pienidze - zwykle zanim przyjd, to pytaj, czy s przygotowane pienidze - ale mu nic nie daem, bo nie chcia mi da lubu z Ma. Wyszed zy. Ja te byem zy. To przecie suga boy. A gdyby Bg zobaczy, e ktrekolwiek z jego dzieci - mniejsza z tym, jakie - cierpi, to nie dobijaby go jeszcze tak, jak to zrobi ten ksidz. Ojciec potem kaza mi biec po doktora, bo Paula bya ju bardzo saba. - Dobra, tato. I pobiegem. Zapomniaem nawet wzi ze sob pienidze na autobus. Byo ju po pnocy i przez cay czas a na ulic Rosario szedem najszybciej, jak mogem pieszo. Doktor Ramon mieszka w tym samym domu co Lupita. Antonia przywitaa si ze mn i powiedziaa, e doktor pije. Posza do niego na gr, bo ja byem ju bez si, i zaraz zesza do mnie z zaleceniem: - Powiedzia, eby zaraz zrobi zastrzyk. Musiaem wrci piechot do Casa Grande. Cay dzie w sklepie byem na nogach, tak e a mi popuchy. Wrciem do domu, ojciec da mi pienidze na lekarstwo i znw musiaem i na poszukiwanie jakiej otwartej dyurnej apteki. Potem znw wrciem do Casa Grande i zaczem puka do rnych drzwi, eby znale kogo, kto by da zastrzyk. Byo koo wp do pitej nad ranem i nikt nie chcia otworzy drzwi. 260 O pitej Paula stracia przytomno, a ja rozpaczliwie prbowaem znowu kogo znale. Nareszcie obudzia si jaka kobieta i zgodzia si da jej zastrzyk. Przeklta, po co si obudzia, po co daa ten zastrzyk, przeklta! Zawsze przeklinaem t chwil, ale teraz jestem przewiadczony, e nadszed jej czas, e przysza na ni kolej umrze. Po maej chwili, w par minut po tym zastrzyku, wbiega Antonia, krzyczc przeraliwie: - Nie dawajcie zastrzyku! Nie dawajcie, bo ona umrze! Paula zacza nagle bi w powietrzu rkami. Wida byo, e serce wali jej szybko. Potem nadbieg doktor: - Czy dali jej zastrzyk? Powiedzia nam, e trzeba byo najpierw zmiesza to lekarstwo z krwi, w przeciwnym razie powoduje ono atak serca. Pobra wic krew od mojego brata (mia najczciej spotykan grup) i zastrzykn j Pauli. Zacza si porusza, powoli otworzya oczy. A potem umara. Umara.

- Tato! Ona umara! Moja ona umara! - krzyczaem z rozpacz, z wciekoci, z gwatown dz ycia. Ojciec podbieg, uciska j i zapaka. Waliem gow o mur: chwyciem j w rce i prbowaem rozbi. I krzyczaem z gbi serca: To niemoliwe! Nie ma, nie ma Boga. Nieprawda, Bg nie istnieje!" Przykro mi teraz z tego powodu, ale takimi sowami bluniem. Tak mocno wierzyem, e ona wyzdrowieje. Ani przez chwil nie dopuciem do siebie myli, e moe umrze. Pamitaem, e Bg powiedzia: Wiara moe wszystko". Wic bluniem, kiedy umara. Jestem przekonany, e to ten przeklty doktor, ten ajdak, j zabi. Spi si jak winia i - nie widzc pacjentki - zapisa lekarstwo. Par dni wczeniej bra do analizy jej mocz i powiedzia, e ma cukrzyc. Wezwalimy doktora Valdesa, bardzo drogiego doktora, ktry powiedzia, e to nie cukrzyca. Ale widzia, e chora jest ju w bardzo cikim stanie, i od wszystkiego umy rce. Pniej doktor powiedzia mi, e to byo zatrucie albo moe grulica puc. Ojciec przyczepi si do tego, eby mi powtarza, e to ja j zabiem, e j zagodziem na mier. Prawda, e za mao czasu spdzaem z on i dziemi. Powinienem by co dzie wczeniej wraca do domu. Zaniedbywaem j, tak, ale - jak 261 Boga kocham - nigdy nie brakowao jej pienidzy najedzenie. Mogem jej dawa wicej, ale przynajmniej na ycie miaa zawsze do. To to lekarstwo j zabio! Consuelo mwi, e nie kochaem Pauli, e nigdy jej nie okazywaem uczucia. Ale to dlatego, e braem przykad z ojca - on nawet Elenie w naszej obecnoci wstydzi si okaza uczucie, a przecie y z ni szczliwie. Ja byem taki sam dla Maej. Kocha to j kochaem, tylko w ku, jak byo ciemno. Przy ojcu, bracie i siostrach byem dla niej bezwzgldny. Odzywaem si do niej zawsze bardzo surowo, ale ona musiaa jednak wiedzie jako, co czuj, bo kochaa mnie cay czas, przez wszystkie te lata. Ojciec wci mi robi wyrzuty, mwi mi w oczy, e to moja wina, e nie speniaem obowizkw mczyzny, e j zaniedbywaem, e w por nie zaprowadziem jej do doktora. Pomiata mn tak, jakbym by morderc. Czasami chciaem krzycze: Czy nie dosy cierpi? Utraciem poow ycia, poow serca mi zabrano! To nieprawda, co wygadujesz". Ale on to mwi w zoci. I czy mia racj, czy nie mia, by w kocu moim ojcem, pracowa na mnie i kiedy, kiedy, zdawao mi si, e mnie

kocha. Wic nie potrafiem mu nic na to odpowiedzie, cho wiedziaem, e to nieprawda. By moim ojcem. Taki ju jestem: ojciec moe ze mn zrobi wszystko, co zechce. Gdyby mnie nawet prbowa zabi, to i wtedy bym si nie broni. Ciao ony byo wystawione przez dwa dni, moe ptora... nie wiem, jak to dugo trwao. Gdy zobaczyem j - jak leaa zimna i sztywna - sam chciaem umrze. Zapaem nawet n, eby si zabi, kiedy podszed do mnie mj synek i poprosi o pi centavos. Wybuchnem paczem i pomylaem sobie: Jake ja si mog zabi? A moje biedne dzieci?". Byem nieprzytomny, ale to tak nieprzytomny, e nie wiedziaem nawet, ile kosztowa pogrzeb. Wszystkim zajli si mj przyjaciel Alberto i ojciec. Mnstwo ludzi przyszo pomodli si przy wystawionym ciele - z tych kawiarni, gdzie Paula pracowaa, i z tych, gdzie ja jadem, z rynku i z vecindad. Miaem ochot kaza im wszystkim wyj i zosta sam z ni, martw. Pochowali j na cmentarzu Dolores, w tym samym grobie, w ktrym leaa matka i kuzynka, bo po siedmiu latach usuwaj koci i w tym 262 samym miejscu grzebi kogo innego. Pogrzeby przejmuj mnie groz. Ludzie mwi, e kiedy ju trumn maj spuci do dou, na ciele nieboszczyka wystpuje nagle gsia skrka, bo on wie, e go ju maj pochowa. Trumna robi si coraz cisza i cisza, bo nieboszczyk nie chce, eby go zakopano w ziemi. Tak te byo z trumn Pauli, cho ona bya taka chuda - sama skra i koci. Mam nadziej, e kiedy na mnie przyjdzie kolej, kiedy el coco da mi wreszcie kopniaka, to mnie zostawi na szczycie jakiego pagrka, pod goym niebem, albo zawin jak mumi faraonw, albo przynajmniej lekarz wyjmie mi mzg, ebym nie cierpia w grobie. Nie wiem dlaczego, ale wzdrygam si na myl o tym, e mnie zakopi w ziemi. Wol, eby mnie gdzie na grze rozszarpay kojoty, ni eby mnie robaki zjady pod ziemi. Tak, bardziej si boj robakw ni dzikich zwierzt. Nigdy potem nie poszedem ju na cmentarz. Nie chodz tam, bo jestem przekonany, e ona wyczuaby moj obecno, e zakcibym jej spokj, sprawi udrk. Tak bardzo mnie kochaa, e odtd byaby niespokojna w grobie. Czujc moj obecno, chciaaby wsta z grobu, pomwi ze mn, uciska mnie, a to przecie niemoliwe. Uwaam, e pakanie po zmarych to czysta hipokryzja, bo sam zauwayem, e pacz po Pauli, jakbym jej po mierci chcia okaza t mio, ktrej jej nie okazywaem za ycia. To nie mio kae czowiekowi tak

paka, tylko poczucie winy. I dlatego powiedziaem sobie, e nie pjd na cmentarz, a dopiero ponios mnie na mj wasny pogrzeb. Tego dnia, kiedy pochowaem on, w rozpaczy i najwikszym smutku przyszo mi nagle do gowy: Mam jeszcze Graciel. Jeszcze mam j". Uczepiem si tej myli jak toncy brzytwy. Ale kiedy Graciela dowiedziaa si o mierci Pauli, ogarny j takie ogromne wyrzuty sumienia, takie gwatowne i sprzeczne uczucia, e zdecydowaa si na krok, ktrego nie powinna bya za nic robi. W dniu, kiedy chowaem Ma, Graciela posza z senorem Rodolfo, z tym mczyzn, na ktrego wci namawiaa j jej matka. Kochaa mnie ca dusz, uwielbiaa mnie, prawda? Ale chciaa ukara siebie sam, i pierwsze, co jej przyszo do gowy, to pj z tamtym, z czowiekiem, ktrego nie kochaa. 263 I tak od jednego razu utraciem obie: matk moich dzieci i t, ktr najbardziej w yciu kochaem. Graciela powinna bya zaczeka, choby tylko po to, eby mnie pocieszy. Czy nie lepiej byoby, gdybymy sobie pomogli, choby nas za to potpiano? Potem zaczem chodzi po ulicach. Dokoa mnie peno byo ludzi, ale ja czuem si zupenie sam. Nikt si mn nie interesowa, nikt nie zauway mojego smutku. Widziaem, e ja jeden tak cierpi, i miaem nadziej, e z biegiem czasu, kiedy dzie mija za dniem, przestan odczuwa t pustk, ktr ona zostawia po sobie w domu. Ale byo mi gorzej, coraz gorzej i gorzej. Kochaem on bardziej teraz, po mierci, ni za ycia, tak samo jak ojciec bardziej kocha matk, kiedy umara. Wydaje mi si, e moje ycie jest jakby powtrzeniem ycia ojca, z t tylko rnic, e on si zajmowa czworgiem swoich dzieci, a ja nie. Przez trzy dni i noce staem na progu pod domem, gdzie mieszkaa Graciela, czekajc, eby wysza. Nie jadem, nie spaem - nic, tylko tam staem. Miaem nadziej, e ona wreszcie wyjdzie, a wtedy j zabij, bo czuem, e zdradzia to, co najwitsze w naszym yciu. Nareszcie Alberto zobaczy, co si ze mn dzieje, i mwi: - Suchaj, compadre, myl, e lepiej bdzie, jeli std wyjedziemy. Tutaj le skoczysz. Zostamy lepiej braceros. Znajdziemy sobie prac gdzie na wybrzeu. -I tak mnie namawia, a mnie na koniec przekona. Wstpiem tylko do domu, by prosi ojca o bogosawiestwo, wzi par spodni na zmian i now wiatrwk. Ojciec nie chcia mnie najpierw puci, ale potem da mi bogosawiestwo. Poszlimy poegna

si z moim szwagrem i compadre Faustino - i c si okazao: przyczepi si do nas i chcia i razem z nami. - Dobra - powiedziaem - chodmy zatem we trzech. W ten sposb z omioma pesos w kieszeni ruszyem w drog do Kalifornii. Roberto Do wojska wstpiem dlatego, e zawsze lubiem strzela, poza tym cigno mnie do przygd, a przynajmniej do tego, eby oglda wci nowe miejsca. Wic byo tak: kiedy 3 marca 1947 roku przyjecha tu ten ich Truman spotka si z prezydentem Meksyku, wybraem si obejrze, jak taki wielki czowiek wyglda. Jeli si nie myl, by to pierwszy raz w naszej historii, kiedy prezydent Stanw Zjednoczonych przyjecha z wizyt do naszego kraju. Wic kupa ludzi posza go oglda na lotnisko, i ja te poszedem. Staem w pierwszym rzdzie, akurat naprzeciwko trybuny dziennikarskiej, przy kwaterach wojsk lotniczych. Wisiao tam takie ogoszenie, gdzie byo napisane: Zosta lotnikiem". I zaraz wtedy, niewiele mylc, zapisaem si. Straszny jeszcze by dzieciak ze mnie, miaem najwyej szesnacie lat i niski byem, wic kapitan od razu zapyta: - A masz ty, may, pozwolenie od rodzicw? - Pewnie, e mam. gaem oczywicie, bo sam dopiero co wpadem na to, e si zapisz, no nie? Tak czy siak, po rnych tam prbach podpisaem kontrakt z meksykaskim wojskiem na trzy lata. Wracam do domu i mwi Manuelowi: - Wiesz co, bracie? Wstpiem do wojska. Jestem teraz onierzem. - A po co ty to zrobi? Wiesz, e gupi jeste jak osio. - Mwi ci, czowieku, e si zapisaem. Niedugo mnie zobaczysz w mundurze i bdziesz mi jeszcze zazdroci. 265 Ale on mi nie uwierzy, bo nigdy dotd na nic takiego si nie odwayem. Ojcu nie powiedziaem ani sowa, pki nie dostaem munduru. Ale tego dnia wrciem do domu i przeszedem tylko przez gwn bram Casa Grande, kiedy chopaki zaczy mwi midzy sob: - No, no, no, patrzcie, w co si ten czarnuch wystroi. - Podoba si wam, chopaki?

- Skde to wzi? I to mundur lotniczy? Ho, ho! Bdziesz pilotem? Wzili ci do kadetw czy jak? - Nie, jestem po prostu w lotnictwie, ot co. I nic wicej nie chciaem im powiedzie, zwyczajnie, na zo. Jak zobaczy mnie w mundurze mj najlepszy przyjaciel Daniel Ramirez, te chcia si zapisa do wojska. Nie namawiaem go, bo jego bracia byli tgie draby i mogliby mie do mnie o to pretensj, ale w kocu obiecaem mu, e go wezm ze sob, eby mg si zapisa. Wieczorem te ojcu nic nie powiedziaem, bo i tak zobaczy mj mundur. - No i co ty zrobi? - Nic, tata, wstpiem do wojska. - Ale jak i gdzie, i kto ci da pozwolenie? - A ju par dni temu. Sta i patrzy na mnie, a wreszcie odezwa si: - No, zobaczymy, jak si to skoczy. Zachowuj si przyzwoicie, bd uczciwy i przykadaj si do pracy, a wtedy wszystko ci dobrze pjdzie. To byy rady, ktre zawsze mi dawa. Miny trzy miesice; wiczenia mielimy codziennie. Sypiaem w domu, a co rano jechaem na lotnisko wojskowe, gdzie o szstej by apel. wiczenia trway do pitej po poudniu; potem mielimy wolne. Ktrego ranka, gdy stalimy na apelu, kapitan Madero powiedzia: - Kto chce na ochotnika jecha do Guadalajary, wystp! aden z nas nie sysza dotd sowa Guadalajara", ktre oznaczao dla nas podre, i wszyscy, ilu nas tam byo rekrutw, czterdziestu czy pidziesiciu, wystpilimy do przodu. Ale kiedy kapitan opowiedzia dokadnie o warunkach, zostao nas tylko szeciu, w tym ja i mj przyjaciel Daniel. 266 Rozpucili nas o wp do sidmej wieczorem, wic pojechaem poegna si z rodzin. Kiedy wszedem do domu, ojciec czyta. Chwil staem bez sowa, potem powiedziaem: _ Wyjedam, tata. Nie odpowiedzia nic, wic czekaem. Wreszcie podnis oczy znad gazety i spojrza na mnie. _ No dobrze, kiedy jedziesz? - Ale ja jad do Guadalajary. - Co to ma znaczy Guadalajara? I dopiero wtedy przyjrza mi si uwanie. Wysucha nowiny i zdu-

mia si. - Tak, wysyaj nas do Guadalajary - mwiem. - Musz jecha. Nie bya to prawda, bo zgosiem si na ochotnika. Ale ojciec zapaka i uciska mnie, co mu si tak rzadko zdarzao, e poczuem si, jakbym by w niebie. Nie wiem, jak to jest w niebie, ale tak wanie wtedy si czuem. Kiedy ojciec tak do mnie si odzywa i cauje mnie, to jakby mnie co dusio, i do oczu napywaj mi zy z radoci. Da mi nawet wtedy pidziesit pesos. - We to - powiedzia. - Kup sobie co na drog. - Dobrze, tata, dzikuj. No, to ju pjd. Daj mi swoje bogosawiestwo. Wic ojciec pobogosawi mnie, a potem poegnaem si z bratem i siostrami. Tego wieczoru miaem jeszcze randk z jedn dziewczyn, ktra si nazywaa Elvira, a ktra bya uprzedzona, e j poprosz o to, eby zostaa moj novia. Wiedziaem, e powie tak", bo Lola, novia Daniela, ktra pniej zostaa jego on, wszystko ju z ni umwia. Tej Elviry nigdy przedtem na oczy nie widziaem, wic nie bardzo mnie obchodzia, jasne, no nie? Ale jak przysza, czuem si zobowizany poprosi j, eby zostaa moj przyjacik. Pocaowalimy si zaraz na oczach Loli i Daniela. Potem siedlimy na trawie i oparem gow na jej kolanach. Uwaaem, e lepiej bdzie ku elazo, pki gorce, i pokaza tej dziewczynie, e wiem, jak si zabiera do rzeczy. Brzydki mog sobie by, ale nie bd frajerem! 267 Tak min ten wieczr, a w nocy wyjechalimy do Guadalajary. Wszyscy dostalimy w tym dniu wypat, kady kupi wic sobie co na drog: jeden facet butelk bacardi, inny troch tequili. Wikszo lubia popi. Co do mnie, to jeszcze by ze mnie naiwny smarkacz, wic kupiem sobie puszk mleka Nestle, bochenek chleba o nazwie Bimbo i par brzoskwi. Piem to mleko, a mi si uszami wylewao, i namawiaem kolegw, eby si czstowali. Oni te dawali mi, co mieli, ale ja mwiem: - Nie, bracie, odek mam co nie w porzdku i nie mog dzi pi. Nim dojechalimy do Guadalajary, poowa nas bya ju na p zalana. Podporucznikowi, ktry si nami opiekowa, co si pomylio i kiedy mielimy jecha z Guadalajary na lotnisko, gdzie wyznaczono nam

sub, wsadzi nas do zego autobusu. Musielimy wic rypa dwanacie kilometrw po piaszczystej drodze. Przyszlimy na miejsce wykoczeni i zakurzeni. Kapitan przyj nas dobrze, podobnie wszyscy miejscowi robotnicy, bo baraki stay wanie na terenie hacjendy. Przez tydzie dali nam odpoczywa, a potem dostalimy przydziay: jedni do hangarw, inni na lotnisko, jeszcze inni do sadw. Mnie przydzielono do pilnowania pl, eby robotnicy nie kradli plonw. Nasz major by skpy jak licho i kiedymy pracowali w ogrodzie, nie pozwala zerwa ani jednego owocu z drzewa; moglimy je tylko to, co spado na ziemi. Przez to dostaem malarii. Kto by si tego spodziewa w takim umiarkowanym klimacie? A jednak dostaem malarii, bo jadem pomaracze, ktre przez kilka dni leay na ziemi, w socu. Jedlimy duo takich owocw z ziemi i popijalimy je wod. Par pierwszych tygodni, jakie spdziem w tym obozie, trapi mnie smutek; mylaem bez przerwy o Antonii, nie mogem je ani spa. Jak maszyna robiem, co do mnie naleao. Czasem poyczaem sobie konia, jechaem sam, daleko w gry, i cay czas tylko o niej mylaem. Potem, pomau, jako mi to mino. Tu, w Guadalajarze, spiem si pierwszy raz na amen. Obchodzilimy wito wojska i posano mnie z kapralem do Jalisco kupi tequil. Zajechalimy do gorzelni, a tu woaj mnie tamtejsi robotnicy: 268 - Hej, panie onierz, chod no tu. Powiedz, nie chciaby roka? _ Co to jest? _ Ano kozi rg, a w nim tequila. - Nie, teraz nie mog. Jestem na subie, nie mog pi. - Ale czowieku, czy ci jeden roek zaszkodzi? No i tak mnie namawiali, a wreszcie siadem i wypiem. Tequila bya jeszcze ciepa, prosto z destylarni, smak miaa przyjemny, sodkawy. W kadym razie wypiem trzy takie roki. Kapral skoczy z kupowaniem i mwi: - Dobra, szeregowiec Roberto, jedziemy. Stanem na nogi, ale taki byem zamroczony, e si prawie przewaliem. Wyszedem na dwr i gdym wcign wieego powietrza, to jakby mi kto da w twarz. Mona sobie wyobrazi: pierwszy raz w yciu wypiem, a oni jeszcze zrobili gupi kawa, bo dali mi t tequil na ciepo! - No i co ty, chopcze, najlepszego zrobi... - mwi kapral.

- Najmocniej przepraszam, panie kapralu, ale dali mi wypi trzy mae roki i nie wiem, czego tam dolali. A co ja dalej wyprawiaem! Zachowywaem si jak kompletny idiota, bo alkohol dopiero teraz zacz dziaa, i to jak! Szofer nie chcia mnie wpuci do autobusu. Nie wiem, czy w tej dzielnicy lubi onierzy, czy ich nienawidz, ale wiem jedno - e ich szanuj. Wic jak kapral si upar, wpucili mnie w kocu, ale nie do rodka, tylko musiaem si wdrapa na dach i siedzie tam, gdzie bagae, ebym troch wytrzewia. Pooyli mnie tam jak brudny tob. Kapral siad koo mnie, eby si mn zaj, a ja byem naprawd zalany w pestk. piewaem: Niech yje Jalisco...", jakbym by tutejszy. Potem wysiedlimy z autobusu i trzeba byo doj piechot do lotniska. Sowo daj, szedem zygzakiem z jednej strony drogi na drug, a kurz a si wzbija w powietrze. Pijany byem jak ta lala. Gdy wrcilimy do domu, powiedziaem sobie: Nigdy ju nie wezm do ust ani kropli". Ale c, jeszcze nigdy tak nie skamaem jak wtedy. Zajechalimy na miejsce, a tu wszyscy wituj w najlepsze. Robotnicy upiekli par modych byczkw, jedno ciel, kilka wi i indykw. wito 269 byo jak si patrzy, naschodzio si peno onierzy i miejscowi ludzie z okolicy. Byy popisy zrcznoci dla jedcw, wycigi konne i w ogle wszystkiego po trochu. Przyszlimy, a tu nam mwi: Siadajcie, kapralu, i ty, Roberto", i czstuj nas, daj znowu pi. Pili szklankami i wiadrami. Nazywali ten napj changuirongos - bya to tequila zmieszana z wod sodow, z jakim kto chcia zapachem i jeszcze z lodem i wieymi cytrynami; a cieszyli si tym jak gupi. Wtedy te pierwszy raz poczuem, e mojemu yciu zagraa powane niebezpieczestwo. By tam pewien facet, starszy szeregowiec, nazywa si Raul, ale przezywalimy go Goryl. Wic on z drugim jeszcze facetem, co go woali Cascos, upili si, taczyli i zabawiali, jak mogli. Nie wiem, co si pniej stao, ale ten Goryl o co by na mnie zy. Wic odzywa si do mnie: - Szeregowiec Roberto, prosz tutaj. - Jestem, kapralu. By starszym szeregowcem, wic u nas jakby kapralem, a znw kapral traktowany by jak sierant, i tak dalej z wszystkimi szarami to samo. Wic ja go pytam: - Czym mog suy, panie kapralu?

A on mi na to: - Wiesz czym? Odpierdol si, sukinsynu. U nas, w Meksyku, na og to wystarczy, eby doszo do bicia, ale ja tylko pytam: - Co si stao, panie kapralu? Czy alkohol tak szybko uderzy panu do gowy? - Nic podobnego - mwi tamten. - Nie jestem pijany. Jestem najtrzewiejszy w wiecie. Wobec tego sprawa wyglda nieprzyjemnie" - pomylaem sobie i mwi: - wietnie, jeli pan tak uwaa, to ja si zgadzam i niech na tym stanie. - Aha, wic ty si zgadzasz? Dobrze, ale ja chc, eby tu stan przede mn i co mi powiedzia, inaczej wypruj z ciebie bebechy. Nie podobasz mi si, ot co, i chc z tob zrobi drak. 270 - No, ale ja nie mog bi si z panem, jest pan moim przeoonym. On tymczasem wyciga bagnet i nasadza go na karabin - a mia go dobrze naostrzony - i idzie na mnie. Ale wanie w tej chwili nadszed podporucznik; waln go kolb swojego pistoletu i uspokoi. Przyznam si jednak: miaem ju potem do tego faceta troch zoci. Goryl robi si agodny, gdy wypali troch marihuany. Zaczyna wtedy mwi o filozofii, literaturze i teologii. Ja oczywicie nic a nic si na tym nie znam, wic nic nie rozumiaem z tego, co mwi. Staem tylko i suchaem. Ale sucha go nawet podporucznik, nawet sam major. Pewnie, major to by czowiek uczony i potrafi odpowiada na pytania, ktre mu zadawa Goryl. Jak si razem zeszli, to zupenie jakby jaka konferencja, niech to diabli, czowiek tylko usta otwiera z podziwu. Byy to jedne z milszych momentw w czasie mojej suby. Potem zaprzyjanilimy si cakiem blisko, on, Cascos i ja, ale przez tego przekltego Goryla wci miaem jakie kopoty. Kaza mi w naszym ogrodzie uprawia marihuan, bo obaj z Cascosem lubili j pali. No i sadziem to wistwo z tego prostego powodu, e mi Goryl kaza. Jasne, e to nie byo dozwolone, ale w wojsku nikt tak znowu nie pilnuje kadego onierza. Posadzili t marihuan w niewidocznym miejscu, w tylnej czci ogrodu, o jakie piset metrw od barakw. Nasiona przyszy w paczce; a jak ta rolina szybko ronie i rozkrzewia si - to a dziw. Nauczyli

mnie, jak j pielgnowa: musiaem przekopywa ziemi, podlewa. Zajmowaem si tym ogrdkiem a do zbiorw. Koledzy nieraz mnie czstowali marihuan, ale zawsze odmawiaem. Wiedzieli doskonale, e nie pal tego zielska, ale jak raz poprosiem o papierosa, oszukali mnie i dali mi mj ulubiony tyto zmieszany z tym paskudztwem. Zacignem si trzy razy i zaraz mnie zamroczyo. W gowie czuem pustk, patrzyem na ludzi dziwnym wzrokiem. Gdy szedem, zdawao mi si, e nie id po ziemi, tylko po czym mikkim, jakby ciao unosio si na wodzie. Nerwy odmawiay mi posuszestwa. Poszedem potem za kaktus za potrzeb. Wstajc, przewrciem si do tyu i nabiem sobie peno kolcw. A si sam miaem z siebie. 271 Chciaem splun, ale w ustach nie byo nic liny. Koledzy si ze mnie miali. Chciaem im da nauczk, ale byem saby, cae ciao miaem jak z waty. Potem zasnem i spniem si do pracy w hangarze. Takie byy straszne skutki tej marihuany, e w kocu musiaem i do szpitala. Moe przez to wanie dostaem malarii? Tak czy siak: nigdy ju wicej nie paliem marihuany. Wreszcie przyapano nas z Cascosem i Gorylem na tej naszej plantacji marihuany, aresztowano i omal nie oddano pod sd wojenny. Ale nie martwiem si nic a nic, bo czuem si niewinny i wierzyem, e prawda wyjdzie na jaw. Moe bym poszed z tamtymi dwoma pod sd wojenny, ale Cascos mnie uratowa. By to pierwszy i jedyny raz, kiedy ludzie uczciwie ze mn postpili. Kiedy w Meksyku zacza si szerzy zaraza - pyska i racic - przydarzya si taka jedna historia, moe najwaniejsza w caym moim yciu. Bya to okropna choroba i cay teren dokoa Guadalajary poddano kwarantannie. Nie wolno tu byo przywozi ani wywozi std ani jednej kury, ani jednego jajka, a chore bydo musielimy zabija. Jeli na dziesi sztuk byda choby dwie czy trzy byy chore, trzeba byo wybi cae stado, eby zaraza si nie roznosia. Chopi nienawidzili nas przez to jak samego diaba. Rzd paci co prawda za zabijane bydo, ale nie tyle, ile byo warte. Jeli, powiedzmy, para wow warta bya dwa tysice pesos, to nie dostali za ni nawet tysica piciuset. Chopi byli o to okropnie wciekli i mcili si na nas, onierzach, bo to mymy musieli strzela te zwierzta. Ale mymy tylko wykonywali rozkaz, no nie?

Raz wybralimy si gdzie konno, Daniel Ramirez, Francisco, Crispin, jeszcze tam kto i ja. Byo nas chyba z piciu. Dostalimy przepustk, wypoyczylimy sobie konie i ruszylimy do Zapopan po wod sodow i tequil. Mielimy wrci na apel o szstej po poudniu. Ju si ciemniao, a mymy gnali na swoich koniach i tak tgim galopem zbliylimy si do niewielkiego lasku zwanego Diabelski Parw. Kiedymy go mijali, sypny si za nami strzay, ale tak dobrze, gsto pierwszy raz w yciu przytrafio mi si co podobnego. Strzelano do nas z karabinw i mauserw. Gnalimy jak nie wiem, wic kule nie donosiy, 272 ale mimo to dwch naszych pado. Na mnie to zmarnowali kul, bo mnie tylko drasna w nog. Nie wiedzielimy, kto strzela - wida byo tylko byski strzaw. Trzeba byo wia, no nie? Zawrcilimy z Danielem po tych chopakw, co padli. Jeden nie y. By, jak to mwi, zrobiony na szaro. Wic wrcilimy na kwater, zoylimy meldunek, a podporucznik powiada: - Bra bro, formujemy pluton. Byem co prawda ranny, ale prosz podporucznika, eby mi pozwoli i z nimi. A on mwi: - Nie, musz ci opatrzy. - Panie poruczniku, to nic nie jest, a tak bym chcia pj z wszystkimi. Kawaek bandaa, nic wicej mi nie potrzeba. Zgodzi si i poszedem z nimi. Ale jak dojechalimy na miejsce, napastnikw ju nie byo, tak e przeszukalimy tylko troch teren. Zapalimy ich cztery miesice pniej. Niektrzy waciciele rancz mieli setki sztuk byda. Jak im par sztuk zachorowao, zbierali noc cae stado ze swoich pastwisk i gnali je w gry, eby uchroni przed wybiciem. No wic raz miaem nocn wart, od pnocy do szstej rano, i musiaem chodzi po caym lotnisku, sprawdzajc, czy jakie bydo nie wasa si po pasach startowych. A pole miao, nie przesadzajc, ze trzy kilometry wszerz i ze cztery wzdu. Jestem wanie w jednym z punktw kontrolnych, kiedy nagle sysz jakie odgosy: jakby porykiwanie byda i tupot kopyt. Id to zameldowa kapralowi, ale okazuje si, e on wyszed co zje. Zapalam na chwil wielki reflektor i widz chmur kurzu, wielk jak cholera. Biegn w t stron, jak mog najszybciej, i dr si: - Sta! Kto tam jest?

- To ja, panie onierzu, nie strzelajcie. - Zatrzymaj to bydo! - Nie mog, cae stado ju ruszyo. A byo to naprawd olbrzymie stado. - Dobra - mwi. - Byda nie mog zapa, ale ciebie zatrzyma mog. Chod ze mn. 273 - Ale, panie onierzu, niech pan tego nie robi. - No dobrze, a gdzie ty pdzisz to bydo? Czy to kradzione, czy twoje, co? On na to, e jego, ale ja mu nie wierzyem, bo jakby to bya prawda, nie chodziby z nim tak po nocy. Ale on na to: - Ale suchajcie, to naprawd moje bydo. Tylko e miaem w swoim ranczu par sztuk chorych. Zabij je naturalnie, ale reszta to same zdrowe sztuki i nie chc ich zabija, bo rzd nie paci tyle, ile trzeba. Wic stoimy tak i kcimy si, a wreszcie on daje mi sto pesos. - Nie, mj drogi, nie wezm nawet jednego centavo z twojej setki. Jak j chcesz koniecznie wyda, to zapa z tego grzywn, moe ci wypuszcz z wizienia. - Czekajcie, dam wam trzy setki. - Nie, mj kochanku. Doszed nareszcie do piciuset. Pierwszy raz w yciu miaem tak du sum. No i jest ju po wszystkim, bydo poszo, poszed te waciciel byda, a ja wrciem na posterunek. Potem przychodzi kapral, a z nim jeden szeregowiec. - Co tam nowego? - Wszystko w porzdku, panie kapralu. - W porzdku? Jak to? Czy nie przychodzi przed chwil mnie szuka? - No, tak, chciaem zameldowa, e idzie jakie bydo. Chciaem zatrzyma stado, ale kto je postraszy i poszo. - Nie opowiadaj mi takich bzdur. Chod tutaj. No c, kapral nie by gupi. Ostatecznie spdzi w wojsku dobry kawa czasu i zna wszystkie moliwe kruczki, wic czy mogem go okpi? Wzi mnie na bok i pyta: - No, a teraz powiedz mi wszystko, jak byo.

Zrozumiaem wtedy, e na nic bdzie kama. - Widzi pan, panie kapralu, byo tak: jaki facet pdzi swoje bydo. I ja je przepuciem. 274 _ Co to ma znaczy: przepuciem? Czy ty nie wiesz, jaki jest rozkaz? - Owszem, panie kapralu - mwi - ale on mi da mdrzejszy rozkaz. Da mi sto pesos. - Nie zalewaj - on na to. - Co ty sobie mylisz, sto pesos? Moesz ty sobie by naiwny jak dzieciak, ale nie bdziesz ryzykowa sdu wojskowego dla stu pesos. Wic ja mwi: - No tak, pan ma racj. Jeli mam by szczery - to da mi dwiecie pesos. Kapral uwierzy mi teraz, ale nie tak cakiem; w kadym razie w dalszym cigu zmywa mi gow i najeda na mnie, e nie wypeniem swoich obowizkw. Na koniec mwi tak: - No, niech bdzie. Daj mi sto pesos, a temu chopcu pidziesit i ju ani mru-mru o tym. Uwaam, e to by najwaniejszy wypadek w moim yciu, bo gdybym nie puci wtedy tego stada i nie wzi za to pienidzy, nie zostabym potem takim ajdakiem. Co podobnego przytrafio mi si jeszcze par razy. Za trzecim razem dostaem dwa tysice pesos. Ale nie wiedziaem, jaki uytek zrobi z tych pienidzy. Nie przyszy mi one uczciw drog, wic powinienem by przynajmniej uwaa i kry si troch z nimi, a i uywa ich mdrze. Zamiast tego wszystko przepuciem. Traciem je na przyjaci, na wczenie si z kobietami, na pijatyki. Nabraem zwyczaju wyrzucania pienidzy. Lubiem to w wojsku bardzo. Potem zostaem kapralem, ale nie wysuyem przepisanego czasu. Nie wiem dlaczego, ale miaem w sobie co takiego, e musiaem wci z ludmi zadziera. Moe to z powodu mojej ciemnej cery albo dlatego, e miaem w sobie z krew? W kadym razie tamten kapral mia uraz do mnie, to fakt. Pi czy sze razy prbowa mnie zaaresztowa bez adnego powodu. Ja za kadym razem skadaem zaraz prob o rozmow z majorem. Stanlimy przed nim obaj, kapral przedstawi spraw ze swojej strony, a ja ze swojej. Major widzi, e moe by z tego grubsza draka, wic przedar skarg na p. - Wracaj do swojego oddziau - powiada mi.

275 I tak temu kapralowi nigdy nie udao si mnie wsadzi i cigle mia do mnie uraz. No i raz si zdarzyo, e mielimy wiczenia z bia broni, a ja jestem pechowiec - dostaem wanie tego kaprala jako partnera. Bya to walka na niby, ale ten facet wcale nie udawa. Mwi: Garda!". Ja staj w tej pozycji, chwytam karabin i czekam gotowy, eby odpiera jego ataki; mona si byo spodziewa, e przejdzie przez wszystkie przepisane pozycje, no nie? Gdzie tam. Najpierw ze dwa, trzy razy zamarkowa natarcie, a potem wymierzy mi prawdziwe fondazo. Cae szczcie, emy ju mieli troch wprawy w walce na bagnety i potrafiem karabinem odeprze jego natarcie. Odparowaem tak, e opar si ramieniem o moj pier - i tak stoimy. - Co si stao, panie kapralu? Za daleko pan sign tym razem. - Ty sukinsynu, czemu nie uwaasz! Odsu si, bo ci zabij. Jak usyszaem, e mi wymyla, zapaem karabin i kropnem go z pobrotu, trafiajc kolb karabinu w brod. Chciaem go wtedy naprawd zabi na miejscu. Tak go strasznie mocno walnem, e si okrci jak fryga. Chciaem go jeszcze dgn w plecy bagnetem, ale Bg mnie strzeg, e si pohamowaem. Oprzytomniaem w jednej chwili. Gdybym ugodzi go bagnetem, przekubym go na wylot jak motyla. A ja tylko szturchnem go w tyek. Podporucznik zobaczy, co si dzieje, i zaraz zagwizda. To jest sygna, eby przerwa, no nie? Kady wtedy staje, jak sta, i nie rusza si. Podporucznik podchodzi do mnie i mwi: - Co ty zrobi, przeklty idioto! - Widzi pan, panie poruczniku, to przez niego. Gdybym ja tego nie zrobi, on by to zrobi mnie, ale jeszcze gorzej. - Milcz! - krzykn. - Chyba sam nie wiesz, w co si wpakowa. Ale powiem ci, e marnie wygldasz. Zdejmuj ekwipunek! Zdjem pas i hem, a karabin pooyem na ziemi. No, i widzisz, Negro - pomylaem sobie - zdechniesz teraz w wizieniu". A ile byo krzyku o tego kaprala! Zawoali sub sanitarn. Obandaowali mu ran. A to naprawd nie byo nic powanego, po prostu dranicie. Ja poszedem z podporucznikiem. 276 - Suchaj, chopcze - mwi do mnie. - Jeli ci teraz zatrzymam i pjdziesz pod sd, dostaniesz co najmniej osiem albo dziesi lat wi-

zienia za niesubordynacj i za to, co tu zrobi. A ja mwi mu tak: - Dobrze, panie poruczniku, gotw jestem ponie kar, na jak zasuyem, ale poprosz take, eby mi pozwolili opowiedzie, co ja o tym myl. - Cokolwiek by powiedzia, okazae niesubordynacj oficerowi. Powiniene zwiewa std, jak jasna cholera. - Wsadzi rk do kieszeni, wyj dwadziecia pesos i da mi. - Wiej i niech ci Bg wspomaga, bo ja nie mam serca, eby... - Zgodnie z przepisami powinien by odda mnie w rce sprawiedliwoci, z miejsca wsadzi do aresztu. Bg jeden wie, jak on si z tego wytumaczy. Zrobi dla mnie co zupenie nieprawdopodobnego, co, za co nigdy bym mu si nie zdoa odwdziczy, bo do tej pory siedziabym jeszcze w wizieniu. Opuciem wic wojsko bez adnych papierw, bez niczego, a brakowao mi tylko piciu miesicy do zakoczenia trzyletniej suby. Wojsko to nie bajka, jak podpiszesz kontrakt, to nie moesz sobie pj, zanim te trzy lata upyn. Wic ja nie miaem prawa tak odej. To byo przestpstwo, a ja byem zbiegiem. Byo mi naprawd smutno, e wychodz z wojska w ten sposb. Bo chciaem przecie dosta przyzwoite wiadectwo zwolnienia. W Guadalajarze miaem swoj novia, dziewczyn, co mnie naprawd kochaa, wic kiedy zdezerterowaem, pojechaem si z ni poegna. Niepotrzebnie to zrobiem, bo ona zacza si upiera, ebym j wzi ze sob. Nic j to nie obchodzio, jak bdziemy yli, chciaa tylko jednego - by ze mn. Najpierw jej powiedziaem, e mnie przenosz do Mexico City, ale jak si dalej napieraa, musiaem jej powiedzie, e jestem dezerterem i e nie czeka jej przy mnie adna przyszo. Ale ona mimo to prosia: - Nic mnie to nie obchodzi, chc by z tob. Ale oczywicie musiaem j zostawi. Moje sprawy sercowe nie ukaday si dobrze, z tym jednym wyjtkiem. Ona mnie naprawd kochaa. 277 Kiedy wrciem, w Casa Grande razem z moimi siostrami mieszkali Manuel i jego ona Paula, Panie wie nad jej dusz. Ojciec przenis si do mieszkania Lupity, bo Antonia wci jeszcze nie czua si dobrze. Poszedem j par razy odwiedzi, ale pniej tata powiedzia, ebym przesta j mczy. Pyta, jaki mam tu interes i dlaczego krc si po domu i przeszkadzam. Dowiedziaem si, e to Lupita poskarya si, e jako szcze-

glnie patrz na jej crki. Obraziem si i potem ju tam rzadko bywaem. Czasem poyczaem sobie rower i jechaem do jednego baru, ktry by niedaleko od domu Lupity. Popijaem piwo i wygldaem przez drzwi, czy Antonia nie wysza po tortille albo po chleb. Wiedziaem o jakiej porze zwykle wychodzi, a sam jej widok ju by dla mnie pewn pociech. Raz jechaem wanie na tym rowerze, kiedy Antonia wysza z vecindad po zapaki. Miaem w kieszeni i papierosy, i dwa pudeka zapaek, ale e nie mogem wymyli lepszego pretekstu, eby si do niej zbliy, wszedem do tego sklepu po papierosy. Jechaem pod prd ulic jednokierunkow i kiedy ju j doganiaem, przechyliem nagle koo i przyhamowaem ostro na miejscu. Wychodzia wanie ze sklepu i przygldaa mi si, niby to nie patrzc. Ja popatrzyem jej prosto w twarz i wszedem po papierosy. Potem wrciem do baru, tak eby moga widzie, gdzie id. Zamwiem nastpne piwo i usiadem nad nim. A ona nakamaa na mnie ojcu i miaem pniej o to przykroci. Powiedziaa, e chciaem j przejecha rowerem i e w ogle cigle si koo niej krc i szpieguj, co robi. Potem ju rzadko j widywaem do czasu, kiedy przeniosa si z powrotem do Casa Grande. Tymczasem lepiej poznaem moj szwagierk Paul. Pierwszy raz zobaczyem j wtedy, kiedy brat przyszed j przedstawi ojcu. To wtedy wanie ojciec ostrzeg Paul, e mj brat to otr, azga, obibruk, e nie ma krzepy. By taki okrutny dla Manuela, e nawet ja czuem si niczym, suchajc tego. Pauli byo smutno przez to i uwaaa, e ojciec jest za surowy. Ale potem, w okresie kiedy si urodzia maa Mariquita, ojciec z Paul ju ze sob artowali w najlepsze. Taki byem szczliwy, kiedy dowiedziaem si, e bd wujem. I jaka to bya rado, kiedy Mariquita urodzia si bielutka i z niebieskimi 278 oczkami! Przynajmniej kto jeden w rodzinie bdzie mia niebieskie oczy" - mwiem. Tata artowa sobie z tego: _ Suchaj, Paula, czy mogo tu by jakie mae oszustwo? Ja te, wyznam z przykroci, draniem si ze szwagierk, twierdzc, e niebieskookie niemowl w naszej rodzinie to jaki towar przemycany. Biedna Paula! Czerwienia si, blada, mienia na twarzy. Ale oczy Marinuity bardzo prdko zrobiy si takie same brzowe jak Manuela. W kadym razie tata czu si odtd odpowiedzialny za Paul i dzieci, ktre jedno po drugim przychodziy na wiat. Brat zacz si opuszcza

w pracy, nie dawa onie pienidzy na wydatki. Jak miaem pienidze, to sam dawaem Pauli na lekarstwa czy buty dla dzieci. Dawaem jej te co tydzie w niedziel na przyjemnoci" i wcale si tym nie martwiem. A brat grywa wci w karty albo w domino i coraz mniej czu si odpowiedzialny za swoj rodzin. Ja te grywaem (cho nigdy z Manuelem, bo czuem, e doszoby midzy nami do ktni), ale nie miaem wtedy nikogo na utrzymaniu. Nigdy nie mogem zrozumie, dlaczego mj brat yje z dwiema kobietami naraz. Zobaczyem raz Manuela z jego wielk mioci Graciel i spytaem, czy to jego kochanka. - Tak - odpowiedzia. - A waciwie nie, tylko przyjacika. - Co to znaczy tylko przyjacika"? Biedna Paula! Jak ty j oszukujesz! Nie wiem, czy Paula w ogle si o tym kiedy dowiedziaa, ale przypuszczam, e tak, bo zawsze taki si znajdzie, co poleci do ony z wiadomoci, e m kogo sobie znalaz na boku. Byem wanie po operacji na lep kiszk, kiedy Manuel podnis rk na Paul - tak, zbi j. Ach, jak mnie to bolao! Krzyczaem i kutykaem za nim, eby go powstrzyma, ale on nawet mnie uderzy. A Paula bya taka dobra! Ta kobieta pakaa nade mn, jak si dowiedziaa, e chodz si bi na noe, brzytwy czy bro paln, albo jak mnie zobaczya, kiedy przychodziem do domu obrzucony kamieniami, pokopany. Dawaa mi wci dobre rady i mwia, e mam przed sob dobr przyszo, jeli tylko przestan y jak wczga. Kazaa mi obieca, e ju nigdy nie bd si bi, ale to w naszym otoczeniu byo niemoliwe. 279 Nosiem w dalszym cigu mundur, co pogarszao jeszcze moj z saw i nieraz dawao powody do bjek. Wszyscy wiedz, e w wojsku peno jest zepsucia i onierze nie s lubiani. Zaraz na drugi dzie po przyjedzie do domu wpltaem si w awantur, kiedy wyszedem z Consuelo po chleb. Jak zawsze znalaz si jaki czowiek, ktry zaczepi siostr. Jeli rzucaj jej jaki komplement, jak na przykad: Dzie dobry, licznotko" albo: C za laleczka!" czy: Ale filutka", czy co innego, ale rozsdnego, przyzwoitego, to prosz bardzo, prawda? Ale jak mwi; Jak si masz, kizia, ale smaczny ksek z ciebie" albo do mnie: Co sycha, szwagierku?" to nie mog tego cierpie. Wic spojrzaem na niego, ale tak po swojemu, par sw powiedziaem o jego matce - i zaraz zacza si bjka. Spojrzeniem mona niejedno

powiedzie, nie mniej ni papuga z Huastecan, ktr nauczono kl, i przez to niejeden raz wdaem si w awantur. No, ja w wojsku byem bokserem, a jak wrciem do domu, uwaali mnie za zawodowca. Byem taki szybki, e nazywali mnie Attyla. Potem zaczem posugiwa si noem i zraniem paru facetw. Jeli chodzi o mnie, to w ogle z nikim bym si nie bi, ale po prostu coraz to trzeba byo si rozprawi z ktrym z tych przekltych typw. Niejedn histori miaem z powodu moich sistr. Oczywicie pilnowaem ich, kiedy mieszkaem w domu. Dwa razy przyapaem Mart na ulicy z tym obuzem Crispinem i musiaem j ukara. Ona bya jeszcze bardzo maa, a on nie wyglda mi na kogo przyzwoitego. By od niej starszy, bardziej dojrzay i w ogle znam ten gatunek ludzi. Consuelo te mi przyczyniaa niemao kopotw, bo flirtowaa i taczya w sposb zupenie nieodpowiedni. Jednego wieczoru Marta nie wrcia do domu; szukaem jej wszdzie i wypytywaem si dyskretnie, czy kto jej nie widzia. Byem w rozpaczy - mylaem, e moe przytrafi si jej jaki wypadek. Ale nagle przyszo mi do gowy, e moga z kim pj na noc. Miaem takie poczucie, jakby to bya moja wina, bo jej nie upilnowaem. Ca noc lataem to tu, to tam, staraem si j wypatrze. Ta noc to bya istna mczarnia! Rano spotkaem si z Crispinem. Jak zobaczyem tego przekltego typa, t jego drwic twarz, to mnie zo zalaa. Do tej pory nie wiem, 280 dlaczego go wtedy puciem, dlaczego mu nic nie zrobiem. Zbiem tylko moj siostr, bo zrozumiaem, e ju nie jest dziewic. Powiedziaem jej, e teraz jest kobiet wiatow, e musi wyj za m, zachowywa si godnie i by wierna mowi. Powiedziaa mi, e si pobior, ale nigdy do tego nie doszo. Ach, ten otr przeklty! Cigle by zazdrosny i siostra miaa przy nim nieatwe ycie. Nawet o mnie by zazdrosny! Co tu duo mwi, raz, kiedy mieli oddzielne mieszkanie, poszedem odwiedzi Mart, i akurat przysza jego siostra. Siedzielimy z Mart na ku i przypadkiem moja sportowa koszulka wysuna si ze spodni. Nie wiem, co ta kobieta powiedziaa Crispinowi, ale podsuwaa mu jakie myli, ktre byy niczym innym jak oszczerstwem. Rnych okropnych rzeczy dopuciem si w yciu, ale ona chciaa mnie zrwna z bydltami. Kiedy zobaczyem j nastpnym razem, powiedziaem jej tak: - Suchaj, seora, dziki Bogu, e jestemy w domu mojej siostry

i e jeste kobiet, bo jak mnie bdziesz dalej obszczekiwa, to ci tak trzepn, e poczujesz. A tu Crispin zaczyna piszcze: - Jak miesz tak si odzywa do mojej siostry! - Odczep si - powiadam. - I jeszcze jedno: jak mi si dotkniesz Marty, jak mi j tkniesz cho palcem, to ju zimny trup. Twoje dni s policzone. Tak mu powiedziaem i gotw byem tego dotrzyma. Naprawd nie mogem znie tego faceta przez to, e oszuka moj siostr. A mnie bolao w rodku, kiedy sobie pomylaem o jej losie. Gdyby to ode mnie tylko zaleao, to cho wiem, e gupie bydl ze mnie, ale zabibym go ot tak atwo, jak to mwi, bo to w ogle nie jest mczyzna. Akuszerka si chyba pomylia, jak powiedziaa, e to chopak. Odkd Antonia zamieszkaa w Casa Grande, miaem jeszcze wicej zmartwie. Pracowaem wtedy jako lakiernik, przychodziem do pracy na sidm rano, a o dziesitej dawali nam p godziny, eby pj do domu i co przegry. Bardzo mi to byo na rk, bo mogem wtedy dowiedzie si czego o Antonii. Raz przyszedem i dyskretnie pytam Enoe, 281 gdzie jest Antonia. Enoe powiada, e siostra ubraa si jak do wyjcia i posza; zo mnie chwycia, a jednoczenie jakie ze przeczucie. Przed paroma dniami namwiem Antoni, eby daa si sfotografowa. Pomylaem teraz, e moe posza odebra te fotografie, i postanowiem, e sam tam pjd. Zapaem n i wsadziem go za pasek, bo fotograf by na ulicy, gdzie mieszkay same mty. No i rzeczywicie; patrz, Antonia idzie pod rk z Otnem, takim chopcem, z ktrym ju j przedtem widywaem. Kiedy j zobaczyem z jej novio, w jednej chwili oczy mi mg zaszy, jakbym zupenie olep. Caa krew spyna mi do ng, a ciao jakby zdrtwiao. Czuem si fatalnie, ale szedem dalej jak maszyna, a ich dogoniem. Antonia na mj widok odepchna Otna od siebie. Wygldaa na bardzo przestraszon, bo ju poprzednim razem ostrzegaem go, eby si trzyma od niej z daleka. - Suchaj, ty - powiedziaem - wiem o tobie, e szachraj. Jeste jak ja, tylko jeszcze gorszy, i nie chc, eby z ni chodzi. Jej si kto lepszy naley ni ty. Mwi ci teraz po dobremu, ale na drugi raz nie bd taki sodki, rozumiesz? I mwiem to szczerze, bo wiedziaem, e nigdy nie bdzie moja i e

chciabym dla niej kogo lepszego. A co do Otna, to miaem racj, bo zrobi si z niego teraz naogowiec pierwszej klasy. Antonia, ktra te bya prdka, wpada w zo. - Co to, twj interes? Ale miaa na tyle przyzwoitoci, e jak jej kazaem i do domu, to posza. Potem spytaem Otna, czy ma przy sobie bro, bo ja mam, i eby si broni. Ale on nie chcia si bi. - Czekaje, Roberto, nie chc. Uspokj si i posuchaj... Jestemy z twoj siostr novios. Rozmawiaem z ni, a ona si zgodzia. - Nie wygupiaj si, Otn - mwi. - Bierzesz kad, ktra ci si pod rk nawinie. Krcie si koo niej i dlatego chc, eby jej da spokj. I rozpiem marynark, eby pokaza mu, e mam n. - Patrz - mwi - ja te mam si czym bi, ale o kobiet nie bd si bi. Nie warto o to robi awantury. Tyle haasu o nic. Jak to usyszaem, palnem go w twarz. On mwi, e moja siostra nie jest warta awantury? Mylaem, e si wciekn. Ona jest duo wicej 282 warta! Koniecznie chciaem si bi z tym facetem, ale on nie chcia, wic wrciem do domu. Nakrzyczaem na ni i powiedziaem, e Otn to najwiksza kanalia, e pali marihuan i zaywa morfin, e rabuje, e jest wczg i awanturnikiem. Wtedy to nie byo nawet prawd, ale c - chciaem go jej obrzydzi. A potem powiedziaem wicej, ni miaem zamiar. - Masz racj, Tonia, e to nie mj interes. Widz dobrze, e to, co ja czuj do ciebie, nie jest moliwe. Musiaa si zorientowa w moich uczuciach, bo powiedziaa: - No tak, teraz to lepiej rozumiesz. - Tak, widz teraz, e nic tu po mnie. Poprosiem j, eby podpisaa dla mnie par swoich fotografii i zapomniaa o tym, co mwiem. Cztery fotografie schowaem do portfela. Tej nocy ogarna mnie taka rozpacz, e chciaem umrze. Mylaem, e Tonia opowie wszystko ojcu, i chciaem skoczy ze sob. Wsypaem jakie mocne lekarstwo do szklanki wody i miaem zamiar to wypi. Nie baem si mierci, ale Bg mnie jako owieci i poczuem wyrzuty sumienia. Wylaem lekarstwo i stukem szklank. Nastpnego dnia chodziem jak otumaniony. Nawet soce mnie nie grzao. Utraciwszy mio Antonii (bo tak to rozumiaem), postanowiem

prosi Rufeli, eby zostaa moj novia. Wiedziaa o moim uczuciu dla Toni, bo tego dnia, kiedy siostra przeprowadzia si z powrotem na ulic Rosario, strasznie pakaem. Rufelia wesza i usyszaa, jak rozpaczam, e Antonia posza. Zrozumiaa i prosia, ebym przesta paka, bo to przecie ostatecznie naprawd nie jest nic dobrego. Wic teraz owiadczyem si Rufelii i powiedziaem jej, e to wszystko, co opowiadaem o Toni, to tylko po to, eby zwrci na siebie jej, Rufelii, uwag. Nie wiedziaa, co o tym myle, i poprosia mnie, ebym jej da czas do namysu, zanim odpowie. Odkadaa to i odkadaa, a wreszcie obiecaa, e powie mi w niedziel. Czekaem cierpliwie przy bramie Casa Grande, kiedy podszed do mnie Otn, novio Antonii, i mwi: - Chod, Atylla, chod, zagramy w karty. 283 A ja taki si czuem miay, i do tego chciaem mu pokaza, e nie jestem gorszy od niego, e siedlimy tam zaraz i zaczlimy gra. Rufelia zobaczya mnie i chyba przez to wanie postanowia mnie odtrci. Powiedziaa, e jestem biedny i e co w ogle mog jej da. Jej poprzedni novios dawali jej rne rzeczy i wypeniali swoje obowizki, a co do mnie, to nie wyglda na to, ebym mg jej co dawa. Pomylaem sobie, e ona nie mioci chce, tylko pienidzy. A wanie przypadkiem miaem w kieszeni jakie tysic pesos, bo poprzedniego dnia, na torach wycigowych, cignem torebk jakiej przedziwnie uczesanej pani z lepszego towarzystwa. Kusio mnie, eby pokaza te pienidze Rufelii, ale pomylaem sobie, e ona nie dla mnie, jeli tak leci na pienidze. Kiedy rodzina Rufelii wprowadzia si do Casa Grande, niczym si od nas nie rnia. Byli tak samo biedni jak my i wszyscymy yli w przyjani. Matka Rufelii nieraz przychodzia poyczy od nas jedno peso, dwa, albo nawet i dziesi pesos, a mymy robili to samo. Ale pniej ojcu Rufelii udao si troch wyuczy mechaniki. Rzuci wtedy poprzedni prac, gdzie by pomocnikiem maszynisty, i wzi si do reperacji lodwek. Od tej pory zaczo si im lepiej powodzi. Bracia Rufelii chodzili do szkoy redniej, a jej rodzice zaczli sobie urzdza mieszkanie. Wic najpierw piecyk gazowy, potem serwis, radio, telewizor, balkon, na ktrym sypiali chopcy... a wreszcie stali si Rockefellerami naszego podwrka. W miar jak podnosi si ich poziom ycia, coraz mniej rozmawiali

z ssiadami. Nie mwi tego tylko dlatego, e swego czasu wywiadczyem im niejedn przysug i powinni ze mn rozmawia jak z rwnym, ale z tego powodu, e nie rozumiem, dlaczego mieliby mnie obraa albo zupenie nie dostrzega. Nie umiem sobie wytumaczy, jak niektrzy ludzie potrafi si tak zupenie zmienia. Tak jakbym ju nie by do dobry dla nich. Nic wic dziwnego, e Rufelia mnie nie chciaa. Mniej wicej w tym czasie, kiedy zalecaem si do Rufelii, w Casa Grande wydarzyy si jakie dziwne wypadki, o ktre mnie obwiniano. Kto nasypa soli pod prg mieszkania Rufelii, a potem Angeliki Rivery i jeszcze paru innych i wszyscy mwili, e to ja zrobiem, eby ukara 284 Rufeli i doprowadzi do ktni w naszej vecindad. Takie tam oczywicie gadanie, bo ja nigdy nic podobnego nie robiem. Jednego ranka Rufelia, jej matka i rzeniczka przyapay senor Chole spod numeru 93, jak zbieraa sl i czosnek spod swoich drzwi i smarowaa nim drzwi naszego mieszkania. Syszay, jak mwi: Ty czarny diabelski pomiocie! Ty zasrany bkarcie, aeby ci zgnia twoja ola dupa", i inne podobne bzdury. Caray\ Do dzi nie wiem, dlaczego to zrobia. Ta rodzina spod numeru 93 nigdy z nikim nie rozmawiaa, ale od pocztku widziaem, e seora Chole co krzywo na mnie patrzy. Nigdy nie wierzyem w adne czary, cho bywaem i tam, gdzie si je praktykuje do dzi. I nigdy nie uywaem adnych miosnych napojw ani podobnych gupstw, ktre niejeden dudek sobie kupuje. Tu, u nas, w stolicy, chopaki opowiadaj sobie o czarownicach i rnych napojach, ale tak tylko artami. W naszej paczce nikt w to nie wierzy. Ale znam par takich wypadkw, kiedy czowiek zachorowa, bo kto mu si w ten sposb przysuy. Mj tata na przykad albo jeden mczyzna, ktrego znaem w Cordobie: ona nawbijaa szpilek w jego fotografi i zakopaa j w ogrodzie, a on potem zgupia. To by chop jak byk, taki z owosion klatk piersiow. Ciglemy si z nim strzelali, jak tylko doszo midzy nami do jakiej sprzeczki, a pniej nie chcia ani je, ani pi, tylko siedzia na progu. Nie rozstawa si ju nigdy z on, ale zupenie zwariowa. Znaem te innego czowieka, ktry by pod pantoflem ony. Krzyczaa na niego, nawet go bia, i wszyscy wiedzieli, e rzucia na niego urok. Bo jakby to inaczej wytumaczy? Jak byem w Chiapas, mwili mi, ebym uwaa, bo kobiety potrafi zrobi krzywd mczynie - daj mu, jak mwi, mleko kokosowe": podmywaj si w czasie miesiczki

i z tej wody robi kaw. Jak raz mczyzna napije si czego takiego, to ju dostanie si na zawsze pod wadz kobiety. Jak to usyszaem, nie chciaem ani je, ani pi w tym domu, gdzie mieszkaem, w ogle nic nie braem do ust, bo bya tam dziewczyna z Tehuantepec, ktra si we mnie kochaa. A ludzie mwi, e jak takiej "Tehuanie" zachce si mczyzny, to zawsze co takiego zrobi, e go bdzie miaa, choby to by nawet Chiczyk. Fakt, e udao im si woy mi 285 pluskw do ucha... Wic eby si broni przed tym urokiem, chodziem ze zot monet w ustach. Kiedy nie pracowaem, przychodziem zwykle do domu o drugiej, eby co zje. W domu bya wanie Enoe, ktra zmywaa naczynia. Nigdy nie lubiem, eby mi suca nakadaa co do jedzenia, wic wziem sobie sam ryu, fasoli i misa. Usiadem, eby to zje, ale nagle rzuciy mi si w oczy poladki Enoe, ktre poruszay si, kiedy zmywaa. Wstaem po cichu i pochyliem si, stojc za ni z tyu, eby jej spojrze pod spdnic. Ale ona zauwaya mnie. - Ach, ty przeklty czarnuchu. Wyno si std! Vaya\ I chlapna na mnie wod. - A co, nie podobaby ci si taki may czarnulec jak ja? Troch szpetny, owszem, ale za to ma wicej szczcia ni pienidzy! - Ech, id do diaba! Potem pooyem si na ku i patrzyem, jak prasuje. Zaczlimy rozmawia i nie wiem, jak do tego doszo, ale zadaa dwudziestu pesos. Nie miaem przy sobie ani jednego centavo, ale zaproponowaem jej dziesi, a ona powiedziaa: - No dobrze, niech bdzie, ale nie powiesz nikomu, syszysz? - Oczywicie, Enoe, e nie powiem, nie martw si o to. Byem bardzo podniecony tym, e si zgodzia. Zamkna jedne drzwi i drugie - i ju bya gotowa, kiedy nagle poaowaa i zacza si ze mnie mia. - Ale e ty uwierzy... - mwia. - Patrzcie, zupenie jak twj ojciec. Te chodzi i tylko by mnie maca. Kiedy powiedziaa, e i ojciec te za ni chodzi, caa ochota na ni zamienia si w nienawi. Dlaczego nie powiedziaa mi tego po prostu, zamiast mnie tak dugo zwodzi? Mylaem, e umr ze wstydu. Czuem do siebie obrzydzenie, ale naprawd nie wiedziaem - ta idiotka nigdy

mi o tym wicej sowa nie powiedziaa. Jeli chodzi o ojca, to by kim w wyjtkowej sytuacji i nie miaem zamiaru go sdzi. Raz, kiedy znowu byem bez pracy, pojechaem do parku Chapultepec. Miaem w kieszeni tylko dwadziecia centavos. Nie pierwszy raz zdarzao 286 mi si, e byem bez pienidzy, ale miaem pecha, e wanie nadarzya mi si okazja cignicia forsy i nie chciaem tej okazji przepuci. Na tarasie zamku Chapultepec spotkaem jakiego na wp zalanego faceta. Szed dosy chwiejnym krokiem, a marynark mia z tyu tak podwinit, e wida byo calutki portfel sterczcy mu z kieszeni spodni. Co by mi to szkodzio zostawi go tak i pj swoj drog? Niechby go kto inny okrad, prawda? Ale pokusa bya zbyt wielka, nie mogem si powstrzyma, wic nie zastanawiajc si duej, wycignem mu portfel i odszedem. W rodku byo piset pesos - dla kogo, kto by jak ja bez grosza, to byo duo. Nie wiem, dlaczego to zrobiem. Nie dla przyjemnoci przecie, a jednak od dziecka zawsze miaem chtk na to, co naleao do innych. Nie kradem po to, aby kupowa sobie jakie drogie rzeczy, ani po to, aby odkada i zbija majtek. Przepuszczaem wszystko na popijawy. Kradem, bo chciaem si czym podnieci i mie o czym opowiada kolegom. Ojcu nigdy nie dawaem kradzionych pienidzy. Ojciec by dla mnie wity i po prostu nie mogem mu dawa takich le nabytych pienidzy. Dawaem mu tylko to, co zarobiem uczciw prac, cho - co prawda nie tyle, ile powinienem by dawa. Przyznaj si otwarcie, e pierwszy raz znalazem si w wizieniu z mojej wasnej winy. Nieraz miewaem rne historie, ale co takiego nigdy jeszcze mi si nie przydarzyo. Pracowaem wtedy w jednym warsztacie, gdzie wyrabiali luksusowe lampy, i byo tak: obchodzilimy imieniny majstra i z dwoma jeszcze chopakami, co tam pracowali - Pedrem Rios, czyli Tygrysem, i Hermiliem - poszlimy do sklepu naszego szefa. Wypilimy odrobin piwa i pulque i szlimy ju na troch chwiejnych nogach. Wsiedlimy do autobusu, moe byo w nim dwch, trzech pasaerw, i siedlimy z tyu. Zachciao mi si pali, jak zawsze kiedy sobie popij; pal wtedy jak komin, jednego za drugim. Wic pytam Tygrysa i Hermilia, czy maj papierosy. Nie mieli. Wstaj wic i pytam tych z autobusu, czyby mi askawie nie odsprzedali papierosw. Pierwszy

mwi do mnie: 287 - Czowieku, nie mam papierosw. A jakbym mia, tobym nie sprzeda, tylko po prostu da. Sowa mu nie powiedziaem, nie miaem zreszt powodu, eby mu ubliy. Wrciem do kolegw, a Tygrys mwi: - A to przeklte sukinsyny. A ja: - Pewnie. Czowiek moe i zdechn, nic ich nie obchodzi. Chodcie, chopaki, wysiadamy, kupimy sobie papierosw. Kiedy tak zaczlimy kl, jeden z pasaerw si obrazi i powiada do mnie: - Bdziesz jeszcze przeklina, ty szczeniaku? azi jeden z drugim i ludzi naciga, i jeszcze bdzie nam ublia! - Ale co pan, panie, ja nikomu nie ubliam. Tak tylko rozmawiam z kolegami, ale jak pan ma ochot si obraa, to wal pan i bd pan obraony. - Nie przeklinasz, nie, ty sukinsynu. - I idzie do mnie. Ja widz, e on do mnie idzie, wic prbuj wsta, ale on mnie kropn i przewrci na siedzenie. Zo mnie wzia, e mnie uderzy w twarz, i oddaem mu. Hermilio i Tygrys prbowali nas rozczy, ale facet by uparty jak nie wiem. Wic mu daem jeszcze raz, a si przewali. Okulary mu si rozbiy w drobny mak i zdaje si, e mu rozkwasiem nos. A tu autobus staje i wszyscy pasaerowie zaczynaj wysiada. Szofer podnosi si z miejsca i mwi: - To tak, wy tacy owacy. We trzech napadacie na jednego czowieka. A zaraz obok szofera siedzia jego syn. Wic ten mwi do chopaka: - Otwrz skrzynk z narzdziami i podaj mi stamtd rewolwer. A ja, niech tylko kto wspomni o jakiej broni, kiedy idzie bjka, zaraz wpadam w zo, ale to po prostu, jakby mnie krew zalaa. Zupenie si wciekem. - Chod, chod, ty cholerny sukinsynu. Tylko wyjmij, to ci na miejscu zabij. -I udaj, e wycigam n. Nie miaem wcale noa przy sobie, chciaem tylko zobaczy, co facet zrobi. Bo niejeden to duo gada, a jak pogrozi mu noem albo spluw, zaraz zwinie chorgiewk. 288

Ale on si domyli, e tylko tak strasz, i zabra nas na Pity Komisariat - i tam nas zamknli. Bya jaka dziesita czy jedenasta wieczr. Potem wzywa nas sdzia, kadego osobno, po kolei, i kaza opowiada, jak to byo. Spisali nasze zeznania, ale mnie i Hermilia zamknli. Cieszyem si, e Tygrys wyszed, ale dziwne mi si to wydawao, e go pucili wolno. Powiedzielimy mu, eby zawiadomi szefa: niech przyjdzie i zapaci za nas grzywn, ale on poszed do domu spa. Nastpnego dnia przyszli jacy ludzie z papierem i owkiem, krzyczeli i pytali, czy kto chce da wiadomo do domu. Jak kogo aresztuj, a on nie zdy zawiadomi rodziny, to oni si tego podejmuj, ale korzystaj z okazji i jak przyjd do czyjego domu, to daj za to Bg wie ile. Jak nareszcie nasz szef zjawi si w obwodzie, mieli nas ju wysya do El Carmen. Nie mg od razu zapaci grzywny i wyldowalimy w wizieniu. Jeszcze nigdy w yciu nie byem w mamrze, nawet eby odwiedzi przyjaciela. Oskaryli mnie o spowodowanie obrae - z powodu tego rozkwaszonego nosa - i straty materialne - z powodu okularw. Za to dali mi i koledze po trzy dni. W wizieniu byo, co tu mwi, ciko. Trzeba by prawdziwym kryminalist i mocnym mczyzn, eby si nie da tam zastraszy. Od kadego winia bior odciski palcw i wypeniaj kart informacyjn. To pierwsza rzecz. Potem szukaj, czy nie znajd u kogo marihuany, kokainy, noa albo czego takiego. Ka czowiekowi zdejmowa z siebie cae ubranie na podwrzu. Ledwo nas tam wsadzili, zaraz zaczli ciga z nas, co si dao. Pierwsi stranicy. Trudno sobie wyobrazi t chciwo na ich twarzach, jak na nas patrzyli. Kiedy wchodzilimy, jeden z nich krzykn: Oho, przybyy nowe lwita!", to znaczy, e przysza nowa porcja frajerw. Na nieszczcie woylimy na imieniny najlepsze ubrania. Stranik kaza si nam rozebra. Upiera si, e musi nas zrewidowa - mwi, e jestemy w rkach sprawiedliwoci! Jak zaczlimy si ubiera z powrotem, jeden z nich mwi: - Poka mi t koszul. - A potem: - Podoba mi si ten podkoszulek. Daj go tu. 289 - Nie, amigo. - Daj, mwi. I chcc nie chcc, musiaem mu odda i koszul, i spodnie, a za to

dostaem do woenia jakie stare achy. Trzecia rzecz, to idziesz do wyznaczonego aresztu. Wszyscy oskareni o przestpstwo musz tam odsiedzie trzy doby, pki nie zostanie postanowione, czy maj odsiadywa kar, czy i na wolno, czy wyj na wolno za kaucj. Cele s mae, trzy metry na dwa, ciany elazne, a podogi betonowe, do tego mocne drzwi z maym otworem. Cay personel i w ogle wszyscy maj stopnie jak w wojsku. Kady ma jak szar. daj wojskowej dyscypliny i dlatego te uywaj tytuw: major (to tu najwysza ranga), potem kapitan i tak dalej, wszystkie stopnie, jakie tylko s w wojsku. Pytaj czowieka: Zapacisz za talacha7.", to znaczy za sprztanie, bo s takie brygady, ktre wci chodz i sprztaj. I albo: wchodzisz frontowymi drzwiami", to znaczy pacisz od razu, albo, jak nie masz pienidzy, to mwi: Poczekamy, a ci kto przyjdzie odwiedzi". A jeli im pniej nic nie da, to ju potrafi uprzyjemni czowiekowi ycie. Jeli od pocztku nie zaczniesz paci, wyl ci zaraz do ani, wykadz ubranie, a ciebie wsadz pod zimny prysznic; potem wpuszczaj do ani parowej. Przeszlimy przez to wszystko, alemy talacha nie robili, bo nasze rodziny zapaciy pniej po dziesi pesos. Trzeciego dnia wywoali nas na podwrze, eby da nam karty na stay pobyt w wizieniu. Hermilio chcia si rzuci na druty. Ja miaem ch zrobi to samo, ale mi zabrako odwagi. Musiaem cigle na niego uwaa, bo jakbym go spuci z oka, toby si rzuci jak nic. Balimy si jak licho. Czuem si zupenie zgubiony. Nie byem bardzo religijny, ale wierzyem w ask bosk i w Najwitsz Dziewic z Guadalupe. lubowaem, e jeli std wyjd, to pieszo i boso pjd do Villa Guadalupe. Jako ofiar obiecaem odda swoje buty ktremu z winiw. lubowaem te pj z pielgrzymk do Chalmy. No i w ostatniej chwili, kiedy ju mielimy i do bloku wiziennego, zjawia si Consuelo z jakimi papierami do podpisania. Nawet ich nie przeczytaem. Ona pracuje u jakich mecenasw i poprosia ich, eby si 290 zajli nasz spraw. O szstej wypucili nas na wolno, tak tymczasowo, za zobowizaniem, e bdziemy si co tydzie meldowa. Oddaem buty i wyszedem z wizienia boso. Rodzina Hermilia czekaa na niego przed budynkiem. Po mnie nikt nie wyszed, ale trudno. Ruszyem do Villi, przez ca drog ebrzc o jamun, eby mie co da

ksidzu. Nie zebraem wiele, ale poczuem zadowolenie, kiedy oddaem wszystko, co miaem. Kiedy wchodz do kocioa, to czuj na sobie jaki wielki ciar, szczeglnie mi ciko na sumieniu. Staj zawsze w ostatnim rzdzie, w samych drzwiach, a cho jestem w tumie wiernych, czuj si sam ze swoimi mylami i modlitwami. Tak si czuj, jakby w caym kociele nie byo nikogo, tylko Bg i ja. A kiedy wychodz stamtd na ulic - ulg. Nawet ubranie zdaje si mniej way. Dlatego jak nie pjd co tydzie na msz, nie czuj si dobrze. Wrciem do domu i wstyd mi byo wej na podwrze. Caa vecindad wiedziaa, co si ze mn dziao. Dla niektrych byem moe teraz bohaterem, ale dla wikszoci zaka. Jednego wieczoru stanem sobie pod naszymi drzwiami, eby ykn wieego powietrza. Przechodzi seor Teobaldo, rzenik, ktry mieszka pod numerem 67.1 on, i wszyscy inni rzenicy, i ich ony szukali tylko zaczepki - i przewanie usuwalimy si im z drogi. Na przykad szwagier Teobalda, ktry mieszka w trzecim podwrzu, to by prawdziwy zbrodniarz, duszy czas przesiedzia w wizieniu. Starczyo spojrze na niego, a czowiekowi staway wosy na gowie. Nawet ja si go baem! Ale z Teobalda nic sobie nie robiem, cho on mia siebie za tgiego zucha! Raz strzela do mnie i do chopakw z wiatrwki, a jak si upi, to okropnie rozrabia: kopa w drzwi, przeklina. A kto spojrza na niego krzywo, to przepado - koniec z nim. Tego wieczoru by wanie pijany. - Dobry wieczr, Negro - powiedzia, mijajc mnie. - Dobry wieczr, senor Teobaldo. - Po co tu przyszed, szachraju? - Po nic. Ot tak, odetchn wieym powietrzem. - Wypchaj si swoim powietrzem. Szykujesz jakie szachrajstwo, dobrze, ale ostrzegam ci, azgo, e jak si bdziesz zanadto interesowa 291 moj rodzin albo jak chocia przestpisz prg mojego domu, zginiesz jak mucha. - Ale, seor Teobaldo, zawsze szanowaem pana rodzin, a pan szanowa moj. Troch pan sobie podpi, bo inaczej toby pan chyba nie mia gada takich rzeczy. Niech si pan lepiej pooy. Jak pan chce mnie obrazi po trzewemu, to wal pan, ale wtedy to potrafi panu odpowiedzie. - Niech to wszyscy diabli! Szarogsisz si na tym podwrku, ju ja

ci naucz. Niezy z ciebie ptaszek. W mamrze siedziaem, dwch czy trzech facetw wykoczyem, ale co mnie to? Dla mnie to ty parszywy oli pomiot, pieska niebieska twoja ma! I wyciga na mnie n. Gdyby w tej chwili nie ukazaa si jego ona, nie wiem, czybym si na niego nie rzuci. Ale ona, stojc za jego plecami, pokazywaa mi na migi, e zgupia z przepicia; wic pozwoliem jej zapa go i wcign do domu. By to jedyny nasz ssiad z podwrka, ktry chcia wcign mnie w bjk. A bi si z nim to tyle co mier dla jednego z nas. Ale on niejeden raz prbowa, nawet oskary mnie w kocu, e ukradem jakie kury jego szwagierce, ale zawsze mi si jako udao i nie daem si wcign w bjk. Nie zapomniaem o lubowanej pielgrzymce do Chalmy i robiem do niej przygotowania. Wybraem si wreszcie z Manuelem, Paul i dwojgiem jej dzieci, Delil z jej synkiem, Geofredo, matk Pauli, Cuquit, i jej mem. W czasie tej wyprawy przydarzyo nam si co dziwnego. Szlimy noc, razem z innymi pielgrzymami. Byo bardzo ciemno, a lamp mia tylko jeden mczyzna, ktry szed na przodzie. Szlimy za nim, bo tylko on cokolwiek widzia. I suchalimy gosu ludu", gdzie skrci, na co uwaa i tak dalej. Ale potem skrcilimy jako w bok i znalelimy si na polu fasoli. Nie, to nie tdy droga" - mwili niektrzy i postanowili zatrzyma si. Wtem zauwaylimy, e ten czowiek z latarni znikn. Poszed sobie po prostu. Wic ludzie zaczli si egna i mwi, e to bardzo zy znak, e musia to by czarownik, ktry prbowa sprowadzi nas na bezdroa, poniewa w pielgrzymce bray udzia dzieci. Rodzice bardzo 292 si wystraszyli, utworzono koo, a w rodek, dla bezpieczestwa, wzito kobiety z dziemi. Ja jeszcze wtedy nosiem mundur i duo ludzi zaczo si do mnie zwraca z prob o rad. W taki sposb powoli przejlimy z Manuelem dowdztwo: powiedzielimy, eby nikt si nie rusza, pki nie rozednieje, a my przez ten czas rozejrzymy si troch po okolicy. Prawd mwic, to nie pamitaem nic a nic z tego, jak si idzie do Chalmy, bo nie byem tam od czasu mierci mojej matki. Ona miaa zwyczaj co roku cign tam ze sob wszystkich nas, dzieciaki, ale c z tego - mao co z tej drogi zapamitaem. Kiedy si nieco rozwidnio, zebralimy z Manuelem troch drzewa na ognisko, bo kobiety i dzieci bardzo zmarzy. A potem zobaczyem,

e nie wicej ni pidziesit metrw przed nami bya stroma, urwista skaa - gdybymy szli dalej w ciemnoci, moglibymy na ni natrafi. Ludzie uwierzyli teraz jeszcze bardziej w to, e prowadzi nas czarownik. Pamitam, jak raz, kiedy szedem do Chalmy razem z matk, naprawd zapano czarownic. Ludzie trzymali j i krzyczeli: Spali j! Spali!" Mwiono, e wyssaa krew z dwojga dzieci, ktre znaleziono martwe na brzegu rzeki. Oskarono j o t zbrodni i spalono zaraz potem w ogniu ze wieego drzewa na placu w Chalmie. Widziaem tylko ogromne ognisko, a potem nie dali mi patrze. Syszaem tylko krzyki, okropne wrzaski. Powiedziano mi, e to wanie dlatego, e pal czarownic. W tamtych czasach ludzie byli jeszcze bardzo dzicy. Moe ona bya nawet niewinna, ale w ten sposb wymierzano sprawiedliwo. W czasie tej wyprawy wydarzya si jeszcze jedna niedobra historia. Doszlimy do Chalmy - a tu nie ma gdzie spa. Tam to trzeba nawet paci za miejsce pod cianami domw, na dworze, gdzie jest mnstwo jadowitych skorpionw. Zrobilimy razem z bratem co jakby legowisko z koca pod sam cian jednego domu i pooylimy si wszyscy spa. I nie wiedzie dlaczego, zupenie bez powodu, przylaz do nas jaki skorpion i ugryz Manuela. Przerazilimy si wszyscy, bo jeli wtedy nie zaj si szybko czowiekiem, to w pi minut bdzie po nim. Manuelowi ju zaczynay si zaciska szczki. Paula, ktra bya wanie w ciy, posmarowaa miejsce ukszenia lin, bo lina brzemiennej kobiety jest podobno jeszcze bardziej 293 trujca ni jad skorpiona i pomaga na ukszenie. A ja tylko powtarzaem: Co tu zrobi? Mj Boe!". Baem si, e brat umrze mi na rkach. Kto powiedzia: Niech biegnie, kacie mu biec do myna". Tylko w tym jednym miejscu sprzedawano lekarstwo na ukszenie skorpiona. Mynarz przyrzdza jaki napj, on jeden wiedzia, z czego si to robi. Ludzie pili, pomagao im i nawet nie byli ciekawi pyta, co to takiego. Ale ja nie pozwoliem Manuelowi biec, bo jad jeszcze szybciej by wtedy dziaa, tylko wzilimy go z Faustinem na rce i zanielimy do myna. Mwi, e lekarstwo byo gorzkie jak , ale wypi je i poczu si lepiej, cho by jeszcze dobrze zamroczony. Ucieszylimy si, e znowu moe mwi i e ju moe rozewrze szczki. Duo ludzi umiera tutaj od ukszenia skorpionw, jeli nie zd doj na czas do myna. Mielimy za co dzikowa, kiedymy nareszcie zna-

leli si w kociele. Od drzwi wejciowych do samego otarza szedem na kolanach. Na pocztku czuem si zmczony i przytoczony, jakbym dwiga wielki ciar, ale w miar jak posuwaem si na klczkach, modlc si przy tym z caego serca, zaczem odczuwa jak wielk ulg. Przy kocu kadej modlitwy miaem ochot si rozpaka. Kiedy znalazem si przy otarzu, u stp witego obrazu, pochyliem gow i zapakaem. Nie czuem ju ani zmczenia, ani smutku. Zapaliem wiec, pooyem obok mae srebrne serduszko i par centavos - i poczuem si szczliwy, e speniem dan obietnic. Nie wierz, eby Bogu potrzebne byy centavos, ale czuem ogromne zadowolenie na myl, e zostawiam je tutaj dla jakiego miertelnika, ktry potrzebuje ich bardziej ode mnie. No, a znw w powrotnej drodze zapaa nas straszna burza. Alemy zmokli! Kobiety, dzieci, przemoczeni bylimy do suchej nitki. Wrcilimy do Mexico City zzibnici, godni i zmczeni - i kady poszed prosto do ka. Nazajutrz poczuem w sobie wicej siy i energii, i nie ogarniao mnie ju takie oniemielenie na myl o wyjciu z domu. Ju nie wstydziem si opowiada ludziom o pobycie w wizieniu. Koledzy wypytywali mnie 294 o to bez przerwy, z jak chorobliw ciekawoci. Czy wic miaem ochot, czy nie, opowiadaem im wszystko ze szczegami - zamierzaem wpyn na nich, eby przestali bi si i kra. Znowu zaczem y w gromadzie i zawsze byo co nowego, co si dziao. W Wielkim Tygodniu, w Wielk Sobot, mielimy pyszn zabaw - lalimy si wod i robili pieko. czyy si wtedy dwie albo trzy bandy, wic nie byo ju nas kilkunastu, ale pidziesiciu, a czasem stu. Taki zwyczaj jest u nas, ale trzeba przyzna, e ludzie ju za wiele sobie pozwalaj w tym dniu. S tacy, co zamiast la si wod, obrzucaj autobusy, samochody i okna sklepowe kamieniami. Niektrzy wpadaj w zupeny sza i w kocu dochodzi do bjek, no nie? Raz w Wielk Sobot wybucha wielka bitwa na ulicy Grniczej. Setka ludzi zacza jak burd i nadjecha jeep z trzema policjantami, ktrzy starali si uspokoi tum. Gliny chciay jednego faceta aresztowa, ale tutejsi ludzie to twarde chopy. Nieatwo ich zastraszy. No wic luu! - poszo z dachu na ten jeep wiadro wody. A potem si ju zaczo na dobre, bo ludzie rzucali w policjantw, czym popado: pomaraczami,

pomidorami, cytrynami. Kto rzuci kamie i stuk szyb wystawow. Policjanci za nim, a ludzie wywrcili wtedy jeepa. Zatrzymali policjantw, a chopiec uciek. Potem przyjechay posiki, jeszcze cztery jeepy. Policja bya wcieka, niech ich cholera, a ludzie nagle uspokoili si, kady by jak niewinitko, jak wity z obrazka. Nic w kocu zego si nie stao, wic i aresztowa nikogo nie mogli. Jest jeszcze drugie wito, ktre bardzo lubi - 24 czerwca, to jest dzie witego Jana Chrzciciela. W ten dzie otwieraj kpieliska i baseny ju o drugiej nad ranem i mnstwo ludzi idzie si kpa, choby nie wiem, jak byo zimno. Taki ju jest zwyczaj. Zaczyna si o tej porze, a pywa si przez cay dzie. W aniach przy Casa Grande daj kasz kukurydzian, tamales, a do basenu wrzucaj gruszki i godziki. Mnstwo jest przy tym zamieszania, a dziewczta wygldaj bardzo pontnie. W basenie jest taki tok, e choby nie chcia, na pewno, pywajc, dotkniesz jakiej kobiecej piersi. Tak samo jest nawet w wielkich basenach. S kobiety, 295 ktre specjalnie id w tym dniu si kpa, eby je dotykali. Powiadaj, e lubi sport, cho przez cay rok nigdy si nie kpi. Ale 24 czerwca owszem, naturalnie! Ale czowieku, co ja sam zawsze najbardziej lubiem, co mi dawao najwicej przyjemnoci, to wanie sport. To byy najszczliwsze chwile w moim yciu, kiedy pywaem, jedziem na rowerze albo polowaem, bo, jakby to powiedzie... czuj wtedy, e jestem kim, e jestem co wart. Zawsze miaem takie uczucie, e nikomu nie jestem potrzebny, e nikt na mnie nie zwraca uwagi. I tak z pewnoci powinno by, bo kt ja taki jestem, eby na mnie zwraca uwag? W Veracruz miaem niejeden raz okazj chodzenia z wujem na polowanie. Polowalimy na jaguara, dzika, sarny. Raz goni mnie odyniec i gdyby nie par wielkich gazw, ju by pewien chopaczek mwi teraz u witego Piotra pacierze - oczywicie, gdyby mia to szczcie dosta si do nieba. Innym razem jeden kolega zaprosi mnie na polowanie na aligatory na Putli. eby si tam dosta, trzeba przez trzy dni i przez gry, a nikt tam nie mwi ani sowa po hiszpasku, tylko w jzyku popoloca. Ludzie chodz tam w opaskach na biodrach i nikt si tym nie gorszy. Nie potrzebuj, eby mi kto wierzy na sowo, nic nie zmylam, naprawd tak jest. Ci ludzie nie wiedz, co to strach. owi aligatory bez przerwy, bo one wyrzdzaj straszne szkody w bydle. Nie byem

tam dugo, ale to polowanie na aligatory w Putli dao mi naprawd duo zadowolenia. Za kadym razem, kiedy wyjedaem gdzie w poszukiwaniu przygd, zapewniaem, e wrc na czas, eby zameldowa si w komendzie policji. Meldowaem si tam regularnie przez cztery miesice. Meldowaem si jeszcze wtedy, kiedy mnie po raz drugi wsadzono do wizienia. Okropny by ten mj drugi pobyt w wizieniu, a wszystko przez to, e mnie wzito za kogo innego. Zabrali mnie we wrzeniu 1951 roku, koo poudnia, kiedy strzelaem z procy do ptakw koo zamku Chapultepec. Polowaem na trtolas, bo bardzo mi smakowao ich miso. Tym razem miaem pecha - zobaczyo mnie dwch stranikw. Nie mog 296 powiedzie, ebym nie robi nic zego, bo strzelanie do ptakw jest rzecz karaln. Podszedem do nich i mwi: - Nie rbcie mi tej nieprzyjemnoci, panowie. Jak wam chodzi o proc, to ja zaraz j rzuc. - Miaem przy sobie jakie dwa pesos, chciaem im to da, ale nie wzili. Potem jeden z nich mwi: - Suchaj, on mi co wyglda na tego, ktrego szukamy. Nie zwrcibym na to wikszej uwagi, ale poniewa byem w wojsku, znam rne sztuczki uywane po to, eby czowieka wykoczy. A ci powiadaj: - Chod z nami. Jeden z nich przytkn mi karabin do plecw, drugi trzyma w rku bagnet. Wcieky byem o to, a ju najbardziej, kiedy popychali mnie karabinem - moe to ze strachu - chciaem rzuci si na nich ze zoci, ale powiedziaem tylko: - Dobrze, pjd, ale dlatego, e sam tego chc. Gdybym wiedzia, co mnie czeka, ile mnie to bdzie kosztowao, tobym wcale nie poszed. Ale wtedy mylaem, e wszystko pjdzie gadko. Kiedy stanlimy przed nadinspektorem, ten powiada do mnie tak: - No, przyjacielu, ju si kiedy widzielimy. Nie pamitasz, jake wtedy nawia? - Musia mnie pan z kim pomyli - mwi. - Nie pamitasz? - pyta. - Ale podobny do tamtego, kubek w kubek. Zwiza go. onierz przynis sznur i skrpowali mi rce.

- Zabierzcie go do wiey. Wiea miecia si w samym zamku i tam przywizali mnie do porczy krtych schodw. Obwizali mnie tym sznurem w pasie, a potem przeoyli go pod kolanami, tak e nie mogem chodzi. Wcieky byem, a stranicy tylko si miali - byem sam, zwizany. To dopiero odwaga. Oskaryli mnie, e dokonaem wielu rabunkw: e kradem gumowe we, druty, lampy i mnstwo innych rzeczy. Chcieli, ebym przyzna si do winy, i bez koca pytali o ukradzione rzeczy: jak je zabraem, gdzie 297 je sprzedaem, pytali mnie i pytali, a ja na wszystko odpowiadaem, e nie wiem. Ten sam onierz, ktry mnie zwiza, owin mi sznur koo szyi i zacz cign z caej siy, opierajc si o porcz schodw. Zdyem tylko powiedzie: Ty sukinsynu...", i straciem przytomno, ale nie przewrciem si, tylko gowa opada mi na bok. Do dziewitej wieczorem trzymali mnie zwizanego jak prawdziwego przestpc; klem przy tym jak jasne pioruny na cay wiat. Jeden ze stranikw mwi do mnie: - Nie ma co mwi, chopie, ale robi z tego histori. Przecie chyba najgorszym zbrodniarzom nie przydzielaj osobnych stranikw. Poprosiem go, eby troch zluzowa sznur, ktry mi krpowa rce. - Dobrze - powiedzia. - Cho waciwie mi tego nie wolno. Mam wraenie, e sam stranik widzia teraz, e si pomyli. Spyta mnie, czy jestem godny, i kaza przynie par tortas i kaw. Przynajmniej na czas jedzenia mnie rozwi" - pomylaem. Ale i to nie - onierz mnie karmi i tak zjadem moje tortas. Niedugo potem nadszed patrol. Rozwizali mnie i zabrali na posterunek. - Ay, chirrin, alecie tutaj w gorcej wodzie kpani. Zalalicie mu dobrze sada za skr, a sam nie wiem za co. - Kamiesz - mwi stranik. - Jak to kami, kiedy dopiero co go rozwizywaem i widziaem, e ma cae donie i rce posiniaczone i zdrtwiae? - odpowiada policjant. Patrol zawiz mnie policyjnym wozem na Szsty Komisariat, gdzie spisali przeciwko mnie akt oskarenia, nie zadawszy mi ani jednego pytania, sowo daj. Trzaskali co na maszynie do pisania, a ja nie miaem nawet pojcia, co tam pisz, a jak skoczyli, chcieli, ebym ten dokument

podpisa. Wedug nich miao to by moje owiadczenie, aleja naprawd nawet ust nie otworzyem, tylko podaem dane osobiste, imi, miejsce urodzenia, imi ojca i takie tam rzeczy. Poprosiem, eby mi dali do przeczytania to, co miaem podpisa, ale nie chcieli, wic ja nie chciaem podpisa, bo wiedziaem, e jak czowiek co podpisuje, to powinien to najpierw przeczyta. A oni mwi: 298 - Podpisuj, sukinsynu, bo jak nie, to ci zaraz bdzie gorco. - Dobrze, rbcie ze mn, co chcecie, ale najpierw dajcie mi przeczyta, co mam podpisywa. Na tym si skoczyo, bo mnie wsadzili do separo. Separo nazywaj izb cztery na sze metrw, z klozetem porodku. Oczywicie trudno to nawet nazwa klozetem, jest to po prostu kupa gnoju. Podszed do mnie jaki wizie. By to jeden z tych typw, ktrych naznaczaj starszymi, bo najlepiej machaj piciami albo i noem - no, wiadomo, taki facet z krzep. Wic podchodzi do mnie taki i pyta: - No jak tam? Z czym bieda? - Nic - mwi mu. - Twierdz, e co tam ukradem. A on na to: - Suchaj ty, nie bd buc. Tu masz gada prosto z mostu, na darmo nie strzpi japy. Tu kady jeden to stary buchta. Mwi do mnie cal - specjalnym argonem przestpcw. Ju kiedy dawno nauczyem si tak mwi, wic eby si nie odrnia, odpowiedziaem mu take w cal; tak trzeba byo, gdybym mu odpowiedzia normalnie, po hiszpasku, gorzej bym na tym wyszed. A on mwi tak: - Ty, gadaj derecho, tu jeste midzy rwnymi brosa, tu nikt nie wstawia kitu. Wszyscy jeden sort: niewinni, a siedz w kanciapie; jak odsiadka, to odsiadka. - Ale, czowieku, ja naprawd nic nie ukradem. - Dobrze ju, skoczmy z tym. No, jak tam, bulisz na wieczk? - Jasne - powiadam. Bo trzeba wiedzie, jest taki zwyczaj, e jak kogo wsadz, to musi da jedno peso albo par centavos, zalenie od swoich moliwoci na wiec dla Najwitszej Panny. Bo zawsze jest tam may otarzyk zrobiony przez winiw i zatwardziaych zbrodniarzy, i takich, co odsiaduj pierwsze przestpstwo. A w wizieniu jest nawet specjalna cela zamieniona na kaplic z otarzem i wiecami, ktre si pal dniem i noc. Raz na tydzie przychodzi ksidz i odprawia msz. A jeden z winiw ma zlecone

zajmowa si otarzem Marii. Wic ten go, ten starszy, mwi do mnie: - Wycigaj portfel. 299 - Mam tylko dwadziecia centavos. - Zobaczymy - mwi do swego zastpcy. - Wymierzymy go, chopaki. To znaczy, e przeszukaj na mnie cae ubranie. Nie znosz tego, wic opieraem si, jak mogem, ale co byo robi. Zabrali te dwadziecia centavos i dali spokj. Poywienie na tym Szstym Komisariacie jest okropne. Daj ci kaw z czym, co niby ma by mlekiem, ale to tylko zafarbowana woda. I nie ma komu tego nalewa - kady sam sobie bierze z wielkiej baki na mleko. Pierwszy dostaje jeszcze t lur czyst, ale ostatni... po tym, jak ju wszyscy wsadzali tam rce, z mnstwem brudu i wszystkiego, no nie? Bo niektrzy nie maj kubka do zaczerpnicia, wic wsadzaj rkami butelk po oranadzie. Musiaem si tam troch bi z tego prostego powodu, e cho wszyscy spalimy na pododze, jeden na drugim, to przecie ten czy w mia jakie swoje ulubione miejsce. I niech Bg broni, eby si tam kto bez pozwolenia pooy, bo kto moe, to wybiera sobie najlepsze miejsce, moliwie daleko od klozetu. A nieraz kto musi spa, siedzc po prostu na muszli klozetowej. Ja nawet oka nie zmruyem, tak potworny jest tam smrd, po prostu nie mona wytrzyma. Waciwie mona wytrzyma, ale Bg jeden wie, jak czowiek cierpi. A kto ma takie luksusy jak ko zrobione z gazet albo jeszcze wikszy luksus - kawa tektury do spania, ten si ju uwaa za szczliwego. Wic ja wanie siadem przypadkiem koo jednego takiego miejsca, nalecego do silnego chopa i cwaniaka. Kopn mnie i mwi: - Ej ty, rato, odwal si. A ja na to: - A dlaczego niby mam si wedug ciebie odwali? - Nie? Odwal si, mwi, bo bdzie tu zaraz sopa de chuladas. Staj i zaczynamy si wali piciami. Tamci wszyscy w krzyk, robi si rwetes, a ten starszy, ten go, co kaza mi da pienidze na wieczk, powiada: - Spokj, brosa, bo jak nie, to wszyscy dostan berga.

300 To znaczy, e jak si nie uspokoimy, on bdzie musia si w to wda i kadego zaatwi. Wtedy jeden mwi: - Dajcie im si bi, ale bez grandy. W porzdku, wszyscy mordy w kube. I uspokoili si, a my si dalej okadalimy eby si za dugo nie rozwodzi, powiem tylko, em ani wygra, ani przegra, bo starszy przerwa walk i powiedzia tak: - Suchajcie, chopak pokaza, e umie si rusza i nie jest niemrawy, wic jak go kto zaczepi, bdzie mia i ze mn do czynienia. No i prosz, nikt ze mn ju wicej nie zaczyna. Wic powiedziaem sobie: Dobra, z tym ju koniec, co prawda dostaem niele, ale teraz dadz mi ju spokj". Ale gdzie tam! Nie dali mi spokoju, tylko e tym razem ju nie winiowie, ale wadze wizienne. Siedziaem sze dni w Szstym Komisariacie Policji w Mexico City, w Okrgu Federalnym. A same te sowa Szsty Komisariat" oznaczaj tortury, ale to takie, mwi wam, e mao kto je wytrzyma. Przez sze dni wyadowywali na mnie swoj zo, trzy razy dziennie dostawaem bicie, no tak: na niadanie bicie, drugi raz na obiad, a trzeci na kolacj. No i na deser jeszcze raz bicie, w rodku nocy. Wszystko to byo po to, eby zmusi mnie do powiedzenia, gdzie sprzedaem te rzeczy z zamku Chapultepec, ktre wedug nich ukradem. A to bya nieprawda, jasne? Ale nasza policja uywa takich sposobw, jak chce zmusi czowieka, eby si przyzna do winy. Nie tego, kto rzeczywicie jest winny, ale tego, kogo chc zmusi, eby si przyzna. Bo oni naprawd daj czowiekowi dobre bicie, sowo daj. Tak mnie bili nawet po brzuchu, e to chyba od tamtej pory jestem saby na brzuch. Za pierwszym razem byo tak: wal do drzwi celi i krzycz: Roberto Sanchez, wystp!". Miaem to psie szczcie, e siedziaem z najgorszymi zbrodniarzami z caego miasta i wszyscy wiedzieli, czym to si skoczy, jak kogo w ten sposb wywouj: dostanie rozgrzewk" (to takie wyraenie w cal, ale uywaj go nawet wadze wizienne). To znaczy, e bdzie bity. Wic nikt ju wtedy nic nie mwi. Patrz tylko na ciebie i czekaj, kiedy zaczniesz krzycze. 301 Wzio mnie trzech policjantw. Winiowie nazywaj ich barankiem, katem i pasterzem. Baranek to go, co przemawia do ciebie powanym

przyjacielskim tonem, z szerokim umiechem na twarzy, tak eby ci przyszo atwo przyzna si do winy. Pasterz to ten, co - mona by powiedzie - czeka tylko, co z tego wyniknie. A kat, no to wiadomo, sama nazwa mwi, co do niego naley. Wic ten pierwszy, to znaczy baranek, powiada do mnie tak: - Suchaj, chopcze, nie bd gupi, ju wpade, a moe by z tob jeszcze gorzej, no, cakiem le, moemy ci zatuc na mier. Od ciebie zaley, czy przestaniesz si upiera i wypiewasz nam wszystko. Wic zobaczymy: chcemy, eby zacz piewa i eby wykrztusi jeszcze paru takich witych jak ty. To o tych witych - oni po prostu chcieli, ebym im powiedzia, czy wiem co o innych rabunkach i tak dalej, jasne? Wic przystpuj do rzeczy: najpierw wypytuj mnie o ca mas rnych rabunkw, ktrych wcale nie popeniem, jakbym by najgorszym przestpc, a zapali mnie tylko na strzelaniu z procy do ptakw, wita prawda. I tak im powiedziaem. Jak zobaczyli, e nic ze mnie nie wydostan, kat zapa mnie i mwi: - A to ajdak, sukinsyn przeklty. - I waln mnie w odek, tak e si tylko schyliem i zakryem brzuch rkami. - Oho, prbujesz si broni. Daj lepiej temu spokj. - I zamierza si, tak jakby znowu mia mnie tam uderzy. A kiedy zasaniam si rkami, pakuje mi cios midzy ucho a szczk, i pniej ju tak stale. O mj Boe, jake ja z tego wyjd ywy? - pomylaem sobie. - Jeli tak bdzie dalej, nie wiem, czy wytrzymam. Warto przyzna si do czegokolwiek, eby przestali". Tak mi to przez myl przeszo, sowo daj. Ale milcz dalej, bo mam nadziej, e wytrzymam i jako przetrwam to bicie. A moe - myl sobie - bd jeszcze raz prbowali, moe jutro?". A tu nie, sze dni to si cigno, a bili, jak ju powiedziaem, trzy razy dziennie, a raczej cztery. Ale nie zmusili mnie, ebym powiedzia to, co chcieli usysze. Tak mniej wicej odbyway si wszystkie te rozgrzewki". Woaj ci po nazwisku, a caa reszta celi zaczyna ju podkpiwa sobie i woa: 302 No id, compadre. Rozgrzej ci tam troch, bo tutaj zmarz!" Najtwardszy chop dra, jak wiedzia, e go czeka dobre bicie. Nie byo takiego, ktry by nie krzycza - syszaem przez te sze dni, a przecie byy to na oko krzepkie chopaki, stuprocentowi mczyni. W tych sprawach jest zawsze jaka chorobliwa ciekawo. W naszej celi byo okienko, ktre na

nieszczcie wychodzio na korytarz: wdrapawszy si na nie, moglimy oglda, jak torturuj naszych towarzyszy niedoli. Przechodziem take tortur nazywan del ahogadito - mae topienie. Ka ci zrzuci wszystkie achy poza gatkami i znienacka, kiedy si najmniej tego spodziewasz, dostajesz w odek albo w wtrob i zanim zapiesz oddech, chwytaj ci za wosy i wpychaj ci gow do beczki z wod. Trzymaj ci pod wod przez par sekund - ale wydaje si, e to cae wieki - a potem mwi: Teraz bdziesz piewa". Nawet mwi nie mogem wtedy, c dopiero piewa, ale oni nie dadz ci nawet odetchn i zaczynaj na nowo. Przeklinaem tych facetw i w ogle cay wiat. Ca rodzin porozstawiaem im po ktach. A oni mnie dalej mczyli. S tacy, co w czasie tortur bior si za pici, ale to koczy si wtedy jeszcze gorzej. Poza tym topieniem byy jeszcze inne tortury, na przykad mapka": rozbieraj winia do naga i ka mu wej na drek, ktry idzie w grze pod sufitem przez ca dugo celi, a potem zawisn gow w d, przytrzymujc si kolanami. Bior potem przewd elektryczny pod napiciem i bij nim po jdrach. Ludzie mwi, e wielu tej tortury nie wytrzymuje i umiera. Inna znowu tortura polega na tym, e wczaj piecyk elektryczny i przytykaj do niego wierzchy doni. Mwi o tym wszystkim bez adnej przesady, bo nawet jakby kto chcia przesadza, jeszcze by to byo mniej ni najprawdziwsza prawda. Brak po prostu sw, eby opisa to, co si dzieje w tym wizieniu. Potem z Szstego Komisariatu przeniesiono mnie do wizienia i tu dostaem si w rce prawa. Przestpc najpierw posyaj do Komendy Gwnej i do Szstego Komisariatu na badanie. Metoda badania polega na tym, e bij czowieka i ka mu si przyznawa do zbrodni, ktrych wcale nie popeni. Ode mnie, chwaa Bogu, nic nie wydostali, dlatego e - jak myl - mniej mnie torturowali ni innych. 303 Twarze tych trzech policjantw naprawd wryy mi si w pami. Jeden z nich zosta potem zabity. Gdyby pozostali wpadli mi w rce, dabym im mono obrony i wtedy dopiero rzucibym si na nich, nie tak jak oni robili ze mn. Ale wszystkich policjantw, czy nosz mundur, czy nie, nienawidz. Wystarczy mi wiedzie, e s przedstawicielami tak zwanej sprawiedliwoci - gdyby to byo w mojej mocy, tobym ich zmit z powierzchni ziemi, tak na amen! Na drugi dzie wzili mnie z wizienia do sdu. Wyznaczyli mi spraw

w sdzie federalnym, bo byem oskarony o grabie dobra publicznego, to jest federalnego. Wsadzili mnie do wozu, ktry nazywa si tu Julia i w rodku ma du klatk, i razem z innymi winiami przewieli do sdu Santo Domingo na rogu ulicy Kubaskiej i Brazylijskiej. Butw ju nie miaem, tylko spodnie, cho waciwie zupenie podarte, tak samo jak koszula. Tylko nazwa zostaa z tej koszuli. Moje wasne ubranie ukrad mi jaki wizie, ktry je sprzeda, eby kupi sobie porcj mota czy marihuany. W samym wizieniu sprzedawali marihuan, kokain, heroin, opium, wszystkie rodzaje narkotykw. Taki jest tam wietny nadzr. Mona sobie wyobrazi, jaki wietny, skoro sami stranicy szmugluj do wizienia ten towar. Ja wci nie traciem nadziei i powtarzaem sobie w duszy: Wielki Boe, wielki Boe!". Jeli mam w sobie co dobrego, to chyba wanie t lep wiar w Pana Naszego, Chrystusa. Miaem nadziej, e Bg przeniesie jako moje myli do brata czy sistr, czy jakiego przyjaciela, i e kto z nich pokae si tu, pki jeszcze nie bdzie za pno. I rzeczywicie: staem przy zakratowanych drzwiach celi, w ktrej bylimy zamknici, kiedy zobaczyem idcego po schodach Manuela. Zawoaem do niego, gwizdnem, a on si obrci. Chcia podej do mnie, ale policja go zatrzymaa. Zwrciem si wtedy do starszego stranika, ktry nas pilnowa: - Prosz, niech mi pan pozwoli pomwi z bratem. Widzi pan, przez tyle dni byem trzymany w separo. Pierwszy raz go tu widz, nikt do tej pory nie wiedzia, gdzie jestem. - Dobra, niech bdzie, ale minut, nie wicej. 304 Wic odzywam si do Manuela. On mi da torb bananw i sweter. Oywiem si zaraz, bo pomylaem sobie: No, przynajmniej dowiedzieli si, e yj, a jak umr, bd wiedzieli, gdzie mnie szuka". Manuel zacz na mnie najeda: - Widzisz, dobrze na tym wyszede, to przez twoje wczgi. Przez to, e nie pracujesz, tak mwi ojciec. Zawsze sobie napytasz jakiej biedy. - No dobrze, bracie - mwi mu. - Moe by tak da temu spokj. Posuchaj mnie przynajmniej przez chwil. - I zaczem mu dokadnie wszystko opowiada, ale czas miaem ograniczony. Manuel spyta mnie, kiedy wyjd. - Tak samo wiem, kiedy wyjd, jak skd si tu wziem mwi mu.

Potem zabrali nas z powrotem do celi. Mnie dali na oddzia A, gdzie trzymaj najgorszych zbrodniarzy, sowo daj. Zawsze mnie zaliczali do tych najgorszych, cho z dum mog powiedzie, e jestem jak te ptaki, co przejd przez bagno, a pir sobie nie pobrudz. Wsadzili mnie najpierw do celi w gbi tego oddziau, gdzie grozio due niebezpieczestwo, e wplcz si w jak burd: albo mnie by zabili, albo ja bym kogo zabi. eby tego unikn, zapaciem majorowi par centavos, eby mnie przenieli do innej celi, bliej bramy. Miaem nawet szczcie, bo byo nas tam tylko omiu. Spalimy na brudnej cementowej pododze, a do przykrycia nie mielimy nic wicej, tylko to, co na grzbiecie. Siostry, Manuel, ojciec przychodzili mnie odwiedza pojedynczo, a ojciec zaj si tym, eby mnie std wycign. Przysa adwokata, ktry przez siedem miesicy wci mi dodawa ducha: Ju otrzymalimy zwolnienie, jutro std wyjdziesz, chopcze". Kiedy indziej mwi do mnie tak: Tym razem to ju na pewno, wychodzisz dzi po poudniu". Albo te: Wyjdziesz o pnocy. Rodzina po ciebie przyjdzie. Przynios ci ubranie i buty i prosto std pjdziesz razem z nimi do bazyliki podzikowa Najwitszej Pannie". Czekaem tej chwili z niecierpliwoci. Znw obiecaem Chrystusowi z Chalmy, e pjd do Niego z pielgrzymk, jeli sprawi, e przekonaj si o mojej niewinnoci. Dzie po dniu prosiem Go o to - kada chwila, kade uderzenie mojego serca byo zanoszon do Boga prob. I tak przez siedem miesicy. 305 W samym wizieniu nie brak rabusiw, ktrzy tu uprawiaj swoje rzemioso. Niektrzy robi sobie z rabunku regularne zajcie. Nie maj rodziny, a jak nawet maj, to nikt ich nie odwiedza, bo to prawdziwi zbrodniarze. Ot taki facet z zasady idzie na podwrze w czasie odwiedzin i przepatruje, kto dosta co takiego, co jemu by si przydao, eby mu to pniej zabra. Raz przyszli mnie odwiedzi Consuelo, ciotka Guadalupe, Marta i wuj Alfredo, niech odpoczywa w pokoju, i przynieli mi pi pesos. Jak na wizienie to zupenie zawrotna suma. Taki czy inny narkoman potrafiby dla takiej sumy popeni morderstwo. A jak wraca si z odwiedzin, ledwo otworzy drzwi celi, ju wyciga si do ciebie rka, wszyscy rzucaj si, zaczynaj krzycze i przeklina. Jak mwi tu w mamrze, podkrcaj faceta", to znaczy, odbieraj mu pienidze, ywno i co mu tam rodzina przyniosa.

Kiedy dostaem te pi pesos, wrciem do pustej celi. Podoga tu bya popkana, a w miejscach, gdzie wykruszy si cement, zbiera si kurz. Tam wanie woyem pienidze, wsunem je w szpar i wyszedem znw po moj porcj ywnoci. Wracam zjedzeniem, kiedy zaczyna si na mnie gapi jeden go, ktry nazywa si Aurelio. Uprzytomniem sobie, co mnie czeka, bo to taki narkoman, co stale chodzi zamroczony marihuan. Mam wraenie, e jakby mu rozwali gow, to zamiast mzgu byby w rodku dym z marihuany. To by go, co j pali od lat - wiem, bo raz mi sam powiedzia, kiedy bylimy, no, moe niezupenie przyjacimi, ale towarzyszami w niebezpieczestwie, jasne, nie? Wic Aurelio powiada: - Daj mi troch forsy na dyma". - Carambal Czemu mi wczeniej nie powiedzia, dabym ci pienidzy na sztacha. A tak, to moesz mnie nawet obszuka, goy jestem, dopiero co podzieliem si z chopakami, a teraz zszedem wanie na d i kupiem wieczk od tego gocia, co ma sklepik. I tak wydaem ostatniego centavo. - Szkoda gada. - I zapa mnie za rami, i zacz mn trz. - Nie bd uparty, bo ci zaatwi. Ja si wtedy wciekem i mwi: 306 - Nie bdziesz mnie obszukiwa, nie dostaniesz pienidzy na sztacha i w ogle odwal si, mwi ci. On wtedy wyciga n i zamierza si na mnie. Szczciem dla mnie nie trafi mnie ostrzem, tylko zamachn si, eby uderzy bokiem ostrza. Takie uderzenie nazywa si u nas planazo. Udao mi si podnie rk do gry i odbi cios wiec, ktr miaem w rku. To nie bya uczciwa walka: nie da mi nawet czasu, ebym te wycign n. I to mnie jeszcze bardziej rozwcieczyo. Natar na mnie znowu, a ja broniem si, jak si dao, i Bogu dziki wyszedem z tego ywy. Nic mi nie zabra, ale najadem si strachu jak diabli. To by pierwszy raz. Ale za drugim razem to naprawd mao brakowao. Byo to po godzinach odwiedzin i wracaem do celi, eby zoy jedzenie przyniesione mi przez rodzin. Nagle kto mnie wciga do celi, a tam jeden go przykada mi n do garda, a drugi trzyma n przy moich ebrach. Byo ich czterech. No, w takiej sytuacji, kady, kto ma troch oleju w gowie, ma jednak pietra, prawda? A wic najmdrzejsze, co mogem zrobi, to siedzie cicho i robi, co mi ka.

Jeden z nich mwi: - Trzeba nam forsy na ig. Bo trzeba wam wiedzie, byli to tacy, co brali morfin w zastrzykach. - Dobra, niech bdzie, ale zostawcie mi co, eby mi starczyo na wieczk czy kawaek chleba. - Ile masz przy sobie drobniakw? Miaem chyba cztery czy pi pesos. - Dobrze, zostaw sobie jednego. Sowo daj, to byy niebezpieczne typy. Cho tak naprawd to mi ich al, bo jak nie dostali narkotyku, bywali w okropnym stanie. Cierpieli strasznie: tarzali si po pododze, wili si, mwili, e boli ich cae ciao. Czuli podobno, jakby co ich palio w rodku. Wiadomo - takiego narkomana to poznasz po twarzy na kilometr, sowo daj. Jak si wypiera, wystarczy popatrze na pokute rce. Wic co tu byo robi, cho czuem si naprawd wcieky jak byk. Ale nie miaem innego wyjcia. Gdybym straci gow i zacz si broni, jeszcze gorzej by si to skoczyo. 307 Oczywicie, e to s rzeczy zabronione, jasne, ale niestety, jak stranicy widz co takiego, to si tylko odwracaj w drug stron. Na kadym korytarzu jest budka wartownicza z telefonem i stranik uzbrojony w pistolet maszynowy. Ale jak dochodzi do bjki, stranik tylko patrzy i nawet palcem nie ruszy, eby bjk przerwa. A bez trudu mgby zadzwoni do Komendy Gwnej i powiedzie, eby przysali kogo, kto by rozdzieli walczcych, bo jak dwch winiw zacznie si bi, to za chwil bd si bi i inni, i wszyscy w celi na tym cierpi. Dzie w wizieniu zaczyna si pobudk o szstej rano. Cztery patrole, kady na jeden szereg celi, przechodz, walc kijami w drzwi tak, eby si wszyscy pobudzili. Stranicy krzycz: Wstawa, sukinsyny, kiblarze, koniec tego uywania! Stawa w szeregu po kasz i piewa modlitw, bo nigdy z tego mamra nie wyjdziecie!" Tak te zbje potrafi gada! Moim zdaniem to cae wizienie i wszystkich tych facetw tylko w powietrze wysadzi. Potem schodzimy na d i ustawiamy si w szeregu na apel. Po pewnym czasie zostaem kapralem i miaem obowizek przeprowadza poranny apel. Wywoywaem ludzi po imieniu, a kady odpowiada mi swoim nazwiskiem. Kiedy wszyscy byli przeliczeni, skadalimy meldunek majorowi.

Potem trbacze graj rancho, apel na niadanie, i ustawiamy si wszyscy w kolejce po jedzenie. Dostajemy kasz kukurydzian z mlekiem, buk, fasol i dzbanek wody. Potem schodzimy na d na musztr, co trwa jakie trzy godziny. Na te wojskowe wiczenia nie chodziem, bo w bardzo krtkim czasie zostaem, jak to si mwi, influyente. To znaczy, e co tydzie paciem jedno peso majorowi z naszego oddziau, eby zaznacza moj obecno. Major by takim samym winiem jak my wszyscy, tyle tylko, e naleao do niego pilnowanie porzdku, przyjmowanie skarg i takie tam rzeczy. A jak mu da jedno peso, to nie trzeba wstawa o szstej rano ani chodzi na musztr. A ja dlatego nie chciaem chodzi, bo nie miaem butw. Po musztrze kto chcia, mg wrci do swojej celi. Albo mona byo chodzi po podwrzu, tam i z powrotem, jak lew zamknity w klatce. Ja naleaem do tych lww. 308 W poudnie znowu trbili na apel. Potem kady dostawa swoj porcj, zwykle fasol, ry, miso i chleb. Wydaje mi si, e miso to bya duszona konina, cho miaa to by jakoby woowina. W kadym razie poudniowy posiek by troch lepszy. Potem zbirka na robot albo znowu trzy godziny musztry. I z powrotem do celi. O szstej wieczorem znowu zbirka na opuszczenie flagi. Potem apel na posiek. Na wieczr dawali kaw z mlekiem albo kasz kukurydzian i chleb. I z powrotem do celi, a pniej zasuwali zasuwy i wszystkie cele byy ju zamknite na noc. O dziewitej by sygna do gaszenia wiate, ale przedtem jeszcze zaczynaa dziaa nocna zmiana" - cho waciwie to oni przez cay dzie mieli robot. To ci, co handluj narkotykami. Obchodz ukradkiem wszystkie cele, jakby sprzedawali papierosy czy sodycze. Komu towaru za jedno peso?" albo za dwa. Ludzie woaj ich: Psst!", tak jak normalnie woaj na domokrcw. - Daj tu jednego peta. Co to za gatunek? - Czysta koza. - Na pewno koza? - No jasne. Barani ogon. Nawet jak winiowie stoj w szeregu, w cigu dnia, zaczynaj wyuskiwa marihuan, to znaczy wyjmuj nasiona. Potem skrcaj papierosy z pakowego papieru i pal to, jakby to bya najnormalniejsza rzecz w wiecie. No, oczywicie nie tak cakiem jawnie, tylko troch ukradkiem,

ze wzgldu na stranikw. Naprawd ciko byo; i trudno to opisa. Cho nie wiem jak si staram, nie udaje mi si. Trzeba to przej samemu albo przynajmniej zobaczy, eby wiedzie, jak to jest. Bandy, ktre dziaaj na terenie wizienia, to najgorsze bandy, jakie widziaem w yciu. Bo skadaj si z typw, ktrym ju wszystko jedno, czy s na wolnoci, czy w mamrze, czy kogo zamorduj, czy sami zostan zamordowani, jasne? eby dosta si do ktrej z takich band, trzeba mie jakich dwch lub trzech ludzi na sumieniu. Takie bandy powstaj na terenie wizienia, ale kiedy ju ich czonkowie zostaj zwolnieni, trzymaj si razem poza wizieniem i razem dokonuj rnych zbrodni. 309 Przywdca takiej bandy nie przyjmuje byle kogo i nikt nie moe przyj sobie ot tak, po prostu, i poprosi, eby go przyjto. Dobiera sobie ludzi spokojnie, wedle swojego gustu. Pomwi z jednym facetem, potem z drugim. A winiowie, cho policji nie chc nic powiedzie, bo skazano by ich na mier, pomidzy sob rozmawiaj swobodnie o tym, co ktry ma na sumieniu. W ten sposb szef bandy o kadym co wie i jak ju postanowi zaproponowa komu przystpienie do bandy, mona by pewnym, e to jest lepszy" go. W mojej celi nie byo bandy, ale dowiedziaem si, e gdzie indziej s - przez to, e byem chicharo, sprztaczem w wiziennym zakadzie fryzjerskim. Ale potem znw przenieli mnie do piekarni. W piekarni pracoway najgorsze typy. Facet, ktry by moim szefem, by przywdc jednej z najwikszych band. Co prawda nigdy nikomu nie zaszkodzi, ale tak wanie jest z tymi, co stoj na czele bandy. Taki dowiadczony szef nigdy nic nie powie, chyba e w oszoomieniu narkotykiem, kiedy umys ma osabiony. Wtedy zaczyna by szkodliwy. No wic byo tak, e usyszaem, jak rozmawiaj o bandach. Raz chopaki powiadaj do mojego szefa: - Wiesz co, ka std odesa tego szczeniaka. - Nie, przy nim moecie mwi cakiem spokojnie, to kole na poziomie. Fajnie si zachowa, jak Aurelio wycign na niego n. Ta rozmowa miaa miejsce w momencie, kiedy po raz pierwszy szef rozwaa moliwo przyjcia mnie do bandy. A oni powiedzieli: - Dobra, pamitaj, szczeniaku, ani mru-mru o tym, co tu usyszysz. - No pewnie - mwi, ale waciwie to nawet nie mylaem, e co wanego usysz. Chopaki mwiy takim cal, e czasami nie mogem

wprost rozrni sw, sowo daj. Szykowali wtedy prb ucieczki, ale jako nic z tego nie wyszo. Bandy miay wadz nie tylko nad winiami, ale te nad stranikami, a nawet dowdc stray. Jedna banda opanowaa nawet dyrektora wizienia. To cakiem niele, co? Waciwie robi to jeden wizie, nazwany ab. By to go, ktry zabi sto trzydzieci dwie albo sto trzydzieci cztery osoby. By, o ile pamitam, onierzem w piechocie i raz, kiedy by na subie, zaczy si jakie studenckie rozruchy. Ludzie do tej pory 310 nie bardzo wiedz, jak to si stao: do, e aba zacz strzela w tum. Kropi do tych studentw ze swojego pistoletu maszynowego tak, e padali jak muchy. Mia na swoim koncie ponad setk zabitych, a na dodatek zaatwi jeszcze w wizieniu jakiego kanciarza i jednego stranika. To wcale nie byy plotki, e aba opanowa dyrektora wizienia, sowo daj. Chodzi sobie swobodnie po caym wizieniu, a jak si natkn na dyrektora, to mu sam wchodzi w oczy. A jak si temu abie co nie spodobao - no... na przykad uwaa, e co trzeba zrobi dla winiw, to tylko mwi: Trzeba to bdzie zaatwi". Mwi to niby tak, jakby myla na gos, wic dyrektor mg go dobrze sysze i wyda odpowiednie rozkazy. Z tym ab miewaem rne transakcje. Kiedy pracowaem w piekarni, nieraz kradem dla niego. Kradem smalec, szczotki - co tu duo mwi, jeli nie ukradem matki dyrektora, to tylko dlatego, e nigdy do nas nie zachodzia, to fakt. Oczywicie dostarczaem mu to wszystko, a on co mi zawsze paci. Nie powiem, ebym by dumny z tego powodu, ale w moim pooeniu musiaem to robi, bo w przeciwnym razie mieliby mnie tam za najgorszego primo, no nie? Primo to takie przeklestwo, znaczy mniej wicej tyle, co cykor. Wic wszystko to zanosiem abie, ktry mia w samym wizieniu sklep. Sprzedawa papierosy i inne rzeczy. Nawet jeeli wizie nie trzyma z dyrektorem wizienia, to i tak moe sobie zaoy prywatny sklepik, jeli ma tylko pienidze, sowo daj. Trzeba, co prawda, zapaci za to nieprzytomn kup forsy, ale mona dosta pozwolenie. Jest takich dwch braci z grubsz fors, ktrzy w samym wizieniu prowadz restauracj Juana. Ludzie mwi, e to najlepsza restauracja w Meksyku. Co do ycia seksualnego, to ju powiadam, nie moe by wikszego rozwydrzenia, mimo e homoseksualici s oddzieleni od mczyzn. Maj osobny oddzia w gbi wizienia, sowo daj. Ci niby-mczyni, bo nie wiem sam, jak ich inaczej nazwa, siedz na tym swoim oddziale w takich

jakby drewnianych budach. I wida jak jeden go w biay dzie szminkuje sobie usta, inny znw pierze, jeszcze inni robi tortille albo flirtuj. Niestety, nie brak w wizieniu typw tak zepsutych, tak nisko upadych, e jak ich ogarnia podanie, a nie ma kobiety, eby mogli zaspokoi swoje chci, to daj stranikowi apwk, pidziesit centavos albo 311 jedno peso, za pozwolenie wejcia na jota, to znaczy oddzia homoseksualistw. Ale mona sobie wyobrazi, co si dzieje, jak taki tam wejdzie. Wybiera sobie dziewczyn", ktra mu si najbardziej podoba. Wszyscy chodz tam ubrani jak kobiety, tylko jak ma by inspekcja, to si przebieraj po msku. Taki przepis, no nie? Te historie z homoseksualistami robiy na mnie wielkie wraenie. Jednego dnia nadawali przez wizienne goniki wiadomo, e jeden z winiw zosta odesany do Tres Marias za gwat na innym winiu, osiemnastoletnim chopcu. W naszym wizieniu byy i kobiety, ale na osobnym oddziale. Nikomu tam nie wolno byo wchodzi. No, waciwie nie powinienem mwi, e nikomu, bo apwka moe w wizieniu bardzo wiele. Jak kto zechce przekupi stranika albo dwch, to i tam moe si dosta. Ale na to si ju atwiej zgodzi, bo to przynajmniej rzecz z kobietami, no nie? Ja nigdy nie odwiedzaem w wizieniu adnej kobiety, bo zawsze miaem z tym przygody. Poza tym to due ryzyko. Jeli przyapi kogo na tym, e przekupi stranika i opuci swj oddzia, to go zamykaj do separatek w Tres Marias. Jest to okrgy budynek wizienny z jedn wspln podog, tak e wszystkie cele s w ksztacie trjktw. Dach okrywa tylko poow celi. No, mona sobie wyobrazi, jak okropnie mokro i zimno jest tam w czasie deszczu, zwaszcza noc. W cigu dnia mona by na socu albo w cieniu, ale nie ma si prawa pali ani mie koca, ani w ogle nic. Tu wanie, w wizieniu, gdzie przesiedziaem par miesicy, spotkaem Ramona Galindo. Znaem Ramona i jego braci, kiedy byem ptakiem, ale on by starszy ode mnie. Sprzedawali wgiel drzewny na ulicy Ogrodniczej i byli tak samo biedni jak my wszyscy. Potem Ramon zdoby sobie jako rower i zaoy przedsibiorstwo wynajmu. Nie wiem, jak on to zrobi, cho mog sobie cakiem dobrze wyobrazi, ale rozwin to przedsibiorstwo na cakiem du skal. Potrafi sobie zbudowa przyzwoity dom i zosta lichwiarzem. Poycza pienidze na dwadziecia procent miesicznie, kupi sobie samochd i y w dostatku.

Pniej dowiedziaem si, e mia rne transakcje z mnstwem podejrzanych ludzi, z ktrymi spotyka si w miejscowych lokalach i barach. 312 Straszny by z niego pijus; znajdowano go czsto spitego do nieprzytomnoci i rozoonego na ulicy, a jednego dnia przysig sobie, e nie tknie ju ani kropelki. Dotrzyma sowa i od tej pory wszystko mu dobrze poszo. Zacz bardzo ostronie skupywa lewe" artykuy od swoich co bardziej zaufanych przyjaci i w niedugim czasie zosta jednym z najbogatszych ludzi w naszej dzielnicy. W wizieniu siedzia za zabicie takswkarza w ulicznej bjce. Kiedy go spotkaem, by ju wiziennym instruktorem obrony osobistej. Nie wiem, jak on to zrobi, ale potem zosta naczelnikiem caego personelu wiziennego, a skoczy jako kto blisko zwizany z szefem tajnej policji. To fakt, e wyszed z wizienia jako agent tajnej policji, a jego synowie s dzi policjantami. Cakiem zgrabnie to zrobi, poniewa w dalszym cigu skupywa skradzione towary. Wiem o tym wietnie, bo sam zostaem jego praw rk. Ot tak to wygldao przez te siedem miesicy, ktre spdziem w wizieniu. W tym czasie nauczyem si te czego, co si tyczy przyjaci. Ci, co si nazywali moimi przyjacimi, kiedy miaem pienidze, i co wczyli si za mn, kiedy chodziem na wolnoci, nie zadali sobie trudu, eby mnie teraz odwiedzi. Jak mi si noga powina, to nie pamitam nawet, eby ktry cho przesa pozdrowienia przez moj rodzin. Przekonaem si wtedy, e bardzo mao jest prawdziwych przyjaci na tym wiecie. Zwolnili mnie wtedy, kiedy si najmniej tego spodziewaem. Wiele razy wozili mnie do sdu tym wiziennym wozem Juli". Wreszcie skonfrontowano mnie z dwoma dozorcami parku Chapultepec. Tego dnia, kiedy mnie wypuszczono na wolno, byem te w sdzie, wci jeszcze bez butw, w ubraniu, ktre naprawd obraao godno czowieka, wiziennym pasiaku, w ktrym czowiek wyglda jak zebra. Przyszli te ojciec i Marta. Adwokat powiedzia, e bd wypuszczony, bo schwytali winnego. - Wic prosz, wybaczcie nam - powiedzia sdzia. A ja jemu na to: - Czy pan myli, e mwic wybaczcie", przekreli pan siedem miesicy mki, ktr tu przeszedem? A moralne cierpienia mojej rodziny? A to, e jestem na reszt dni napitnowany? Aon:

313 - No, no, nie traktujcie tego w ten sposb, bo jeszcze tu moecie zosta. Wic co miaem robi, milczaem ju. Gdybym si upiera, to niejedno mgbym wadzom opowiedzie. A tak byem wolny, a na drog dostaem od nich przepraszam", nic wicej. Przepraszamy, zapalimy ju winnego". Mj biedny ojciec musia zapaci 1200 pesos, eby mnie wydosta na wolno. To by czysty rabunek, bo sprawa bya atwa i adwokatowi nie naleao si takie honorarium. Nie mieli przeciw mnie adnych dowodw rzeczowych, a jeli chodzi o wiadkw", to dwch twierdzio zupenie co innego ni trzej pozostali. Przyznaj, e jeli kto popeni przestpstwo, powinien by ukarany, ale ja zostaem faszywie oskarony. Przedtem, zanim doznaem na sobie tej niesprawiedliwoci, wierzyem w prawo, ale potem ju nie. Jeeli to ma by sprawiedliwo, to co bdziemy nazywa niesprawiedliwoci? Siedem miesicy wyrwali mi z ycia! Nie powiem, ebym by zgorzkniay, ale nienawidz teraz kadego, kto jest przedstawicielem prawa. Policja i tajna policja to zwykli zodzieje, tyle e z uprawnieniami. Bij czowieka za kady drobiazg. W kadej chwili gotowy jestem stan przed nimi i powiedzie im to w oczy. I dlatego, gdzie tylko si zdarzy jaki strajk czy rozruchy, zawsze si w to wmieszam, nie pytajc nawet, o co chodzi, po prostu po to, eby mie okazj do bicia policji. A jak zabij jakiego policjanta, to moe nie jestem szczliwy, ale mam poczucie, e dosta, na co zasuy. Nie ma tu adnego prawa; tylko pici i pienidze - to si najbardziej liczy. To jest prawo dungli, prawo silniejszego. Ten, kto mocno stoi finansowo, moe si mia z wszystkiego. Popeni najgorsze zbrodnie, a dla sdu i policji bdzie niewinny jak baranek, bo ma pienidze, moe dawa. Za to jak biedak popeni mniejsze przestpstwo, sprawa wyglda cakiem inaczej. To, co mnie spotkao, to tylko tysiczna cz tego, co spotkao i spotyka wci innych. Naprawd nie wiem, co to jest sprawiedliwo, bo jej nigdy nie widziaem. Jeli istnieje pieko, to jest wanie tu, w wizieniu. Najgorszemu wrogowi nie ycz, eby si tu znalaz. Szeciu chopakw z Casa Grande 314 siedziao w wizieniu, ale tylko jeden z nich by zbrodniarzem. Pozostali, jak i ja, wpltali si w bied przez jak bjk albo po prostu mieli

pecha. Nie chc przez to powiedzie, e i mnie si nie naleaa nauczka, bo cho nie zrobiem tego, o co mnie oskarali, niejedno miaem na sumieniu. Byem zym synem, zym bratem, byem pijakiem... Mam to przewiadczenie, e zasuguj na kar, ale nigdy nie przestan si skary na to, e zamknli mnie niesprawiedliwie. Meksyk to moja ojczyzna, no nie? I kocham j naprawd gboko, szczeglnie stolic. Mamy tu wolno sowa, a przede wszystkim tak wolno robienia, co si komu podoba, jakiej nie widziaem nigdzie indziej. Tu zawsze potrafiem zarobi - mona si utrzyma przy yciu choby sprzedawaniem pestek z dyni. Ale jeli chodzi o tutejszych ludzi, mieszkacw Meksyku, to nie mam o nich najlepszego wyobraenia. Nie wiem, moe dlatego, e i sam nie bardzo adnie si zachowywaem, ale wydaje mi si, e brakuje im dobrej woli. Dziaa tu prawo silniejszego. Tym, ktrzy upadn, nikt nie pomoe; przeciwnie, jak si da, to ich jeszcze bardziej pokrzywdz. Jak kto si topi, to go wepchn pod wod. A jak kto si chce stamtd wydosta, cigaj w d. Nie jestem wyksztacony, ale w robocie zawsze si wybijaem. Zarabiaem wicej ni moi koledzy w pracy. Jak tylko to zauwayli, zawsze potrafili mnie jako skci z szefem i pozbywali si mnie. I zawsze si znajdzie taki, co bdzie opowiada, kto krad, kto zabija, kto to a to powiedzia, kto schodzi na z drog. A moe to przez brak wyksztacenia? Tylu ludzi nie umie si nawet podpisa nazwiskiem! Mwi si u nas o rzdach konstytucyjnych. To pikne sowo, adnie brzmice, ale nawet nie wiem, co ono znaczy. Wedug mnie, to rzdzimy si tu przemoc. Nasze ycie to zabjstwa, kradziee, napady. yjemy w popiechu i stale musimy si pilnowa. Wypucili mnie z wizienia okoo wp do trzeciej po poudniu. Poszedem prosto do Villi podzikowa Przenajwitszej Pannie. Powiedziaem rodzinie, e lubowaem pj z pielgrzymk do Chalmy. Nie bya to pora roku, w ktrej odbywaj si uroczystoci ku czci Pana Jezusa z Chalmy, i nikt nie chcia ze mn i. Ciotka Guadalupe powiedziaa 315 mi jednak, e powinienem dotrzyma tego, co lubowaem, wic poszedem zupenie sam. Tym razem szedem boso przez ca drog z Santiago do Chalmy, jakie trzydzieci do trzydziestu piciu kilometrw. Szedem, nie zatrzymujc si. Ciko byo. Droga bya tak botnista, e pod nogami czuem jakby gum do ucia: stopy zapaday si w gb, kaleczyy o kamienie.

Nie zwracaem uwagi na bl, Mylaem tylko o tym, eby wypeni lubowanie i nie zawrci z drogi. Im gorsza droga, tym lepiej dla mnie - mylaem - bo im bardziej cierpi fizycznie, tym bardziej jestem zadowolony". To by dla mnie cel pielgrzymki - cierpienie i ofiara. Wyruszajc w drog, byem przybity i zrozpaczony, ale w drodze powrotnej czuem ju tylko jak ogromn ulg. W krtki czas potem zapaa mnie znowu policja i wsadzia do wizienia za to, e w czasie tych siedmiu miesicy, ktre spdziem w wizieniu, nie meldowaem si, co mi nakazano po moim pierwszym przestpstwie. Jeli si nie zameldowa trzy razy z rzdu, to nadzr wiziennictwa zawiadamia tajn policj i policja zaczyna takiego czowieka poszukiwa. Wydaje mi si, e to musi by sprzeczne z konstytucj, bo nadzr wiziennictwa powinien mie wasn prywatn policj, a nie odwoywa si do sdownictwa. W kadym razie wyszedem bardzo prdko. Troch si pokrciem przy domu i wyjechaem do Veracruz. Consuelo Tego wieczoru, kiedy Marta nie wrcia do domu, bardziej ni o ni martwiam si o to, co powie ojciec. Roberto szuka jej wszdzie, gdzie mg, a mymy z Paul czekay w domu. Wreszcie usyszelimy, e ojciec kluczem otwiera drzwi. Udaam, e jestem zajta szyciem; Paula ju spaa, dziecko te. Ojciec zaraz spyta: - Gdzie Marta? - Gos mia suchy i karccy Nie miaam odpowiedzie. Roberto zerwa si jak zwykle, kiedy ojciec wchodzi, i powiedzia: - Nie wrcia do domu. Bylimy przygotowani na potok ostrych sw i przeklestw, ale ojciec zawsze potrafi zrobi nam niespodziank. Powiedzia tylko: - Ay, ay, chodmy jej szuka. - I obaj wyszli. W chwil pniej usyszaam, e Manuel gwide pod drzwiami, i otworzyam mu. Nigdy nie pyta o nikogo z rodziny i tym razem byo to samo. Nic mu nie powiedziaam, tylko patrzyam, jak rozkada swoje ko" na pododze. Lea ju, kiedy wszed ojciec. - No i co? Wrcia? Manuel zerwa si, nie rozumiejc, o co chodzi. Wtedy ojciec na niego: - Id szuka siostry, ty cabrn, bkarcie! Leysz tu sobie, a jej nie ma w domu. Le! Manuel by zwykle powolny w spenianiu rozkazw, ale tym razem

polecia jak na skrzydach. 317 Wszyscy trzej wrcili bardzo pno. Ojciec mia twarz tward i pen goryczy, Roberto zwiesi gow, Manuelowi oczy si zamykay. Ojciec kaza nam i spa i zgasi wiato. Widziaam go dobrze, jak sta w kuchni, niski, nieruchomy, jakby wronity w cementow podog. Pali papierosa, czerwony punkcik arzy si w ciemnoci. Nie rozumiaam, jakie ma znaczenie to, co zrobia siostra. Wiedziaam tylko, e ojciec jest smutny, zgnbiony. Czekaam i czekaam bez koca, a usnam. Wczenie rano ojciec obudzi chopcw i kaza im i szuka Marty. Zostawi mi numer telefonu do swojej restauracji i wyszed do pracy. Koo trzeciej po poudniu zjawia si Marta. Tak dziecinnie wygldaa, z warkoczami, w skarpetkach! Zdaje si, e czekaa na awantur, a ja istotnie nie zawiodam jej oczekiwa. Powanie potraktowaam swoj rol starszej siostry. - Gdzie bya tej nocy? Odwrcia si i spojrzaa na mnie z pogard, co mnie doprowadzio do wciekoci. Powiedziaa mi co obraliwego, a ja zapaam za pas, ktry wisia nad drzwiami. Udao mi si uderzy j tylko par razy, bo si bronia, drapic i wrzeszczc. Potem wrci do domu Roberto, wic skoczyymy si bi. Wyszam na podwrze do zbiornika z wod obmy rce z krwi i tam dowiedziaam si od Ireli, e Marta spdzia t noc z Crispinem - tym, co pniej zosta jej mem. Wtedy zrozumiaam i zaczam paka tak, e nie mogam przesta. Rodzice Crispina przyszli rozmwi si z moim ojcem, ale nie syszaam nic, bo mnie wysano z domu. Kiedy Marta zamieszkaa z Crispinem, byam okropnie za. Marzyam o tym, e bdzie si uczya, e czysto ubrana i w okularach bdzie chodzia do szkoy. Wyobraaam j sobie w dniu jej pitnastych urodzin i w dniu lubu, jak ojciec prowadzi j do otarza. Teraz na miejsce tych marze jawi si przed oczyma koszmar: moja siostrzyczka, yjca na wiar, w ciy, wychodzca na plaza w podartym fartuchu, z potarganymi wosami i w klapicych pantoflach. Tak rozwiao si jeszcze jedno z moich zudze. Kiedy po raz pierwszy wybraam si do pokoju, ktry Crispin urzdzi dla Marty, stwierdziam, e jest tam wszystko, co trzeba: ko, st 318

i krzesa, may naftowy piec i wystarczajca liczba talerzy i garnkw. Zrobio to na mnie wraenie. Ale pniej dochodzio wci midzy nimi do okropnych ktni, a jak Marta mi powiedziaa, e Crispin j zbi, byam po prostu wcieka. Uwaaam, e to zazdronik i brutal, e jako m nie spenia swoich obowizkw. Kiedy si kcili, wtrcaam si i zawsze broniam siostry. Potem jednak, jak usyszaam o wszystkim z ust Crispina, przekonaam si, e wina bya po stronie Marty. Upieraa si, e bdzie w dalszym cigu chodzia z Robertem i ze swoj dawn band przyjaciek. A jak Crispin si nie zgadza, grozia, e napuci na niego Roberta. Roberto we wszystkim popiera Mart, a skutek by taki, e Crispin nie chcia, eby ktokolwiek z nas ich odwiedza. Kiedy robiam Marcie wyrzuty, e nie utrzymuje domu w czystoci albo e nie sucha ma, napadaa na mnie i oskaraa mnie, e kocham Crispina. Potem przestaam si ju wtrca w ich sprawy, ale w dalszym cigu jestem przekonana, e gdyby Marta lepiej si zachowywaa, mogliby y sobie z Crispinem cakiem dobrze. W domu Paula spodziewaa si drugiego dziecka. Ojciec przecign drut przez pokj, eby osoni firank jej ko, i za t firank urodzi si Alanes. Przeszo rok pniej przyszed na wiat Domingo. Przyjcie na wiat kadego bratanka czy bratanicy byo zawsze mile widziane, ale ulubienic bya zawsze pierwsza - Mariquita. Rozweselaa cay dom; ja wprost j uwielbiaam. Z czasem pokochaam te Paul, ktra bya zupenie jak wita. ya tylko dla dzieci, cho chowaa je tak ostro, e mnie nieraz zo braa. Moja Mariquita miaa dopiero jedenacie miesicy, kiedy si ju zapoznaa z rk matki. Nie wiedzie czemu, Paula zawsze zrzucaa na malutk odpowiedzialno za wszystko, co zmalowali jej bracia. Czy zmoczyli ko, czy przewrcili si, czy co stukli, zawsze Mariquicie dostao si po tyeczku albo wytargana bya za wosy. Nie miaam si nigdy wtrca, ale wychodziam wtedy z domu, trzaskajc drzwiami. Paula kochaa Manuela, choby j najgorzej traktowa. Staraa si zawsze osania jako jego sprawki i nigdy - ani nam, ani ojcu - nie skarya si na niego. Cay dzie schodzi jej na szyciu, naprawianiu 319 odziey i pilnowaniu dzieci. Rzadko bywaa w kinie albo wychodzia gdzie, rzadko sprawiaa sobie now sukienk. Manuela nigdy nie byo w domu, wraca po pnocy. Paula o kadej porze gotowa bya usugi-

wa mu, zapalaa wiato i budzia wszystkich, eby przyszykowa mu jedzenie. Czasem znowu o trzeciej czy czwartej nad ranem on zapala wiato i czyta. Mnie to denerwowao, bo musiaam wczenie wstawa do pracy, ale Paula nigdy ani sowem si nie odezwaa. Nie pamitam, ebym widziaa kiedy ze strony brata jak serdeczno w stosunku do ony. Odzywa si do niej ostro albo wcale; najczciej siedzia pogrony w pimie ilustrowanym albo powieci odcinkowej. Nie wierz, eby j naprawd kocha. Wola nawet spa na pododze ni cisn si w ku razem z ni i dziemi, ale to fakt, e ich ycie maeskie nie byo atwe, bo nigdy nie mogli zosta we dwoje. Od czasu do czasu mwili nam, e id do kina, ale mam wraenie, e zamiast tego szli do hotelu. Dopiero jak podrosam, przekonaam si, jakie ograniczenia trzeba znosi, kiedy si mieszka ca rodzin w jednym pokoju. Jeli chodzi o mnie, to szczeglnie przykre byo to, e wyrywano mnie cigle z moich marze, bo yam w wiecie fantazji i lubiam ni na jawie. Nieraz bracia przywoywali mnie do rzeczywistoci, woajc: Hej, co si z tob dzieje? Wygldasz tumanowato". Albo syszaam nagle gos ojca: Obude si, no! Zawsze gdzie w chmurach! Rusze si, szybciej!" Wracajc na ziemi, musiaam zapomnie o adnym domu, ktry widziaam w wyobrani, i patrzyam na nasz pokj jeszcze bardziej krytycznie. Ciemna szafa z niepoliturowanego drzewa, tak wska, e przypominaa mi trumn, zatoczona bya ubraniami piciu, siedmiu albo i dziewiciu osb, w zalenoci od tego, ile nas akurat wtedy mieszkao. Take komoda musiaa suy caej rodzinie. Ubra si czy rozebra tak, eby nie by widzianym, byo naprawd trudno. Wieczorem musielimy czeka na zgaszenie wiata, aby rozebra si pod kocem, lub i spa w ubraniu. Antonia mniej si przejmowaa, czyj kto zobaczy w koszulce, ale Paula, Marta i ja byymy bardzo wstydliwe. Take Roberto wstawa z rana owinity w koc i szed si ubiera do kuchni. My, kobiety, ubieraymy si dopiero wtedy, kiedy wyszli 320 mczyni i dzieci i mona byo zamkn drzwi. Ale wanie kto chcia wtedy wej, kto si dobija niecierpliwie i woa, eby si popieszy. Nie mogymy nigdy ociga si z ubieraniem. Gdyby tak mona byo poguzdra si troch przed lustrem, uoy sobie wosy, zrobi makija - byby to najwikszy luksus. Nigdy to nie byo moliwe z powodu drwin i wymiewa, bo stale kto by w pokoju.

Moje przyjaciki z Casa Grande skaryy si tak samo na swoje rodziny. Do dzi spogldam w lustro popiesznie, jakbym robia co zego. Musiaam take znosi rne uwagi, kiedy chciaam popiewa, pooy si w jakiej wygodnej pozycji albo w ogle zrobi cokolwiek, co nie byo przyjte w mojej rodzinie. Kiedy si mieszka w jednym pokoju, trzeba - chcc nie chcc - dopasowa si do rytmu ycia innych, nagina si do woli silniejszych; innego wyjcia nie ma. Ojciec by pierwszy, potem Antonia, ktra robia, co chciaa, potem La Chata, wreszcie bracia. Sabszym mogo si co podoba albo nie podoba, mogli si zoci albo oburza, ale nigdy nie mogli wyraa swojego zdania. Wszyscy na przykad musielimy i do ka o tej samej porze, wtedy kiedy ojciec kaza. Nawet jak ju bylimy doroli, mwi tylko: Spa. Jutro dzie pracy". Mogo to by zupenie wczenie, o smej czy dziewitej wieczorem, kiedy jeszcze wcale nie bylimy picy, ale poniewa ojciec musia nazajutrz rano wsta wczenie, trzeba byo gasi wiato. Nieraz chciaam wieczorem co narysowa albo przeczyta, ale ledwie zaczam, ju syszaam: Spa! Gasi wiato!", i kadam si, majc wci w gowie rysunek albo jak niedokoczon histori. W cigu dnia jedna Antonia wybieraa programy radiowe, ktrych wszyscy musielimy sucha; wieczorem - ojciec. Szczeglnie nie znosilimy dziecicych Zgaduj-zgaduli" (los nios Catedrdticos), bo ojciec mwi wtedy: - Omioletnie dziecko i tyle wie - a wy, osy, nie chcecie si uczy. Bdziecie potem paka. Jakemy si bili o to radio, kiedy w domu nie byo ojca ani Antonii! Kiedy domem zajmowaa si La Chata, rzdzia si w nim po swojemu. Kazaa nam czeka na podwrzu, pki nie skoczy sprztania, a czasami 321 byo tak zimno, e musiaam na gwat i do ubikacji. Ona nie chciaa mi otworzy drzwi, a skakaam pod drzwiami, drc si tak, e syszeli wszyscy ssiedzi: - Ay, La Chata, wpu mnie. Musz wej. Ju duej nie wytrzymam. Wtedy wpuszczaa mnie, ale zostawiaa wejciowe drzwi otwarte, tak e przechodzcy podwrzem mogli widzie moje nogi pod drzwiami ubikacji. Prbowaam si ukry jako i bagaam j, eby zamkna drzwi na dwr. Ale ona mwia tylko:

- Och, co to szkodzi, jak zobacz. Dziecko jeste. Ubikacja, z tymi drzwiami, ktre nie dochodziy do podogi, nie zapewniaa waciwie adnego odosobnienia. Bya tak ciasna, e La Chata musiaa wchodzi do niej bokiem i uchyla aluzj, eby w ogle si. Antonia zawsze musiaa paln jaki art o tym, kto tam akurat siedzia. Jeli Manuel nie wychodzi za dugo, co mu si najczciej zdarzao, mwia: - Kocze ju! Czy mam ci moe przynie noyczki? - Do mnie znowu: - Jeszcze tam siedzisz? Mylaam, e ju jeste w San Lazaro. W San Lazaro jest wylot sieci kanalizacyjnej i to miao znaczy, e wpadam do rury. Kiedy indziej ja znowu dawaam si innym we znaki. Kiedy w ubikacji siedzia Roberto, eby zrobi mu na zo, otwieraam drzwi wejciowe, twierdzc, e smrd jest nie do wytrzymania. On wtedy krzycza wcieky: Zamknij drzwi, bo zobaczysz!". Ale zanim wyszed, uciekaam na podwrze. Albo znowu wytacowywaam przed drzwiami ubikacji, kiedy kto tam siedzia, i daram si, e musz wej. Pamitam, jak Manuel wychodzi stamtd z ilustrowanym pismem albo komiksem w zbach, podcigajc spodnie i patrzc na mnie tak, jakby chcia mnie rozedrze na strzpy. Antonia nigdy nie wysza wczeniej, nim skoczya, choby si nie wiem co dziao, i nieraz si zdarzao, e musiaam wygania wszystkich z pokoju, eby mc uy nocnika. Nasze arty byway czasem wulgarne. Antonia miaa zaparcie i bardzo dokuczay jej gazy. Staraa si je powstrzymywa, ale nieraz miaa si tylko i mwia: 322 - Czemu mam si powstrzymywa, jak mnie brzuch boli. Ale jak kto z nas szed z tego powodu do ubikacji, artowaa sobie: - Ale masz chryp... Ale kaszlesz, no, no! Na co mymy mogli jej odpowiedzie: - Za to ty jak karabin maszynowy. W nocy wida, jak si koc nad tob podnosi. Kiedy bylimy mali i komu si co takiego przytrafio, ojciec mia si tylko i mwi: - A to kto? To pewno szczur. Ale pniej krzycza na nas bardzo i tego, kto by winny, posya do ubikacji. Kiedy go nie byo w domu, Manuel i Roberto dokazywali, jak chcieli, wyzywajc si od gnojw" i wi", a obaj czerwienieli ze

wstydu. Jeli nikt gono nie zwrci na to uwagi, sprawa sza w niepami i nikt si ni nie przejmowa. Ale wszystkie te nieprzyjemnoci byy niczym w porwnaniu z tym, co znaczyo zosta skrzyczanym przez ojca w obecnoci reszty rodziny. Nieraz mylaam sobie, e gdyby ojciec zwymyla mnie na osobnoci, nie przejmowaabym si tym za bardzo. Ale tak, kady sysza, choby udawa, e nie syszy, te okropne rzeczy, ktre mwi do mnie, a ja jeszcze bardziej si wstydziam, jeszcze bardziej cierpiaam. To samo czuy moje siostry i bracia. Kiedy jedno z nas byo zwymylane, wszyscy czuli si ukarani. Sowa ojca jakby rosy, byo ich coraz wicej, a wreszcie przywalay nas, a wtedy wybuchalimy paczem. Zaczam wic, jak tylko si dao, przebywa poza domem. Kiedy ojciec nie mieszka z nami, chodziam na tace, ile razy mi si zachciao, nawet wbrew woli Roberta. Manuela nie obchodzio tak bardzo, co robi, ale Roberto w dalszym cigu, jak jastrzb, nie spuszcza ze mnie oka. Jeli przetaczyam ze dwa albo trzy tace z tym samym chopcem, zaraz mwi: - Przesta z nim taczy. Nie znosz go. -I patrzy na chopaka, jakby chcia go zabi. Wystarczao spojrze na niego, eby wiedzie, e mnie pilnuje. A jak nie posuchaam, wyrywa mnie si z ramion partnera i cign do domu. Gdybym moga, chtnie bym wrcia na tace specjalnie po to, 323 eby pokaza, e nie moe rzdzi mn, jak mu si zachce. Ale wtedy powiedziaby ojcu i on by mnie zwymyla. A ja, cho pakaam i obiecywaam, e ju nigdy tam nie pjd, ledwo tylko zaczynali gra, nie mogam usiedzie na miejscu, zostawiaam kaw na stole i biegam na tace. Jeszcze zanim ojciec si od nas wyprowadzi, przyjaciel Roberta, Pedro Rios, zosta moim novio. Pedro by bardzo miy i znosi wszystkie przykroci, jakie mu sprawiaam. Chyba najbardziej nie podobao mu si to, e chodziam na tace. Ale ja i tak chodziam - chciaam si zemci za to, e on pi. On przyglda mi si, a potem bra mnie do taca, eby porozmawia ze mn przy tej okazji. - Strugasz ze mnie idiot - mwi. - Robisz tak, bo wiesz, e ci kocham, ale jak tak bdzie dalej, pokcimy si na amen. - Prdzej zerw z tob, ni przestan taczy - odpowiadaam i tak si te w kocu stao. W tamtych czasach chopcy z naszej vecindad mwili nieraz: Dziew-

czta z Casa Grande s tylko dla nas", i tak byo naprawd. Marny by los obcego, ktry by chcia znale sobie dziewczyn w Casa Grande: chopaki zaraz by go nabiy albo miaby grube nieprzyjemnoci. Pedro i inni z naszej bandy mwili, e dziewczta nie powinny taczy z obcymi, ale ja nie zwracaam na to uwagi. Z kadym nieznajomym taczyam tak dugo, pki mi si podoba. Tak poznaam Diega Torala. Diego by modziecem o jasnej cerze. By powcigliwy, ale lubi i poartowa. Ubiera si przyzwoicie. Musiaam znale jaki pretekst, eby przesta chodzi z Pedrem, a zosta novia Diega, ale Pedro nie dawa mi adnych powodw do zerwania. A poniewa bardzo lubiam Diega, wic byam sympati obu ich rwnoczenie. Diega widywaam tylko na tacach. Jeli na tace przyszli obaj, i Pedro, i Diego, wracaam do domu. Jednego dnia Diego poprosi mnie, ebymy si spotkali w gmachu pobliskiej szkoy. Ja o tej samej porze kazaam ju wczeniej czeka na siebie Pedrowi pod arkadami od strony ulicy Blacharskiej. Budynek mia dwa wejcia. Pedro czeka na mnie przy jednym, a ja tymczasem pobiegam pdem do ogrodu po drugiej stronie na spotkanie Diega. Serce walio mi w piersi jak oszalae. 324 - Przyszam tylko na par minut - powiedziaam - wiesz, jacy s moi bracia. Ale Diego i tak by zadowolony. Potem wrciam pod arkady do Pedra. Upiera si, ebymy si przeszli po ogrodzie. Nie chciaam si zgodzi, bo Diego mg tam jeszcze by, ale - sama nie wiem, jak to sobie wytumaczy - zamiast si ba, czuam si pierwszorzdnie. W gbi duszy miaam si z nich obu. Z Diegiem nie chodziam dugo, ale mi si owiadczy. Maestwo w tamtych czasach nie miao dla mnie adnego znaczenia - w ogle nie wydawao mi si czym rzeczywistym. Diego spyta mnie: - Czy chciaaby mie pikny dom z wycieanymi meblami? Wycieanymi?" Nie wiedziaam, co to znaczy. Opowiedzia mi o swojej pracy, ale podczas gdy mwi, ja mylaam sobie: Mylisz, e ci wierz, co? O nie, gagatku. Mnie nie oszukasz. Nie wierz mu, Consuelo, nie wierz mu". Ale odpowiadaam sodko: - Tak, chciaabym. Przyjemnie by to byo. - W gbi duszy miaam si jednak. Nie ufaam adnemu z nich. Nie wiem dlaczego. Przypuszczalnie dlatego, e mio nigdy nie bya moim ideaem.

Przyjaciele mojego brata Roberta byli te moimi przyjacimi. Ale przez to, e on si cieszy wrd nich powaaniem i przez to, e ja sama nigdy nie lubiam ordynarnych artw i zaczepek, do, e zawsze mnie wszyscy szanowali. Inne bandy bay si chopakw z Casa Grande, bo byli oni znani jako awanturnicy, niespokojne typy. Nieraz syszaam, e banda z Casa Grande bia si z band z Casa Verde albo z ulicy Garncarskiej. Jak si ci z Casa Grande spotkali pod arkadami, to tylu ich byo, e hamowali ruch uliczny. piewali albo grali, opowiadali sobie kaway i wygupiali si. Kiedy by ksiyc albo gwiazdy, rne azgi" i bumelanty", jak nazywa ich mj ojciec, gromadzili si pod drzwiami naszego mieszkania. Jeli midzy mn a Pedrem wszystko si dobrze ukadao, zwykle piewali miosne piosenki; jeli nie, to takie, ktre wyraay bl i rozpacz. Raz na przykad, kiedymy si z Pedrem najokropniej pokcili, piewali tak: Oszustka z ciebie, zwyka oszustka. Ty przewrotna, okamaa mnie; otrua mnie tym okropnym listem. A skoro mnie nie kochasz, to umr". 325 Lec w ku, rozkoszowaam si ich cudnymi gosami, a wiedzc, e jest wrd nich i Pedro, czuam si przyjemnie koysana do snu. Wiedziaam, e wszystkie te piosenki przeznaczone s dla mnie. Ale kobiety z ssiedztwa obrzucay ich wymysami: - Leniuchy, darmozjady! Nie wstyd wam? Nie moecie to pj haasowa gdzie indziej? Nieco pniej pod numer 53 wprowadzia si jedna rodzina, ktra wypoyczya patefon. 10 maja, w Dniu Matki, grali tam mananitas, pieni urodzinowe dla matek. Weszo rwnie w zwyczaj piewa mananitas dla Najwitszej Panny z Guadalupe: odbywao si to koo czwartej czy pitej rano i co roku sprowadzano take ksidza, eby powici figur. My, dziewczta, i niektre kobiety z ssiedztwa wstawaymy raniutko i przychodziymy porzdnie opatulone, bo o tej porze jest jeszcze bardzo zimno. Zanim zaczy si mananitas, dozorca puszcza fajerwerki. Za to byam zawsze wcieka, jak przyszed 24 czerwca, dzie witego Jana. Dokadnie o drugiej nad ranem gwizdaa syrena w ani publicznej, tak e mona byo oguchn. Wszyscy si budzili. Starsi chopcy z bandy szli si zaraz kpa; niektre dziewczta te szy na pywalni, aleja nigdy. Marta mi opowiadaa nieraz, e rozdaj tam kasz, tamales, sodycze, kwiaty i e odbywaj si zawody pywackie, w ktrych bra udzia mj

brat Roberto. Adapter przy basenie pywackim gra cay dzie. Ludzie mwili, e bawi si tam naprawd wesoo, ale ja zastanawiaam si tylko, jak te oni wygldaj, taczc w kostiumach kpielowych. I dlatego wanie nigdy tam nie chodziam. Potem pojawi si nowy zwyczaj. W sobot przed Wielkanoc oblewano si wod, ale tak do suchej nitki. Zaczo si to przypuszczalnie od palenia Judaszowych kukie. W tym dniu przygldaam si wszystkiemu z dachu i widziaam, jak niektrzy chopcy rzucali stamtd na przechodzcych w dole ludzi proszek ceglany w papierowych torbach. Banda z ulicy Garncarskiej zrobia na ulicy wielkie koo i tak chodzili w kko, kiedy nagle kto chlusn na nich wod z dzbanka. Potem zaraz nadbiegli inni, te z dzbankami i wiadrami wody, i tak powsta ten zwyczaj. Ale w tym laniu wody nie byo ju pniej miary - nie znosiam tego. Nikogo nie uszanowali. I w Casa Grande chopcy zaczli te oblewa 326 wod dziewczta. Mczyni i kobiety gonili si nawzajem z wiadrami. Kademu si co dostao, nawet jeli by ubrany i gotowy do wyjcia, bo jest to na og dzie wolny od pracy. Na dziewczta a strach byo spojrze: z wosw kapaa im woda, a sukienki lepiy im si do ciaa. Mona by pomyle, e s cakiem nagie. Patrzyam na to z dachu albo zza uchylonych drzwi, troch si tym bawiam, a troch byam za. Wolaam obrzdy na Boe Narodzenie i braam w nich udzia. W dzie Wigilii wszyscy porzdkowalimy i przystrajalimy podwrko. Pilnowalimy, eby dzieciaki z innych podwrek nie cigay dekoracji. Niektrzy znosili z dachw drzewo na palenie wiate w nocy - byy to mae ogniska rozpalane na brzegu chodnika dla uczczenia zbliajcego si wita. Ale kiedy ju wszystko byo gotowe, ojciec nie pozwala mi wcale wyj. Ca noc zwykle spdzaam, paczc. O pnocy gwizdaa syrena w ani, chopcy walili w supy telefoniczne (s one elazne i wydaj dwik podobny do bicia dzwonw), grano bez przerwy na rogach, dzwoniy dzwony, a ludzie ciskali si i mwili: Wesoych wit". Chciaam tak jak inni bawi si wesoo, ale o tej porze wiato byo ju u nas zgaszone, wszyscy leelimy w kach, a ojciec pilnowa, eby mie pewno, e nie wyjdziemy z domu. Lubiam wszystko, co miao zwizek z religi, i zawsze wypeniaam obowizki religijne, ktre z takim posuszestwem przyjam. W Nim zoyam wiar i nadziej, w Nim, bez ktrego woli nie chciaam nic

zrobi. Jemu ofiarowywaam wszystkie cierpienia i radoci, jakie mnie spotykay przez cay dzie, w szkole, w pracy czy poza domem. Przez wszystkie popoudnia i noce, ktre spdzaam sama jedna, ofiarowywaam Mu wszystko, mwiam do Niego i skadaam mu obietnice. Wypeniaam zawsze pierwsze przykazanie: Nie bdziesz mia bogw cudzych przede mn", ale nigdy nie udawao mi si wypeni drugiego: Nie bdziesz bra imienia Pana Boga twego nadaremno". Kamstwo okazywao si dla mnie, niestety, koniecznoci. Kiedy pierwszy raz weszam do kocioa, zdawao mi si, e wstpuj do jakiego witego kraju - byo to tak, jakby otworzyy si nagle przede mn bramy pokoju owietlone promieniami bladego wiata. Modliam si zawsze o to, eby moi bracia nie zeszli na z drog, eby On sprawi, aby si odmienili, i przebaczy im, a mnie da si wytrwania. Czuam, e musz pomc im poprawi si, e musz si uczy, umie wiele rzeczy. W kociele czuam si maleka, nic nieznaczca. On by dla mnie wszystkim, wszystko byo tam, na otarzu. Do kocioa i na cmentarz prawie zawsze chodziam sama i zawsze obiecywaam, e bd dobra i pokorna: Nie pozwol, aby wstpia we mnie pycha". O to prosiam dla siebie. Chciaam by tak pokorna i tak dobra jak wity Franciszek z Asyu, ale wszystko nie tak si potoczyo. Przez cae lata bez ustanku prosiam ojca, eby odda mnie do szkoy dla zakonnic. Przez dugi czas nie dawaam za wygran, jeszcze kiedy miaam osiemnacie lat. Ale c to byo za rozczarowanie, kiedy powiedziaa mi Jolanda i jej m, seor Alfredo, e aby zosta zakonnic, trzeba wpaci wiano". Opowiedzieli mi te o umartwieniach, jakie trzeba przechodzi, ale tym wcale si nie przejam. Sypianie na twardym ku wydawao mi si czym chwalebnym, ofiar, owszem, ale w subie Temu, ktry sam przecierpia tak wiele. Widziaam w tym okresie film, na ktrym pokazana bya caa mka Chrystusa - pakaam, pakaam bez koca, chciao mi si wprost krzycze. Gdybym tam bya, gdyby mi wolno byo obj mego Pana i pomc mu dwiga krzy! To byo niezatarte wspomnienie. Z jak pokor On cierpia! Kochaam Go bardziej ni kiedykolwiek przedtem. Kiedy bracia doprowadzili mnie do ez albo ojciec mnie zwymyla, albo w ogle kiedy przysza na mnie jaka za chwila, mylaam sobie: Jeli on, ktry by Bogiem, tak bardzo cierpia, dlaczego nie miaaby cierpie biedna, jak ja, ludzka istota? Czym s moje cierpienia w porwnaniu z Jego cierpieniem?". I wtedy przestawaam si buntowa.

Dopiero kiedy miaam siedemnacie czy osiemnacie lat, dowiedziaam si, co oznacza msza wita. Raz po poudniu wyszam z pracy razem z Lupe, dziewczyn, ktra te tam bya zatrudniona. Pracowaam wtedy u ksigowego. Lupe otrzymaa lepsze religijne przygotowanie ni ja i zawsze chodzia na msz. Zapytaa mnie, czy ja te chodz, a ja najpierw powiedziaam, e tak, ale pniej wydawao mi si, e to taka prosta dziewczyna, wic omieliam si j spyta: 328 - Suchaj, a co to waciwie znaczy ta msza? - To nikt ci nie powiedzia? - Nie, nikt. Jak pjd do kocioa, to klkam, kiedy klkaj wszyscy, a wstaj, kiedy wszyscy wstaj, i powtarzam to, co inni mwi. Ale nie wiem dlaczego. Dlaczego na dzwonek trzeba wsta albo uklkn? - Suchaj wic: jak dzwonek dzwoni... I wtedy dowiedziaam si, jaka to wana rzecz - msza wita. Odkryam to wtedy, kiedy si najmniej tego spodziewaam. W pielgrzymce wziam pierwszy raz udzia wtedy, kiedy wuj Ignacio i ciotka poszli z pielgrzymk gazeciarzy. Szlimy czwrkami. Niektrzy z nas nieli kwiaty. Cho to byli bardzo biedni ludzie, panowa porzdek. Niektrzy piewali pieni. Patrzyam cay czas prosto przed siebie - w ten odlegy punkt, ktry niebawem mia mi si sta tak bliski. Byam ogromnie szczliwa, kiedy si tam znalazam. Drugi raz, byo to o wiele pniej, kiedy skoczyam szko handlow, wszystkie - ubrane w berety i togi - poszymy do bazyliki skada dzikczynienie. Nigdy, nigdy nie przestaam wierzy, e kiedy Go ujrz. Raz na imieniny Roberta Crispin dla uczczenia tego wita wypoyczy patefon. W pewnym momencie Crispin i Marta wycignli spode mnie krzeso, tak e prawie siadam na pododze. Oczywicie peno byo wkoo ludzi i jak si przewrciam, wszyscy si miali. Zdawao mi si, e umr ze wstydu i zoci, ale nie powiedziaam ani sowa, tylko poszam prosto do domu. Tu byam bezpieczna, nikt si nie mg ze mnie wymiewa, bo ojciec nie pozwala, eby drzwi byy otwarte. Kaza wanie niedawno da przewd do gonika. W par minut zdyam si odpaci Marcie i Crispinowi. Kiedy taczyli, wylaam na nich z dachu dzbanek wody. Marta nie wzia tego za niewinny art, ale przyleciaa zaraz powiedzie ojcu. - Tata! - zacza krzycze. - Popatrz, co ten Chudzielec narobi! Powiedz, eby nie zaczynaa z Crispinem.

miejc si, schodziam po drabinie, ale nagle zobaczyam ojca i przestaam si mia. Przy wszystkich ludziach da mi w twarz i mnie zwymyla. 329 - Jestem chory i ju mi dojado pracowa na tych, co na to nie zasuguj. Ojciec zrani mnie tym powiedzeniem gboko. Zaczam przemyliwa nad tym, eby zaraz nastpnego dnia uciec z domu. I zrobiam to. Wziam t troch ubrania, co miaam, i poszam do domu Santitos. Santitos mieszkaa w niewielkiej budce-straganie, zrobionej z kawakw drewna i grubej tektury, na maym rynku przy kolonii Martines. Swoje towary (troch warzyw, sodycze i zioa) trzymaa na pododze. Zadowolona byam, jadajc u niej zwyke licie nopalu pieczone na glinianym piecyku i sypiajc na brudnej pododze, na somianej macie zamiast ka, przykryta strzpami starej kapy. Kolonia leaa ju prawie poza miastem i usypiaymy przy koysance rechoczcych ab i ropuch. Budzc si, miaam cae plecy pocite przez pchy, a ze strachu przed szczurami owijaam si szczelnie od stp do gowy. Wieczorem przy wietle maej wieczki, ktr Santitos kupowaa, kiedy zabrako nafty, siedziaymy we dwie na niskiej awce: ona opowiadaa mi o rnych witych rzeczach albo o zioach nasennych, a ja z gow opart na rkach i z wpprzymknitymi oczami wsuchiwaam si w jej mikki, agodny gos, ktry dawa mi poczucie tego, czego zawsze pragnam - domu i matki. Przez ten tydzie spdzony u niej byam naprawd szczliwa. Czuam si jakby jej crk. Ani razu si o nic nie pokciymy, nie trzeba byo si pieszy. Santitos nigdy na mnie nie krzyczaa ani nie dawaa mi do zrozumienia, e jestem nic niewarta. Gdyby ojciec po mnie nie przyszed, to pewno bym tam zostaa. Ale przyszed i powiedzia ostro: - Masz wrci do domu albo ka ci zamkn w domu poprawczym. - Nie chc wraca, tu mi dobrze - powiedziaam ojcu. Ale co go to obchodzio? Sta w progu i czeka na mnie. Z paczem poegnaam si z Santitos. Ona take pakaa, a ja, c, poszam z powrotem do domu. W niedugi czas potem przeniosam si do Lupity, na ulic Rosario. Nie dokucza mi tu Roberto, bo mia tam zabronione przychodzi. Zaprzyjaniam si troch z moimi przyrodnimi siostrami Antoni

330 i Marielen, ale nie byo to nic powanego - w gbi duszy byam przekonana, e w ogle im na mnie nie zaley. Niejeden raz, kiedy Tonia przedstawiaa mnie swoim przyjacikom, mwia, e jestem jej znajom; prawie nigdy nie przedstawiaa mnie jako siostry. Czuam si tym uraona, ale nie spieraam si z ni o to, bo i ja take nie lubiam mwi, e ona jest moj siostr. Uwaaam, e jest bardzo wulgarna, a mwia i artowaa tak, e mona si byo albo czerwieni ze wstydu, albo mia. Modsza crka ojca, Marielena, bya bardzo nierwna. Nie mogam jej lubi, bo dla ojca bya bezczelna i odpowiadaa mu w ordynarny sposb, cigle si czego dopominajc. Mia dla mnie bya tylko Lupita i jej starsze crki, Elida i Isabel. Byy to dzieci innego mczyzny, ktrego rzucia, jak si dowiedziaa, e jest onaty. Ojciec te j oszuka, ukrywajc, e jest onaty - mam wraenie, e ona mu tego nigdy nie darowaa. W kadym razie nigdy go o nic nie prosia, nawet jak dzieci byy mae i naprawd przydaaby si jej jaka pomoc. Mona powiedzie, e ojciec waciwie j rzuci a do czasu, kiedy Antonia miaa ju osiem lat, cho oboje przecie pracowali w tej samej restauracji La Gloria. Kiedy Antonia bardzo si rozchorowaa i strasznie prosia, e chce zobaczy ojca, zacz je odwiedza co trzy dni, przynosi jedzenie i prezenty. I dlatego, e by taki dobry dla Antonii, Lupita znowu si z nim pogodzia. Ale nawet pniej, kiedy urodzia si Marielena, Lupita nigdy o nic nie dopominaa si od mojego ojca. Pocztkowo nie lubiam Lupity. Kiedy bya dla mnie mia, mylaam sobie, e udaje. Dla mnie bya drug seor" ojca - t, przez ktr cierpiaa moja rodzona matka. Ale potem, widzc, jaka dobra jest dla swoich wasnych crek i dla moich braci i sistr, zaczam wtpi, czy moe by naprawd poda. Zobaczyam poza tym, e jej pokoik by mniejszy i uboszy od naszego, i nie miaam ju wtpliwoci, e ojciec wola nasz matk i nas. Ojciec nigdy nie zwraca takiej uwagi na Lupit jak na swoje inne ony - moe dlatego, e Lupita bya gruba i starsza od niego? Lupita o mczyznach miaa kiepskie wyobraenie: wszyscy byli wedug niej nieodpowiedzialni i mieli w gowie tylko amory. 331 Kiedy spytaam j o rad, czy wyj za m za Pedra Rios, twierdzc, e to powany czowiek, odpowiedziaa mi tak:

- Niech Bg ci strzee od powanych, a ty sama strze si baznw! Wedle jej zdania nie ma mczyzny do dobrego na to, eby kobieta moga go polubi. Ale ta jej gorycz i nieufno nigdy nikomu nie sprawiay przykroci, bo ona sama bya dobra i wszystkim yczliwa. Dla dzieci gotowa bya na kad ofiar, nigdy ich nie opucia. Cay jej wiat to byy crki, a i dla mnie bya idealn matk. Elida i Isabel nigdy nie zaczynay ze mn tak jak moje przyrodnie siostry. Raz zwierzyam si im, e czuj si opuszczona. Wtedy Elida, pocieszajc mnie, powiedziaa: - Ale, Consuelo, nie zwracaj na nie uwagi. Ostatecznie jeste tu ze swoim tat i to jest twj dom. Przyznaam temu racj, ale w dalszym cigu le si czuam, widzc, jak zupenie inaczej ojciec traktuje mnie i tamte dwie crki. Jednego dnia odmieniy si moje sprawy pienine. W tym dniu ojciec odrzuci zarobione przeze mnie pienidze i od tej pory przestaam mu oddawa swoje zarobki. Daam mu wtedy pidziesit pesos, nie zostawiajc, jak zwykle, nic dla siebie. Wieczorem poprosiam go o pienidze na poczochy, ale mi ich nie da. Nastpnego dnia znowu poprosiam, ale ju bardziej stanowczo. - Tata, daj mi pienidze na poczochy. Mam tylko t jedn par i cakiem podart. To tylko dziewi pesos. Ojciec musia by w zym humorze, bo rzuci mi te pidziesit pesos w twarz. - We sobie te swoje pienidze! Nie chc ju nic wicej od nikogo. Jeszcze mi starczy si, eby zapracowa. Jak zwykle nie odpowiedziaam nic, tylko wyszam z mieszkania, oparam si o porcz i zaczam paka. Potem podesza do mnie Lupita - mwia, ebym si nie przejmowaa ojcem. Nie odpowiedziaam jej nic, bo zy nie pozwalay mi mwi. Ale w gbi duszy pomylaam tak: Przyrzekam sobie, e od dzi nigdy ju mu nic nie dam. Bd sama wiedziaa, na co wyda zarobione pienidze". I tak te byo potem. Znajdowaam pociech w tym, e zatrzymujc pienidze dla siebie, kupowaam, co mi 332 byo potrzeba. Miaam swoj prac i ile razy zechciaam, mogam dosta poyczk. Ojcu nigdy ju nie dawaam pienidzy ani o nic nie prosiam. Raz tylko omieliam si zapyta go, co sycha z prosiakiem, ktrego kupi za pierwsze pidziesit pesos, jakie mu oddaam. Powiedzia, e sprzeda go niedugo, bo si upas. I to byo wszystko.

Mj wiat by poza domem. Wstawaam, myam si albo kpaam w ani, piam troch kawy, ukadaam swoje rzeczy i wychodziam do pracy. Przychodziam tam i byam ju szczliwa. Popoudniami prawie nigdy nie pracowaam. W cigu dnia nigdy mnie zo nie braa - przeciwnie: zbieraam prezenty i pochlebne sowa. Trudno uwierzy, ale cieszyam si nawet takimi sowami, jak: Zielonooka nia" (dziewczynka) albo Panno Consuelo". Polecenia wydawano mi grzecznie, a jeli si w czym pomyliam (co bardzo czsto mi si zdarzao), jedyn wymwk, jak syszaam, bya: Och, ta zielonooka nia? W Casa Grande prawie wtedy nie bywaam, zachodziam tam tylko raz na tydzie odwiedzi Paul i dzieci. Manuel poyczy od ojca pienidze na zaoenie maego warsztatu szewskiego i przez pewien czas pracowa z zapaem. Pilnowa swego przedsibiorstwa i cieszy si nim. Pamitam go, jak z papierosem w ustach i paroma podeszwami w rku, kry pomidzy numerem 64 a swoim warsztatem. Zawsze wiedziaam, czy interesy dobrze mu id, bo chodzi wtedy szybko mocnym, pewnym krokiem, jak gdyby dobrze trzymajc si ziemi. Z wiksz pewnoci zasiada do stou, jad i rozmawia. Znaczyo to, e ma pienidze w kieszeni. Jeli mia przy sobie cay plik banknotw, to mona byo by pewnym, e go wyjmie, eby nam wymachiwa przed nosem. Jednego dnia ojciec jego compadre, ktry by rwnie szewcem, zatrzyma mnie na podwrzu i mwi: - Jeste modsz siostr Manuela, prawda? Powiedz zatem ojcu, e jeli Manuel nie poprawi si i nie ustatkuje, jego interes wemie w eb. Twj brat cigle gra w karty, mj syn take, i jeszcze maj paczk kolegw. .. Jak tak dalej bdzie, obaj pjd z torbami. Ostatnio przez trzy dni i noce siedz zamknici w sklepie i rn w karty. Wysuchaam wszystkiego, co mwi, ale ojcu nic nie powiedziaam. Brat musia przegra mnstwo pienidzy, bo do domu zaczli 333 przychodzi robotnicy, dopominajc si o wypat. Manuel chowa si za drzwiami i mwi: - Powiedz im, e mnie nie ma. Raz krzyknam: - Manuelu, kto do ciebie przyszed! Wwczas on, chcc nie chcc, wyszed, mruczc pod nosem: - Przeklta pleciuga! Aeby ci t mord spalio, co j wtykasz w nie swoje sprawy.

W nastpnym tygodniu warsztat brata sta ju pusty - wszystko wyprzeda. Ojciec krzycza na niego, a Manuel sta sobie tylko z rkami w kieszeniach i z przechylon na bok gow. Chcia co powiedzie, ale ojciec kaza mu milcze. Manuel straci wtedy nie tylko warsztat, ale te zaufanie ojca. Pniej, kiedy Tonia widziaa, e jej matka tak dobrze mnie traktuje, zacza mi okazywa wrogo, a nareszcie, po ostrej ktni, wyniosam si z domu przy ulicy Rosario. Byo to tak: Roberto przyszed do ojca, ju nie wiem po co. Antonia pracowaa wtedy w barze i wrcia do domu rano pijana. Zobaczya mojego brata i wygnaa go z domu. We mnie a si krew wzburzya: mimo wszystko Roberto by moim bratem i bolao mnie patrze na to, jak kto nim pomiata. Postanowiam sprzeciwi si Antonii i wybi jej z gowy takie gupie zachowanie. Od czasu jej choroby wszyscy si jej bali, tak e bya naprawd pani sytuacji. Raz sama mi powiedziaa: - Korzystam z tego, e byam chora. Mog teraz z kadym zrobi, co zechc. Zaczn tylko krzycze, a zaraz mi ustpi. Przynajmniej mam co z tego. I tak byo naprawd, ale tego wieczoru postanowiam sobie, e j zdemaskuj. Dowiod, e mona nad ni zapanowa. Bya ju wyleczona, wic dlaczego w dalszym cigu mamy znosi wszystko z jej strony? Tonia zauwaya, e patrz na ni ze zoci, i zacza mi wymyla. Trzy razy rzucaa si na mnie, ale bez skutku. Lupita i ojciec zdrtwieli ze strachu, kiedy chciaam jej odda. Lupita zacza krzycze: - Jezu Najwitszy, le po schodach w d! Le, uciekaj szybko! Ona ci rozszarpie! 334 Kto mnie wypchn za drzwi i kaza i do domu. Poszam, przeklinajc mj zy los. Ja, co tak uciekaam od bjek, zawsze musiaam si w co wplta. Poszam do Casa Grande i opowiedziaam Robertowi, co zaszo. Wiedziaam, e to, co mnie spotkao, dotknie i jego. Potem wyszam z domu i usiadam na schodkach, w ogrdku. Byo ju po dziesitej, wiata wszdzie pogaszone. Racj miaa Jolanda, kiedy mwia mi: - Tak, tak, Consuelo, jeste sierot i kady bdzie ci wyzyskiwa. Ja te byam sierot. Kady by si chcia tob wysugiwa jak t szmat do podogi, a jak im na to pozwolisz, to marny bdzie twj los. Wszystko si sprawdzio, przed czym mnie ta seora ostrzegaa. Ode-

brali nam bez reszty mio ojca. Dlatego tak zupenie inaczej zachowywa si w domu Lupity. Tam i artowa, i gawdzi z ssiadami, dugo siedzia przy stole, a potem jeszcze do jedenastej albo dwunastej pali wiato. W poudnie, przy jedzeniu, wszystkim kaza nalewa wody sodowej, a jak wychodzi, pozwala, eby moje przyrodnie siostry biegy za nim, a on im wtedy dawa na kino. Do Lupity zwraca si po imieniu, i w ogle wszystkim by zachwycony. Zawsze, kiedy si czuam nieszczliwa, wpatrywaam si wieczorem w niebo, jakbym czego szukaa - czego, czego pragnam caym sercem. Wpatrywaam si zwaszcza w jedn gwiazd, bo kiedy ciotka mi powiedziaa, e to moja matka patrzy z nieba i e co noc zamienia si w gwiazd. Byam ju wtedy cakiem du dziewczyn, a przecie wierzyam w to po czci i przekazaam t wiar Marcie. Teraz zaczam rozmawia z t gwiazd szeptem, bagajc j, aby daa mi si i aby nie pozwolia duej na to, co si dziao. Dlaczego nie pokae ojcu, jak bardzo nas krzywdzi? Po pewnym czasie ojciec sprowadzi si z powrotem do Casa Grande dlaczego, nie wiem. Po prostu przyszed jednego popoudnia ze swoj skrzynk na ramieniu, postawi j pod kiem i bez sowa wyszed. Pniej sprowadzia si take Tonia i zamieszkaa razem z nami. Ataki miewaa ju teraz rzadziej, ale bya bardzo nerwowa. W marcu 1949 roku ojciec powiedzia do mnie i do Toni tak: - Czego si chcecie uczy? Cae ycie macie si zamiar tak obija bez celu czy co? Zrobi wszystko, co bd mg, eby da wam 335 wyksztacenie. Wic rozejrzyjcie si, do jakiej chcecie i szkoy i czego si uczy. Czego takiego si nie spodziewaam, ale ucieszyam si bardzo i rzuciam moj fabryk obuwia. Rozmylaam o tym, jaka to powana rzecz: wybr zawodu. Miaam wielk ochot si uczy. Raz po poudniu rozmawiaa z Antoni i ze mn jedna ssiadka, Vera, i powiedziaa nam, e sama koczya kursy handlowe w Instytucie Maria del Lago, bardzo dobrym i niezbyt drogim. Handlowe kursy! - pomylaam sobie - wybraa szalenie wany zawd". Antonia splota rce i suchaa umiechnita. - Dobrze, powiem tatusiowi. Zobaczymy, co on zechce - powiedziaa. Opowiedziaa o wszystkim i tata si zgodzi. Antonia wybraa kursy wedug gustu ojca: krawiectwo i projektowanie

sukien. Ale ja mylaam sobie: Jakie to nudne siedzie przez cay dzie przy maszynie, i ci ludzie czasem tacy uprzykrzeni: ta fada niedobra, a ten guzik!". I powiedziaam ojcu: - Ja wol literatur i ksiki. Zgodzi si i wstpiam na kursy, gdzie uczono stenografii, maszynopisania, hiszpaskiego, prowadzenia akt sdowych i dokumentacji finansowej, ksigowoci, korespondencji i arytmetyki. Tutaj w Instytucie zaczam si orientowa, e w kocu nie jestem byle kim. Tu mogam si z koleankami dzieli swoimi marzeniami, nie bojc si, e odwrc si ode mnie albo zaczn wymiewa. Przez cay pierwszy rok ciko pracowaam i braam sobie do serca maksymy, na ktrych wiczyymy si w klasie w pisaniu na maszynie: Wytrwaym szczcie sprzyja" albo: Kto wybra dobr drog, tego czeka zwycistwo". W drugim roku zaczam si zmienia. Zaprzyjaniam si z grup omiu dziewczt i razem z nimi chodziam na wagary. Przestaam si uczy; chciaam tylko si bawi. Byymy takie niepoprawne, e nauczycielka musiaa nam obniy stopnie. Ta sama nauczycielka ostrzegaa mnie i byam jej nawet wdziczna, e si mn interesuje, ale na nieszczcie nie mogam si wyzwoli spod wpywu tych dziewczt. 336 Co prawda - musz powiedzie, e by to jedyny okres w moim yciu, kiedy byam naprawd szczliwa, wic niczego nie auj. Chodzc do szkoy, zapominaam o swoich kopotach. Mylaam tylko o tym, e bd pniej pracowa, o tym, eby si ubra, eby si dalej uczy i adnie urzdzi mieszkanie, o czym zawsze marzyam. Chciaabym, eby nasz najbliszy ssiad wyprowadzi si - roiam - i eby ojciec wynaj te ten pokj. Pomogabym mu, kazalibymy zburzy cian pomidzy tymi mieszkaniami i ten pokj traktowalibymy jako co w rodzaju gabinetu; byby tu kominek, adny komplet mebli, tapczan, woskowana podoga i odnowione ciany. To samo zrobioby si z kuchniami - dwie poczone w jedn - adny piecyk gazowy, noe i widelce, firanki i a do drzwi wejciowych rzd duych donic z kwiatami. Sypialny miaby okna na ulic. A gdyby chcieli wej zodzieje? No, to dalibymy kraty w oknie. Mielibymy patefon i adne lampy. Pomagaabym paci ojcu za robocizn i w ogle". Moim ideaem byo doczeka si zjednoczenia i szczcia caej rodziny. Marzyam o tym, eby pomaga braciom i siostrom, by im pociech,

ale tak, eby nawet o tym nie wiedzieli. Ile razy Roberto paka przez ojca, co si we mnie buntowao, co woao: Nie! Tak nie mona". Ale zawsze milczaam. Serce mnie bolao na widok brata, ktry siedzia w kcie kuchni ze zwieszon gow i zy leciay mu po policzkach. Mwiam wtedy: - Nie przejmuj si, tata po prostu si rozzoci. - Albo dawaam braciom znaki, eby szli na podwrze i nie suchali dalej, co ojciec wygaduje. Wymylanie ojca na wszystkich dziaao jak najgorzej, ale Roberto przeywa je najgbiej. Manuel zachowywa si raczej cynicznie. Milcza, pki ojciec na niego krzycza, ale po paru minutach podnosi gow i gwidc, wychodzi na podwrze. Wreszcie zacz si do ojca odwraca tyem i wynosi zaraz z domu, a Roberto zostawa jak wronity w podog i paka. Przypuszczam, e std wanie powstao we mnie pragnienie pomagania braciom i siostrze. Chciaam by t (ale ze mnie marzycielka!), ktra ich prowadzi, doradza im. Dla Manuela marzyam o karierze 337 adwokata albo nauczyciela. Dla Roberta chciaam zawodu architekta albo inyniera. Ojciec nie pracowaby wtedy tak duo. Marzyam o tym, e wygramy na loterii i bd mu moga kupi mae gospodarstwo i kury, i adne wycieane meble. Wieczorem siadywaby w swoim fotelu naprzeciw kominka, w szlafroku i domowych pantoflach, otoczony wszystkimi swoimi dziemi (czworgiem), i mylaby sobie albo i mwi do nas: To s moje dzieci, owoc mojego ycia. Ja im daem wyksztacenie!" yam w nadziei, e wszystko to kiedy si speni. Z jak gorycz i rozczarowaniem patrzyam na to, jak lata pyn, a moja rodzina coraz bardziej si rozpada. Napotykaam zawsze nieustpliwo ojca, ktry by twardy jak gaz. Chciaam sysze z jego ust sowa dumy: To s moje dzieci!". A syszaam tylko: Co za niewdziczniki z was, otry. Nigdy nie bdziecie umieli spojrze ludziom prosto w oczy". A jednak wci miaam nadziej, e przyjdzie dzie, w ktrym dziki mnie zapanuje w rodzinie zgoda. To by mj idea, mj zoty sen, moje marzenie. Potem, kiedy zaczam si buntowa przeciwko ojcu, marzyam o tym, eby uczy si i mc mu pokaza, e przecie co potrafi. Nie wiedziaam nawet co, ale musiaam dowie mu, e do czego jestem zdolna. Kiedy skoczyam Instytut, nastpio to samo, co swego czasu w sz-

stej klasie. Prawda, e ojciec kupowa mi wszystko, co byo potrzebne do szkoy, i dawa pienidze na czesne. Ale nie pokaza si na uroczystoci zakoczenia szkoy ani na mszy, ktra odbya si w katedrze. Co to byo dla mnie za gbokie przeycie, kiedy razem z innymi koczcymi szko uczennicami piewaam w bazylice Ave Maria Schuberta. Nie umiem wytumaczy, dlaczego tak bardzo przeywaam t chwil, kiedy organy zaczynay gra, a nasze gosy podnosiy si coraz wyej, jakby niosy modlitw do stp Przenajwitszej Dziewicy, gdzie razem z ni skadaymy nasz wiar i mio. Byymy wszystkie ubrane w przepisowe stroje - czarne togi i kwadratowe birety akademickie, biae pantofle, rkawiczki i pelerynki. Czarny kolor mia oznacza odpowiedzialno, biay - czysto. Dyrektorka przemawiaa do nas przez mikrofon: mwia, e opuszczamy szko, e jestemy zdrowe i e takie mamy pozosta a do dnia, w ktrym Pan Bg zele nam czowieka, ktry bdzie naszym szczciem. 338 - Opuszczacie ten wiat, aby wstpi w wiat inny, gdzie o kady krok przyjdzie wam ciko walczy. Poznacie nowe twarze, nowych ludzi, ale nie zapominajcie, e musicie by nadal uczciwe, szlachetne i czyste - oto niektre ze sw, ktre udao mi si dosysze, bo staam cakiem w tyle. Wreszcie wszystko ju byo zakoczone, dwiki organw cichy powoli, a zapanowaa cisza. Moi padrinos wybrani na uroczysto zakoczenia szkoy, seora Cristina, ktra mieszkaa w Casa Grande, i doktor Ramon, lekarz, ktry leczy ojca, czekali na mnie pod kocioem z bukietem kwiatw. Bagaam, eby i ojciec przyszed razem z rodzicami chrzestnymi, ale odpowiedzia mi jak zawsze: - Nie mog ot tak rzuci pracy. Nie mog przyj. Staraam si za wszelk cen zrozumie ojca. Nieraz - patrzc na niego z tyu - mylaam o tym wszystkim, co przecierpia, o jego prawym sercu, o jego bezwzgldnym poczuciu odpowiedzialnoci. Ogldany od tyu sprawia na mnie wraenie czowieka przegranego, zmczonego, ojca, ktry budzi uczucie wielkiej mioci i podziwu. Ale kiedy widziaam jego twardo patrzce zimne oczy i syszaam oschy gos, wydawa mi si kim wrogim, kim, kto nigdy nie pozwala okazywa sobie przyjani czy mioci. By jak kto, komu zlecono wychowanie kilku modych zwierzt. Karmi je, dawa i odzienie, i dach nad gow, ale nie okazujc im serdecznoci, nie uprzytamniajc sobie

nawet, e one rwnie myl i czuj. Gdyby nie by tak surowy, byby idealnym ojcem. W miesic po skoczeniu szkoy, w styczniu 1951 roku, zaczam pracowa jako maszynistka u seora Santiago Parra i jego ony Juany. Pacili mi sto pesos miesicznie i traktowali nadzwyczaj mio. Wiem, e mieli o mnie jak najlepsze zdanie, bo bardzo czsto zabierali mnie do kina albo zapraszali na obiad. Miaam akurat szesnacie lat, kiedy po raz pierwszy byam u nich w domu. Zrobi on na mnie wielkie wraenie, zwaszcza salon, bo dotd nigdy nie byam w takim piknym pomieszczeniu. Zarazem by on wanie taki, o jakim czsto sobie roiam. Siedzc tam, czuam si kim wanym, a jednoczenie byo mi bardzo 339 nieswojo. Zdawao mi si - nie wiem dlaczego - e widz utkwione w siebie oczy ojca i sysz, jak mwi: Gupia, czego si pchasz, gdzie nie twoje miejsce?". Wic staam, ciskajc w spoconych rkach swoj teczk i torebk, a Juana kazaa mi si. Widzc, e jestem tak zmieszana, seor Parra spyta: - Moe by si czego napia? Carambal - pomylaam sobie. - To oni tu bd pi? Co powiedz w domu, jak wrc pijana?" Nie wiedziaam, musz si przyzna, e wrd klasy mieszczaskiej istnieje zwyczaj picia aperitifw przed obiadem. W vecindad pi to znaczy upi si. Byam przeraona, ale przyjam wermut, ktrym mnie poczstowano. Po raz pierwszy w yciu tego skosztowaam i kiedy razem z moimi nowymi przyjacimi podnosiam do gry kieliszek w domu adniejszym od mojego wasnego, czuam zadowolenie i dum. Gdy obiad by ju gotowy, przeszlimy do jadalni. St by bardzo adnie nakryty, obrus, noe, widelce. Usiadam do stou, wci jeszcze trzymajc w rku teczk i torebk (baam si pooy je w nieodpowiednim miejscu), i martwiam si, jak bd je widelcem. W domu jadalimy yk albo tortill, ale obok mnie siedzia seor Parra, ktry posugiwa si widelcem. Ry i ryb jako udao mi si zje, cho i jedno, i drugie wci mi spadao z widelca. Ale saata! To bya najgorsza udrka! Nigdy adne jedzenie nie wydao mi si tak gorzkie. Kiedy obiad si skoczy, byam caa czerwona i spocona. Co gorsza, Juana i jej m nie spuszczali ze mnie wzroku, jak gdyby chcieli oglda moje zakopotanie. Aby okaza mi sympati, seor Santiago gaska mnie po gowie, ale to mnie jeszcze bardziej rozdranio. Uwaaam, e tylko

zwierzta mona pieci w ten sposb. Potrzsaam wic gow, buntujc si w duchu: Czy on myli, e ja jestem kot?". Z ulg wrciam wreszcie do biura. Z pocztku seor Santiago by dla mnie grzeczny i peen szacunku, ale po pewnym czasie ju si prbowa do mnie zaleca. Owiadczy mi si cakiem otwarcie, twierdzc, e gotowy jest rzuci Juan i oeni si ze mn. Oczywicie nie chciaam. Daam mu do zrozumienia, e nie jestem jak atw dziewczyn. 340 Na nieszczcie w tym wanie czasie dosta si do wizienia mj brat Roberto. Nastpnego dnia przyszam do pracy wczenie i zamknam si w biurze, eby si wypaka. Jak mu pomc? Nie wiedziaam nawet, co dla niego robi. Poza tym potrzeba bdzie duo pienidzy. O Boe, pom mi!" Otworzyam drzwi i zobaczyam licenciado Hernandeza, adwokata, ktry mia swoje biuro po drugiej stronie sieni. Zapyta, co si stao. W takich chwilach o wstydzie si nawet nie myli. Zreszt miaam zamiar zapaci mu, wic poprosiam go o pomoc. Kiedy licenciado Hernandez powiedzia: - No, no, prosz si nie martwi. Zobaczymy, co si da zrobi - z powrotem poczuam grunt pod nogami. Poprosiam seora Santiago o jeden dzie urlopu i wybraam si z licenciado do wizienia, czujc si jak dziewczynka, ktra idzie za kim, kto ma jej da cukierka. Za pno byo ju na odwiedziny, ale przyszam drugi raz pniej, sama, i zobaczyam si z Robertem i jego przyjacielem Hermiliem. Obaj bosi, ubrani w achmany. Inni winiowie pobili ich i zabrali im rzeczy. Chciaam si rozpaka, ale pomylaam sobie: Jeli ja si rozpacz, to i on bdzie paka". Roberto powiedzia tak: - Suchaj, siostrzyczko. Wydosta mnie std. Przysigam, e odtd bd si ju przyzwoicie zachowywa. Potem podpisa przyniesione przeze mnie papiery i poszam. By ju spokojniejszy, za to ja mylaam, e mi serce pknie na jego widok - sta w tym tumie brudnych, ordynarnie wygldajcych ludzi. Poszam do sdu po protok z jego sprawy, a licenciado przygotowa jeszcze tego samego dnia papiery potrzebne do zwolnienia za kaucj. Pniej, w domu, powiedziaam ojcu, ile pienidzy potrzeba na zwolnienie Roberta, a on odpowiedzia mi tak:

- Ani jednego centavo nie dam za tego obuza. Sam szuka biedy. Niech gnije w wizieniu. Nie chc o nim sysze ani sowa wicej. Caa noc zesza mi na zach wzburzenia i rozmylaniu, skd by tu zdoby pienidze. Chciaam sprzeda albo zastawi moje ubrania, albo poyczy od jakiego lichwiarza, choby na nie wiem jak wysoki procent. 341 Mojego szefa nie chciaam prosi o poyczk, bo si do mnie zaleca. Koczy si ju okres, w ktrym mona byo skada kaucj, a ja cigle nie miaam pienidzy, wic pakaam i pakaam. Seor Santiago wci mnie obserwowa, a wreszcie spyta, co mi jest. Z paczem opowiedziaam mu, a on wybuchn gniewem na mojego tat. - A co to za ojciec?! To on powinien si zatroszczy. Czy to do ciebie naley krci si tam i z powrotem pomidzy t band otrw i zbrodniarzy i naraa si na obelgi? Chc z twoim ojcem pomwi. - Niech pan nic nie mwi do mojego ojca, seor Santiago. On wie, co robi. Ostatecznie jestemy ju teraz doroli i nie ma powodu, ebymy mu wci przysparzali kopotu. Seor Santiago umiechn si i poda mi dwiecie pesos. Miao to by odtrcane z mojej pensji, ale mimo to jeszcze si wahaam. Pomylaam jednak o Robercie: nie miaam innego wyjcia, musiaam pochyli gow i pienidze przyj. Po zoeniu kaucji Roberta wypuszczono. Ale ile mnie to kosztowao! Kiedy wychodziam z wizienia, twarz mnie palia ze wstydu. Kady z naszej vecindad obraca si teraz, eby na mnie popatrze, a ja musiaam spuszcza oczy. Wszyscy o tym wiedzieli, wic zaczam unika ludzi. Mylaam, e Roberto naprawd si teraz poprawi, ale myliam si. Mia obowizek przychodzi co tydzie do wizienia, eby si podpisa, ale po pewnym czasie, dosy szybko, przesta. Jeli go upominaam, eby to zrobi, dostawaam w twarz. W rok pniej mj brat dosta si znw do wizienia za niepodporzdkowanie si zasadzie warunkowego zwolnienia i znowu ja musiaam go stamtd wyciga. Tym razem jedna dziewczyna z naszego biura zaprowadzia mnie do licenciado Marroquina - i on mi pomg. Roberto przesiedzia tym razem w wizieniu jakie osiem miesicy, a przez cay ten czas ojciec nic o nim nie chcia wiedzie, nie chcia nawet sysze jego imienia, nie chodzi go odwiedza. Roberto zawsze pyta o ojca, a potem zwiesza gow i mwi:

- To dobrze, e nie przyszed tu, w to pieko. On jest na to za szlachetny. 342 Manuel odwiedzi Roberta tylko jeden raz, ale Marta, ciotka i ja chodziymy tam co tydzie, zanoszc, co si dao. Codziennie chodziam te do kocioa modli si za niego, ofiarowywa wiece. Kiedy Roberto zosta zwolniony, licenciado nie chcia przyj honorarium ani prezentu, jaki chciaam mu zrobi, ani te nigdy nawet sowem nie wspomina o czym odnonie do Roberta, co mogoby mi ubliy. Zawsze w stosunku do mnie zachowywa si przyzwoicie, za co mu jestem nieskoczenie wdziczna. Roberto w dalszym cigu by dla mnie nieznony. Ale teraz, kiedy chcia mnie uderzy, groziam mu tylko, e ka go znowu zamkn, i zaraz si uspokaja. Seor Santiago zacz teraz zjawia si w biurze w zym humorze, ciska w moj stron papiery, a kiedy si pomyliam, dawa mi ostr nagan. Jednego razu - o, jak mi byo wstyd - powiedzia: - Poczekam na ciebie, a wyjdziesz za m. Wtedy atwiej mi przyjdzie mie ciebie - mie twoje ciao, bo tego chc. Kiedy przychodziam do ich domu na obiad, przydeptywa mi nog albo czeka, a ona wyjdzie do kuchni, eby pogaska mnie po gowie albo prosi o pocaunek. Ja mu wci byam winna te pienidze, ktre wziam na kaucj, a potem rzuciam prac w jego biurze, nie mwic onie dlaczego. Przez wiele lat byam z ni w przyjaznych stosunkach, a seor Santiago wci czeka i czeka, a mu si znudzio. Poszam potem do pracy u licenciado Hernandeza. Dopiero wtedy przekonaam si, e pomg mi dlatego, e mu si podobaam. Raz po poudniu dyktowa mi co i nagle powiedzia: - Masz usta jak liwka, jak soczysta liwka. Jak pyszny owoc, chciabym go ugry. A te twoje skone oczy, chciabym ci je zamkn. Milczaam. Moja prno bya zadowolona, ale jednoczenie jego sowa przypominay mi to, jak, kiedy byam maa, bracia dokuczali mi do ez, woajc na mnie kwiatek herbaty", skone oczy", oczy jak w skarbonce", chiskie oczy", szpareczki", Chinka", kocie oko". Nie lubiam tych przezwisk, bo widziaam raz bardzo chud, paskudn Chink, o tak wskich oczach, e byy prawie niewidoczne. A poza tym Irela i jej kuzynka, ktre to naprawd miay w sobie chisk krew, wciekay si, kiedy je tak nazywano. Uwaaam wic, e to musi by 343

co zego. Ju po dwch tygodniach przestaam pracowa u licenciado Hernandeza, bo zachorowaam. Kiedy mogam wrci do pracy, poszam do ksigowego seora Garcii. Jego biuro miecio si w wysokim budynku z wind, pierwsz, jak widziaam w moim yciu. Poza mn pracowaa tam tylko jeszcze jedna osoba - Jaime Castro, niski mody czowiek, sigajcy mi zaledwie do ucha. Mia bardzo gste brwi, wypuke oczy, mae, proste usta i bardzo ostry nos. Czarne wosy lniy od brylantyny, palce byy krtkie i grube. W swojej opitej marynarce podobny by do jednej z tych maych figurek - karzekw, ktre si stawia na tortach. Ale jaki dobry by z niego kolega, towarzysz pracy! Jaime by pomocnikiem ksigowego, a ja tylko sekretark. To on wyciga mnie z kadych tarapatw. Kiedy nie wiedziaam, jak wykona jakie polecenie, i robiam bdy, zawsze miaam wykrt: - Nie wiem, seor Garcia. Jaime powiedzia mi, ebym tak zrobia. Jaime odwraca si tylko ku mnie i umiecha - na ten raz byam uratowana. Zaprasza mnie do kina, na kaw, na mecze futbolowe, do parku Chapultepec albo na defilad w dniu 16 wrzenia. Weszo ju w zwyczaj, e regularnie (co tydzie) gdzie mnie zabiera. Dziki niemu poznaam miejskie parki, pywalnie, areny, na ktrych odbyway si walki bykw. Przynosi mi sodycze, kwiaty, mae niezobowizujce prezenty, ktre wiadczyy tylko o tym, e o mnie pamita. Krtko mwic, pozyska sobie moj sympati: czuam do niego teraz serdeczn przyja. Opowiada mi o swoich kopotach sercowych, a ja jemu o swoich. Kiedy zaprasza mnie do kina, spodziewaam si, e bdzie si do mnie zaleca, ale nie. W kocu nabraam przekonania, e on jest inny ni wszyscy. Byam zachwycona, e mog z nim chodzi, gdzie tylko zechc, bez obawy, e si wplcz z nim w jak histori. Czuam dla niego sympati, nic wicej. Wiedziaam, e Jaime przeywa jakie niepowodzenia sercowe i dlatego pije. To picie byo jedyn jego wad, ale wtedy niewiele mnie ono obchodzio. Pokochaam go dopiero pniej. To on nauczy mnie, co naprawd oznacza sowo mio". 344 Bylimy bardzo zaprzyjanieni, ale nigdy nie zaprasza mnie na tace, co byo dla mnie wci najwiksz przyjemnoci. Kiedy taczyam, to jakbym fruwaa w powietrzu. Zdawao mi si, e w ogle

nie mam ng, a cae zmczenie gdzie znikao. Nie mogam si oprze muzyce. Melodia danzn przenikaa gdzie w gb serca. Nuta po nucie drya sobie drog w moje wntrze, a nareszcie, sama - nie wiedzc o tym - czuam tylko, e tacz, e prawie fruwam. Nieraz przystaway dokoa seory i - przygldajc si, jak tacz - wyraay swoje oburzenie: - Que\ One ju wstydu nie maj. Pomyle tylko, kto by w naszych czasach omieli si na co podobnego! Ale ja si tym nic a nic nie przejmowaam. Uciekaam w ten sposb przed zwykymi zdarzeniami dnia. Kiedy zaczlimy si z Jaimeem kocha, zabroni mi taczy. Nie szam wic na tace, kiedy przychodzi mnie odwiedzi, tylko pniej, kiedy wyszed. Pomimo to i pomimo moich kopotw rodzinnych Jaime by bardzo miy i dla mnie, i dla wszystkich czonkw rodziny. Nie byo dnia, eby nie przynis dla moich bratanic i bratankw to zabawki, to ciastka, to lalki. W niedziel nigdy nie zapomnia da mojej bratowej Pauli pienidzy, eby mc jada z nami. Na imieniny Pauli przynis jej bukiet kwiatw, a nam wszystkim prezenty. Zdoby sobie ca rodzin z wyjtkiem ojca, ktry nie lubi go za to, e pi. Powiedzia do Jaimea wprost: - Nigdy nie dam pozwolenia na wasze maestwo i do koca bd walczy o to, eby was rozczy. Ile razy Jaime prbowa z nim pogawdzi albo da mu jaki prezent, ojciec odpowiada tylko Tak" albo Nie", a prezentu nie chcia przyj. Jaime stara si pozyska jego sympati, ale bez skutku. Na imieniny ojca Jaime kupi ciasto i da bratowej pienidze, eby przyrzdzia czekolad. Ale ojciec nie okaza wcale zadowolenia, tylko odsun od siebie ciasto i w ogle nie chcia je kolacji. Poczuam si bardzo zakopotana, bo w domu Jaimea traktowano mnie zawsze bardzo dobrze. Jego mama sadzaa mnie na pierwszym miejscu przy stole i mnie pierwszej przed wszystkimi podawaa posiek. A mj papacito 345 obraa Jaimea na wszelkie moliwe sposoby, a baam si, e on przestanie mnie kocha. Ale on zawsze wysuchiwa moich tumacze i - caujc mnie w czoo - powtarza: - Tak, mi vida, rozumiem. Najgorzej najadam si przez ojca wstydu raz na Boe Narodzenie. Dalimy z Jaimeem Pauli pienidze, eby zrobia tradycyjn kolacj,

saat i jeszcze dwie inne potrawy. Jaime przynis wod sodow w butelkach i kwiaty poinsencji, a Paula nakrya adnie do stou i uprztna pokj. Ale znw si to samo powtrzyo: ojciec wrci koo dziesitej i nawet na wejcie nie powiedzia dzie dobry". Pena lku powitaam go umiechem. - Papacito, czekalimy na ciebie z kolacj. - Nic nie chc. Idcie spa! I zabiera mi zaraz to wszystko ze stou. Zamkn za sob drzwi do pokoju, obrus rzuci na jedno z ek, tak e kwiaty wyldoway na krzele. - Pozwl mi, tato, przynajmniej przenie st do kuchni, to tam zjemy kolacj. - Nic std nie bdziesz braa. Stou nie wolno przesuwa z pokoju. I spa wszyscy. Zgacie mi to wiato! Paula z dziemi posza do ka. Ja wyszam z Jaime'em na podwrze, gdzie trway tace. Nie wiedziaam, co mu powiedzie. Wycign papierosa i zapali. - Nie martw si tym, Chucherko. Moe wciek si na kogo i dlatego tak si zachowuje. Nic na to nie odpowiedziaam. Oparam gow na jego piersi i zaczam paka. Jaime posta jeszcze ze mn z p godziny, a potem poegna si. Nie zatrzymywaam go, byam bardzo smutna! Nie bdzie ju mnie kocha. Zmieni si, bdzie dla mnie inny" - mylaam sobie. I nie pomyliam si. Zacz krytykowa ojca, a mnie rozkazywa. Chcia, ebym to jego suchaa, a nie taty - ale ja oczywicie nie chciaam. A on zachowywa si teraz tak, jakbymy ju byli po lubie, zaczyna pokazywa swj charakterek. Pi jeszcze wicej ni przedtem i przychodzi do mnie kompletnie pijany. Czasem o trzeciej czy czwartej nad ranem gwizda na mnie, ebym wysza, a jeli si nie pokazaam, wali 346 do drzwi. Dojado mi to ju, wic staraam si wpyn na niego, eby przesta pi. Potem pewnego dnia stwierdziam, e byam zbyt naiwna, godzc si na nasze zarczyny. Duo pniej ode mnie zacza pracowa w naszym biurze pewna dziewczyna imieniem Adelaida. Wszyscy w biurze wiedzieli, e mamy si z Jaimeem pobra, wic nie wierz, eby ta dziewczyna o tym moga nie wiedzie. Raz po poudniu wczeniej przyszam z obiadu i siadam w fotelu senora Garcii, w jego prywatnym gabinecie. W ssiednim pokoju usyszaam jakie gosy i wyjrzaam przez mae

okienko na telefon. Zobaczyam, jak Jaime cauje Adelaid i gaszcze j po wosach. Mia co wanie powiedzie, kiedy mnie zobaczy. Milcza osupiay. A ja staam i mylaam: Czy mnie wzrok nie myli? Kto wie, moe on j zna ju przedtem, przede mn?" Czuam si rozgoryczona, pognbiona i wcieka na siebie sam za to, e mu uwierzyam. Cika idiotko! A czy nie widziaa, jaki on dla niej uprzejmy? A czy nie widziaa, jak ona z kadym gupstwem do niego leci?" Palia mnie zazdro, wypeniaa bezgraniczna nienawi do niego. On chcia si tumaczy, ale ja czuam, e serce mam zamane. Ca drog powrotn do domu pakaam w autobusie. Przyszam do domu i ju miaam znw wybuchn paczem, ale nie pozwoli mi na to czyj sodki gosik, milszy mi od gosu Jaime'a. To Mariquita, moja maa bratanica prosia: - Cioteczko, we nas na karuzel. Mam tu pi centavos. Tak bardzo to dziecko kochaam, e ledwo j zobaczyam, zaraz caa gorycz roztopia si, ustpujc sodyczy. - Dobrze, madre, wkadaj sweterek, i Alanes te niech woy. Ich rado zupenie przesonia mi zawd, jaki przeyam przed paroma godzinami. A jak zaszlimy na may, ubogi plac targowy i zobaczyam, jakie szczliwe s te dzieciaczki, poczuam si i ja szczliwa. Karuzela przyprawiaa mnie o miy zawrt gowy, koniki unosiy si to w gr, to w d, w ramionach trzymaam dzieci i miaam si na gos. Uwielbiaam t moj brataniczk. Zupenie jakby bya moim wasnym dzieckiem - Jaime by nawet zazdrosny, widzc, jak bardzo si kochamy. 347 Pyta mnie czasem, czy wol t ma od niego, a ja zawsze mwiam, e tak, e wol j. Chciaam, eby Jaime nigdy ju nie przychodzi do naszego domu, ale on by zazdrosny i podejrzliwy - krci si w okolicy, eby si przekona, czy nie chodz z kim innym. A poniewa wci go kochaam, pozwoliam mu przychodzi. Naprawd potrzebowaam tego moralnego oparcia, jakim by dla mnie, bo ojciec mnie zadrcza w zwizku z moim zdrowiem. Okropnie schudam i kasaam. Ojciec zawsze si martwi, e dostan grulicy, i pokaza mnie swojemu przyjacielowi, doktorowi Santoyo, ktry nie by waciwie doktorem medycyny, tylko jakim znachorem. Doktor Santoyo zgodzi si z tym, e wygldam na gruliczk, i zapisa

mi dwa zastrzyki dziennie, jeden doylny, a drugi dominiowy. Potem doda jeszcze trzeci podskrny. Dawa mi take rodki wzmacniajce, piguki, transfuzje i surowic. W ustach czuam wci mocny smak jodyny, a cae ciao bolao mnie od tych naku. Czasem nie mogam pj na te codzienne zastrzyki i wtedy ojciec gniewa si na mnie, wymyla mi z caym okruciestwem. Grozi, e zaprowadzi mnie do szpitala, gdzie leaa Elena: - Oddam ci tam, to dopiero zobaczysz. Idiotka! Jak te bydlta, co nic nie rozumiej. Pjdziesz std prosto do pieca krematoryjnego. - Nieraz nawet w obecnoci Jaimea ojciec patrza na mnie ze zoci i mwi: - Kaszlesz jak gruliczka, jakby pies szczeka, do kostnicy si chyba wybierasz. Wysuchiwaam tego wszystkiego ze spuszczon gow i nie miaam nic odpowiedzie. adnej litoci nie mia w sobie ojciec! A doktor Santoyo zaatwi mi przyjcie do szpitala i powiedzia, e ko ju czeka. Pakaam jak nieprzytomna. Usyszaa o tym, co si dzieje, matka Jaimea, i zabraa mnie do swojego lekarza. Przewietli mnie i powiedzia, e nie ma nawet najlejszego ladu choroby. Moi dawni pracodawcy, Juana i seor Santiago, te mnie wzili do specjalisty, ktry przez cae popoudnie poddawa mnie ogldzinom. Zbada plwocin, krew, puls, puca - wszystko. Miaam teraz wicej dowodw na to, e doktor Santoyo si myli. Zebraam ca 348 odwag i pokazaam ojcu wyniki bada lekarskich. Nie uwierzy mi, gdzie tam! Tylko obaj z doktorem Santoyo byli li, e poszam do kogo innego. Wbrew mojej woli kuracja" trwaa nadal. Nie mogam zrozumie ojca. Tak dalej nie mogo by. Jednego popoudnia poszam odwiedzi Santitos i opowiedziaam jej, co przez niego znosz. - Dlaczego? Dlaczego? Dlaczego ojciec jest taki? - pytaam. Wzruszya przygarbionymi ramionami, zacigna si papierosem i powiedziaa: - Kto musi mie nad nim wadz. Kto pewno rzuci na niego urok. - Ay, Santitos! Naprawd tak mylisz? Gdybym wiedziaa, kto to taki! I wtedy poszam z ni do jasnowidza. Powiedzia mi, e na ojca nikt nie rzuci uroku, ale e taki ju jest z natury i e nie powinnam si tym przejmowa. Jasnowidz nic mi nie pomg w moich kopotach, za to zobaczy w kartach co w zwizku z moj osob, co mnie napenio lkiem.

Powiedzia, e mam mocn wol i e mog zosta kim wanym, ale e mog upa bardzo nisko, jeli nie bd do ostrona. Kaza mi czsto przychodzi do siebie po rad, to bdzie mnie mg od tego ustrzec. Zapaciam mu trzy pesos i zupenie ogupiaa wrciam z Santitos do domu. Nie wierzyam, eby by dobrym wrbiarzem, a mimo to przez dugie lata pamitaam, co mi powiedzia. W domu byo coraz gorzej. Moje talerze i yki trzymano osobno, a dzieciom zabroniono zblia si do mnie. Trudno mi nawet wytumaczy, co czuam, kiedy bratowa odcigaa je ode mnie za rk albo za wosy. Jeli Mariquita nie suchaa tych nowych polece, Paula dawaa jej okropne lanie. Nie mogam si w to miesza, bo kiedy Manuel po raz pierwszy sprowadzi do domu swoj on, ojciec powiedzia: - Jak si dowiem, e ktra z was obrazia Paul, to wam karki przetrc. Ona nam si zreszt nigdy nie sprzeciwiaa i naprawd uwaaam, e jest bardzo mia. Kiedy Manuel bi Paul bezlitonie, Marta, ja i matka Pauli, Cuquita, wmieszaymy si czasami, eby j broni. Marta znowu teraz u nas mieszkaa ze swoimi dziemi, bo po raz trzeci rzucia Crispina. Ja byam 349 w kuchni i nie widziaam, jak do tej awantury doszo. Paula leaa na pododze w pokoju, krzyczc i obrzucajc Manuela wymysami, a on kopa j w brzuch. Nie patrzy wcale, gdzie bije; jakby oszala. W okropnej rozpaczy krzyknam na niego, eby przesta. Najpierw porwaam dzieci i zostawiam je na podwrzu. Marta i Cuquita szarpay Manuela za ubranie, ale on dalej bi Paul. Bya w ciy i miaa ju wielki brzuch, a on wanie tam j kopa, w ono, w samo ono. Nie wiem ju, kto wycign n z rki brata, ale dziki Bogu nie zdoa go uy. W rozpaczy stukam mu na gowie gliniany garnek, cho baam si, e teraz w zemcie rzuci si na mnie. Ale on nawet tego nie zauway. Przypomniaam sobie wtedy, jak na filmach bij si mczyni, zacisnam donie w pici i walnam go nimi z caej siy po karku, raz, drugi, cztery razy! Ale ten dzikus nie przesta, pki si nie zmczy. Niejeden raz broniam mojej bratowej, trudno wic zrozumie, jak ona moga powiedzie Manuelowi co takiego, e rzuci si bi i mnie, i Mart. Wiem tylko tyle: rano budz si nagle i sysz, e Manuel mwi: - Hej, tam, wstawa! Co wy mylicie, sub tu macie? Tylko by leay

cay czas! Bezmylnie splunam na podog. Byam jeszcze pica, ale poczuam, e oko mi nabrzmiao. Zaczam je trze i usiadam. Zobaczyam, e mj brat siedzi na drugim ku i przeklina mnie. Na pododze lea tekturowy konik, ktrego kupilimy z Jaimeem dla dzieci - to on trafi mnie w oko, a potem tam spad. Nie powiedziaam nic, tylko splunam jeszcze raz. - Przesta plu! - krzykn na mnie Manuel. - To nie ty tutaj sprztasz. Ale ja jestem uparta - plunam jeszcze raz, a wtedy Manuel skoczy ze swojego ka i mnie uderzy. - Czemu mnie bijesz? Co ty jeste, jak mylisz? Gupiec, tuman, idiota! A on mnie dalej bije. Wtedy rzucia si Marta i uderzya Manuela. Ale czy dwie kobiety dadz rad mocnemu chopakowi zaprawionemu w bjkach ulicznych? Przeraziam si, bo Manuel kopniciem przewrci siostr na podog. Chciaam jej pomc, ale nic nie mogam zrobi. 350 Udao mi si tylko raz go uderzy, a sama oberwaam od niego ze trzy albo cztery razy. Chciaam wybiec, cho byam jeszcze w bielinie, i zawoa Joland. Byam ju jedn nog na podwrzu, kiedy popchnito mnie tak mocno, e zatoczyam si a do drugiego pokoju. Kiedy Manuel przesta nas wreszcie bi, byymy obie z Mart cae posiniaczone - ona krwawia, ja miaam twarz poranion i podbite oko. Ale i Manuel by podrapany, dosta te par kopniakw. Marta bardzo pakaa. Powiedziaam jej, eby si ubraa, bo musimy wyprowadzi si z domu i musz zdoby jakie pienidze. Byam pewna, e Jaime nie odmwi mi pomocy. Zadzwoniam do niego, a on wzi takswk i natychmiast przyjecha. Zabra nas na niadanie, a potem zawiz do Lupity, mwic, e powinnam tu zosta, pki Manuel si nie wyprowadzi. Nie godziam si na to, bo uwaaam, e jeli Paula wyniesie si od nas, ucierpi na tym dzieci. Wiedziaam, e brat si swoimi dziemi nie zajmie. Nie pamita o nich nawet w dzie Boego Narodzenia. Tylko ja jedna kupowaam im zabawki. Opowiedziaymy ojcu, co zaszo, a on powiedzia, e to Manuel musi si wyprowadzi. Kiedy wrciymy, Pauli ju nie byo. Dzieci te zabraa. Mieszkaymy teraz we dwie z Mart. Ale Paula raz na tydzie ubieraa

czysto Mariquit i przysyaa j do nas. To oczywicie wywoao plotki. Ludzie szeptali sobie, e dziewuszka jest moja. A ja naprawd czuam, jak gdyby bya czci mnie samej. Znalazam sobie chwilowe zajcie przy adresowaniu kopert dla firmy Bacardi. Ale nie byo nikogo, kto by zaj si domem, bo Marta tymczasem wrcia do Crispina. W domu mieszkalimy tylko ojciec, Roberto i ja. Jednego popoudnia zjawia si w poszukiwaniu pracy jaka dziewczyna, Claudia. Mwia, e dopiero co przyjechaa z Zacatecas i e nie ma ani jednego centavo. al mi si jej zrobio i przyjam j do pracy. Kiedy wieczorem powiedziaam o tym ojcu, nie chcia si zgodzi, ale ja zadecydowaam, e bd jej sama paci, i wbrew woli ojca dziewczyna zostaa. Mino wiele miesicy, kiedy ojciec powiedzia mi, e sprowadza z powrotem do domu Paul, ktra jest ciko chora. Przelkam si, ale poniewa ojciec zawsze przesadza, nie wierzyam mu, kiedy mwi, e 351 wyglda jak trup. Kiedy wyprowadzaa si z naszego domu, bya bardzo tusta. Ostrzegam Claudi, e bdzie teraz troch wicej roboty, ale powiedziaam, e jej pomog. Pranie oddawa si bdzie poza dom i nie szkodzi, jeli nie skoczy caej roboty domowej. Dziemi trzeba si zaj przede wszystkim. Zgodzia si. Kiedy ojciec przyprowadzi Paul, oniemiaam na jej widok. Ojciec mwi prawd: bya zmieniona nie do poznania, sama skra i koci. Chyba tylko ta jej wielka mio do dzieci trzymaa j jeszcze na nogach. Opanowaam si i przywitaam j z umiechem: - Jak si masz, Paulo, chod i po si. Posuchaa si, a ja poszam do kuchni i zaczam paka. Paul bardzo kochaam, o wiele bardziej ni rodzon siostr. Wygldaa tak fatalnie, trudno wprost byo uwierzy, e to ona. Ale ta trjka dzieci i jeszcze nowe malestwo! Kiedy Mariquita mnie zobaczya, podbiega mnie uciska, Alanes take. Paula sabym gosem powiedziaa: - Daj mojej maej troch mleka. Godna jest. A ja nie mam pokarmu. Podgrzaam mleko i daam dziecku w butelce od wody sodowej. liczna bya ta maleka: oczy ogromne i tak samo tuciutka jak trjka pozostaych dzieci, ktre tymczasem podrosy, byy rumiane i pene ycia. Kiedy byam w pracy, dziemi zajmowaa si Claudia. Wszystko szo

dobrze i byam z niej zadowolona. Po powrocie przyrzdzaam jedzenie. Raz na tydzie sprztaam dom - szorowaam wszystko: podog, stoy, krzesa, piecyk - koczyam ledwo ywa. Najmodsze miao siedem miesicy, musiaam mu wczenie rano dawa butelk i zmienia pieluszki. W domu byo teraz bardzo toczno. Paula z malestwem u boku spaa z Manuelem i trojgiem dzieci w poprzek na jednym ku. Roberto spa w kuchni na pododze, a ja na swoim ku. Pniej Manuel rozkada sobie po staremu ko" na pododze koo szafy, bo te przeklte bachory nie daj czowiekowi spa". Czasem w nocy ktre z dzieci zmoczyo ko, a wtedy Paula cigna je za wosy albo szczypaa, a zaczynao paka. Wolaam wzi ca trjk do swojego ka ni by tego wiadkiem. Nie bardzo mogam spa, ale si nie skaryam. Rano 352 te nie byo atwo, bo musiaam sobie robi przejcie pomidzy stosami ubra, awkami, krzesami i ubra si, pki wszyscy spali. Ciao picego Manuela zamykao mi zwykle dostp do szafy i chcc wycign ubranie, potrcaam go drzwiami. - Co ty, u diaba, wyprawiasz, przeklta gwniaro? - Albo: - Jak mnie jeszcze raz zbudzisz, to ci zamaluj - tak si do mnie odzywa. - Zobaczymy, czy si omielisz! - odpowiadaam. - Co to za mczyzna, ani centavo nie daje na dom! I kcilimy si dalej, a wszyscy si budzili i dzieci zaczynay paka. Uciekaam z domu, trzasnwszy drzwiami na korytarz, i z umiechnit twarz i niemal pustym - nie liczc kawy - odkiem jechaam do pracy. Nie trwao to dugo, bo Paula niebawem umara. Po jej mierci zdawao mi si, e i ja umaram. Wolaabym umrze sama zamiast niej. Pragnam tego z caej duszy i wolaam, eby mnie zabrali ycie, a jej zostawili. Krzyczaam do niej, eby nie umieraa. Tylko On jeden wie, dlaczego jej kaza umrze. Tej nocy, kiedy Paula konaa, wysalimy dzieci do innego domu, skoro tylko daa im swoje bogosawiestwo. Ju przedtem wygldaa jak trup, ale ten may tlcy si w niej pomyczek, ktry podsyca w nas dz ycia, podtrzymywa we mnie nadziej, e ona nie umrze. Przyszed doktor Ramon i zrobi jej transfuzj krwi. Opiekowa si ni take doktor Valdes. Ale umara. To by najstraszniejszy cios w moim yciu. Byo to tak, jakby nagle jaka woskowa do zacisna si na moim mzgu. wiato soca wydawao mi si biaawe, jak koci, ktre widziaam na cmentarzu. Sama

nie wiem, co przeywaam w tym momencie, kiedy przestaa oddycha. Tylko pakaam. Pakaam tak bardzo, a mnie oczy bolay. Tego dnia, comy pochowali Paul, spotka mnie jeszcze jeden okropny cios. Kiedy wrcilimy z cmentarza, poprosiam Roberta, eby rozoy dla mnie par workw, ebym si moga wycign. Zupenie nie miaam si - zdawao mi si, e nawet ust otworzy nie zdoam. Claudia nie podaa jedzenia bratu, tylko razem z ojcem i moj przyrodni siostr Marielen siada do stou. Patrzyam, jak jedz razem, i zo mnie braa na widok Claudii jedzcej razem z ojcem. Zaczam podejrzewa, e co 353 si moe midzy nimi kluje. Wic nie mogam wytrzyma, kiedy ojciec krzykn na Roberta: - Ty, leniu! We si do roboty. Zeskrob moe podog i umyj j. Nie wiem, skd wziam na to siy, ale powiedziaam do Roberta: - Dlaczego ty masz to robi? Zdaje mi si, e za to wanie pacimy tej dziewczynie. To jej robota. Jeszcze nie skoczyam mwi, kiedy ojciec zerwa si, stan nade mn i z prawdziw furi zacz krzycze: - Patrzcie j, wielka pani! Sama piciu groszy niewarta! Pilnuj swojego nosa! Tej nocy kaza mi spa w ku, w ktrym umara Paula. Moe myla, e to bdzie kara. Jak tylko zgaszono wiato, zaczam paka, nie ebym czua jaki bl w ciele, ale serce miaam zranione. Ciko mi byo potem znosi obecno Claudii. To nie ona miaa pracowa, tylko ja. Kiedy tylko zwrciam jej uwag, e nie przyniosa wody albo co takiego, zaraz skarya si ojcu i musiaam znosi upokorzenia i jego zo. Nie mogam wyda Claudii adnego rozkazu. Znowu czuam si w domu niczym. Ale czworo dzieci zostao na mojej opiece. Ojciec powiedzia, e Manuel powinien dawa na utrzymanie dzieci, a ja i Roberto dokada si na domowe wydatki. Wanie w tym czasie skoczyam pracowa w firmie Bacardi, ale jeszcze nie musiaam si kopota o pienidze na komorne czy wiato. Pniej Manuel powiedzia, e to, co zarabia, nie wystarcza, i e musz rozejrze si za prac, eby pokry wszystkie wydatki. Tymczasem byam szczliwa z moimi bratankami i bratanicami, opiekowaam si nimi, kpaam je, a od czasu do czasu dawaam klapsy za ze zachowanie. Troch ju przytyy. Staraam si odywia je najlepiej - saatka z surowych posolonych pomidorw rano, a w cigu

dnia mleko. Utrzymywaam je w czystoci, dom take, i sama si troch poprawiam. Chciaam te malestwa ochroni przed cierpieniem. Na nich si teraz koncentroway moje marzenia i sny, jakie snuam o wasnej rodzinie. Ojciec coraz wicej wzgldw okazywa Claudii. Dawa jej pienidze albo pozwala bra towary na kredyt. Prawie co dzie pokazywaa mi 354 co nowego z ubrania, co sobie wanie kupia. Dawa jej teraz zaliczki, ile razy poprosia, ale jak ja prosiam o peso albo dwa, eby si rozejrze za prac, odmawia. Widziaam, e jako niezamna crka trac pozycj i swoje prawa w domu. Marta miaa wasny dom, mieszkaa z ojcem swoich dzieci, Antonia i Marielena mieszkay z matk, a ja nauczyam si ju, jak prowadzi dom, i teraz, po mierci Pauli, chciaam by tu gospodyni. Niebezpieczestwo widziaam w Claudii. Jednego wieczoru ojciec powiedzia mi, e chce si z ni oeni. Powiedziaam, e moe robi, co zechce, ale e powinien uzna moje prawa i zapewni mi w domu waciwe miejsce. Staraam si, eby ojciec zrozumia, e nie to mnie zoci, e on si chce z ni eni, ale to, e mnie tak le traktuje. Krytykowa mnie i ponia. Mwi, e jestem zarozumiaa i bezczelna, e prbuj si wywyszy ponad swoj klas. Powiedzia, ebym si wynosia z domu, bo ma ju mnie powyej uszu. Odzywa si do mnie coraz gorszymi sowami. Raz wieczorem powiedzia mi: - Podobna jeste do matki i do caego tego pijackiego gniazda. Wygldasz jak gupia i taka te jeste. - Matka nie yje, tatusiu, c ci ona winna? Mw o mnie, co chcesz, ale nie o niej. Jego sowa zabolay mnie, tym bardziej e byy powiedziane przy Claudii. Och, jak ja nienawidziam tej kobiety! Nazajutrz poszam do ciotki i opowiedziaam jej o tym, co mwi ojciec. Pakaam, waliam si w czoo i przeklinaam swoj dol. I znw zaczam pyta: - Powiedz mi prawd, ciociu, czyja nie jestem jego crk? Ciotka bardzo rozgniewaa si na ojca i powiedziaa, e zabierze fotografi matki, ktra wisiaa na cianie obok fotografii ojca. - Nie bdzie si aden ajdak wymiewa z mojej siostry! - powiedziaa. Poszymy po t fotografi obie do nas do domu. Jak zobaczyam zdjcie ojca, powiedziaam:

- Po co to ma tu wisie? Odpac ci teraz tym samym. - Wycignam j z ramki, ktr kupiam w sprzeday ratalnej, i rzuciwszy na podog, zaczam j tuc. Claudia i ciotka patrzyy zdumione. 355 Krzyczaam, pakaam i daram fotografi, kiedy nadszed Roberto. By wcieky i zbi mnie, ale jeli pakaam, to przede wszystkim dlatego, e ojciec, ktry by moj witoci, spad ze swego piedestau. A on wieczorem ukara mnie w taki sposb, jakiego si najmniej spodziewaam. Wrciam do domu pno i zastaam go, jak siedzc, trzyma na kolanach wszystkie nasze dziecinne fotografie, a zy spyway mu po policzkach. Pali papierosa, co mu si nigdy nie zdarzao. Spyta mnie, gosem raczej agodnym, czy to ja podaram jego fotografi, a ja nie wiedziaam, co powiedzie. Nie potrafi opisa tych okropnych wyrzutw, jakie odczuam w tej chwili. Uklkam u jego ng, paczc i bagajc o przebaczenie. Mj papacito nie odpowiedzia nic; trzyma tylko wci fotografie w rku, a zy dalej cieky mu z oczu. Ale nie przestaam si buntowa i powiedziaam Claudii, e ju nie jest nam potrzebna. Kiedy ojciec wrci do domu i nie zasta jej, wypdzi mnie na dwr, a Roberta wysa, eby j sprowadzi z powrotem. - Oboje poaujecie, jeli ta dziewczyna tu nie wrci. Odstpi komu to mieszkanie, a was wyrzuc na ulic! Claudia wrcia i - oczywicie - robia potem, co chciaa. Cae dnie przesiadywaam wtedy u ciotki, a do domu przychodziam tylko wtedy, kiedy by ojciec. Tymczasem przypomniaam sobie o Delili, siostrze Pauli. Rzucia ma, ktry by pijakiem, i szukaa domu dla siebie i dla swojego synka. - To przecie ta sama krew, to rodzona ciotka tych dzieci. Jak by si moga nimi nie zaopiekowa? - mwiam do ojca. Przekonywaam go, e Claudia jest kiepska w robocie, e dzieci s zaniedbane. Manuel gdzie znikn i nie dawa wcale pienidzy. Przekonaam ojca i wybraam si sprowadzi Delil, cho i Claudii jeszcze nie odprawi. Gdybym moga wiedzie wtedy, kiedy mwiam ojcu: Sprowadmy Delil, tata", jak bardzo jej bd nienawidzi... Mao miaam dotd sposobnoci, eby j pozna, ale zawsze wydawaa mi si agodn dziewczyn o witej cierpliwoci - kim, komu naleaoby pomc. Teraz wiem, e to bya poza, maska, spoza ktrej ledzia tego, kogo chciaa pokona. Zyskiwaa w ten sposb przewag, ktr bez skrupuw wykorzystywaa.

356 Bya jak w, co ley w trawie, ledzc gupi ofiar, ktr zamierza pore. Bya przebiega i sprytna, wszystko byo w niej ze. Sprowadziwszy si, Delila zachowywaa si najpierw bardzo przyzwoicie. Synka, Geofreda, zostawia u swojej matki, eby nikomu nie wchodzi w drog. Rozmawiaymy, chodziymy razem do kina. Ale pomau zaczo si to zmienia, a waciwie nie ona si zmienia, tylko ojciec robi si dla mnie coraz gorszy. Nie mogam ju niczego dotkn. Zaraz mnie oskara, e wynosz to czy owo do ciotki, i traktowa mnie jak zodziejk. Nie potrafi sobie wytumaczy, dlaczego ojciec jeszcze bardziej ni dotd mnie znienawidzi. Mia te dosy Jaimea, z ktrym i ja nawet nie mogam ju teraz wytrzyma. Pi prawie bez przerwy. Wieczorem Roberto musia wstawa, eby go odprowadzi do domu albo wsadzi do takswki, ale Jaime ju po pgodzinie zjawia si z powrotem i wali w drzwi. Zamiast pociesza mnie - widzia przecie, co si dzieje w domu - zoci si jeszcze, wymyla mi, potrzsa za ramiona i mwi, e nie chc go ju, bo mam kogo innego. Raz, kompletnie pijany, cisn moj fotografi o futryn drzwi. Kiedy indziej prbowa podci sobie yy - nastraszy mnie okropnie. Nie mogam z nim zerwa, bo ile razy prbowaam, tyle razy chcia si targn na swoje ycie. Poza tym jego matka pakaa i bagaa mnie, ebym nie bya dla niego okrutna. Jednego wieczoru przyszo mi do gowy, e powinnam go zmusi do trzewego spojrzenia na nasz sytuacj: dobiega ju koca ten prbny okres, ktry nam wyznaczy ojciec. Trzy lata" - powiedzia, kiedy wprowadziam Jaimea do domu. Jeeli wytrwamy tak dugo, to moemy si pobra. Kiedy powiedziaam mu, e myl o tym koczcym si terminie, odpowiedzia: - Suchaj, Chucherko, miaem odoone pienidze na nasz lub, ale poniewa bya taka za, wydaem je z kolegami. Poczuam, jakby niebo walio mi si na gow. Czepiaam si dotd nadziei, e si pobierzemy. Matka Jaimea zapewniaa mnie o tym: - Wemiecie lub w sierpniu. Zrobimy dla was pikn fiest. Wybior ci sukienk z mnstwem koronek i dugi welon. Mwia te nieraz, jaka jest z nas dumna i jaki wyrozumiay bdzie odtd mj ojciec. 357 Te jej sowa otwieray mi drog do niezliczonych rowych marze podobnych do tych, ktre snuam, gdy miaam lat pitnacie. Najwiksz

moj ambicj byo przynosi zaszczyt ojcu. Wej do kocioa u boku ojca, w biaej sukni, i z nim razem kroczy do otarza, gdzie czeka na mnie bdzie ten, co mi da swoje nazwisko; w otoczeniu druhen taczy walca i widzie zadowolenie ojca, e ta crka, ktr traktowa najgorzej i ktr najbardziej gardzi, taki zaszczyt mu przynosi. A po lubie miaabym swj dom, licznie umeblowany, i co tydzie przychodziaby do mnie na obiad caa moja rodzina. Nie miaam zamiaru by w czymkolwiek nieposuszna mowi. Chciaam zawsze sta przy nim i strzec naszej godnoci. Mimo wszystkich kopotw z Jaimeem jeszcze wci o tym roiam. Ale skoro nie byo pienidzy, prysa i ta nadzieja. A nie tylko z Jaime'em miaam kopoty. Raz Delila szykowaa z rana niadanie, a mj may bratanek, Alanes, siedzia na progu i prbowa zasznurowa sobie bucik. Delila daa mu klapsa i kazaa i po co do sklepu. - Zaraz, ciociu - powiedziao dziecko - sznuruj sobie bucik. Wtedy Delila zacza na niego krzycze i uderzya go po gowie yk. - Dlaczego go bijesz? - mwi do niej. - Nie bd niemdra. Dziecko nie moe robi dwch rzeczy naraz. Wystarczyo to, eby Delila rozdara si na mnie: - Twoja sprawa? Ja tu sobie rce urabiam po okcie i mog robi z nimi, co mi si podoba. Nie wtykaj nosa, gdzie ci nie prosz. Popatrzyam na ni przez chwil i mwi: - Ach, biedactwo. Jak ciko pracuje. Nie zabijaj si tak, bo mi tu umrzesz zaraz. A co do tego, czy moesz z nimi robi, co ci si podoba, to ta sprawa troch inaczej wyglda. Najpierw mnie spytaj o pozwolenie. - A ty kto taki, co sobie mylisz, krlowa Saba, czy co? Niczym jeste w tym domu - twj ojciec sam tak powiedzia. Zo mnie wzia i krzyknam: - Gupia! Jeste tu dlatego tylko, e prosiam ojca, eby ci sprowadzi, a nie dlatego e chcesz tu zosta. 358 - Nic mnie to nie obchodzi. Jestem tu dlatego, e tak chce twj ojciec. Wystarczy mi kiwn palcem, jak ci zechc wyrzuci. Zobaczymy, kto pierwszy z tego domu wyjdzie, ja czy ty. - Taka jak ty z kadym pjdzie do ka. Chciaa skoczy na mnie i mnie bi. Zerwaam si, eby si broni, ale

dzieci zaczy paka i do niczego nie doszo. Uspokoiam je - w kocu nie byo powodu, eby im napdza strachu. Powiedziaam sobie, e zanadto przejmuj si t suk, i poszam do ciotki. Prawie cay dzie przesiedziaam u niej i nie wrciam do domu wczeniej, eby pomwi z ojcem, zanim mu Delila o wszystkim nie opowie. Kiedy weszam, ojciec z hukiem zatrzasn drzwi. - Czemu tak odpowiadasz Delili? - zacz gronie. - Co ona ci zrobia? Czemu j chciaa bi? Zaczam tumaczy, jak byo. - Kamstwa, kamstwa, zawsze tylko kamstwa. esz jak pies. Na ajdaczk wyrastasz i nigdy nikim innym nie bdziesz. Ta sama poda krew w tobie, co i w twojej matce, wszyscy jestecie pijacy, wszyscy... Nie daam mu dalej mwi. zy obeschy mi nagle, jakby cudem. - Niech ojciec nie mwi nic o matce! Nawet jej imienia nie wolno wymawia przed t kreatur. Czy ona co ojcu zawinia? Nie yje przecie. Ani ciotka, ani aden z wujw nie przychodz tu puka do drzwi. Mog sobie by biedni, ale o nic nigdy nie prosz. Wtedy odezwaa si Delila: - Ona jest za o to, e chciaaby tu ciotk sprowadzi do pracy, eby sobie wynosia, co zechce. Podeszam do niej i krzyknam: - Ciotka ci o nic nie prosi, ma ci gdzie! Chciaam te da jej w twarz, ale ojciec zapa mnie za rk i odepchn, a ja pobiegam do koleanki porzdnie si wypaka. Delila dotrzymaa sowa. ycie w tym domu z kadym dniem stawao si dla mnie coraz gorszym piekem. Kadego wieczoru, kiedy wracaam do domu, eby pooy si spa, znajdowaam moje ubranie porozrzucane, a wszystkie rzeczy w szufladzie do gry nogami. Moja bratanica 359 powiedziaa mi, e syn Delili co rano przeszukuje wszystkie moje rzeczy. Raz zgino mi troch pienidzy. Poskaryam si ojcu. - Tata, powiedz tej kobiecie, eby ukaraa swojego chopaka. Cigle grzebie w moich rzeczach. Niech go nauczy, eby szanowa cudz wasno. Ojciec lea ju w ku, ale siad i odpowiedzia, jak zwykle, gono i opryskliwie: - Jak chcesz, eby nikt nie dotyka twoich rzeczy, to je std zabierz.

Wtedy nikt ci nic nie wemie. - Odepchn z haasem krzeso i doda jeszcze: - Id sobie std. Wyno si! Chwyciam paszcz. - Dobrze, odchodz. I dzikuj za gocinno. - I wyszam. Kiedy zaszam do domu ciotki, wszyscy ju spali, a w powietrzu unosi si silny zapach alkoholu. Ciotka i wuj byli w ku, a paru goci leao na pododze. Powstrzymujc si od paczu, powiedziaam ciotce, e chc si przespa. Bya tak pijana, e ledwie mnie zrozumiaa. Wsunam si do wskiego ka, uoyam razem z nimi i okryam si swoim paszczem. Przemyliwaam nad tym, jak by si std wydosta. Kochaam ciotk za jej agodno i dobro, ale wstrtna mi bya myl o yciu w takim brudzie i ndzy. Ciotka dziecinniaa ju i ya tak szczliwa jak maa dziewczynka: przyjazna dla wszystkich, nie rozrniajc pomidzy dobrem a zem. Ze swoj drobn figurk, biaymi wosami i radosnym umiechem przypominaa mi zniszczon, bo nieszanowan, lalk. ya w swoim ograniczonym wiecie; bawia si w pranie i prasowanie bielizny, w picie z wujem i gronem przyjaci. Przy wszystkich swoich zaletach bya ogromnie gadatliwa, a od jej plotek i wulgarnych wyrae krcio mi si w gowie. Ich znajomi byli zupenie inni od ludzi, do ktrych ja byam przyzwyczajona. To prawda, traktowali mnie z szacunkiem, z wielkim szacunkiem, ale ten zaduch alkoholu, ta wilgo, pluskwy, te ciasne izby, ci ludzie, ktrzy mieszkali w tutejszej vecindad... W sezonie deszczowym nieraz woda zalewaa pokoik ciotki, do ktrego schodzio si po paru schodkach w d. Podwrko, na ktrym stay beczki z wod, zamieniao 360 si w morze bota. eby pracowa gdziekolwiek, musiaam by starannie ubrana, a tutaj byo to niemoliwoci. Jake tu mog zamieszka? Mylaam wci o tym i mylaam, a mnie gowa rozbolaa. Nie mogam znale adnego wyjcia. Jakby po to, eby mnie dobi do reszty, o wicie zjawi si Jaime, pijaniusieki, i zacz krzycze: - Jak nie wyjdziesz, to drzwi wywal! Wszyscy ssiedzi musieli ju wiedzie, co si stao. C byo robi wyszam do niego. - Jaime, znowu si upi do nieprzytomnoci. Czy ty nie masz nade

mn zmiowania? Prosz ci, daj nam spa. On tylko bekota co bez adu i skadu i chwia si na nogach. Mwi, e da rad szeciu albo siedmiu mczyznom; ebym mu pozwolia zmierzy si z moim ojcem albo bratem. Tyle razy bi si dzisiejszej nocy, z tyloma mczyznami, i za kadym razem on by gr, a wszystko na moj chwa. Kiedy to powiedzia, przestaam paka. Ale ju w nastpnej chwili poczuam, e go nienawidz. - eby wiedziaa, jaka jeste podobna do Beliki. Tylko e ona mnie sucha, ona robi to, co ja chc. Dla ciebie jestem niczym, zabawk, lalk, ale nie dla niej. Ona mnie kocha! Belica, Belica! Najgorsze byo to, e ja wci oczekiwaam od Jaimea wspczucia, pociechy. Widziaam w nim jaki promyk nadziei, czego jasnego, co mnie wyprowadzi z tej nocy, gdzie lepn i gdzie tpieje mj umys. Ale on zamiast mioci mia dla mnie tylko szkliste oczy, ktre zdaway si patrze z bardzo daleka. Im bardziej pragnam spokoju, choby na jedn noc, tym wicej klsk walio si na mnie. Codziennie spotykay mnie one z obu stron. U ojca obelgi, u ciotki to wstrtne otoczenie, ndza, brak wszelkich wygd, niemono pozbycia si Jaimea, brak pracy, cigy gd. Wszystko to doprowadzio mnie do takiego stanu nerww, e pakaam z byle powodu. Szukaam rady u ksidza. - Moesz zrobi tylko jedno: uniezaleni si. Jeli masz kogo z rodziny, przenie si, tam zamieszkaj. Wyprowad si od ojca, odejd od niego. 361 Ciotka mwia to samo: - Przenie si tutaj, crko. Je dostaniesz, choby tylko fasoli i suchych tortilli. My kiedy mamy, to jemy, a kiedy nie mamy, to nie. Nie drcz si duej. Wyprowad si od ojca. Raz wieczorem poszam z ciotk popatrze na tace w Casa Grande. Jak si ojciec dowiedzia, e tam jestem - nie wiem, do e przysa po mnie brata. Nie chciaam i. Czego on ode mnie chce? Znowu wyrzuci z domu?". Wtedy wyszed ojciec i kaza Robertowi przycign mnie si do domu. Stanam przed ojcem twarz w twarz, gotowa na wszystko. - Co ty, gupia, robisz z siebie widowisko? - zacz. Mwi, e nieze ycie prowadz, latajc na tace i od jednego chopa do drugiego. Chcesz na ulicy skoczy? Ledwo to powiedzia, wybuchnam wciekoci. Przedtem, kiedy

mwi, spuszczaam gow, ale teraz, kiedy przez t kobiet wyrzuci mnie z domu, zbuntowaam si. Zaciskajc pici, odpowiedziaam mu: - Jak pjd na ulic, to bdzie ojca wina. Ja tylko z ojca bior przykad. Najpierw Claudia, teraz ta kobieta; podobne do nich mona spotka na kadym rogu. - Uderzy mnie w twarz, ale nawet nie poczuam tego uderzenia. - Nie bd milczaa. Bijcie mnie, ile chcecie. Nie bd milczaa. Wtedy uderzy mnie Roberto. - Bijcie! - zaczam krzycze do nich. - Bijcie, ile chcecie, i tak nie wypdzicie ze mnie tej nienawici, co jest we mnie. Ja jestem crk, a ojcu tamta znudzi si niedugo i nikt nawet nie wspomni o niej. Ostrzegam, e jak mi si co stanie, to bdzie ojca, tylko ojca wina. Od gniewu myli mi si mciy, w mzgu czuam krew, przed oczami widziaam jakie iskry. Mylaam, e gowa mi pknie. Ojciec, biedny, przestraszy si, chcia mnie obj, ale ja krzyknam: - Nie dotykajcie mnie! Mwi wam, nie dotykajcie mnie. Odejdcie ode mnie! - A ty spu oczy - powiedzia. - Jak miesz patrze na mnie w ten sposb! - Nie musz spuszcza oczu, mam czyste sumienie. 362 I znw wyszam na podwrze. Pakaam bez przerwy, rozmylajc o wszystkim po kolei; nie umiaam znale adnego wyjcia. Wpatrywaam si w dwie najjaniejsze gwiazdy - bagaam Elen i moj matk, aby sprawiy, eby ojciec to wszystko zrozumia. Siadam na bruku, wyczuam rk yletk. Oto byo wyjcie - otworzy sobie yy na rkach i nogach. Jaki wyraz miaaby twarz ojca, kiedy wychodzc z rana do pracy, znalazby mnie lec pod drzwiami we krwi! Poaowaby. Pomylawszy o Jaimie, rozpakaam si jeszcze bardziej. Zobaczyby, e ja nie strasz tylko, jak on. Zaczam nadcina yy na przegubach doni, ale poczuam bl. Dostan zakaenia" - pomylaam. Potem rozemiaam si sama z siebie. Dostan zakaenia!"... Ale czy skr mam grub, czy yletka nie bya tak ostra, czy - co moe blisze prawdy - nie miaam do odwagi, do e udao mi si tylko zrobi mae nacicie, a byo ono bardzo bolesne. Odrzuciam wic yletk i poszam do ciotki.

Mylc o siostrze i braciach, czuam rozgoryczenie, bo ani jedno z nich nie chciao, ani nie mogo mi pomc. Z tych trojga Manuel mia najtwardsze serce. Nigdy go nie byo, kiedy mg by komu potrzebny, a jeli nawet by, nic go nie obchodzio. Przypomina mi czowieka, ktry idzie tyem i po ciemku, nie czujc pod stopami gruntu. Szed i szed, i nigdzie nie mg zaj. Porusza tylko nogami, eby ludziom zdawao si, e co robi. Wzrok mia utkwiony w gwiazdki byszczce na firmamencie. Prbowa je zapa, ale kiedy udao mu si dosta ktr, siada gdzie na tym bezkresnym pustkowiu i bawi si ni, pki jej olniewajce wiato nie utracio blasku. Potem zostawia t zgas gwiazd na pastw podmuchw wiatru i - nie patrzc na nic - rusza w lad za nastpn. Nie spoglda nigdy ani na boki, ani pod nogi, bo gdyby to zrobi, zobaczyby przed sob czarn przepa. Ba si przewrci; gdyby zetkn si z ziemi, poczuby, jak chropowata i twarda jest droga, po ktrej id ludzie. Wic patrzy ku niebu - nie eby si modli, tylko eby w razie upadku mc si gono tumaczy: Nie widziaem... Nie widziaem". By moe ba si ludzkich osdw, zupenej katastrofy albo wiadomoci, e nie ma dla niego ratunku. Moe dlatego mia jakby dwie czy 363 trzy osobowoci i niejedn twarz. Prbowa przekona ludzi, e jest czowiekiem wiatowym o nieodpartym uroku, ale to byo kamstwo. By tylko powierzchowny i cyniczny. Mia w sobie jak iskr szlachetnoci i umiejtnoci oceny, moe dlatego, e zazna mioci, bo by kochany przez matk i przez Paul. Ale dlaczego tak mao mia w sobie ludzkich uczu? Wiedzia, e komu wyrzdza krzywd, ale pod adnym pozorem nie przyznaby: Tak, zrobiem krzywd". Dlaczego tyle wciekoci okazywa w ktni czy bjce, a wycofywa si, gdy przyszo rozstrzygn jakie nasuwajce si problemy? Twierdzi, e tak bardzo kocha Paul. Dlaczego si z ni zatem nie oeni? Kiedy mieszkaniec Ameryki aciskiej naprawd chce speni swoje marzenie, czy to z prnoci, czy przez kaprys, to przede wszystkim si eni. Udawao mu si zawsze wygrywa w karty, dlaczego wic, kiedy ojciec umoliwi mu zaoenie warsztatu szewskiego, nie doszed do czego? Jeli tak dobrze wyuczy si zasad gry, dlaczego nie zada sobie tego samego trudu, eby pozna na przykad ceny gwodzi do butw? Dlaczego? I dlaczego zawsze musia z siebie zrzuca odpowiedzialno? Na wszystko zamyka oczy. Myl o solidarnoci rodzinnej czy o pomocy z jego strony bya zupenie nieprawdopodobna. Kiedy miaam kopoty,

powiedzia do mnie tak: - Jak bdziesz potrzebowaa pomocy, nie licz na mnie. Jeeli przypadkiem zobacz ci kiedy w lokalu, po prostu przyjmij, e nie jestem twoim bratem, e mnie w ogle nie znasz. W tym swoim egotyzmie nie potrafi niczego gboko przey, nawet uczu ojcowskich. Jego ycie byo zupenie wolne - i tej wolnoci broni przede wszystkim. Pragnienie wolnoci stao si u Manuela obrzydliw wad. Prbowaam szuka ratunku u mojej siostry Marty. Ale ona, co miaa wasny dom, powiedziaa mi tak: - No, ale dlaczego przychodzisz do mojego domu? Nie, nie przychod tutaj. Tak mi powiedziaa - mnie, co tyle razy kciam si z Crispinem i jego rodzin o to, e j le traktowali. Kiedy widziaam j bez butw czy bez pienidzy, dawaam jej, chobym miaa sobie odj. Chtnie naraaam 364 si sama na bicie, byleby j broni, zawsze wysuchiwaam jej zmartwie. A teraz, kiedy tak bardzo jej potrzebowaam, to od niej usyszaam tyle przykrych sw. Poknam zy i powiedziaam tylko tyle: - Suchaj, Marta, pro Boga, eby zawsze miaa swojego ma i swj dom i eby nie musiaa jak ja chodzi po cudzych domach. Pro o to Boga. Marta zawsze bya ulubienic ojca i Roberta, ale nigdy nikomu nie pomoga, ani nikogo nie pocieszya - z wyjtkiem tego ranka, kiedy Manuel pobi nas obie. Wtedy po raz pierwszy doznaam z jej strony odrobiny troskliwoci. Bya zawsze nie jak siostra nawet dla braci. Brakowao jej poczucia pewnych psychicznych zobowiza: nigdy nikomu nic nie daa, jeli sama co w zamian nie dostawaa. Dla mnie to typ faszywej kobiety. Ale najmniej podobao mi si w niej to, e tak nic nie obchodzia jej przyszo wasnych dzieci - tego jej nie mogam darowa. Z tej trjki najlepszy by Roberto. - al mi ciebie, Consuelo - mwi mi nieraz. - Ja jestem mczyzn i mog pj gdziekolwiek, ale co bdzie z tob? By szlachetny, wspczujcy i naprawd szczery, ale nie mia ani pienidzy, ani prawdziwego domu. A jaki by dziecinny! Gwatowny, w dalszym cigu mia napady zego humoru, zoci. Wyobraa sobie, e jest Samsonem, ktry potrafiby pokona cae puki. W porwnaniu z Manuelem by czystym uczuciowcem, cho ten krg uczuciowy, w kt-

rym si obraca, by zupenie jak u dziecka. Roberto niby by mczyzn, ale po drodze ycia szed jak omio- dziesicioletni chopak w krtkich spodenkach, koszulce z krtkimi rkawkami i cikich butach. By niby dziecko przeraone nierwnociami drogi - to jedno zaprztao ca jego inteligencj. Mia ju mnstwo wypadkw, niezliczon ilo razy lea na ziemi i to pozostawio w nim gboki lk. Szed z praw rk wycignit przed siebie, prbujc dosign czego, co byo niepewnym ksztatem kobiecym unoszcym si gdzie przed jego oczami. Woa do niego: Zatrzymaj si!", paka i krzycza, czasem traci go z oczu, a wtedy rzuca si na ziemi w napadzie zoci. Kopa kamienie na drodze, wali w nie albo odrzuca na bok, bo zdawao mu si, e z niego drwi. Wpada w zo i mwi: 365 - Jak one mi natrzsa si ze mnie! Ja im poka, zobacz, z kim maj do czynienia! Nie rozumia, e wpadajc na gazy, porani si. Kiedy mija mu atak zoci, aowa, e z takim uporem si ciska. Myla: One tylko na mnie patrzyy". W przeciwiestwie do Manuela Roberto mia okrelony cel - chcia osign poczucie bezpieczestwa, bo potrzebowa tego ogromnie. Gdy je wreszcie znajdowa, ju byo po paczu - z umiechem oglda si na ca przebyt drog. I majc ju to", co sobie zamierzy, obiera nowy szlak. Roberto by naprawd dobrym chopcem, pki mia kogo, kto przejmowa si jego kopotami, wysuchiwa jego alw, bra udzia w radociach i dawa rady, jak si ubiera. Pomimo wszystko mia w sobie mikko i wraliwo obc Manuelowi. Najciszym, najsmutniejszym i najbardziej gorzkim okresem w yciu Roberta by jego pobyt w wizieniu. Znam wielu ludzi, ktrzy z wizienia wychodz brutalniejsi, jakby stwardnieli, peni nienawici. Mj brat - nie. Zawsze y w nim jaki saby pomyczek nadziei, nigdy nie popad w wystpek. Nawet wtedy pamita, e ma rodzin, zachowa w sobie uczucie mioci do innych ludzi. Potrafiby zdj z siebie ubranie i okry kogo, kto nie mia na sobie nic, ze sowami: Biedaczysko, trzeba go okry". Ale Manuel! Ten by przypuszczalnie pomyla: To nie moja sprawa. Ma, na co zasuy. mier frajerom!" Roberto traktowa wszystko namitnie i prbowa znale swj idea. Jego zdaniem nikt na caym wiecie nie powinien grzeszy. Nieraz - patrzc na co zego - by zupenie wstrznity. Z Manuelem, bardziej

pod tym wzgldem przystosowanym do wiata, byo cakiem inaczej. Dla Roberta wiele rzeczy byo godnych czci, wprost witych. Biada temu, kto mia targn si na jego witoci - w Roberta jakby diabe wtedy wstpowa. Jeli zdarzyo si co takiego albo jeli kto mu okaza lekcewaenie, wybuchay w nim uczucia niemajce nic wsplnego z rozumem. Nieraz, kiedy sta w kcie" i zami okazywa skruch, a nikt nie podchodzi, eby go pocieszy, cay jego bl zamienia si nagle w istny sza gniewu czy zazdroci. Poddawa si rozpaczy, za wszelk cen prbowa znale 366 jak pociech. Robertowi potrzebny by kto, kto by nim kierowa, dawa mu moralne oparcie, kto, kto by mu mwi: Jak to zrobisz, to ci zabierze el coco. Jak zrobisz tamto, przyjdzie czarownica". Pozostawiony samemu sobie nie mg unikn zego losu. Najbardziej martwio mnie w moich braciach i siostrze to, e adne z nich nie chciao wydoby si z tych warunkw, w jakich przyszo im y. Byli zadowoleni ze swoich ndznych ubra i z tego, e czas schodzi im na ktniach. Ja nie czuam si bezpieczna pod tym niskim dachem, jaki mielimy nad gow - wiedziaam, e podtrzymujcy go sup moe si zwali choby jutro. Ale oni nie myleli o jutrze. yli wycznie teraniejszoci. A gdyby nawet prbowali to zmieni, nie wierz, eby potrafili. Nikt z nich, a moe tak samo ja, nie mia chyba potrzebnych do tego zalet. Gdyby na przykad kto da Manuelowi zwyky kamie, wziby go do rki i chciwie si w niego wpatrywa. Po chwili kamie zaczby mu wieci, zdawaby si ze srebra, potem ze zota, potem z najdroszych kosztownoci, jakie sobie mona wyobrazi, a nareszcie blask jego by zgas. Roberto wziby ten sam kamie, mruczc do siebie: Hm. Do czego to moe by?". Ale nie umiaby znale odpowiedzi. Marta trzymaaby go w rku tylko przez chwil i - nie pomylawszy nic - odrzuciaby go beztrosko na bok. Ja, Consuelo, patrzyabym na niego w zdumieniu: Co to moe by? Czy to to? Czy to moliwe, e to to, czego szukam od dawna?". Natomiast ojciec wziby ten kamie i pooy na ziemi. Rozejrzaby si za drugim, pooy go na pierwszym, a na nich jeszcze jeden, i jeszcze, pki nie powstaby z nich - choby nie wiem jak powoli - dom. W kocu stao si to, czego si tak bardzo baam - musiaam przenie

si do ciotki, nie dao si tego unikn. Skoczyo si na tym, e przez jakie sze miesicy mieszkaam na ulicy Piekarskiej. Panowaa w tej vecindad atmosfera zupenej ndzy. Ludzie yli tu niemal jak zwierzta. Bg da im ycie, ale poza chlebem codziennym, a i to nie zawsze, nie mieli adnego z podstawowych warunkw ycia. Wikszo kobiet 367 i dzieci musiaa pracowa, bo ojcowie najczciej pili i brakowao im poczucia odpowiedzialnoci. Modsze dzieci bawiy si w kurzu, zupenie nagusiekie, a starsze chwytay si rnych dziwnych zaj, eby zarobi par centavos. Bardzo nieliczni chodzili do szkoy przez rok, czasem dwa. Matki czsto musiay zastawia radio, elazko, pociel (jeli rodzina posiadaa te przedmioty), sukienk czy par butw, eby zapaci komorne albo kupi tyle fasoli, ile trzeba do wyywienia swojej licznej rodziny. Ojcowie, obojtni na los on i dzieci, wydawali pienidze na pijatyki albo na kochanki, mieszkajce czasem nawet na terenie tej samej vecindad. Jeli ona skarya si, moga zosta pobita albo wyrzucona z domu, poniewa zasadniczo zobowizana jest chroni ma przed kopotami w sprawach sercowych. Mczyni wikszo wolnego czasu spdzali w barach, gdzie ich ony mogy ich wieczorem dopa i niemal si przycign do domu. Tak jak wszyscy w vecindad, u ciotki w domu jadalimy dwa razy dziennie. Rano wstawaam, skadaam swoje ko" rozoone na pododze, zamiataam albo porzdkowaam troch w pokoju. Potem przynosiam sobie misk wody z kranu, ktry by na podwrzu, eby mc si umy w pokoju. Nie byo w tym domu bramy ani muru od ulicy, wic gdybym si mya za drzwiami, jak to robili inni mieszkacy vecindad, mogliby mnie oglda przechodnie. Nie miaam tyle pienidzy, eby chodzi do miejskiej ani. Ciotka, moja starowinka", jakj zawsze nazywaam, sza w tym czasie na targ po zakupy potrzebne do przyrzdzenia pierwszego posiku, a tymczasem wuj Ignacio albo zostawa jeszcze troch w ku, albo wstawa i szed na swoj porann porcj pulque. Zasiadaam potem na duym krzele, jedynym, jakie ciotka miaa, do posiku, ktry skada si z czarnej kawy lub herbaty, resztek ryu lub fasoli i czasem tortilli smaonej z serem i suszon papryk. Ciotka nalegaa na to, ebym siedziaa na tym krzele - chciaa pokaza, jak ciesz si oboje z wujem, e mieszkam u nich w domu. Bardzo dbaa o ten mebel i miaa go od wielu, wielu lat. Oni jedli to samo co ja, tylko pili pulque zamiast kawy. Jadali te jaki ostry sos i pokrajan w paski

zielon papryk smaon z cebul na oliwie. Mwili, e powinnam si odywia tak samo jak oni, bo to dobre na krew i poprawia apetyt. Ale 368 ja nie byam do tego przyzwyczajona i nie chciaam. Wuj powiada, e nie jestem Meksykank, e niedugo bd miaa niebiesk krew. Zawsze artowa. Po obiedzie Ignacio przynosi wod, eby sobie zwily wosy, umy si i przygadzi wsy. Potem egna si i skada witemu Marcinowi Caballero ofiar z lucerny na intencj, eby duo ludzi kupowao gazety La Prensa", Las Ultimas Noticias", El Este" - ktre sprzedawa, a zarobione w ten sposb grosze przynosi ciotce do domu. Ciotka chodzia pra po ludziach albo pomagaa w kuchni, gdzie gotowano potrawy do jadodajni, zwanej Loncheria Morelos, naprzeciwko kina Morelos. Jako pomocnica kucharki wychodzia o smej rano, a wracaa o smej albo dziewitej wieczorem i przynosia dla mnie do domu troch rnych resztek i okruchw. Kiedy j brano do prania, staa przy balii na podwrzu od jedenastej rano do trzeciej czy czwartej po poudniu, odpoczywaa troch i praa dalej, a skoczya, to jest do jakiej sidmej wieczr. Nie jada prawie nigdy, pki do domu nie wrci wuj Ignacio, ktry przynosi jej par pesos na ywno. Kolacja skadaa si z zupy makaronowej, jeli da jej tylko dwa pesos; kiedy da jej cztery albo pi, kupowaa dla mnie troch chleba i mleka, ale jadam take zup. Do picia miaam zwykle czarn kaw; oni mieli fasol i oczywicie swoj pulque. Wuj mia jeszcze inn kobiet, i ciotka nieraz si z nim o ni kcia. Kiedy byli podpici, ciotka mwia do wuja: - Jeszcze ci dzisiaj nie zabij, ty kurduplu. Po co?! ebym si twojego trupa musiaa ba? Z pocztku byam przeraona tymi awanturami. Woaam prawie ze zami w oczach, eby si przestali kci, a oni - widzc, jak si boj uspokajali si. Potem, kiedy ich ju lepiej poznaam, te spory budziy we mnie miech. Cho pili pulque do wieczornego posiku, a potem jeszcze chinchl (napj ze spirytusu, owocw gogu i jeszcze jakiej innej roliny), i bywali zupenie zamroczeni, nigdy nie zrobili sobie adnej krzywdy. To samo odbywao si co wieczr, do jakiej jedenastej, kiedy si ju pomczyli albo wytrzewieli. Wtedy odwracaam si do ich ka plecami, a oni szli spa. 369

W domu, u mojego ojca, nigdy czego podobnego nie bywao. Nigdy nie widziaam, eby ojciec z kimkolwiek pi. Obiad by zawsze o jednej porze i na stole niczego nie brakowao - mleko, chleb, maso, jaja albo jakie danie, na ktre kto z nas mia ochot, smaone na oliwie kurze ebki, saata, odgrzewana fasola posypana tartym serem albo zrumienione tortille. W porwnaniu z mieszkaniem ciotki nasz dom by zamony i spokojny, przynajmniej do tej pory, pki nie zjawia si ta diablica Delila. Do mojej starowinki" przychodzio mnstwo przyjaci, w czasie jak jedlimy kolacj. Siadali na progu - albo gdzie tam kto znalaz sobie jakie miejsce - i czekali, a wuj zacznie im opowiada kaway i zabawne historie ze swego ycia, a ciotka da im taco. Nie wiem, jak si mogli nawzajem zrozumie, bo ten mwi o jednym, a znw reszta o czym innym. Zanim kolacja si skoczya, ju mi si w gowie krcio i mdo si robio od dymu papierosw, zapachu chinchl czy pulque i tego okropnego zgieku, jaki podnosili. Pnym wieczorem przygotowywaam sobie moje ko". Na betonowej pododze kadam jaki kawa maty i troch tektury i przykrywaam to kocem albo star kap. Dostaam od nich poduszk, a do przykrycia drug kap, troch lepsz, i stary paszcz ciotki. Pniej ja sypiaam w ich ku, a oni na pododze, bo byam anemiczna i strasznie marzam. Czasami przykro mi byo, e ich pozbawiam ka, ale oni tak nalegali - i zdaje mi si, e nic im to nie szkodzio. Przeciwnie, wydaje mi si, e kochali mnie jak crk. Raz ciotka kazaa mi utuc papryk na sos mole, ktry miaa przygotowa na imieniny wuja. Sprbowaam, ale nie potrafiam. Ciotka powiedziaa wtedy: - Ay, dziecko, co ty zrobisz, jak wyjdziesz za m? Jak dostaniesz ma wymagajcego, jak by mj pierwszy? Musiaam wstawa o trzeciej rano, eby zemle pi quartillas kukurydzy na tortille na niadanie. A jak na pocztku nie umiaam, to mnie bi, a si nauczyam. Z imienin wuja ciotka zrobia rodzinn uroczysto. Nie zaprosia ssiadek, bo jej wci kadam do gowy, eby tego nie robia. W kocu przekonaam j, e to nie s dobre ssiadki. Ile razy potrzeboway czego 370 do jedzenia albo innej pomocy, ciotka zawsze gotowa bya im pomc, ale jeeli nam czego byo trzeba, odmawiay. Poyczay rne rzeczy i nigdy nie oddaway. Wic zaproszeni zostali tylko: Marta, mj brat

Roberto i dwch bliskich przyjaci wuja. Na t skromn fiest ciotka zaopatrzya si w skrzynk piwa, nie liczc pulque. W domu ciotki nauczyam si niejednego o obrzdkach religijnych. Kiedy zaczyna si Wielki Post, w pitek nakrywaa stolik z obrazkiem Matki Boskiej Bolesnej, najpierw bia serwet, a potem czerwon bibuk. Po kadej stronie obrazka stawiaa trzy doniczki z puszczajc mode pdy pszenic, dalej kwiaty i - co najwaniejsze - wiec. Wieczorem modlia si nabonie do Najwitszej Marii Panny. Wuj take bardzo si troszczy o ten otarzyk. Jeli kto przez nieuwag pooy na nim owek albo co takiego, strasznie si wcieka. W pocie nie jadalimy misa w pitki, a take w drugiej poowie Wielkiego Tygodnia: w Wielki Czwartek, Wielki Pitek i Wielk Sobot. W rod i czwartek ciotka sprztaa pokj i przygotowywaa specjalne potrawy. W Wielki Czwartek, jeli nie brakowao jej odpowiednich skadnikw, przyrzdzaa romeritos (kompot z opuncji), charales (drobne rybki) i kartofle w sosie z papryki lubpipidn (podobnej do ogrka dyni). W Wielki Pitek nie wykonywalimy adnych ciszych prac domowych. Ciotka nie rozpalaa nawet ognia; jedlimy wszystko na zimno. Szlimy w tym dniu do kocioa o smej rano i zostawalimy tam, eby by wiadkami drogi krzyowej naszego Pana Jezusa Chrystusa. Ciotka mwia wtedy: - Patrz, dziecko, jak piknie tu przedstawiaj mk Pask. Widzisz, jak on to wszystko znosi. I my moemy znie to, co trzeba; to nie tak wiele. Mylaa o tym, e nie powinnam tak si gniewa i buntowa przeciw ojcu. Zrozumiaam, e jestem winna, i obiecaam jej odtd postpowa inaczej. Ciotka miaa specjalne naboestwo do Pana Jezusa z Chalmy. Lubia mi opowiada o swoich corocznych pielgrzymkach. Byam jedyn osob w rodzinie, ktra nigdy nie bya w Chalmie. Ciotka czsto mwia do mnie: 371 - W tym roku pjdziesz tam ze mn i zobaczysz, crko, jaka to adna, jaka liczna witynia. Ale nie wolno ci oglda si do tyu, bo Pan Jezus rozgniewa si na ciebie i ci skarci. To mi raczej odbierao ch do tej wyprawy, ale miaam ochot zobaczy relikwie, a take wstki i smakoyki, ktre ciotka przywozia mi z Chalmy.

W maju, kiedy nadszed Dzie Matki, pracowaam ju i kupiam ciotce prezent. Ona ze swej strony zapalia wiece na intencj mojej babki i matki i postawia na stole ich fotografie, a obok kwiaty. Chciaymy si w tym dniu wybra na cmentarz, ale poniewa nie zostao nam ju pienidzy, a ja musiaam i do pracy, nigdzie nie poszymy. Zauwayam te, e w Zaduszki ciotka stawiaa zawsze obfite ofiary z jedzenia z myl o mojej matce. W domu ojciec nigdy nie stawia nic poza wiec i szklank wody. Na imieniny ojca, 15 czerwca, za rad ciotki poszam go odwiedzi, ale wrciam z tej wizyty gorzko rozczarowana. W domu zastaam Delil, a ojciec prawie ze mn nie rozmawia. Tak mnie to rozgniewao, e wyszam stamtd, nawet si nie poegnawszy. W tym okresie odwiedzaam jeszcze ojca, bo chciaam mu przypomnie o tym, e ma crk. Ciotka zwykle mwia, ebym nie sza. - Po co chodzi, jak masz potem tylko paka przez niego? Wuj bardzo rzadko wypowiada si w tej sprawie, ale oboje byli bardzo li na t czarownic Delil i na ca jej rodzin. Kiedy dostaam prac, troch si u nas poprawio - mielimy pienidze na ycie i spacilimy zalege komorne. Ale ja cigle si mczyam, bo naprawd nie chciaam tu mieszka. Jeli opuszczaam si w obowizkach domowych, wuj na mnie narzeka, mwi, e jestem chyba malowana lala, dobra tylko do zabawy (oczywicie uywa innych sw). Nie mwi nigdy nic takiego, jeli ciotka moga usysze, bo wtedy odpowiadaa mu: - Przesta j gnbi, ty przeklta beczko. Zostaw j w spokoju, bo bdziesz mia ze mn do czynienia. Ja jednak byam, szczerze mwic, winna, bo naprawd nic prawie nie umiaam. 372 Jednego dnia wuj powiedzia ciotce, eby kazaa mi zrobi pranie. Mylaam, e artuje, ale ona, niestety, daa mi ciemne mydo, ug, wiadro, tar i powiedziaa: - Bierz si, leniuchu, do roboty, i upierz mi to czysto, bo jak nie, to ci ka drugi raz pra. Nie podobao mi si to - nie dlatego, e nie chciaam pracowa, ale dlatego, e wszyscy, i z naszego domu, i z ulicy, zobacz mnie przy praniu. Kiedy siedzc w kucki na ziemi, praam, zorientowaam si, e dziew-

czta z ssiedztwa rzucaj jakie zoliwe uwagi na mj temat: Aha, ju pierzesz". A Leonora do drugiej dziewczyny: No najwyszy czas, moja droga". Jeszcze inna powiedziaa: Chodzi o to, e ona ju nie mieszka midzy bogatymi. Ojciec j wyrzuci". Nie odpowiedziaam nic. Wiedziaam, e i tak nie zwrc na to uwagi, a poza tym ju i tak czuam si poniona, a odpowiada im znaczyoby tyle, co ponia si jeszcze bardziej. Pod koniec czerwca zachorowaam. Wychudam okropnie, nerwy odmawiay mi posuszestwa. Zamiast poprosi o parodniowe zwolnienie z pracy, jak mi radzia ciotka, zostaam po prostu w domu i straciam prac. Znowu zaczo si niedojadanie, bo niepodobna byo utrzyma si z tego, co zarabia wuj. W niektre dni jadaam tylko w poudnie, a oni mieli wieczorem tylko pulque albo chinchl. Jadaam ju teraz razem z nimi ten ich ostry sos, ale pulque nigdy nie mogam przekn, cho oni twierdzili, e to wzmocni mi puca i pomoe na ble wtroby. Kiedy po jakim podnieceniu bola mnie odek, ciotka dawaa mi pioun albo herbat z rumianku. Cierpiaam tym bardziej, e nie byam przyzwyczajona do takiego leczenia w czasie choroby. W domu ojciec sprowadza zawsze doktora, kadli mnie do ka, dostawaam lekarstwa. Ale tutaj ludzie traktowali chorob cakiem lekko. Nawet jak kto uleg powanemu wypadkowi, nikomu nie przyszo do gowy wezwa lekarza. Wszyscy, wcznie z rodzin poszkodowanego, stawali dokoa i rozprawiali o wypadku. A nastpnego dnia nikt ju o niczym nie pamita. Z zazibienia i gorczki wywizao si u mnie zapalenie puc i oskrzeli. Bolay mnie puca, nie mogam oddycha. Ciotka nie wiedziaa, co mi 373 jest, i prbowaa mnie leczy kpielami i nacieraniem spirytusem. Na gowie za kada mi dwa licie roliny zwanej bezwstydnic". Kpiele polegay na tym, e nalewao si do miednicy gorcej wody i dodawao do niej popiou, a ja trzymaam w niej nogi, a woda ostyga. Po natarciu alkoholem ciotka okrywaa mnie - wtedy zaczynaam si poci. Tumaczya mi, e w ten sposb ciao wyrzuca z siebie chorob. Cho trudno w to moe uwierzy, ale temperatura spada, bl przy oddychaniu jednak pozosta. Wtedy posaam po moj przyjacik Angelice, eby daa mi zastrzyk penicyliny. Pomogo mi to na tyle, e mogam wsta i pj do doktora, aby mnie wyleczy. Ciotka zastawia mj paszcz, by zdoby na to pienidze, i ojciec o niczym si nie dowiedzia.

Przez wszystkie te miesice, kiedy mieszkaam u ciotki, Jaime stale do mnie przychodzi. Wuj i ciotka nigdy nie mieli go przepdzi, nawet kiedy ich o to bagaam. Jaime umia pozyska ich sympati i zaufanie, a potem z tego korzysta. Wolno mu byo bez adnych przeszkd i o kadej godzinie wchodzi do domu, niezalenie od tego, w jakim by stanie; zawsze te mg sprowadzi swoich przyjaci, ilu tylko zechcia. Niejeden raz zjawia si pijany nad ranem, a wtedy okryta tylko paszczem musiaam ka si na cementowej pododze, eby on mg wytrzewie w ku. Fakt, e ciotce dokuczaa ju moja obecno - nie miaam ani pracy, ani mieszkania. Zauwayam, e podawaa mi teraz niadanie z kwan i powan min, zupenie inaczej ni to byo na pocztku. Ale ja byam godna. Rozgldaam si za prac, gdzie tylko mogam. Pomagaa mi Angelica - miaam od niej troch pienidzy na przejazdy autobusami i sowa zachty. Mylaam sobie, e dobrze byoby wyjecha z Mexico City. Ale jak? Za co? Nie miaam na bilet ani na walizk. Wuj zacz mi teraz wymyla grubymi sowami, jakich nigdy dotd nie uywa. Rankami, widzc, jak robi makija, mawia: - Jeste zupenie jak te manekiny w oknach sklepowych, malowane lale, nic tylko stoj. Zakr si, przynie troch grosza, wszystko mi jedno skd. Chodzi o to, e trzeba pienidzy - cokolwiek. Musisz przynie pienidze do domu. Kiedy indziej mwi znowu tak: - A jak wyjdziesz za m, to co mowi dasz je, skoro nic nie potrafisz 374 ugotowa? Czy on ciebie bdzie tylko do ka potrzebowa? Zobaczymy. Musisz si nauczy dawa sobie w yciu rad. Mniejsza z tym, skd bd pienidze. Widzisz, e ciotce ich potrzeba. Ja jej duo nie mog pomc. Tylko do ka!". Tak do mnie mwi - jak do kobiety, ktra ju zesza na z drog. Nasuchawszy si tego, wychodziam z domu, mylc o najgorszych rzeczach. A najgorsze to byo dla mnie odda si mczynie za pienidze. Ale nie mogam - powstrzymywa mnie wstyd. Chowaam si w kociele i pakaam. Na nieszczcie zaczam si po trochu tego wstydu wyzbywa. Ciotka by mu tego nie darowaa, gdyby si dowiedziaa. A jednak i ona gderaa do ssiadek: e jej wcale nie pomagam, e nie daam jej ani jednego centavo, e ko jej si niszczy. Kiedy praam na podwrzu, dzieci ssiadw opowiaday mi, e ciotka bardzo si na mnie

skary. Ale co mogam zrobi? Prawie bez przerwy szukaam pracy z ogosze w gazetach, ale jak przyjedaam, miejsca ju byy zajte. Albo te mczyni, widzc, jaka jestem zgnbiona, robili mi upokarzajce propozycje: - Gdyby zechciaa, to nie musisz pracowa. Jeste moda. Duo ci da nie mog, ale jeliby zechciaa... Dwa razy wyszam, trzasnwszy drzwiami. Wrci do pracy u seora Garcii? Niemoliwe! Tam pracowa Jaime. Jaka byam za i jak si wstydziam, kiedy Jaime przyszed do nas i zobaczy, e jem, siedzc na tym wielkim krzele albo na awie. On by dumny ze swojej rodziny, adnego domu i z tego, e wszyscy jedli, siedzc dokoa stou i rozmawiajc. Mwi, e jego rodzina yje na innym poziomie ni moja. A ja byam za na wuja i ciotk, e nie widzieli, jak na nich z gry patrzy. Uwaa, e w domu on ma nade mn przewag, i jednego dnia prbowa tego dowie. Przyszed pijany o jakiej wp do dziewitej. Siedziaam na ku, szyjc; mae radio, ktre da w prezencie wujowi i ciotce, grao, a ciotka siedziaa na progu pomidzy pokoikiem i kuchni. Podniosam oczy i zobaczyam, e Jaime, chwiejc si, chwyta za framug drzwi. Koszul mia rozpit, krawat przekrzywiony na bok, spodnie 375 opadajce na biodra i przytrzymane paskiem, pachuco. Que bdrbarol I pomyle, e wizaam z nim jakie nadzieje! Nagle podcign mi rkaw u sukienki i paznokciami zapa za rami. Zanim zdyam pomyle, zerwaam si i odepchnam go, a upad na krzeso. Byam wcieka. - Trzymaj swoje pachuco - zaczam kl. - Co ty sobie mylisz, ajdaku?! Jak ci si zdaje, e jestem jedn z takich, z ktrymi si zadajesz po lokalach, to si odwal. Ciotka przestraszya si i mwi: - Uspokj si, kobieto. Spokj, Jaime. Skoczcie z tym. Wtedy ja do wuja i do ciotki: - To tylko wasza wina. Ile razy wam mwiam, ebycie tu nie wpuszczali tego pijaka. Niech si std wynosi albo wezw policj. Jaime popatrzy na mnie tym swoim zym szklanym spojrzeniem i co napomkn o radiu. Jednym szarpniciem wycignam je z kontaktu i cisnam w jego stron. - Id i wypchaj si nim. Nie myl sobie, e mnie tym mona kupi.

A teraz wyno si std i przesta tu wariowa! Wujowi udao si zapa radio par centymetrw nad podog. Jaime zacz paka, ale jego zy nie robiy ju na mnie adnego wraenia. Staam z zacinitymi piciami. Wuj go wyprowadzi i pokaza mu drog. Kiedy wyszed, zaczam dre caa. Nie umiaam wcale pali, ale chwyciam papierosa. Ciotka nigdy mnie jeszcze nie widziaa w takim stanie; milczaa. Wuj wrci umiechnity. - Que bdrbarol Biedny szczeniak, dostao mu si nareszcie zdrowo. No, fajno jest. A ciotka do mnie: - Ay, a to co znowu? Nigdy u ciebie takich sw nie syszaam. Pierwszy raz, co podobnego. A jak rozwalia to radio, to zapacisz za nie? - Duo mnie jego radio obchodzi. Niech sobie zabiera. Nie chc, eby mia jakikolwiek pretekst do przychodzenia tutaj. I prosz ci, ciotko, nie wpuszczaj go tu wicej. Nie wpuszczaj go tutaj! 376 Raz wieczorem, kiedy wracaam z uganiania si za prac, Jaime czeka na mnie na przystanku, gdzie wysiadaam z autobusu. - Prosz ci, Consuelo, mi vida, nie zajm ci duo czasu. Wiem, e ci nie obchodz. Nic ci nie obchodz, ale ci kocham. Prosz ci, tylko par minutek. Jak to usyszaam, poczuam, jakby mi kto z serca zsun jak szczeln warstw tektury, i znw ca mnie zacza przenika dawna mio. Zgodziam si przej z nim kawaek. Mwi o tym, jak auje, mwi o swojej matce, o swojej mioci do mnie, kiedy zauwayam, e odeszlimy ju do daleko. Byo to jakie pustkowie. adne okno nie wiecio si w pobliu, wiata przejedajcych samochodw ledwo tu sigay. Powiedziaam mu, e chc ju wraca. Z przeraeniem zobaczyam, e twarz mu si nagle zmienia. Chwyci mnie za rami. Baam si, ale jak zwykle, na zewntrz byam spokojna i pewna siebie. - Chodmy ju, Jaime, chc wraca do domu. Nie musisz mnie odprowadza. Pjd sama. Ale on mi nie dawa odej. Wydobywa z siebie sowo po sowie. Brzmiay jako zupenie inaczej ni zwykle, guche i przytumione. - Mylisz, e ci tu zostawi, co? Naiwna. Po to ci tu sprowadziem,

eby si namylia. Albo bdziesz moja, albo... I wycign sztylet. Trzyma go tu przy moim brzuchu. Wystarczyoby lekkie pchnicie, a ostrze weszoby w ciao. W oczach mi pociemniao. Przez par sekund nie mogam nic odpowiedzie. ciskaam tylko kurczowo trzyman w rku torebk i w duszy bagaam o pomoc moj matk, a take Przenajwitsz Dziewic z Guadalupe. Najgorsze byo to, e on by absolutnie trzewy i przytomny, wic nie mogam z nim walczy. Zdawao mi si, e ju czuj w brzuchu chd elaza. Nie ruszajc si z miejsca, ale caa drca, gotowa rzuci si do biegu, odezwaam si: - No, prosz! Jak mnie chcesz zabi, to czemu tego nie robisz? Wiesz sam, e mi tylko ask wywiadczysz. Prosz ci, eby to zrobi, jakbym prosia o jamun. Wiesz, e nikomu nie jestem potrzebna, wic co mnie to obchodzi, czy umr tu, czy gdzie indziej. Zrobisz przynajmniej co, za 377 co ci wszyscy bd wdziczni. Uwolnisz wiat od tej pysznej, cynicznej, niedelikatnej, prnej kobiety, za jak mnie uwaasz. Ja przecie nic nie czuj. Wic zrb to. Cisza... Zdawao mi si, e jeszcze chwila, a upadn. Wreszcie Jaime opuci sztylet w d i zacz paka. Odetchnam gboko. Syszaam, jak ka, zupenie jak dziecko. Rzuci bro na ziemi i obj mnie. - Przebacz mi, mi vida. Widzisz, to ty mnie doprowadzasz do takiego szalestwa, taka jeste obojtna. Ale ja ci kocham, kocham ci - mwi teraz coraz goniej i goniej, prawie krzycza. - Nic mnie nie obchodzi, niech ludzie widz, e pacz. Kocham ci, kocham! Skorzystaam z tego momentu. - Chodmy, mi vida, zapomnijmy o wszystkim. Przecie w kocu i ja ci te kocham. Dlaczego mamy oboje tak cierpie przez siebie? Chodmy, negrito. Obiecuj ci, e ju nigdy nie bd dla ciebie taka ostra. Kocham ci, mi vida. Wrcilimy do mieszkania ciotki. Byam ledwie ywa. Nogi miaam jak z gumy, zaczam dre caa i oblewa si potem. Czuam straszne boleci. Co ci jest? Chora jeste?" - pytali ludzie, ktrzy byli u ciotki. Nie potrafiam im nic odpowiedzie. Ciotka daa mi troch herbaty z rumianku i na tym si skoczyo. Jaime'a zobaczyam dopiero w dwa tygodnie pniej - pokaza si u nas znowu zupenie pijany, bredzc co o Rebece,

Belice, Esteli, Jolandzie, Adelaidzie i nie wiem ju o kim tam jeszcze. W tym mniej wicej czasie poznaam lepiej Maria. By teraz jedynym czowiekiem, ktry si mn zajmowa. - Nie mam ci wiele do dania - mwi. - Tylko te dwie rce, co bd na ciebie pracoway. Nie mam adnego zawodu, ale obiecuj ci, e bd robi, co si da, i e niczego nam nie zabraknie. A jeli nawet bdziemy y tylko o suchej fasoli, to przynajmniej dziki mnie wydostaniesz si od ciotki. Mario pracowa niedaleko i ju par razy przedtem mi si owiadcza. Ale ja wci miaam nadziej, e wynios si jako z tego miasta i stworz sobie inne ycie, bez ez i upokorze - ycie, w ktrym bdzie miejsce na wszystko, nawet na nauk. 378 Sprbowaam jeszcze raz wstpi do zakonu czy jakiego religijnego zgromadzenia. Nie urodziam si po to, eby by wyrzutkiem spoeczestwa. Chc spokoju. Chc ciszy" - takie byy moje myli. Ale pienidze, skd wzi pienidze. Tysic pesos, tysic..." Powiedziano mi, e eby wstpi do klasztoru, potrzebna jest taka suma. Nigdy si co do tego nie upewniaam, ale teraz spytaam jakiej zakonnicy, co trzeba w tym celu zrobi. - Jeli masz zgod rodzicw... - Nie mam mamy. - Wic jeli ojciec si zgodzi, moesz wstpi. - Czego jeszcze potrzeba? - Musisz by lubnym dzieckiem. Tu musiay ochon moje pragnienia. Ojciec nigdy nie wzi lubu z matk, ani kocielnego, ani cywilnego. Znalazam jak prac, ale okazaa si niestaa. Tego dnia, kiedy mi j wypowiedziano, spotkaam Maria, a on obieca, e pomwi z ojcem i znajdzie mi prac. Nie chciaam przynosi ciotce tej zej nowiny, a poza tym wuj mnie rzeczywicie niezbyt mile przywita, wic postanowiam pj std i zamieszka u Santitos. Ciotka bardzo tego aowaa, a nawet bya troch za. Kiedy przeprowadziam si do Santitos, znalazam prac w Zwizku Robotnikw Meksykaskich. T prac pomoga mi znale Irma, dawna moja koleanka ze szkoy. Poczuam si znw dobrze i nigdy bym nie wrcia do ciotki, gdyby nie to, e pracowaam do wp do dziewitej albo dziesitej wieczorem. Po pracy szam z Irm do lokalu pota-

czy przez jak godzink i do domu wracaam dopiero koo dziesitej. W dzielnicy, w ktrej mieszkaa Santitos, nie byo ani elektrycznoci, ani wody, ani chodnikw i o tej porze strach mnie bra wraca. Niedaleko przebiega kana, przy ktrym zdarzay si napady rabunkowe. Docieraam wreszcie do domu, odmwiwszy wszystkie znane sobie modlitwy, z dusz na ramieniu i oczyma, ktre mi ledwo z orbit nie wyskoczyy, tak si wpatrywaam w ciemno. Jedna dziewczyna z naszego zwizku zgodzia si gdzie indziej do pracy i jej dawny pracodawca wzi na jej miejsce mnie, nawet 379 za wysz pensj. Ale pech mnie przeladowa. Irma zacza mi zazdroci i co knu za moimi plecami. Nie mogam wpltywa si w nowe historie, wic rzuciam t prac i sprowadziam si z powrotem do ciotki. Coraz blisza byam decyzji, eby przenie si do domu Maria. C za ironia! Ja, ktra przyrzekaam sobie by tak pokorna, i za przykadem witego Franciszka z Asyu; ja, ktra tak gorco pragnam zachowa czysto zakonnicy i powicenie kapana, miaam pj do tego czowieka dla witego spokoju. Zmieniaam si po trochu. Wszystko, co przeywaam, ranio gdzie w gbi moj dusz, ale na zewntrz nigdy nie okazywaam swoich przey. Prbowaam by cyniczna. C to szkodzi w kocu? Zamykaam oczy na wszystko - wreszcie postanowiam, e mog to zrobi i zrobi. Ostatecznie to nie ma znaczenia dla nikogo, skoro ojciec ju o mnie nie dba. Pewnego popoudnia wrcilimy z Mariem z kina do jego domu. - Zosta - powiedzia. - Nie id. Gdyby wiedzia, jaki huragan myli przelecia mi przez gow w tej chwili, cho przecie wczeniej ju postanowiam. Jeli zostan, to znaczy, e bd nalee do niego. Ale po co wraca do domu? eby mnie znw wyrzucili? eby ojciec mnie spyta, po co przyszam? U ciotki nie mogam ju duej zosta. Nie miaam pracy. Miaam nadziej, e inni otworz przede mn swoje drzwi, ale nie byo takich. Dziej si wola boa!". Zamknam w tej chwili oczy na wszystko. Nic mnie ju nie obchodzio, byle tylko wydosta si z tego wiata, w ktrym si dusiam. Chciaam, eby usta nareszcie ten zabjczy bl w oczach i te codzienne upokorzenia, chciaam nie godowa ju wicej i pozby si Jaimea. - Dobrze - powiedziaam i poczuam zawrt gowy.

Mario by oczywicie bardzo zadowolony i powiedzia matce, e zostaj. Zgodzia si, ale widziaam dobrze, e jej si nie podobam. Tej nocy kazaa mi spa obok siebie, a Mario spa ze swoim ojcem, seorem Reyes. Nastpnego dnia rano nawet soce wydao mi si odmienione, a ulice - adniejsze. Jak spokojnie byo w tym domu. Matka Maria upieraa si, eby wynaj w ssiednim domu pokj dla niego. Chodziam 380 tam tylko zrobi grubsz domow robot - wtedy, kiedy on wychodzi do pracy. Matka chciaa nas trzyma osobno, jak mwia, pki si nie pobierzemy. Mario niecierpliwi si, ale ja byam z takiego obrotu spraw zadowolona. Ale potem raz wrciam rano z chlebem i usyszaam, e Mario kci si z matk. Ona krzyczaa i oskaraa go o to, e kae jej utrzymywa siebie i jeszcze swoj dziewczyn. Nie mw tak, mamo, bo to kamstwo. Daj ci na ni pienidze" - odpowiedzia Mario. Zachowywaam si tak, jakbym nic nie usyszaa, ale jak poszed do pracy, a matka wysza na targ, wrzuciam wszystkie swoje rzeczy do papierowej torby i poszam do ciotki. Nie baam si znw szuka roboty i pracowa na siebie, ale myl o tym, e mam wrci do domu ciotki, bya dla mnie jak mier. Siedziaam u niej na krzele i piam kubek czarnej kawy, kiedy zjawi si Mario. By okropnie blady, a kiedy mnie zobaczy, rozpaka si. O wszystko obwinia swoj matk, caowa mnie i mwi, e musz go zawsze kocha. (Musiaam kama mu na ten temat). Nie chcia wraca do domu i wprowadzi si do warsztatu szewca w nastpnych drzwiach obok ciotki. Sprzeda ubranie i inne rzeczy, eby zdoby pienidze na czynsz i ycie. Zosta mu tylko jeden garnitur. Mwiam mu nieraz, e nie lubi tych stron, e mcz si tu i e chc si wyprowadzi. Udao mi si go przekona, e powinnam wyjecha z Mexico City. Wtedy dopiero wyzna mi, e seor Reyes nie jest naprawd jego ojcem. Jego rodzony ojciec by w sindicato Ministerstwa Komunikacji i mg si dla niego wystara o przeniesienie do innego miasta. Nie wierzyam wtedy w nic. Ale ten ojciec rzeczywicie da Mariowi przeniesienie do pracy w Monterrey. Wszyscy ssiedzi dowiedzieli si zaraz, e mam si wyprowadzi. Tego popoudnia, kiedy si egnalimy, przyszli do mieszkania ciotki. - Daj im co, crko - powiedziaa ciotka - eby ci pamitali. Wydao mi si to dziwne, ale zrobiam, jak mi mwia. Ndzne to byy

prezenty, jednemu szklank, drugiej star spdnic, ale oni przyjmowali to chtnie. Kiedy rozdaam tak cztery czy pi prezentw, ciotka spytaa: 381 - Nie zapomnicie jej teraz, prawda? Podzikowali mi i wyszli, proszc, ebym czsto do nich pisywaa. Ciotka popakaa si. Biedny Mario! Zabra mnie do Monterrey w nadziei, e znajdzie prawdziw mio. Szuka mioci tak oderwanej od ycia, e niepodobna jej byo ani dotkn, ani zrozumie, ani wyrazi w sowach. Zdawao mu si, e znajdzie t mio we mnie. Ale mio jest czym, co przeywa musi dwoje ludzi, cudownym wiatem, ktre spada z gry i na mczyzn, i na kobiet. To wiato spyno na Maria, ale na mnie - nie. Ja dalej kochaam Jaimea i w moim sercu nie byo wolnego miejsca - nie mogam pokocha Maria. Traktowaam go jak lin ratunkow, potrzebn mi do wydobycia si z gbokiego dou, w ktry wpadam. Planowaam, e jak tylko zabierze mnie std do Monterrey, sama odbuduj sobie na nowo wasne ycie. Marta W domu u Crispina rzdzia teciowa. Na tecia dzieci w ogle nie zwracay uwagi. Crispin by dla niego bardzo niedobry i zachowywa si tak, jakby by mu rwny. Raz zwymyla go za to, e przyszed do domu pijany, tak jakby ojciec by synem, a syn ojcem! Teciowa rozpieszczaa Crispina, bo by najmodszy. Crispin nalea do tych ludzi, co nie cierpi sta na boku; w kadej sprzeczce lubi mie ostatnie sowo. Bardzo si kci ze swoim starszym bratem Angelem, a jak matka si wtrcia, potrafi jej nieraz paskudnie przygada. To ten brat, Angel, wzi swego czasu kocielny i cywilny lub z jedn kobiet, Natali. Par razy rozchodzili si i znowu godzili, a e oboje byli katolikami, prawdziwy krzy paski mieli ze sob. Angel dosta jak prac w Acapulco i razem z on tam wyjecha. Mia tak prac, e duo przebywa poza domem, i gdy raz wczeniej wrci do mieszkania, zasta j w ku z innym mczyzn, handlarzem owocw. Zbi wtedy oboje, cho po mojemu to on by sam sobie winny, bo zostawia on sam. Trzy dni przesiedzia w areszcie, a potem przywiz Natali z powrotem do Mexico City. Teciowa chciaa, eby j przepdzi z domu, ale on zatrzyma j po to, eby si zemci. W nocy syszaam, jak pacze i zaklina go, eby jej

pozwoli pj do swojego domu. Potem co jakby policzek czy uderzenie i wrzaski. I tak byo przez dwa tygodnie, noc w noc. Crispin te jej nieraz dooy. On kad bab by wielbi, ale jak usysza, e kobieta zdradza mczyzn, toby j najchtniej zmit z powierzchni ziemi. 383 W cigu dnia nie wolno byo Natalii wyj samej z domu, nawet do ani. Jak si wybieraa odwiedzi matk, kto zawsze z ni szed. Trzymali j jak w wizieniu. Pytaam jej, dlaczego si nie wyprowadzi na dobre i ze wszystkim, ale ona powiedziaa, e gro jej zabraniem synka, jedynego dziecka. yj z Angelem dotd razem i maj jeszcze dwoje dzieci. Najstarszy brat Crispina Valentin te mia kopoty z on. Caa rodzina mieszkaa jeszcze w Puebli, a on mia szesnacie lat, kiedy oeni si z kobiet duo od siebie starsz. Wzili lub kocielny i cywilny i mieli dwoje dzieci, ale co z tego: jak przyjechali do Mexico City, ona zacza spotyka si z innym mczyzn. Wreszcie rozesza si z Valentinem, a dzieci mu zostawia, co si zdarza dosy rzadko, bo na og gdy kobieta odchodzi z innym, dzieci zostawia swoim rodzicom. Wic Valentin da te dzieci do teciowej i rozwid si. Rodzina Crispina nigdy mnie nie lubia, bo nie umiaam nic zrobi. Teciowej pomagaam bardzo mao. Ona naleaa do tych gospody co to naprawd przesadzaj z czystoci, co tydzie zmieniaj bielizn pocielow, zawsze co tam szoruj, co odkurzaj. Ciko mi byo zadba o Crispina tak, jak si naley. Co do ubrania i jedzenia, to by bardzo wymagajcy. Jak przyszo pra mu spodnie, to a pcherzy dostawaam na rkach i teciowa musiaa za mnie koczy robot. Chobym nie wiem jak si staraa, nie potrafiam tak upra i uprasowa jego koszul jak ona. Nic dziwnego, e j draniam! Ale przecie staraam si. I to nieprawda, co mwia: e cay czas lataam po ulicach. Crispin chcia w dalszym cigu mieszka z matk, ale ja ju duej nie mogam wytrzyma. Po dwch tygodniach przenielimy si na wasne mieszkanie. Mielimy jeden pokoik i kuchni, a w caej tej vecindad mieszkao pitnacie rodzin. Crispin kupi ko, a jego matka daa nam st, dwa krzesa, troch garnkw i patelni. Z pocztku to mi si podobao. Przyznaj, e ylimy troch bez adu i skadu. Widz teraz, e byam do niczego i nie nadawaam si do prowadzenia domu. Cho robiam wszystko tak, jak umiaam. Nie byo to

bez zarzutu, ale w kadym razie nie byo znowu a tak le. 384 Przez jakie dziewi miesicy nie zachodziam w ci i Crispin zy by na mnie, e tak si to odwleka. Chodzi za mn do klozetu, eby zobaczy, czy nie robi sobie irygacji. Potem wzi mnie do jednej doktorki, eby sprawdzi, czy nie braam czego, eby nie mie dziecka. Potem zacz podejrzewa t doktork, e mi odebraa podno! Ale ju w nastpnym miesicu zaszam w ci. Przez trzy miesice mdlio mnie i cigle wymiotowaam. Nie mogam nic wzi do ust, tylko piam. Wszystko mi dokuczao - piersi, brzuch, ruchy dziecka - a si przyzwyczaiam. Mylaam, e Crispin bdzie teraz, kiedy ju zaszam w ci, zadowolony, ale dopiero wtedy przekonaam si, jaki on jest naprawd. Bo co si okazao? e to jeden z tych, co lubi mie on i dzieci, ale nie poczuwaj si wobec nich do adnej odpowiedzialnoci! W czasie mojej ciy zacz sobie chodzi z innymi dziewcztami i dowiedziaam si, e ma dziecko z inn kobiet. Majc ju ma, czuam, e nie powinnam zanadto ufa moim przyjacikom. Zauwayam, e Irela i Ema rozmawiaj czsto z Crispinem o swoich sprawach, pytaj go o rad. Tylko czekaam, kiedy Ema zrobi mi jakie wistwo. Ale si pomyliam - okazao si, e to Irela wywina mi numer. A bya moj najlepsz przyjacik, do tego ju zamn, wic po prostu nie spodziewaam si, e mogaby si jeszcze baamuci z Crispinem. Crispin zawsze lata za kobietami. Nie mia za grosz moralnoci. Jednego dnia zaprosi Irel na wod sodow, potem do kina, potem na kiermasz. Bawi si tak poza domem, a ja tymczasem siedziaam zamknita w czterech cianach z teciow. Zauwayam ju wczeniej, jak si zmieni, jeszcze zanim si dowiedziaam tego o Ireli, bo kobieta zawsze takie rzeczy wyczuje. Przychodzi do domu i si stroi. Jak nie miaam dla niego czystej koszuli, wymyla mi przy matce. Staraam si zawsze mie dla niego jedn gotow. Ledwo zdj z siebie brudn, ju szykowaam wod z mydem na pranie. Jak wychodzi, nigdy do mnie nic nie powiedzia, tylko do matki: Mamacita, niedugo wrc". Potem wraca do domu o pnocy i zamiast otworzy sobie drzwi wasnym kluczem, kaza mi wstawa i otwiera. Naprawd myl, e mnie nienawidzi. Wcieka si, mwi, e jestem 385 do niczego i e tylko rodzice potrafi o niego zadba. Nie pi niby, ale

i tak bi mnie, jak pijak, o kade gupstwo. Nie potrafiam nic zrobi takiego, eby mu si spodobao. Crispin zabroni mi chodzi do domu, ale ja bym prdzej umara, nibym miaa ojca nie widywa, wic chodziam tam po kryjomu prawie codziennie. Mowi nie podobao si, e mj tata mi pomaga, daje pienidze, co do jedzenia. Crispin dawa mi tylko dwadziecia pi pesos na tydzie, a dla kobiety, ktra dopiero zaczyna prowadzi dom i nie wie, gdzie co kupi, to nie byo za duo. Wic tata dodawa mi pitnacie albo i trzydzieci pesos gotwk i przysya rnoci: to mleko, to cukier, to znw co innego. Ale Crispina nic nie obchodzio, czy mam dosy pienidzy, czy nie - chcia, ebym zupenie zerwaa z rodzin. Wanie w czasie jednych takich odwiedzin w domu Antonia powiedziaa mi, e Crispin baamuci si z Irel. Nie chciaam w to uwierzy, ale ktrego dnia wychodziam do teciowej po naft i przyapaam ich oboje. Przechodziam wsk uliczk, kiedy zobaczyam, e Crispin daje znaki Ireli; szo o to, kiedy si maj spotka. Irela zauwaya mnie i zaraz poznaa, e wiem, co si wici. Ja poszam sobie dalej. Nastpnego dnia Crispin wzi mnie do kina. Wracajc do domu, spotkalimy Irel, ktra rozmawiaa z Em. Spojrzay na mnie - i w miech. Crispin spyta bez adnego wstydu: - Czy one si do ciebie miej, czy z ciebie? Zgniewao mnie to i powiedziaam sobie w duchu: Ju ja si do tej suki, Ireli, wezm". Wyszam potem po chleb i spotkaam j przy wejciu do Casa Grande. Wic jej mwi prosto z mostu: - Suchaj, Irela, co ty masz w gowie, potrzebne ci to wygupianie z Crispinem? A ona, zamiast mi odpowiedzie spokojnie albo zaprzeczy, jak by zrobia kada matka, mwi zdenerwowana: - To wina Crispina. Upiera si, eby i ze mn do kina, i musiaam pj, bo m by wrci do domu i go zasta. - Mylisz, e w to uwierz? - pytam. - A z czegocie si wtedy z Em miay? 386 A ona jeszcze miaa czelno powiedzie: - A bo to byo takie mieszne: Crispin prosi mnie, ebym z nim posza do kina, a jak nie chciaam, to poszed z tob. Wtedy zaczam krzycze, nie przejmujc si, czy kto usyszy, czy

nie: - Pilnuj si, Irela! Ty by si tylko baamucia z onatymi. Nie mam zamiaru robi z siebie gupiej za kadym razem, jak Crispin poleci za jak spdnic, ale ciebie ostrzegam. Zostaw go w spokoju, bo bdzie bieda! Wtedy zauwayam u niej na rku srebrn bransoletk, taki acuszek. Da mi j w prezencie brat. Crispin wzi j, a potem powiedzia, e zgubi. Oto co zrobi z moj bransoletk! Zerwaam jej z rki t bransoletk i poleciaam rozmwi si z tym bezczelnym obuzem, moim mem. Powiedziaam mu, eby si oeni z Irel, a mnie pozwoli w spokoju urodzi moje dziecko. Ale Crispin wypar si wszystkiego, a rodzina mu uwierzya. Tym razem si nie rozeszlimy i wszystko wrcio do normalnego biegu. Kiedy moja siostra Antonia pierwszy raz powiedziaa mi o grzechach Crispina, poradzia mi, ebym si modlia do Santa Muerte przez dziewi nocy, w sam pnoc, stawiajc naprzeciw siebie fotografi Crispina i ojow wiec. Obiecywaa mi, e zanim minie dziewi nocy, m ze szcztem zapomni o tamtej kobiecie. Kupiam wic nowennow modlitw od jednego czowieka, ktry handlowa takimi rzeczami w naszej vecindad, i nauczyam si jej na pami. Szo to tak: Jezu Chryste, Zwycizco, ktry zwyciy na Krzyu! Chc, Ojcze, eby okaza swoj moc i wrci mi Crispina, tak ebym moga wzi nad nim gr. W imi Pana naszego, jeli podobny jest do dzikiej bestii, uczy go agodnym jak baranek. Uczy go tak mikkim jak kwiat romero. Jad chleb i dawa mi, pi wod i dawa mi. Ale, o Panie, chc tego wszystkiego, co mi obiecywa. Twoj nieskoczon moc sprowad go do moich stp, pobitego 387 i zwizanego, aby wypeni swoje obietnice. Dla Ciebie, Panie, wszystko jest moliwe i, prosz Ci usilnie, uczy to dla mnie, a ja przez reszt ycia obiecuj czci Ci wiernie. Nauczyam si tej modlitwy, ale ani razu jej nie odmwiam. Jeli miaby wrci do mnie, to tylko z wasnej woli. Nie chciaam go mie si.

Wikszo kobiet, jakie znaam, modlio si w poudnie do duszy Jana Minero, stawiajc za drzwiami wotywn wiec oraz szklank wody i pukajc trzy razy przy kadym Ojcze nasz. wity Antoni te jest bardzo dobry do sprowadzania niewiernych mw czy kochankw. Julia, ssiadka mojej ciotki, ktra zna si na tych sprawach, powiedziaa, e ten wity bardzo kocha dzieci, i jeli zakry fotografi dziecka wstk, szybko speni to, o co si prosi, eby mc znowu patrze na to dziecko. Jeszcze skuteczniejsze jest, jeli si witego zakryje jakim kawakiem ubrania nalecego do grzesznika. wity Benito te sprowadza mw do domu, ale robi to w ten sposb, e ich bije, jak s z innymi kobietami. Baam si modli do tego witego. Najprawdopodobniej jeszcze bym na tym gorzej wysza, bo Crispin wrciby do domu wcieky. Robiam jeden bd: nigdy nie dawaam mowi powodw do zazdroci. Nie potrafiam by zupenie bez wstydu tak jak inne kobiety, na przykad Irela. Wielki szacunek, jaki miaam dla ojca, by niby mur, ktry oddziela mnie - i ycie uczciwe - od ycia grzesznego. Poza tym w naszej dzielnicy nie sposb byo spotka porzdnego mczyzny. Rzadko udawao si znale takiego, co poczuwa si do odpowiedzialnoci, powica si dla ony i dzieci. Ten wasa si caymi dniami na rogu ulicy, drugi znowu chodzi na tace i si upija. Czego bym si moga spodziewa od takich? Chyba tylko jeszcze par bachorw. adnego z nich poytku! Cho jestem za niska i niezbyt adna, nie brakowao mczyzn, co si za mn ogldali. To, e mam ma, nic im nie szkodzio. Kiedymy urzdzali z Crispinem nasze pierwsze mieszkanie, jeden z ssiadw, seor 388 Ruperto, pozwoli nam podczy si do jego przewodu elektrycznego. Uprzejmo, prawda? Ale pniej rozmwi si ze mn i okazao si, e sam te chce si podczy, wiadomo do czego i jak... Powiedziaam Crispinowi, ebymy nie korzystali wicej z jego elektrycznoci, e lepiej uywa wiec. Prawd mwic, nie obchodzili mnie inni mczyni. Z jednym nie mogam sobie da rady, a c by dopiero byo z dwoma? Ale Crispin wci sprowadza do domu swoich kumpli i cigle ktry z nich robi mi nieprzyzwoite propozycje. Raz z paroma kolegami Crispina od stolarza wybralimy si na chrzciny. Zaczli pi; ktry z nich poprosi mnie do taca. Nie chciaam, cho

Crispin taczy z inn dziewczyn. Do tego mj m naley do tych mczyzn, ktrzy maj okropny zwyczaj - ka onie taczy z kadym, kto j zaprosi. Musiaam wic zataczy. Ten typ trzyma mnie w ucisku coraz bliej, a w kocu przysun twarz do mojej twarzy. Potem zacign mnie do ciemnego kta i prbowa pocaowa, ale zostawiam go i uciekam, bo po drugiej stronie podwrza staa moja teciowa i patrzya na nas. Potem poprosi mnie do taca compadre mojej szwagierki. By dokadnie mojego wzrostu, przystojny, z krconymi wosami, niebieskimi oczami i jasn cer. Wci na mnie patrzy, a w kocu spyta, jak si nazywam. Zawsze byam dosy miaa, wic mu powiedziaam. - Marta! Jakie liczne imi! - powiada. - Jeste moj wymarzon dziewczyn. ona bya te na tych chrzcinach, ale co mu tam? Wzi mnie do najciemniejszego kta i taczy, przytulajc policzek do policzka. Opowiada, jaka jestem mia, i prosi, ebymy si gdzie spotkali. Prosz, jacy zdrajcy ci mczyni! On to by jak ten kocur, co ma szczura w domu, a idzie sobie szuka innego arcia. I dalej opowiada: - Tak mi si podobasz. Moe bymy razem zamieszkali? Pasujemy do siebie pierwsza klasa. Jeste moim ideaem. Prbowaam obrci to w art, ale on naprawd chcia si ze mn umwi. Rozumiaam, e gdybym tylko zechciaa i gdyby teciowie tego nie odkryli, to mam przed sob rne moliwoci. Ale zastanowiam si 389 i ju nie chciaam z nim wicej taczy. Tu Crispin pod bokiem, a ten typ cay wieczr lata za mn jak pies! Rodzina i przyjaciele Crispina wci mnie szpiegowali. Jego matka mwia, e nigdy nie ma mnie w domu i e mam za duo przyjaci. Szwagierka dogadywaa, e jestem leniwa, to znowu, e brudna. Co tylko zrobiam, dokd tylko poszam - zaraz o wszystkim Crispin wiedzia. Miaam przez nich mnstwo kopotw. Raz odwiedzi mnie mj brat Roberto. Siedzia sobie na ku, kiedy wesza szwagierka Sofia spyta o moje zdrowie, bo wanie byam chora. Zaraz wysza i Roberto te poszed. Sofia musiaa o tym opowiedzie Crispinowi, bo wrci do domu wcieky i do mnie: - To tak? Za jeste, jak moi siostrzecy wa na ko, a bratu pozwalasz rozwala si, jak mu si zechce? Kto by pomyla! Sofia mu powiedziaa, e Roberto u mnie jada i sypia,

a to bya nieprawda. Crispin zacz krzycze, e wynaj mieszkanie dla swojej rodziny, nie dla mojej, i e nie bdzie utrzymywa moich krewnych. Zezociam si i mwi: - Jeli ten dom jest dla twojej rodziny, to ich tu sobie sprowad i niech mieszkaj zamiast mnie. Wtedy pierwszy raz uderzy mnie pici. Nie zachodziam do ojca, a mi znikn siniec. Brat ju potem prawie nigdy mnie nie odwiedza. Musia chyba zrozumie, jak si sprawy maj. Ja si naprawd baam Crispina. Jak tylko zobaczyam, e jest zy, to a draam caa. Jakbym na niego podniosa rk, byoby jeszcze gorzej. Jak byam w trzecim miesicu ciy, sprbowaam mu raz odda, to mnie tak zla jak nie wiem. Nie mogam ju duej wytrzyma takiego ycia, wic raz powiedziaam mu, e id do ubikacji (ubikacja bya na dworze), a zamiast tego poszam do domu. Crispin przysa swoj siostr Sofi, eby mi powiedziaa, e on si ju zmieni i ebym wrcia. Ojciec namawia mnie do powrotu i kaza przeprosi ma. To mi atwo nigdy nie przychodzio; wrciam, ale nie przeprosiam. To prawda, e podniosam na niego rk, ale we wasnej obronie. A on potem by jeszcze gorszy. Kci si wci, jak nie o to, 390 to o tamto. Wcza radio, eby nikt nie sysza, jak mnie bije. Raz tak mnie kopn w krzy, e prawie poroniam. Wic znowu od niego odeszam. Poszam do Lupity na ulic Rosario, gdzie mieszkali wtedy ojciec i Consuelo. W Casa Grande by wtedy Manuel z Paul. Ojcu ani braciom nigdy nie mwiam, e Crispin mnie bije. Musieli to zauway, ale te nic nie mwili, bo jeszcze bym na tym gorzej wysza. Ojciec powiedzia tylko, e kiedy tylko zechc, mog si sprowadzi do domu. Mnie by tam nic nie szkodzio, opowiedzie im o wszystkim, ale nie chciaam bra na siebie takiej odpowiedzialnoci, bo jak tu, u nas, pobije si dwch mczyzn, to ju ich nic w wiecie nie powstrzyma. A Roberto i Manuel, jak si bili, to po prostu wpadali w sza, i baam si, co z tego wyniknie. Gdyby to tylko szo na pici, tobym si nie przejmowaa, ale jakby si wzili do noy, to co? eby znowu wrci do tego samego? Miaam szesnacie lat, jak urodzia mi si crka. Ojciec by ze mn w szpitalu i jak miaam najgorsze ble, to si go czepiaam za nogi. On wszystko opaci, a Crispin nawet nie wiedzia, ile to kosztuje. Ani nawet

nie spyta. Crispin chcia chopca, ale dobrze widziaam, e cieszy si i z crki. Przychodzi codziennie do szpitala, potem do Lupity i do Casa Grande pod pozorem, e chce zobaczy dziecko. Ale ja ju nic do niego nie czuam. Gdy si okazao, e sama musz si troszczy o dziecko i by za nie odpowiedzialna, to go znienawidziam. Dopiekaam mu o kady drobiazg, a on mia mnie uderzy w domu ojca. Przez cay czas, jak przychodzi mnie odwiedza, nie da mi ani jednego centavo. Ojciec dawa mi na ubranie, na ycie i na wszystkie wydatki na dziecko. Crispin nieraz rozmawia z ojcem i przeprasza go za to, e tak si to wszystko uoyo. Ojciec pyta go, dlaczego nam tak trudno y razem, a Crispin zrzuca wszystko na mnie i mwi, e ktnie byy tylko z mojej winy, bo jestem taka trudna, nigdy o niego nie dbaam, nigdy mnie nie byo w domu. Pomyle tylko! Tu szwagierka i wszyscy mnie szpieguj - nawet jakbym chciaa, tobym nic zego nie moga zrobi! Przysza te teciowa zobaczy dziecko i wreszcie poprosia mnie, ebym sprowadzia si z powrotem i mieszkaa z nimi. Zgodziam si, 391 ale nie wytrzymaam tam duej ni trzy tygodnie, a to przez siostrzenic Crispina Lidi. Ta dziewczynka, Lidia, bya crk nieyjcej siostry Crispina, ktra pucia si z tym, co j pniej rzuci. Nie wiem, na co umara, ale skutek by jeden - jedna sierota wicej. Raz prasowaam, Lidia zacza ciska moj ma Concepcin i okrywa j pocaunkami, a do przesady. Trzymaa dziecko za mocno i za byam jak nie wiem o te przesadne czuoci. Mwi jej raz i drugi, eby zostawia dziecko w spokoju. Gdzie tam, jakby do ciany mwi! Te, ktry by krawcem i pracowa w domu, powiedzia mi tylko, ebym nie bya taka draliwa. Nie nakrzycza nawet na Lidi, jak mi powiedziaa: - Jeli nie chcesz, ebym trzymaa twoje dziecko, to je sobie zabierz, skd je wzia. Taka byam za, e spakowaam swoje rzeczy i zabieram si i. Te stan mi na drodze i powiada: - Nie pjdziesz z tego domu, a wrci z rynku moja stara. - Duo te ma do powiedzenia, czy pjd, czy nie pjd. Tecia sprawa? - pytam i jeszcze na dokadk dodaam par mocnych sw. - Jestem twoim ojcem, ty niewdzicznico, ty ordynusie. Wstyd nam tylko przynosisz!

Druga szwagierka, Natalia, te bya w domu i mwi mi: - Uciekaj, Martita, bo jak ona wrci, to bdzie jeszcze gorzej. I faktycznie. Wrcia teciowa i wyrzucia mnie za drzwi. Ja spakowaam tylko ubranie, ale ona kazaa mi zabra take naczynia i ko. Powiedziaa, e nie nadaj si na on dla jej syna, a Concepcin to pewno w ogle nie jego dziecko! Wyleciaam z tego domu prawie biegiem. Wieczorem Crispin przyszed mnie szuka do mieszkania ciotki Guadalupe. Przyszed zy, a pniej zupenie wpad w sza. Oskara mnie, e wyzwaam jego matk. Opowiedziaam mu, co zaszo z Lidi, ale mi nie uwierzy, tylko mnie zbi. Zawsze by taki. Potem go nie widziaam przez miesic, a po miesicu zacz przychodzi pod drzwi i gwizda, ebym do niego wysza. Ja wci mwiam, e ju nie kocham Crispina i ojciec nie zmusza mnie, ebym wrcia do niego i z nim ya. Ale od niego nie tak atwo 392 byo si odczepi. Jak nie byo go przy mnie, nie czuam adnej fizycznej potrzeby, ale gdy wci na mnie napiera i kusi, to i we mnie co si mocnego budzio. Wbrew chci zaczam z nim chodzi po hotelach. Ale on nie by ze mnie zadowolony, skary si, e niewiele ma ze mnie poytku, bo stale mam kwan albo ponur min i jestem drewniana jak kij. On by jednym z tych podych, co by chcieli od kobiety najgorszego. Jakemy choby na chwil zostali sami w domu, tylko to jedno byo mu w gowie. Jeeli wychodzilimy, to do hotelu. Byam mu tylko po to potrzebna, by mg sobie uly. A nadawaam si, bo byam czysta i nie ryzykowa, e si czym zarazi. Ale nie umiaam go zadowoli, bo mia przesadne wymagania. Bez przerwy mnie caowa i pieci. O tym jednym tylko myla. Chcia, ebym bya jak te kobiety, co nie maj adnego umiaru, rozbieraj si i wyginaj i znaj si na rnych sztuczkach. Chcia mnie mie dwa albo i trzy razy jednej nocy, ale ja czuam, e tyle nie wytrzymam. Ja do niego miaam al, a on mnie wci chcia, wic nie bardzo moglimy si zgodzi. Kiedy Concepcin miaa roczek, musiaam j odstawi od piersi, bo zaszam znowu w ci. Crispinowi nic to nie szkodzio, zupenie jakby to byo czym najzwyklejszym na wiecie. Nie przejmowa si, co o tym powie mj ojciec albo kto inny. Uwaa, e jest moim mem i ma prawo zrobi mi dziecko, ile razy zechce. Mwi, e powinnimy znowu razem zamieszka ze wzgldu na dzieci i na ssiadw. Zgodziam si nie dlatego,

ebym tego chciaa, ale z potrzeby i dla przyzwoitoci. Miaam nieporozumienia z brami i siostr, chciaam si wynie od rodziny. Mj brat Roberto zatruwa mi ycie swoim piciem i kradzieami. Pki byam maa, nigdy nie wtrcaam si w to, co on robi, ani nie skaryam si na niego ojcu, cho nieraz baam si, e mnie zapi na noszeniu ukradzionej puderniczki czy kolczykw. Pniej, jak przynosi do domu kawaki brzu i elaza, aluminiowe rury i inne rzeczy z fabryki, gdzie pracowa, mylaam, e go zapi, i wygadaam si ojcu. Ale Roberta nic nie mogo powstrzyma. Piowa te rury na kawaki i sprzedawa na rynku Tepito. Czasami przynosi do domu obrcze, pokrywy na piasty - apa, co mu si nawino pod rk. Jedna kobieta z Casa 393 Grande przysza si skary, e z dachu zgina jej butla z gazem do gotowania; inna obwinia brata o to, e ukrad jej indyki. Roberto nie cieszy si w ssiedztwie dobr saw i uprzykrzyo mi si ju bra go cigle w obron. Potem doszo do awantury z Manuelem. Zaczo si od sprzeczki pomidzy Paul a Consuelo, ktra zawsze bya troch trudna we wspyciu. Szwagierka poskarya si Manuelowi, a on rzuci w Consuelo konikiem - zabawk Dominga - i uderzy j w gow, a si rozpakaa. Zacza mu wymyla, a on j wtedy jeszcze raz uderzy. Uwaaam, e musz si uj za siostr, wic si w to wmieszaam. Bjka sza jak midzy mczyznami: ja kopaam, drapaam i waliam go, czym si dao. Consuelo przerazia si i woaa, ebymy przestali, bo ssiedzi wezw policj. Przewrciam go na ko, zapaam za jdra i cisnam z caej siy. Nie mg nic zrobi, tak go bolao. Prosi mnie, ebym daa spokj, i woa na Paul, eby mnie odcigna, ale ja nie chciaam. Wic on si podda pierwszy. Ssiedzi, ktrzy si zebrali przy naszych drzwiach i przygldali bjce, wymawiali mu, e bije modsze siostry. Paula zacza skada swoje rzeczy, bo mylaa, e ojciec przyjdzie i zrobi pieko. Wiedziaa, e prdzej ujmie si za crkami ni za synow. No i faktycznie: wrci tata, da Manuelowi dwa razy w twarz i powiedzia mu, e jak nie umie si zgodzi z siostrami, to niech sobie idzie. Oboje z Paul zamieszkali wtedy z jej matk i siostr Delil. Consuelo i Roberto zostali w Casa Grande, a ja wrciam do ma. Drugie z kolei mieszkanie Crispin wynaj dla nas przy ulicy Stolarskiej, tu obok domu jego siostry. Kiedy miaa si urodzi Violeta,

odda mnie na oddzia pooniczy szpitala ubezpieczalni. Nacierpiaam si bardziej przy Violecie ni przy Concepcin, bo w ubezpieczalni nie dawali adnych rodkw znieczulajcych. Kazali mi wycierpie wszystko, co przy tym kobieta musi wycierpie. Wychodziam ze szpitala jak niezamna kobieta, bo Crispin upi si i spa u swojej matki. Nikt nie pamita, e po piciu dniach miaam wyj ze szpitala, wic bez pienidzy, bez paszcza, wziam dziecko i wsiadam do autobusu. Na szczcie szpital da nam na Gwiazdk 394 koszyczek z dziecinn bielizn, miaam przynajmniej w co ubra to malestwo. Wszystkie najblisze sklepy z telefonami byy w wita pozamykane, wic nie miaam skd da zna ojcu ani teciowej. Moe rodzina ma nie przysza po mnie dlatego, e urodziam znowu dziewczynk. Zanim poszam do szpitala, mwili - mylaam, e artem - e jak nie bdzie chopak, to nie przyjd nawet obejrze dzieciaka. Crispin zawsze wola chopcw i lepszy by dla swoich siostrzecw ni dla wasnych crek. Znowu zaczy si midzy mn a Crispinem nieporozumienia, troch przez szwagierk, a troch dlatego, e znowu mia inn kobiet. Nie bi mnie tak w tym mieszkaniu, bo wiedzia, e Sofia nas usyszy. Bi mnie tylko wtedy, jak bylimy sami, ale teraz ja mu ju oddawaam ze wzgldu na mae. Miaam mu pozwoli, eby mnie zabi? One by na tym najbardziej ucierpiay. Ile razy prosiam go o pienidze na ubrania dla dzieci, kaza mi czeka. Zawsze musiaymy czeka, a wreszcie powiedziaam, e pjd do pracy, eby zarobi na to, co im potrzeba. To on wtedy poszed i powiedzia swojej matce, e mnie rzuca. Ona na to: - Dobrze, synu. Tutaj jest twj dom. - Nawet sowem nie wstawia si za mn, tylko mnie zostawia na los szczcia. Pniej nawet do ojca posza, namawia go, eby mnie nie przyjmowa do siebie. Powiedziaam, e nie wyprowadz si z mieszkania, wic Crispin zabra swoje rzeczy. Zostawi mi tylko ko i szafk na ubranie, ktra nie naleaa do nas. Zabra nawet arwk i sznur i zostawi mnie w ciemnociach z dwojgiem malekich dzieci. Poszed sobie, nie pomylawszy nawet, czyjego dzieci bd miay co je. Nastpnego dnia Roberto poszed ze mn na posterunek policji zoy oskarenie na Crispina. Crispin i jego ojciec dostali wezwanie, ale powiedzieli, e Crispin nie jest winny, bo wynaj dla mnie mieszkanie,

ale ja si wyprowadziam. Kamali naturalnie, ale urzdnicy z sdu powiedzieli, e do niczego Crispina nie mog zmusi, bo prawnie nie jestemy maestwem. Nic mi nie mogo pomc. Violeta miaa akurat trzy miesice, kiedy wrciam do domu ojca. 395 Mniej wicej wtedy umara moja szwagierka Paula, a sprowadzia si do nas jej siostra Delila, eby zaj si dziemi Manuela. Delila bya starsza ode mnie tylko o dwa lata, a ju chodzia w ciy z dzieckiem mojego ojca. Znaam j ju dawniej, kiedy mieszkaa ze swoj matk Cuquit i band jakich krewniakw w tak zwanym Zatraconym Miecie przy ulicy Piedad, niedaleko placu targowego Tepito. Paula braa mnie tam nieraz, jak sza ich odwiedzi. Ten ich pokj brudny by i zagracony, wszdzie niepozmywane talerze, nieposane ka, na pododze mieci, peno krccych si dzieciakw i na samym rodku, w czasie jedzenia, peny nocnik. yli jak winie! Kiedy Paula mieszkaa w Casa Grande, w naszym mieszkaniu za wsze peno byo jej krewnych. Raz przyszlimy z Crispinem w samo poudnie i zastalimy ich wszystkich na podwrzu przy jedzeniu. Mieli tam mnstwo tego jedzenia, ale nas nie zaprosili. I tak bym zreszt nie moga nic wzi do ust, bo m Cuquity, ktry pracowa w rzeni, przynis Pauli do ugotowania flaki i serce. Cigle si to u nich jadao: flaki i serca. A Cuquita bya taka szpetna, e wystarczyo raz na ni spojrze, a ju si nie chciao wej do mieszkania, w ktrym ona bya. Wypdzaa nas z domu samym swoim widokiem! Ta witoszka krzywo patrzya na mnie i na Consuelo i za plecami nazywaa nas leniuchami i dziwkami - uwaaa, e jej crka Paula robi za nas ca robot w domu. Jak byymy dziewcztami, nieraz widywaam Delil na tacach. Lubia si stroi i taczy jeszcze bardziej ode mnie. Tyle taczya, a si nareszcie potkna - zasza w ci, a potem urodzia martwe dziecko. Wysza za m za ojca tego dziecka, wzia lub kocielny i cywilny, zamieszkaa w pokoju niedaleko swojej teciowej. Urodzi im si drugi chopiec, Geofredo, ale tymczasem ten jej m zacz pi i lata za innymi kobietami. Okazao si wreszcie, e to zodziej, taki zarejestrowany na policji. Pienidzy wcale jej nie dawa, wic posza do pracy. I patrzcie pastwo! Przez ten czas, co ona bya w pracy, on do jej wasnego ka sprowadza inne kobiety! A teciowa o wszystkim wiedziaa. Ta baba dla rodzonego syna bya zwyk strczycielk! Dowiedziaam si o tym

od jednej przyjaciki, ich ssiadki. 396 Pewnego dnia Delila wraca do domu i widzi, e zniky wszystkie jej niebie i rzeczy. To jej m, Louis, tak oporzdzi cay pokj, puci j z torbami. Zgosia spraw do sdu, a potem strasznie pobia si z teciow, bo ta rzucia si na ni z noyczkami. A Delila nie taka, eby miaa sta i patrze, jak j bij; ciskaa w ni, czym tylko popado. Biy si, e jej! Potem mieszkaa ze swoj matk i zgodzia si, jak tata powiedzia jej, eby si sprowadzia do Casa Grande. M tam po ni przyszed, ale mu zagrozia, e wezwie policj, jak nie da jej spokoju. A on, e by rejestrowany, da ju za wygran. Ale syszaam, e spotykaa si z nim od czasu do czasu na targu, i nieraz sobie mylaam, czy ona nie oszukuje ojca i rogw mu nie przyprawia. Lupita powiedziaa mi, e ojciec nie moe ju mie wicej dzieci, e Marielena jest jego ostatnim dzieckiem. I duo bym daa, by wiedzie, czy to ojciec zdoa spodzi dziecko z Delil, czy naprawd byo to dziecko Louisa. Ale nigdy adnych takich plotek ojcu nie powtarzaam, bo wiadomo, e niepewno jest gorsza ni rozczarowanie. Gdy sprowadziam si do domu, okazao si, e Delila jest kochank mojego ojca, cho nie chciaa si do tego przyzna. Ojciec by w dalszym cigu wolny, niezwizany adnym prawem, tylko wasnymi uczuciami. Gdyby by inny, toby nas ju dawno rzuci. A on wci by przy nas, troszczy si o wszystkich: o Consuelo, Delil z dzieckiem, czworo dzieci Manuela, mnie z dwojgiem dzieci, Antoni z jej dziewczynk, Lupit i Marielen. Manuel wyjecha do Stanw Zjednoczonych i Delila bya wcieka na niego, e zabra ze sob jej brata Faustina. Wedle tego, co mwia, to Manuel i jego przyjaciel Alberto przyszli w rodku nocy do jej domu i namwili Faustina, eby z nimi jecha. - Biedny mj braciszek - opowiadaa. - Zacignli go si, a teraz nie ma co je, w mietnikach poywienia szuka. Ciko im byo w Mexicali, zanim przeprawili si przez granic; i naprawd caymi dniami nic nie jedli. Ale jak si ju raz dostali do Stanw Zjednoczonych, to im si dobrze powodzio, a nawet przysyali pienidze do domu. Tam to musi by 397 dobrze! Wyobraam sobie, e to taki kulturalny kraj, e nawet ludzie s

inni. Tutaj, jak kto nie ma w czym swojego interesu, to ci nic nie pomoe. Albo pomoe, jak si tego najmniej spodziewasz, a potem dopomina si zapaty. Tu, u nas, ludzie s zbyt interesowni. Pewno, e nie brak i dobrych ludzi, ale w Meksyku czowiek do niczego nie dojdzie. Mamy wolno, moemy robi to czy tamto, jak nam si spodoba, i nawet nie jest tak, eby czowiek musia umrze z godu, tylko jakby tkwi w mtnej wodzie i nie mia si jak wydosta, adnego wyjcia. Z tego, co widziaam w kinie i w gazetach, to na pnocy jest inaczej. To jedno z moich marze: mieszka w Stanach Zjednoczonych, nawet w bardzo skromnym domku. Ale troch bym si tego baa ze wzgldu na dzieci, bo jak syszaam, wicej tam przestpcw wrd modziey ni u nas i modzi za mao maj szacunku dla starszych. Pono nawet dzieci krzycz na rodzicw. A znowu kobiety to mog chodzi z kadym mczyzn i m nie uwaa, eby w tym byo co zego. A tu kobieta nie moe by przyjacik innego mczyzny, bo m by j zaraz zabi. A niektrzy znw mwi, e gringos chc tu do nas przyj i rzdzi u nas, e prawa Stanw Zjednoczonych mocniejsze s od naszych praw. Tak czy siak, jak Manuel i Faustino zaczli przysya do domu pienidze, Delila przestaa skary si na brata. Taka ju bya, podobna do swojej matki: zmienna i dwulicowa. Jak miaa do kogo zo, wylaa j na pierwszego, kto jej si pod rk nawin. Moga rozmawia z tob bardzo mio, a potem nagle, nie wiedzie czemu, ju si odwraca tyem i suchej nitki na tobie nie zostawia. Delila od pocztku bya za o to, e ojciec mi pomaga. Zazdrosna bya o wszystko, co tylko dawa swoim dzieciom albo Lupicie. Consuelo ostrzegaa mnie, e Delila chce nas wyrzuci. Delila opowiadaa, e pki Bg da jej y, bdzie si opiekowaa dziemi swojej zmarej siostry - pomylaby kto, e wita, jak j sysza. Ale wedle tego, co mwia Consuelo, ona i dzieci uywaa do przeprowadzania swoich zych zamiarw. Consuelo mieszkaa ju u ciotki Guadalupe. Roberto podziewa si Bg wie gdzie. Ani jedno, ani drugie nie mogo wytrzyma z Delil. 398 Po mierci Pauli moja siostra popenia bd i wzia do domu jedn dziewczyn, Claudi, do pomocy w robocie. Pniej Consuelo chciaa j wyrzuci, bo ojciec zacz dawa jej prezenty i wygldao na to, e zostanie jego kochank. Claudia bya jeszcze u nas, jak sprowadzia si Delila,

ale z obiema (bo i Consuelo, i Delila byy o ni zazdrosne) dziewczyna nie moga wytrzyma i jak si skoczy miesic, odesza. Potem Consuelo i Delila zaczy ju na dobre re si midzy sob. Delila zasza w ci i Consuelo jeszcze bardziej j znienawidzia. Spali wszyscy w jednym pokoju, wic siostra wiedziaa, e jak zgasz wiata, to ojciec wchodzi do ka Delili. Bya zazdrosna, zo j braa i zachowywaa si okropnie. Ile razy wrcia po pracy do domu i zobaczya Delil, to tak gono trzaskaa drzwiami, eby wszyscy zauwayli jej humory. Sama szukaa guza, no nie? A jak wietnie umiaa mwi indirectas. Do Mariquity, najstarszej dziewczynki Manuela, mwia na przykad tak: Ay, jak tu wszdzie brudno!" albo: Nigdy ju teraz czowiek nie ma co przegry w tym domu". Podejrzewaa, e Delila wszystkie resztki oddaje swojej matce, i skarya si, e dla niej nigdy nic nie ma do jedzenia. Jak jej zgina koszulka czy majtki, spokojn rk braa par od Delili. Chciaa w ten sposb da do zrozumienia, e Delila kradnie jej bielizn. Ojca bardzo bolao takie bezczelne zachowanie Consuelo, nawet paka przez ni. Ludzie mi mwili, e raz przez cae podwrko i przy wszystkich ssiadach krzykna na niego: - Co to za ojciec, bez przerwy przy jakiej babie! Raz wieczorem, kiedy ojciec jad kolacj, siostra wesza, trzasna drzwiami i poprosia go o pienidze na buty. Nie mg tego dnia nic da, bo mia duo wydatkw. Wic spyta j: - A ty ile zarabiasz? Co robisz z pienidzmi? Zamiast mu odpowiedzie, zacza si kci: - Tata nie ma pienidzy dla crki, a na inne kobiety to ile idzie? On si rozzoci i mwi: - Staraem si tak wyksztaci crki, eby same na siebie zapracoway. A ta jak nie wrzanie: 399 - Nie kada tyle dostaje, co Delila od taty. Pierwsza rzecz naley si dzieciom wasnej ony, a nie jakiej tam wczdze, z ktr si tata zadaje. - Zamknij pysk, poda, wyno si std i nie wracaj. ebym ci tu wicej nie oglda!

- Dobrze, wychodz - ona na to. - Ale zanim wyjd, jeszcze mam tu jedn rzecz do zrobienia. -I zdejmuje fotografi ojca, rzuca na podog i na jego oczach depcze po niej i wydziera si: - Po co ja, gupia, pienidze na to wydawaam? Od tej pory ojciec nie mg na ni w ogle patrze. Jak si dowiedziaam, co zrobia, to i ja si na ni pogniewaam. Nie miaa adnego prawa wtrca si w jego ycie. Jakie prawo ma go crka sdzi, jak on jest szczliwy z t kobiet? Pniej Consuelo mwia, e jej si zmysy pomieszay, ale mnie si to nie wydaje. Ona wszystko robia wiadomie. Zawsze bya strasznie obraliwa, a jak si rozzocia, to bya w niej sama zo. Ja na odwrt - zawsze miaam to szczcie, e atwo si zaprzyjaniaam, wic dobrze yam i z Claudi, i z Delil. Mylaam sobie, e to nie moje sprawy, czy ojciec idzie do ka Delili, czy nie, cho wstyd mi byo sucha, jak si z ni zadaje. Widzie, to nigdy nic nie widziaam, bo byo zawsze ciemno, ale syszaam, jak rozmawiali. Raz, jak nie mogam spa, to syszaam, jak on mwi, e wynajmie dla niej drugi pokj, bo tu nie ma swobody i nie moe robi, co chce. Potem usyszaam, jak wraca na wasne posanie na podog. Jakemy si pokciy z Delil, to zwykle o dzieci. Delila psua swojego Geofreda i pozwalaa mu na wszystko. Dla dzieci Manuela bya bardziej surowa - jak j rozzociy, bia je i przeklinaa, ale te im dawaa za duo swobody, ot tak, z niedbalstwa. Raz starszy chopiec Manuela, ktrego nazywalimy Chudzielec, bi Concepcin, a Delila i jej matka jady w kuchni i wcale nie zwracay uwagi, jak ja prosiam, eby upomniay chopaka. Wreszcie zacz cign moj ma za warkocze, a si rozpakaa, a ja powiedziaam: - Zostaw j, ty przeklty bachorze. 400 Delila dopiero to usyszaa i - za - mwi: - Jak miesz na niego wygadywa? Jak ci si tu nie podoba, to id, powiedz mowi, eby ci wynaj oddzielne mieszkanie. Po co tu siedzisz? - Bo to dom mojego ojca - mwi - a nie twj. Gupia, myli, e dam sobie ublia. Na dzieci krzycz, jak trzeba, a nie na mnie! - Za byam jak nie wiem. - A jak ci tak obchodz, to id, sama dla mnie poszukaj mieszkania.

Zebraam koc, poduszk i przecierada i poszam do ciotki. Wieczorem wanie sobie rozkadaam posanie na pododze, kiedy zjawia si mj tata. - Zbieraj swoje manatki i wracaj do domu - mwi. - A na Delil nie zwracaj uwagi, bo w moim domu ja rozkazuj. - Dobrze, tata - i wrciam z nim do domu. Potem przez dugi czas nie kciymy si z Delil, cho ona zazdrocia mi kadego centavo, ktrego dostawaam od ojca. Dawa mi pienidze na ycie, ale czsto te kaza mi wieczorem siada z nim razem do jedzenia albo posya po pozole czy jaki mj ulubiony ser. To jeszcze bardziej wciekao Delil. - Nie moe je fasoli jak my wszyscy? - pytaa. A do mnie mwia znowu tak: - Ojciec daje ci na ycie, a tu ja jeszcze ciebie karmi - albo: Chcesz, ebymy wierzyli, e ojciec twoich dzieci nie daje ci na nie nic? Chytra jeste, chytra! Delila, cho cika bya we wspyciu, zaja si moimi dziemi, gdy wrciam do dawnej pracy w wytwrni lodw. Pracowaam od dziewitej rano do dziewitej wieczr za cztery pesos dziennie. Robiam to po prostu po to, eby wydosta si z domu. Moja szefowa posyaa mnie na miasto po miso na obiad i przez to spotkaam si znw z Felipe, rzenikiem. Felipe poznaam jeszcze, zanim zostaam novia Crispina. Wszystkie dziewczta z mojej bandy krciy si przy tym sklepie rzeniczym, taki przystojny i miy by ten Felipe. Raz zamkn si ze mn w chodni i nie chcia mnie wypuci, pki mu si nie daam pocaowa. Potem 401 zaraz mnie poprosi, ebym zostaa jego novia i chodzia z nim. Mwi, e pole starszego brata prosi mojego tat o mnie. Cho mi si bardzo podoba, nawet bardziej od Crispina, powiedziaam nie, bo byam jeszcze bardzo moda. Felipe zaraz mnie pozna i zaczlimy rozmawia. Potem ktrego dnia jaki chopiec przynis mi od niego kartk, w ktrej prosi, ebym o takiej a takiej godzinie zadzwonia do niego. Zadzwoniam, a on mnie zaprosi, ebymy si spotkali tego wieczoru przy Fronton pomidzy sm a dziewit. Niemao kopotu miaam, eby si wyrwa z domu, ale poszam, bo mi si podoba. Szanowa mnie i nie umawia si ze mn po to, eby zaraz i do hotelu. Widywalimy si dwa albo trzy razy na tydzie, a jednego wieczoru on si nie pokaza.

Obraziam si i nagadaam mu przez telefon, a potem odwiesiam suchawk. Strasznie mi go byo brak, wic poszam go przeprosi. Potem powiedzia mi co, czego nigdy nie mwi mi ojciec moich dzieci: e nie chce, ebym pracowaa, e chciaby pracowa na mnie i na moje dzieci, e marzy o tym, eby zamieszka ze mn i urzdzi mieszkanie. Nie prosi mnie, ebym z nim ucieka, ani ebym z nim lataa po hotelach. I uwaa, e nie powinnimy si kocha przy dzieciach. Zupenie by inny ni Crispin. Felipe mia samochd, wic jedzilimy do innej dzielnicy, eby nas nikt nie widzia. Jak jechaam z nim w cigu dnia, to zabieraam ze sob dzieci. Niech sobie nie myli, mwiam mu, e bd dla niego dzieci rzucaa, mowy nie ma, ale on odpowiada, e wcale si tego nie spodziewa. Tata dowiedzia si jako, e si z kim widuj, wic spytaam go, co o tym myli. Powiedzia, ebym si nie spodziewaa, e jaki inny mczyzna wemie na siebie odpowiedzialno za moje dzieci i e nie powinnam nikogo szuka na miejsce ich ojca, bo na pewno le im z tym bdzie. Bardzo, ale to bardzo si baam, eby znw nie zaj w ci, ale poniewa naprawd kochaam Felipe, wic z nim poszam do hotelu. Wcale nie byam pewna, czy nie zrobi mi aski" i nie zostawi potem z przychwkiem". Niejeden mczyzna potrafi tylko nabra kobiet, a potem nic go nie obchodzi, co si z ni stanie. Dlatego wszyscy szanowali mojego tat. Mia w sobie wielkie poczucie odpowiedzialnoci, wpojone, 402 jak mwi, przez swojego ojca. Ani dziadek, ani ojciec nigdy swoich dzieci nie opucili. Tak atwo zachodz w ci - koleanki mwiy, e nawet nie mogabym by dobr prostytutk. Ale z Felipem bylimy razem w hotelu tylko dwa razy i nie miaam si o co martwi. Po tym drugim razie Felipe zacz mi dawa siedem pesos dziennie na ycie, ebym nie musiaa pracowa ani wraca do Crispina. Nie chciaam Crispina wcale na oczy oglda. Podobao mi si, jak to Felipe robi... Szybko, nie tracc czasu, duo lepiej ni Crispin, ten w niczym nie mia miary. Gdyby Crispin ju wtedy mnie rzuci, a nie dopiero pniej, do tej pory yabym z Felipe. Ubstwiaam go wtedy! I nie dlatego, eby mi dawa co, czego nie dawa mi Crispin, tylko e dziki niemu znowu chciaam y, by szczliwa. Przez dugi czas byam zupenie przybita; nigdzie nie chodziam, unikaam znajomych i nie obchodzio mnie, jak wygldam. Po nocach pakaam, woaam matk, mylaam wci o jej mierci. Felipe

wszystko to odmieni. Byam mu potrzebna i dziki niemu ycie znw zaczo mnie interesowa. Jego zdradzia jaka kobieta. Znudzio mu si baamuci to tu, to tam. Chcia si ustatkowa i by dobrym ojcem dla moich dzieci. Ale ja wci mu nie dowierzaam i przez te obawy wszystko si popsuo. Zamiast zerwa z Crispinem raz na zawsze, kombinowaam - nie powiedziaam mu prawdy i pozwoliam mu przychodzi, kiedy si raz na dwa tygodnie pokazywa w Casa Grande. Nie to, ebym jeszcze co do niego czua. Naprawd go nienawidziam, bo gdyby nie on, mogabym by szczliwa z Felipe. Ile razy zeszlimy si z Crispinem, zawsze dochodzio do ktni. Usysza ju od swoich szpiegw, e si widuj z rzenikiem, ale ja si wyparam. Mogam mu miao patrze w oczy. Byam pewna, e nikt nie wie, ktry to rzenik, bomy si zawsze starali, eby nas nikt nie widzia. Ale i tak straciam Felipe, bo ktrego dnia szlimy z Crispinem ulic Garncarsk, kcc si jak zwykle. Nie mylaam wcale, eby Felipe mg by o tej porze w rzeniczym sklepie, ale minlimy rg i prosz: wpadlimy wprost na niego. Nogi si pode mn ugiy. Jak mi byo wstyd! Wiedziaam ju, e nigdy nie bd mu moga spojrze w oczy. Na pewno pomyli, e nale 403 do tych, co to chodz z dwoma mczyznami naraz, i e jego pienidze daj mowi. Wiem, jacy bywaj mczyni, jak zobacz, e ich kobieta oszukuje. I dlatego nigdy si ju do niego nawet nie odezwaam. Niczego mu nie wytumaczyam i wolaam go wcale nie widzie, ni usysze z jego ust, co ja za jedna. Taki by dobry dla mnie, a ja mu tak odpaciam! Nie potrafiabym ju spojrze mu w oczy; z mioci i ze wstydu uciekaam przed nim. Straciam go - i to byo najgorsze, co mi si w yciu przytrafio, tego najbardziej aowaam - wszystko z winy Crispina. Czy mogam powiedzie Crispinowi, e uczucie, jakie kiedy miaam do niego, zamienio si w odraz? Znowu zacz si koo mnie krci, ale ja go unikaam. Dostaam prac przy szyciu spdnic za czterdzieci pesos tygodniowo, ale jako mi si tam nie podobao, wic si rozgldaam za inn. Consuelo pracowaa wtedy w jakim biurze prawnym i raz posaa tam ciotk z wiadomoci, e jest chora. A ciotka, ktra zawsze rozgldaa si za czym dla mnie, spytaa, czy nie maj jakiej pracy, i dostaam tam zajcie za pidziesit pesos tygodniowo - przyjmowaam telefony.

Musiaam wsiada do autobusu na rogu, akurat naprzeciw tego sklepu rzeniczego, i codziennie widywaam Felipe. Chciaam go uciska, odezwa si do niego, ale wstyd mi nie pozwala. Kiedy spotykay si nasze oczy, widziaam, e i teraz nie jestem mu obojtna, a jednak bez sowa wsiadaam do autobusu. Chodziam z nim tylko ze dwa czy trzy miesice, a nie mogam go wyrwa z serca. Crispin wci za mn chodzi. Ile razy przysun si do mnie bliej, modliam si do wszystkich witych, eby mnie nie dotkn. - Tobie wci tylko jedno w gowie: ko - mwiam. - A z kim ty pisz, e tobie to nie w gowie? - odpowiada. Bywaam przy nim podniecona, ale zwykle umiaam si opanowa. A kiedy poszam z nim do hotelu i mitosi mnie po swojemu, ordynarnie, wyobraaam sobie, e jestem z Felipe. Z nim gotowa byam na wszystkie pozycje, jakich by mu si zachciao. Mogabym nawet rozebra si cakiem! Ale Crispinowi odmawiaam tego, bo czuam si wtedy, jakbym bya uliczn lafirynd! 404 Kiedy pracowaam, Crispin zawsze podejrzewa o co mojego szefa. Jak chodziam do tego biura, to mwi tak: Tylko ty i ten ksigowy wiecie, co si dzieje na tych kanapkach" albo: Bg jeden wie, ile razy spaa z tym adwokatem", albo znowu: Nie masz na pewno kopotu ze znalezieniem sobie pracy, co? Chcesz moe, ebym wierzy, e nie zabawiacie si z seorem Miguelem w magazynie?". A jak pracowaam w sklepie: Czemu tak niedobrze mwisz o seorze Santos? Ostatecznie paci ci chyba za twoje askawe wzgldy, prawda?". Doszo do tego, e nie mogam pracowa, bo wci mnie wydawa za kadego szefa. Co prawda, w kadej pracy albo szef, albo kto z pracownikw nie dawa mi spokoju. Tu u nas nikt nie uszanuje pracujcej kobiety. Pki pracowaam, miaam pienidze na sukienki dla moich dziewczynek i dla siebie, wygldaam te przyzwoiciej. Znowu zaczam uywa kredki do ust i miaam trwa ondulacj. Zamiast szala nosiam sweter albo akiet, a pantofle nigdy nie byy teraz dziurawe. W porwnaniu z tym, jak byam ubrana, kiedy mieszkaam z Crispinem, czuam si jak krlowa. Spotykaam na targu teciow, a ona dziwia si mojej elegancji. Mylaa, dobrze to wiedziaam, e mam kogo. I ona, i moje szwagierki miay mnie przedtem za flej i w ogle nie bardzo chciay si ze mn pokazywa. Ale wtedy miaam tylko trzy

baweniane sukienki, nawet na czas ciy, i sanday musiaam zwizywa sobie sznurkiem. Crispin chcia mnie do ka, ale nigdy nie da mi na ubranie czy na kredk do ust. Zawsze mwi jedno - e nie ma pienidzy. Pomaga mi tylko mj tata: to mi przysa fartuch, eby mi si sukienki tak nie brudziy, to znw woreczki po mce na pieluszki dla dzieci. Crispin spotyka si ze mn czasem po pracy i odprowadza do domu. Jednego dnia nie przyszed, jak zapowiedzia, wic poszam do domu sama. Nastpnego wieczoru zwymyla mnie za to, e nie czekaam. Wiedzia, e sam nie przyszed, ale przez ca powrotn drog najeda na mnie w autobusie. Siedziaam cicho ze strachu, e mnie uderzy. Gada, co chcia, a ja wci milczaam. - Mwi do ciebie, syszysz? 405 A ja nic, nie odpowiadam. Wysiedlimy z autobusu i widz, zanosi si na to, e zacznie jak awantur na ulicy Ale powiedziaam sobie: Jak mnie uderzy, to mu oddam". Doszlimy do szkoy naprzeciwko Casa Grande i tam mnie dopiero uderzy w twarz. A ja wtedy naprawd pokazaam, co umiem. Niosam talerz z obiadu i dzbanek - i puciam to wszystko na ziemi z torebk. akiet upad mi w boto. - Nie bij mnie, ty otrze! - daram si. Drapaam go i biam tak szybko, e a si zdumia. Ale ja sama si tego po sobie nie spodziewaam. Zdzieli mnie pici, ale ja zamiast, jak zwykle, uchyla si tylko od ciosw i paka, zaczam kopa, jakby wylaa si ze mnie caa nagromadzona zo. Bilimy si i przeklinali, a ludzie zebrali si dokoa nas, eby si gapi. Nie czuam nawet wstydu ani nie czekaam, eby nadszed kto znajomy i wzi mnie w obron. Biam si sama do koca i od tego dnia Crispin ju nigdy nie podnis na mnie rki. Najgorsze z tego wszystkiego byo to, e znowu zaszam w ci; miao to by nasze trzecie dziecko, Trinidad. Kiedy powiedziaam o tym Crispinowi, obieca, e zaopiekuje si mn i dziemi i przestanie si wczy. Nastpnego dnia po naszej bjce powiedzia Manuelowi, e nie chce, ebym duej pracowaa, i e pki nie urzdzi dla mnie mieszkania, bdzie mi dawa jak sta sum. W pierwszym tygodniu przychodzi do mnie codziennie i zostawia mi dwadziecia pi pesos, wic rzuciam prac. W nastpnym tygodniu da mi tylko dwadziecia pesos i nie przyszed wcale do domu. W trzecim - znikn. Nie widziaam go do nastpnego

wtorku, kiedy przyszed i ofiarowa mi pitnacie pesos. Rzuciam mu je w twarz i powiedziaam, e nie chc jamuny. A on mi wtedy odparowa, e nie wierzy, eby to dziecko byo jego! Nie wiem, na czym si opiera, ale w kadym razie skorzysta z tego pretekstu, eby przesta mi dawa pienidze. Consuelo znalaza mi prac goca w biurze prawnym, wic znowu poszam do roboty. Mieszkaam w Casa Grande, ale pokciymy si z Delil i znw przeniosam si do ciotki Guadalupe. Tym razem zostaam tam duej, pki nie urodzia si Trini. Ciotka i wuj mieszkali biednie i ciasno - ledwo 406 starczao miejsca, eby si obrci (Concepcin i Violeta musiay jada, siedzc na progu, a wszystkie trzy sypiaymy na workach rozoonych na pododze). Ciotka zapraszaa mnie, ebym spaa w ku, razem z ni i Ignaciem, ale ko byo takie wskie... Jak ja bym si tam zmiecia? W caej vecindad peno byo pluskiew, myszy i innego robactwa, a obie ubikacje na podwrku - brudne. Ja jednak byam tu szczliwa. Z ciotk zgadzaam si dobrze i waciwie prowadziam dom, wic dobrze si czuam. Ale ojcu nie podobao si tu, i to mnie martwio. Ile razy przyszed mnie odwiedzi, wymyla i pieszy si do wyjcia. Najwiksza bieda bya z tym, e ciotka miaa wci mnstwo goci. Jak nie jaki compadre, to par comadres, ktre wpaday przegry taco z piwem albo chinchl. Nie mogam znie wszystkich tych pijanych twarzy, a niektre byy takie, e wprost obrzydzenie brao patrze. I za byam, bo kto z tych ludzi ukrad mi zegarek i par centavos. Cigle co znikao w tej vecindad. Nic tu nie byo bezpieczne. Tote wuj trzyma psa do pilnowania, a ludzie nigdy nie zostawiali mieszka bez opieki. Jak co komu skradziono, to poszkodowany szed do wrki, eby si dowiedzie, kto to wzi, ale ja nigdy nie chodziam, bo tylko by ktnie byy z tego. Wszyscy tu wyraali si ordynarnie, nawet wuj ktry by na og bardzo miy. Jak wrci do domu i widzia, e ciotka zbyt sobie podchmielia i nie da rady przygotowa mu kolacji, zaczyna przeklina jej matk, nazywa on suk" i dziwk". Ale naprawd, to bardzo si oboje kochali, szczeglnie odkd wuj przesta chodzi do Kuki, innej kobiety, z ktr te y. Przed ciotk mia ju sze kobiet, ale zawsze mwi, e go nic nie obchodziy, e to byy tylko plotki i e dopiero ciotka dostaa

wszystkie klucze do jego domu i zostaa szefem jego centavos. W stosunku do mnie wuj zachowywa si przyzwoicie i z szacunkiem, a moje dziewczynki lubi. Opowiada mi o mojej matce i o tym, jak czasami chodzi z ni razem handlowa i jaka zazdrosna bya Guadalupe, kiedy go przez pomyk brano za jej ma. Po pijanemu Ignacio prbowa si do mnie zaleca, ale mu nigdy na nic nie pozwalaam. A on si nie upiera. Jeli si kiedy skary, e dzieci krzycz albo e mj brat 407 przychodzi pijany, ciotka braa nas w obron. Z jedn tylko Consuelo wuj kci si naprawd, bo przychodzia i chciaa si rzdzi. Oboje, i Ignacio, i Guadalupe, byli bardzo niscy, siwi i pomarszczeni, cho jeszcze niestarzy. Wuj czsto powtarza, e modo nie ma nic wsplnego z liczb przeytych lat. Liczy si tylko jedno - ile czowiek w yciu przecierpia. - Wiesz, kiedy czowiek siwieje? - mwi nieraz. - Nie wiesz? Kady siwy wos ma swoj histori, swoje przeznaczenie i cel. To s lady cigw, jakie dawao ci ycie, niepowodze, ludzi, ktrych mier ogldaa. - Ciotk nazywa mod staruszk" i by zdania, e postarzaa si tak, powicajc si cigle dla swojej rodziny. Ciotka miaa takie cikie ycie, e wprost trudno uwierzy. Gdy miaa trzynacie lat, zgwaci j trzydziestodwuletni mczyzna. Poniewa stracia dziewictwo i nic nie bya warta", ojciec bi j okropnie i kaza jej wzi kocielny lub. Teciowa jej nie znosia, wic m bi j i zabiera od jednej ciotki do drugiej, a urodzi si im syn. Potem m poszed do wojska i nigdy ju go wicej nie zobaczya. Nie miaa si gdzie z dzieckiem podzia i prawie zmara z godu. Oboje ju spuchli od niejedzenia. Wybraa si wic w drog, z powrotem do Guanajuato, i przeprawiajc si przez rzek, o mao co si nie utopia. Gdyby j jaki wonica nie wycign za warkocze, ju by nie ya. W Guanajuato Guadalupe dowiedziaa si, e jej brat Pablo zgin w obronie swojego przyjaciela, a uwielbiany ojciec umar z alu i gniewu. Matka z reszt dzieci przeniosa si do Mexico City, gdzie wzia si do sprzedawania gorcej kawy na rogach ulic. W stolicy mieszkaa Catarina, ciotka Guadalupe, i to ona wanie doradzia matce tu przyjecha z dziemi. Wic moja cioteczka wybraa si znw na ich poszukiwanie. Niosa swojego synka w chustce i sza o ebranym chlebie. Jak dosza, wygldaa zupenie na ebraczk i nawet matka jej nie poznaa. Wszyscy bracia Guadalupe pochorowali si na tyfus i ona te zapaa

t chorob. Bernardo umar, a inni wyzdrowieli. Jose i Alfredo pracowali w jakiej piekarni. Lucio dosta prac w pulqueria, a ciotka z moj mam sprzedaway ciasto i zakrapian alkoholem kaw na maym straganie na rogu ulicy. Dolewanie alkoholu do kawy byo przestpstwem wobec 408 prawa i ciotka trzy razy siedziaa w areszcie, bo jej matka nie moga zapaci grzywny. Guadalupe baa si, e nastpnym razem i j pol ju do wizienia, wic zacza pracowa jako suca, a potem w tortilleria przy wyrobie tortilli. Ciotka zawsze si skarya, e babka bardziej lubia moj matk, ktra bya najmodsz z crek. Mwia: - Pracowaam na moj mateczk, niech spoczywa w pokoju, ale ona ostro mnie trzymaa. Pakaam i ja, i mj may, bo nieraz nie przynosia nam wcale obiadu do tortilleria. Zapominaa o nas zupenie, ale o twojej mamie, Leonorze, zawsze pamitaa. Pytaam czasem ciotk Catarin: Ay, cioteczko, czy to ja te nie jestem crk? Dlaczego matka kocha tylko Lenor?" Ciotka mwia na to, e taki ju mj zy los i e nic na to nie poradz". Kiedy syn Guadalupe mia ju pi lat, zjawia si teciowa i zabraa go. Guadalupe opowiadaa, e ojciec dziecka marnie skoczy w czasie rewolucji, e go porbali machetes i wrzucili do rzeki. Ciotka modlia si, eby Bg przebaczy jej mowi, i lubowaa Najwitszej Pannie z Guadalupe, e nigdy ju nie wyjdzie za m. Oddaa teciowej syna, bo ciko jej go byo wyywi. Ale oni wychowywali go we wrogoci do niej i zrobili z niego pijusa. Gdy mia osiem lat, ju mu dawali tequil, a wpad w nag. Kiedy Guadalupe przynosia mu kawaek ciasta albo owoce, zamykali jej drzwi przed nosem. Wreszcie umar z przepicia, jeszcze jako mody chopak - i tak stracia go na zawsze. Ciotka nauczya si pi, gdy prbowaa si wyleczy z malarii. Pojechaa do Veracruz jako suca i wrcia stamtd chora. Dawali jej cukier trzcinowy i korzenie jicama; kadli jej mysz na karku, eby j nastraszy; dawali jej zielony spirytus i mocn kaw, a potem pulque z mielonym pirii; przez siedem miesicy prbowali raz tego, raz owego, ale wszystkie te lekarstwa byy na og z alkoholem, a wreszcie jaka kobieta wyleczya j limi nopalu, papryk i miodem. Potem jaki mczyzna zrobi ciotce prezent" i rzuci j, zanim jeszcze urodzi si chopak, Salvador. Kiedy poznaa Ignacia, chcia si z ni oeni, a syna uzna za swojego. Ignacio podoba si jej, ale nie chciaa

wyj za niego. Ojciec Ignacia te chcia, eby wzili lub kocielny, bo 409 w tamtych czasach ludzie bardziej przestrzegali pewnych zasad. Teraz dwoje ludzi mieszka pod jednym dachem i uwaaj si ju za ma i on. Wuj powiada, e wtedy rzdzi Bg Ojciec, a teraz Syn Boy. Ojciec Ignacia by czowiekiem z zasadami i syna te wychowa na czowieka z sumieniem. Ignacio nigdy nie mg podnie rki na ciotk, bo ojciec zawsze by gotw broni jej kijem. Ale ciotka bya uparta i nie chciaa wzi lubu. - lubowaam nigdy nie wychodzi za m - mwia - bo zanadto si wycierpiaam jako ona. Jak Ignacio chce ze mn tak y, to dobrze. Pan Bg znajdzie ju sposb, eby nam to przebaczy. No i tak yli. Od 1922 roku Ignacio sprzedawa gazety. Przedtem dobrze zarabia przy politurowaniu mebli, ale mwi, e straci puca" w tej pracy, i wzi pierwsze zajcie, jakie mu Pan Bg zesa. Chodzili razem z Salvadorem sprzedawa gazety w deszcz i w dobr pogod, a te troch grosza, co zarobili, oddawali ciotce. Wuj zawsze mwi, e cakiem dobrze wychodziby na tym interesie, gdyby tylko rozprzedawa wszystkie gazety. Ale zwroty nie byy dozwolone, a co by mg zyska, to traci w okresie deszczw, ktre byy plag gazeciarzy. Boe wity! Tyle si nachodzi po miecie, a tylko par pesos zarobi! Biedny wuj, ju pewno do mierci bdzie si tak wczy po ulicach z gazeciskami w rku. Ignacio dobry by dla Salvadora, ale ten zacz pi i kci si bez przerwy. Jeszcze gorzej byo, odkd Salvador si oeni, bo ona zabraa ich dziecko i ucieka z innym mczyzn. Salvador jeszcze czciej teraz zaglda do butelki i cigle chodzi pijany. Miaam nie wicej jak pi, sze lat, jak umar kuzyn Salvador. Sta sobie, jak zwykle zamroczony, naprzeciw piwiarni na ulicy Blacharskiej, a tu nadchodzi kochanek jego ony Carlos. Ledwo go zobaczy, mwi: - Wanie ci chciaem spotka, ty sukinsynu! - A potem apie kilof do rbania lodu i prosto w brzuch Salvadora. Salvador chwyci si obiema rkami za brzuch, przytrzymuje ran i zaczyna biec. Mia nawet niedaleko do domu, gdzie mieszka wtedy z wujem, ciotk i Prudencj, pierwsz on mojego wuja Alfreda. Ale zamiast tam lecie, pobieg 410 w drug stron, do Casa Grande, a Carlos za nim. Przy bramie Carlos

zawrci, a kuzyn wbieg na podwrze. Koczylimy wanie kolacj, jak zacz krzycze: - Wuju Jesusie, wpu mnie! Tata otworzy drzwi, ale myla, e Salvador jest pijany. - Znowu ty? Mwiem ci ju, e pijakw nie wpuszczam. Nie chc zego przykadu dla dziewczt. Salvador upad w progu i ojciec wtedy zauway, e jest cay we krwi. Lea wycignity na pododze w kuchni, a nogi wystaway mu za prg. Ojciec rozpi mu spodnie i zobaczy ran. Przestraszylimy si okropnie, ja zaczam paka. Ojciec posa mnie po Roberta, ktry jad kolacj u swojego przyjaciela. Roberto poszed po ciotk Guadalupe i Ignacia, ktrzy zaraz nadbiegli z Prudencj i jej chopcem. Kto wezwa karetk Czerwonego Krzya. Rana bya bardzo gboka i wntrznoci wypyway mu na wierzch. Tata powiedzia, e on dugo nie pocignie. Zabraa go karetka. Umar w czasie operacji. Biedna ciotka! aska boska, e nie stracia rozumu, bo krzyczaa przeraliwie. Ten stary otr, jej szef w kawiarni, nie da jej nawet na ten dzie urlopu i musiaa znale kogo, kto by siedzia przy nieboszczyku. Potem ta Prudencja, ktra zawsze bya poda i zazdrosna, powiedziaa, e nie zgodzi si, eby ciao byo wystawione w jej pokoju, cho to by jedyny dom, jaki mia Salvador. Biedna cioteczka opowiadaa mi, e Prudencja nigdy nie lubia Salvadora. To prawda, e w ogle nikt go nie lubi, nawet rodzona babka go wypdzia. Kiedy Guadalupe przysza kiedy prosi Prudencj, eby im pozwolia zamieszka ktem u siebie, usyszaa tyle: - Mj dom moe by waszym domem, ale nie ma tu miejsca dla twojego syna. W kocu jednak wprowadzili si do Prudencji i musieli znosi jej opryskliwo i humory. Nieraz zamykaa si ze swoimi dziemi i nie otwieraa drzwi, nawet jeli padao. Ignacio i Salvador stali wtedy okryci gazet, stuleni przy wejciu do vecindad, a zdecydowaa si ich wpuci. I dlatego ciotka powiada, e to okropna rzecz mieszka u kogo i e 411 musiaa si urodzi pod nieszczliw gwiazd, bo tyle si przez cae ycie nacierpiaa. Jak Salvador zosta zabity, ciotka musiaa naprasza si Prudencji, eby pozwolia ustawi trumn i wiece na podwrku. I ciao byo wystawione

tak, na dworze. W wiele lat pniej, kiedy syn Prudencji dosta pomieszania zmysw i posali go do szpitala dla wariatw, ciotka Guadalupe powiedziaa: - Tak, pacimy za wszystko, comy w yciu zrobili. Pan Bg nierychliwy, ale sprawiedliwy. Ze wszystkich kobiet, jakie znam, najbardziej podziwiam ciotk Guadalupe. Ta kobieta umiaa cierpie! Chciaabym tak odwanie jak ona i przez ycie, nigdy nie da si pognbi troskom i godzi si na wszystko, cokolwiek si zdarzy. Prawda, e cigle si skarya na brak pienidzy i martwia si, z czego zapaci komorne, ale taka bya pomysowa, e choby nie wiem, jak mao miaa, zawsze potrafia nagotowa tyle, e dla wszystkich starczyo. Kupia nieraz za pidziesit centavos wieprzowiny, za dwadziecia centavos pasty pomidorowej, za par centavos oliwy, suszonej cebuli i czosnku - i nagotowaa peny rondel jedzenia! Mwia, e nikt jej nigdy nic nie da ani w niczym nie pomg i e sama musiaa torowa sobie drog przez wiat. Cho nawet miaa matk, nikt jej drogi nie pokazywa. Moe dlatego nigdy nie umiaa da mi adnej sensownej rady ani by dla mnie prawdziw matk. Jej samej bardzo brakowao gbszego rozeznania! Co do pomagania, to tylko jednego Manuela mona obwinia o to, e nigdy jej nic nie da ani nawet nie odwiedzi. Roberto i Consuelo czsto do niej zachodzili i jeli tylko pracowali, przynosili jej po par pesos. A ja, jak u niej mieszkaam, to przez cay czas dawaam jej pienidze na ycie, eby moje dzieci dobrze jady. Codziennie kupowaam kwart mleka z pastwowego sklepu ceimsa, pki nie wydali rozporzdzenia, e przy kadej kwarcie mleka trzeba kupi jedno jajko. A zreszt, kto potrzebuje tyle jajek? Tylko po to takie rozporzdzenie, eby ludziom dokuczy! Z wszystkimi w naszej vecindad yam w zgodzie - z Juli i jej mem Guillermo, z Maclovio i jego on, z Joland i jej mem Rafaelem, 412 z dozorczyni An, z Don Quintero, z wszystkimi. Wielu z nich znao mnie od dziecka. Z Joland staymy nieraz obok siebie nad bali przy praniu i chodziymy na targ. Nie rozumiem, jak ona moga wytrzyma to ycie z Rafaelem. Przez pierwsze lata zachowywa si przyzwoicie, ale potem, jak mu umara matka, zacz zaglda do butelki i przesta jej dawa pienidze. Nie miaa od niego nic, tylko gd, bicie i dzieci. Bya jak fabryka produkujca jedno dziecko po drugim. Siedmioro ju ich byo, obszarpacw, a nastpne w drodze.

Matka Jolandy, Julia, chciaa da jej soku z cytryny z czerwonym winem, eby jej cio macic i eby ju nie moga zachodzi w ci, ale Jolanda nawet sucha o tym nie chciaa. Ja take miaam ju dosy tego rodzenia dzieci, ale nie zgodziam si, jak ciotka chciaa da mi na to wody zagotowanej na zotym piercionku i kawaku rogu byka. Sama nie wiem, dlaczego si tego baam. Nigdy te nie prbowaam poroni, cho znam na to niejedno lekarstwo - mocna herbata oregano, ocet, herbata cynamonowa, irygacje z nadmanganianu. Tu u nas kobiety robi nie wiem co, eby poroni, ale na takie, ktre maj mocne macice, tylko skrobanka dziaa. Akuszerki chc za to 150 pesos, wic niewiele kobiet to robi. Lekarstwa i operacje s takie drogie, e musimy zaufa naszym zioom i domowym lekom. W vecindad mojej ciotki nie brak byo plotek. Kady uwaa na to, czy drugi ma mniej, czy wicej, szczeglnie jak chodzi o ubranie i ycie. Jak kto sobie sprawi co nowego, mnstwo byo zawici i podejrze. Ssiedzi powiadali wtedy: Zastanawiam si, jak on do tego doszed?" Kady, kto mia tu ko, materac albo szaf, by ju kim". Kiedy tu mieszkaam, uwaano An za kogo naj, naj", bo bya dozorczyni i obie jej crki pracoway. Ona sama sprzedawaa jeszcze na boku pulque. A wszystkie wnuki pomagay jej, pracujc od czasu do czasu na akord. Teraz Julia i Guillermo s naj, naj", bo maj telewizor. ycie w tej vecindad powinno byo by smutne, bo wszyscy byli tacy biedni. Mczyni pili, a kobiety musiay ywi due rodziny za mniej ni pi pesos dziennie. Jeeli kobieta kupia sobie jak sukienczyn, chowaa si, kiedy przychodzi inkasent zbierajcy pienidze za rzeczy wzite na raty. Mimo to ludzie potrafili mia si i artowa. Mczyni 413 stale gotowi byli i do ka. Jeli jaki m nie spa z on ssiada, to jaka ona robia to z mem ssiadki. Jak tylko mczyni dowiedz si, e kobieta si pucia, zaraz jej zaczynaj proponowa rne cuda. Pierwsza rzecz - proponuj urzdzi dla niej mieszkanie albo zabra j gdzie std. Ale ja przeyam takie okropne rozczarowanie, e teraz ju adnemu nie wierz. Wziliby mnie, owszem, a potem zostawili na rodku drogi! W ciotczynej vecindad kilku mczyzn si do mnie zalecao: Rafael, Maclovio, Don Chucho i Don Quintero, ale ja wszystkich odrzuciam. Najmilszy z nich by Don Quintero, z ktrym przyjaniam si cakiem niewinnie. By szewcem i zaprzyjanilimy si, kiedy mu daam do zre-

perowania par bucikw mojej maej. Mia jakie czterdzieci dwa lata, dorose dzieci i moje dziewczynki nazywa creczkami". Rozszed si z on i mieszka sam. Naturalnie napomyka raz po raz o tym, ebymy si jako zeszli: - Nie bd gupia, Maa - mwi. - Jak nie jeste z mem szczliwa, to czemu go nie rzucisz? Don Quintero pociga mnie, bo mwi, e jest impotentem i e moglibymy spa ze sob jak brat z siostr. Chciaam mczyzny, ktry nie mgby mie dzieci i ktry by mnie nie potrzebowa bez przerwy. Ale braam to za art i nigdy nic powaniejszego nas nie czyo. Wanie Jolanda powiedziaa mi, e Soledad, crka Any, ma do mnie zo, bo uwaa, e zmawiam si z Don Quintero, ktry by jej amantem. Soledad chodzia i wszdzie tylko na mnie gadaa, e jestem jak ta suka" i puszczalska", a wszyscy ssiedzi zaczli myle, e z nim sypiam. Tyle byo plotek, e a doszo to do Crispina. Poszed do Don Quintera i oskary go, e jest ojcem dziecka, ktrego si spodziewaam. Pomyle tylko! Uwaa, e ten czowiek, ktry w ogle nie by ju do niczego zdolny, jest ojcem Trinidad! Mj m zawsze mia wtpliwoci, czy by ojcem swoich crek, nawet wtedy, jak z nikim innym poza nim nie sypiaam. A ja wci trzymaam si go jak gupia! Tego roku pierwszy raz pojechaam do Chalmy. Odkd pamitam, chciaam si tam wybra razem z ciotk i pakaam, jak ojciec mi nie pozwala. 414 - Jecha tam, po co? - mwi zawsze. - To czysta gupota! Nic nie wiedz o Bogu, a jad tam po to, eby si upi. I pewno by ci tam zostawili gdzie po drodze. A jak wyszam za m, to znowu Crispin mnie nie puszcza. Wic kiedy ciotka powiedziaa mi, e jedzie tam z Mati, siostrzenic wuja, postanowiam zabra moje dwie mae i wybra si z nimi. Mielimy wszyscy razem dwadziecia pi pesos, dwa koce, dwie kodry, ubranie na zmian dla dzieci, gliniany dzbanek, mielon kaw, cukier i inne jedzenie. Musiaymy nie dzieci i dwie due paczki. Kiedy staymy w kolejce do autobusu, ktry jedzie do Chalmy, zaczo pada, wic kupiam za dwa pesos plastikow pelerynk przeciwdeszczow dla Concepcin. Obie z Violet miay wanie odr i na calutkim ciele czerwone plamy - dlatego nie chciaam, eby zmoky. Kiedymy wieczorem wysiady z autobusu w Santiago, wci jeszcze pa-

dao i ciotka zaprowadzia nas na podwrze Rady Miejskiej, gdzie duo ludzi porozkadao si na noc. Rozoyymy nasze posania i zajymy miejsce dla chrzeniaczki i comadre mojej ciotki, ktre miay przyjecha pniejszym autobusem. Podwrze pene walizek, paczek i ludzi wygldao jak zagroda dla owiec. onierze pilnowali, eby pielgrzymw nie okradziono, ale i tak par wzekw ludziom pogino. Przez ca noc haasoway jakie bandy chopcw i dziewczt, ludzie bez przerwy przychodzili i odchodzili, kadli si albo wstawali. Przed snem my, kobiety, napiymy si gorcej kawy zakropionej alkoholem. O trzeciej nad ranem ciotka obudzia nas, eby rusza w drog. - Chodmy - powiedziaa, wic wszystkie wstaymy i zabraymy rzeczy. Comadre ciotki, Luz, przyjechaa z mem i crk, wic jakemy wyruszali, byo nas omioro. Byo jeszcze ciemno i wieciy si tylko naftowe lampki w maych straganach z ywnoci, ktre stay tu i tam przy drodze. Przystanlimy przy jednym, eby napi si kawy, i dowiedzielimy si, e zabdzilimy w ciemnoci i e musimy wraca, eby znale dobr drog. Szlimy pniej przez pagrki - to w gr, to w d - przez lasy i pomidzy wielkimi skaami. Strasznie mi si podobao i tak i i, 415 i widzie po drodze mae Indianki sprzedajce kaw, tortille, groch, ser i maso przechodzcym dugimi szeregami pielgrzymom. Szlimy ca noc i ranek, a doszlimy do Ocuila. Nie mogam ju dalej i, wic wynajlimy jak szop za dwadziecia pi centavos od osoby i odpoczywalimy a do nastpnego dnia. Musiaam za trzy pesos wynaj burro, ktry mia nie nasze paczki, bo sama musiaam przez cay czas trzyma na rkach obie moje mae. Byam tak zmczona, e chciaam wraca, ale wszystkie kobiety mwiy: Nie moesz zawraca, bo droga wyda ci si teraz strasznie cika i nigdy nie dojdziesz na miejsce". Nie wiem, czy to bya prawda, czy tylko tak w to ludzie wierz, no nie? Ale jako wytrzymaam, a doszlimy do drzewa ahuehuete. Poniewa byymy tu i ja, i moje dzieci, pierwszy raz, wic trzeba byo znale chrzestn matk, eby nam daa wianki z kwiatw, w ktrych miaymy taczy przed tym drzewem. Daymy jedno peso dwm starym Indiankom, eby nam gray na skrzypcach i gitarze. Jak zaczymy taczy, poczuam, e cae zmczenie ze mnie opado. Potem powiesiymy nasze wianki na krzyu.

Ciotka kazaa mi wykpa dziewczynki w rdle, bo woda jest w nim cudowna i leczy wiele chorb. Dziewczynki byy rozpalone od gorczki - nawet na oczach miay czerwon wysypk. Baam si zanurzy je w zimnej wodzie. - Ay - powiedziaam - przecie te dziewczyny pomr mi tu na miejscu. Byy gorce i spocone z drogi, ale ciotka wsadzia je do wody. Mylaam, e pogrzebiemy je zaraz w petates, ale nie - ta woda nic im nie zaszkodzia. Stamtd do Chalmy by ju may kawaek drogi, moe ze dwie godziny. Minlimy zaczarowane skay i doszlimy do Chalmity, gdzie mieszkaa chrzestna matka mojej ciotki. Przyja nas dobrze i pozwolia za darmo ugotowa u siebie jedzenie, zanim wybierzemy si do kocioa. Droga schodzca w d do kocioa przez cay czas wiedzie pomidzy straganami i sklepami. Byli tam tancerze, ktrzy szli, grajc na chirimia, wydajcych smutne dwiki. Pokutnicy na kolanach, z zawizanymi oczami i z cierniowymi wiankami na gowach, inni znowu z limi kaktusa na 416 piersiach i plecach dla wypenienia jakiego lubu, gromadki grajcych muzykantw - na widok tylu wiernych, ktrzy przyszli tu odda cze panu Jezusowi, przepenio mnie wzruszenie i zaczam paka. Zawsze pakaam na pielgrzymkach i w kocioach, a tu, w Chalmie, prawie wszyscy zbliali si do kocioa z paczem. Pan Jezus z Chalmy, cudami syncy, jest bardzo surowy. Ja modliam si o zbawienie dla ojca i nas wszystkich. Prosiam Go, eby mi zesa dobr prac, ale nigdy mnie nie wysucha, i jeszcze modliam si, eby Crispina, jeli on w ogle nie jest mi przeznaczony, wzi ju ode mnie na zawsze dla dobra mojego i moich crek. Powrotna droga bya nudna. Dzieci pakay, a ja byam zmczona i okropnie ju chciaam wrci do domu. Sprzedalimy po drodze nasz gliniany dzbanek, bo zabrako nam centavos na jedzenie. Zdaje mi si, e zostao mi tylko pi pesos. Nie mogam ju i, wic dwa pesos wydaam na miejsce dla mnie i ciotki w ciarwce, ktra jechaa z Ocuili do Santiago, gdzie czekao si w kolejce na autobus. Mati i tamci inni zostali w Chalmie, eby pi pulque, wic jechalimy bez nich. Bilety w autobusie kosztoway po trzy pesos kady i nie starczyo mi pienidzy, wic sprzedaam zapasow par pantofli, ktre wziam ze sob. Kto by to powiedzia, dali mi za nie tylko cztery pesos, a buty byy prawie

nowe! Ale co innego mogam zrobi? Nie mogam zostawi tam ciotki, prawda? Wic kupiam dwa bilety i dojechaymy do Mexico City bez grosza przy duszy. Chtnie bym chodzia do Chalmy przynajmniej raz na rok, bo to dobrze zobaczy Pana Naszego i pomodli si, prawda? Zwaszcza e rzadko kiedy chodziam teraz do kocioa. Nie mogam chodzi w niedziel na msz ani spowiada si tak, jak wtedy, kiedy byam dziewczynk, bo yam w grzechu. Sama w domu odmawiaam Ojcze nasz i Zdrowa Mario, a kiedy nie widziaam ju dla siebie adnej nadziei, szam do Villi i prosiam Najwitsz Pann o pomoc. Jak urodziam, to szam Najwitszej Pannie podzikowa. Moe tak naprawd nie jestem tak dobr katoliczk, ale te nie jestem adn masonk ani wolnomylicielk. W kady wtorek posyaam moje crki na katechez do Casa Grande, eby je przygotowa do 417 Pierwszej Komunii witej. Jeli potem te bd chciay trzyma si Kocioa, to ju z wasnej woli, nie z mojej. Mnie wystarczaj moje obrazki Najwitszej Panny z Guadalupe i Najwitszego Serca Marii, do ktrych modl si w domu. Poza tym, nigdy nie lubiam spowiada si ze swoich grzechw ksidzu, ktry jest takim samym grzesznikiem jak ja. Syszaam nieraz, e ksia na spowiedzi zawracaj kobietom w gowie i oszukuj je potem zupenie tak samo jak inni mczyni. Jak miaam jedenacie lat, powiedziaam na spowiedzi, e wziam z domu pienidze, a ksidz zada mi za pokut odmawia cay raniec. Od czasu Pierwszej Komunii witej ju ani razu nie poszam do spowiedzi. Modliam si zawsze o to samo - prosiam Pana Boga, eby raz na zawsze wzi ode mnie Crispina, jeli nie jest mi sdzony, a jeli jednak mnie sdzony, to eby si zechcia poprawi, tak ebymy mogli y normalnie, bez tych wszystkich historii, choby ze wzgldu na dzieci. Ale Pan Bg lepiej wysucha mojej pierwszej proby ni drugiej. Po drugie modliam si zawsze o to, ebymy nigdy nie zostali bez ojca. Jak na niego przyjdzie koniec, ja te nie chc ju y. Kiedy wali si mur, razem z nim wal si wszystkie cegy. Potem nikt z nas ju nie zdoa si podwign. Jeli nie moemy wyrwa si std teraz, za ycia ojca, tym bardziej potem. Tak jak mj brat Roberto. Jeli teraz nie moe si oeni i podnie gowy, to czy zrobi to pniej? Kiedy pomyl sobie o tym, jak blisko nas stoi mier i e sam tylko Bg wie, kto z nas obudzi si nastpnego ranka, to sama do siebie mwi,

e chyba kady powinien stara si nie wiem jak, eby innych uszczliwi, prawda? Moja ciotka, na przykad, niedugo ju poyje na tym wiecie i chciaabym co dla niej zrobi, ale wszystkie moje dobre zamiary id na marne, bo ju sama myl, e i ja take w kadej chwili mog przesta istnie, nie pozwala mi nic zrobi. W pniejszych miesicach ciy nogi mi puchy i zby coraz bardziej bolay. Tu, u nas, jak tylko zb zacznie bole, zaraz idzie na straty, wic i mnie wyrwano dwa trzonowe. Sukienki ju na mnie nie pasoway, a nie miaam pienidzy, eby kupi szersz. Przemogam si i poprosiam Crispina o pienidze, ale odmwi, twierdzc, e nie ponosi za to dziecko adnej odpowiedzialnoci. Zabolay mnie jego sowa. Powiedzia tak: 418 - O nie! Dlaczego ja mam paci, jak ty chodzisz tylko jak ta kurwa i kademu by dawaa. Byo mi ju wszystko jedno. eby zej z oczu Crispinowi i innym ludziom, zabieraam po pracy moje mae do kina albo na targ, albo na ogldanie sklepw. Nigdy nie wychodziam bez dzieci. Musiaam je zawsze mie koo siebie, inaczej wydawao mi si, e czego mi brak. Za to ich ojciec nigdy nie lubi z nimi wychodzi i krzycza, jeeli si za czym oglday. I prawie nigdy nic im nie kupowa. Najsmutniejsze w moim yciu byo to, e nie mogam kupi dziewczynkom tych adnych rzeczy, ktre widywaam w oknach wystawowych, bucikw czy lekarstw, jak byy potrzebne. Cierpiaam wtedy, a potem byam za na Crispina i przy dzieciach nazywaam go kanali. Pniej nawet Concepcin naladowaa ciotk i mwia: Co tylko Crispin zarobi, niech mu si w wod i sl obrci". Nawet nie mwia na niego tata"! Martwiam si tym, bo ostatecznie by ich ojcem. Jeli teraz taka dla niego bya, to co bdzie potem, jak doronie? Od czasu do czasu Crispin przychodzi i gwizda na mnie, ebym wysza. Czasem tumaczy si, e nie daje mi pienidzy, bo tak mao zarabia, a boi si, e jak mi bdzie dawa byle co, to moja rodzina jeszcze bardziej bdzie na niego pomstowaa. Radzi mi, ebym posza rodzi do szpitala (ale nic nie mwi, e daby na to pienidze), i tylko si wstydziam przez niego, e nie sta mnie na to. On by ubezpieczony w Ubezpieczalni Spoecznej, ale nie chcia mi da papierw potrzebnych do przyjcia na izb porodow. Na dwa miesice przed przyjciem na wiat Trini znik zupenie i nie widziaam go, a maa miaa ju z p roczku.

Kiedy ju miaam rodzi, ojciec powiedzia, ebym przestaa pracowa i sprowadzia si do Casa Grande. Delila ju tam nie mieszkaa, bo znowu zasza w ci i wstydzia si przed ssiadami, a take moimi brami i siostrami. Ojciec wynaj dla niej mieszkanie na ulicy Zbkanego Dziecka, a e ona go ju wtedy cakiem opanowaa, wic sam te si tam przeprowadzi. Tam by jego prawdziwy dom, gdzie jada, sypia, tam byo prane jego ubranie. Lupita, Antonia ze swoimi dziemi i Marielena mieszkay w domku, ktry tata zbudowa dla nich na kolonii 419 El Dorado. Zajmoway si jego zwierztami, a on dawa im codziennie na ycie, wic nie miay si na co skary. Ojciec zwykle nie wtrca si w moje sprawy, ale chcia wiedzie, kto si mn zajmie, jak dziecko bdzie przychodzio na wiat. Miaam zamiar wzi akuszerk, ale powiedziaam mu, e doktor przyjdzie odebra dziecko, w nadziei e nie domyli si kamstwa. Mylaam, e ojciec bdzie mia wiksze zaufanie do doktora i nie bdzie upiera si, eby zosta i zobaczy, czy wszystko dobrze idzie. Nie chciaam, eby by przy mnie, bo si bardzo denerwowa, a poza tym wstydziam si go. Ble zaczy si wanie, kiedy tata siedzia przy kolacji. Nic mu nie powiedziaam, tylko przysiadam na brzegu ka: liczyam na to, e pjdzie sobie do domu, nic nie zauwaywszy. Wreszcie, kiedy ble byy ju bardzo silne, wyszed. Przysza moja comadre, Angelica Rivera, ktra mieszkaa po drugiej stronie podwrza, i razem z Robertem wzili si do roboty: posali ko, przygotowali spirytus, zagotowali wod i ca noc przy mnie siedzieli. W pewnym momencie Violeta obudzia si i zacza paka. Baam si wzi j na rce, wic biegaa za mn tylko, trzymajc si spdnicy, a ja chodziam po pokoju tam i z powrotem. O jakiej szstej rano Roberto w kocu poszed po t seor, ktra bya poon. Gorzej si nacierpiaam przy Trini ni przy dwch poprzednich - akuszerka musiaa mi nawet da zastrzyk, taka byam saba. Od razu pokochaam moj malutk za to, e jeszcze zanim si urodzia, ju ojciec nie chcia jej uzna. I chyba dlatego bardziej j lubi ni tamte dwie.

Cz trzecia Manuel Nieatwo nam byo dosta si nad rzek. Moi compadres kupili bilety

autobusowe do Guadalajary, a stamtd jechalimy do Mexicali okazj, jak si dao, bo koczyy si nam ju pienidze. Jakemy si znaleli na szosie, Alberto od razu powiedzia: - Ay, compadres, ju jestem godny. - Ja take, a co ty myla? Ale musimy oszczdza, wic lepiej nie mwmy o tym, dobra? Od przypadku do przypadku kierowcy ciarwek podwozili nas za pomoc przy adowaniu i rozadowywaniu. Po jednej takiej jedzie musielimy i znowu pieszo dobry kawa, a do Mazatlan. Nic tylko wielkie, strome wzgrza, jedno za drugim, i adnego domu, jak okiem sign. Soce palio; asfalt od gorca a dymi. Nic nie jedlimy, nie mielimy wody. W kiepskiej bylimy formie, a ju najbardziej Faustino. Odkd poparzy si w restauracji, by jakby na wp sparaliowany i z trudem si porusza. Poza tym podeszwy u butw mia z opon samochodowych, wic go stopy paliy. Wszyscymy ju zaczynali widzie czerwone patki przed oczami. Podjechalimy kawaek, i to wolno, przysiadszy na opatach buldoera, a potem ju w zupenej rozpaczy zatrzymalimy autobus - musielimy odda szoferowi prawie ca gotwk, jaka nam jeszcze zostaa. Przez cay ten dzie i nastpny nie jedlimy nic poza arbuzami. Po drodze widzielimy wszdzie peno chopcw i mczyzn cigncych pieszo ku rzece, a na placu przed dworcem w Hermosillo, gdziemy spdzili noc, leay ich znw cae setki, godnych i zakurzonych, zupenie jak my. 423 Tak mi si ju chciao je, e w ogle odka nie czuem, wic oddaem moj wiatrwk za dwanacie pesos i star bawenian bluz. Zjedlimy kady po dwie buki i po bananie, bo takie tu strasznie drogie byo jedzenie. Nastpnego ranka kupilimy sobie jeszcze chleba i wskoczylimy do pocigu towarowego. Na nieszczcie ten wagon, ktrymy sobie wybrali, by zaadowany lodem. Stalimy wic na tym lodzie, trzsc si niby trzej pokutnicy w zimnej trumnie, a nam si udao przesi na inny wagon - tam si wycignlimy i zasnlimy zaraz, jakby to by najlepszy pullman. Bylimy tak zmczeni, e przespalimy ca noc i nie wysiedlimy w Santa Ana. Trzeba byo jecha innym pocigiem do Santa Ana, ale ten znw szed za szybko i Faustino nie mg wyskoczy. Znowumy tam nie wysiedli, tylko dojechalimy do Benjamin Hill. Bya druga czy trzecia nad ranem, jak wysiedlimy, a zimno jak diabli! Poprosilimy stranika, eby nam

pozwoli przespa si na stacji przeadunkowej. Pokaza nam kup cegie i powiedzia, e moemy pooy si za ni. Rozoylimy gazety i prbowalimy zasn, ale nie byo mowy - kady tylko dra i dygota. Przyszo mi do gowy, ebymy si kadli po kolei we dwch na tym trzecim - i w ten sposb rozgrzewalimy si troch. Tak si zmieniajc, nie zamarzlimy przynajmniej, ale zasn si nie dao ani na chwil. Znowu znalelimy si na szosie i znowu nie byo czym jecha. Wreszcie zatrzymaa si ciarwka wyadowana kozami. - Wacie, chopaki, ale niech kady stanie w innym kcie, eby si podoga nie zarwaa. Samochd by jakby dwupitrowy, na grze jechay kolta, na dole stare kozy. No i pojechalimy t ciarwk razem z tymi cholernymi kozami. Upa by fatalny i smrd od tych kz zrobi si taki, e nie mogem wytrzyma. Ile razy samochd zwalnia, kozy zsuway si do tyu na mnie i musiaem je odpycha. Przesunem si wic naprzd, eby pogada z moimi compadres, i stalimy wszyscy trzej obok siebie, a e jeszcze paskudnie podrzucio samochodem, wic nagle pky poprzeczki, na ktrych trzymaa si wysza platforma, i wszystkie kolta wpady midzy stare kozy. 424 Szofer uwaa, e to my jestemy wszystkiemu winni. Baem si, e wyrzuci nas z ciarwki i zostawi na tej rozpalonej jak piec pustyni, gdzie na pewno zginiemy. Wic bez jednego sowa naprawilimy platform i przez ca dalsz drog odpychalimy od siebie te przeklte wpadajce na nas kozy. Jedna dua zdecha, a szofer powiedzia: - Rzucie j w diaby na bok szosy. Zapalimy wic t koz i cisnlimy j precz. - Ay, compadres - powiedziaem. - Czy to nie wstyd wyrzuca tyle misa! Biedna kzka! Pyszna by bya! Jechalimy dalej, a szofer zatrzyma si przy jakim dole z wod. - Zsiadamy, chopaki. Zdejmujcie kozy na ziemi, trzeba je napoi. I pilnujcie ich, dobra? Bo nam pouciekaj. Umylimy si najpierw sami, potem zaczlimy zdejmowa kozy, po jednej. Boki miay zapade; cae oblane potem, dyszay z gorca, je nie miay co - biedne bydlta byy w nie lepszej formie ni my. Zdjlimy na d wielkiego capa z zakrconymi rogami. Chwia si na nogach, trzs cay; w ogle wyglda jak pijany, pki nie napi si wody.

Potem przyjrza si nam uwanie i zacz si oddala, a ja za nim. Chciaem mu zabiec drog, ale on si puci kusem. Chopaki te rzuciy si za nim, ale on bieg szybciej. Skoczyem za nim, alem si tylko zary w piach. Gonilimy wszyscy tego przekltego koza, a szofer wrzeszcza za nami, ebymy mu nie dali uciec. Ale c, i tak nam zgin z oczu, a zaraz potem zrobio si ju za ciemno, eby go szuka. Bg jeden wie, gdzie ten kozio polaz. Waciciel powiedzia tak: - Nie rusz si std, pki go nie zapiemy. To najlepsza sztuka ze wszystkich. Jake to? Mam go tu zostawi? Zapiemy go jutro rano. Kaza nam szczypa kozy w wymiona, eby beczay. Sycha byo, jak gdzie z daleka kozio im odpowiada. - Uwaajcie, chopcy - mwi waciciel - bo ten ajdak wrci w nocy. Siedlimy wic, pilnujemy. Wreszcie mwi do Alberta; - Suchaj, compadre, ta historia z kozem jest ogromnie podniecajca, ale, bracie, id zobacz, czyby nie zdoby gdzie troch kawy. Zebralimy razem trzy pesos i posalimy go - niech szuka jakiego 425 domu czy sklepu. Zapalilimy ognisko i faktycznie: Alberto wraca z kaw i glinianym garnuszkiem, eby j zagotowa. Siedlimy wkoo, czekajc na kaw, a tymczasem szofer opowiedzia nam wszystko o Stanach Zjednoczonych - e najlepiej pracowa przy zbiorze winogron, e jak chodzi o pomidory, to tylko pierwszy zbir jest dobry, na dwch pniejszych ledwo tyle czowiek zarobi, e starczy na el borde. El borde to tyle, ile paci si za jedzenie. Wypilimy kaw i zaraz wszyscy zasnlimy. O wicie szofer nas budzi. - No dobra, chopaki, chodmy po tego capa. I cae rano uganialimy si za tym przekltym kozem, to w gr, to w d. Waciciel by wcieky jak sto diabw i chcia zastrzeli to bydl, a nie zostawia go. Ale wreszcie ruszylimy w drog. Troch przed Rio Colorado, kiedy ju nasza droga dobiegaa koca, mwi do kolegw: - Co wy na to, eby wzi ze sob jedn sztuk? Ledwo skoczyem mwi, ju obaj skoczyli na koz. Alberto chwyci j za szyj i dusi, a Faustino wali po bie. Pada martwa. Powiedziaem szoferowi, e jeszcze jedna koza zdecha, i spytaem, czy moemy j sobie zabra, jak wysidziemy. Wybralimy takie miejsce, eby j mc upiec na ognisku.

Soce byo za silne, wic siadem w cieniu pod jakim krzakiem. Tymczasem chopcy zaczli rn koz kawakiem blaszanych puszek. Wycignli wntrznoci i rozpalili ogie. Swd tego pieczonego koziego misa, widok skry, krwi pomieszanej z piaskiem i moich compadres jedzcych prawie surowe miso, a take krwi spywajcej im po brodach - wszystko to przyprawiao mnie o mdoci. Poza tym koza tak mierdzi, e ani kawaka nie mogem wzi do ust. Byem saby, w gowie mi si krcio i nie mogem wsta. Kiedy tak leaem w cieniu, zmczony, na wp omdlay, zdawao mi si, e ich gosy sysz z bardzo daleka. Powieki miaem cikie jak ow i chciaem tylko jednego - spa. Potem usyszaem, e jeden z nich mwi: - Nie dajmy mu spa. Jak zanie, bdzie po nim. Postawili mnie na nogi i kazali i. W gowie mi si troch rozjanio i tak doszlimy do jakiej wioski. 426 - Suchaj, Alberto - powiedziaem. - Wiem, e jeste dumny i nie chcesz prosi o wsparcie, ale mrzemy ju z godu. Zostao nam jedno peso i musimy dosta za to co do jedzenia. W najbliszym domu spytaem, czy nie znalazaby si dla nas jaka robota za jedzenie. Senora obejrzaa nas od stp do gw i wesza do rodka. Mylaem, e ju nic nie dostaniemy, ale za chwil wysza z garnkiem zupy i ca kup tortilli. Alemy to szybko zjedli! Rce tylko nam chodziy w gr i w d, jak przy kartach, tak wpychalimy te tortille do ust. Zaczem si poci, ale to jak! Potem przestao mi si ju krci w gowie. Nastpnego dnia doszlimy do Mexicali, nad granic. Nie mielimy ju ani jednego centavo i nie znalimy tu ywej duszy, wic wyobraalimy sobie, e po prostu przeliniemy si jako przez granic i poszukamy sobie pracy. Zrobilimy to tak, jak robi ryzykanci i przemytnicy - przeszlimy przez kana ciekowy i pod ogrodzeniem. Mylelimy, e jak popracujemy choby par godzin, to ju zarobimy na jedzenie. A potem to ju mog nas znowu przerzuci na tamt stron. Szlimy dwa dni, sypiajc w rowach, przykrywajc si traw. ywilimy si tylko zielonymi pomaraczami zrywanymi z drzew. Alberto poradzi, ebymy wskoczyli w pocig i dostali si w gb kraju. No wic dobrze - bieglimy przy pocigu, ja i Alberto zapalimy si drabinki i wskoczylimy. Faustino, biedak, te prbowa biec za nami, ale nie dawa rady. Alberto popatrzy na mnie, ja na niego - i c, musielimy obaj

zeskoczy. Co mona byo innego zrobi? Smutni wrcilimy wszyscy do dipo, wliznlimy si przez wybite okno i poszlimy spa. W nocy Faustino znikn. Mylelimy, e poszed do Biura Imigracyjnego odda si w rce sprawiedliwoci. Obaj bylimy wciekli na niego i aowalimy, emy go ze sob w ogle wzili. Potem wrci i powiada nam, e by w kociele, modli si. Kto by to pomyla! A my cay czas tak le o nim mwilimy! Wzruszyem si, prawie si popakaem. Zaraz nastpnego dnia zabraa nas policja kolejowa. Kiedy z wagonu wyszed oficer, byem naprawd w strachu. Przypomniay mi si zaraz rne filmy. Teraz wycignie pistolet i da nam popali" - mylaem. Ale on wsadzi nas tylko do wagonu i pojechalimy tam, gdzie ju bya 427 gromadka Meksykanw, ktrzy podrowali sobie pocigiem towarowym. W areszcie byo toczno i duszno, i nic nam nie dali do jedzenia. Jeden z urzdnikw kopn ktrego z naszych w tyek, ale tak z caej siy; wcieky byem o to. Potem odesali nas autobusem z powrotem do Mexicali. Zmczeni bylimy i godni, ale poszlimy szuka roboty w jakiej piekarni. Pracy nie byo. A wygldalimy ju tak okropnie, e maestro wyj trzy pesos i chcia nam da: - Wecie to, chopcy. Wypijcie kubek kawy za moje zdrowie. Poczuem si taki upokorzony, jakbymy ju byli ebrakami albo co. - Nie, maestro - powiedziaem - przyszlimy prosi o prac, nie o wspomoenie. Z serca panu dzikuj, ale nie chcemy jamuny. Mam wraenie, e si poapa i zobaczy, jak nam si smutno zrobio, bo powiedzia, e moemy to odpracowa nastpnego dnia. No, wic poszlimy do jednej takiej garkuchni, skd - jak to mwi prosta droga na tamten wiat", i zjedlimy par tacos. Potem podszed do nas jeden z tych piekarzy i zaproponowa Faustino prac przy pieczeniu grzanek. Jak tylko zostalimy sami, Alberto powiada: - Wiesz co, compadre? Chodmy do jakiego lokalu popatrze na kurwy. - Chihuahua, co ty zalewasz? Siedzimy tu ledwo ywi z godu, a on na kurwy chce patrze. Ju taki wintuch zawsze wintuchem zostanie. - No pewnie, ale zobaczymy, czy tam si czego dla nas nie znajdzie. Przygruchamy sobie jak kurewk i bdzie nam oddawaa swoje centavos. Ja ju z godu bzika dostaj. Poszlimy wic do lokalu, ale trzeba byo co zapaci przy wejciu,

a te kobiety byy okropne. Wrcilimy na sal i pytamy szefowej, czy moemy tu przesiedzie do rana, bo nie mamy pienidzy. - Ale to straszne. Czemucie, chopcy, nic nie mwili? I posza do kuchni, i przynosi nam tortille, fasol - i nic za to nie chce. Kiedy Faustino wrci o wp do smej rano, bylimy na wp zmarznici i ledwie ywi. Okazao si, e przespa si w piekarni, bo byo tam przyjemnie i ciepo. 428 Mnstwo ludzi w podobnej jak my sytuacji mieszkao w opuszczonych budynkach komory celnej, wic i my tam si udalimy. Zaraz potem spotkalimy jednego chopaka z Casa Grande, Joaquina, ktry razem z moimi compadres postanowi zbudowa sobie obok na podwrzu ma budk. Pooyem si w rogu i spaem, a oni przez ten czas szukali pustych pude tekturowych i drzewa. Szkielet z drzewa obili tektur i niedugo stan domek o trzech cianach z dachem i podog. Poudniowa ciana bya otwarta, wic - pic - moglimy wystawia nogi na dwr. Nazbieralimy jakich szmat, eby na nich spa, a okrywalimy si wszyscy kocem Joaquina. Tego samego dnia, kiedy oni skoczyli budowa ten domek, ja znalazem prac - przez dwie zmiany miaem pomaga w piekarni; kada zmiana za dwadziecia pesos. Wracam do domu szczliwy i powiadam: Compadres - mwi - moecie si przesta martwi. Mam ju pienidze. Ja bd niby mem, a wy moecie pitrasi". Z cegie i elaznej pyty zrobili kuchni, mieli te par nieduych puszek, w ktrych mona byo gotowa. Od tej pory jedzenia mielimy do. Nasz domek zrobi si sawny przez to, emy si tak strasznie wygupiali. Znali nas wszyscy jako chopcw z maego domu". Wieczorami, kiedy wszyscy braceros byli smutni, zaczynaem taczy, piewa i baznowa na rne sposoby, eby ich podnie na duchu. Naprawd powinienem by aktorem, tak lubiem zabawia ludzi rnymi artami i historiami. A jak si ju rozweselili, naskakali, nadokazywali, siadaem sobie i przygldaem si im. I tak nam czas schodzi. Przez ptora miesica dni spdzalimy, pracujc to tu, to tam, a wieczory - baznujc. ylimy, jak to mwi, na asce boej. A tymczasem staralimy si legalnie dosta do Stanw Zjednoczonych. Codziennie chodzilimy do Centralnego Biura i na koniec mielimy ju

wszystkie papiery wypenione. Nastpna rzecz - to stawi si w komorze celnej usa. Stanlimy w kolejce przed biurem i czekamy. Byli tu ludzie ze wszystkich kracw naszej Republiki, a wszyscy brudni, w achmanach, zamorzeni godem. Przewanie tak sabi, e tu, w Mexicali, na tym ostrym socu chodzili jak pijani. Widziaem paru 429 takich, co na miejscu padli trupem, biedacy. Naprawd wygldali jak potpione dusze. Co tu gada, smutno byo na to patrze. Kady chcia tylko jednego - przej ju przez te formalnoci. Potem zaczli si cisn i popycha. - Stj w kolejce... Stj tylko w kolejce - powiadam Albertowi. Faus tina i Joaquina nie byo z nami, bo wycignli wysze numerki i mu sieli czeka. W pewnym sensie to si nawet cieszyem, e nie mam na gowie Faustina. Wszystko trzeba byo za niego robi. Przez dugi czas nie mg pracowa, bo nogi mia poowijane bandaami. Dzielilimy si z nim zawsze pienidzmi, musielimy zdoby dla niego numerek wyskroba skd pienidze na jego fotografie i w ogle wszystko. Sam nawet palcem nie kiwn. Kiedy pracowa, to to, co zarobi, posya do domu dla rodziny. Zocio nas to. Jednoczenie - to moe on dobrze robi? Moe to mymy nie mieli racji, emy nie pamitali o naszych dzieciach. Ludzie pchali si coraz bardziej. Staem pomidzy dwoma chopami na schwa, duo wyszymi ode mnie, i jak poczuem, e mnie dusz i cisn ze wszystkich stron, chwyciem obu za szyj i podcignem si do gry. Kazali mi si puci. - Puci? - mwi. - Co wy sobie mylicie? Jak teraz stan, to mnie zgniot na mier. Potem Alberto przesta uwaa i wyrzucili go z kolejki. A tyle tam byo ludzi, e go straciem z oczu. Biuro Imigracyjne znajdowao si na pierwszym pitrze. Wic tych dwch facetw zaczo i po schodach, a ja wisiaem midzy nimi; gdyby nie oni, sam bym sobie nie poradzi. Kiedy si tak posuwaem do przodu, jaki biedak zacz okropnie krzycze, a wszyscy si ogldali. Przycisnli chopaka do porczy i zgnietli mu ebra. Ju by prawie za granic i zgnietli mu ebra! Wszedem wreszcie do biura, zdenerwowany jak nie wiem. Wszyscymy byli przewiadczeni, e urzdnicy wiedz, kto kamie, a kto mwi prawd, i e kadego czowieka, ktry przez to biuro przechodzi, mog

przejrze. Uprzytomniem sobie nagle, e moje rce nie s ani brudne, ani stwardniae. Zapomniaem je posmarowa ziemi. Prbowaem 430 przypomnie sobie, jak si zbiera kukurydz i kiedy si j sadzi, ale nie potrafiem w ogle myle. Carayl Kiedy mnie pytali, cay czas draem. Koszmar! A potem: Bogu dziki i Najwitszej Matce - powiedziaem sobie w duchu. - Chyba mnie wpuszcz". Przeszedem pod drutem do orodka, gdzie nas zbadano. Tam mnie pierwszy raz w yciu przewietlili. Wreszcie znalazem si na jakim ku. Siedziaem i czekaem, eby mnie wywoali do pracy. Pomyle tylko: byem ju w Stanach Zjednoczonych! To byo wraenie... poczucie czego nieznanego... Jaki ja byem podniecony! Dziki Bogu - mylaem - wpucili mnie. Przynajmniej nie bd musia wraca do domu z niczym, eby si ze mnie wszyscy znajomi miali". Nie miaem pojcia, co si stao z Albertem. A to frajer z niego! Wcale nie miaem chci i gdzie sam. Obmyliem sobie, e nie przyjm adnej pracy, pki on si nie zjawi. Miaem pozwolenie zosta tu trzy dni, wic czekaem. Ludzie byli sobie yczliwi, dawali sobie nawzajem rne rady - i tak czas pyn. Nastpnego dnia rano usyszelimy dzwonek i zacza si tworzy kolejka. Nie wiedziaem po co, ale te w niej stanem. Uwaam, e jak si tworzy kolejka, to trzeba stawa w niej na wszelki wypadek. Po niadaniu zaczli wywoywa ludzi do pracy. Ja wci rozgldaem si za Albertem w nadziei, e zaraz powinien si zjawi. I rzeczywicie: by w pierwszym samochodzie, ktry nadjecha. Ay, wrcia mi caa rado. - Chode tu, compadre. Wybieraj ludzi. Wybrali nas, razem z szedziesicioma innymi, do pracy na jakiej farmie w Catlin w Kalifornii. Ustawilimy si i odmaszerowalimy bardzo dumni, jak onierze. Wzili nam odciski palcw, spisali znaki szczeglne i wydali paszporty. Czeka ju na nas autobus popieszny, ktrym odjechalimy. Bylimy w drodze cay dzie i ca noc. Mylaem sobie: Ay, jak tu licznie w tych Stanach Zjednoczonych". Kiedy wysiedlimy przed jak restauracj, wszyscy ci Amerykanie i Amerykanki gapili si na nas, i to jako tak dziwnie, tak e czuem si oniemielony. Bylimy niele brudni, ale poza tym naprawd nie poczuwalimy si do adnej winy. 431

Nie mwilimy ani sowa po angielsku, wic wszyscy poszlimy tylko prosto do umywalni i z powrotem do autobusu. Byo ju ciemno, kiedy przyjechalimy do naszego obozowiska. Zarzdca, pan Greenhouse, czeka na nas. Nie mwi dobrze po hiszpasku, ale tyle umia: - Jak si macie, chopcy? Tutaj bdziecie mieszka. I starajcie si zachowywa przyzwoicie. Zaprowadzili nas do jakiego drewnianego domu, gdzie pod cianami rzdem stay prycze. Zajem jedno z dolnych ek, a Alberto mia spa o trzy ka wyej, pod samym dachem. Pokj by may, trzy na pi metrw, a nas byo szesnastu. Brudno tu byo strasznie i gorco, a w nocy nie moglimy spa, tak nam dokuczay moskity i pchy. Musz si przyzna, e byem rozczarowany, jak to zobaczyem. Spodziewaem si pokoi, nie jakich tam piknie umeblowanych ani nic takiego, ale w kadym razie czego w rodzaju hotelu - przynajmniej murowanego domu... z prawdziwymi kami. I tylu ludzi wtoczono razem do jednego pokoju - kady ma przecie inny charakter. Nie powinno si robi takich rzeczy. Zaczlimy porzdkowa to miejsce, wzilimy nawet innych chopakw do pomocy. Gumowymi wami zmylimy ca izb, cilimy traw dokoa domu. Zrobilimy, co tylko byo mona, i izba wygldaa duo czyciej ni przedtem. Od pierwszego dnia ogarn mnie tu smutek. Do tej pory nie miaem czasu myle o swoich kopotach, o tym, dlaczego opuciem dom. Ale teraz wci miaem tego pen gow. Nie mogem si pogodzi z tym, e Graciela, ktra mnie tak bardzo kochaa, moga mi zada taki straszny bl. Czuem si rozgoryczony, zraniony. Mylaem te o dzieciach i napisaem list do ojca. Napisaem mu, e pac nam dziewidziesit centw za godzin i e pracuj osiem do dziesiciu godzin dziennie od poniedziaku do soboty. Napisaem take list do rodziny Alberta. By tu jeden ksidz, bardzo miy. Zaraz pierwszego dnia przyszed specjalnie do naszego obozu, eby z nami pomwi. - Czekam was jutro w kociele - powiedzia. - Odprawi specjaln msz na wasz intencj. 432 To dopiero! Jak czowiek co takiego usyszy, czuje si bardziej czowiekiem. Ja w kadym razie tak to odebraem. Ale w niedziel niektre chopaki zaczy mwi: Ja nie id". Inni zamiast na msz poszli gra

w karty. Ja im wtedy powiedziaem do suchu: - Tacycie niewdziczni? Padre przychodzi tu do was z serca i z dobr wol, zaprasza was na specjaln msz, a wy go tak zostawiacie na lodzie. Przyzwoici ludzie tak nie robi. Jakby was zaprosili na popijaw, tobycie lecieli jak gupi. Czowieku, tak ci al tej jednej godziny ycia? Nawet jeli to prawda, co opowiadacie o ksiach, e to tacy sami ludzie jak inni, a czasem jeszcze gorsi, to i co z tego? Powiem wam jedno: nie idziecie oglda tego padre; idziecie pomodli si do Pana Boga. No i prosz, tylko jeden z naszego domu zosta, a to dlatego, e by ewangelikiem. Temu powiedziaem tak: - Nie masz racji, bracie. Dla mnie wszystkie religie s rwne, idzie tylko o to, eby czci i szanowa Boga, i mia prawdziw wiar w sercu. Kad wiar szanuj, cho sam jestem katolikiem. A wanie w tym czasie ja sam ju przeczytaem Pismo wite i zaczem traci wiar w witych i religi katolick. Jeden bracero, ktry by ewangelikiem, da mi w Mexicali Nowy Testament. Jak mia wyjeda do Stanw Zjednoczonych powiedzia tak: - Manuelu, wiem, e twoja religia zabrania ci tego czyta, ale na wypadek, gdyby to kiedy chcia zrobi, zostawiam ci Pismo wite. Pismo wite zawsze mnie strasznie ciekawio, ale baem sieje czyta z obawy, e zostan ekskomunikowany. Jak miaem jakie czternacie lat, przeczytaem Stary Testament - tak mnie wtedy porywaa historia. Nie wiem, jak ja to zdobyem, bo ojciec nigdy by nie pozwoli przynie takiej ksiki do domu. Jeden przyjaciel powiedzia mi, e czyta Stary Testament owszem, mona, ale pod adnym warunkiem nie wolno czyta Nowego Testamentu. Wtedy w Mexicali jednego popoudnia nie miaem co robi, wic zaczem przerzuca to Pismo wite. Rne sowa i przypowieci byy dla mnie za trudne, ale staraem si doj do sedna rzeczy, przetumaczy to sobie jako. A w Pimie witym nie ma poowicznoci: albo jest co cakiem ze, albo cakiem dobre. To jest naprawd nie byle co. 433 Kiedy tak sobie czytaem, ogarn mnie strach; nie dlatego e byo to co innego ni to, czego mnie uczono, ale dlatego, e zorientowaem si, e czytajc Pismo wite i przykazania oraz uczc si samemu tego, co dotyczy praw boskich, stan si jak gdyby dyplomowanym prawnikiem, niby jakim adwokatem, znajcym wszystkie przestpstwa i wszystkie kary. Nie bd teraz potrzebowa wierzy prawnikom i sekretarzom,

kiedy sam bd mg mwi wprost do Prezydenta! A ci porednicy, ci wici, to tylko bawany z kamienia czy gipsu, wykonane ludzk rk - po co wic mam si do nich modli? Stwierdziem, e przez tych witych to mamy tylu bogw, co Aztekowie. Jedyna rnica, emy unowoczenili ich obrazy! Dla mnie jeden jest tylko Bg, Bg, ktry jest Mioci. Wic zaczem rozmyla o rnych rzeczach, no nie? Jezus powiedzia tak: Podobnie do drzewa figowego - po owocach ich poznacie". W wizieniach meksykaskich na stu winiw dziewidziesiciu dziewiciu to katolicy! I jeeli moi znajomi zodzieje mogli zapala wieczk przed wit figurk, zanim poszli kra, jeli prostytutki trzymay w swoich pokojach wite obrazy, zapalay powicone wiece i modliy si, eby mie duo klientw, jeli w katolicyzmie tyle byo przewrotnoci - no, to czy to moga by prawdziwa religia? Albo ksia! I nimi te si rozczarowaem, bo nie przestrzegali prawa boskiego. Znaem ksidza, ktry pi i gra w pokera w samym kociele. I tak si dziwnie skada, e zawsze ksia maj jak siostr albo kilka siostrzenic, ktre razem z nimi mieszkaj. Jak przeczytaem o tym, w jakim ubstwie y Jezus, zapytaem siebie: Czy papie sypia na ziemi? Czy yje tak, jak yli tamci w Nazarecie, czy ebrze, chodzi godny, znosi deszcz i chd, czy chodzi i gosi mio bliniego?". Nie, papie yje w niesychanym przepychu i jest fantastycznie bogaty, bo wszystkie kocioy z caego wiata przesyaj mu zebrane pienidze. A przecie za pienidze zebrane jednej niedzieli, tu, u nas, w bazylice Guadalupe, utrzymabym si ja i moja rodzina przez cae ycie! Wic w jakim to ubstwie yje papie? I gdzie jego miosierdzie, jeli w samym Rzymie jest tyle ndzy? W Mexicali byo dwch misjonarzy, ktrzy przyjechali z Kalifornii na prac misyjn pomidzy braceros. Tych z nas, co byli godni, zapra434 szali do siebie, dawali je, ale nie samo jedzenie nam dawali. Co mi si rzucao w oczy, to mio, jaka w nich bya, wspczucie i szczero. Pochodz z Tepito, wic wiem, kiedy kto kamie albo udaje. Mog przysic, e ci ludzie przyjechali do nas z sercem na doni i jak co dawali, to tak naturalnie, jakby to ich nic nie kosztowao. Potem zaczem myle sobie o ewangelikach, adwentystach i anglikanach, ktrych kiedykolwiek znaem. No wanie - adnego z nich nigdy nie widziaem lecego po przepiciu na ulicy, nigdy nie nosili przy sobie noy, nie palili, nie narkotyzowali si ani nie przeklinali. W do-

mach ich byo zawsze wszystko, co potrzeba, dzieci byy dobrze ubrane i odywione, a ony swoje traktowali tak, jak kad ludzk istot trzeba traktowa. yli zdrowo i spokojnie. A ci, co wyznawali katolicyzm, yli jak... no, na przykad jak ja. Nie straciem wiary. Pozostaem katolikiem, bo nie czuem w sobie do siy, eby wypenia przykazania i zachowa surowe zasady ewangelikw. Nie mgbym wicej korzysta z takich przyjemnoci jak palenie papierosw, gra w karty, nierzd. Naprawd - y zgodnie z prawami boskimi to dla mnie zupene niepodobiestwo. Carajol Zdaje si, e wszystkie najmilsze rzeczy w wiecie zawdziczamy diabu! Ja uwaam, e nie urodziem si po to, eby by mczennikiem. Daleko mi jeszcze do opanowania siebie. Wreszcie przyszed poniedziaek. Bardzo rano usyszelimy ju zajedajce po nas samochody ciarowe, a potem zawoano nas na niadanie. Przez dwa pierwsze dni dawano nam lepsze jedzenie ni potem. Rano chleb, owsianka, jajka i kawa z mlekiem z puszki. Na poudniowy posiek zabieralimy ze sob trzy kanapki i fasol. Wieczorem, po powrocie, mielimy tortille, wtrob i kartofle, wszystko przyrzdzone na sposb meksykaski, a take zup. Dobre to byo... na pocztku. Po niadaniu, idc do ciarwki, przechodziem przez kuchni, gdzie zobaczyem cae stosy brudnych talerzy. Tony, pomywacz kuchenny, by wcieky i kl na czym wiat stoi. Duo roboty, prawda, maestro7. - zagadaem do niego. - Sam pracowaem jako pomywacz, to wiem. Fur talerzy tu macie, sowo daj". Potem wsiadem do samochodu razem z Albertem i pojechalimy pracowa. 435 Po drodze jeden chopak z Michoacan tak nam powiada: Nie pracujcie za szybko. Nie pieszcie si. Jak bdziecie si pieszy, oni przyzwyczaj si, e tyle robimy, a potem, jak nie bdziemy mieli ochoty si narobi i zwolnimy tempo, wyrzuc nas". Przyjechalimy na miejsce, wzilimy wiadra i zaczlimy zrywa zielone pomidory. Na pocztku ruszaem si naprawd wawo. Tu sign rk, tam si pochyl, to podejd i bam, bam - pomidor po pomidorze do wiadra. Wszyscy id rwno. Po pewnym czasie przystanem, eby odpocz. Potem posuwaem si naprzd, przysiadajc od czasu do czasu i starajc si nie zosta w tyle, bo ludzie patrz. Dwaj najblisi mnie to istne tumany! Spojrze na nich - zupenie jak wiatraki, tak si zwijaj przy tym zbieraniu!

Tak, do pracy w polu trzeba si przyzwyczai. Que bdrbarol Och, ciko byo, ciko. Jak wiadro byo ju pene, nielimy je na ramieniu, skaczc przez bruzdy i wysypywalimy do skrzynek. Madre Santisimal Jak mnie plecy bolay! Ale przynajmniej wiedziaem, e wieczorem sobie odpoczniemy. Po kolacji zawoa mnie kierownik kuchni: - Ej, chopcze, nie chciaby pracowa w restauracji? Umiesz zmywa talerze? - Pewnie, e umiem. Talerze kady zmywa potrafi. Wzili mnie wic do kuchni. Moja praca polegaa na przyrzdzaniu owsianki i kawy i szykowaniu skrzynek z poudniowym posikiem. Pacili mi za dziewi godzin pracy, ale robota nie zajmowaa mi wicej ni trzy godziny. Pomyle tylko - wszystko dlatego, e wtedy rano odezwaem si do Tony'ego! - Ale masz szczcie - powiedzia Alberto. - Chciabym wiedzie, do jakiego witego si modlisz. Ja si tam na polu sidmym potem oblewam. Sprbuj, moe i mnie gdzie umiecisz. Potem czasem udawao mi si jeszcze midzy posikami zapa jak inn robot. Co pewien czas przychodzi tu do nas pewien Filipiczyk i proponowa dolara za godzin pracy na jego polach. Waciwie to nie byo dozwolone, ale nie przyjechalimy tu przecie po to, eby si wylegiwa. Chwytalimy dodatkow prac, jak tylko si dao. 436 Kiedy wypacili nam pierwszy raz, Alberto powiada: - Chodmy do jakiego lokalu potaczy. - Mowy nie ma - ja na to. - Ja, bracie, nie id. Chodzi ci tylko o to, eby wyda pienidze. Potem powiesz: Chodmy na piwo". A potem zaraz, sam wiesz, zostaniemy bez jednego centa. Nie, nie chc. W kocu jednak pojechalimy samochodem Tonyego. Tony by Meksykaninem, ale urodzonym w Stanach Zjednoczonych, tak zwanym pocho, nie cakiem Meksykaninem i nie cakiem Amerykaninem. Dziewczta w lokalu, gdzie pojechalimy, te byy p-Meksykankami, p-Amerykankami. Miay eleganckie sukienki, mylelimy wic, e nie bd chciay z nami taczy. Ale Tony przedstawi mnie Inez, koleance jego przyjaciki, i przetaczyem z ni cay wieczr. adna bya i mwia po hiszpasku. Dziwiem si, e tak od razu ze mn rozmawia i zgadza si ze mn taczy. Jeszcze zanim si poegnalimy, powiedziaa: - Moe by przyszed do mnie jutro do domu porozmawia? Tak bym

chciaa usysze co o Meksyku. Przyjd o sidmej. W nocy niy mi si mae rowe sonie. Znowu byem naprawd szczliwy. Nastpnego rana pracowaem z caym zapaem i obsuyem cay nasz obz. Po poudniu przyszed Filipiczyk i zabra mnie do zrywania granatw. Przepracowaem pi godzin i zarobiem 6 dolarw 25 centw. Potem, wieczorem, wybraem si do Inez. Troch mnie krpowao odwiedza j w domu. Mieszkaa sama z dwojgiem dzieci, ktre ju spay w jednym z sypialnych pokojw. Bya matk, ale nie wiem, co si stao z jej mem. Siedzielimy wic, gawdzilimy, pilimy kaw. Potem nastawia radio na jak muzyk i zaczlimy taczy. Ona wci patrzya mi w oczy, caowalimy si. No, a pniej - w nocy - kochalimy si, tak od razu. No, to ju jest co" - powiedziaem sobie. Miaem ju swoj dziewczyn. Nastpnego wieczoru spaem sobie smacznie na swoim wyrku, kiedy sysz: kto puka w okno. Inez. Przyjechaa po mnie tu do obozu. - Chciaabym, eby mi co zapiewa - mwi. Wsiadem wic do jej samochodu i pojechalimy. Nauczyem si wczeniej prowadzi auto Tonyego, wic teraz byo fajnie - woziem j ca noc, piewaem i caowaem. 437 Jednego dnia byo przez ni mnstwo zamieszania, bo podwioza mnie na sam rodek obozu wanie wtedy, kiedy wszyscy wychodzili z jadalni. Ludzie widzieli, jak odjedaa, a potem zaczy si komentarze: No, jak ci si to podoba? Popatrz na faceta! Zapa sobie wreszcie tak, co co ma". I wszyscy robili sobie ze mnie arty. Inez bya faktycznie adna, ale nie zakochaem si w niej. Po tym, co si stao z Graciel, nie chciaem mie ju nigdy wicej nic wsplnego z mioci. Mio oznacza dla mnie cierpienie. To mio mnie zabia, zostay mi po niej rany. Ile razy miaem ochot zaj si jak dziewczyn, natychmiast przypominay mi si wszystkie moje bdy i cierpienia z okresu tej historii z Graciel. Ale nie auj, bo to bya jedyna prawdziwa mio, jak w yciu spotkaem; jedyna prawdziwa namitno, jak przeyem. Graciela we wczesnej modoci pomoga mi y i czu gboko i za to jestem jej na cae ycie wdziczny! Ale ile mnie to kosztowao! Zauwayem, e maestwo w Stanach Zjednoczonych jest inne ni u nas. Podoba mi si ta niezaleno i ta lepa wiara, jak maj nawzajem do siebie m i ona. Myl, e jeli to moliwe, to dlatego, e oparte jest

na mocnych zasadach moralnych. Im agodniej traktuj si nawzajem, tym przyzwoiciej si zachowuj. Kama tu nie lubi. Jak mwi nie", to znaczy, e nie". Choby klka i baga, i tak bdzie nie". W Meksyku jest inaczej. Powiem prosto z mostu: wierno maeska mczyzny u nas nie istnieje. Rwna si dokadnie zeru. Na stu moich przyjaci caa setka jest niewierna swoim onom. Wci goni za nowymi wraeniami; jedna kobieta im nie wystarcza, no, wiadomo, co mam namyli. ony s wierniejsze. Powiedziabym, e na sto ze dwadziecia pi bdzie zupenie wiernych. Reszta - phi... troch mniej, troch wicej, jak czasem. Ze zego odywiania par osb zaczo w obozie chorowa. Poskaryli si Greenhouseowi, a ten powiedzia, e kady, komu si tu nie podoba, moe zbiera swoje manatki i uwaa kontrakt za zerwany. Zaraz si wszyscy wystraszyli i uspokoili. Potem dwustu braceros w ssiednim miecie zatruo si jakim jedzeniem i znw wszyscy zaczli si 438 buntowa. Greenhouse postanowi wtedy pozby si wszystkich, odsyajc ich po kolei. Mao ju byo robotnikw, wic i mnie posali w pole. Akurat by trzeci zbir pomidorw. Nie zarabialimy duo, bo pracowalimy teraz na akord. Nie podobaa mi si ta robota i nie opacaa mi si. Mj compadre Alberto by w szpitalu, bo mieli go operowa po ataku woreczka ciowego. Chciaem by przy nim na czas operacji za wszelk cen. Jeszcze go zabij - mylaem sobie. - I nawet nie bd wiedzia". Czuem jakie jakby pulsowanie w boku i naprawd troch mnie bolao, wic udaem, e mam chor lep kiszk. Poszedem do kierownika, a ten odesa mnie do szpitala. Chciaem tam by ze dwa dni, tylko po to, eby doczeka operacji Alberta. Pooyli mi na brzuchu worek z lodem, a jak powiedziaem, e mi lepiej, zadzwonili do kierownika, eby zabra mnie z powrotem do obozu. Ale ja chciaem wrci do szpitala, wic znowu udaem chorego: - Ay, ay, moja lepa kiszka! - Znowu mnie wzili do szpitala i tym razem pooyli do ka, obok jakiego Amerykanina. Mylaem, e znw mi dadz worek z lodem na brzuch, a nastpnego dnia odel do domu. Leaem w ku bardzo spokojnie i za pomoc mojej ksiki do nauki angielskiego usiowaem porozumie si z ssiadem Amerykaninem. By bardzo miy i nawet zaprasza mnie, ebym go odwiedzi, jak ju obaj wyjdziemy ze szpitala. By pierwszym i jedynym Amerykaninem,

ktry mnie zaprasza, i bardzo go chciaem odwiedzi. Potem widz: podjedaj do mnie z takim stolikiem na kkach. Ka mi wej na to i wioz mnie przez hall. Ja sobie pogwizduj, a siostry mwi: - Jaki dzielny! Ho, ho, jaki dzielny! Mwiy po angielsku i nie miaem pojcia, co mi tumacz ani gdzie mnie wioz. No, a oni pakuj mnie na sal operacyjn. Sysz: - Kad si na st. Mylaem, e pewno bd mi robi przewietlenie, e tym razem miao to by co wicej ni worek lodu. Wszed doktor w masce, potem ten, co podaje narkoz, i dwie siostry. Ale ja si nic nie denerwuj. Wyobraaem sobie, e bd mnie bada. 439 Przywizali mi rce. Dopiero wtedy zaczo mi by troch niewyranie. No, no - mwi sobie. - Co to z tego bdzie? Co oni ze mn maj zamiar robi?". Przywizali mi nogi i zakryli oczy kawakiem ptna. Zaczem si drze: - Nie, nie, nie chc by operowany. Nic mnie ju nie boli. Nie! Ale nikt nie rozumia po hiszpasku, a ja nie umiaem po angielsku. Pooyli mi mask na twarz i zaczli kapa eterem. Ja dalej krzycz: - Bagam was, ludzie. Nic mi nie jest. Nie chc by operowany. Bagam. - Czuem, e zaczynam si dusi. - Umieram... moje serce, serce. Potem pomylaem sobie: Zabij mnie na pewno". Serce walio mi mocno i skakao nierwno. Wydaje mi si, e chyba nie ma nic gorszego ni by zmuszonym lee bez ruchu, kiedy czowiek nie moe oddycha. Jak szaleniec staraem si wyrwa i nie mogem. Od tamtej pory zawsze ju si baem, e mnie pochowaj, e bd obezwadniony, nie bd mg si poruszy. Wiem teraz, e pieko to grb, i dlatego tak bardzo boj si pochowania i wiecznoci, bo paka mi si chce, jak pomyl, e to bdzie wanie co takiego. Pewien byem, e chc mnie w tym szpitalu zabi. Ale dlaczego? Dla pienidzy? - zachodziem w gow. - A co to dla tych ludzi za pienidze? W takim luksusowym szpitalu, co dla nich znaczy tysic dolarw?". Potem powiedziaem sobie tak: Widzisz? Po co si odda w ich rce? Czemu im zaufa? Po co tu przyszed?". Staraem si nie oddycha, eby si nie da upi. Potem zaczem sysze jakie brzczenie i poczuem, e spadam,

spadam w szalonym tempie. Zobaczyem wiato, jakby reflektor samochodu, ktre uciekao do tyu z ogromn, ponaddwikow szybkoci. A potem porodku tej dziury, tej otchani, w ktr spadaem, zobaczyem moj on... moj zmar on - staa i patrzaa mi prosto w twarz z wyrazem gniewu w oczach. Paula, zaczekaj na mnie! - zawoaem. Zaczekaj, stara". Odwrcia si i zesza w t otcha. Chciaem i ja tam spa, ale tylko unosiem si w powietrzu z wycignitymi rkami i nogami. Potem ukazaa si moja creczka Mariquita - mwia do mnie tata". To i ty umara, creczko?" - spytaem. 440 Nagle wrd tego wszystkiego usyszaem: - Ju, panie doktorze? - Jeszcze nie - powiedziaem. - Jeszcze nie pi. Nie bierzcie si jeszcze do noy. Bagam! Potem ju nie wiem, co si dalej dziao. Pomau zaczem dochodzi do siebie. Prbowaem wsta, ale usyszaem gos Alberta: - Le spokojnie, compadre. Zrobisz sobie krzywd. - To ty, Alberto? To ty? Suchaj, nie daj si im operowa. Uciekaj, compadre. Zostaw mnie tu i uciekaj, bo ci zamkn. Co mnie pieko, prbowaem cign spodnie. By to opatrunek dopiero wtedy zobaczyem, e mnie zoperowali. Pielgniarka daa mi zastrzyk i zasnem. Nastpnego dnia powtarzaem bez przerwy: - Chc tu mojego compadre. Zaniecie mnie do Alberta. On te ju zosta zoperowany i powtarza to samo w swoim pokoju: - Chc tu mojego compadre, Manuela. Wywiedziaem si o numer jego sali i wstaem z ka. Podpierajc si o cian, pomau doszedem jako do jego pokoju. By w kiepskim stanie. Otwarli mu brzuch i wsadzili rurk-dren. Zobaczyem t dziur i mwi: - Dlaczego zostawili to otwarte? Jeszcze co tam wpadnie i umrzesz. Mdre Santisimal Naprawd mylaem, e umrze na moich rkach. Co ja powiem jego ciotce, dzieciom? Ale Alberto si nie martwi: - Wracaj teraz do siebie. Nic mi nie bdzie. Wanie w tym momencie weszy pielgniarki i nakrzyczay na mnie, e wstaem z ka. Waciwie to wszyscy byli tam dla nas bardzo mili. Pielgniarki nauczyy mnie wicej angielskich sw i poprawiay moj

wymow. Skakaem sobie, jak chciaem, do ka i z powrotem, jak gdyby nigdy nic. Ale jak przyszed doktor i zsun bandae, eby zdj szwy, raz tylko spojrzaem na ran, ktr mi zrobili, i odesza mi ochota poruszania si. Nawet chodzi potem nie mogem. Siedemnacie dni spdziem w tym szpitalu. Towarzystwo ubezpieczeniowe o wszystko zadbao: bardzo przyjemny pokj, luksusowe ka 441 z radiem w gowach, w pokoju telefon - wszystko, co w Meksyku byo nieosigalne. I nie kosztowao nas to ani grosza! W Kalifornii naprawd czuem si kim. Wszyscy mnie dobrze traktowali, i w szpitalu, i w pracy. Podoba mi si tutejsze ycie, chocia wydaje mi si ono jakby zbyt oderwane, zbyt zmechanizowane w tym sensie, e ludzie s tu jak precyzyjne automaty. Na wszystko maj wyznaczony dzie i godzin; gotowy na wszystko plan. Musi to by dobry sposb, bo tyle tu maj udogodnie. Ale rzd nakada im podatek na ywno, na buty, absolutnie na wszystko. Gdyby nasz rzd sprbowa czego takiego, to myl, e mogoby nawet doj do rewolucji. Czowiek nie lubi, eby mu odbierali to, co do niego naley. Wszyscy braceros, ktrych poznaem, zgadzali si co do jednego: e Stany Zjednoczone to a toda madre. To znaczy, e to najlepszy kraj, jaki moe by. Od czasu do czasu kto si skary. Na przykad Alberto mwi, e mieszkacy Teksasu to parszywe sukinsyny, bo Meksykanw traktuj jak psy. Nie podobaa nam si take dyskryminacja w stosunku do Murzynw. O amerykaskiej sprawiedliwoci mylelimy zawsze jako o czym bardzo surowym i nieposzlakowanym. Nie sdzilimy, eby liczyy si tutaj pienidze albo wpywy, cho tak si pniej okazao. Ale jak Murzyna sadzali na elektrycznym krzele za gwat, a biali za to samo szli na wolno, no, tomy zaczli przekonywa si, e i amerykaska sprawiedliwo te si daje naciga. Ale wszyscy zauwaylimy, e nawet robotnicy, ktrym si wcale tak dobrze nie powodzi, maj jednak samochd i lodwk. Jak chodzi o poziom ycia, to - choby mnie za to mieli zlinczowa - uwaam, e stany Zjednoczone to kraj praktycznie biorc komunistyczny... mimo tego kapitalizmu. A na przykad w Kalifornii, to syszaem nawet, jak jeden robotnik krzycza na swojego szefa, a szef tylko milcza. A u nas, w Meksyku, pracodawca to tyran. Kiedy myl o warunkach ycia w Meksyku, to si czuj bardzo rozgoryczony. Chodzi o to, e jak przebywaem w Stanach Zjednoczonych, to

zauwayem, e ludzie s tam szczliwi, kiedy ich przyjaciel do czego dojdzie - jasne, nie? Gratuluj, bracie, jak to fajnie, e tak ci si dobrze uoyo". Jeli kto sobie kupi nowy samochd czy dom, czy co innego, 442 to mu wszyscy gratuluj. Za to w Meksyku, jak jednemu mojemu przyjacielowi kosztem wielu wyrzecze, cikiej pracy i skpienia sobie na yciu udao si wreszcie kupi nowy samochd ciarowy, to co si stao? Zaparkowa go przed swoim domem, a jak wyszed, caa farba bya ju zdrapana. Co to innego, jak nie zazdro, czysta zazdro? Zamiast stara si podnie wzajemnie na duchu, naszym hasem jest: Jak sam jeste zerem, to niech ten drugi poczuje si przy tobie kanali". Tak, tu u nas zawsze musisz si czu kim lepszym. Sam si tak czuem i dlatego wiem, co mwi. Pewno, jestem Meksykaninem. I nawet jeli spade na samo dno, musisz czu si od kogo lepszy. Jest tak pomidzy mieciarzami, nawet wrd zodziei s rne klasy. Niech si tylko zaczn kci, od razu to wida: Ty taki, owaki, kradniesz tylko stare buty. Ale jak ja si bior do roboty, to rabuj porzdne towary". Wic ten inny znowu mwi: Ty! Ty pijesz tylko metanol. Ja przynajmniej, jak sobie goln, to czyst, 96 procent. Tobie to nigdy si nie zdarza". Tak to u nas jest. Nawet nie to, ebymy zaraz nienawidzili kadego, komu si lepiej powodzi. Jeli poczuj nienawi do bogatego, to nie na dugo - zacign si trzy razy papierosem i ju mi przejdzie. le bym na tym wyszed, gdybym za wiele na ten temat myla - czubym si wtedy jeszcze czym mniejszym, ni jestem. A ja chciabym przynajmniej by tym, kim jestem, i dlatego nie chc zbyt dokadnie tych rzeczy roztrzsa. Moe jest to uciekanie od rzeczywistoci czy niech do spojrzenia w oczy prawdzie. W kadym razie, jeli kto z mojej klasy nienawidzi innego czowieka, to zawsze powodem jest jakie uczucie. Nie przypominam sobie, eby to si zdarzyo z powodw majtkowych. Ktokolwiek nienawidzi wiata, to waciwie zawsze dlatego, e go skrzywdzia jaka kobieta albo zdradzi przyjaciel. Kobiety - te bardziej wystpuj przeciw bogatym. Moe to dlatego, e one bardziej od mczyzn odczuwaj niedostatek? Faktem jest, e tu, u nas, nie ma rwnoci. Same dysproporcje. Bogaty jest bardzo bogaty, a biedny - haniebnie biedny. S kobiety, ktre z niemowlciem na rku i paroma dziemi wiszcymi przy spdnicy chodz od drzwi do drzwi i ebrz o jedzenie. Jest mnstwo takich jak wuj Ignacio, ktrzy swoim kobietom daj na ycie trzy pesos dziennie,

i tacy, ktrzy si gowi, skd wzi na nastpny posiek, i wiedz, e nikt 443 si o nich nie zatroszczy. Gdyby bogaci wiedzieli, czego biedni dokonuj, eby y, toby im si to wydao cudem. A jak jaki bogacz urzdza orgi, tak fiest czy przyjcie, jak ci milionerzy z Lomas, to prosz - w jedn noc wydaje tyle, e przez miesic mona by za to utrzyma cay sierociniec. Gdyby tylko zeszli ze swoich piedestaw i zaczli y tym yciem, jakim yj ich rodacy, i gdyby zobaczyli t ndz, to pewien jestem, e z wasnej kieszeni zakadaliby elektryczno, kanalizacj i co by robili, eby ludziom pomc. Gdybym by bogaty, tobym chcia uly niedoli biednych, przynajmniej tych, ktrzy mi s najblisi, i uatwi im ycie. Ale kto wie? Moe gdybym by bogatym facetem, podrujcym wasnym jachtem albo latajcym samolotami, nie pamitabym ju o adnych ndzarzach? Biedny lgnie do biednego i wie, gdzie jego miejsce, a bogaci - c, jad do Hiltona. Jeli nadejdzie dzie, w ktrym omiel si wej do hotelu Hilton, powiem, e nastpia u nas druga rewolucja! Na polityce si nie znam - pierwszy raz gosowaem w ostatnich wyborach - ale nie myl, eby wiele mona si byo po niej spodziewa. Nie moemy mie adnej opieki spoecznej dla pracujcych, bo jedyny z tego poytek byby taki, e przywdcy tych pracujcych by si bogacili. Ci, co s u wadzy, zawsze si w kocu wzbogac, a biedny jak by, tak bdzie biedny. Nigdy nie naleaem do adnych zwizkw, ale moi znajomi, ktrzy do nich nale, mwi, e w kadej chwili mog zosta zwolnieni bez odszkodowania, bo ich przywdcy zwizkowi i pracodawcy dochodz midzy sob do porozumienia. Tak, dug drog mamy tu jeszcze przed sob. Postp to trudna sprawa. Alberta pierwszego zwolnili ze szpitala. Jak tylko wrci do obozu, Greenhouse wzi go na stacj autobusow, eby go odesa do domu. Albertowi udao si jednak jako wymkn i zamieszka ze swoj kobiet, Shirley. Jak ja znw wyszedem, miaem troch kopotu, eby zwia przed kierownikiem obozu, ale ukrywaem si w jakim rowie, a udao mi si podjecha do domu Shirley. Greenhouse donis o nas do Biura Imigracyjnego, wic przez par dni musielimy siedzie cicho. Shirley rozoya dla mnie posanie na 444 pododze, a Alberto sypia razem z ni. Pniej pracowalimy na plantacji winogron, a w dwadziecia dni po operacji najem si do adowania

cikich skrzy. Praca bya cika i rozchorowaem si. Napisaem do ojca, eby przysa mi troch pienidzy, bo chc wraca do domu. Ale on mi odpisa, e jak przyszy ode mnie pienidze, to wszystkie je woy w kupno materiaw na budow domku na kolonii El Dorado. Nie mia ani jednego centavo, eby mi przysa. Musiaem wic dalej pracowa, eby odoy pienidze na powrt. Zbieraem bawen, ale widziaem, e to praca, przy ktrej daleko nie zajd. Poza tym donie mi popuchy od tej baweny i wyglday naprawd okropnie. Wreszcie powiedziaem do Alberta: - Suchaj, tkwilimy tu dotd, ale widz, e ty si w tej kobiecie zakocha. Jeli wic chcesz zosta, to mi powiedz. Ja wyjedam. A on na to: - Nie, compadre, nie mog jecha teraz, bo mam wanie ubranie w pralni. Nastpnego dnia wsiadem w autobus do Mexicali. Byem z dala od domu ju dziewi miesicy i naprawd pieszyo mi si zobaczy dzieci, ojca i przyjaci. W Mexicali nie mogem dosta si na aden pocig ani autobus wychodzcy z miasta. A tok by taki, e nawet o pokoju w jakim hotelu nie byo co myle. Chodzi po ulicach z przeszo dwu tysicami pesos w kieszeni i tekturowym pudem na ramieniu - niebezpiecznie. Na ulicach Mexicali nieraz znajdowano ciaa wracajcych do domu braceros, pomordowanych i ograbionych. Tym razem miaem powody, eby si ba. Postanowiem polecie samolotem do Guadalajary. Byo to bardzo kosztowne, rzecz jasna. Wydaem przeszo piset pesos, ale zamiast pidziesiciu dwch godzin, ktre bym jecha autobusem, droga zaja mi tylko dziewi godzin, wic zaoszczdziem duo czasu. A chciaem tylko jednego - wrci do domu. W Guadalajarze wsiadem do autobusu pierwszej klasy idcego do Mexico City. Przyjechaem koo szstej rano, 20 listopada, w rocznic rewolucji meksykaskiej. Pamitam dobrze, bo bya tego dnia defilada. Kiedy dostaem si do Casa Grande, otwierano wanie bramy i kilka kobiet 445 wychodzio po mleko. Dozorca, Don Nicho, zamiata przy zachodnim wejciu, przez ktre przechodziem. - Co sycha, Manuelito? - spyta. - Gdzie ty bywa, wczgo? - No c, seor Nicho, pracowaem jako bracero. - Patrzcie, oszala? I ciebie ta gorczka zapaa?

- A pewnie. Pojechaem przekona si, jak to jest. Cieszyem si, e ju jestem z powrotem. Przeszedem przez podwrze i staem naprzeciw naszych drzwi, a serce skakao mi w piersi. Klucza od drzwi nie miaem - zawsze trzyma go ojciec - wic gwizdnem w umwiony sposb. Ze rodka dobiegy mnie odgosy krokw i sowa: Nasz tata, nasz tata". Ojciec otworzy drzwi - by w bielinie. Zobaczyem na jego twarzy rado, ale od razu stara si j ukry; opanowa wzruszenie i sta powany. - Wic wrcie nareszcie. - Tak, tato, wrciem. Zdawao mi si, e chce mnie pocaowa, ja te miaem straszn ochot go ucisn, ale poniewa on si trzyma na wodzy, wic i ja te - ten sam mur pomidzy nami, jak zawsze, ot co. Na widok dzieci popakaem si. Taczyy dokoa mnie, chwytay wp i wieszay si na nogach, miejc si i krzyczc: - Co mi przywiz? Co masz? Przykro mi si zrobio na myl, e musz im powiedzie, e zabawki, ktre dla nich kupiem, i zegarek dla Delili, zostay w komorze celnej w Mexicali. Zapomniaem zdj z prezentw etykietki z cenami i opakowania, wic te typy z izby celnej chciay, ebym zapaci podatek od zbytku, wyszy od sumy, ktr wydaem na te rzeczy. Jak nie chciaem si na to zgodzi, jeden z nich zaproponowa mi, e odkupi je ode mnie, ale dawa tyle, e to prawie byo darmo. Tak si zezociem, e na oczach tych urzdnikw poszarpaem wszystkie prezenty na strzpy. Nie oddam tym ajdakom tego, co moje. Opowiedziaem wszystko i kademu z dzieci daem jedno peso, niech sobie za to co kupi. Ojciec, zanim wyszed do pracy, spyta mnie: 446 - Masz, synu, przy sobie jakie pienidze? Wyjem portfel z zamiarem, e dam mu poow tego, co mam, ale on mwi co chwila: No, no, no", a ja wycigaem banknot za banknotem! W kocu daem mu wszystko poza dwustoma pesos. Dopiero jak wyszed, zauwayem, e w nogach ka ojca porusza si jakie mae zawinitko. Moja teciowa, ktra spaa na ziemi, wstaa i podesza do mnie. - To twoja siostra - powiedziaa.

- Jak to moja siostra? Poczuem, jakbym dosta w gow, a mnie zamroczyo. Staem ogupiay jak sup, wreszcie powiedziaem: - Ay, chirrin, nie opowiadajcie mi, e ojciec znw si zbaamuci? - Tak byem zmieszany, e nie mogem si jako szybko w tym poapa. Z pomieszania wybawia mnie Delila. - To dlatego wanie gniewaj si na mnie twj brat i siostry - powiedziaa. Wtedy zrozumiaem. Patrzcie tylko! Wic mj tata j zdoby! Kto by to pomyla, ten dziad wzi sobie Delil! Urs w moich oczach. Zastanawiaem si, jak to zrobi, przecie mgby by jej ojcem. Nie wierzyem wtedy, eby go moga kocha. Teraz owszem, bo widzi, e daje jej wszystko, co jej potrzeba. A on jest mczyzn, ktrego mona kocha, bo ma silny charakter. Musiaa sobie wtedy pomyle: No tak, siostra zostawia mi na opiece swoje dzieci. Ostatecznie to moi siostrzecy i jak s przy mnie, to bd musiaa si dla nich powica. Zamiast opiekowa si nimi darmo, wyjd lepiej za ojca Manuela. W ten sposb zapi dwie sroki za ogon". W gbi duszy byem troch zy, ale opanowaem si i mwi: - To fajnie! wietnie zrobia, szwagierko. A na brata i siostry nie zwracaj uwagi. Polij ich wszystkich w diaby. To nie ich interes. Dobrzecie zrobili oboje. Po poudniu wyszedem, eby zobaczy si z przyjacimi. Dobrze byo chodzi znw po ulicach mojej dzielnicy. Kada ulica co mi przypominaa: Blacharska, gdzie si urodziem i gdzie cieszyem si jeszcze 447 matczyn czuoci; Piekarska, gdzie Trzej Krlowie przynosili mi pierwsze zabawki i dziecistwo byo cae zote; ulica Tenochtitlan nasuwaa mi zawsze wspomnienie o pieni Utracona mio, ktr jaki ssiad piewa wanie wtedy, gdy moj matk wynoszono w trumnie; ulice, na ktrych mieszkali wszyscy moi krewni, przyjaciele i ich novias. One byy dla mnie szko cierpienia, tu nauczyem si, co jest grone, a co bezpieczne, kiedy by szczerym, a kiedy gra. Poza granicami mojej dzielnicy nie czuem si ju w Meksyku. Czuem si jak ryba wyjta z wody, szczeglnie jeli znalazem si w ktrej z bogatych dzielnic, jak Lomas albo Polanyco, gdzie ludzie patrzyli na mnie podejrzliwie. Noc tobym si nawet nie omieli przej tamtdy - tak

byem ubrany, e wziliby mnie za zodzieja. Ludzie przy forsie nie znosz widoku kogo z pust kieszeni - zaraz myl, e przyszed ich okra. A gdzie s pienidze, tam i policja, wic tylko jedno mona zrobi - trzyma si od takich miejsc z daleka. Byem szczliwy, e tu wrciem, ale po pobycie w Stanach Zjednoczonych wszystko wydawao mi si ndzne i brudne. Zorientowaem si, w jakim ubstwie tu yjemy, a jak zobaczyem targ - pomaracze i pomidory poukadane wprost na ziemi na rozoonych gazetach - to mi si tak smutno zrobio, e zaraz bym pojecha z powrotem do Stanw Zjednoczonych. W tym sk, i to nie jest malinchismo ani jakie przesadne upodobanie zagranicy, ale wolabym si urodzi w usa albo w jakim europejskim kraju, na przykad w Anglii - nie we Woszech, z tym ich romantyzmem, piknym krajobrazem i tak dalej, ale w jakim kraju o wyszej cywilizacji. Wrciem peen zudze, bo w Stanach nauczyem si lubi prac. Chciaem urzdzi dom, wiedzie, e moje dzieci dobrze si odywiaj, e maj codziennie jajka i mleko. Uwaano mnie za czowieka, ktry umie pracowa, i wrciem z tym zamiarem, eby i dalej wytrwale to robi. Ale ju pierwszego wieczoru poczuem si rozczarowany, bo ojciec kaza mi si pooy na noc na pciennym worku, na pododze w kuchni - tak jak zawsze spaem. Spodziewaem si, e mnie bdzie teraz inaczej traktowa, no nie? Bo, jak mwiem, wrciem zupenie odmieniony. Mylaem, e mi powie: 448 Nie, synu, nie pij na pododze. pij na ku, ze swoimi dziemi". Ale nie! Pooyem si na pododze, a on si nie odezwa ani sowem. Przez pewien czas mieszkaem z rodzin. Consuelo i Roberto wynieli si z domu, oboje z powodu Delili. Gdzie znikn Roberto, nikt nie wiedzia, ale Consuelo mieszkaa u ciotki Guadalupe. Kiedy si z ni zobaczyem, przeklinaa Delil i mwia o niej najgorsze rzeczy - chtnie byj rozdeptaa jak karalucha. Nienawidzia Delili od samego pocztku, bo ta odebraa jej pierwsze miejsce w domu. I cho Delila ofiarowywaa jej gazk pokoju, siostra odrzucia j jej w twarz, jak gdyby miaa kolce na metr dugie. Consuelo bya samolub, to prawda. Zawsze troszczya si o siebie. A odkd dostaa bzika na punkcie skoczenia studiw, odsuna si na bok, jak gdyby nic ju z nami nie miaa wsplnego. Tylko dlatego, e lizna troch nauki, zacza si buntowa i nie chciaa si podporzd-

kowa ojcowskiej wadzy. Twierdzia, e ojciec nie ma prawa wyrzuca jej z domu, bo prawnie jest za ni odpowiedzialny. Od wasnego ojca domagaa si jakiej na prawie opartej sprawiedliwoci, tak jakby miaa z wadzami do czynienia. Jak ona moga? To przecie ojciec, on ma nad nami wadz. Skorzystaa z tych nieporozumie z Delil i ojcem i pod tym pretekstem poleciaa do Monterrey za jakim chopakiem - mam wraenie, e odkd wymylono preteksty, nie byo ju nigdy winnych. Co tu duo mwi: mojej siostrze brakowao moralnej odwagi, to fakt. Sam znam kobiet, ktr ojciec wypdzi z domu, jak miaa czternacie lat, a mimo to nie poleciaa z pierwszym spotkanym facetem. Chodzi do pracy i do dzi dnia jest dziewic. Consuelo zawsze powiadaa, e kocha moje dzieci, ale nigdy si nie zatroszczya o to, eby co dla nich przepra albo ugotowa. Co innego mwi, e si dzieci kocha, a co innego dowodzi tego codziennie, jak Delila. To prawda, e po mierci mojej ony Consuelo miaa dobre zamiary i znalaza w sobie tyle odwagi i pokory, eby si nimi zaj, ale nie wytrwaa w tym duej ni dwa tygodnie. Jeli taka z niej dobra ciotka, dlaczego nie dawaa ojcu pienidzy na moje dzieci? Kupowaa im sodycze i prezenty, ale jeli przyniosa jakie ubranie 449 albo co podobnego, przychodzia do mnie, ebym jej za to zwrci. Ja sobie myl tak: Delila nie miaa pienidzy ani wyksztacenia, ale codziennie trudzia si dla moich dzieci, i to na mnie robio wiksze wraenie. Martwiem si z powodu mojej siostry Marty, bo ona bya naprawd zupene zero, jeszcze biedniejsza od nas wszystkich. Znowu rzucia Crispina i przysza do domu ze swoimi dziewczynkami. Nie bya kim takim, kto si chtnie wywntrza przed ludmi, i wydawao si, e wystarcza jej do szczcia obecno ojca, ale w gbi duszy wiedziaem, e cierpi. Uwaaa, e nie ma ju przed sob przyszoci. Czua si skazana na ycie w samotnoci a do mierci, bo przecie aden mczyzna nie wemie jej z trojgiem dzieci. Fakt, e ycie mojego brata, sistr, a ju najbardziej ojca byo dla mnie zawsze tajemnic. Nigdy nie mogem poj, jak ojcu udawao si wiza koniec z kocem, i szczerze mwic, wcale tego nie chc wiedzie. Zawsze przynosi do domu tyle jedzenia, e dla nas starczao; przy tak maych zarobkach tyloma osobami si opiekowa. Kiedy po-

myl sobie o tym, to mi si wierzy nie chce - nie ebym przypuszcza, e ojciec robi co zego, do oszustwa nigdy si nie posun, ale moe kupujc tyle ywnoci do restauracji, wystawia im rachunki na troch wysze sumy i na kadym zakupie mia dla siebie pidziesit centavos albo jedno peso. Moliwe take, e jako dobry klient, znany od tylu lat na rynku, dostawa owoce, kaw, miso i inne rzeczy. W przeciwnym razie jakby mg da sobie rad, skoro zarabia tylko jedenacie pesos dziennie? Jeli mj ojciec zatrzymywa sobie jedno czy dwa pesos przy zaopatrywaniu restauracji, nie robi mu z tego zarzutu. Przeciwnie, czuj, e ja sam jestem tu winny, ja i mj brat, i siostry, bo robi to ze wzgldu na nas. Z kadym dniem rs mj szacunek dla ojca, ale nie dlatego e pomaga mi utrzymywa moje dzieci. Po prostu - trzeba by naprawd mczyzn, eby prowadzi dom tak, jak on to robi. Tymczasem dostaem znowu prac w jakim zakadzie szklarskim. Jednego poniedziaku spniem si i mj szef postanowi za kar usun mnie na tydzie z pracy. 450 - wietnie - powiedziaem. - Wielkie mi rzeczy. - Zabraem si i wyszedem. Dla zabicia czasu poszedem na rynek Tepito, ktry znany jest rwnie jako Zodziejski Rynek. Spotkaem tam Joaquina - tego, co mieszka z nami w Mexicali, w naszym tekturowym domku. By teraz handlarzem, kupowa i sprzedawa uywane towary; teraz na przykad nis na ramieniu par gabardynowych spodni. Powiedzia mi, e jestem idiota: zamiast gdzie pracowa, mgbym wicej zarobi, handlujc jak on na rynku. Pomylaem sobie, e to ryzyko - dzi co zarobisz, jutro nic... A moe w ogle bym si do tego nie nada? Waciwie od czasu jak jeszcze matka zabieraa mnie ze sob na rynek, bardzo lubiem nastrj tego miejsca. Takie to byo malownicze, kolorowe, jak te wiejskie targi, gdzie i sprzedawcy, i kupujcy znaj si nawzajem, opowiadaj sobie kaway, targuj si i handrycz. Nie ma tu nic z tej bezosobowoci jak w magazynach u Searsa albo Roebucka czy w Palacio de Hierro, gdzie sprzedawca nie mie nawet pogawdzi z klientem. Tam mwi ci tylko cen i wszystko wykonuj mechanicznie, a caa trudno w tym, e ceny s sztywno ustalone. Klient nie ma moliwoci broni si; nie moe nawet przedstawi swojej propozycji, jak robimy tu na rynku, kiedy cena nam nie odpowiada.

Plac targowy to dla drobnych handlarzy miejsce wymarzone, obfitujce w przerne moliwoci. W dawnych czasach tacy sawni handlarze jak Niedwied, el Contola", la Gringa" czy Zy potrafili zarobi piset do dwu tysicy pesos dziennie. Maj teraz adne domy, a nawet samochody. Miaem jakie pojcie o tym, jak wyglda praca na targu, bo przygldaem si nieraz, jak matka, wujowie i inni handlarze obnosili swoje towary. Znaem dawny styl kupowania i sprzedawania. Wic jak Joaquin powiedzia mi, ebym sprbowa sprzeda te spodnie przynajmniej za pitnacie pesos, a on tymczasem kupi co innego, zgodziem si. Po drugiej stronie ulicy zauwayem jakiego chopca, ktry przypatrywa si spodniom. Podobaj ci si, co?" - pomylaem sobie i przeszedem do niego przez ulic. - Wal, bracie - mwi do niego. - Tanio ci je oddam. - Nic si nie wstydziem. Zaraz si wziem do handlu. To cakiem atwe. 451 - No dobrze, ale ja nie mam pienidzy. Ja take sprzedaj. -I wyciga zegarek, luksusowy model firmy Haste, bardzo adny. Chcia za niego 125 pesos. - Ile kamieni? - Chyba pitnacie - mwi. Otwieram zegarek, patrz, jest dwadziecia jeden kamieni. - Nie - powiadam mu. - Pitnacie kamieni, bracie, za duo by za to chcia dosta. Tymczasem nadszed Joaquin, a z nim jeszcze trzech innych kojotw" - handlarzy. Otoczyli nas; aden si nie wtrca, a ja si wci targowaem. - Suchaj - mwi do chopca. - Zrbmy interes. Tobie si podobaj te spodnie, bd na ciebie jak ula, dokadnie twj rozmiar. - Przyoyem mu do pasa. - Ja chc za te spodnie pidziesit pesos. Dam ci je, dodam jeszcze dwadziecia pi pesos, a ty mi dasz zegarek. Co ty na to? - Nawet nie ma co gada, to dla mnie nie interes. Chc za zegarek wicej. - Ay, bracie, ja tu nie handluj - mwi. - Chc ten zegarek po prostu dla siebie. Przekonaj si, czy ktry z tych obuzw daby ci wicej. Ostatecznie, eby si ju duej nie rozwodzi, daem mu czterdzieci pesos i spodnie, czyli zegarek dosta mi si za pidziesit pi pesos. Joaquinowi oddaem pitnacie pesos za spodnie. - Nie szachruj, brachu - mwi mi. - Co? Tylko pitnacie pesos,

a ty si tak obowi. - Ale potem rozemia si i mwi. - No, dobra. Nie mwmy o tym wicej. To na twj dobry pocztek na targu. Na szczcie. Potem jeden z kojotw" chcia ten zegarek odkupi. Pomylaem sobie, e zadam za niego siedemdziesit pi pesos i w szybki sposb zarobi dwadziecia pesos. Ale zanim jeszcze otworzyem usta, Joaquin powiada: - Dwiecie. - Co? - mwi kojot". - Ty sukinsynu. Za duo ci si marzy. Ten parszywy zegarek kosztowa ci tylko pidziesit pi. Daj ci setk i masz na nim czterdzieci pi, no nie? 452 Byem ju gotowy sprzeda, ale mj towarzysz Joaquin nabuntowa mnie. - Co takiego? Ty kretynie! Trzymaj si mocno. Czekam wic z moim zegareczkiem, odchodzimy dalej. Tamten podchodzi do nas z tyu i zagaduje: - Nie zawracajmy sobie duej gowy. Daj ci sto dwadziecia pi, tak albo nie. Wycignem cen na sto siedemdziesit pi. - Nie bd ajdak. Jak mi Bg miy, chc ten zegarek dla siebie. Nie zrobi na nim interesu. Nie bd taki, ty sukinsynu. W kocu da mi sto siedemdziesit. Zarobiem na tym zegarku sto pitnacie pesos. I to tak w minutk, w par chwil zarobiem wicej, nibym zarobi przez tydzie, ciko pracujc w warsztacie. Po co ja tu haruj jak ten idiota?" - powiedziaem sam do siebie. I z miejsca zdecydowaem, e rzucam prac i powicam si handlowi na targu. Lubi handel. Lubi wolno. Miaem czas dla siebie i nikt mn nie rzdzi. Do tego czasu byem jak lepy - nie widziaem nic dalej wasnego nosa. Tak jak inni robotnicy, umiaem tylko jedno: harowa i harowa. Nawet jak mu si nie opaca, robotnik nie prbuje innej drogi, nie rozglda si za innym wyjciem, ale wci si trzyma jednego. I mj ojciec by taki, pki nie zacz hodowa drobiu i wi - dopiero wtedy zacz si dorabia. Ja ju si o to postaram, eby moi synowie nie byli robotnikami. Jeli nie bd mogli wyuczy si zawodu, popchn ich do jakiego interesu. To jedyny sposb, w jaki mona zarobi, nie bdc zalenym od innych. Teraz ju od paru lat pracuj na targach Tepito i Baratillo. Handluj

uywanymi rzeczami, ubraniem, butami, zotem, srebrem, zegarkami, meblami - wszystkim, co mi wpadnie w rk. W takiej pracy czowiek w pewnym sensie ryzykuje, ale nigdy jako le na tym nie wyszedem. W najgorsze dni zarabiaem przynajmniej dwanacie pesos, czyli tyle, e mi starczao na jedzenie. Jeden jedyny raz straciem, kiedy kupiem na targu pewien przedmiot, ktry nazywa si mimeograf. Nie wiedziaem nawet, do czego to wistwo suy. Ale, powiem prawd, to sowo zrobio na mnie wraenie, 453 no nie? Mimeograf - mylaem - jak si co tak nazywa, to musi by niemao warte". Ten typ, ktry go sprzedawa, wyglda mi na kretyna. Ale to on ze mnie zrobi durnia. Trudno, raz to si moe czowiekowi zdarzy. - Widzisz t maszynk? - mwi do mnie. - Chc za ni tylko dwiecie pesos. - Jasny gwint! - mwi na to. - To musi by naprawd co warte. Ale to kupa pienidzy. Dam ci pidziesit. Kcilimy si tak i siak, i ju si zaczem wycofywa. Jakbym mia jakie przeczucie. Moe ta cholera w ogle nie dziaa, a ja tu gadam po prnicy? Fakt, e nie wiem nawet, do czego ta kupa szmelcu moe suy". - Dobra - mwi ten facet. - Niech bdzie pidziesit. I tak poszo moje pidziesit pesos. Pierwszy reflektant dawa trzydzieci, nastpny chcia da dwadziecia pi. Po dwch tygodniach wczenia si po targu z tym moim cudownym mimeografem doszo do tego, e ofiarowano mi za niego dziesi. W kocu zostawiem go w biurze administracji placu targowego. Ale zwykle niele zarabiam na targu, wicej ni jako robotnik. Tak sobie rachuj: gdybym teraz zacz gdzie pracowa, gdzie najniszy oficjalny zarobek wynosi dwanacie pesos dziennie, nigdy bym nie mg y na lepszym poziomie. Z tych dwunastu przynajmniej sze musiabym da dzieciom, a mczyzna nie wyyje z szeciu. Za tyle nie mgbym opaci czynszu, zje poza domem trzech posikw, kupi sobie butw, ubrania czy w ogle czegokolwiek. A przypumy, e ktre z moich dzieci zachorowaoby i musiabym kupi lekarstwo za sto pesos - kade dobre lekarstwo przynajmniej tyle kosztuje. Musiabym poyczy jak sum i spaca j z procentem pidziesit centavos dziennie. W ten sposb przez sze miesicy

musiabym spaca takie lekarstwo, a w tym czasie przypuszczalnie kto by znowu zachorowa. To po prostu bdne koo i dla pracujcego czowieka nie ma wyjcia. W moim interesie potrzeba byo jednego - kapitau. Z piciuset albo tysicem pesos ju wyjd na swoje i zarobi najmniej sto pesos dziennie. 454 W tym zawodzie pracuje mnstwo podych i ordynarnych typw, ale maj pene kieszenie. Faktycznie na myl o ndzy przejmuje mnie zgroza. Jak nie mam piciu centavos w kieszeni, jestem zrozpaczony. Koniec! Nerwy mi puszczaj. Wtedy czuj si biedny, naprawd biedny. Jak widz kogo, kto wyglda na zgodniaego, jestem zupenie przeraony. Mam wtedy ch rozpaka si, bo pamitam te dni, kiedy ja byem w takim stanie, kiedy pakaem krwawymi zami, bo nie miaem za co nakarmi ony i dzieci albo zapaci za doktora. Naprawd nie mgbym ju duej wytrzyma takiego ycia. Nie jestem spokojny, pki nie mam pienidzy w kieszeni. Dlatego te zostawiem dzieci na opiece ojca, eby nie ponosi za nie odpowiedzialnoci. Kombinuj sobie, e jeli tak czy owak mam umrze, to pki yj, powinienem dba o siebie, no nie? Czy ja mog wiedzie, co bdzie ze mn na drugim wiecie? Jak mam w kieszeni dziesi pesos, a zachce mi si co sodkiego, to kupi sobie, choby nawet inne moje potrzeby nie byy zaspokojone. ebym mia co wicej, a nie samo pragnienie. Nie znosz odmawia sobie drobiazgw. Nieraz sam sobie zadawaem pytanie, co pod koniec ycia okazuje si wicej warte: to, co czowiek nagromadzi, czy to, co przey ku wasnemu zadowoleniu? Ja uwaam, e wicej warte jest ludzkie przeycie, no czy nie mam racji? I cho cae ycie pracowaem, jak chc teraz gdzie jecha, bior takswk. Autobusem nigdy nie jed. Jak id do restauracji, nie zamawiam fasoli. Zamawiam smaony stek albo par jajek. Jak chc si, to siadam; jak nie mam ochoty wstawa rano, to pi. Tak, najlepsze dziedzictwo, jakie mog zostawi swoim dzieciom, to nauczy je, jak trzeba y. Nie chc, eby byy gupcami. I przysigam na pami mojej matki - nie dam im zosta zwykymi robotnikami. Ale i na targu nie wszystko tak lekko szo. Zarzd targu da czasem od handlarzy dokumentw, eby nas zmusi do wstpienia do zwizku. Nadzorca jest ze stranikami w konszachtach. Pomyle tylko: po to,

eby sprzedawa uywane ubrania na Zodziejskim Rynku, domagaj si od czowieka legitymacji Opieki Spoecznej, legitymacji z Wydziau 455 Zdrowia, legitymacji zwizkowej i wiadectwa z policji! Ja adnych legitymacji nie miaem i nieraz dochodzio przez to do awantur. Jestem o to rozalony, buntuj si, to chyba jasne, nie? Mam rozoone na ziemi towary, a tu przychodz stranicy i chc mi je zabiera, wic zaczynam si kci. Raz na przykad ledwom sobie wywalczy przy sobocie dobre miejsce - bo co rano, kiedy otwieraj bram na plac targowy, musimy lecie i zajmowa sobie kawaek placu. Handlarze nie maj ustalonych raz na zawsze miejsc; kto pierwszy zapie, to ma. Zupenie jak na jakich kowbojskich rysunkach: otwieraj bramy na plac i wszyscy gnaj jak stado koni. Wykciem si wanie zdrowo o dobre miejsce, kiedy przychodzi stranik, przysiada na ziemi i zbiera rozoone ptno z moimi towarami. - Moecie to sobie odebra w zarzdzie - powiada. - Nie naleycie do adnego zwizku, nie macie adnej legitymacji. - Odwal ty si i zostaw mj towar, bo ci tak przypieprz... - mwi do niego. - Ten targ nie dla was, sukinsynw, ani dla waszych zwizkw. - Id, bo powiem nadzorcy - on do mnie. - Nie - powiadam. - On tu jest po to, eby zbiera dla rzdu pienidze. Konstytucja mwi, e nikomu nie wolno przeszkadza w uczciwej pracy. Czy chcemy czego wicej ni tego, co jest w konstytucji? Sprbuj tylko dotkn moich rzeczy, a sowo daj, dostaniesz tak, e swoich bebechw nie pozbierasz. My tu, na rynku, uywamy mocnych sw. Wtedy kady atwiej zrozumie, jasne, nie? Tego, co najgoniej si wydziera, najbardziej si boj. Raz musiaem zrobi co, czego bardzo nie lubi - musiaem zla jednego faceta. Wszyscy tu, na targu, jestemy braveros, twarde chopaki, ale ile razy dobijaem jakiego handlu, przychodzi ten bravero Bielas, wsadza swj nos i chcia mi towar zabra. Chcia si widocznie szarogsi, a jak go prosiem, eby przesta wtrca swoje trzy grosze, odpowiada najpaskudniejszymi wyrazami. Nie chciaem, eby doszo do bjki, i hamowaem si, wci si hamowaem. W kocu, jednego dnia dobiem wanie targu i ju trzymaem towar w rku, kiedy ten facet, Bielas, wyciga pienidze i paci. I powiada: 456

- Bior to. - Co ty sobie mylisz? To ja si targowaem. Kto, u diaba, kae ci za to paci? Ja mam ci to odda? Gwno ci dam! - Dasz, dasz. A jak nie, to sobie sam wezm! - Tylko sprbuj. I od razu: bach! go prostym pomidzy oczy. Przewrci si. Wstaje, a ja go przyparem do ciany i dalej wal. Zamachnem si i podbiem mu oko. Chcia mnie kropn, a ja si wciekem, zupenie jakbym by lepy. Lea ju na ziemi, a ja go waliem, a mu ebra jako dziwnie dudniy. al mi faceta" - powiedziaem wreszcie sam do siebie. Byo to na targu, wic zebra si koo nas spory tum i musiaem go wykoczy. Bo inaczej myleliby, em osio, i dalej by ze mn zaczynali. Chocia bez adnej chci, ale praem go dalej, starajc si oczywicie nie zabi go; waliem gdzie w bok albo w tyek. Do twarzy nawet nie sigaem, bo ju caa bya we krwi. Nareszcie mwi: Dosy, dosy". Pienidzy mu nie oddaem i ju nigdy wicej nie prbowa ze mn zaczyna. Odkd zaczem pracowa w Tepito, niektrzy ludzie nie maj o mnie najlepszego zdania. Myl, e wszystko na tym rynku to towary kradzione, a to kamstwo, tak, kamstwo. Naprawd to tylko pidziesit procent sprzedawanych tu rzeczy jest niepewnego pochodzenia. Ale to tylko jakie drobiazgi: par narzdzi, maska ochronna albo gumowe buty, cignite przez robotnikw z fabryki, albo rower, ktry kto w popiechu zwdzi. Jeli radio, to taki model, ktry waciwie nic ju nie jest wart. Jak wszystko inne na wiecie, wartociowe kradzione rzeczy, jak dobre odbiorniki radiowe czy jakie maszyny, rozkupuj wielcy kapitalici. W okolicach Tepito nikt nie ma pienidzy, eby kupi co naprawd dobrego. Jak wiem, e co jest kradzione, zwykle tego nie kupuj. Przy moim rodzaju pracy trzeba by troch psychologiem, eby wiedzie, od kogo si kupuje. Zawsze poznam, z kim mam do czynienia: z kanciarzem czy policjantem, narkomanem-naogowcem, prostytutk czy naiwniakiem. 457 Wikszo moich przyjaci z rynku Tepito to szachraje, ktrzy ju zeszli na z drog. Maj swj wasny jzyk, cao, ktry wietnie rozumiem. Jak zodziej chce co sprzeda, to mwi tak:

- Hey, nero, nie chcesz kupi bubla? Tanio ten szmelc dostaniesz, cae to gwno prawie za nic. - Ile chcesz za to? - Czasu nie mam, zostaw te gadki, zasuwaj mi tu sura. Sura znaczy dwadziecia pi pesos; niche - pidziesit, cabeza to sto, agrande - tysic. Niektrych z tych wyrae uywaj teraz chopcy z lepszych sfer. Zrobio si to jak gdyby modne. Dziesi lat temu wicej byo na rynku towarw kradzionych, bo policja nie krcia si tak bardzo. Teraz uwaaj, e ten plac targowy to kopalnia zota, i bez przerwy pilnuj. Nawet jak maj dzie wolny od suby, i tak przychodz na targ, eby zobaczy, czy kogo by si nie dao przymkn. Maj w tym swj interes. Wiedz, e wystarczy wsadzi ktrego z moich kumpli do wozu policyjnego, eby zarobi sobie dwadziecia, trzydzieci czy pidziesit pesos. Kady z nas czu si zobowizany da policji troch forsy, ile razy kazali. Moim zdaniem meksykaski system policyjny to najlepszy na wiecie system zorganizowanego gangsterstwa. To po prostu rozpacz, to paskudztwo. Mog kademu powiedzie w oczy, e jak myl o sprawiedliwoci u nas, w Meksyku, to mi si w brzuchu przewraca. A dlaczego? Bo sprawiedliwo jest tylko dla tego, kto ma pienidze. Jak zabij bogatego, policja nie bdzie zasypia gruszek w popiele, bo tu idzie o fors. Ale ilu biedakw znajduj utopionych w kanale, zadganych noem w plecy albo lecych w rynsztoku w ciemnej ulicy, a policja nigdy, ale to nigdy, nie prbuje doj, jak dokonano tego morderstwa. I s ludzie, ktrzy dwa albo trzy lata przesiedz w mamrze, bo nie ma si kto zaj ich spraw, albo dlatego, e nie maj pidziesiciu pesos na opacenie kosztw. Wikszo policjantw naprawd chce na pocztku naprawi ten wiat. Na pocztku s uczciwi i nie przyjmuj ani jednego centavo. Ale jak ju dostan pistolet i znaczek na czapce i maj wadz, i widz, e gdzie si obrc, kady chce im dawa pienidze - no, to jakby jaki zarazek 458 dziaa, ulegaj epidemii. Jeden z generaw rewolucji powiedzia raz, e nie ma urzdnika, ktry by si opar atakowi pidziesiciu tysicy pesos. I tak mniej wicej ta sprawa wyglda. Wezm apwk raz, potem drugi, a pniej to ju wchodzi w zwyczaj, bior na potg. Przypumy, e komu zrabowano trzydzieci tysicy pesos i idzie na komisariat. Spisuj skarg sdow, ale zanim wyjdzie, kto dostaje od

niego pokany napiwek, eby przypieszy" ledztwo. Jak im si zapaci, zaczynaj si krci przy tej sprawie. Najpierw zaczynaj rozpytywa swoich kapusiw na temat kupca, u ktrego mog by te ukradzione pienidze czy towary. Tacy kupcy nie dziaaj na rynku - mieszkaj raz tu, raz tam. Policja idzie do domu takiego przypuszczalnego kupca i usiuje co z niego wydusi. Jak nie chce nic gada po dobremu, bior go na komisariat, na rozgrzewk". Prdzej czy pniej policja dostanie te pienidze czy rzeczy, ale jak si waciciel po nie zgosi, nie oddadz. Jeszcze wezm od niego pienidze na ledztwo". I tak mona chodzi tam i z powrotem na ten komisariat, ale tych ukradzionych rzeczy ju czowiek nie zobaczy. Policjanci maj wasnych kupcw, ktrym odsprzedaj odnalezione towary. Niektrzy policjanci sami przychodz na rynek sprzedawa takie artykuy nieczystego pochodzenia. Kupowaem od nich nieraz, bo to bezpiecznie - przecie s przedstawicielami sprawiedliwoci, prawda? Dwa albo trzy razy zdarzyo mi si kupi co trefnego od jakich kanciarzy. Byo to ryzyko, ale poniewa le mi akurat wtedy szy interesy, musiaem wybiera pomidzy moliwoci dostania si w tarapaty i schwytania okazji. Ale wikszo kupowanych przeze mnie rzeczy to byy niewiele warte drobiazgi. Nie zawsze mi szczcie dopisywao, nawet jak byem w porzdku wobec prawa. Raz kupiem radio - pono dziaao, ale nie miao obudowy. Kupiem je od jednego kumpla handlarza za pidziesit pi pesos. Poniewa nigdymy si nie oszukiwali, wic go nawet nie wyprbowaem. Odchodz ju z rynku, a tu apie mnie jeden typ, glina, ktregomy nazywali Ptaszek. Facet nie nadaje si nawet na policjanta. Tusty jak beka, jedna nogawka spodni zawsze wyej podcignita, druga opada. Paszcz 459 taki brudny, e moesz skroba noem. Nawet si nie musi przebiera, on sam to taki typ spod ciemnej gwiazdy, parszywy rastrem. Wyrs na tym rynku, ale zosta policjantem, wic drze nosa. - Zobaczymy etykiet z cen - powiada. - Suchajcie - mwi. - Nie ma adnej etykiety, bo nie ma skrzynki. - No, to siadaj ze mn, gwniarzu - on na to, a ma ju w swoim policyjnym wozie trzech kanciarzy. Prbuj go zagada, ale on si nie daje. - Jeszcze mi si stawiasz bezczelnie - mwi.

- Wcale nie, ale chcecie mnie obedrze, a ja jestem w porzdku, nic nie mam na sumieniu. Ruszylimy. Sysz, e ci kanciarze targuj si z nim. Od pierwszego chcia piset pesos, a od drugiego dwiecie. Zatrzymywalimy si to tu, to tam, eby ci dwaj faceci mogli zebra pienidze. Wreszcie ich puci. Do tego drugiego na poegnanie Ptaszek tak si odzywa: - No cze, may. Dawno si ju nie podpisywae... Dawno nie mam od ciebie nic, nawet na czubek palca. Umwmy si jako, co ty na to? Facet na to: - Nie, panie szefie. Byem w bardzo kiepskiej formie... Naprawd ciko mi idzie. Nie chodziem wcale do pracy. - Prawda - mwi ten glina. - Wygldasz na przetrconego. No wic dobrze, jak ci tak le idzie, to wya std i daj mi tylko dwadziecia pi pesos. A ja siedz i sucham tego wszystkiego. Jak skoczy z tamtymi, zajechalimy na posterunek. Wchodzimy do rodka przez suteren. Ptaszek zwraca si do mnie: - Wiesz, o co chodzi? Dwiecie pesos. - Duo tam wiecie - ja na to. - W sprawiedliwoci te musi by postp. Faceta, co ma naprawd niejedno na sumieniu, puszczacie za dwadziecia pi pesos, a dla takiego idioty, frajera, jak ja, co stara si zarobi na ycie, to ma by dwiecie kary? Widz, e chcecie ze mnie wydusi, co si da. Ale ja nawet nie widziaem takich pienidzy. Gadamy tak i gadamy, ja na wszystko mam gotow odpowied. Wreszcie on mwi, e jak mu nie zapac cho troch drobnych, to mnie 460 wpisze na list podejrzanych. Daem mu pidziesit pesos, wszystko, co miaem przy sobie. - Dobra ju, dobra, rzu to i zawijaj si std. Raz to naprawd policja przyapaa mnie na gorcym uczynku - i duo mnie to wtedy kosztowao. Nie pamitam ju, co targowaem. Miaem kumpla o przezwisku Byk, mielimy sporo forsy w kieszeniach - razem z towarami i z bilonem jakie dziesi tysicy pesos. Stoimy na rogu ulicy jednego dnia i sprzedajemy jakie stare achy. - Komu tanio starzyzn - krzycz. - Bra, wybiera... i do domu ucieka!... raz, raz... Dr si tak jak optany, a tu przychodzi Macario, syn dozorcy, stary mj kompan, onaty z jedn dziewczyn z Casa Grande, z ktr mia

ju syna. Wyglda jak ostatnia achudra, ubranie cae w atach, istna klapa, bo od dawna bez roboty. Pracowalimy kiedy razem w warsztatach skrzanych i zawsze znaem go jako uczciwego czowieka. - Manuelu - mwi - niech to drzwi cisn, poycz mi co na dzisiejsze arcie, dobra? - A by z dwoma kolegami. - Poycz mi, bracie, pi pesos, moesz? - Pewno, e mog, Macario. - A myl sobie tak: Co ten biedak dostanie za pi pesos? Pi pesos, atwo to zarobi i atwo wyda". - Suchaj, Macario - mwi - bierz dziesi pesos. Przy boskiej pomocy mam. A jutro - kto wie - moe ja od ciebie bd czego potrzebowa? - Dzikuj ci, bracie - mwi. - Niech to cholera, Manuel, ja ju chyba nie znajd sobie pracy. W garbarniach bardzo ciko o miejsce. - I zabiera si do odejcia, ale jeszcze pyta: - Ale, ale, Manuelu, bybym zapomnia najwaniejsze, po co przyszedem. Widzisz tego faceta w czerwonej czapce? Wic si odwracam i przypatruj si temu gociowi, z ktrym przyszed. - A bo co? - Suchaj - mwi Macario. - Jego ona i ona tego drugiego miay zaoy warsztat krawiecki, ale e ten go pije i przez dwa tygodnie potrafi chodzi zalany, jego wsplnik uciek z maszynami i picioma 461 tysicami pesos gotwki. Zostao tylko jedno - sztuka ptna, ktre kupili na fartuchy. Chc to sprzeda. Jak w gr wchodzi interes, zaraz zaczynam si robi podejrzliwy. Wierzyem niby temu, co mwi Macario, ale wiadomo, jak to w takiej sprawie, zaczem si jak zwykle rozpytywa. - Manuelu, czy ty oszala? Dopiero co mi zrobie tak grzeczno, a mylisz, e ja bym ci wpakowa w jak nieczyst spraw? To przyzwoity chopak. Razem ze mn pracuje w garbarni i rcz za jego uczciwo. Omwiem rzecz z moim wsplnikiem i postanowilimy kupi to ptno po peso za metr. Byo tego 1800 metrw i ja miaem pj po nie i przynie. Przychodz do vecindad i dowiaduj si, e facet poszed si czego napi. Zastaem matk, starsz przyzwoit kobiet, siwiutk. Ptno leao przygotowane ze wie mark, zwizane metalow wstk. Po-

gawdziem przez chwil z t kobiet i zabieram si do wyjcia. - Widzi pani, tak szczerze mwic... - powiadam jej jeszcze - czy to aby... moe przypadkiem... czy to nie kradzione? Widzi pani, jeli co z tym jest nie w porzdku, to tu si krc gliny i wtedy koniec z nami. Widzi pani, szczerze mwi, nie chciabym mie nieprzyjemnoci. Zaczerwienia si caa i zwymylaa mnie zdrowo. - Jak pan ma jakie podejrzenie, to niech pan lepiej nie kupuje. Jestemy biedni, ale uczciwi! Rcz panu i mog przed kadym przysic. Wszyscy wy, tam na rynku, tacycie podejrzliwi. Uderz w st, a noyce si odezw. I naprawd mnie przekonaa. - Dobrze, prosz pani, niech si pani nie gniewa. Nawet jeli kradzione, to i tak kupi. Ale musi mi pani powiedzie, skd to pochodzi, bo jeeli to gdzie z niedaleka, nie mog sprzedawa tu w okolicy, prawda? Waciciel na pewno si wtedy zjawi. Pojad sprzedawa to do Toluki albo do Pachuki. Nie dlatego pytam, ebym si ba. Niczego si nie boj. Nawet trupa si nie boj. A mylaem sobie tak: jak mi baba powie, e kradzione, to nawet palcem tego nie tkn. Chciaem z niej wydosta prawd. Ale ona znowu 462 mnie objechaa - byem ju przekonany, e wszystko jest naprawd w porzdku. Wic kupiem to ptno. No, a potem sprzedawalimy je. - Kupujcie, po ptora peso za metr. Ptno sprzedaj, taniocha! Przychodzi jaki czowiek, kupuje szeset metrw. Ach, sukinsyn myl sobie - trzysta pesos mam za jednym zamachem! Zrobimy na tym pienidze!". I zaczynam krzycze: Do ptna, do ptna, dwa pesos metr!". Sprzedawaem szybciusieko. Tak dobrze szo, e nie mogem nady z mierzeniem. Tego rana sprzedaem ponad tysic metrw! Po poudniu rozkadamy nasze worki na ziemi i sprzedajemy dalej, ju spokojnie. Macario przyszed nam pomaga, ale co niemiay. Krzycz, Macario, no dalej, ty sukinsynu - mwi mu. - Nie bj si. Moe si wstydzisz? Wstyd to kra, bracie. Ale nie sprzedawa. Wierz mi, handel to dobra zabawa, lepsza ni gdzie pracowa. No, drzyj si, krzycz!". Tak mu mwiem. Na rynku byo peno ludzi, najwikszy ruch. Wszystkie panie kupoway papryk, pomidory. O szstej po poudniu miaem ju 800 pesos

w kieszeni. Jadaem wtedy w pewnej restauracji, gdzie si przyjaniem z wacicielami, Gilbertem i Carolin. Id wic do tej restauracji, ale ledwo skrciem za rg, a tu apie mnie jaki mczyzna. No, ju po mnie!" pomylaem. Powiadam wam, ja ich potrafi wywcha! Wywsz kadego glin, nosem go wyczuj. Nigdy akurat tego policjanta nie widziaem, ale od razu wiedziaem, kto to. Zapyta mnie o ptno, dobrze. Trzyma mnie mocno i prowadzi do policyjnego wozu. Gliny cay dzie czekay na mnie w tej kawiarni, ale Carolina nikogo nie posaa, eby mnie ostrzec, bo policja poszaby w lad za ni. Nie wierzyem, eby to ptno byo kradzione, i do tej pory nie wierz. Ale policja ma u nas swoje sposoby. Wic wsiadamy do samochodu, a ten typ ju mnie nie trzyma wp, tylko mnie zapa za pasek. Nie by taki zy jak na policjanta. - Jeli to nie to, czego szukamy - zwraca si do mnie - to bardzo mi przykro, ale w naszej pracy nietrudno o pomyki. 463 A si zdziwiem. Policja to zwykle tak nosa drze, a tu, prosz: jaki przyzwoity go! Co on szykuje?" - zastanawiam si. Wsadza mnie do samochodu, a ja mu wci tumacz, jak wyglda ta sprawa z ptnem. - Ay, Manuelito - powiada (ju na mnie mwi Manuelito). - Bdzie z tym bieda, bo wierzyciel chce ptno albo trzy tysice, a my chcemy dwa tysice. - Ay - mwi - no, to trudno, musicie mnie bra. - Ale - on na to - czy to warto, Manuelu? Pomyl o skutkach. Skar ci na wizienie i potem dla tych gupich paru pesos bdziesz gdzie gni. - Ale wy chcecie pi tysicy pesos! O to chodzi! W caym moim parszywym yciu nie widziaem piciu tysicy pesos! No wic jedziemy na komisariat. Po drodze api jeszcze paru innych goci, kieszonkowcw. Bior od nich pienidze i puszczaj. Mj przyjaciel z policji wci gada: - Pomyl o skutkach. Pienidze rzecz nabyta, a ty bdziesz naprawd w kopocie. Wierzyciel to czowiek wpywowy i domaga si ptna. - Suchajcie - mwi na to - wecie mnie do tego wierzyciela czy do waciciela ptna i zobaczymy, moe go przekonam, eby mi pozwoli spaca to po trochu. Wam te si co dostanie. Nie robicie za darmo. - Nie moemy si miesza w takie historie - on na to.

Ale potem przypomniaem sobie Abrama, compadre mojego ojca, ktry pracowa na komisariacie. Zaczem o nim rozmawia z policjantami, mylc, e to nie zaszkodzi. Baem si jak nie wiem, bo jeszcze nigdy w yciu nie siedziaem w wizieniu, a oni mwili, e bd musia troch posiedzie. Zajechalimy na miejsce i stranik mnie pyta, czy nie mam przy sobie forsy. Miaem w kieszeni 1800 pesos, ale wcale nie chciaem oddawa tego tym obuzom. - Suchaj ty - mwi stranik. - Tam w rodku te ci dobrze kieszenie przetrzepi i wezm wszystko, co masz. - Wiem, wiem, ale nie mam nic a nic. Ubrany byem dobrze, wiecie: spodnie gabardynowe, dobra koszula, wiatrwka. Wic otwieraj drzwi do tej klatki, wchodz do rodka, ledwie ywy ze strachu. A w rodku same typy podejrzane, nieza ferajna, 464 najgorsze gby, jakie mi si zdarzyo oglda. Mdre Santisimal - pomylaem sobie. - Jak ja sobie dam rad z tymi obuzami? Co by tu na nich zrobio wraenie?". I wchodz zy, ale naprawd zy. W rodku cay dr, ale wygldam na chojraka. Musieli pomyle, e ze mnie niezy diabe. Widz, jaki go siedzi na pododze, wic go bach! - kopnem w tyek. - Posu si, ty sukinsynu! - Hey, gwniarzu, co ty... - Zamknij si! - I jeszcze raz go kopnem. - Stul pysk, ajdaku! Nie syszysz, co ci mwi? Przesu si. Przesun si, inni te ustpili mi miejsca. A ja tylko powtarzaem: - Tchrze! Bydo! Gby. - I wal w cian, i kopi. Sowo daj, waliem w drzwi. Zachowywaem si jak wariat. - Ej ty, co ci ugryzo? - pyta wreszcie jeden facet. - A tobie co do tego? Czyja ci pytam o co? Patrzcie, gwniarza! - Spokojnie, spokojnie. Moe ja ci pomog, poradz co, wiesz? Ja tu jestem stay go. Znam wszystkie ich sztuczki. Ja wci si zachowuj, jakbym si gotowa ze zoci. Wycigam papierosa, zapalam i widz jednego typa jeszcze wikszego chojraka ode mnie. Spostrzegem, e mu dziaam na nerwy, wic si zwracam do niego: - Ej, przyjacielu, chcesz zapali? We papierosa - I czstuj wokoo. Lody ju byy przeamane, czuem si bezpieczniejszy. Potem podchodzi do mnie jaki inny facet, wyglda na mocnego. - No dobra, przyjacielu. A za co ci tu wsadzili?

- Suchajcie - mwi, robic z siebie nie wiadomo co, przesadzajc grubo, bo i pomidzy takimi ludmi s podziay klasowe. - Miaem pidziesit sztuk maszyn do szycia, miaem aparaty do skraplania gazu, telewizory, radia. Wszystko wzili, bracia, straciem sto tysicy pesos. Musiaem zrobi z siebie kogo, bo wtedy czowieka bardziej szanuj. Zauwayem te jednego faceta lecego na plecach z nogami rozsunitymi jak wskazwki kompasu. Jdra mia cakiem opuchnite od bicia, jakie dosta od policji. Powtarza co chwila: - Prosz was, chopcy, teraz twarz w d. - A za dziesi minut: Przewrcie mnie, prosz, z powrotem. 465 Czy na plecach, czy na brzuchu - nie mg wytrzyma ani tak, ani tak. Twarz mia cakiem rozbit i peno ladw uderze kolbami rewolwerw, ktrymi go bili. Naprawd rozpaczliwie ten go wyglda. Potem ktry z nich powiedzia: - Wiesz co, bracie, a ja przez dwa tygodnie siedziaem w studni". Jest takie wizienie nazywane El Pozito, maa studnia". Wystarczyo tym kieszonkowcom wspomnie tylko o El Pozito, zaraz zaczynali paka. Wiecie, co oni tam robi? Zwizuj im rce z tyu, na plecach, zwizuj nogi i pytaj: To ty czy to nie ty?" i bach! - wal w brzuch, ale tak mocno, e czowiekowi dech zapiera. Potem wrzucaj ich do studni z cuchnc wod, pen koskiego moczu, a kiedy czowiek jest ju na wp utopiony, na wp ywy, wycigaj go i znowu zaczyna si to samo. Ten chopak, co opowiada, e by w studni", tak cign dalej: - I tam mnie trzymali. Przez dziesi dni nic nie jadem ani nie piem. Nawet wody mi te otry nie day. A wiecie dlaczego? Kupuj kradzione krowy, winie, kade bydl, jakie mi przyprowadz. I dlaczego miabym glinom oddawa pienidze? Ju dosy ze mnie wycignli. Mam im jeszcze dawa? Nieatwo im bdzie zmusi mnie do gadania. I nic nie powiem! Nie powiem! Siedz tu ju dwa tygodnie i co noc bior mnie te przeklte ajdaki. Wiecie co, podziwiaem tego faceta. To jest naprawd chop! Mia w sobie t meksykask odwag, o ktrej mylaem, e ju jej nie spotkam. Zabrali go wanie, ledwo przyszedem; kiedy si drzwi zamkny, usyszelimy, e go bij. Wrci cakiem ty. - To nie przelewki, bracie - powiedzia. - Zabij mnie, ale nic ze mnie nie wycisn.

I wycignli jak psa tego biedaka ze spuchnitymi jdrami. Pomyle tylko, w jakim on by stanie... a oni go jeszcze wzili i znowu bili. Cay czas zastanawiaem si, kiedy na mnie przyjdzie kolej. Jak usyszaem moje nazwisko, przestraszyem si nie na arty. Ale to by mj przyjaciel Abram, ktry przyszed, eby si ze mn rozmwi. Miaem da w kocu temu glinie tysic pesos, eby mnie puci, w przeciwnym razie musiabym bra adwokata. Ale on powiedzia tak: - No, to ju ze wzgldu na Abrama i w ogle. Chodmy po te pienidze. 466 Pienidze miaem w kieszeni, ale oni o tym nie wiedzieli. Wic zawiz mnie do restauracji i poprosiem Gilberta, eby mi poyczy piset pesos. Spuciem moj fors za lad tak, eby j Gilbert zobaczy, a on zaraz wyj piset pesos ze swojej kieszeni i da policjantowi. Po reszt mia przyj nastpnego dnia. - No, dobra, Manuelito, chodmy. Zachowywa si bardzo yczliwie. Wzi mnie nawet na par tacos, zanim zamkn mnie z powrotem na noc. I t noc spdziem w wizieniu, suchajc, jak ci zodzieje opowiadali o swych przygodach. Naprawd z przyjemnoci spdziem ten czas z nimi. W dalszym cigu chodziem do restauracji Gilberta. Tam by waciwie mj dom. Tam jadaem, a czasami w nocy spaem na pododze. Mj tata przeprowadzi Delil i moje dzieciaki do pokoju przy ulicy Zabkanego Dziecka. Tymczasem kupi dziak na peryferiach miasta i zacz budowa sobie domek. Nieraz mija tydzie albo dwa, a ja nie poszedem zobaczy moich dzieci. I cho sam przed sob to ukrywaem, gnbio mnie to bardzo. Nie wiem dlaczego, ale jak ich nie widuj codziennie, moje uczucie do nich powoli wygasa, sabnie, a w kocu zaczynam unika mylenia o nich. Sam sobie zadawaem pytanie, dlaczego taki jestem w stosunku do wasnych dzieci, ale sprawa wyglda tak, e wol tego nie roztrzsa. Boj si odpowiedzie sobie na to pytanie, bo wiem, e jeli odpowiem, sam siebie zaczn nienawidzi. Nie opiekowaem si moimi dziemi, tak jak powinienem, bo prbowaem y takim yciem, na jakie naprawd nie byo mnie sta. Byem jak zapane w puapk zwierz, szukaem sam dla siebie drogi wyjcia. Miaem si za ajdaka. W nocy nie mogem sypia. Ile razy zasiadem do jedzenia, zawsze zaczynaem myle o dzieciach i jedzenie nie mogo mi przej przez gardo. To moe dziwne, ale nieodwiedzanie ich

traktowaem w pewnym sensie jako kar dla siebie samego. A kiedy ojciec albo Consuelo przychodzili do restauracji i krzyczc, obrzucali mnie wyzwiskami, czuem si spokojniejszy. Czuem si tak, jak gdybym swoim upokorzeniem odpokutowa za wasne postpowanie. 467 Gilberto i jego ona Carolina byli moimi najbliszymi przyjacimi. On by pierwszorzdnym drukarzem i czonkiem zwizku, a ona prowadzia restauracj. Chciaem namwi go, eby te pracowa na targu Tepito, ale on wola swoj pensj - pidziesit pesos dziennie - ubezpieczalni i pniej rent. Gilberto wanie wprowadzi mnie na wycigi konne i na jai-alai, i fronton, co mnie zrujnowao. Hazardowaem si nawet na meczach bokserskich i na walkach kogutw. Tak, zamiowanie do hazardu ogarno mnie tak mocno, jak jeszcze nigdy. W porwnaniu z tym gra w karty to byo nic. Wci si udziem, e wygram i zgarn pul, ktra da mi trzy, cztery albo i pi tysicy pesos. Marzyem o satysfakcji, z jak bym powiedzia: Patrz, tata, to dla was. Wecie wszystko, ile tego jest". Bo ja, per dios, nie dla siebie chciaem pienidzy. Przysigam, e gdybym kiedy zdoby du wygran, wszystko bym odda ojcu i moim dzieciom. Nie lubi pienidzy! Jednego dnia Gilberto zabra mnie na tor wycigowy i na swoj zgub kupiem za dziesi pesos szczliwy bilet. Wypacili mi 786 pesos, wic powiedziaem sobie: zaraz: Po co ja marnuj czas na prac, kiedy tutaj od jednego strzau mog mie tyle?". Od tamtej chwili do dzi uwielbiam konie. Nauczyem si czyta sprawozdania z wycigw, studiowaem wag koni, czas, szczegy dotyczce dokejw, odlegoci i tak dalej. Tyle o tych sprawach wiedziaem, jakbym by naukowcem. Moe to byo moje nieszczcie. Powinienem by si raczej trzyma moich przeczu i snw, jak mwi Gilberto. Mnstwo pienidzy straciem na tym hipdromo. W Tepito dobrze mi si powodzio, czasem zarabiaem i sto pesos dziennie, ale wszystko to szo na konie. Raz przyjechaem z 1200 pesos w kieszeni, a wyszedem z trzydziestoma centavos - tyle co na autobus. Tego dnia nawet nie jadem. Wolaem gra ni je, a wieczorem w restauracji wziem kolacj na kredyt. Wygraem tylko dwa razy - wszystkiego jakie 1300 pesos. Trudno w to uwierzy, ale czasami traciem miesicznie do tysica pesos, jeli nie wicej. Pienidze, ktrych powinienem uywa jako kapita w handlu, szy jak do rynsztoka. Gdybym nie mia bzika na punkcie

hazardu, bybym ju zamonym czowiekiem. 468 Ale nie graem dla przyjemnoci! Uwaaem to za prac, za interes, za najszybszy sposb dojcia do czego. Byem wci peen nadziei. Jak przegraem wszystkie pienidze, ktre miaem przy sobie, i nie mogem obstawia dalszych zakadw, czuem, e mi si robi sabo; zimny pot mnie oblewa. Wyrzucaem sobie, e jestem gupi, e wybraem zy numer, e nie posuchaem przeczu Gilberta, e le wytumaczyem sobie sen, e mam pecha. Tysice razy sam sobie doradzaem rzuci to, ale jak tylko ubiem jaki dobry interes na rynku, ju leciaem z pienidzmi na tor wycigowy. Nastpnego ranka znw szedem na targ bez jednego centavo, szuka jakiego znajomego z fors, ktry by wszed ze mn w spk na ten dzie. A na dobitek jeden mj wsplnik zabra towarw na jakie pi tysicy pesos i uciek z tym, zostawiajc mi wierzycieli. Do tej pory jestem im jeszcze winien z 1200 pesos. Mj compadre Alberto zosta w Stanach Zjednoczonych na drugi sezon, a zapa go Urzd Imigracji i wyrzuci za granic. Widywaem go po powrocie bardzo czsto, ale nie bylimy ju tak blisko. Najpierw rozmawia ze mn tak jak dawniej, ale pniej zauwayem, e si coraz bardziej oddala ode mnie. W jego gosie by jaki chd, czy ja wiem, co takiego. Tak przeszo ze trzy lata. Potem jednego dnia pokaza si w restauracji Gilberta ze swoj ciotk, kompletnie zalany. Piekem tego dnia chleb dla Caroliny i nie chciaem si z nim napi. Siedzia i przez cay czas gapi si na mnie, a ja pracowaem. Smutny, koysa gow z boku na bok i nie spuszcza ze mnie oka. Co go tak gryzie?" zastanawiaem si. A on podnis kieliszek i mwi do swojej ciotki: - Salud, za najlepszego przyjaciela i najwikszego zdrajc. -I spoglda na mnie, sowo daj. Potem znw to samo, jeszcze raz; nie mogem udawa, e tego nie widz. - Suchaj, compadre - mwi wic do niego. - Nigdy midzy nami nie byo adnych gupich historii. Dlaczego tak si do mnie odzywasz? A on na to: - Widzisz, gdyby mi nie chodzio o dzieci, przysigam, ebym ci tu, compadre, na miejscu zabi. 469 - Czekajcie troch - mwi. - Co ci strzelio do gowy, cabrn7. Czy

ty oszala? - Czy to nieprawda, e ty sobie chwali poladki mojej ony? - Kto ci to powiedzia? - Wcieky byem. Czuem, e wszystko si we mnie gotuje. - Ona sama mi powiedziaa, Juanita. Czy to prawda, e j mia, jak j spotkae w burdelu? Zaczem wszystko rozumie. Niedugo po moim powrocie ze Stanw Zjednoczonych wpadem na jednego kumpla, ktry mnie spyta: - Powiedz mi, Chino, czyja to kobieta pracuje w El Casino, twoja czy Alberta? Z przykroci o tym usyszaem, bo El Casino to by taki tani lokal w ssiedztwie, prawdziwa melina. Wic mwi do faceta: - No c, mj compadre to straszny kobieciarz, kobiet mia na kopy. Kto wie, o ktrej ty teraz, czowieku, mwisz. - To moliwe - mwi tamten. - Ale ta zna ciebie i daa do zrozumienia, e ma dzieci z Albertem. - Daj spokj, nie bdziesz mi opowiada, e to jego ona. On wzi z ni prawdziwy lub. To nie moe by Juanita! Nagle co mnie tkno. Co mnie tkno, e to wanie ona, ale zachowywaem si, jak gdyby nigdy nic, eby mj compadre nie ukaza mu si w zym wietle. Wieczorem poszedem do El Casino rozejrze si co i jak. Jak zwykle w takich lokalach, tak tam byo ciemno, e pocztkowo nie mogem nic zobaczy. Musiaem wyj za potrzeb i po drodze do ubikacji mijam jak kobiet ciskajc si z facetem. Wracam, patrz na twarz i widz - z ca pewnoci to ona Alberta. Okropnie mnie to dotkno, tak bardzo, jakby szo o moj on. Chwyciem j i krzycz, nie przebierajc w sowach. - A co to takiego?! - I odcigam j od tego faceta. - Co ty tu robisz, do jasnej cholery? Ty kurwo!? A ona mi si wyrywa i mwi, e nie mam prawa si wtrca i e nic takiego nie robi. - Nic takiego, ty suko! Co ty sobie mylisz, e ja nie mam prawa? Wyjdziesz std w tej chwili albo ci si wycign. 470 _ Dziecko mi choruje, a Alberto pienidzy nie przysya. Dlatego to zrobiam. - esz jak najta. Pi dni temu sam wypisywaem Albertowi czek

na pidziesit pi dolarw i wysyaem do ciebie, sam, osobicie. Wtedy zacza paka, a ja si troch opanowaem. Ostatecznie to nie moja ona. Uspokoiem si wic i mwi jej tak: - Suchaj, seora, nie ma powodu, eby tu pracowaa. Jak wam potrzeba pienidzy, jak Alberto nie do przysya, to poycz wam do jego powrotu. Ja niedugo zaczn pracowa. A jak Alberto przyjedzie, to mi zwrci. Wpaciem wacicielowi lokalu dwadziecia pesos, eby j zaraz zwolni, potem jeszcze dziesi policjantowi przy drzwiach - i odesaem j do domu w przekonaniu, e przysuyem si dobrze mojemu compadre. Wic jak Alberto mnie oskary, zrobio mi si bardzo przykro. - Suchaj, compadre - mwi. - Ja plotek nie lubi. Nie ma co si tu koowa wzajemnie. Chodmy, jedziemy do ciebie. Wzilimy takswk, jedziemy do domu Alberta. Alberto i jego ona byli dozorcami w jednej kamienicy, idziemy wic przez podwrko do ich pokoiku z tyu. Juanita zdziwia si na mj widok, wygldaa na speszon. Potem kaemy jej wyjani spraw. - Nie - mwi ona. - Nie rozumiem, jak Alberto mg to tak zrozumie. Powiedziaam mu, e mi proponowae poyczk, a nie spanie ze sob. Alberto sta i patrzy na ni. Potem przyla jej par razy. Nie broniem jej, bo zasuya na to, skoro gadaa takie bzdury. Mg mnie zabi, albo ja jego... I o co? Wic pozwoliem wygrzmoci j troch. Ale jak j bi i bi, prbowaem go powstrzyma. A on jakby rozum straci, jakby co go napado; dar si tylko: Suka! Suka!". Nic wicej nie mg powiedzie. Wreszcie zapakowaem go do ka. Teraz przychodzi do mnie nieraz, ale to ju nie to samo. Zna mnie przecie od nie wiem jak dawna - dbalimy o siebie nawzajem jak mao kto; nie, nie powinien by mnie podejrzewa. To mnie gboko dotkno. Nie pokazuj tego po sobie, ale w gbi serca czuj si oszukany. Nawet wpyno to w jaki sposb na osabienie mojej wiary religijnej. 471 Ale mam dla mojego compadre prawdziwy podziw. Wol ma elazn. Jak sobie co postanowi, zrobi to. Prowadzi takswk, jego synowie chodz do szkoy, ma nieduy telewizor, piecyk gazowy, a mwi nawet o budowie domku. Najwiksze jego marzenie to prowadzi taki ogromny autobus dla turystw - i nie ma najmniejszej wtpliwoci, e to osignie.

Zawsze mi radzi, ebym si jako ustatkowa i przesta y wedle chwilowego kaprysu. Powiada, e jestem od niego inteligentniejszy i moe mi jeszcze lepiej w yciu pj ni jemu. Nie wiem, skd on bierze t swoj wol i upr - moe przez to, e nie umie czyta i nic nie rozprasza jego myli. Moe to mu pomaga skuteczniej skupi si na sprawach praktycznych? Czy ja wiem... Byem wic wdowcem, miaem dwadziecia par lat. Byem naprawd wolny. Wstawaem w poudnie, popoudnie i wieczr spdzaem na targu, na ulicach, na torze wycigowym czy jeszcze gdzie indziej, gdzie mogem uprawia hazard. Przyjaci miaem mnstwo, ale czuem si samotny - brak mi byo kobiety. Trzy razy chodziem do burdelu, ale wychodziem z niczym. Nie mogem znie tych kobiet. Potem spotkaem Mari, chrzestn crk Caroliny. Kiedy j poznaem, bya jeszcze smarkata, miaa siedemnacie lat. Matk jej zabi ojczym par lat wczeniej i dziewczyna mieszkaa raz tu, raz tam, jak si zoyo, z babk i trojgiem maego rodzestwa. Zwykle spali w szopie na starym rynku, ale potem im j rozebrano. Kiedy j poznaem, sypiali wszyscy na maym balkonie przy pokoju Gilberta i Caroliny. Od pocztku widziaem dobrze wady Marii. Bya niechlujna i leniwa, ale za to dobrze zbudowana, adna i moda. Bardzo jej jednak podaem. Cierpliwoci, agodnoci - mylaem sobie - da si j zmieni. Miaa okropne ycie, ale po trochu j zmieni". Nie to, ebym kocha Mari - nie, nie kochaem jej. Moja zdolno kochania zostaa zabita. Wiedziaem o tym, bo jak od czasu do czasu spotkaem na ulicy Graciel, nie czuem w sobie nic, ale to absolutnie nic. Jeli chciaem mie Mari to - prawd mwic - dla wygody. Zaprosiem j wic, eby razem ze mn i jednym koleg wybraa si do Chalmy. Miaem zamiar wypeni lubowanie mojej ony i przej 472 na kolanach od Cruz del Perdn do kocioa Maej witej, ale jak Marii pozwolili pojecha, zapomniaem zupenie o tym lubie. Przez ca drog nic tylko j obrabiaem - no, wiadomo, co mam tu na myli, ju w autobusie si zgodzia; powiedziaa, e chce. Kiedy zaczlimy pielgrzymowa pieszo, spdzilimy pierwsz noc razem. Spalimy na petate, pod goym niebem, na polu, ale wynika z tego cakiem nieoczekiwana dla mnie nieprzyjemno. Prosz sobie wyobrazi... wanie w tej chwili... ona ju zaczyna aowa.. . a ja nic nie mog zrobi. Jestem jak pie. Ona mi si troszeczk

opieraa, ja si zdenerwowaem i nie mogem... po prostu nie mogem. Dostaem okropnego ataku wciekoci. eby si nie poapaa, zachowywaem si tak, jakbym to na ni si zoci. Przez trzy dni sypialimy na jednej macie, ale nic midzy nami si nie dziao. Od tamtej pory nieraz miaem podobne historie. Szukaem okazji, a jak wszystko ju byo gotowe, znowu dopadaa mnie niemoc. Czuem tylko okropny bl i caa noc schodzia mi na wciekoci i rozgoryczeniu. Nigdy nie byem impotentem, ale od mierci mojej ony co si we mnie odmienio. Myl, e to przygnbienie tak si na mnie zwalio. A w kocu, kto wie? - mylaem sobie. - Moe to Pan Bg nie chce, ebym j mia?" Ale potem zacz si krci koo niej jaki inny chopak i zanim si zorientowaem, ju zostali novios. Miaem si da wyprzedzi temu obuzowi? Ostatecznie spaem przy niej, znaem ju jej ciao, wic jak mogem pozwoli, eby mi j zabra? Zaczem j prosi, eby za mnie wysza. Obiecywaem, e bd ciko pracowa, e niczego jej nie bdzie brakowao i tak dalej. Przypomniaem jej, jak j uszanowaem. - Widzisz - mwiem - to si nazywa przyzwoite zachowanie. To jest co, czego nawet nie umiesz doceni. Mogem ci mie, ale pohamowaem si, bo obiecaem, e ci uszanuj. No a co ona na to? Powiedziaa tak: - Co? Dlatego e obiecae? Bo nie moge! jak przyszo co do czego, to nic nie moge zrobi. Tak si rozzociem, e j wtedy zdzieliem. 473 - Teraz mi wyrzucasz, e si pohamowaem? Taka to dla mnie nagroda, e si zachowaem jak przyzwoity czowiek? - I jeszcze raz j uderzyem. Oczywicie moja mska duma nie pozwolia mi si przyzna do tego, jak byo naprawd. Potem przestalimy ze sob rozmawia. Na mnie zacza akurat lecie inna kobieta. ya z jakim mczyzn i nie chciaem jej, ale nie dawaa mi spokoju, a wreszcie, kiedy si tego najmniej spodziewaem, musiaem si podda. Potem nagle przychodzi do mnie jednego dnia Maria i tak mwi: - Manuelu, chcesz jeszcze, ebym za ciebie wysza? Dobrze, niech bdzie, jak chcesz. Byem kompletnie zaskoczony, ale wziem j do hotelu, zanim si

rozmylia. A wszystko dlatego, e zazdrocia tamtej drugiej kobiecie i chciaa jej pokaza, e potrafi jej mnie odebra. Byo zupenie jasne, e Maria nie ma adnego dowiadczenia. Prawdziwa dziewica, do tego zupenie bierna. Daa mi si wzi, i to wszystko. Byem tak zdenerwowany, e miaem nieatwe zadanie, i w ogle z trudem mi to przyszo. Potem Maria w dalszym cigu sypiaa na balkonie, a ja w restauracji. W ten sposb upyno par miesicy. Miaem nadziej, e Maria si zmieni. Ale ona bya wci tak samo rozpaczliwie bierna. Nie chc tu wyj na czowieka zepsutego, ale z wasnego dowiadczenia wiem, e kobieta powinna osign pewien stopie podniecenia. Prbowaem j wic... Staraem si j przygotowa, ale ona nic. Czasem nawet wtedy, kiedy mwiem do niej i staraem si doprowadzi j do tego momentu, ona zasypiaa! To przecie kadego mogoby zmrozi, no nie? Robiem jej o to wyrzuty: - Suchaj, Maria, dlaczego zawsze to ja mam by tym, co zaczyna? Dlaczego ty te nie moesz czasem o co poprosi? To przecie normalna rzecz. Jak ci to moe nigdy nie przyj do gowy? Ay, biedny byem! Mylaem, e to dlatego, e mnie nie kocha, ale ona wci powtarzaa, e gdyby mnie nie kochaa, toby przecie ze mn nie ya. 474 Nie skarya si co prawda na moj impotencj. Nie zawsze tak byo, a poza tym mogem to jako ukrywa. Ale jak si tym mczyem! Czasem zrzucaem win na mj mzg, ktry nigdy nie mia chwili odpoczynku. Nawet w czasie stosunku nie byem w peni obecny. Bez przerwy mylaem albo wsuchiwaem si w jak muzyk grajc gdzie wewntrz mnie. Myl wdrowaa od jednej rzeczy do drugiej, zupenie luno. Serce bio mi strasznie mocno, czuem jaki ciar; czasem mylaem, e mi gowa pknie. Bywao tak, e cay wiat jakby zatrzymywa si dla mnie i nic mi si nie chciao robi. Ulica, haas, ruch uliczny, ludzie - wszystko to dla mnie przestawao istnie, kwiaty traciy barwy. Kiedy byem z Mari, czasem zapominaem troch o tym, co mnie nkao. Prbowaem rozmawia z ni o powanych yciowych sprawach, ale ona zaraz bya tym znudzona. Nie jestem bardzo wyksztacony, ale przynajmniej lubi czyta, troch si rozwija samemu. A co j intereso-

wao? Jakie komiksy, miosne historie, plotki - o takich rzeczach cigle by rozmawiaa z innymi ludmi, ale jak ja z ni o czym dyskutowaem, to odpowiadaa tylko tak" i nie". Poza tym gnbio mnie jej niechlujstwo. - Zadbaj troch o siebie, prosz ci, Mario - mwiem nieraz. - Staraj si by troch czystsza. Wygldasz jak sama rozpacz, jakby ju adnych zudze nie miaa. Nie okazywaa zainteresowania yciem. Zastanawiaem si, czy moe co z ni jest nie w porzdku. Mylaem ju o tym, eby j rzuci, ale zasza w ci. Nie miaem zamiaru opuszcza jej teraz ani zatruwa jej ycia. Chciaa, ebymy wzili lub cywilny (kto jej powiedzia, e nielubne dziecko bdzie miao ole uszy i przez cae ycie bdzie nieszczliwe). Ale ja nie chciaem si z ni eni, bo byoby to jak zdrad w stosunku do moich dzieci i zmarej ony. Dzieci, jakie bym mia z ni, miayby wszystkie prawa, a tamta moja czwrka automatycznie by je utracia. Mniej wicej w tym czasie ojciec kaza mi zabra dzieci: - Mam ju dosy - powiedzia. - Jestem chory i zmczony twoimi dziemi. Musisz je zabra. Nie mog ju z nimi wytrzyma. 475 Zabraem je wic do Casa Grande, gdzie mieszkaa Marta ze swoimi dziemi. Marta zgodzia si zaj nimi, jeli jej bd dawa na ich utrzymanie. No, ale na trzeci dzie, kiedy przyszedem wieczorem, eby jej da pienidze, znalazem swoje dzieciaki opuszczone, godne od rana. Siostra posza sobie z jakim mczyzn, ze swoimi dziemi, ze wszystkim! Wyprowadzia si bez jednego sowa, a kiedy przyszedem, moje biedne dzieci wyglday jak wygodzone sieroty. Wtedy sprowadziem Mari, eby zamieszkaa ze mn w Casa Grande. Mylaem, e przyda si, jeli ju do niczego wicej, to przynajmniej, eby ugotowa dzieciom je. Ojciec powiedzia, e jeli opac czynsz, to mog tu mieszka. Jak si dowiedzia o Marii, powiedzia tylko: - No, znw wzie na siebie odpowiedzialno. Bdzie tak samo jak za pierwszym razem. Na pocztku miaem jak najlepsze nadzieje, e nareszcie zao dom. Ale ojciec upar si, eby moje meble odesa do Acapulco, gdzie zamieszkaa Marta z tym swoim mczyzn. Potem Consuelo przysza co zabra, potem Delila, tak e w niedugim czasie zostalimy w pustym

mieszkaniu - cztery ciany i my. Kiedy Consuelo zobaczya, e pimy na tekturze, na pododze, powiedziaa: - Suchaj, bracie, ja nie uywam mojego duego ka, ktre stoi u Lupity. Daj mi za to pidziesit pesos i przynie je tu sobie. - Ale, siostro - powiadam - tata na nim sypia, jak przychodzi do Lupity. Jake mog je zabiera? Ona na to: - Nic mnie to nie obchodzi. ko jest moje. Ostatecznie ja za nie paciam. Wol, eby spay na nim twoje dzieci. Daem wic jej pienidze, poszedem po ko i je przyniosem. Spalimy na nim z Mari, a dla dzieci rozkadalimy materac na ziemi. Jak Maria urodzia moj malutk Lolit, spao jeszcze z nami w tym ku niemowl. Ale Consuelo zobaczya, jak to zaatwilimy, i zacza wyprawia historie. - Co to za pomysy? Daam ci ko dla dzieci, a nie eby... 476 Od razu mnie gniew porwa, bo ona zawsze wmawiaa we mnie, e jestem niedobry dla wasnych dzieciakw. Pewno, sam spaem na pododze przez cae ycie! A mielimy z Robertem jeszcze gorzej, bo spalimy bez materaca i bez kocw, nie tak jak moje dzieci. - Nie daa mi tego ka, Consuelo, tylko mi je sprzedaa. W moim domu ja rozkazuj, ja... Ja sam... nie ty. Nie przychod tutaj po to, eby si rzdzi. Jak tylko bd mia pienidze, kupi drugie ko. Przez to ko dugo nie dawaa mi y. Wreszcie mwi do niej: - Daj ju sobie spokj, bo ci naga krew zaleje. Oddaj mi moje pidziesit pesos i spywaj std razem z kiem. Ale ona nie miaa pienidzy, wic dalej mi dogryzaa. Raz czekaa na mnie przed kinem i ledwo wyszedem, ju zacza si kci. - Zwariowaa! - Powiedziaem i zostawiem j wrzeszczc na rogu ulicy. Musiaem j widocznie doprowadzi do wciekoci, bo nastpnego dnia przysza do domu, daa Marii pidziesit pesos i zabraa ko. Potem zrobiem jaki udany interes na targu i wrciem do domu z kompletem mebli sypialnych. - Jakie liczne meble - powiedziaa Maria. Mylaem, e te meble j oywi, ale ona wci bya taka sama: obojtna i niedbaa. Czego tylko si dotknem, widziaem kurz, lady palcw, brud.

- Na lito bosk, kobieto, co ty robisz przez cay dzie? - pytaem. We szmatk, troch oliwy i przetrzyj te meble do poysku. Staraj si utrzyma dom w czystoci. Po dwch tygodniach drzwi od szafy byy ju pknite. Wciekem si zupenie i zwymylaem j od ostatnich. Najpierw zrzucaa win na mojego brata, potem na najmodszego synka. Nie mogem z tej kobiety wydoby prawdy. Mogem tylko gada. - Po co ja mam kupowa cokolwiek, jak ty o to nie zadbasz? Lubisz y w brudzie, dobra, mieszkajmy choby i w gwnie. Zobaczymy, komu si to wpierw znudzi. Wiele nie mamy, ale przynajmniej nie chodzisz godna. Powinna dzikowa za to jak za ask Panu Bogu i mnie. Wiele kobiet byoby szczliwych, choby z tego, e maj mczyzn, a w nim jakie oparcie; kady ci bardziej szanuje ju przez to tylko, e mieszkasz 477 razem z mczyzn. Moe uwaasz, e jestem dla ciebie za stary? Moe czujesz si oszukana, e nie wracam do domu zalany i nie budz ci kopniakiem w rodku nocy? Moe ci si nudzi, Mario? Czego ty chcesz? Ja nie chc ci drczy. Zadrczyem ju jedn kobiet, jedna umara na moich rkach i przysigam, e prdzej ci rzuc, nibym mia z ciebie zrobi swoj ofiar. Nie chc za on niewolnicy, chc towarzyszki. Naucz si czego, id do pracy, rb co... Ona tylko suchaa. Jak jej zadaem jakie pytanie, odpowiadaa tak" albo nie". Nie chc zrzuca caej winy na ni, ale gdyby nie bya taka, moje ycie byoby zupenie inne. Potem zacza si do mnie sprowadza jej rodzina. To byo co okropnego! yem ju wczeniej w najgorszych warunkach, ale rodzina mojej ony to byo co, co mnie napeniao przeraeniem: jej ciotka i babka nie opacay czynszu, wic je wyrzucaj z mieszkania. Jeden z synw tej ciotki przychodzi i pyta o pozwolenie, czy moe si przespa przez jedn noc. Zosta na stae. Potem ktrego dnia przychodzi jego matka, Elpidia, z innym dzieckiem, caym rozpalonym od gorczki. Na dworze straszny wiatr, a ta seora wci powtarza: - Gdzie ja mam si podzia? Pomylcie tylko, dziecko chore, a ja musz chodzi i szuka sobie miejsca. Nie musiaa mi tego tumaczy, powiedziaem jej, eby zostaa, a dziecko wyzdrowieje.

Maria miaa kuzynk, Luis, ktra ya ze swoim drugim mem. Dzieci z pierwszego ma mieszkay razem z nimi. To ju historia jakich mao! Ten ojczym zgwaci jej creczk i to jedenastoletnie dziecko zaszo w ci. Matka zachowywaa si tak, jakby o niczym nie wiedziaa, ale wiedziaa o wszystkim i dalej z nim ya. No, to ju jest co, czego nie znios w swoim domu, choby w nie wiem jakiej ndzy przyszo mi y. Ojczym z pasierbic! Nigdy! No wic Luisa przysza z t dziewczynk, ktra si bardzo le czua. Dziecko wygldao jak kurczak, biedactwo, sama skra i koci. Wziem j do doktora, ktry powiedzia, e to ciki wypadek niedoywienia i zapalenie oskrzeli. Nie wiedzia, e poza tym bya w ciy! Zapaciem 478 doktorowi i za lekarstwo i obie z matk zostay u nas - to biedne dziecko byo po prostu za chore, by si gdzie wasa. Potem przysza babka z brami Marii, eby odwiedzi te chore dzieci i bc! - te zostali na stae. W domu yli ju zatem: Elpidia i jej dwaj synowie, Luisa z creczk, babka, trzej bracia mojej ony, a pniej jeszcze jej siostra i druga crka Luisy, czworo moich dzieci, Maria, Lolita i ja. Osiemnacioro w jednym pokoju! Potem mj brat Roberto te si nie mia gdzie podzia, wic wprowadzi si take ze swoj on. Koszmar, koszmar, koszmar! Z tym uczuciem wracaem codziennie do domu. Dniem i noc leeli pokotem na pododze. Niechlujni, brudni; dom od nich naprawd cuchn. Najlepsza ze wszystkich bya jeszcze babka. Staraa si przynajmniej sama chodzi czysto, ale ciotka Elpidia bya zupenie bezwstydna - siadaa w kcie kuchni i iskaa swoje dzieci, owic robactwo. Z tego, co widziaem, nigdy nawet rk nie mya. Czstowaa mnie jedzeniem, ale czyja mogem je? Wystarczyo spojrze na jej rce, eby dosta mdoci. Siostrzyczka Marii zasmarkana zawsze bya a do brody. Z ubikacji mierdziao, a oni nawet nie dbali o to, eby zamyka drzwi, jak tam chodzili. Dzieciaki wci wrzeszczay, szczeglnie z rana, kiedy lubiem sobie pospa. Co za jazgot! Zupenie jakby cae pieko si na mnie zwalio. Doszedem ju do tego, e byem wprost nerwowo chory. Ojciec przychodzi jak zawsze, co dzie. Nigdy nic nie mwi, ale widziaem dobrze, e nie podoba mu si to wszystko. Pierwszym moim odruchem byo zawsze wypdzi ich wszystkich, ale co mi w rodku mwio: Biedni, nie maj gdzie pj. Dzi oni, jutro moe ja. Jake

mog ich wypdza?" Marii tumaczyem: - Suchaj, stara. Nie mwi, e to ciar, ale przecie daj na wszystko i pienidze lec jak woda, ten niewielki kapita, ktrym musz obraca. Powiedz im, prosz, niech sobie czego poszukaj. - Nie - mwia. - Jak mam im to powiedzie, eby sobie poszli? Powiedz im sam. - Ale to twoja rodzina. Nie wypdzaj ich std, tylko powiedz im jasno, jak jest, znajdcie jakie wyjcie. To nie jest w porzdku, zwaszcza 479 teraz, kiedy jestem w tanda, a ci ludzie kosztuj mnie trzydzieci pesos dziennie. Moi koledzy na rynku organizowali takie tandas i przez to mielimy jaki kapita obrotowy. Co tydzie kady z nas dziesiciu wykupuje bilet za pidziesit pesos, a potem po kolei dostajemy okrge piset pesos naraz. Wic to tak wygldao: paciem pidziesit pesos tygodniowo i utrzymywaem ca t gromad! Ale Maria nigdy ani sowa nie powiedziaa swoim krewnym. Bya po prostu szczliwa, yjc midzy nimi. Nigdy nie wygldaa na szczliwsz. Ja byem coraz bardziej zdenerwowany, ale te nic im nie mwiem. Pienidze skoczyy mi si zupenie. Doszo do tego, e poprosiem ojca, eby wzi z powrotem moje dzieci, bo ju od dawna Maria ywia za pienidze, ktre jej dawaem, swoj rodzin, a moim dzieciom dawaa tylko czarn kaw i chleb. Biedne dzieciaki! Cikie czasy przyszy przez t Mari i jej rodzin. Nie miaem ju absolutnie nic. Musiaem sprzeda komplet mebli, a Mari i Lolit zabieraem do baru, gdzie jedlimy na kredyt. Pierwsza wyprowadzia si babka Marii, bo jeszcze najbardziej miaa wzgld na nas. Poapaa si, e sprawa ze mn wyglda powanie, i zabraa ze sob braci i siostr Marii. Innych nie wypdzaem, ale wynosili si po kolei, bo nic ju nie mogem im da. To byo dopiero zwycistwo, jak si pozbyem tej ciotki! Mieszkali u nas dwa miesice, a jak si wyprowadzili, byem kompletnie zrujnowany i miaem ogromne dugi. Moje ycie byo splotem niepojtych przey. Zdaje si, e nale do ludzi chorych, ktrzy znajduj przyjemno w zadrczaniu si. Przeklinam siebie ca si duszy. Przysigam, e niejeden raz pakaem w nocy, sam w restauracji. Moje ycie byo tak jaowe, tak puste, tak nieszczliwe, e per dios, czasem wolabym ju umrze. Jestem z tych, po ktrych nie

zostaje na wiecie nic, aden lad, jak za robakiem, co peznie po ziemi. Nikomu nie zrobiem nic dobrego; byem zym synem, zym mem, zym ojcem, zym wszystkim. Jak spogldam wstecz na swoje ycie, to widz, e byo oparte na caym szeregu bdw. Za lekko je braem. Byem zadowolony, mogc 480 jako wegetowa, y sobie w pcieniu, bez wysiku i bez chway. Czekaem na umiech losu, na milion pesos, eby pomc ojcu, dzieciom, przyjacioom, ktrzy byli w potrzebie. Nie mogem zrobi nic wielkiego, wic nie robiem nic. Ale teraz mam troch wicej zaufania do siebie i wicej rozsdku. Bybym dumny, gdybym mg zaoy skromny dom, da wyksztacenie dzieciom, oszczdza. Chciabym zostawi co po sobie, eby po mojej mierci wszyscy wspominali mnie z wdzicznoci. Brzmi to zabawnie, ale gdybym potrafi znale waciwe sowa, chciabym kiedy pisa wiersze. Zawsze staraem si dojrze pikno, nawet wrd tego caego za, jakie przeyem, aby nie rozczarowa si zupenie do ycia. Chciabym wypiewa jego poezj - wielkie wzruszenia, wznios mio i wyrazi najnisze namitnoci w najpikniejszy sposb. Dziki ludziom, ktrzy potrafi pisa o tych rzeczach, wiat robi si znoniejszy. Oni podnosz ycie na jak wysz paszczyzn. Wiem, e jeeli mam co w yciu zbudowa, bd musia walczy sam ze sob. I to jest najwaniejsze - musz zwyciy w walce z sob samym! Roberto Pewnej nocy, w grudniu 1952 roku, dostaem si do wizienia w Veracruz. Ot byem przypadkiem w burdelu. A poszedem tam dla zabicia czasu, zabawi si troch; zawsze byem sam jak ten palec i nie miaem domu, do ktrego chciabym wraca. Siedziaem w tym burdelu ju dusz chwil, popijajc w towarzystwie pewnej senority. Bylimy przy barze, kiedy widz: wchodzi jeden facet przezywany Kurczak, Galvan. No, wic co z tego? Jeden z miejscowych chopakw, o ile mi byo wiadomo. Pniej si dopiero dowiedziaem, e by synem jakiego wyszego urzdnika pastwowego i chodzi w towarzystwie uzbrojonej policji - dlatego by taki bezczelny. Obraa i ponia kadego, kogo mu si zachciao. atwo mu byo przygada komu paskudnie, bo mia obstaw. Podszed do baru i stan za mn. Piem, ale obrciem si. On sta

i patrzy na mnie, wic ja te patrzyem na niego, chyba jasne, nie? Nic mu nie powiedziaem i on te milcza. Patrzylimy tylko na siebie. Ot tak wanie zaczyna si pique, jak tu mwimy u nas, w Meksyku. Ale ja nie pisaem si na to od samego pocztku. Grali danzn, moj najulubiesz melodi, i poprosiem t dziewczyn do taca. Czemu nie... Ostatecznie bya ze mn, prawda? W samym rodku taca ten chopak podchodzi do mnie i mwi: - Odsu si, ja bd z ni taczy. - Dobrze, ale teraz jest zajta. Czekaj, a taniec si skoczy. - Co to ma znaczy: Czekaj"?! Przede wszystkim nie mw mi na ty". A po drugie, ja bd teraz taczy, bo mam ch taczy. 482 - Suchaj, mwi ci ty", bo i ty tak do mnie mwisz. A po drugie, nie bdziesz z ni taczy, bo cho jest prostytutk, ja jej nie puszcz ot tak, zaraz. To wszystko, co ci chciaem powiedzie. Ja szanuj kad kobiet, ktra jest w moim towarzystwie, i pilnuj, eby j szanowano, czy jest kim, czy nikim. No i wtedy zacza si zabawa. Da mi raz prawym, ale tak, e do tej pory mnie boli, jak pomyl, i przewaliem si. Naprawd! Nie byo ju teraz sposobu, eby si wymiga od awantury. Bo jedno mog o sobie powiedzie: od bjki nigdy nie bd ucieka. Wstaem, a tu nadchodzi dwch czy trzech tych jego policjantw i chc mnie zapa. Ten facet tak si umwi, e jak awantura ju bdzie na caego i dojdzie do pici, to wtedy gliny wkraczaj, chwytaj jego przeciwnika, a on zaczyna go wali, ile dusza zapragnie. Ale on powiedzia: - Nie. Zostawcie go. Ja si tym ajdakiem sam zajm. Wic policja odstpia. Mymy si sczepili i lejemy si, a si kurzy. Swego czasu boksowaem si, a on nie bardzo mia o tym pojcie, wic - szczerze mwic - braem nad nim gr. A tu nagle on wyciga bro i mi grozi. Ale mnie ten widok nie przeraa. Zamiast przestraszy si i wycofa, robi si wtedy zupenie nieprzytomny - w zoci jestem gotw rozwali wszystkich na miazg. - Dzisiaj umrzesz, ty sukinsynu - mwi do mnie. - Jeszcze zobaczymy. Wycign pistolet to kady potrafi, to nie sztuka. Ale wystrzeli to co innego. Trzeba na to odwagi. - Zaraz si przekonasz - on na to. Wtedy wycignem n i uderzyem. Nie powiem, eby to bya miertelna rana, ale go zraniem. Trzy razy go zajechaem, dwa razy w bok,

raz w rk. Wic si zrobia straszna draka i policja mnie aresztowaa. - No, poczekaj teraz - mwi do mnie. - Ty czorcie, teraz to ju koniec z tob. I przyznam uczciwie, e tego si spodziewaem. Pewien byem, e mnie zabij. Innych, ktrzy omielili si tylko odpowiedzie mu troch goniej, strasznie pobito. A ja go zraniem! A poniewa tak si rzeczy miay, postawiem wszystko na jedn kart. Mylaem, e ju po mnie. 483 A gliny wci powtarzaj: - Zobaczysz ty, kurwa twoja ma, zobaczysz... Koniec z tob. - Dobra, ale zanim ze mn bdzie koniec, to najpierw z wami. Zaczli odbezpiecza bro, ale co mnie ocalio, i Bogu niech bdzie za to chwaa, to to, e jeden z tych stranikw powiedzia: - Nie, lepiej wemy teraz tego Galvana do doktora, a potem zobaczymy, co z tym zrobi. Bo inaczej moemy si znale w delikatnej sytuacji, a to nie warto. - Ach tak, nie warto robi sobie ze mn kopotu, wy sukinsyny - mwi. - Sprbujcie tylko, to zobaczycie... Wic mnie wzili do miejskiego wizienia, tam, w Veracruz. Wpadem, widz, jak kamie w wod. Nie byem dobrej myli. Rodzina nie wiedziaa, e tu jestem. Ile by mnie kosztowao, eby wysa std list? Ale jak im napisa te ze nowiny? Przeszo par dni, a ja byem nie tyle przygnbiony, nie tyle smutny, ile w rozpaczy. Jedno tylko miaem w gowie: wydosta si std, wszystko jedno, ile by to miao kosztowa, wszystko jedno jak. Ale musiaem obmyli najlepsz drog dziaania, eby mnie nie spotkao niepowodzenie. eby si stawi przed sdem, trzeba byo wyj z wizienia, wic poprosiem o przesuchanie. Zgodzili si; ustalono dat. Buty sprzedaem, eby kupi sobie co do zjedzenia, bo tego, co nam tutaj dawali, nie mogem przekn. Nawet winie w twarz by im to rzuciy i powiedziay jeszcze par sw na dodatek, gdyby umiay mwi. Wic nosiem teraz drewniane chodaki z szerokimi gumowymi tamami przyczepionymi do nogi, eby si to jako trzymao. Nauczyem si je szybko zdejmowa, bez schylania, bo biec by si w nich nie dao. Wci si w tym wprawiaem, a nareszcie nadszed ten wyznaczony dzie - nie obmyliem sobie wszystkiego dokadnie, ale postanowiem uciec. Szedem do sdu w towarzystwie uzbrojonego stranika, pomidzy

nim a cian. Skrcilimy w lewo, w korytarz prowadzcy ku ulicy, gdzie na stray stali onierze. Policjant zacz mnie o co pyta, ale ja, prawd mwic, nie bardzo suchaem. Ca uwag miaem skupion na ulicy, na tym, w ktr stron biec, czy duo ludzi tu si krci, i na takich rzeczach. Policjant mwi do mnie: 484 - Nic si nie martw. Niedugo wyjdziesz. A ja rzuciem si wtedy jak strzaa, zostawiajc chodaki, sam ju nie wiem jak. Jak przysza ta chwila, to zapomniaem wszystko, w czym si przedtem wiczyem. Biegem boso, jakby mnie sam diabe goni. Wyrwaem si dobrze do przodu. Potem usyszaem odgos odbezpieczanego siedmiomilimetrowego mauzera, odgos dobrze mi znany, bo byem w wojsku. Przechodnie, urzdnicy krzyczeli: - Daj mu dobrze! Nie bd gupi! Zabij! Strzelaj w nogi! Nie obrciem si, bo jakbym to zrobi i zobaczy, e tamten we mnie mierzy, na pewno bym si przestraszy. Naraaem ycie, eby si std wyrwa, i z bosk pomoc chciaem tego dokona. Leciaem jak kula, a tamci - i rni inni - za mn. Ludzie na mj widok rozstpowali si na boki. Kiedy znalazem si ju na przedmieciu, zaczli strzela. Strzay sypay si bezadnie jak na 16 wrzenia. Que bdrbarol Kulki przelatyway tu obok mnie albo przede mn, koo ng - zupenie jak w kinie. Caa kupa ludzi ju za mn leciaa, nawet cywile, kady, kto chcia postrzela sobie dla rozrywki. Zamiast kierowa si w stron gr, biegem ku plantacji kawy, ktra bya bliej. Ale najpierw jeszcze musiaem min kilka domw, gdzie s rni dozorcy i stre. Nie mylc o tym, pdziem jakby prosto w paszcz lwa. Przebiegem ju ponad kilometr i moje siy si koczyy. Puca i skronie jakby mi miay pkn za chwil, oczy wyszy mi na wierzch. Naprawd nie mogem ju dalej biec. Ale wci jeszcze miaem nadziej, e uda mi si jako wymkn. Prowadziem, i to bardzo; musiaem chyba wyprzedzi ich o jakie dwie, trzy przecznice. Wpadem na patio prywatnego domku, otoczone ywopotem - w krzakach ukryte byy druty i na nie wleciaem. Upadem na ziemi, ledwo mogem wsta. Wycignem si jako i skoczyem na drugie podwrko. Tu znowu byy psy; nawet one si na mnie rzuciy! Skrciem, eby si wydosta na ulic, i wpadem wprost na jakiego siedzcego faceta. Wtedy ju waciwie nie biegem, tylko szedem wiel-

kimi krokami, ale on uwaa, e biegn. - A to co? - spyta. - Gdzie tak lecisz? Stj! 485 - Nie twoja sprawa - mwi mu. - Czy ci co zrobiem? Czy ci co wziem albo jak? Daj mi spokj. Ale on nie, chcia mnie zatrzyma, wycign n i zapa mnie. Ja do niego: - Czy ja ci co kiedy zrobiem? Pu mnie, prosz, bo moesz dosta kulk. - Nie - upiera si tamten - najpierw zobaczymy, dlaczego ty tak wyrywasz. Ale nie stalimy - lecielimy obaj, on si trzyma mojej kurtki. Rzuciem si na ziemi. Zobacz - myl - moe mnie puci". Przewrci si, ale wci mnie trzyma. Wic zerwaem si szybko, kopnwszy go w jdra. On rzuci noem, ale udao mi si uchyli i ostrze przebio mi tylko ubranie. Wtem: bach! bach! - znowu strzay. Zaczem biec, ale ten facet znowu mnie przytrzymuje. Byem ju wtedy p ywy, naprawd wykoczony, nawet mwi nie miaem siy. Nadeszli tamci: policjanci, jacy faceci, urzdnicy i wszyscy ci cywile - cay tum ludu. Kto mnie zapa za praw rk, kto inny za lew. Na chwil zemdlaem, ale mnie podtrzymali. Policjant z broni w rku szed do mnie, najwidoczniej chcia mi da kulk w pier. Ale ci, co mnie trzymali, powiedzieli: - No, suchaj ty, przecie ten czowiek ma do. Ledwo stoi na nogach, po co masz jeszcze do niego strzela? Zapalimy go, a ty go teraz nie bij. Przez chwil rzeczywicie mnie nie bi. Doszlimy do takswki, ktra si przyczya do pocigu, a raczej donieli mnie, bo ju nawet i nie mogem. Ten stranik by naprawd wcieky. Nie mam mu tego za ze, bo gdyby mi si udao uciec, on by musia pj na moje miejsce, wiadomo. Zdaje si, e takie jest prawo. Policjant jest odpowiedzialny za to, co si stanie z czowiekiem, ktrego mu dano pod stra. Ale bi mnie nie musia. A jak szlimy po schodach do wizienia, to mnie cay czas wali karabinem w t ma kostk u dou plecw, gdzie tak strasznie boli. Bi mnie i powtarza: - Id, id, ty disgraciado. Jakby mi uciek, tobym poszed na twoje miejsce, moe nie? 486

I co sowo, to znw wali mnie tym karabinem. Tak mnie bolao, e ledwo mogem wytrzyma. Przyszlimy na miejsce, a urzdnicy mwi: - Ay, Negritol Biegasz jak krlik. Co by byo, jakby nam uciek, co? Wsadcie go tam z powrotem! I bach! - kopnli mnie w tyek, a potem ten policjant zacz mnie bi. Rozwali mi gow karabinem. Do tej pory mam blizn. - Ale z ciebie parszywy gwniarz, no! - mwi. - Ledwo id o wasnych siach, a ten mnie jeszcze bije. Nie masz serca czy co? Wszyscy, co tam byli, widz, e to nie tak, jak trzeba: - Dosy ju - mwi. - Zostaw go. Ju go masz. Zamknli mnie z powrotem, a inni winiowie zaczli rozpytywa: Jak ci zapali? Czemu bieg tdy, a nie tamtdy?" Dawali mi przerne rady, jak drog powinienem wybra, ale byo ju za pno. Moi towarzysze niedoli szanowali mnie teraz o wiele bardziej - wiadomo. Niektrzy z nich siedzieli nie tylko za jedno zabjstwo. Jeden go, Eduardo, mia na swoim koncie osiemnastu i chepi si tym. Nieraz mwi: Ay, wy azgi! Ja tam osiemnastu zabiem i spjrzcie na mnie: nic si nie przejmuj wizieniem. Odpoczywam tutaj". Po paru latach wyszed, opaciwszy si oczywicie. Trudno sobie wyobrazi to wszystko, co mi si przydarzyo w tym wizieniu, i jakie mnie drczyy wyrzuty. Fizycznie byem pywy, czuem si jak ywcem pogrzebany. Ale nie chc robi z siebie nieszczliwca. Bogu dziki zawsze jako spadam jak kot na cztery apy i jeszcze si miej. Dlaczego miabym si nie mia? ycie jest komedi, wiat teatrem, a my wszyscy - aktorami. Nie wiem, w jaki sposb dowiedzieli si o mnie w domu. Do Marty wysaem po kryjomu list z wiadomoci, e pracuj w wizieniu w Veracruz jako posaniec i eby si o mnie nie martwili. Nie mogem jej pisa, e jestem winiem, prawda? Prosiem, eby ojcu o tym nie mwia, ale 6 stycznia, w dzie Trzech Krli, ojciec przyjecha. Kiedy usyszaem, e wywouj moje nazwisko, pomylaem, e to list od Marty. W takim miejscu list to wielkie wydarzenie, wic si bardzo 487 ucieszyem. Wyobrazi sobie, e ojciec przyjecha - to byo nieprawdopodobne; jego obowizki i praca nie pozwalay mu na podre. Mylaem sobie, e w dniu, w ktrym ojciec by przyjecha, soce by chyba poczerniao, a ksiyc spad z nieba. Baem si, eby si nie dowiedzia,

ale jednoczenie al mi byo samego siebie i modliem si: Panie Boe, wiem, e jestem ostatni chystek i zasuguj na to, co mi si dostao, ale miej troch litoci i pom znosi mi moje nieszczcie, bo naprawd jestem tutaj taki sam i zagubiony jak kamie w studni". Musia mnie w niebie wysucha may Jezus, bo - jak ju powiedziaem - by to mj tata. Ay\ Gdyby mnie kto zobaczy! Czuem si, jakbym si do nieba dosta, ale oczywicie baem si take, e mi si cae to wizienie na gow zawali. No wic przywitalimy si i ojciec si rozpaka, i to mi zrobio du przykro. Przez chwil powstrzymywa oddech, odrzuci gow do tyu, jakby mu zabrako powietrza, a kiedy zacz mwi, gos mu si zaama. Co do mnie, to szczerze mwi, e mi zy napyny do oczu. Nic na to nie mogem zrobi. No i to mniej wicej wszystko. Mam wraenie, e ojciec przyjecha zobaczy, czy jeszcze yj i czy mona jako popchn moj spraw. Powiedziaem mu: - Nie martwcie si o mnie. Ostatecznie to nie bdzie duej ni rok, a potem sami mnie std wyrzuc. - Jak inn rad moe da ojcu syn, ktry siedzi za kratkami? Ale potem ojciec zacz mi wymyla: - Widzisz, widzisz, co si dzieje, kiedy nie postpujesz tak, jak ci mwiem? Cigle bdziesz mia takie historie i cigle bdziesz mia w yciu niepowodzenia, pki nie zaczniesz zachowywa si jak przyzwoity czowiek, jak Pan Bg kae. Proste sowa, ale zawieray wielk prawd. Nie miaem na to nic do powiedzenia i nawet nie spojrzaem ojcu w oczy. Nigdy przedtem nie patrzyem mu w oczy, a c dopiero wtedy. Ojciec najczciej widywa mnie z oczyma wbitymi w ziemi. Zostawi mi pidziesit pesos, ebym wzi sobie adwokata, ale ja adwokatom nie wierz, przeznaczyem wic te pienidze na ko dwa drewniane krzyaki i desk, ktre kupiem sobie od razu na miejscu, w wizieniu. Sypiaem dotd na goej pododze i nie miaem nic 488 do okrycia. Byo nas w tej sali przeszo stu chopa, a jak ktry szed do ubikacji, depta mnie picego po nogach albo po twarzy. Majc ko, byem gr". ko byo twarde jak kamie, ale nikt ju po mnie nie depta. Ojciec odwiedzi mnie jeszcze raz razem z Consuelo i moj przyrodni siostr Marielen. Pniej dostaem list, w ktrym pisa, e maj mu wycina lep kiszk i e doktor wtpi, czy on z tego wyjdzie.

Pisa mi te, e mi wszystko wybacza i ebym zacz ycie od nowa i zachowywa si lepiej. Potem przez dwa miesice nie dostawaem listw, wic atwo sobie wyobrazi, jakie ponure myli chodziy mi po gowie. Boe, daj mi jaki znak, zrb, ebym si dowiedzia, czy ojciec wyzdrowia. Jeli to Twoja wola, eby go ju wezwa przed Twj sd, niech si dzieje wola Twoja, ale nie trzymaj mnie przynajmniej w niepewnoci. Bagam Ci z gbi serca, zostaw mi go przynajmniej na jeden rok. Albo nawet... jeli to moliwe, we mnie, bo mniej zasuguj na ycie, ale nie ojca. S jeszcze ludzie, ktrym jest potrzebny, wic ja wol umrze zamiast niego". I tak przez dwa miesice. Listu nie ma i nie ma. Poczta przychodzia codziennie, ale do mnie wci nic i nic... Ay\ Prawd mwi, to bya mier za ycia. Ju tysice razy umieraem przedtem, ale tym razem naprawd niewiele mi ju brakowao. W wizieniu co tydzie chodziem na msz. Nawet tu, kiedy uklkem przed otarzem i przeegnaem si, odczuwaem ten sam wewntrzny spokj, jaki spywa na mnie tylko w kociele. Czuem si przeniesiony, jeli nie w inny wiat, to przynajmniej gdzie z dala od podoci i podstpw tego wiata. A kiedy mwiem do Boga, wiedziaem, e mnie sucha. Nie potrafi tego wytumaczy, ale nigdzie indziej nie czuem tego w ten sposb. To bya w wizieniu moja jedyna pociecha. Jeden z winiw by ewangelikiem, tak bezczelnym, e obraliwie wyraa si o ksiach i zakonnicach, i chcia nas uczy swojej wiary. Czyta wci Pismo wite i wiedzia wicej od nas. le mwi o spowiedzi i o mszy, a jak nas pyta, co to znaczy, e jestemy katolikami, nie umielimy mu odpowiedzie. To prawda, e nie jestem mocny w tym, co 489 si tyczy katolicyzmu, ale zanim naucz si innej religii, musz najpierw zrozumie wasn, prawda? Jednego razu Brat, bo tak nazywalimy tego ewangelika, mwi do mnie: - Chod tu, Otelo. - Takie tu miaem przezwisko. - Jak ty mylisz? Czy to nie prawda, e ksia to tacy sami grzesznicy jak my wszyscy? A zakonnice, czy to, koniec kocw, te nie kobiety i nie maj ochoty przespa si z mczyzn? - Nie mog ci, Bracie, na to odpowiedzie - mwi mu - ale jedno powiedzie ci mog: odwal si, taka owaka twoja ma, i zostaw moj

religi w spokoju. Ale ten ewangelik by zadziorny jak kogut i ledwom wspomnia co o jego matce, a ju rusza na mnie z noem. Ja wtedy wanie pracowaem w stolarni i te miaem przy sobie ostry n. Reszta winiw to byli katolicy, wic stali po mojej stronie, ale weszli zaraz stranicy i kazali mi czyci podwrko, a Bratu wymy ubikacje. Smutne byy moje myli, bo zamierzaem uciec. Albo si std wydostan, albo mnie zabij! Ale przed mierci chciaem si wyspowiada i odej z tego wiata przynajmniej od tej strony w porzdku. Poszedem wic do jednego z tych ksiykw i poprosiem go, eby mi pokaza, jak si mam wyspowiada, bo nigdy jeszcze tego nie robiem. Powiedziaem mu wszystkie swoje grzechy razem z tym, e kochaem si we wasnej siostrze. Wyznaem mu wszystkie kradziee, jakie tylko sobie mogem przypomnie, a on za pokut kaza mi odda, jak wyjd z wizienia, wszystko to, co kiedykolwiek zrabowaem, albo przynajmniej przyzna si, e to ja zrobiem. I miaem odmwi trzy Ojcze nasz, Wierz w Boga i Spowiadam si Bogu i par Zdrowa Mario. Bardzo pakaem, odmawiajc te modlitwy, a potem poczuem si taki spokojny i zadowolony, e ju nie mylaem wcale o ucieczce. Postanowiem czeka na przesuchanie i na wyrok. Powiedzieli mi, e ten chopak, ktrego zraniem, kiepsko si czuje. Potem syszaem, e umar... Pniej, e nie i e jak zwykle bawi si wesoo. Tam te w wizieniu przyjem Pierwsz Komuni wit - miaem wwczas dwadziecia jeden lat. Dali kademu z nas wiec, kubek 490 czekolady i chleb, a potem na reszt dnia pooyem si do ka. Nie chciaem, eby mi kto przeszkadza, bo czuem w sobie taki spokj, takie uciszenie, e nawet rusza si nie chciaem. Nagrod za moj Pierwsz Komuni byy, mam wraenie, odwiedziny Manuela. I znw kolejna bura. Manuel a z Mexico City przyjecha, eby mi nawymyla. - Suchaj, bracie - powiedziaem mu - wiem, e zasuguj na to wszystko, co mwisz, ale uwaaj za kar ju to, e si tu dostaem. Jeste starszy i szanuj ci, ale prosz: przesta mi ju wymyla, prosz ci. I jemu te zy nabiegy do oczu. Mj brat jest szlachetniejszy ode mnie; ja oczywicie w ogle nie mog si nazywa szlachetnym, zawsze byem ladaco. A najgorsze w tym wszystkim jest to, e sam to widz i cay czas si tym drcz. A Manuel mwi jeszcze:

- Wiesz, kto ze mn przyjecha? - Nie wiem. Kto? - Graciela, ta, co bya moj dziewczyn. - Patrzcie no! Przyprowad j tu. Wic j przyprowadzi do bramy. Miaa bardzo adne oczy i krcone wosy. I agodny gos. - Halo, Roberto, jak si masz? To pech, co? - No, nie martwcie si o mnie, prosz was. A potem sobie poszli. Pomagaem wtedy stolarzowi, Paulo. Mia ze sob w wizieniu wszystkie swoje narzdzia, a ja pracowaem razem z nim nie dlatego, ebym dostawa od niego choby jedno centavo, ale za t odrobin jedzenia, ktre sam gotowa i mnie te dawa. Potem, byo to w czerwcu, graem kiedy w karty z towarzyszem niedoli i pniej poszedem spa. W nocy wstaem i poszedem do ubikacji, nadeptujc to na jednego, to na drugiego po drodze. Zaatwiam si, a tu widz co byszczy obok muszli klozetowej, gdzie gboko w dole. Obok sta Kogut, taki twardy facet, znany w caym wizieniu, ktry siedzia ju dziesi lat, a mia jeszcze chyba ze dwiecie do odsiadki. - Co to za kawa? - pytam. - Zamknij twarz, sukinsynu, bo zginiesz - I wyciga na mnie n. 491 - Nie bd gupi, tak mnie nie nastraszysz. Co to ma by? - Zamknij si, Otelo! My tdy wyjdziemy. Mieli ju gboko wyduban w ziemi dziur - tak, e czowiek ju by w ni wszed. Bysk, ktry zobaczyem, to bya wieczka, ktr sobie tam w dole przywiecali. - Przedostaniemy si tdy na drug stron pod murem wizienia. - Mylisz, e to naprawd zrobicie? - Pom mi tylko ukry to przed wszystkimi, a zobaczysz, jak wyjdziemy. Poda mi swj n i wycign dla siebie drugi. Z wykopu wyszed drugi facet, zwany Ochroniarzem. By to peda i to on wanie zacz kopa. W czasie tej roboty duo winiw pomagao; jeden dry noem, drugi zbiera ziemi, trzeci j wynosi. Robilimy z niej materace i poduszki i przykrywalimy tak, eby nikt nie zauway. Nasza sala bya co miesic zmywana, a posania wynoszono do odwszenia. Pewno, e tam byo robactwo! Major przychodzi wtedy z kijem

i ostukiwa ciany i podog, eby zobaczy, czy nie ma jakiego podkopu. W przeddzie naszej kolejki do mycia chodzilimy wszyscy z dusz na ramieniu. Kopalimy do pitej rano, bo budzili nas o sidmej. Wtedy ju wikszo winiw z naszej sali wiedziaa, co si wici. Tego ranka, przed sidm, wszyscy zgodnie przysiglimy sobie, e jak kto co wygada stranikom, zginie. Co to by za dzie: kady si tylko rozglda na wszystkie strony. Wieczorem ustawilimy si w szeregu, eby wraca na sal, ale nie wiadomo dlaczego kazali nam zosta. Ju mylelimy, e nas nakryli. Serce mi bio jak szalone, a Kogut gotw by zabi pierwszego stranika, jaki si nawinie. Ale okazao si, e naprawiali u nas wiato i dlatego kazali nam czeka. Kiedy nas wpucili, z miejsca zabralimy si do kopania. Przedostalimy si pod murem na drug stron. Ochroniarz mia i pierwszy. Huy\ Wszyscymy szaleli z radoci. Kogut powiedzia: Pilnuj ich, Otelo, bo te chopaki dostan szau i wszyscy bd chcieli i naraz. Trzeba to robi spokojnie, tak eby nikt si nie skapowa". Trudno byo ich uspokoi, bo kady chcia by pierwszy. Wic stanem i mwi: 492 - Dobra, naprzd. Nastpny. Nastpny. - A wreszcie: Teraz koniec. Mnie nie zostawicie. Teraz na mnie kolej". Wchodzilimy do dziury gow naprzd, twarz w d i z rkoma wycignitymi do przodu, tak eby mc przej pod murem. Wszedem dobrze, ale potem ugrzzem w przejciu. Szarpi si, jak mog, a tu kto mnie apie za nog. Ay, Boe wity, nakryli nas!" Ale nie, by to kolega, ktry przyoy gow do moich ng i popycha. Do dzi nie wiem, kto to by, ale gdyby nie on, nie wyszedbym stamtd, on zreszt te. Ju po drugiej stronie stanlimy naprzeciwko ogromnych drzwi. Dubalimy przy zamku, pki jeden z naszych, zawodowy wamywacz, nie otworzy ich. Ustalilimy zgodnie, e wyjdziemy, jakby nigdy nic. Ale co z tego. Jak tylko drzwi si otworzyy, zupenie jakby usyszeli sygna startowy na torze wycigowym. Wybiegli jak stado koni, a i ja nie zostaem w tyle. Kanonada zacza si, kiedymy byli ze dwie ulice dalej. Jaki oni tam zgiek podnieli! Strzelanina, gwizdki. Jaka kulka przeleciaa koo mnie. - Teraz lemy, compadres - powiedziaem. - Inaczej kiepsko z nami. Jeden z naszych krzykn: - Ay\ Dostaem. Ju mnie maj. - I upad.

Ja, bohater - zawrciem. Nie miaem zamiaru robi z siebie bohatera, ale zawrciem, eby go podnie. - Nie, Otelo, le dalej. Nie bd frajer! Ja ju nie mog i. Kula przesza mu przez plecy i chopak umar mi na rkach. No, to wieczny ci odpoczynek i odpu mi". I wyrywaem dalej. Przede mn znw jaki wizie upad. Skrciem za jaki rg, gdy nagle zapa mnie wizienny fryzjer i przyoy noyczki do garda. - Czekaje, Moises. - I chwyciem go za rk. - Ay, Otelo. Jeszcze troch, a bym ci zabi. Mylaem, e to stranik. - Nie, compadre, ale chodmy. Bieglimy w ciemnoci, przez tory kolejowe, w stron gr. Tam byo nasze zbawienie. Pilimy si do gry, a wszdzie za nami policja i stranicy - wiata puszczali na wszystkie strony. Wbieglimy na drk pomidzy ciernie, ay\ Boe mj, ilemy sobie tych kolcw nawbijali! 493 Trzeba si byo posuwa na czworakach, torujc sobie drog kijem. Jakemy si nareszcie przebili przez ten gszcz i droga otworzya si przed nami, stanlimy, eby nawzajem wycign sobie ciernie. Przez par dni i nocy wdrowalimy tak po caym stanie Veracruz. By akurat okres deszczowy, ulewa taka, jakie tylko w tych stronach si zdarzaj, po prostu strumienie wody leciay. Zbieralimy licie trzciny cukrowej, eby zrobi sobie jak oson od deszczu, ale na nic. Kulilimy si wic, oparci o siebie plecami i drelimy z zimna. Po drodze jedlimy rne owoce - i to nas utrzymywao przy yciu. Byo tu mnstwo drzew mangowych i bananw, guayaba, pomaraczy, cytryn, malta, wszystkie moliwe owoce. Moises mia przy sobie cztery czy pi pesos i w pierwszym mijanym miasteczku napilimy si czego. Potem ju szlimy dniem i noc. Przy wejciu do miasta zatrzymalimy si, eby z kawaka gumowej opony zrobi sobie jakie huaraches. Stopy mielimy popuchnite i krwawice, one ucierpiay najgorzej. Siedziaem obrcony plecami do miasta, a Moises przodem w t stron, tak eby mg widzie, kto wychodzi z miasta, a ja - kto wchodzi. Wycinalimy sobie rzemienie, kiedy nagle Moises mwi: - No, chopcze. Nie ruszaj si ani nie obracaj, ale bd gotw na wszystko. - Poda mi noyczki, a sam wzi w rce brzytw i czekamy. Wyglda na to, e ju po nas. Idzie policja.

Kcikiem oka zobaczyem, e zblia si dwch policjantw i dwch uzbrojonych cywilw. Przeszli koo nas, mwic: Dobry wieczr, seores". Dobry wieczr" - odpowiedzielimy. Adis... adis". Zniknli nam z oczu za zakrtem drogi. W par minut pniej usyszaem odgos odbezpieczanego karabinu. - Uwaaj - mwi. - Robi na nas zasadzk. Lepiej std wyj. Ledwo si ruszylimy, a ju rozleg si pierwszy strza. Ale strzelali nie do nas. Ci ludzie strzelali po prostu do tarczy na drzewie. Ay\ Skd moglimy to wiedzie? Serce uspokoio si wreszcie, bo - szczerze mwic - baem si ju nie na arty. Doszlimy tak a do Oaxaca, gdzie Moises mia znajomego, u ktrego kiedy pracowa. Zastalimy go przy maszynowym uskaniu kukurydzy 494 i da nam obu zajcie, a co mi si jeszcze bardziej podobao - po uszy jedzenia. Kukurydz uskaem ju wczeniej, ale tam nauczyem si sadzi ananasy. W krtkim czasie sadziem ju osiemset do tysica sztuk dziennie, a od tysica posadzonych rolin pacili dziewi pesos. Zamierzaem tu zosta, a zbior do pienidzy na powrt do Mexico City, ale nic z tego nie wyszo z powodu upaw i moskitw. Te przeklte moskity tak mi si day we znaki, e wygldaem jak ulica wybrukowana kocimi bami. Przepracowaem dwa tygodnie i powiedziaem sobie: No, Roberto, ju czas wraca do domu". W tym celu wrciem do Veracruz. A kiedy czowiek pije, to rnych ludzi spotyka. I przy tych, przy ktrych najlepiej by milcza, to wanie najwicej gada. Piem wanie z jednym chopakiem, nieznajomym, i zaczlimy opowiada sobie o naszych wyczynach. A poniewa podobnie jak i on byem wczg i nie miaem pienidzy, wic zaprosi mnie, ebym mu pomg w jednej nieduej robocie, ktr zamierza. Obejrza ju dobrze ten dom i wiedzia, gdzie s pienidze i jakje dosta, i w ogle. Ja miaem tylko wypenia jego polecenia. On mia kra, ja tylko sta na stray. Wzi wtedy trzydzieci tysicy pesos w gotwce, par zegarkw, piercionkw i pistolet. Podzielilimy si tym na play - mnie przypado 14700 - potem kady poszed w swoj stron. Syszaem pniej, e go zapali; mnie take szukali, bo on wypiewa o mnie policji. Wsiadem wic na frachtowiec, ktry zawiz mnie do Gwatemali. Zajechalimy do Chetumal, na samej granicy, i od razu tam dostaem prac na plantacji kawy. W dzie pracowaem, a wieczorami zapraszaem

wszystkich znajomych do lokalu. Przez miesic chodziem po burdelach i barach, fundujc caemu wiatu picie i kobiety. A cho chodziem zawsze do lokali najniszej kategorii, to jednak w jeden wieczr potrafiem wyda wicej ni tysic pesos. Kobiety kosztoway po pidziesit, sto, siedemdziesit pi pesos, a ja fundowaem kademu. W ten sposb rozeszy si wszystkie moje pienidze - waciwie nie moje, tylko te, ktre wziem innym. Tysice zostawiaem w takich lokalach. Daj sowo, sowo mczyzny i sowo wczgi, e byway lata, w ktrych wyrzuciem pitnacie czy dwadziecia tysicy pesos. 495 Kiedy koczyo mi si ostatnie pi tysicy pesos, wsiadem z powrotem na statek pyncy do Veracruz. Miaem wtpliwoci co do tego starego puda i rzeczywicie nie tak dawno poszed na dno, a par osb utono. Z Veracruz do Mexico City najatwiej dojecha pocigiem. Cho byem bogaczem z kieszeniami penymi pienidzy, pojechaem, jak zwykle, za jedyne pidziesit centavos. Ot zawsze robiem tak, e za trzydzieci centavos kupowaem bilet pierwszej klasy na autobus jadcy do dworca. Potem za dwadziecia centavos braem peronwk i dostawaem si tam, gdzie zajedaj pocigi. W tumie pasaerw wsiadaem do pocigu. Wiedziaem, e jak tylko pocig ruszy, bd sprawdzali bilety, wic szedem do drzwi, wydostawaem si pomidzy wagony, a stamtd wdrapywaem si na dach. eby nie marzn, szedem z dachu na dach, a dochodziem do lokomotywy, ktra miaa na dachu wentylator, skd wydobywa si ciepe powietrze. Spokojnie tu i nikt czowiekowi nie przeszkadza. Spytajcie kadego, kto si na tym zna. Ale czasem podrowaem te pod wagonami towarowymi. Maj one na dole takie prty, jakby specjalnie dla wczgw. Kadzie si desk na tych prtach i podruje luksusowo. Tym razem wanie tak jechaem do domu. Zajechaem do Mexico City okoo sidmej rano i cay dzie spdziem w domu, czekajc na tat. Manuel i siostry wci mnie wypytywali, ale ja nie chciaem nic mwi, pki ojciec nie wrci do domu. Przyszed wreszcie, bardzo powany. - Wrciem, tata. - Kiedy przyjecha? - Dopiero dzisiaj. - Jak si wydostae na wolno? - Przekonali si, e nie byem winny - skamaem, bo nigdy nie po-

trafiem ojcu prawdy powiedzie. - Przekonali si, e to nie bya moja wina, i wypucili mnie. - Zobaczymy, czy si teraz wemiesz do roboty. Jeste ju dorosym mczyzn i musisz solidnie pracowa, nie jaki tam miesic czy dwa, a potem trzy odpoczywa. 496 Niestety, taki wanie byem. Pracowaem, pki nie poczuem troch pienidzy w kieszeni, a potem rzucaem prac. Tym razem nawet si nie zaczem rozglda za robot, pki nie wydaem razem z kolegami moich piciu tysicy pesos. Potem wrciem znowu do przycinania szka przy wyrobie luksusowych kandelabrw. Ca robot wykonywalimy rcznie: cicie krysztau, wykrawanie, wygadzanie. Umiaem w tym fachu tyle, e mgbym zosta maestro, ale nigdy nie chciaem by niczym innym tylko robotnikiem, eby nie mie wadzy nad ludmi ani odpowiedzialnoci. Chciaem robi tylko to, co mi ka, mie ustalon prac i na tym koniec. Praca skromnego robotnika ma jeszcze t dobr stron, e czowiek ma czyste sumienie, moe spokojnie je i spa, nic ani nikt go nie gnbi, nie ma powodu robi sobie adnych wyrzutw. I moe, jak si jest skromnym, to si nie ma ambicji ani zachannoci. Wystarcza czowiekowi nadzieja, e dziki uczciwej i wydajnej pracy wydostanie si kiedy z tych dow, w ktrych yje. Mogem nawet zaoy wasny interes i dorobi si czego, ale wanie kiedy zaczem o tym myle, rczny wyrb eleganckich kandelabrw zacz zanika na rzecz towarw masowej produkcji. Poza tym straciem prac, bo wdaem si w bjk. Byem do skutecznie zalany tego dnia, bo to by wanie Nowy Rok. Nie przepadam za napojami wyskokowymi; jak pij to czy tamto, to zawsze bez adnej przyjemnoci, ale c, cign. Nawet nie ma o co pyta. Piem wszystko! Ot od niepamitnych czasw bya pomidzy chopcami z Casa Grande i chopakami z ulicy Piekarskiej dawna wrogo. Jak si zacza ta bjka, trzech tamtych rzucio si na mnie. Wziem si ostro do bicia, kiedy kto nagle waln mnie z tyu. Nie pamitam, ebym kiedy tak mocno oberwa. Upadem i zaczli mnie kopa w ebra i po nogach. Nie dawaem si, ale nie mogem si jako obroni. Najbardziej zabolao mnie to, e caa moja banda widziaa dobrze, co si dzieje, i zostawili mnie na pastw losu. To niby nie jest obowizek,

ale ja przecie niejeden raz potrafiem si wmiesza do bjki, eby ich obroni. A ci nic! Na oczach chopcw i dziewczt z naszej vecindad 497 zostaem tak strasznie pobity, tyle si wstydu najadem. I to nie przez adnych zabijakw, wcale nie! Te chopaki strasznie si przejy, gdy si dowiedziay, e ja zawsze si mszcz. Raz to przez p roku szukaem jednego faceta, ktry mnie zdzieli, kiedy byem zbyt pijany, eby si z nim bi. Ukrywa si, a zanim wyszed z domu, wysya on i teciow, eby wypatrzyy, gdzie jestem. Niejeden dzie pracy opuci przez to, e czekaem na niego za rogiem ulicy. Prawie ju o nim zapomniaem, kiedy spotykam go nagle na jakich imieninach. Jose zobaczy mnie, przycisn si do ciany, chciaby si gdzie w kcie schowa. Pniej opowiada mi: - Ay, Negrito, gdy zobaczyem, e wchodzisz, to - powiem ci szczerze - a si nogi pode mn ugiy! Przysiga mi, e gdyby wiedzia, kto ja jestem, nigdy by si nie omieli mnie uderzy. eby mi okaza, jak bardzo mu przykro, ofiarowa mi zapalniczk, ktr dosta od swojej ony na imieniny. Potem przysza do mnie jego ona i caa jego rodzina, ludzie, ktrych znaem od dziecka, i wszyscy chcieli ze mn rozmawia, a skutek by taki, e po chwili pilimy ju razem piwo, obejmujc si ramionami. Ale z chopakami z ulicy Piekarskiej to zupenie inna sprawa. Jak mnie pobili, to przez tydzie potem piem tylko wod selcersk i kadem si do ka, eby nabra si i mc si z nimi porachowa. No i porachowaem si, a jeden z nich dosta ode mnie noem. By to tylko przypadek, bo nikomu nie chodzio o takie historie. Zadranicie, nic wicej, ale ile o to byo szumu. Caa rodzina przyleciaa do mnie, wezwali policj. Nigdy w yciu nie uciekaem przed wrogiem, ale z policj miaem ju dowiadczenie, wic nawiaem. I ucieczk mona wygra walk" - mylaem sobie. Tym razem wyldowaem a w Teksasie, gdzie spdziem par tygodni. W tym czasie dowiedziaem si, e Antonia, moja wielka mio, yje z Francisco i ma z nim dwoje dzieci, ale ju mnie to nie obchodzio. Moje uczucie do niej przygaso, cho i teraz, jak j zobaczyem w Casa Grande, to si bardzo ucieszyem. Francisco by ndznym typem, lata 498 za innymi kobietami i nawet nie dawa jej pienidzy na codzienne wy-

datki. Moja siostra zasugiwaa na co lepszego. Za to z duszy i serca cierpiaem, kiedy dowiedziaem si, e Consuelo zesza na z drog i opucia dom. Miaem cztery siostry, a adna z nich nie sprawia mi tej radoci i zaszczytu, ebym j zobaczy w biaej sukni lubnej. Prawda, e ojciec wyrzuci Consuelo z domu, ale moja siostra bya na tyle inteligentna, e powinna wiedzie, e jako kobieta nie moe dlatego tylko lecie zaraz za jakim tam... jak mu tam byo. Nie j jedn ojciec wyrzuci, mnie take, a ju najczciej wyrzuca Manuela. Ale jako kobieta powinna bya umie i to znie, i odzywa si do ojca grzecznie, bardziej jak do przyjaciela ni jak do ojca, a ja jestem przewiadczony, e by jej posucha. Wic nie ma prawa wini go za to, co si z ni stao. I znowu zaczo si dla mnie szukanie. Szukaem ich, to znaczy Consuelo i Maria, wszdzie. Poszedem nawet na lotnisko, bo mi mwiono, e on tam pracuje. Chwaa Bogu, em go nie znalaz, bo przywlkbym go z tego lotniska a do Casa Grande, eby si tam z nim porachowa. Pniej, kiedy ju byo po wszystkim, Consuelo powiedziaa mi, e go nie kochaa, ale posza za nim z rozpaczy. - Ay, bracie - mwia mi - nie ma co gada, le tego biedaka traktowaam. Cay czas graam z nim jaki teatr i widz teraz, jaka byam dla niego niesprawiedliwa. Naprawd moja siostra to szlachetna natura, bo przyznaje si do swoich win, cho troch pno. Pomyle tylko! Nie wiedziaem wcale, e ten pijaczyna Jaime by jej novio, pki nie wyjechaa z Mariem, ktry ju by lepszy od tego pierwszego. Rzuci nawet dobr prac i wszystkie swoje sprawy przez moj siostr. Myl, e gdyby duej yli ze sob, toby do czego doszli. Marta pokcia si z Consuelo i pojechaa do Acapulco z jednym mczyzn, Baltasarem, moim, e tak powiem, nowym szwagrem. Nie wiedziaem nic o tym, pki nie wrciem do domu, bo wtedy przyszed od niej list. Jak tylko ojciec dowiedzia si adresu Marty, posa mnie do Acapulco z rnymi jej gratami. Tym razem jechaem jako pasaer z biletem, bo wiozem cik wann, pen talerzy i ubra. Wyjechaem nocnym autobusem i rano byem na miejscu. 499 Wsadziem wann na rczny wzek i wspinaem si pod gr, ku ulicy, gdzie mieszkaa siostra. Nagle patrz, ona schodzi w d z koszykiem, idzie na targ. Ju miaem zagwizda, ju nabraem powietrza, ale patrz - ona jest w ciy. Wypuciem powietrze i stanem jak wryty.

Ale tak si ucieszyem na widok mojej siostrzyczki, e nic wicej mnie ju nie obchodzio. - Jak si masz, Marta? - Braciszku! Ty? Jakim cudem? Kiedy przyjecha? Przywitalimy si i wzia mnie do domu, ebym pozna Baltasara. Szczerze powiem, wyda mi si do parszywy. Podobny by do wielu typw, z ktrymi musiaem si bi. Nie robi wraenia odwanego, raczej bezczelnego i gotowego na wszystko, co mogoby si midzy nimi zdarzy. By na bosaka, koszul mia rozpit, tak e wida byo nagie piersi. W jednym uchu nosi may zoty kolczyk, przez ktry musia mie niejedn nieprzyjemno ze strony meksykaskich mczyzn. Wytumaczy mi, e nosi go, bo lubowa to Najwitszej Pannie. Buda Baltasara miaa brudn podog, kiepski dach i ciany byle jak sklecone z desek. Kuchenka bya mniejsza ni ubikacja, a naftowy piecyk strasznie brudny. Wszystko tu byo naprawd bardzo ubogie. Poprosiem Baltasara o wyjanienia, a on mi opowiedzia, e pozna moj siostr w Mexico City, gdzie pracowa w piekarni, i e wiedzia o jej creczkach, kiedy j namawia, eby z nim wyjechaa do Acapulco. Kaza Marcie napisa do ojca, ale ona przez pierwszy miesic nie chciaa, bo baa si, e my, jej bracia, pjdziemy na Baltasara z noami. - Nie - mwi na to - o tym nie ma mowy. Nie jestem noownikiem, cho, co prawda, kady brat byby w takim wypadku zy, moe nie? Jak usyszaem, e Baltasar jest rzenikiem, pomylaem sobie w duchu: Ach, ty gwniarzu, dobrze zrobiem, e wziem ze sob n". Nie szukaem okazji do bjki, ale byem uzbrojony i gotowy odpaci mu w razie czego piknym za nadobne. Ale on zachowywa spokj, wic i ja take trzymaem nerwy na wodzy. Opowiada mi o swojej licznej rodzinie - z dwiema matkami i z dwoma ojcami, ale on nie trzyma si z nimi blisko. 500 _ Nie chc im zawraca gowy - powiedzia. - Ostatecznie oni mi nic nie daj, wic i ja nic dla nich nie mam. Zdawao mi si, e siostra i jej dzieci s spokojne i zadowolone. Cho Baltasar pi, Marta miaa zapewnione pienidze na codzienne wydatki, bo posya j, eby odbieraa jego wypat, a z rzeni codziennie przynosi do domu miso. Marta zarzdzaa pienidzmi - to byo dla mnie co nowego: Meksykanin proszcy on o pienidze na przejazd autobusem

albo par centavos na papierosy czy co do picia. Ale jednoczenie stwierdziem, e to dobry pomys. A przede wszystkim musiaem przyzna, e Baltasar okaza si czowiekiem szlachetnym - w kocu przyj Mart z trojgiem dzieci - cho byem przekonany, e i ja bym to samo potrafi. Utrzymywa on i dzieci tak, jak on to robi, to dla mnie nie byoby nic trudnego. Nie baem si kobiet ani maestwa, ale nie miaem ochoty si wiza. Rodzina wci mi powtarzaa, e powinienem si oeni, ale ja wiedziaem, e jak mao kto potrafi si wymiga od obowizkw i e kobieta nie byaby ze mn szczliwa. Nie byem a takim bydlciem, eby zmusza kobiet do ycia ze mn, ani te nie spotkaem kobiety godnej tego, eby si z ni oeni. Gdybym by ajdakiem, mgbym wykorzysta dwie czy trzy mode panny, ale nigdy im nic zego nie zrobiem, nawet moim novias. Zadawaem si tylko z prostytutkami, a take z dwiema czy trzema matkami, ktre nie yy ze swoimi mami. To zaspokajao moje potrzeby. Dzieci nigdy nie miaem, przynajmniej nic o tym nie wiem, bo braem tylko kobiety niepodne. Pody ze mnie typ, ale jeli chodzi o te sprawy, to zawsze byem mczyzn. Jak tu si u nas mwi, potrafiem kadej dogodzi, cho mnie to nieraz mczyo. Brzydki jestem jak noc, a przecie kobiety we mnie gustuj. Dwie czy trzy dziewczyny byy przeze mnie nieszczliwe, ale wolaem zrobi im bolesny zawd, ni eby miay cierpie przeze mnie cae ycie. Nie lubi nikomu wyrzdza w tych sprawach krzywdy, bo sam nie mog cierpie, eby mnie kto tak krzywdzi. Jednej rzeczy nigdy nie znosiem - eby novios nawzajem si oszukiwali. Jakie to dziwne! Sam przecie kami jak najty, a jeli chodzi o zrobienie czego zego, to nikt si ze mn nie moe rwna. Zawsze 501 byem czarn owc, zaka, nic dobrego nie umiaem robi. No, moe niezupenie, bo gdybym by w stu procentach zy, to ju lepiej, eby mnie kto zastrzeli. Tacy ludzie nie zasuguj na ycie. No, a jeli chodzi o mio, to po prostu nie znosz ani sam oszukiwa, ani eby mnie oszukiwano. A wanie w mioci ludzie najczciej posuguj si kamstwem i oszustwem. Z Baltasarem bardzo dobrze si zgadzalimy. Zaraz mi zacz mwi na ty" i przez to czuem si z nim swobodniej. Sam si ofiarowa, e mi pokae cae Acapulco. Chodziem z nim do rzenika, do kina i do cantinas. Prawd mwi, gdzie tylko szed, to mnie ze sob bra.

Raz wieczorem zachciao mi si piwa. - Ale chodmy gdzie tam, gdzie mona potaczy albo gdzie jest jaka sinfonoa, bo nie lubi lokali ponurych jak jakie kostnice. - Dobrze - on na to. - Chodmy wobec tego do zone, gdzie pracuje moja siostra. - Twoja siostra? To czym ona jest, ta twoja siostra? Bo zone to ta dzielnica, gdzie s same prostytutki, wic byem ciekaw jak nie wiem. Czy to moliwe, eby... - Chod, to zobaczysz. Uspokj si, to niedaleko. Marta wie, e mam siostr, ktra tam pracuje. Luisa jest jedn z najprzyzwoitszych kurw u nas, ale nieczsto j widuj. Przyszlimy wic na miejsce i Luisa - jak na taki lokal - wygldaa zupenie niele. To znaczy, powiedzmy, e ciao miaa nie bardzo zniszczone. Siedziaa z nami, pilimy piwo za piwem. Musiaem za to wszystko zapaci, razem z dodatkow opat za towarzystwo Luisy. Baltasar nagada jej, e pije z wasnym bratem i szwagrem i kae sobie paci. Ale ona powiedziaa: - Bracie, musisz to zrozumie, to przecie moja praca. Jeli nie chcesz, ebym tu pracowaa, zapa, eby mnie std pucili! No, wic ja wycignem pienidze i wyszlimy. W czasie tych moich pierwszych odwiedzin u Marty nie siedziaem w Acapulco duej ni trzy dni, bo krpowaem si jada u nich. Poza tym pracowaem w tej fabryce i nie chciaem tej roboty straci. Poegnaem si wic i wrciem do Mexico City. 502 Byo to najlepsze zajcie - ta fabryka - jakie kiedykolwiek miaem. Naprawd lubiem t prac. Za osiem godzin pacili mi dwanacie pesos dziennie i dawali na rok trzy dni urlopu. Pracowao nas tam okoo czterystu i wszyscy musielimy zapisa si do zwizku. Nigdy przedtem nie naleaem do zwizku i musz powiedzie, e to czyste kpiny. Nigdy mnie nie wezwano na adne zebranie, nie wiedziaem nawet, gdzie mieci si zarzd. Nie zadali sobie nawet tego trudu, eby nam to powiedzie. Ale cign co miesic piciu pesos, bo tyle si naleao, nigdy nie zapomnieli. A polityka to znowu jedna ogromna komedia, bo tacz w niej miliony pesos - miliony na roboty publiczne, miliony na to czy owo, ale to wszystko tak po wierzchu, eby ukry te miliony, co id do kieszeni biurokratw. Nie znam si na polityce, ale wszystkie te historie z kampa-

niami wyborczymi i z wyborami to taka komedia, e nie wiem, dlaczego ludzie u nas, w Meksyku, godz si na to. Tu wybory nie s wolne, bo z gry wiadomo, kto bdzie prezydentem. Nie uwaam, ebym duo wiedzia o wolnoci, poza tym, e sam byem wolny przez cae ycie i robiem zawsze to, na co miaem ochot. Ale jak pracowaem w fabryce, to ju nie byem wolny, bo zmuszali mnie, ebym si zapisa na list gosujcych, i rozsyali oklniki, w ktrych bya mowa o tym, e musimy gosowa na parti rzdow. Gosowanie jest tajne, ale grozili nam trzydniowym zawieszeniem w pracy, jeli nie bdziemy tak gosowa. Dla mnie to ju si nie zgadza z zasad wolnych wyborw. To jest przeciw konstytucji, ale dziwi si tu nie ma czemu. Szczerze powiem: nic mnie nie obchodzi, ktry kandydat przejdzie, bo i tak kady bdzie okrada nard. Tego roku, kiedy pracowaem w fabryce, biem si tylko trzy razy. Mieszkamy w takiej dzielnicy, e nie mona si nie bi. Ale nie chc si std wyprowadzi, chyba e mnie na ramionach wynios. Tak odchodz bohaterowie i nieboszczyki. Pierwszy raz biem si o parti pokera z trzema chopakami z ulicy Blacharskiej. Wszyscy bylimy na p zalani, a ju szczeglnie ja, bo alkohol silnie na mnie dziaa. Sam uwaam, e wietnie si wtedy biem. Zwaliem wszystkich po kolei, a mieli do. Wszyscy czterej 503 pozostalimy dobrymi kolegami. Tak tu u nas dawniej bywao, teraz te zasady id w zapomnienie. Drugi raz zaatakowaa mnie jaka banda, kiedy noc szedem z jednym znajomym, Miguelem, niedaleko targu. Miguel uciek i zostawi mnie na pastw piciu facetw. Wypiem tego dnia i nie mogem dobrze si broni. Pocili mi gow i tak podbili oko, e napucho do wielkoci pomidora. Warga mi wprost wisiaa, tak bya rozcita; trzeba byo zaoy sze szww. Nie szukaem sam tej bjki, mimo to zostaem zwymylany przez ojca i Manuela. Trzecia bjka bya najgorsza. I jej te sam nie szukaem, zostaem do niej zmuszony. Rozmawiaem sobie cakiem przyjanie z paczk kolegw o jednym bokserskim meczu. Podeszo trzech policjantw i ka si nam rozej. - Czy to czowiek nie moe porozmawia na ulicy - pytam - eby mu nikt nie przeszkadza? Jestemy w wolnym kraju. - Nie, nie jestemy w wolnym kraju - mdrzy si tamten. - Rozej

si, bumelanty, i to szybko. - Dobrze, nie popychajcie, sam umiem chodzi. Wtedy oni chcieli mi wlepi mandat, dwadziecia pi pesos, a ja z kolei nie chciaem im nic da, jasne, nie? Miaem przy sobie dwadziecia dziewi pesos i podaem je znajomemu: - Prosz ci - mwi - we te pienidze, bo ci panowie chc mnie, zdaje si, obrabowa. Sysz: Zamknij si!" i bach! - jeden z tych glin przyla mi swoj pa, tak z twardej gumy. Jak czowieka bij, to nie zaraz zaczyna krwawi, dopiero jak go ju cakiem zwal z ng. Czowiek krwawi w rodku. Taka mnie zo wtedy porwaa, no, zupeny sza, e skoczyem na nich. A oni wtedy zaczli mnie wali paami i grzmoci, popychajc mnie jeden do drugiego jak pik. Kopali mnie te tak, e wszyscy myleli ju, e mnie wykoczyli. Uszkodzili mi ebra i czaszk, a od jednego mocnego kopnicia miaem wykrcone kolano. Jeszcze zamali mi ko w nodze. Ssiedzi tymczasem zawiadomili moj rodzin. Consuelo i Manuel wyszli z domu i zaczli si kci z policjantami. Koledzy i ssiedzi cay czas 504 krzyczeli na nich, eby mi dali spokj, ale aden z nich si nie wmiesza, ani jeden. Dwa czy trzy razy tak mnie zawiedli przyjaciele. Jak ja widz, e ktry jest w biedzie, nawet jeli przedtem tyem si do mnie odwraca, wszystko zrobi, eby mu pomc. A oni tylko patrzyli. Tak to jest. Policja mnie wtedy nie zabraa - zostawili mnie tam, na ziemi. Brat i siostra wzili mnie do takswki i zawieli na komisariat, eby zoy skarg, ale nic tym glinom nie zrobili. Trudno si wic dziwi, e mam wanie takie zdanie o sprawiedliwoci u nas. Daj im peso, bdziesz mia sprawiedliwo. Dugi czas potem nie mogem przyj do siebie. Straciem cakiem werw i od tej pory naprawd staraem si unika awantur i bjek. Wielu ludzi sdzi czowieka po tym, jak si bije. Widz, e wyciga pistolet albo n, i wtedy mwi: O, to jest mczyzna. Nie cofnie si przed niczym i przed nikim". Ja nie tak sdz czowieka. Prawdziwy mczyzna to dla mnie ten, co sam jest uczciwy, a yciu patrzy miao w twarz - patrzy w twarz rzeczywistoci i nie cofa si przed ni. Sdz czowieka po jego czynach. Jeeli potrafi stawi czoo yciu i swoim obowizkom, to dla mnie jest mczyzn - jednym sowem, prawdziwy mczyzna to kto taki jak mj ojciec.

Wedle mojego zdania mczyzna, co tylko podzi dzieci, a nie przyjmuje obowizkw, ktre za tym id, nie zasuguje na to, eby y. Ten przeklty sukinsyn Crispin to wanie taki typ. Zapomnia zupenie o swoich crkach i tylko raz na rok przysya jaki prezent. Lepiej dla niego, eby nie przychodzi do domu, bo jak przyjdzie, nie wiem, ktry z nas dwu zostanie przy yciu. Przykro mi to mwi, ale i mj brat okazuje brak poczucia odpowiedzialnoci pod tym wzgldem, cho robi co mg, eby doj do czego i zapewni swoim dzieciom przynajmniej to, co najniezbdniejsze w yciu. Nasz ojciec dawa mu dobry przykad, wic nie rozumiem, dlaczego Manuel tak zaniedbywa swoje dzieci. Wydaje mi si, e ycie mojego brata byo nieudane i nieszczliwe. Jest bardziej wyksztacony ode mnie, a inteligentniejszy nawet od Consuelo. A jak umie opowiada - sawny jest z tego, bez niego nie uda si adne przyjcie. A mimo wszystko tyle lat ycia przemarnowa. Ja te nie zrobiem wiele dla mojej rodziny, ale 505 dla Consuelo, Marty, Manuela, ojca, dla moich bratankw i siostrzenic oddabym ostatni kropl krwi. Rodzina zajmuje pierwsze miejsce w moim sercu. Najwiksze marzenie mojego ycia to poprawi jej warunki, gdybym mg to zrobi, uczciw drog. Nigdy mnie nie obchodzio, eby sobie ycie jako lepiej urzdzi, tylko im. Najwikszym moim pragnieniem jest, ebymy tworzyli jedno. Ale od kiedy umara nam matka, nasz zamek poszed w gruzy, zwaliy si jego fundamenty, a on sam run na ziemi. Kiedy umara ona Manuela, dziemi zaja si Delila. Ojciec by z ni, zdaje si, bardzo szczliwy, a ja lepiej si z ni zgadzaem ni z poprzedni macoch, Elen. Delila zasuya sobie na pomnik w moim sercu za uczciw prac, za to, ile z siebie dawaa, opiekujc si moimi bratankami i bratanicami. Nikt z nas, nawet Manuel, rodzony ojciec tych dzieci, nie zrobi dla nich tyle. Szanowaem j za to i dlatego tak auj tego, co si stao. Nie chciaem jej uderzy, ale sama mnie do tego zmusia. I jestem przekonany, e zrobia to naumylnie. Jednego dnia piem piwo z moim znajomym Danielem, kiedy wpada z paczem mj bratanek Domingo. - Co si stao, synu? - pytam. Okazuje si, e nabi go Geofredo, syn Delili. To ju si nieraz zdarzyo i nigdy nic na to nie mwiem, cho zawsze byem zy. Poszedem poskary si Delili, a potem daem mojemu bratankowi pewn

rad: - Nie bd gupi, synu. Mwiem ci ju, eby si nikomu nie dawa nabi. - Wanie - Delila na to - rb tak, powiedz mu, eby wzi n i waln Geofreda w brzuch. Zawsze uczysz go bi si i oddawa innym. To prawda, e uczyem po trochu moich bratankw obrony osobistej, ale tylko piciami, goymi rkami - tego, czego musi si nauczy kady mczyzna. Tym razem powiedziaem Domingo, eby si nie odzywa do Geofreda i si z nim nie bawi. Delila suchaa tego, a wreszcie mwi: - Dosy mam ju tego twojego gldzenia. O co ci chodzi? Gadaj ju raz i skoczmy z tym. Krzywo patrzysz na to, e yj z ojcem? 506 - Suchaj, Delila, po co miesza tu rzeczy, ktre nic do siebie nie maj? Przecie mwimy o dzieciach. Ale ona dalej: - Jeeli nie chcesz, ebym ya z twoim ojcem, to czemu nie dasz mu tego, co ja mu daj. Tego ju byo za wiele dla mnie, wic j ostrzegem: - Lepiej si zamknij, bo to si moe le skoczy. - Dla mnie si le nie skoczy. C ty sobie mylisz, kto ja jestem? To ty jeste dla mnie gupi frajer! Wtedy j uderzyem, a ona na mnie skoczya. Bia si cakiem niele i musiaem da jej cztery czy pi razy. Hamowaem si, bo - po pierwsze - bya kobiet, po drugie bya w ciy, a po trzecie bya on mojego ojca. Drapaa mnie po twarzy i rkach, wic musiaem j zapa i przytrzyma. W pewnej chwili przewrcia si i pocigna mnie za sob. Upadbym na jej brzuch, ale w por si zatrzymaem, przyklkem nad ni i trzymaem j za rce. Dzieci poleciay do restauracji woa Manuela. Kiedy przyszed, ju si troch uspokoiem, ale Delila opowiedziaa mu, e przyszedem do domu nieprzytomny po marihuanie, e cignem j za wosy po podwrzu i wyrzuciem za drzwi. To byo kompletne kamstwo, bo cignem j tylko za rce. Manuel nawet mnie nie spyta, jak sprawa wyglda z mojej strony, tylko zacz mi wymyla i ublia. Bolao mnie to, bo przecie ja tylko prbowaem broni jego dzieci. Nie powinien w tym wypadku tak sztywno trzyma si sprawiedliwoci. Nie czekaem, eby ojciec wrci do domu. Poszedem do Ramona po troch pienidzy i wyjechaem do Acapulco.

Marta i Baltasar zapraszali mnie, ebym przyjecha jeszcze kiedy ich odwiedzi, ale nie myl, eby mnie tak prdko oczekiwali. Znw zauwayem, e Baltasar, gdzie tylko idzie, wszdzie mnie ze sob zabiera. Chod, idziemy" - mwi zawsze, jak si szykowa do wyjcia. Uwaaem to za co zwykego i w dobrej wierze szedem z nim. Dopiero duo pniej zorientowaem si, e mj szwagier jest o mnie zazdrosny i podejrzewa mnie o co ze swoj wasn on. 507 Tym razem rozgldaem si za prac. Baltasar wci mwi, e pogada z tym albo z tamtym, ale nie myl, eby rzeczywicie z kim rozmawia. Gdybym mia prawo jazdy, mgbym dosta prac jako kierowca ciarwki. Nie mam w tej chwili prawa jazdy przez t histori z wizieniem. Musiabym zaoszczdzi piset pesos, eby wykupi mj protok i zniszczy go, zanim bym si zacz ubiega o prawo jazdy. Tu u nas, z pienidzmi mona zrobi, co si chce! Gdybym mia prawo jazdy, miabym si ze wszystkiego. Odkd si nauczyem prowadzi, czuj, e co wicej mi si od ycia naley. Chciabym co robi w zwizku z samochodami, pracowa w handlu samochodami albo na parkingu, albo by szoferem. Gdybym si mg dosta do szkoy zawodowej, wyuczybym si na mechanika pierwszej klasy. O mao co nie zwizaem si tam, w Acapulco, z jedn dziewczyn. Waciwie bya to matka po lubie kocielnym, do tego z dzieckiem i mem, ale bya taka moda i adna, e od razu j polubiem. Bya dla mnie bardzo mia i jednego dnia spytaem j tak artem, czyby nie pojechaa ze mn do Mexico City. Powiedziaa, e tak, jak tylko zechc: ni mniej, ni wicej. Ale nie bylimy wtedy nawet novios\ Cho ona bya nie od tego, ja si nie omieliem z ni zada, bo - po pierwsze - siostra bya pod bokiem, a po drugie - ona bya po kocielnym lubie. Gdyby braa tylko cywilny lub, no, to byoby co innego. Baltasar proponowa mi swoj drug siostr: - Taka jest ciemna na twarzy jak ty - mwi - ale naprawd adna z niej dziewuszka. Widziae Luis? No, to ta jest modsza i jeszcze fajniejsza. Zaatw sobie to prawo jazdy i zamieszkaj tu, w Acapulco. Nie musisz bra z ni lubu. Jeli nie bdziesz chcia mojej siostry, moesz mie jeszcze Melani! Nigdy nie wybraem si obejrze tej dziewczyny, ale czasem Baltasara nazywaem podwjnym szwagierkiem. Nigdy nie uwaaem, eby by on zym czowiekiem, ale przey

w swoim yciu rwnie duo jak ja, a dwch takich niepoprawnych awanturnikw nigdy sobie nawzajem tak cakiem nie dowierza. Marta bya midzy nami zawsze jak ciana nie do przebycia. Mona sobie wyobrazi, jak si czuem, kiedy Baltasar opowiada mi, e mia ze trzydzieci 508 kobiet, a niektre z nich byy matkami jego dzieci. I rzeczywicie spotkalimy kiedy na ulicy jedn z jego byych on. Zatrzymaa go i mwi: - Suchaj, ty ptaku, nie przynisby mi wieych flakw? Mijalimy kilkoro jego dzieci bawicych si na ulicy. Mwi, e Marta o wszystkim wie i nie ma mu tego za ze, ale ja od tego czasu nie lubiem Baltasara. Nie wierzyem mu. Moe przecie z Mart zrobi to samo, co z tymi wszystkimi kobietami. Nigdy ani jemu, ani mojej siostrze o tym nie mwiem, bo po co miaem si midzy nich miesza. Pobyem u nich par dni, a moe to byo par tygodni, ale Mexico City strasznie mnie cigno i chciaem tam wraca. Brakowao mi caego ssiedztwa, mimo e wszystko robio si tam coraz gorsze, coraz bardziej zepsute. Ale tam czuem si jeszcze kim, czuem ludzki szacunek, ktry okupiem sobie si wasnych pici. I byem szczeglnie przywizany do tych miejsc, dlatego e moja matka tam umara. I ja take umr tam kiedy, moe jutro, bo nigdy tych stron nie opuszcz. Wic po pewnym czasie mwi do Marty: - Wiesz co, siostrzyczko? Pojad do domu. - Po co masz wraca? - ona na to. - Z Delil si pobie i nie oczekuj, eby tata ci dobrze przyj. Wiesz, jaki on jest. - No c, siostrzyczko, od pierwszej chwili, kiedy j walnem, ju zaczem aowa. Ale co si stao, ju si nie odstanie, nie ma na to rady. Jad tam tylko po to, eby si rozejrze. Wrc niedugo, przysigam ci, jak Boga kocham. Prbowaa mnie od tego odwie, ale ja jak dostan bzika na punkcie podry, to jestem uparty jak osio. Nikt mnie wtedy nie zdoa powstrzyma. Marta znaa ju moje usposobienie, wic poyczya mi tylko peso, ebym dosta si na szos, skd podjechaem jako do stolicy. Przyjechaem z pustymi kieszeniami, wic zaszedem do Ramona. Nigdy nie chodz do Ramona po pienidze, chyba e jestem ju w ostatniej potrzebie, w rozpaczliwym pooeniu, a on nie daje nikomu na pikne oczy, trzeba wszystko odpracowa. Ten czowiek by zawsze gr nad takimi jak ja, co miewaj kradzione rzeczy. By jaki mciwy i chcia nas

wykorzysta. Mia tysic pesos, zdobytych przy mojej pomocy, ale jak 509 przyszedem do niego po poyczk, zawsze mwi, e nie ma z czego poyczy. Chyba gdybym chcia zarobi par pesos - zawsze mia dla mnie jak delikatn robot, na przykad dostarczy kradzione wagi albo przynie zwdzone radio, albo ukra co, czego akurat domaga si klient. Nie prosiem go nigdy o wiksz poyczk ni dwadziecia pesos, a za przysug, jakiej ode mnie chcia, mogem wyldowa w wizieniu. Kiedy wrciem z Acapulco, syn Ramona, ktry poszed w lady ojca, powiedzia mi: - Suchaj, Roberto, potrzeba mi paru radiowych anten do samochodw, klient sobie yczy. Namyliem si i mwi: - Musz mie troch pienidzy, wic poycz mi rower, to si przejad do Lomas i zobacz, co by si dao znale. Byo to nietrudne zadanie, ale zaraz przy pierwszej antenie, ktr chciaem zdj z samochodu, miaem pecha. Strasznie si mocno trzymaa, cho j szarpaem we wszystkie strony; zanim mi si j udao oderwa, skaleczyem si mocno w palec. Niech to wszyscy diabli! Jeszcze si zakrwawi przez takie gupstwo!". Zy byem na siebie. Szybko wrciem, oddaem t anten i dostaem za ni dziesi parszywych pesos. Palec zawinem sobie w kawaek gazety podniesiony z ulicy, ale rana wci krwawia. Poszedem do ciotki, ktra przemya j przegotowan wod i wod utlenion i zabandaowaa. Mieszkaem u niej, bo ojciec wci si na mnie gniewa i nie chcia mnie widzie pod swoim dachem. Powiedzia mojemu bratu, e po tym, co zrobiem Delili, nie moe mi przebaczy, i e nigdy ju wicej nie chce mnie oglda. Ojciec by dla mnie wszystkim i kiedy mi to powtrzyli, wiat mi si zawali. Nastpnego dnia, 25 czerwca 1958 roku, przysza odwiedzi moj ciotk pewna dziewczyna, Antonia (ale nie moja przyrodnia siostra). Znaem t Antoni od lat. Mieszkaa z matk i brami w najgorszym Przekltym Miecie w naszej dzielnicy. Oczywicie dopiero duo pniej przypomniaem sobie, e jej zachowanie nigdy mi si nie podobao. 510 To bya jedna z takich, co to stoj na rogu ulicy i gono, poufale rozma-

wiaj z chopakami. Z pewnoci nigdy nie przychodzio mi na myl, e to ona bdzie moj kobiet. Antonia przysza wczenie rano, wosy miaa jeszcze nieuczesane i brudn sukienk. Nigdy nie lubiem niechlujnych kobiet, ale byo w niej co, sam nie wiem dokadnie co, pocigajcego. Niezalenie od fizycznego podania podobaa mi si w niej uprzejmo. Ciotka nas zapoznaa, a Antonia od razu mi powiedziaa, e ma dobre rce do leczenia ran i e wygoi mi bardzo szybko ten palec. Leczya mnie wic, trzymajc moje rce w swoich i pytajc, czy mam on. Potem zacza skary si na swojego ma: - Psie ycie mam przez niego - mwia. - Ale dlaczego? - Po raz pierwszy syszaem, eby kobieta tak si skarya. - Ach, dlatego e mieszkamy z teciow i wszystko, co zrobi, jest zawsze le. Nie daje mi wicej ni dwa, trzy pesos na dzie i chce, ebym go za to dobrze ywia. Mam tego dosy. Chyba go rzuc. Que carayl Mwia tak i mwia, a mnie zaraz przyszo do gowy, e mgbym by dla tej dziewczyny wybawieniem. Biedna - mylaem sobie. - Jak ona si mczy z tym takim owakim i z jego rodzin". Ciotka potwierdzia, e to wszystko prawda. A przy tym Antonia nie bya brzydka, cho troch przygruba. Po poudniu przysaa dla mnie par tamales wasnej roboty, a potem pytaa ciotki, jak lubi, eby byy przyrzdzone sznycle i, oczywicie, nastpnego popoudnia sznycle ju na mnie czekay. Prosz mi wierzy, pniej to ju nie byo podanie, ale raczej wspczucie. Moje uczucia wyszlachetniay, chciaem jej pomc. Poniewa i tak rzucia ma i mieszkaa z matk, chciaem jej zaproponowa, e bd jej dawa codziennie na ycie, a w zamian za to ona si mn zajmie - rozumiaem przez to, e jeli bdziemy si dogadywa, to si pobierzemy. Jak tylko to postanowiem, poszedem z kolegami na wielk popijaw, eby to uczci. Antonia nie gniewaa si, widzc mnie pijanego, nawet poprosia, ebym j poczstowa piwem. Siedlimywic przy stoliku z jej znajomymi, 511 ja j obejmowaem i caowaem przy wszystkich. Potem zgodzia si pj ze mn do kina nastpnego dnia. Musiaem znowu zrobi ma przysug Ramonowi, eby zdoby pienidze na moj randk, ale jak spotkaem Antoni, powiedziaa mi tak:

- Nie, nie lubi kina. Lepiej wsidmy w autobus i pojedmy gdzie. Nie bardzo si do tego kwapiem, cho ju zaczem si czego domyla. Potem wiedziaem ju, jaki miaa zamiar - chciaa zgodzi si na moje proby. Zakoczylimy wic nasz wypraw w hotelu i spdziem najcudowniejsz noc w yciu. Ledwomy zostali sami, kiedy rzucia si na ko i pocigna mnie za sob. - Bierzmy si do roboty - powiedziaa. Rozebraem j, no i si zabawilimy. Wziem j do mieszkania ciotki Guadalupe. Spalimy na macie, na pododze, i dobrze nam si powodzio, bo musiaem tylko paci za nasze poywienie. Przez pierwsze par dni Antonia prawie nie wychodzia z domu, ale ja straciem prac w fabryce i musiaem co rano pieszy si, eby znale sobie jakie akordowe zajcie w warsztatach szklarskich. Kiedy nic nie mogem tam zarobi, liczyem zwykle na to, e zyskam dziesi czy pitnacie pesos, pomagajc Manuelowi sprzedawa towary na targu. Ale byway dni, kiedy mogem da Antonii tylko dwa albo trzy pesos na ycie. Mwiem jej wtedy, e jadem, cho wcale nie jadem, eby dla niej starczyo. Zaraz pierwszego ranka, kiedy wyszlimy z domu razem z Antoni, po drugiej stronie ulicy sta jej byy m Candido i rozmawia z paroma facetami. Musia co knu, i pewien jestem, e pomoc, ktrej u nich szuka, dobrze by go kosztowaa, bo ludzie mieszkajcy w vecindad naprzeciwko mojej ciotki to byli oszuci, mty spoeczne, sam ich kwiat; niektrych znaem z wizienia. Spodziewaem si jakich przykroci ze strony Candida, zwaszcza kiedy si okazao, e to chop o owosionych piersiach; w kocu zabraem mu on. Zawsze nosiem za pasem n, a koszul zostawiaem od dou niezapit, eby mc szybko zapa za bro, gdyby Candido i jego banda rzucili si na mnie. Staraem si take by trzewy, co mi nie przychodzio trudno, bo odkd miaem Antoni, wcale mi si nie chciao ani pi, ani kra, ani si bi. Chciaem tylko jednego - eby mi dali spokj. 512 Zobaczyem, e Candido si nam przyglda, i krew odpyna mi od serca. Pomylaem sobie: No, teraz podernie si par garde". Ale on tymczasem tylko patrzy na nas i dalej rozmawia ze swoimi kumplami. Przez nastpnych par dni poyczaem pienidze, ebymy mogli sypia z Antoni po hotelach, nie w naszej dzielnicy, ale siedem pesos za pokj to byo duo, musielimy wic z powrotem sprowadzi si do ciotki. W tej vecindad mielimy jeszcze inne nieprzyjemnoci. Bya tu jedna

wiedma, mieszkajca w ssiedztwie, na imi jej byo Julia, ktra ubliaa mi za kadym razem, kiedy tylko mnie zobaczya, dlatego e raz po pijanemu wziem jeden z rowerw jej ma i zgubiem go. - Patrzcie, patrzcie na tego otra, oszusta! - dara si. - Czy to nie wstyd: nie zapaci mojemu Guillermo za rower, ten mierdziel zasrany! A do Antonii krzyczaa jeszcze gorzej: - O, o, idzie ta suka, ta ebraczka! Fldra, wszystko jej jedno, z kim pi, z kadym chopem moe! Gdyby Julia nie bya kobiet, tobym jej si na pewno kaza zamkn. Ale ona bya comadre i niegdy szwagierk mojej ciotki, wic co byo robi: przechodzilimy z Antoni, nie zwracajc na ni uwagi. Pniej powiedziaem jej mowi w cztery oczy, e kiedy zechce, mog pj i sprowadzi mu jeszcze lepszy rower ni ten, ktry zgubiem. Jedyna trudno w tym, e bdzie musia zmieni numer i zaatwi jako z papierami, eby wszystko byo w porzdku. Doszlimy z nim do zgody, ale ta jego ona to bya piekielnica, potrafia mi ycie zatru. Candido wci si wczy w okolicy. Wygldao na to, e ma pietra i nie moe si zdecydowa na rozmow ze mn czy spotkanie bez wiadkw. Zawsze mia koo siebie dwch albo trzech pataachw", podlejszych zodziejaszkw. Raz szedem koo torw kolejowych z Antoni, trzymajc j pod rk, kiedy ten wychodzi w towarzystwie dwch takich wanie pataachw" i mwi do Antonii, e chce z ni porozmawia. Tamci dwaj, ktrych zreszt znaem, byli troch podpici. Jeden z nich krzykn: - Czekaj, Negro, damy tylko tej parszywej dziwce, na co zasuya! To fldra, suka przeklta. Ciebie te nabraa, ty alfonsie, i tobie si te dostanie. 513 Kiedy usyszaem, jak oni si wyraaj, powiedziaem, co myl o ich matkach, i to w takim jzyku, eby zrozumieli: - Wy sukinsyny! Ustawcie si tylko rwno, to rozo jednego po drugim, po kolei. I nie rzucajcie si, bo i tak dam wam wszystkim rad. Gotw byem bi si, ale Antonia stana midzy nami i nie daa. Wtedy powiedziaem jej, eby si po raz ostatni rozmwia z Candidem: niech mu powie, co ma do powiedzenia. Odesza wic z nim, a ja czekaem na rogu, oparty plecami o mur, eby mnie nie mogli zaj znienacka z bokw i z tyu. Ona nie wracaa, a mnie si znudzio tak czeka, wic

poszedem na targ, gdzie pomogem Manuelowi rozprzeda ca fur uywanych koszul, ktre kupi w jakiej pralni. Tego wieczoru Antonia nie wrcia do domu, tylko posza do swojej matki. Nie chciaem i po ni, nie dlatego ebym si ba - po prostu rozumiaem, e ostatecznie dziewczyna ma ma i nie mam prawa wtrca si w jej ycie. Pierwszy raz si wtedy rozeszlimy. Staraem si jej nie widywa, ale sama przysza mnie szuka i nawet pakaa. Jak j zobaczyem, powiedziaem tylko: Dobra", i przyjem j z powrotem. Ojciec z Delil wyprowadzili si z Casa Grande i mieszka tam tylko Manuel ze swoj now on Mari, wic pomwiem z ojcem i w kocu zgodzi si, ebym te tam zamieszka z Antoni. Mimo tych kopotw byem wtedy z moj kobiet bardzo szczliwy. Po przejciu tylu okropnoci jakie to byo pikne i rozkoszne by zakochanym. Kiedy czowiek kogo kocha z wzajemnoci, sowo daj: to co wielkiego i witego. Inaczej teraz na wszystko patrzyem, kade gupstwo, kady drobiazg inaczej wyglda. Mio to naprawd tyle co ycie, to znaczy, czowiek czuje si wtedy tak, jakby osign prawdziwy cel. Mio to Bg, to dobro, wzajemne zrozumienie. Zrozumienie, bo ten drugi czowiek pomaga w yciu osobistym, a czasem nawet pomaga materialnie. Vaya\ Tak wanie byo ze mn. Ale wtedy udziem si, e Antonia pokocha mnie tak samo mocno jak ja j albo jeszcze mocniej. Chtniej teraz pracowaem, a przyjaciele dziwili si, kiedy odmawiaem ich zaproszeniom, eby i wypi po pracy. Wracaem prosto do 514 domu i ju nie wychodziem. Wieczory spdzaem na snuciu planw razem z Antoni. Najpierw zdobybym sobie stae zajcie, potem wasne mieszkanie, ko i pomau inne rzeczy, co tylko by byo potrzeba. Gdyby wszystko dobrze poszo, wzilibymy lub cywilny, a pniej kocielny. Pomyle tylko! Planowaem sobie, e ona pjdzie ze mn w biaej sukni do lubu! Pocztkowo Antonia zachowywaa si bardzo dobrze. Cay dzie siedziaa w domu i na nic si nie skarya. Manuel z Mari spali na materacu w jednym kcie pokoju, a po drugiej stronie mymy spali na pciennych workach. Manuel traktowa moj kobiet zupenie dobrze, cho nie myl, eby j rzeczywicie pozna. Antonia przyjania si z Mari i wszdzie razem chodziy. Wcale mi si to nie podobao. Zamna kobieta nie powinna wychodzi sobie z koleank. Chciaem,

eby moja ona bya tylko ze mn, na ze czy na dobre. Ale jednego ranka wysza bez mojego pozwolenia, zupenie sama, i wrcia dopiero pnym wieczorem. Marii powiedziaa, e idzie na fiest do swojej przyjaciki. Byem oburzony i dotknity, bo nawet mi o tym nie wspomniaa. Zaraz zaczem podejrzewa najgorsze. Jak wrcia, musiaem j ukara. Zbiem j mocno pasem, kazaem zbiera rzeczy i wynosi si. - Nie podoba mi si takie ycie - powiedziaem jej. - Chcesz si bawi sama i po swojemu, chcesz by wolna? Chcesz mie ma, ale nie chcesz by przywizana do domu, do mczyzny. Potrzebujesz mnie tylko, eby si mn zasania. Przed wszystkimi robisz ze mnie idiot, wic ju lepiej bd sobie naprawd wolna. Zabieraj swoje rzeczy i id. Pakaa, dostaa ataku zoci, wreszcie powiedziaa, e nie chce mie ju ze mn nic wsplnego, bo jestem zanadto zazdrosny. - Suchaj, Antonia, zazdrosny jestem, to prawda, ale dlaczego nie pomoesz mi z tym doj do adu? Zamiast tego dajesz mi jeszcze wicej powodw do zazdroci. Nawet jak wyjdziemy razem na ulic, to wci si tylko ogldasz to w jedn, to w drug stron. Czy nie zauwaya, jak mi to robi przykro? Kocham ci z caej duszy. Mao, e ci kocham, ja ci ubstwiam. Nigdy w yciu kobieta nie opanowaa tak 515 bez reszty mojego serca. I dlatego prosz ci, staraj si nie robi takich rzeczy. Ale ona nie chciaa mnie sucha. Poskadaa swoje rzeczy do worka po mce i posza. Przez dugi czas jej nie widywaem i znw zaczem pi. Jak ju byem cakiem pijany, szedem do mojej teciowej dowiedzie si, czy nie ma jakich nowin o Antonii, ktra gdzie znikna. Szukaem jej wszdzie, dniem i noc. Pytaem o ni, ale nikt mi nic o niej nie umia powiedzie. A jednego dnia spotkaem j razem z Candidem przy wejciu do vecindad, gdzie mieszkaa jej matka. Rozmwilimy si krtko, a ostro, i wreszcie jaj pytam: - Powiedz mi prawd, Antonio, czy ty znowu chodzisz z tym obuzem? - Owszem - mwi i przysuwa si bliej do niego. Ay\ A mnie boli, jak to sobie przypomn. Staa tu przy nim, a ja czuem taki okropny, nie, nie gniew nawet, tylko smutek. Zrozumiaem,

e bybym gupcem, gdybym si jeszcze bi o ni, wic poszedem pomwi z jej matk, a ona prbowaa mnie jako pocieszy. Moja teciowa zawsze wolaa mnie od tamtego. Bya to porzdna, delikatna kobieta. Antonia nie umiaa jej uszanowa. Wydaje mi si, e Antonia dlatego zesza na z drog, bo matka musiaa wychodzi do pracy i nie moga dopilnowa jej tak jak trzeba. Potem co wieczr odwiedzaem moj teciow. Jak Antonia bya akurat w domu, rozmawialimy o naszych sprawach, kcilimy si. Ja j wci uwaaem za swoj on i od czasu do czasu zabieraem j do hotelu. Moja siostra Consuelo miaa wtedy swoje wasne mieszkanko z kuchni i azienk. Kupia sobie szaf i tapczan - i z tym wszystkim wydawaa mi si kim z wyszych sfer. Wci mnie namawiaa, ebym zamieszka u niej z Antoni. Mylaa, e w ten sposb moglibymy jeszcze raz sprbowa y ze sob. Antonia miaa ochot, ale mnie si ten pomys nie podoba. - Suchaj, Consuelo - mwiem - z tob to niemoliwe. Przy twoim usposobieniu wiem, e prdzej czy pniej le si to dla nas skoczy. yj 516 sobie lepiej spokojnie i daj mi zaoy dla Antonii wasny dom, kiedy to bdzie moliwe, a wtedy bd si czu jak mczyzna. Chc domu, w ktrym ja bd panem, gdzie mog mwi, co mi si podoba, i gdzie ja jeden bd mia prawo kogo zbeszta! Ale Consuelo wci nalegaa: - Nie bd gupi, bracie, daj ci naprawd okazj. Korzystaj z tego. Nie bdziesz mnie wykorzystywa, bo jak dostaniesz prac, pomoesz mi paci komorne. Zobaczysz. Antonia bdzie bardzo zadowolona, bo ja wychodz do pracy, ty take wyjdziesz, a ona bdzie miaa cay dom dla siebie. Jednego wieczoru zastaem Antoni wyszywajc dwie poszewki na poduszk; powiedziaa, e to dla mnie. Na jednej byo wypisane: Kocham ci", a na drugiej: Dla ciebie, ukochany". - Ay, carambal Dla mnie? To cudownie! Powiedziaa, e zerwaa z Candidem i e chce znw zamieszka ze mn. - Tak, Roberto - powiedziaa. - Przemylaam to wszystko. Chc mczyzny, ktry zaoy dla mnie dom, gdzie bd moga mwi, co chc, i gdzie nikt nie bdzie si wtrca do mojego ycia.

- Ale, Antonio, ja przecie tego tylko pragn. Poczekaj tylko, a znajd sobie prac, a zobaczysz. Nie bd to luksusy ani bogactwa, ale dom dla ciebie, gdzie bdziemy y sobie razem najlepiej, jak potrafimy. Wtedy porozmawiaem z Consuelo, e moglibymy wprowadzi si do niej. - Dobrze, Roberto, owszem - powiedziaa i wprowadzilimy si, cho wci czekaem, a krew Sanchezw dojdzie w niej do gosu i stwierdzi, e ma nas do. Przez par miesicy wszystko szo doskonale. Ale poniewa nie zarabiaem duo, siostra pacia cae komorne i jeszcze poyczaa mi na nasze utrzymanie. Od pocztku chciaem, ebymy spali z Antoni na pododze, a siostrze eby zostawi ko, ale ona nie chciaa o tym sysze. Niektre noce sypiaa na sofce, ale kiedy indziej, jak czua, e musi lepiej wypocz, ja musiaem spa na sofce, a ona spaa z moj on. 517 Na Antoni musiaem nieraz krzycze, e nie do dba o czysto, e zostawia brudn bielizn namoczon w wannie, e awanturuje si z moimi bratankami i bratanicami. Potem zacza wychodzi bez pozwolenia, a gdy j za to zbiem, nadesza wanie siostra i huy\ Jakie gromy spady na moj gow. Obie si wtedy do mnie zabray. Kiedy nastpnego dnia wrciem z pracy (a pracowaem w nowym miejscu, w jakim magazynie), Antonii nie byo w domu. I znowu poszedem jej szuka. Czasem wychodziem na te poszukiwania o dziesitej, jedenastej wieczorem. Niejeden raz staem gdzie na rogu ulicy do trzeciej nad ranem, eby j przyapa. Teciowa te nie wiedziaa, gdzie ona si podziewa, chodzia nawet do wrki, eby j sprowadzi do domu. Matka Antonii bya naprawd za i zaklinaa si, e jak Antonia do mnie nie wrci, to j wydziedziczy. Piem teraz prawie co wieczr i dwa razy, korzystajc z mojego zamroczenia, pobia mnie jaka banda. Syszaem, e Antonia znowu mieszka z Candidem, wic z blu i wciekoci zaczem na niego polowa z noem za paskiem. Chciaem natkn si na tego otra i raz wreszcie stoczy z nim pojedynek na mier i ycie, ale on mnie widocznie unika, bo nigdzie go nie mogem spotka. Potem ktrego dnia zobaczyem ich oboje z autobusu, jak szli razem. Ona umiechaa si do niego. Nie wiem, co si wtedy ze mn stao, ale w tamtej chwili powiedziaem sobie, e to koniec, niech sobie idzie. Od

teraz Antonia dla mnie nie yje" - pomylaem. Upiem si tak, e jak sobie o tym przypominam, to mi si znowu w gowie krci. Zdobyem skd kilkaset pesos i wszystko przepuciem. Zanadto ju cierpiaem i musiao si to skoczy wielkim pijastwem. Zrozumiaem, e Antonia nawet funta kakw nie jest warta. Ani uczucia, ani serca, ani krzty szlachetnoci. Nic j nie obchodzio, nawet ona sama. Zwykle prawie zaraz poznaj taki typ czowieka, ale tym razem przelepiem to, bo j kochaem. Trzeba mi byo p roku i paru innych dziewczt, ebym jako po tym przyszed do siebie. Co si tyczy mioci, sam nie rozumiem swojego postpowania. We wadzy Amora nie ma takiego, ktry by potrafi opanowa swoje odruchy. Mona narzuci swoj wol wszystkim miertelnikom i rozkazywa 518 caemu wiatu, ale nie wasnemu sercu. To, co nas spotyka, musi nas spotka, bo tak nam jest sdzone. Gdzie w grze byo to ju zapisane, i cho na wiecie nie brak jasnowidzw ani prorokw, nie wierz, by nawet oni wiedzieli, co si stanie jutro. Nie umiemy okreli, kiedy si urodzimy i kiedy umrzemy. Wszystko to ju wczeniej zostao ustalone. Dlatego powiadam: wierz w przeznaczenie. To, co ma si sta, wczeniej czy pniej sta si musi. Taki ju jest wiat. Consuelo W Monterrey oddaam si caa, dusz i ciaem, mojemu Mariowi, a waciwie to tylko ciaem, bo go nie kochaam. Mona by nawet powiedzie, e go nienawidziam. Niedobra byam dla niego i patrzyam na niego tak, jakby by wrogiem, cho on by dla mnie bardzo dobry. W pocigu przez cay czas drczya mnie myl, e kiedy ju przyjedziemy na miejsce, o ile tam kilometrw od mojego domu, i zostaniemy sami w pokoju, a dokoa nie bdzie nikogo znajomego, bd musiaa nalee do niego. Musiaam mu to obieca. Potem byam znw dla niego chodna i wci tylko mylaam o jednym - e tym razem nie mam ju innego wyjcia. Od razu pierwszego dnia wprowadzilimy si do pensjonatu. Baam si nadejcia nocy, kiedy trzeba bdzie pj spa. On ju bardzo dugo czeka na t chwil. W domu u jego mamy byo to niemoliwe, bo zaraz by nas rozdzielia. U ciotki - jeszcze bardziej niemoliwe, bo pokoik by za may, eby o tym myle. Przez dwie pierwsze noce udawao mi si jako go pozby. Trzeciej nie chcia ju si zgodzi. Zacz bardzo czule:

- Mi vida, nareszcie bdziemy mem i on. Poczuam, e ze strachu a mnie w odku ciska, i powiedziaam: - Och, daj mi spokj! Ale on nie dawa za wygran. Pieci moje ramiona i wosy. Caowa po twarzy i mwi czue sowa. Oblewaam si potem na myl o momencie, w ktrym bd musiaa mu si odda. Chciaam, eby kto nagle wszed i mnie uratowa. Odsuwaam od siebie jego rce i mwiam, eby mnie zostawi w spokoju. Wtedy przypomnia mi, e daam mu sowo. 520 Sumienie mnie drczyo, wic nie mwic ju nic, pozwoliam mu si caowa i ciska. Ale kiedy naleaam ju do niego, poczuam, e duej tego nie znios. Nie mogam si powstrzyma i odepchnam go z caej siy, a jednoczenie kopnam w pier. Jkn i z trudem zapa oddech. Potem zacz do mnie przemawia, uspokaja i po trochu znowu mnie zdoby. aowaam tego, co zrobiam, i prosiam, eby mi przebaczy. Pocaowa mnie w czoo i odwrci si ode mnie. Patrzyam na jego mode biae plecy i czarne krcone wosy. Mylaam, e to ju koniec tej walki na dzisiejsz noc, i zasnam. Ale nad ranem on znw zacz mnie pieci. Obudziam si z rozpacz i znw wyrywaam mu si, ale on znw przeama mj opr czuymi sowami. Tym razem Mario wzi mnie naprawd. Prbowa zada mi jak najmniej blu, ale ja nie mogam tego wytrzyma. Chciaam, eby to si ju skoczyo, eby si stao, co musiao si sta, i ebym ju miaa spokj. I Mario lea biedny, prawie zemdlony, zlany potem. Odwrciam si do niego plecami i wybucham paczem. - Ale, kurczaczku, c ty mylisz, e co to jest maestwo? Nie bd gupia. Kocham ci, Consuelo, wierz mi. Nigdy ci nie opuszcz. Nie pacz, nie pacz. Ale ja nie zwracaam na niego uwagi. Wic to tak - mylaam sobie. - Teraz ju na zawsze jestem zgubiona. Ju nie jestem teraz seorit, a wszystko przez t przeklt kurw, Delil. Ale to ojciec winien. Przez ni ojciec mnie z domu wyrzuci. Gdyby tylko wiedzia, ojcze, co ty zrobi! To ty ponosisz odpowiedzialno za wszystko, co teraz bdzie si ze mn dziao!" I dalej gorzko pakaam. Wyobraaam sobie, e ojciec mnie widzi, jak pacz, i e te cierpi. Prosi mnie o przebaczenie. Ale nic ju teraz nie mona zrobi. Mario mnie pociesza, a ja go chciaam odepchn. Wreszcie schroniam si w jego ramionach i tak usnam.

Nastpnego dnia nie chciaam mu spojrze w twarz. Kiedy wrci do domu z pracy, ucisn mnie i nawet nie wspomnia o tym, co zaszo poprzedniej nocy. Wiedziaam dobrze, jakie ma zamiary, i odsuwaam go. Tej nocy nie zaspokoi swoich chci. Doprawdy tylko par razy bylimy ze sob razem. Ja nigdy nie chciaam. Kiedy przysun si 521 do mnie, proszc, ebym skina gow, ebym mu jedno dobre sowo powiedziaa, nie tak zimno jak zawsze, byam bliska szau. Nerwy nie wytrzymyway, wybuchaam. Odpychaam go od siebie, poniaam. Pocztkowo pozwala robi ze sob wszystko, ale potem kcilimy si przez to okropnie. Jego rozpacz bya coraz wiksza, a jednej nocy naprawd dosta szau. Niszczy wszystko, co mu wpado w rce. Dar ubranie i pociel. Cisn mi w twarz szklank wody, a wszystko dlatego, e powiedziaam mu, e go nie kocham. Baam si, syszc, jak przeklina swoj mio do mnie, jak przeklina t chwil, kiedy mnie pozna. Nie mielimy wiata, a lampka oliwna pchnita przez Maria spada na podog. Korzystajc z ciemnoci, narzuciam na siebie sukienk i trzymajc si cian, przesuwaam si z jednego kta pokoju w drugi. Mario nie przestawa przeklina, a ja baam si strasznie, a wreszcie znalazam drzwi i boso, tak jak staam, wybiegam na dwr. Potykaam si co chwila, a prbujc przej pod kolczastymi drutami, skaleczyam sobie plecy i rozerwaam sukienk. Draam ze strachu, e Mario dogoni mnie i zbije. Byam bez tchu prawie, przeraona t ciemnoci, tak zupenie inn ni w Mexico City. Usiadam na progu jakiego domu, czuam si zagubiona. Nie znajc nikogo, nieubrana nawet, gdzie mogam pj w nocy o tej godzinie? Szarpaam wosy i taram stopy, prbujc wydosta z nich kolce ostu. Kiedy przestaam paka, usyszaam koo siebie jaki szmer i poczuam, e co askocze mnie w nogi. Podskoczyam, przewiadczona, e to skorpion. Otrzsnam si i poczuam, e co ze mnie opado. Przeraziam si. Podeszam do okna domu i zaczam szepta: - Seora, seorita, bardzo prosz mnie wpuci. M si upi i boj si, e bdzie mnie bi. Dziki Bogu odpowiedzia mi kobiecy gos. Bya to kobieta, ktra od dnia naszego przyjazdu ofiarowaa si gotowa i pra dla nas. Pozwolia mi si przespa u siebie. Nastpnego dnia spytaa mnie, czy chc wrci do Maria, a ja powiedziaam, e nie, e mam zamiar pj do pracy.

Wtedy Brigida naprawd przyja mnie do swojego domu. Kiedy Mario wyszed, pobiegam po swoje ubranie. 522 Nie miaam ani jednego centavo, tylko kolczyki, ktre sprzedaam, eby zdoby pienidze na autobus i gazet. Odpowiedziaam na ogoszenie - poszukiwano sekretarki. Potem odbyam rozmow z on seora Pacheco. Sprawdzia moje umiejtnoci i daa mi zajcie. Zaczam pracowa jeszcze tego samego rana. By to sklep z materiaami biurowymi i do mnie naleao odpowiada na korespondencj i utrzymywa w porzdku rachunki. Pensja wynosia tylko 125 pesos miesicznie, ale postanowiam przyj t posad, pki nie znajd czego lepszego. W poudnie Clemente, mechanik, ktry naprawia maszyny do pisania, i ja mielimy przerw na posiek. Nie jadam nic od poprzedniego wieczoru i czuam si tak, jakby odek, skurczywszy si, podszed mi pod krgosup. Nie miaam pienidzy, wic popatrzyam tylko przez chwil w zamknite okna i wrciam do biura. Drzwi nie byy jeszcze otwarte i staam, przyciskajc rkoma burczcy gono brzuch. Pierwszy wrci Clemente. Musia si domyli, e nic nie jadam, bo upar si, ebym posza z nim czego si napi. Wzi mnie do jakich swoich znajomych, ktrzy prowadzili w pobliu restauracj. Powiedzia co kelnerce i po paru minutach Priciliana przyniosa mi zup rybn i saatk z krewetek. Byam okropnie zaenowana, ale gd by silniejszy od chci podzikowania za tak wyborne danie. Przez cay czas posiku martwiam si, co by byo, gdyby wanie teraz przechodzi tdy Mario albo kto z jego kolegw z poczty; mogoby si to le dla mnie skoczy. Czekaam tylko, kiedy Clemente zacznie robi jakie aluzje, ale, chwaa Bogu, niczego takiego nie mwi. Od tej pory szczerze si ze sob zaprzyjanilimy. Nie wierz, ebym jeszcze kiedy spotkaa drugiego takiego modego czowieka. Jeli pomaga, to tylko z samej chci pomagania, nie oczekujc nic w zamian. Po pewnym czasie przyszed pewien Chiczyk i zobaczy mnie przy pracy. Nastpnego dnia zaproponowa mi posad kasjerki w swojej kawiarni. Miaam dostawa dwanacie pesos dziennie i trzy posiki. Pracowaam od smej rano do smej wieczr, bez przerwy, nie tak jak w biurze seora Pacheco. Praca bya bardzo prosta, wyda rachunek na zuyty towar, zanotowa wydane pienidze, wystawia rachunki kasowe. 523

Jedna kelnerka stamtd powiedziaa mi, e teraz, kiedy jestem ju seor, nie bd potrafia y bez ma. Powiedziaa, e przyjdzie dzie, w ktrym, nawet si tego nie spodziewajc, oddam si jakiemu innemu mczynie, nie dlatego ebym go kochaa, ale z potrzeby fizycznej. Te sowa naprawd mnie przeraziy. Jeli mam wybiera pomidzy oddaniem si komu, kogo nawet nie znam, a dalszym poyciem z Mariem, wolaam ju wrci do niego i unikn niebezpieczestwa. Mario odnalaz mnie bez adnego trudu, bo pracowa na poczcie. Zabra mnie tam kiedy i przedstawi naczelnikowi i innym pracownikom, ktrzy dobrze mnie przyjli. Wic nawet gdybym si chciaa ukrywa, nie byoby to moliwe, bo znali mnie wszyscy listonosze. Kiedy pracowaam u seora Pacheco, Mario trzy razy przyszed mnie odwiedzi. - Przemyl to dobrze, Consuelo. Musisz do mnie wrci. Jestemy tu oboje zupenie samotni. Ty potrzebujesz mnie, a ja ciebie. Nawiasem mwic, czy ci czego nie potrzeba? Co prawda, byam wtedy bezczelna. - Ciebie nie potrzebuj na pewno - powiedziaam. - Sama dam sobie rad. I nie wyobraaj sobie, e do ciebie wrc. - Ale kiedy wyszed, zrobio mi si go al. Kiedy go nie widziaam, ceniam go bardziej. Do kawiarni Frontera przychodzi do mnie co wieczr. Wynajam sobie ma drewnian bud za pidziesit pesos miesicznie. Nie miaam ani jednego mebla i spaam na pododze. Jedynym owietleniem byo wiato z domku Brigidy, ktry sta naprzeciwko. Ale pracujc w kawiarni, nie wiedziaam ju, co to gd. A w Brigidzie miaam wiern przyjacik. Bya dla mnie jak bliska krewna, jak ciotka. Wszyscy mwili mi, e powinnam wrci do Maria. Upieraam si a do czasu, kiedy przyszedszy jednego wieczoru pniej ni zwykle z pracy, rzuciam si wyczerpana na moje ko" na pododze. Obudzi mnie straszliwy bl pod ebrami po lewej stronie. Zaczam paka. Chciaam si podnie, ale bl si jeszcze pogorszy. Skuliam si caa, oddech sta si urywany; w lewej nodze straciam czucie. Chciaam krzycze, ale nie mogam. Nie miaam nawet wieczki. Na dworze wieci pikny ksiyc i patrzc w niego przez okno, mylaam sobie o tym, e 524 w domu i ojciec, i siostra, wszyscy le ju w kach, pi spokojnie syci, niczym niezgnbieni. Bl nie ustawa i dugo jeszcze pakaam. Potem, kiedy po trochu mog-

am ju znowu porusza lew nog, przypomnia mi si Mario. Gdyby tu by, wziby mnie do doktora albo przygotowa zioa. A przynajmniej w jego towarzystwie tak bym si nie baa. Nastpnego dnia spotkaam Maria i powiedziaam mu, e jednak wrc do niego. Rzuciam prac, a Brigida poyczya nam ko skadane, koc i pozwolia gotowa u siebie w kuchni. To dziwne, ale pomau siy mi jako wracay. Miaam ju teraz czym zaj myli: i nie bya to mio, bo nie kochaam Maria i naprawd nie chciaam go, ale poczucie obowizku. Widziaam, jak to trudno udawa wielk mio, ktrej bynajmniej nie czuam, i w dalszym cigu okazywaam mu obojtno i chd. Mario mwi, e mam w sobie jakie wyrafinowane okruciestwo, bo kiedy miewa swoje napady wciekoci - mona by je nazwa atakami - nie robiam nic, eby go uspokoi. Zamyka wtedy drzwi, nie wypuszcza mnie z domu i jak szalony rozwala wszystko o ciany, dar na sobie ubranie, paka, krzycza. Ja staam bez ruchu jak kamie, nie okazujc ani strachu, ani gniewu, z oczyma utkwionymi w jeden punkt. Mwi, e sprawia mi przyjemno patrze na jego wcieko i rozpacz, ale ja w gbi duszy czuam tylko zgroz i strach, e rzuci si na mnie. Chciaam ucieka, ale byam jak pies na acuchu, przywizana do miejsca swoim wasnym tchrzostwem i strachem. Chciaam paka albo wypowiedzie te pikne sowa przebacz mi", ale byam jak bez czucia. Mario czsto baga mnie, ebym prbowaa go uspokoi w czasie tych napadw: - Moesz mnie uciszy jedn swoj pieszczot. Prosz ci, Consuelo, prosz. Kiedy widzisz, e si wciekam, odezwij si do mnie, zwymylaj mnie, bij mnie, jeli chcesz, ale nie stj tak. Czy ty serca nie masz? To wstyd, ale ja rzeczywicie patrzyam tylko na jego szalestwo, pki nie chwyci si rkoma za gow i nie upad z kaniem na ko. Takie awantury powtarzay si codziennie i ta odrobina domowych przedmiotw, ktre po trochu dokupywaam, szybko znajdowaa 525 si potuczona na pododze. Ssiedzi wystraszeni pukali do drzwi, pytajc: - Czy on pani bije? Ale ja zawsze wychodziam do nich i odpowiadaam spokojnie: - Nie, on mnie nigdy nie bije. To tylko nerwy. Faktycznie to moje nerwy nie byy w porzdku. Nie umiaam znale

adnego wyjcia. Z niczego nie byam zadowolona. Jeli on zaproponowa: Chodmy na Zcalo, rozerwiesz si troch", ja odpowiadaam: Na Zcalo? A to mi dopiero przyjemno!". Jeli mwi: Chodmy do kina", sysza tylko: Do kina? Ja nie id. Wiesz, e tego nie lubi! Id ze swoimi kolegami". On puszcza to wszystko mimo uszu. Zanudza mnie, a aowaam, e do niego wrciam. Ale kiedy mwi, e jak wci jestem niezadowolona, to on wyjedzie, obiecywaam, e nigdy ju nie bd dla niego niedobra. Jeli nie odebraam sobie w tym czasie ycia, to tylko dlatego, e nie chciaam odej od Niego. Ale z jak gorczkow arliwoci bagaam Go, eby mnie zabra do siebie! Popoudniami albo wieczorami, zanim Mario wrci do domu, leaam wycignita na plecach na moim ndznym ku. ko to skadao si z maej ramy ze sprynami i materaca, ktrym by koc rozoony na kawakach tektury i starych achach. Pociel uzupenia jeszcze zrobiony przeze mnie waek pod gow. Owietleniem pokoju bya wieczka. Patrzc w sufit i paczc gorzkimi, a zarazem sodkimi zami, ktre pyny z gbi mojego serca, prosiam Go, bagaam, eby mnie zabra. Moje ciao naleao do Maria, ale jake mi byo z tym ciko! Nigdy w yciu nie pragnam nalee do mczyzny, ani przez jedn chwil. Nigdy o tym nie mylaam! A teraz codziennie, kiedy wraca szczliwy po pracy do domu, eby mnie wzi w objcia, czuam, e umieram. Baam si tego. Dlaczego oni s tacy podli? Boe, lepiej ju odbierz mi ycie, nie chc tego ycia. Nie po to si urodziam". To nie byy tylko sowa. Caa moja istota, wszystkie moje uczucia, wszystko we mnie prosio Go, aby udzieli mi tej cudownej aski. I wci czekaam, czekaam, eby to nastpio. Mona by powiedzie, e ju byam nieywa. Mario robi, co mg, ebym czua si szczliwa, zadowolona. Jakie 526 to okropne nie umie udawa. yam w odrtwieniu od chwili, kiedy zjawia si w domu. - Kurczaczku may, gdzie jeste, mi vida'< Ju wrciem. Co si stao? Dlaczego paczesz? No chod, zjemy co albo chodmy na Zcalo. Nie bd smutna. Tak bardzo mnie kocha, e nie domyla si, e przed paroma minutami modliam si o mier, eby uwolni si od takiego ycia. Naprawd zaczynaam go ju kocha, kiedy przyszed list od jego matki - radzia mu, eby mnie rzuci. To nie jest dla ciebie kobieta. Jest

starsza od ciebie i bardzo chytra. Rzu j. Znajd tam sobie jak sympati i przywie j do domu. Pol ci pienidze". Czuam si, jakby mnie obrzucono kamieniami, kade sowo ranio mnie do ywego. Czytaam dalej, a doszam do sw: Twj synek nie ma butw. Przylij mi na to pienidze, zamiast trwoni je na t kobiet". Odwrciam si i spojrzaam na niego: Wic on ma syna?". Ukryam twarz w rkach i zaczam paka. Prawd mwic, nic o Mariu nie wiedziaam. Mio, ktr zaczynaam odczuwa do niego, rozwiaa si. On wytumaczy mi, jak byo z tym chopczykiem: - Suchaj, mi vida, s rzeczy, o ktrych ci nie mwiem ze wzgldu na mj mski honor, ale Camilia... Potem opowiedzia mi, jakie ycie mia przy tej kobiecie. Matka Maria zmusia ich do maestwa, kiedy dowiedziaa si, e Camilia zasza z nim w ci. Ale wina bya po stronie dziewczyny, to ona za nim biegaa. On jej nawet nie lubi, bo bya zbyt pewna siebie. Matka wezwaa policj i w bielinie zacigna go do sdu. Stamtd poszli do kocioa policja, rodzice Camilii i matka Maria - oeni tych dwoje. Niedugo potem, kiedy skoczy szesnacie lat, przey pierwszy zawd, kiedy w jakim lokalu tanecznym spotka on z jednym ze swoich kolegw. Drugi raz zapa j w ich wasnym domu z jakim onierzem; trzeci raz zobaczy, jak z innym jeszcze mczyzn wychodzia z hotelu. Potem ju j rzuci. Przyjam to tumaczenie, ale mogam myle tylko o jednym - e nigdy nie bdziemy mogli si pobra. Byo to zupenie niemoliwe. 527 A wiadomo, e ma dziecko, nie pozwalaa mi wprost zbliy si do niego. Czuam si jak zodziej. yam dalej, ale w niczym nie znajdowaam przyjemnoci. ycie nie miao dla mnie uroku. To ohydna rzecz tak y, nie yjc. Czuam si bezuyteczna, jak odrtwiaa; poruszaam si co prawda, ale nie czuam ju nic. Jakie to byo okropne, kiedy w nocy on pokonywa mj opr i wbrew woli musiaam mu si oddawa. Nie ma nic straszniejszego ni tak wydawa sam siebie, by tylko narzdziem. Ale Mario mwi mi: - Nie, mi vida. To nie tylko podanie. Jest mnstwo kobiet, ktre by je lepiej od ciebie zaspokoiy. Nie, nie myl tak, mi vida. Robi to dlatego, e chc dziecka, twojego dziecka. Czy moesz to sobie wyobrazi? Malutk, zupenie do ciebie podobn dziewczynk? Jaki bybym szczliwy,

gdyby mi daa dziecko! Ja dziecka nie chciaam wcale. Mwiam wtedy: - Dziecko? Moje dziecko musi nosi nazwisko swojego ojca. A ty je da innemu dziecku. Gdybym miaa z tob dziecko, musiaoby zajmowa drugie miejsce, a moje dziecko musi by pierwsze. On mimo to w dalszym cigu prbowa mnie przekona, e to byoby co cudownego, gdybym mu daa dziecko. Jednego popoudnia tyle ju zebrao si we mnie zoci, e przeklam dzie, w ktrym urodziabym mu dziecko. Nigdy mnie dotd nie bi, ale wtedy uderzy mnie w twarz. Nawet nie protestowaam, bo zrozumiaam, e ma racj. Los mnie wci przeladowa. Jednego ranka przewrcia si wieczka przed witym obrazem i dom si spali, nie cay co prawda, tylko cz. A mymy zostali z dwiema koszulami Maria, dwiema parami jego spodni i trzema czy czterema moimi sukienkami. Patrzyam tylko na to pogorzelisko. Mario wyj papierosa i zapali. - Nie bdziesz paka? - spyta. - Po co? Byo, mino. I znw z powrotem to ycie, ktrego nie chciaam. Przykro wspomina niektre rzeczy - to, co czowiekowi zadaje bl, nawet jeli jest na zewntrz spokojny. Tak, miaam zosta matk, cho wtedy nawet jeszcze o tym nie wiedziaam, bo nie zauwayam adnych objaww. A do 528 stycznia czuam si zupenie dobrze. Nie miaam mdoci, miesiczka nie ustaa. Dlatego te Mario nie wierzy mi, kiedy mwiam, e boli mnie krzy. - Moe ja bd miaa dziecko? - powiedziaam. Ale on straci do mnie zaufanie. Spojrza na mnie bardzo zimno i powiedzia: - Prdzej si zawali budynek pocztowy, ni ty bdziesz matk. Chyba by umara, jakby zasza w ci. Zacisnam tylko usta i nie byo o tym wicej mowy. Ale w nocy, jak zwykle, nie chciaam, eby Mario spa ze mn. Kazaam mu, tak jak w niektre dni, spa na pododze. Pokcilimy si, Mario wpad w zo. Paka z wciekoci i ublia mi, porwnujc ze swoj on, ktr stawia wyej. - Tak, Camilia wicej jest od ciebie warta. Ona moga da mi syna,

a ty nawet tego nie potrafisz! Czuam si w tej chwili strasznie zawstydzona i upokorzona, lec tak pnaga koo niego i wysuchujc jego obelg. Przykryam si z gow, eby zaguszy jego krzyki: - Camilia, Camilia! Chod do mnie, jeste mi potrzebna. Tylko ty potrafisz mnie uleczy! Rozpakaam si i uderzy mnie w twarz jakim czasopismem. Robi wraenie pijanego gniewem. Zobaczyam, e chwyta za brzytw, i pomylaam, e chce si na mnie rzuci, ale on wycign rk i chcia sobie podci yy. Udao mi si jako wyrwa mu ostrze z rki. Pooyam go do ka. Przez ca noc miaam okropne boleci. Nastpnego dnia wyszed do pracy wczenie rano, nie wierzc mi, kiedy si na nie skaryam. Obudzio mnie woanie: - Consuelo, wiatr porywa ci bielizn! Wstaam, bardzo jeszcze senna, i pobiegam do drutw, eby zdj pranie. Cement by liski, upadam i zemdlaam. Kiedy w dwa dni pniej ocknam si, byam na oddziale pooniczym. Mario sta obok mojego ka, paczc. Jak mio poczuam do niego, kiedy go w tym stanie zobaczyam! Prosi mnie, ebym mu przebaczya; mwi, e gardzi 529 sob za to, e mi nie uwierzy. Umiechaam si. Nie opuci mnie, czuam si szczliwa, widzc go koo siebie. Przychodzi mnie odwiedza codziennie przez te pi dni, ktre tu spdziam. Nie chcia, ebym zawiadamiaa ojca. Ale ja czuam si tak le, naprawd chora, zamana. Dziki Brigidzie udao mi si wysa telegram. Tata, potrzebuj pienidzy. Jestem w szpitalu". Jednego popoudnia obudzi mnie pacz niemowlcia. Po chwili nadszed sanitariusz, niosc jednej kobiecie nowo narodzone dziecko. Dopiero wtedy ogarn mnie smutek, e ja nie zobacz przy sobie mojego dziecka. Jak by to byo cudnie mie tu, koo siebie, wasne malestwo! Kiedy wyszam ze szpitala, smutno mi si robio na widok dzieci bawicych si na ulicy. Dugo to trwao i za kadym razem mylaam wtedy: Moje dziecitko miaoby teraz sze miesicy" czy wicej, w zalenoci od tego, ile czasu ju upyno. A potem pogodziam si i prbowaam wymaza z pamici to, co si stao. W domu czekaam wci na odpowied ojca. Martwiam si, bo nie byo adnego listu. Niemoliwe, eby ojciec a tak dugo mnie nienawi-

dzi? Jednego popoudnia leaam na moim ku z achmanw w pokoju, dugim na metr osiemdziesit i tak samo szerokim, o cienkich cianach i suficie zrobionym z czarnej prasowanej tektury, podtrzymywanej szecioma wskimi belkami, a poczonej gwodziami i kapslami od butelek. ciany byy wzmocnione trzema poziomymi belkami, z ktrych jedna suya jako pka na wite obrazki. Ubranie wisiao na hakach powbijanych w deski; buty byy w drewnianej skrzynce. Leaam sama w tym pokoiku. Mario poszed do pracy na poczt. Wszystko mnie bolao. Czuam si tak, jakby kto zbi mnie po biodrach i nogach. Rk miaam zdrtwia, twarz obrzk, zby zdaway si kruszy. I nie syszaam nic. Szumiao mi tylko w uszach. Potem bl zacz mija. Poczuam si nagle swobodna, jak gdyby ciao podzielio si na dwie czci. Jedna cz unosia si gdzie w powietrzu, a druga leaa dalej w ku. - Nareszcie - wyszeptaam i poczuam, e na moich wargach ukaza si umiech. Czuam si taka lekka jak nigdy przedtem, i przed sob, na suficie, zobaczyam Jego. By to wietlisty krzy o dziwnym zielonkawym 530 odcieniu, z pomykiem w rodku. Miaam wraenie, e krzy ten wchania mnie w siebie. Nie czuam ju mojego obolaego ciaa. Byam jak lekka zasona, ktra pomau wznosi si w powietrze. To, co przeywaam, byo tak pikne, e nie potrafi znale waciwych sw, eby to opisa. Mog tylko powiedzie, e jak krt zygzakowat drog wchodziam w nico. Byo to co, na co czekaam przez cae ycie. Byam bezgranicznie szczliwa, niepodobna wprost opisa tego natenia radoci, jakie odczuwaam. Trwao to kilka minut. Potem z daleka dobieg mnie gos dziecka od ssiadw: - Consuelo, Consuelo, kto do ciebie przyszed. To chyba twj tata. Dopiero wtedy rozwia si ten widok, cho chciaam, eby trwa wiecznie. Kiedy wrcia mi wiadomo, czuam ostry bl w brzuchu i ciskaam ojca. Pakalimy oboje i dopiero uspokoiwszy si, ojciec powiedzia: - To po to chodzia do szkoy? Po to si wyuczya stenografii? Popatrz tylko, jak ty mieszkasz, przecie to nora! Czuam, e mnie gniew ogarnia. Nikt do tej pory nie mwi nic podobnego o moim domu, gdzie byam pani i gdzie mogam przestawia tych par gratw tak czy inaczej, nie bojc si nikogo, gdzie Maria, Brigida i kada inna dziewczyna moga rozmawia ze mn swobodnie, gdzie

nie byo nikogo, kto by mi mwi, e nie rni si niczym od wini. Pokochaam mj domek. - Jestem tu szczliwa, tato, Mario jest bardzo dobry. Nie daje mi duo, bo nie moe da wicej. Ale jest dobry. Ojciec chcia, ebym jechaa z nim do Mexico City, i sprowadzi drugiego doktora, ktry powiedzia, e znios podr. Przemylaam to wszystko. Mario by onaty z inn, wzi z ni lub kocielny i cywilny. I nie mg dosta rozwodu. Mia na utrzymaniu syna. Poza tym znw zacz mi ublia i stawia swoj on wyej ode mnie. - Nie moesz si z ni nawet rwna. Ona ma bielutk skr, a ty jeste ciemna! Ona mi daa dziecko. To jest kobieta! - tak mi powiedzia, kiedy nie chciaam mu si odda. I dlatego zgodziam si pojecha z ojcem. Mario zosta w Monterrey. 531 - Jak tylko zaatwisz sobie przeniesienie - powiedziaam mu - przyjed, ja bd na ciebie czekaa. Nigdy ci nie rzuc, wiesz o tym. Wrciam do Mexico City autobusem. Ojciec chcia mnie wzi do Casa Grande, ale toby znaczyo znowu spotka si z Delil. Nie chciaam mie z ni nic wsplnego, wic zawiz mnie do ciotki. Mario zaraz zacz do mnie pisywa. Do tej pory przechowuj te listy - ich czue, pene mioci sowa daj mi pociech. W dwa czy trzy tygodnie pniej Mario zjawi si u ciotki w mieszkaniu. Byam ju wtedy zdrowa. Ojciec da pienidze na ca kuracj, to jest cztery transfuzje, surowic i zastrzyki. Mario powiedzia, e zwrci mu za to wszystko, ale ja ju wtedy mylaam, e powinnimy si rozej. Czuam, e nie bd moga znw mu si oddawa. Poniewa nie chciaam jecha z nim do Monterrey, sprowadzi si z powrotem do swojej matki. Wiem teraz, e odrzucajc Maria, straciam jedyn w moim yciu moliwo, by mie dom i wasn rodzin. On od pocztku by dla mnie dobry, stara si o mnie i bra mnie w obron, oddawa mi cay zarobek, radzi si mnie we wszystkim. Ale moja przeklta duma i nieczuo nie pozwoliy mi wtedy tego doceni. U ciotki zacza si znowu walka o ycie, z t tylko rnic, e wuj nie hamowa si teraz i wyzywa mnie najobrzydliwszymi sowami. Ssiedzi mnie aowali, ale plotkowali jeszcze gorzej ni przedtem. Wrciam tu, ponisszy klsk.

Zaczam si rozglda za jak prac. Dowiedziaam si od znajomych, e Jaime dorobi si czego w wiecie i nadal jest nieonaty. Podobno bardzo dobrze zarabia, ale mnie to nic nie obchodzio. Zaczam pracowa u sefiora Ruiz, przy wyprzeday uywanych samochodw. On sam by bardzo miy, ale nie mogam znie wulgarnych miechw i dowcipw kierownika i mechanikw, ktrzy zbierali si w biurze i grali w karty. Przez cay czas musiaam w biurze walczy o to, eby ci mczyni mnie szanowali. Nie rzucaam tej posady, bo nie mogam znale innej. Jedynym jej plusem okazao si to, e poznaam ciotk sefiora Ruiz, ktra pniej, kiedy potrzebowaam pomocy, okazaa mi wiele przyjani. 532 Tymczasem w mojej rodzinie nastpiy pewne zmiany. Ojciec zbudowa sobie domek na dziace, ktr kupi gdzie na uboczu na kolonii El Dorado - wygra na Loterii Pastwowej dwa tysice pesos i w ten sposb udao mu si kupi ten kawaek ziemi. Wyprzeda cz swoich wi i zdoby pienidze na rozpoczcie budowy. Bya to pierwsza wasno, jak ojciec kiedykolwiek posiada, i by on jedynym spord naszych krewnych i znajomych, ktremu udao si doj do czego takiego. Ale ten dom nie by dla nas. Mieszkaa tam Lupita i moje przyrodnie siostry, Antonia i Marielena, ktre hodoway inwentarz ojca. Tonia miaa dwoje dzieci, ale nie ya z Franciskiem, ich ojcem, bo nie chcia, czy nie mg zaoy dla niej domu. Ojciec utrzymywa j i jej dzieci przez cay czas, kiedy z nim ya na wiar. Marta miaa ju trzy creczki i na dobre rzucia swego ma Crispina. Kiedy sprowadzia si z powrotem do Casa Grande, nasze mieszkanie byo bardzo przepenione. By tu Manuel z czworgiem dzieci, Roberto, ojciec, Delila ze swoim synem i Marta z trjk swoich. Ojciec postanowi przeprowadzi si z Delil do innego pokoju przy ulicy Zbkanego Dziecka, a mieszkanie w Casa Grand zostawi pod opiek Marty. Marta bya bardzo przygnbiona, wic staraam si jej doda otuchy: - Nie bd gupia, siostrzyczko - mwiam do niej. - Miaa racj, e rzucia Crispina. Do czego ci on, jeli nie spenia swoich obowizkw? Popatrz, jeste moda, jeszcze jest czas, ale jeeli bdziesz wci rodzia dzieci, zrujnujesz sobie zdrowie. Ucz si czego, na przykad krawiectwa. Starczy ci par miesicy, i ju bdziesz moga pracowa, i to w domu. Tu niedaleko jest jaka szkoa zawodowa, id zobaczy, ile wynosi wpisowe, i powiedz mi. Ja to opac. Ciotka zajmie si dziewczynkami, kiedy ty bdziesz w szkole. Id i powiedz mi. Jeszcze jest czas.

Prbowaam j przekona, siedzc na ku, ale Marta nie odzywaa si. Siedziaa na awce, obok drzwi, ze spuszczonymi oczyma; bya taka adna. Ale nieruchoma jak ywy posg. Oczekiwaam od niej jednego spojrzenia, ruchu, jakiego dowodu, e moje sowa dotary do niej. Chciaam zobaczy, jak si umiecha, pena radoci ycia, tak jak umiechaa si w gronie swoich koleanek, kiedy bya modsza. Pamitam jej rwne biae zby i doeczki w policzkach, kiedy si miaa, i jak chodzia 533 z przyjacikami, trzymajc je za rce. Ale nie usyszaam od niej adnej odpowiedzi. Bya jak wschodni posg; ya, bo oddychaa. Prbowaam znale jej jak prac, ktra by wyrwaa j z tego otoczenia. Chciaam jej pokaza, e s miejsca, gdzie byaby traktowana przyzwoicie i gdzie mogaby spotka jakiego odpowiedzialnego modego czowieka, ktry pomgby jej rozwiza kopoty rodzinne i wychowa crki. Przez dugi czas nie mogam si absolutnie pogodzi z faktem, e moja siostra naley do otoczenia o tak niskim poziomie kulturalnym. Ale ona zupenie nie rozumiaa moich dobrych intencji. Wszystko przekrcaa i - a przykro mi to mwi - uwaaa mnie za dziwk albo wariatk, ktra ma bzika na punkcie swojego ciaa. Dopiero duo pniej dowiedziaam si, e moja siostra, moja kochana siostrzyczka, tak o mnie mylaa. Pracujc, staraam si jak najlepiej dba o swj wygld, malowaam usta i paznokcie i od czasu do czasu chodziam sobie uoy wosy. Przyzwoitym wygldem walczyam o utrzymanie mojej pozycji, o szacunek i o to, eby ludzie mn nie rzdzili i nie pomiatali. Ale nie stroiam si, eby si podoba mczyznom! Siostra nie moga tego zrozumie. Dla niej - teraz mog si z tego mia - moja dbao o wygld oznaczaa tylko to, e jestem kobiet rozwiz. Nie miaam wtedy najmniejszego pojcia o tym, e od moich uprzejmych sw woli grubiask krytyk, e osobiste niechlujstwo stanowi ochron jej moralnoci", niedbao stroju gwarantuje wierno religii, a milczeniem chce wymusi posuch u swoich dzieci. A wszystko to robia po to, eby zachowa mio i szczeglne wzgldy naszego ojca. Rozmylaam o niej i staraam si j zrozumie, ale nie mogam. Zawsze w kocu mwiam sobie: Ach, biedaczka, nawet nie pamita matki". Marta nie zwracaa uwagi na moje rady i zgodzia si zajmowa dziemi Manuela, cho wiem, e ich nie kochaa. Wprowadziam si, eby jej pomaga. Ojciec przychodzi codziennie okoo sidmej rano, eby na

nas nakrzycze i zostawi Marcie pienidze na dzienne wydatki. Na pocztku, pki pracowalimy wszyscy troje: Manuel, Roberto i ja, szo cakiem dobrze, ale potem Manuel odmwi wpacania swojego udziau, a Roberto przez duszy czas przebywa poza domem. Ja nie mogam 534 je tego smaonego misa i przyrzdzanych na smalcu potraw, jakie siostra podawaa w domu, eby wic unikn ktni, jadaam obiady w tanich restauracjach. Szy na to jednak prawie wszystkie pienidze, jakie zarabiaam, wic i ja take przestaam dokada si do domowych wydatkw. Marta nie potrzebowaa pomocy z mojej strony, mimo to bya za, kiedy jej nic nie dawaam. Bolao mnie to, bo widziaam, e ojciec codziennie przynosi jej mydo, cukier, kaw, ry, pomidory, oliw, czekolad i tak dalej, plus dziesi pesos na ycie. Poza tym trzy albo cztery razy na tydzie dawa jej pienidze na kino, na buty i ubranie dla dzieci, i na co tam jeszcze byo trzeba. Cieszya si jego wzgldami, a poza tym miaa zupen wolno. Codziennie zabieraa ze sob dzieci na ten czy inny targ albo do miasta na ogldanie sklepw, a jeli miaa ch na co jeszcze, prosia o pienidze Roberta, ktry wtedy pracowa w fabryce. W kad niedziel wybieraa si z ciotk i wujem do Villi albo do parku, gdzie jedli tacos plazeros i pili pulque. Czasami widywaam przelotnie Crispina, ktry krci si w okolicy Casa Grande. Wic sama siebie pytaam, dlaczego mam jej jeszcze pomaga. Miaa po swojej stronie ojca i brata, moga sobie chodzi, gdzie chciaa, moga mie stosunki ze swoim mem i nie musiaa si o nic kopota. I miaa swoje dzieci. Ja miaam tylko prac... i bardzo mao spokoju w domu. Z biegiem czasu dochodzio coraz czciej midzy mn a Mart do nieporozumie. Marta miaa niedobry zwyczaj puszczania najmodszej dziewuszki, Trinidad, na podog bez majteczek. Dziecko oczywicie zaatwiao si na podog albo gdzie indziej, gdzie mu si podobao. Wci przypominaam Marcie, eby wkadaa Trini majtki i uczya j, gdzie ma chodzi za wasn potrzeb. Niestety, zocia si tylko wtedy i twierdzia, e mam si za kogo lepszego albo e jestem pocha, e mapuj innych. Raz, kiedy Trini zaatwia si na pododze tu koo kuchni, na ktrej Marta gotowaa, straciam ju cierpliwo. Siostra dalej co tam robia, wreszcie podniosa dziecko z ziemi i umya je nad zlewem. Nie mogam si ju duej powstrzyma. - Dlaczego nie nauczysz jej siada na nocniku? Wychowujesz j na

wini! 535 - Jak jeste taka draliwa, to si std wyno! Nie daje na dom ani jednego centavo, a taka delikatna. Czemu nie zamieszkasz w Lamos, midzy bogatymi? Cokolwiek powiedziaam, taka bya jej odpowied. Prbowaam nauczy j, eby wiadro ze mieciami i ugotowane jedzenie przykrywaa dla zabezpieczenia przed szczurami, eby trzymaa brudn bielizn w tekturowym pudle pod kiem, a nie rzucon byle jak pod zlewem, eby chronia jedzenie przed upaem i ciepem od pieca kuchennego, to si nie bdzie psuo, ale ona niczego nie chciaa si nauczy. Kiedy opisywaam dom senora Santiago albo tryb ycia jakich moich znajomych, obraaa si i mwia, e pogardzam biednymi. Wymiewaa si ze mnie przed swoimi przyjacimi i codziennie skarya si ojcu, ktry zawsze stawa po jej stronie. Marta nie lubia zajmowa si wszystkimi dziemi i znalaza sobie prac w fabryce papierowych kubkw. Nie powiedziaa mi wcale, e idzie do pracy - pierwszego dnia po prostu wysza o sidmej rano, a wrcia dopiero o sidmej wieczr. Zostaam w domu z dziemi, ale przez cay dzie martwiam si o ni, nie wiedziaam, gdzie jest. Nie zgodziam si opiekowa dziemi. Pracowaam w dalszym cigu, a ojciec wynaj jak kobiet, ktra miaa dwoje wasnych dzieciakw. Wprowadzia si i zaja domem, w ktrym byo teraz jeszcze toczniej i jeszcze haaliwiej ni przedtem. Musiaam co wieczr bra lekarstwo na nerwy. Siedzc na brzeku mojego ka, rozgldaam si po ciemnym pokoju. Elektryczno bya wyczona, a wieca ledwo owiecaa st i blade twarzyczki dzieci nad kubkami kawy albo moj siostr z potarganymi wosami, w brudnym opadajcym fartuchu, krzyczc na Concepcin, eby sprztaa po Trini: - Popiesz si, ty bachorze przeklty, wytrzyj szybciej ma, bo le z tob bdzie. Mylaam, e zwariuj, patrzc, jak moja maa bratanica o smutnych oczach zostawia swj chleb i kaw, eby zetrze podog zapaskudzon przez chor na biegunk malutk. Zaraz po kolacji wszyscy szli do ek. Marta spaa w duym ku ze swoimi crkami. Mariquita, Conchita i ja na moim eczku. Alanes, Domingo i Roberto kulili si z zimna na 536 pododze. A teraz jeszcze - te na pododze - ta dziewczyna ze swoimi

malcami. Noc w noc miaam ten smutny widok przed oczyma. Prbowaam co tu poprawi, ale wtedy waciwie baam si ju nawet usta otworzy. Wszystkiemu byam winna, nawet temu, e piec nie do szybko si rozpala. Nie tylko Marta i ojciec, ale te Roberto mwi, e to ja wniosam w ten dom ko niezgody. Chcieli, ebym si wyprowadzia, ale ja nie chciaam da za wygran i wci staraam si zmieni co na lepsze w ich yciu. Poza tym baam si mieszka sama. Ludzie bd si dziwi i myle o mnie jak najgorzej, a mczyni bd wykorzystywa moj sytuacj. Na dobitk zaczli szuka mnie najpierw Mario, a potem Jaime, jak zwykle pijany. Jednego wieczoru, wychodzc z domu ciotki, zobaczyam Jaimea, jak szed w kierunku Casa Grande. Wbiegam w nasze podwrze. On mnie zauway i take zacz biec, ale dziki Bogu zdyam do mieszkania przed nim i zamknam drzwi. Dzie w dzie Jaime wystawa teraz pod domem, a wreszcie rozmwiam si z nim i zgodziam si z nim chodzi. Mwi, e dalej mnie kocha i chce si ze mn oeni. Nie wierzyam mu, ale godziam si biernie na wszystko, eby unikn awantur z nim, zwaszcza kiedy by pijany. Szczerze mwic, byam ju zmczona moim domem, nie odywiaam si dobrze. On mnie bra do restauracji i do kina, dawa mi rne prezenty, dziki czemu mogam sobie zaoszczdzi troch pienidzy. Tymczasem mj brat Roberto doradzi mi, eby uy tych pienidzy na zakup adaptera - twierdzi, e jeeli bd go wypoycza na tace i fiesty, mog uzyska wicej, ni na niego wydam. A gdybym nawet potrzebowaa gotwki, mog go sprzeda albo zastawi. Uwielbiaam muzyk i mylaam sobie, jak by to byo mio mie wasne pyty. Raz leaam chora w ku, kiedy przyszed Roberto i powiedzia: - Wyobra sobie, siostrzyczko, e poznaem faceta, ktry chce sprzeda bardzo dobry adapter za czterysta pesos. - Naprawd? Musz si przyzna, nie wierzyam Robertowi, ale by moim bratem, kochaam go. Zawsze uwaaam, e to on wanie ucierpia najbardziej z nas wszystkich na tym, e stracilimy matk. Chciaam mu pokaza, e mam do niego zaufanie, e wierz w jego dobro i e ja jedna 537 przynajmniej na niego stawiam. Jednym sowem, daam mu te pienidze. Powiedzia, e zaraz wrci z adapterem.

Czekaam na niego, a tymczasem nadesza ciotka po pienidze, ktre jej si naleay za pranie. Przyznaam si jej, co zrobiam, a ona bardzo si rozgniewaa; powiedziaa, e nie powinnam mu bya dawa ani jednego centavo, e go tylko kusz do zego, e jestem gupia. - Ale, ciociu, to mj brat. To niemoliwe, eby on mg... - tumaczyam. Pniej, kiedy przyszam do niej z paczem, bo Roberto w ogle si w domu nie pokaza, ciotka i wuj nawymylali mi jeszcze bardziej. Opowiedziaam o tym mojej przyjacice, Angelice, a ona take powiedziaa: - Que barbaridadl Jak moga by taka gupia?! Czemu mu daa tyle pienidzy? - Ale to mj brat! - pakaam, ju nie z powodu pienidzy, ale dlatego, e tak zawid moje zaufanie. Znalazam go w jakiej kawiarni koo Casa Grande - pi piwo z przyjacielem. Baam si go spyta o te pienidze, eby go nie wprowadzi w zakopotanie, nie zrani jego uczu i nie rozgniewa. - Co si stao? - spytaam tylko. - Nic - odpowiedzia. I na tym koniec. Uwaaam, e lepiej bdzie zapyta go o pienidze w obecnoci wuja i ciotki, wic poszam do nich. Zanim wrciam do kawiarni, brat ju odszed. Przez trzy dni nie wraca do domu, tak e miaam dosy czasu na pakanie. Kiedy zobaczyam go znowu, nie pytaam ju o adne wyjanienia, tylko powiedziaam: Spacisz mi to pomau". Dawa mi co tydzie dziesi albo pitnacie pesos, pki nie spaci mniej wicej poowy. Nigdy nie przeprosi za to, co zrobi. Wytumaczy mi tylko, e ten adapter nie by dobry i e zamierza mi zwrci pienidze - mia je jeszcze w kieszeni, kiedy go spotkaam w kawiarni - ale potem przyszli jacy jego znajomi, ktrych wszystkich zaprosi na popijaw. Ale ja ci je oddam, nic si nie martw". A ja tak si udziam, e on si odmieni! Mylaam, e pomoe mu dobra rada i pewniejsze oparcie, nauka... Gdyby tylko zechcia skoczy 538 szko podstawow! Gdyby si tylko postara! Kiedy zobaczyam, jak si rzeczy naprawd maj, byam przeraona. Nie chciaam uwierzy, e on si ju nigdy nie zmieni. Nastpny cios dotkn mnie zaraz na trzeci dzie po tym, jak wstaam z ka po chorobie, chuda jak patyk. Spaymy ju obie z Mart, kiedy

senora Luz, ktra sprzedawaa tacos w bramie Casa Grande, zacza dobija si do drzwi z wiadomoci, e policja bije Roberta. Jakie to straszne zosta w ten sposb obudzon! Wyskoczyymy z ek. Marta spaa w sukience, ale ja musiaam narzuci mj stary niebieski paszcz kpielowy. Draam ze strachu, bo wiedziaam, do czego jest zdolna policja. Przeraziam si, jak jeszcze nigdy w yciu, na widok Roberta, ktry lea na ziemi, a nad nim stao dwch policjantw i bio go wprost potwornie. By ju tak zbity, e zacz wymiotowa, z nosa leciaa mu krew. Obrzuca ich wyzwiskami, a oni, rozwcieczeni, bili go tym mocniej. - Roberto, braciszku! - zaczam woa. - Przesta, widzisz, e to jeszcze gorzej. - Zostawcie go w spokoju - powiedziaa Marta. - Co za podli ludzie! Czy nie widzicie, e on jest spity? - Wanie, powiedz mu, eby si uspokoi, bo inaczej... - i dalej okadali go pakami. Boe mj, co ja miaam robi? Obrciam si i z rozpacz, rozgldajc si za jak pomoc, zaczam krzycze: - Zabij go! Trzymajcie ich! Trzech przyjaci Roberta prbowao co wskra; dokoa zebra si tum, ktry grozi, e take si w to wmiesza, ale policjanci wyjli bro i wszystkich rozpdzili. Kiedy zobaczyli, e brat ju nie moe si rusza, uciekli. Obie z Mart pakaymy. Ludzie poradzili nam, ebymy zawiozy Roberta na komisariat i zoyy skarg na tych dwch policjantw. Marta zabraa wic Trinidad, ktra bya jeszcze przy piersi, a ja wziam paszcz, zabraam pidziesit pesos, ktre miaam odoone, i poszam szuka takswki. Nadjechaa karetka pogotowia i zabraa na komisariat brata i dwch jego kolegw, ktrzy mieli by wiadkami. Kiedymy tam przyjechay, Roberto by w izbie chorych; paka i skary si na straszny bl w gowie, brzuchu i nogach. I wci 539 przeklina policj, co jeszcze pogarszao spraw. Zakrywaam mu doni usta. Doktor odesa go do szpitala, a w tej samej chwili, kiedy karetka ju odjedaa, zjawi si Manuel. Oburzony tym, co si stao, pojecha z Robertem, a mymy z Mart zostay dochodzi sprawiedliwoci. Sprawiedliwoci! Czekaymy tam do pitej rano i nie zdziaaymy nic. Tylko straciymy czas. Byam w rozpaczy. Z Mart nic mi si nie udao zrobi, pienidze, jakie

miaam, wydaam na Roberta, ojciec zabra z powrotem dzieci Manuela do Delili. Czuam, e jeli si nie uwolni od jego pospolitego wygldu, ostrych sw i codziennych grb, e jeli wyrzuci mnie i Roberta na ulic, to zachoruj. Nie mogam ju tego znie, postanowiam wic, e si wyprowadz. Ciotka mojego szefa, senora Andrea, miaa pusty sypialny pokj, ktry mi wynaja, oczywicie, z pewnymi zastrzeeniami, kiedy jej opowiedziaam o moim pooeniu. Mieszkaa prawie na drugim kocu miasta, wic mylaam, e zdoam uciec od moich przeladowcw. Ale Jaime znalaz mnie i tutaj. Na pocztku zachowywa si przyzwoicie i zaczynaam mu ju ufa. A tu nowy cios! - Nie chc, eby ktokolwiek u mnie w domu wiedzia, e si z tob widuj. Matka mi zabronia. Jeli ojciec si dowie, dojdzie do strasznej awantury. Ale jeeli zechcesz, mog dla ciebie wynaj mieszkanie. Zamiast maestwa Jaime proponowa mi teraz, e zrobi ze mnie swoj kochank. Otrzymywaam takie oferty od kilku mczyzn, midzy innymi od takich, od ktrych najmniej bym si tego spodziewaa. Pewien przyjaciel rodziny, czowiek, ktrego zawsze traktowaam jak wuja, powiedzia mi tak: - Jeli chcesz, moesz pracowa; jeli nie, nie musisz. Ja ci urzdz dom. Potem mj szwagier: - Jeeli zechcesz, urzdz ci dom gdzie poza miastem, w Veracruz albo w Guadalajarze. Przestaam wic z nim rozmawia. Potem m Elidy, ktrego uwaaam za przyjaciela, zaproponowa mi, e si mn zajmie". W gowie mi si mcio. Mj Boe - zapytywaam sama siebie - czy naprawd 540 nie jestem niczym wicej, tylko narzdziem rozkoszy?" Chciaam uciec od wszelkiego za, a ono jak przeklestwo szo za mn krok w krok. Wszystkich zaczam si ju ba. A potem, ktrej nocy, przyszed Jaime, pijany, i wrzeszczc, obrzuca mnie wyzwiskami i kopa w drzwi seory Andrei. Obudziam si, a syszc te skandaliczne haasy w tym przyzwoitym domu, byam tak wstrznita, e zemdlaam. Nie odywiaam si w tym okresie odpowiednio, czasami dlatego, e nie miaam pienidzy albo znw nie byam godna, albo musiaam biec do autobusu. Codzienne denerwowanie si w pracy te podkopao moje zdrowie. Byam tak chuda jak wtedy, kiedy nazywano mnie

Gruliczk. Przestaam panowa nad nerwami. Miewaam napady paczu, kiedy indziej byam jak otpiaa. Mwiam tak, jakbym bya kretynk albo pijaczk. Nie musz dodawa, e w pracy wci robiam jakie pomyki. Drczyy mnie teraz czsto sny tak wyraziste jak jawa. Jeden z tych moich snw, a raczej koszmarw, zaczyna si na play. Pywaam, a w kocu dotaram do jakiej wysepki, gdzie zauwayam niedu grot. Weszam tam, ciekawa, co te moe by w rodku, kiedy nagle ziemia usuna mi si spod ng. Wpadam w wir wodny. Z caej siy prbowaam si wydosta na powierzchni, ale kbica si woda wcigaa mnie coraz gbiej. Mylaam, e zgin. Spadaam i spadaam w d. Kiedy dosigam dna, w wir wodny rzuci mnie do jakiej niby sali wydronej w ziemi, a podzielonej na dwie czci przez rodzaj platformy. Po jednej stronie bya drewniana drabina, taka, jakie sprzedaj Indianie. Woda przepywaa obok tej sali, ale nie dostawaa si do niej. Ubranie miaam w strzpach, wosy suche, ale bardzo dugie i rozczochrane, a nogi oblepione ziemi, po ktrej chodziam. Ciekawe, e z jednej z belek podtrzymujcych t platform zwieszaa si zapalona arwka. Zaczam si wspina po tej drabinie. Wtem ukaza si jaki czowiek. Widziaam, jak by ubrany, ale nie mogam dojrze jego twarzy. Mia na sobie strj pirata. Szarpn za sznur i nagle zacza si sypa na mnie ziemia, cae tony piasku, biaawego kurzu. Wspinaam si wci wyej i ku mojemu zdumieniu na platformie zobaczyam drugie jezioro, pene bkitnej wody. Ale tam - nie wiedziaam sama, jak to si stao - znalazam si 541 nagle w aglowej odzi. Byli w niej jacy ludzie, ktrzy mnie wyratowali, ale ja im wci mwiam, eby mnie pucili. Nie dawali mi odej. aglwka wywrcia si. Wpadam z powrotem w w wir wodny i znowu pochona mnie skbiona z piaskiem woda. Walczyam z ni, wyrywaam si, ile mi si starczyo, i znowu udao mi si dosta do groty. Caa byam pod wod z wyjtkiem gowy, ktra bya okryta nieprzemakalnym czepkiem. Woda bya ciemnozielona. Na jej powierzchni niedaleko ode mnie unosia si deska, prbowaam si do niej dosta. Kiedy j wreszcie schwyciam, kto poda mi rk i wcign mnie na t desk. Nie widziaam twarzy tej osoby, tylko t rk wycignit do mnie, eby mi pomc. Leaam na desce wyczerpana, ale byo to wci w owym wirze wodnym. Nie miaam ju siy pywa, leaam tylko twarz w d, na desce, ktra obracaa si, wirujc bez koca.

Mj stan si pogarsza. Jednego wieczoru, wracajc do domu, zemdlaam i upadam na szosie. Nie wiem, jak dugo tam leaam, zanim si podniosam i doszam do domu. Seora Andrea mylaa, e si upiam, i nie aowaa mi dobrych rad. Upadam wreszcie na ko. Baam si ciemnoci, ludzi, warkotu samochodw. Nie mogam ju duej pracowa. Ojciec zabra mnie do mieszkania Lupity. Z pierwszych dwch dni nie pamitam nic. Pamitam tylko, e przygldaam si wszystkim i rozmawiaam, ale o czym, nie wiem. Potem, nagle, przestaam ich poznawa. Wszystkie przedmioty wydaway mi si ogromne. Mylaam, e za chwil zwal si na mnie. Gosy brzmiay dziwnie, jakby z bardzo daleka. Niezwykle silny bl gowy nie dawa mi spokoju. W nocy przykadali mi do gowy spirytus. Wszystko widziaam jakby z ogromnej odlegoci, sprzty byy cakiem malekie i stay gdzie bardzo daleko. Na widok twarzy, zwaszcza rozemianych, mylaam, e zemdlej, bo nie wiedziaam dobrze, do kogo nale. Wiedziaam, e jest tu Lupita, tak si domylaam, kto mi powiedzia, e to ona si mn opiekuje. Kiedy mi si polepszyo, nie mogam dobrze mwi, bardzo si jkaam. Kiedy pierwszy raz wyszam sama, eby pj do doktora, stanam w pewnej chwili na ulicy. Zapomniaam, gdzie jestem. Wszystko wydawao mi si jakie inne. Zaczam dre i paka. Podesza jaka kobieta i zapytaa, czy moe mi pomc dosta si tam, gdzie id. 542 - Tam? Ale gdzie? - spytaam. - No, chyba do domu. - Do domu? Nie mogam sobie przypomnie. Ale po chwili zebraam jako myli, poszam do doktora Ramona i opowiedziaam mu o wszystkim. Owiadczy, e nie powinnam wychodzi na ulic sama. Przyszed po mnie ojciec. Kiedy znalazam si w domu, ko wydao mi si tak mae, e byam przekonana, e si do niego nie zmieszcz. Patrzyam na nie jakby z wysoka. Upadam wreszcie na nie i zasnam, sama nie wiem na jak dugo. Prbowaam wydosta si z tej pustki wewntrz mnie, rozwiza problemy, ktre mnie nurtoway. Czuam si sama, a kiedy staraam si podnie, syszaam dokoa siebie tylko drwiny. Czuam si porwana i wcigana w wielki lej, wir wypadkw, taczcych dokoa mnie scen, niezrozumiaych spraw. Mylaam o tym, e ludzie s peni nienawici i skonni do potpiania, e chc mi zadawa bl i ciesz si, kiedy id

na dno. Nie wiedziaam, dlaczego wszystko tak wanie si stao i dlaczego nikt mi nie pomg. Wycigaam wnioski, nie rozumiejc wasnego pooenia, ale nie miaam monoci naprawienia swoich pomyek. Baam si, nie wiedzc czego, wiedziaam tylko tyle, e nie by to lk przed mierci, bo ona zawsze wydawaa mi si czym pocigajcym. Kiedy wychodziam z domu na ulic, draam i rce mi si pociy. Na widok wikszej liczby ludzi chciaam ucieka. Przechodzc przez ulic, miaam ochot rzuci si pod samochd. Byam bardzo chora; podtrzymywaa mnie tylko wiara w Boga. Potem zaczam jako wraca do zdrowia. Jednej nocy miaam cudowny, kolorowy sen. Doda mi on odwagi. Znajdowaam si w bardzo adnym domu, jakim pensjonacie dla studentw. Ale pocztkowo by to rodzaj kawiarni pod goym niebem, co jakby bufet, gdzie wycieczkowicze wstpuj, idc do kpieli. W tej pitrowej kawiarni stoliki miaam za sob, a dach by somiany. Od dachu do balustrady, o ktr si opieraam, zwieszao si kilku spltanych, licznych zielonych pdw o drobnych listkach w ksztacie serduszek. Staam i spogldaam w d na okolic, gdzie roso drzewo, a tu za nim 543 by basen, obrzeony drobnymi kamykami, z jasnoniebiesk wod. Nagle ukazao si skd kilka zakochanych par, ktre szy w stron basenu, trzymajc si za rce. Chopcy obracali gowy, eby z ogromn czuoci popatrze na dziewczta. Patrzyam na nich z gry i umiechaam si. Kto podszed do mnie i nagle odsunam si od balustrady. Kiedy zeszam w d, tam, gdzie znajdowa si basen, okazao si, e go nie ma - znik, a na jego miejscu siedziaam ja, na jakiej niby czerwonej ladzie, obok szafy z ksikami, ktra staa pod brzow cian. Obok tej biblioteki, troch w tyle, byo okno. Troch poniej moje ko, bardzo malutkie. I znw zjawio si przede mn kilku modych ludzi i dziewczt - nie wiem, skd si tu wzili. Siedzc na tej ladzie, z ksik w rku, patrzyam na nich w zdumieniu. miali si i gono rozmawiali. Rzuciy mi si w oczy ich ubrania: czerwone spodnie i te koszule. Chopcy obracali si, eby popatrze na swoje przyjaciki, wycigali do nich rce. Skakali ponad moim kiem i znikali za oknem. Jeden z nich, ostatni, prosi, ebym z nim wyskoczya. Chod, idziemy" - mwi do mnie ze miechem. Wszyscy byli tacy weseli. Nawet ja, cho bardzo wyczerpana, byam bardzo szczliwa. Kiedy ju wszyscy znikli, w pokoju zapanowaa cisza. Obrciam si i popatrzaam na ciany. Jakie cudne tam byy ko-

lory! Pistacjowozielony, rubinowoszkaratny, pikny ty. Zamknam ksik i pooyam j na czerwonej ladzie. Zauwayam, e mam dugie wosy uoone w loki; ja take miaam czerwone lune spodnie. Podeszam do okna i znw zobaczyam tych modych ludzi i ciemnozielony pot w pewnej odlegoci od domu. Trawa bya tozielona. Wszyscy mieli jasne wosy, byli bardzo starannie ubrani. Biegali dokoa i skakali przez pot. Ostatni upiera si, ebym i ja skoczya: Chod, chod, popiesz si!" ale ja, stojc w oknie, pokrciam gow, e nie". Kiedy zniknli, poczuam niepohamowan ch pobiegnicia za nimi i wyskoczyam przez okno. Byam ju w p drogi do kawiarenki, kiedy obrciam si, eby popatrze na dom. By pikny, taki liczny, biay, e zrobio mi si al, e z niego wyszam. Ale co mi mwio, e nie powinnam tam wraca, wic pobiegam dalej, starajc si dopdzi tamtych. Ju ich nie byo wida. Syszaam tylko ich miechy. Chciaam przej przez pot, udao mi si wej na jego szczyt, ale zaczepiam si 544 i zostaam. Kiedy ocknam si, leaam wci jeszcze na tym pocie, rozkrzyowana, twarz do dou, wpatrzona w ziele trawy i w ten biay, tak, biay dom z czerwonym dachem. Powoli wyzbywaam si lkliwoci i odzyskiwaam siy. Gbokie krgi leja zaczy si zmniejsza i rozjania, a po trochu wydobyam si z nich. Czuam znowu, e yj, byam jak now Consuelo. Czuam peni swojego ciaa, nie byo ono ju - jak przedtem - czym niezupenym. Byam tak silna jak wtedy, kiedy chodziam do szkoy. Wiedziaam znw, e jestem kim, kto moe czego dokona, kto jest wart wicej ni funt kakw", jak mawia mj ojciec. Zaczam si uczy, jak wyglda prawdziwe oblicze ycia. Gdzie w gbi czuam mocno swoj krzywd i gniew, ale lepiej, e nie wydobyy si one na wierzch, bo wtedy byabym zdolna do jakiej okropnej zemsty na tych ludziach, ktrzy dziaali na moj szkod. A ja naprawd nie chciaam nikomu wyrzdzi krzywdy, a ju najmniej mojemu ojcu, i wolaam cicho przecierpie ten bl, ktry tli si we mnie. Wystarczy, e znw bd moga dumnie patrze na kadego, kto by chcia mnie obrazi czy upokorzy. Czuam, e bd moga broni swoich praw i odrzuca to wszystko, co byo dla mnie ze. Wystarczy, e bd moga bez lku patrze wiatu w twarz. Zawsze chciaam doj w yciu do czego" - ale do czego, nie wiedziaam; na pewno do czego przekraczajcego moje warunki ycia, moe

nawet moje moliwoci. Nie miaam zamiaru tkwi wci na jednym miejscu tam, gdzie przeyam pocztki swojego ycia, czy to dotyczyo miejsca zamieszkania, czy pracy, jednej dziedziny nauki, jednego pola dziaania. Nie chciaam i drog, ktr utoroway przede mn poprzednie pokolenia. Buntowaam si na sowo przeznaczenie", ktre syszaam dokoa. Kto si urodzi na to, eby by garnkiem, niech siedzi w kuchni" - ile razy syszaam to od ojca, ciotki, przyjaciek i ssiadw! Czuwajc przy ciele zmarego albo bdc wiadkami jakiego wypadku, ludzie lubili powtarza: Tak mu byo przeznaczone!", i to im wystarczao. Ale nie mnie. Baam si mwi o tym gono, bo inni by mnie zakrzyczeli. Mwiliby, e buntuj si przeciw biegowi wiata, e 545 za duo sobie myl wyobraam i e nie mam do tego prawa... A ju szczeglnie wydziwiaaby moja rodzina: e ja, najsabsza i najgupsza, najbardziej jestem zbuntowana. Nie zrozumieliby mnie, wic nigdy nie wypowiadaam moich myli na gos. Ale w gbi duszy mylaam o tym, co si stao, i prbowaam znale jakie wytumaczenie. Nigdy w yciu nie wierzyam, eby to byo przeznaczenie". Nic na to nie mona poradzi - mwili. - Nie przeciwstawiaj si woli Boga". Nie mogam si na to zgodzi i rozpoczynaam nawet spr z Kocioem i boskimi przykazaniami. Wicej nawet: zaczynaam roztrzsa, kim by mj Bg, przeciw ktremu nigdy si nie buntowaam. Mylaam o tym, wgbiaam si w to, chcc doj do sedna. Zauwayam, e niektrzy ludzie nie poddaj si przeznaczeniu, ale walcz z nim z niepokonan si woli. Znaam pewnego Hiszpana, ktry otworzy sklep z meblami: po paru miesicach zbankrutowa, nie da za wygran, poyczy skd pienidze i zacz od pocztku. Pi razy musia tak zaczyna, a w kocu osign to, co chcia. Wtedy uprzytomniam sobie, e to nie przeznaczenie, ale jego sia woli zadecydowaa o powodzeniu. Wrd naszych ssiadw byli tacy, ktrzy osignli co i podnieli si na wyszy poziom. Raul zosta ksigowym, kto inny pracowa w kinie, jeszcze inny prowadzi wasny interes. aden z tych chopcw nie nalea do bandy, nie wczy si po ulicach w brudnym ubraniu, nie wyraa si nieprawidowo, nie uywa ordynarnych wyrae. Byli powani, uczyli si ubiera gustownie, opierali si wci ludzkim krytykom. Opiera si, odrzuca, nie poddawa si wikszoci - to by ich sekret. Nie wiedziaam, co to takiego byo, ale zawsze zdawao mi si, e s przeciwko czemu.

- Co? To tak ma by? - mwili. - Nigdy w yciu. - Albo: - Nie, mj drogi! Frajer jeste, gupi frajer, jeli mylisz, e zrobi tak, jak ty chcesz! Mylaam o tym nieraz, siedzc na awce pod drzwiami albo stojc pod cian. Ludzie mwili, e za duo myl, e bujam w obokach, ni na jawie. Ale ja przypatrywaam si wszystkiemu. Widziaam, e aby oprze si innym, trzeba silnego charakteru. Trzeba nie zwraca uwagi na adn buzi, na eleganckie spodnie czy na najbardziej wzitych" 546 chopcw. Jeli ktry z nich wybra dziewczyn modsz od siebie albo nie tak dobrze ubran, czua si wyrniona tym wyborem i uwaaa to za swego rodzaju zwycistwo. Jeli ktry z tych lepszych" chopcw poprosi mnie na zabawie do taca, godziam si, ale potem zostawiaam go na rodku, cho taniec jeszcze si nie skoczy. Dla kadego bya to surowa kara. A ja robiam to po to, eby zemci si na nich za ich butn min. Rozumiaam, e nie naley obraa innych ludzi, i niejeden raz zmuszaam si do tego, eby mia si z dowcipw znajomych mojej siostry, nawet jeeli ich nie rozumiaam. Nigdy nie postpowaam tak, jak na przykad Rufelia, ktra zocia si i mwia: - Nie jestem ci rwna, idioto, eby ze mn artowa. To naturalnie cigao na ni tylko powszechn niech. W takich warunkach trudno, bardzo trudno byo znale miar w stawianiu oporu. Jeli bd zbyt surowa, zostan samotna na boku, jeli bd zbyt agodna - inni wezm nade mn gr. Miaam inne pragnienia ni ludzie, w ktrych krgu yam. Jeszcze zanim zaczam uczy si stenografii, marzyam o tym, eby uczy si jzykw. Dlaczego? Kto wie? Kiedy byam maszynistk, pragnam w przyszoci zosta stewardes. Nic z tego nie wyszo, ale nie zniechciam si. W moim mzgu drzemao pene cichej desperacji pragnienie, by mie pienidze. Potrzebne mi byy do tego, eby dosta si w inny wiat, wej w inne krgi, by co wart, lepiej y. A dlaczego chciaam mie pienidze i lepiej y? Nie dlatego, eby sprawy materialne tak bardzo mnie obchodziy, ale dlatego e wtedy spodziewaam si przekroczy jako ten mur, ktry mnie zamyka, i pomau wycign zza tego muru take czworo moich bratankw i bratanic. Pienidze byyby na prawnika, ktry przeprowadziby uzyskanie dla mnie formalnej opieki nad dziemi - po to, eby broni je przed

ludmi, posya do szkoy, zaoy rodzaj rodziny, ktrej nie udao mi si stworzy z moich braci i siostry. Nie chciaam, eby historia znowu si powtrzya; nie powinni z nich znowu wyrosn drudzy Manuel, Roberto, Consuelo i Marta! Chciaam da tym dzieciom wszystko, co im byo potrzebne, dopilnowa ich wychowania, zapewni przyszo, 547 tak eby mogli bez strachu i wstydu patrze yciu w oczy i i przez nie pewnym krokiem. Chciaam, eby mnie kochali. Miaam take nadziej, e jeli zdoam wydosta si z tego rodowiska, rwnie mj brat Roberto wyrwie si std i wydobdzie na powierzchni, gdzie bdzie mg swobodnie oddycha i porusza si bez lku. A bdc ju starsz i ustawiwszy si, mogabym bez wstydu patrze ludziom w oczy, wiedzc, e nie zmarnowaam swojego ycia i e moja rodzina take jest co warta. To byy siy wyrywajce mnie z odrtwienia, w ktre wpdzia mnie choroba i okolicznoci ycia. Nie widziaam tego wtedy jeszcze tak jasno. Szam drog, ktra mi si podobaa, i to tylko dlatego, e mi si podobaa, nie potrzebowaam adnych innych wyjanie. Wci miaam nadziej, e ta droga doprowadzi mnie do czego"; nie dbaam nawet o to, eby spojrze przed siebie, czy nie zagradza mi przejcia jaka ga, ktra moe spa na mnie i obali na ziemi. Kiedy wzmocniam si ju na tyle, eby rozejrze si za prac, znalazam sobie posad w jakim biurze; wynagrodzenie byo niewysokie, a godziny pracy dugie. Pki mieszkaam u Lupity albo w Casa Grande, nie musiaam paci komornego, nie miaam ani dzieci, ani ma, ani nawet novio. Byam wolna, mogam robi, co chciaam. Chtnie bym chodzia do redniej szkoy wieczorowej, ale byam zanadto zmczona, a dyplom zdobyabym dopiero po dugich latach. Przez wiele miesicy chodziam tylko z domu do pracy i z pracy do domu, i nic poza tym. Czuam, e znw ton w morzu rodzinnych kopotw. Roberto upi si i pobi", Mariquita ma zapalenie oczu, a Manuela nic to nie obchodzi". Marta znw widuje si z Crispinem". Ciotka Guadalupe potrzebuje trzydzieci pesos na komorne za ten miesic". Musiaam oderwa si od tej rodziny i poszuka sobie jakiego umeblowanego pokoju. Dwa tygodnie zajo mi znalezienie czego odpowiedniego. Nigdzie nie chcieli przyj samotnej dziewczyny i wreszcie musiaam powiedzie, e jestem studentk z innego stanu; wynajam wtedy pokoik za sto dziewidziesit pesos miesicznie w mieszkaniu

pewnej senory przy ulicy dr. Manzaranesa. 548 Seora miaa poza mn innych lokatorw, i z jedn z nich, Beatriz, zaprzyjaniam si. Bya mia i lubiam j, cho gospodyni ostrzegaa mnie, e ma z reputacj. Beatriz budzia mnie z rana i jadymy razem w kuchni niadanie. - Obie jestemy samotne, moja droga - powiedziaa kiedy - i dlatego jestemy sobie potrzebne. Czasami siadaam razem z ni w socu na awce przy wejciowych drzwiach domu. Zatrzymywa si przy nas Felipe, listonosz, albo przysiada si Alejandro, novio Beatriz. Gospodyni nie podobao si to i mwia nam potem obraliwe rzeczy. - Tylko kobiety uliczne siadaj w ten sposb i wyczekuj klientw. Prosz od tej pory nie opuszcza swoich pokojw. Ale nasze pokoje byy ciemne i zimne, nie zwracaymy wic na t star wiedm uwagi. Od tego si zaczo, ale nie na tym skoczyo. Gospodyni robia potem trudnoci, wyrzucaa nam jedzenie i wszystko, co zostawiymy nie na waciwym miejscu, zmywaa podog w kuchni wanie wtedy, kiedy miaymy je, albo rozsypywaa mieci. Chciaa mi podnie komorne, bo kpaam si trzy razy w tygodniu, a o dziesitej wyczaa wiato. Zabronia nam gotowa mleko, miso i fasol, bo wychodzio za duo gazu; sprawdzaa stojce na kuchni garnki, eby zobaczy, czy tego przestrzegamy. Miaam ju tej seory zupenie dosy. Zauwayam, e nie ma zezwolenia na podnajmowanie pokoi, a na cianie nie wisz kwity podatkowe. Obliczyam, e jej dochd od lokatorw wynosi okoo tysica pesos miesicznie. Kiedy spniam si dwa tygodnie z zapaceniem komornego i prosiam j, eby poczekaa, bo nie mam teraz pienidzy, zacza mi dokucza. Nastpnego dnia podoga w kuchni bya caa zalana wod, w ktrej pyway mieci. Rozzociam si, poszam do jej pokoju i zapukaam. - Seora, co pani sobie, do diaba, myli? Myli pani, e jak jestem spokojna, to ju mona ze mn wszystko wyprawia? - Komu si nie podoba, moe si wyprowadzi. - Wynios si, kiedy bd chciaa, ale jeszcze najpierw zo do wadz skarg, e prowadzi tu pani nielegalne interesy. Moe pani pacia podatki, 549 co? Gdzie s wobec tego kwity podatkowe? ciga z nas pani nie wia-

domo ile za te poprzegradzane przepierzeniami nory i bezczelnie wyzywa nas od upadych kobiet. Z tego, co si orientuj, moe pani pj za to siedzie. Kobieta nie odpowiadaa ani sowa. Staa tylko jak skamieniaa. Pewno to, co powiedziaam, byo zgodne z prawd. W kadym razie ju nas wicej nie gnbia. Przyjam to z ulg, bo nie chciaam si przenosi, rozstawa z Beatriz, cho jej zachowanie przestawao mi si podoba. Alejandro by jej kochankiem, dawa jej na komorne i na wszystko inne, a ona robia z niego wariata i chodzia sobie z innymi mczyznami. Byam ju zmczona ich ktniami. Potem, po piciu miesicach od mojego wprowadzenia si, usyszaam znane sobie gwizdanie Jaimea. Nie wiem, skd mia mj nowy adres (przypuszczalnie ciotka si wygadaa), ale raz, o trzeciej nad ranem, zacz dzwoni do wszystkich mieszka po kolei, dosta si na podwrko, tam zacz wykrzykiwa moje imi i przeklina tak, e wszyscy musieli usysze. Zacz teraz chodzi za mn z pracy do domu i szpiegowa, co robi. Szed za mn, nie mwic ani sowa, a ja mylaam, e przez to zwariuj. Nabraam zwyczaju ogldania si za siebie, ile razy wyszam na ulic. Czuam, e nerwy odmawiaj mi posuszestwa, i widziaam ju, e bd si musiaa wyprowadzi. Napisaam na podany w ogoszeniu adres i szczcie si do mnie umiechno - znalazam miy pokj za dwiecie pesos, w domu wynajtym przez pewn kubask rodzin. Jak mi si tam podobao! Byo czysto, ciepej wody, ile chciaam, liczna azienka, salonik i telefon. Lubiam moich wspmieszkacw: Nancy, Emit i jej ma, Lucy i Raula, i ich dzieci, i wszystkich ich kubaskich znajomych oraz lokatorw, ktrzy przyjechali do Meksyku, eby si wyrwa spod rzdw Batisty. Znalazam tu prawdziw gocinno i dobre wychowanie, wesoo, spotkania towarzyskie i poczucie wsplnoty. Ci ludzie zapraszali mnie na karty, artowali i przekomarzali si bez koca. Mczyni flirtowali bez pamici i prbowali si zaleca, ale kilkoma ostrymi sowami szybko mona ich byo osadzi. Byam tu szczliwa i nie chciaam nigdy si std wyprowadza. 550 Ale potem pogorszyy si warunki materialne caej rodziny. Z Kuby przestay przychodzi pienidze, m straci prac, Lucy miaa jakie przejcia ze swoim novio, niektrzy z lokatorw wyprowadzili si. Emita postanowia przekaza cay dom nowemu dzierawcy, ktry mia jej

zapaci za to par tysicy pesos. Nancy zamieszkaa ze swoim onatym bratem, ktry by prawnikiem, ale ja nie mogam sobie znale szybko innego pomieszczenia i musiaam zosta u tej nowej rodziny, ktra ju mi si tak nie podobaa. Wrciwszy ktrego dnia z poszukiwa pokoju, zastaam moje ko i pociel na rodku saloniku, bo gospodarzowi przyszo do gowy odnowi mj pokj, jeszcze zanim si wyprowadz. A ja wanie zapadam na bronchit i par dni musiaam spdzi, sypiajc w saloniku. Znalazam wreszcie pokj w piknym domu na ulicy Sonora. Komorne byo wysokie, dwiecie pidziesit pesos, ale dzielnica najadniejsza ze wszystkich, w jakich do tej pory mieszkaam. Moja nowa gospodyni, Juanita, mieszkaa sama ze suc - ja byam jedyn lokatork. Pozwolia mi korzysta ze swojego adaptera i telewizora (kupiam ju sobie wtedy sama mae radio), a na niedziel przyprowadza Mariquit albo ktre inne z dzieci mojego brata. Tego dnia myam te wosy, kpaam si i odpoczywaam. W pewnym sensie Juanita bya dobra dla mnie jako gospodyni, cho czasami baam si jej. Tak ordynarnie wymylaa swojej sucej, miaa si tak nieopanowanie i tyle kamstw opowiadaa o sobie. Mwia, e pochodzi z arystokratycznej rodziny, ale uywaa najgorszych sw, jakie kiedykolwiek zdarzyo mi si sysze. Nie obchodzio mnie jej prywatne ycie, ale dranio mnie, kiedy opowiadaa, e jej m jest doktorem i wraca do domu tylko dwa razy w tygodniu. Korzystajc z jego nieobecnoci, przyjmowaa czasem dugie wizyty swego wuja" albo kogo innego z krewnych rodzaju mskiego. Nie zwracaam uwagi na jej zachowanie, ale ona usiowaa wpyn na mnie, ebym posza w jej lady. Chciaa przedstawia mnie swoim gociom. - No, chod, Consuelo - mwia. - Nie bd gupia. Jeste taka moda. Kto ci zabroni? Miaam trzech mw i wiem, e wszyscy mczyni s 551 tacy sami - oszuci. Musisz si nauczy, jak ich wykorzystywa. ycie jest dla tych, co umiej y. Powiedz mi, co ci to szkodzi. - Nie, Juanita. Nawet gdybym chciaa, nie mogabym. Gdybym miaa to robi i nie przejmowa si, to owszem, ale sumienie nie dawaoby mi spokoju. - Sumienie! Gadaj zdrowa! Koci opowiada o sumieniu, bo tak im wygodniej, ale co to jest naprawd to sumienie? yj, pki moesz,

potem bdziesz za stara. Daj spokj tym skrupuom. Na co nam one, tylko nas ogupiaj. Tylu jest mczyzn, ktrzy nie s w domu szczliwi, i kiedy spotykaj kobiet, ktra potrafi ich zadowoli, umiej by dla niej wspaniaomylni. Bo to jest potrzeba ciaa, co, czego ciao samo si domaga, wic czemu nie korzysta ze sposobnoci? - Tak, ale... - Jakie znw ale"! Zostaw te gupstwa. ycie nie jest takie, eby moga wszystko uszanowa. Boe drogi! Rb, co ci mwi, a wreszcie znajdziesz takiego, co si bdzie chcia z tob oeni i urzdzi ci adny dom. No, dlaczego nie? Pokazywaa mi zegarek, bransoletki, piercionki. - Widzisz ten z brylantem? Dostaam go od jednego z moich novios. Ile razy potrzeba mi pienidzy, daj go do lombardu. Prawda, jaki adny? Czuam dla Juanity co jakby podziw i szacunek. Wydawaa mi si dojrzaa, tak pewna siebie. I wszystko miaa: pikne mieszkanie, suc, pienidzy, ile chciaa. Czuam si przy niej nikim. Czasem nawet mylaam, e ona moe ma racj, a ja si niepotrzebnie zabijam, eby zarobi tych par ndznych pesos. A jednak wci pogardzaam ni i nie mogam myle o tym, eby prowadzi takie ycie jak ona. Nie nadawaam si do tego. Lepiej robi tak jak dotd - mylaam - i trzyma gow wysoko. To prawda, e ma pod dostatkiem wszystkiego, ale czy ona moe si nie wstydzi? Ja, jeli zechc mie sukienk, to kupi j sobie sama. Jak nie mam pienidzy, poczekam. Nie mogabym woy na siebie niczego, za co zapaciabym swoim ciaem. A gdyby dowiedzieli si o tym bracia albo ich dzieci? Nie, nie i nie! Moesz mie teraz, co chcesz, Juanito, ale kiedy bdziesz tego aowa". 552 Jedna dziewczyna, ktra razem ze mn pracowaa w biurze, Carmelita, ya w ten sam sposb, co Juanita. Bya bardzo adna i przez pewien czas nawet j lubiam. Ona take rozmawiaa ze mn cakiem szczerze. - Nie bd frajerk! Wycigaj od mczyzn tyle pienidzy, ile si da. Wystarczy tylko zrobi smutn mink, a zaraz ci co dadz. We na przykad Honorato. Czy mylisz, e chodz z tym pataachem dlatego, e mi si podoba? Ale! Mam od niego lepszych. - Tak? A czemu go wobec tego przyjmujesz? - Jejku! C za frajerka! Bo dostaj od niego fors, to jasne. Chodzi koo mnie i powtarza: Ay, mamacita". Czy mylisz, e nie ka mu za

to paci? Nie myl, e nic nie jestem warta. Mwi do niego: Chod, papacito, prosz, co tylko zechcesz". Ale pniej umiem z niego pocign. - Przecie on jest onaty. - onaty, ale niewykastrowany. A dlaczego jego stara nie umie go upilnowa? Posuchaj, zapoznam ci z Leonem. Ten stary cap ma kup pesos. miaam si z tego, co mwia, i pozwalaam jej, eby mnie uczya robi makija. Miaa adne sukienki, cho nie tak drogie jak Juanita. Chodziam dalej po miecie z Carmel, cho szef i inni ostrzegali mnie, ebym tego nie robia. Lubiam, jak si miaa i artowaa ze wszystkimi, a szczeglnie z mczyznami, i zazdrociam jej, kiedy jedzia z nimi piknymi samochodami. Zapraszaa mnie nieraz, ale nigdy nie przyjam zaproszenia. Chodzio o to, e czuam si czym gorszym od niej, czym gorszym od wszystkich. Widzc luksusowe samochody i pikne ubrania, czuam, e nie dorastam do tych ludzi. Pomimo wszystko nigdy, odkd przestaam by dzieckiem, nie wiedziaam, jak innych wykorzysta. Nie wiedziaam, co to zo, udawanie, przebiego, a chciaam si tego dowiedzie. Chciaam si wydosta z tej mgy, w ktrej yam. Tymczasem rozgldaam si za jak lepsz prac i wreszcie, po wielu zachodach i wielu polecajcych listach, dostaam posad w biurze rzdowym. Pracowaam od wp do dziewitej rano do wp do trzeciej po poudniu za piset czterdzieci pesos miesicznie. Czsto musiaam pracowa po godzinach, bez dodatkowego wynagrodzenia, eby by 553 dobrze notowana", jak mawia mj szef. Zapisaam si na wieczorowe kursy angielskiego i nareszcie zaczam si uczy obcego jzyka. Co wicej, zgosiam si na list ubiegajcych si o mieszkanie w urzdowym biurze projektowym dla pracownikw administracji. I miaam szans dosta takie mieszkanie, bo novio mojej koleanki pracowa w wydziale mieszkaniowym i obiecywa poprze moj spraw. Coraz blisza byam zbudowania nowego ycia dla siebie, a z bo pomoc i dla moich dzieci", kochanych moich bratanic i bratankw. Najwicej zmartwie przysparzaa mi wci moja rodzina, cho mniej si ni teraz przejmowaam i mniej niepokoiam. yjc z daleka od nich, przekonaam si, e tworz oni mocny krg, a raczej sie, w ktr wszyscy razem s uwikani. Ja jedna byam poza ni. yjc przy nich blisko, czuam si tym bardziej samotna. Zawsze tak byo, ale nie miaam

odwagi powiedzie sobie tej prawdy w oczy. Teraz wiedziaam, e nie powinnam miesza si do ich ycia, e powinnam walczy sama. Gdybym ya tylko dla siebie, daleko ju bym zasza. Ale uczucia rodzinne, te silne meksykaskie uczucia rodzinne, byy jak mocno skrcona spryna, cigny mnie wstecz, cigny mnie w d. Chciaam i naprzd, ale oni mi nie pozwalali. Nie rozumieli, e chc dla nich przetrze drog. Okropne we mnie byo to, e poczuwaam si do obowizku wycigania do nich rki, nie dlatego e byli ebrakami, wcale nie! Byli dzielniejsi ode mnie, stawiali opr yciu, dzie po dniu przeciwstawiali si godowi, upokorzeniu, zemu traktowaniu. Znosili to wszystko, a ja tego znie nie potrafiam. Byam nazbyt tchrzliwa. Jak ja chciaam spakowa wszystko, co miaam, i gdzie wyjecha! Marzyam o tym, eby pojecha za granic, do Kalifornii. Moe wyszabym tam za m za jakiego gringo, ktry byby bardziej wyrozumiay ni mczyni w Meksyku? Byam z natury za oscha. Nie umiaam by do sodka, eby spodoba si tutejszym mczyznom. Meksykanin, macho, peen dumy i prnoci, uwaa kobiety za nisze od siebie i z rozkosz je upokarza. Tylko on ma racj, tylko jego uczucia si licz. W dyskusji nie zaley mu na poznaniu prawdy, tylko na przegadaniu innych. Jeli mczyzna, jadc chryslerem, przecignie drugiego, ktry jedzie nashem, ten ostatni doda gazu, eby min pierwszego, pokaza, e jednak jest 554 od niego lepszy. Kobiecie nie wolno chodzi po wiecie samej, musi jej towarzyszy jaki bardzo mski mczyzna, ktry tym samym dowodzi swoich praw do niej. Wszyscy mczyni, jakich znaam, ojciec, bracia, moi novios i moi koledzy z pracy, uwaali, e to do nich naley wydawa rozkazy i oczekiwa posuszestwa. A ja z takim wadczym, podkrelajcym swoj przewag mczyzn nigdy nie mogam si zgodzi. Nie lubiam przemocy, nie chciaam si czu nisza. Nawet z ojcem dochodzio o to do ktni. Co byo ze, dlatego, bo on tak powiedzia! Mczyni s silniejsi fizycznie (ale nie psychicznie) i za ca t ich wyszoci" kryje si sia. Dlatego nie ufaam mczyznom Ameryki aciskiej i nigdy, nigdy, nie mogam si z nimi zgodzi. Chciaam by niezalena, i wasn drog i znale sobie takie warunki, jakie mi bd odpowiaday. Snuam miae marzenia o swojej przyszoci, ale kiedy poszam do Casa Grande i zobaczyam, jak tam si przedstawia sytuacja, zawahaam si. Tchrzostwem byoby zostawia tych czworo dzieci, ktrym zabrako

matki. Delila pokcia si z ojcem i odesaa dzieci z powrotem do Marty. I znw co wieczr, zamiast uczy si angielskiego, chodziam do Casa Grande, eby da im kolacj i pooy je spa. Nigdy nie przebacz ojcu i tej kobiecie tego, e tak uywali tych bezbronnych dzieci dla wasnych celw - najpierw jako pretekstu do maestwa, a potem do wzajemnego szantaowania si. To prawda, Manuel by zym ojcem, ale dlaczego tata od pocztku nie kaza mu zaj si jego wasnymi dziemi? A on nie robi nic wicej, tylko narzeka i wymyla mu, wci tymi samymi sowami: - C to za ajdak leniwy! To nie do wiary! pi do poudnia, a ja si zabijam prac. Nie wiem, co robi z tym azg. Nawet na siebie zapracowa nie umie! Serce bolao mnie na myl, e te dzieci nie maj si co spodziewa lepszej przyszoci. Czy byy ju skazane na to, eby nie mie domu, eby obrywa to od tego, to od tamtego, nie mie ubrania, zabawek, nawet ka? Wcieka byam, widzc, e Manuel regularnie zapomina" zostawi dla nich pienidzy na ycie. Mieszka razem z Mari w restauracji Gilberta i nawet nie zada sobie kopotu, eby odwiedza swoj czwrk. 555 Wyrzucaam mu to, ale bezskutecznie - to tak, jakbym pakaa z blu na pustyni, czujc rozarzone promienie soneczne wypalajce ycie ze mnie i z tych czterech maych dusz. Stwierdziam, e gdyby uy siy, Manuel powaniej by traktowa swoje obowizki. Jednego wieczoru powiedziaam ojcu, e pomwi z adwokatem, seorem Maroquinem, ktry dopomg Robertowi wyj z wizienia. Ojciec waha si, ale si zgodzi. Niewiele mylc, poszam do Wydziau Suby Spoecznej i oskaryam brata o niespenianie swoich powinnoci. Na dwa pierwsze wezwania nawet si nie odezwa, ale z trzecim posaam policjanta do restauracji. Kiedy wrczono mu to wezwanie, Manuel poblad i nastpnego dnia zgosi si w urzdzie. Rano przyprowadziam czwrk dzieci do biura Suby Spoecznej, cho nie byam wcale pewna, czy Manuel przyjdzie. Oczekujc go, chodziam tam i z powrotem przed gwnym wejciem. Okoo dziesitej wypatrzyam, e stoi na dole schodw. Przyznam si, e baam mu si spojrze w twarz, ale przecie mg odej std, nie wszedszy do rodka, wic podeszam do niego i powiedziaam: - Tata czeka na ciebie w rodku. Manuel spojrza na mnie z gniewem i nienawici.

- Czego chcesz? Czego wy si mnie, mije, czepiacie? Niechtnie, mruczc co do siebie pod nosem, wszed do biura. Staam za nim z dusz na ramieniu. Zdumia si na widok swoich dzieci. - A c one tu robi? Alanes schowa si za mnie. Mariquita powiedziaa: - Nie martw si, tatusiu. Nic ci nie zrobi. Ciocia chce tylko, eby nam kupi buty i ubranka i eby nam dawa pienidze na jedzenie. Staam po drugiej stronie biurka, do daleko od brata. Urzdniczka Suby Spoecznej, seorita Olga, spytaa: - Czy pan jest ojcem tych dzieci? - Tak, seorito. Czym mog suy? - Mody czowieku, ojciec oskara ci o to, e zaniedbujesz dzieci. To krew z twojej krwi i ko z twojej koci, a ty im nie dajesz na ycie. Co to jest, czy ty ich nie kochasz? - i tak mu prawia kazanie przez duszy czas. 556 Manuel wysucha tego wszystkiego z zimn krwi, ze skrzyowanymi rkami, odpowiadajc jej od czasu do czasu: - Owszem, kocham je. Nie, naturalnie, e nie. Nie, nie chc, eby im si stao co zego. Kiedy seorita Olga skoczya, Manuel powiedzia: - Moje dzieci, prosz pani, nie byy opuszczone. Byy u dziadka i dobrze si miay. To nieprawda, e je bito czy katowano. Moja siostra zawsze przesadza. Jak da dziecku lekkiego klapsa, to powie, e to katowanie. To zupeny fasz! Delila to wita kobieta. Chciabym, eby wszystkie kobiety byy do niej podobne. Moim dzieciom niczego nie brakuje. Siostra chce, eby yy, jak yj Amerykanie. Ja nie zarabiam a tyle. Nie chodzi o to, e nie chc oy na utrzymanie moich dzieci, ale o to, e nie mam staego dochodu. Syszc, jak si tumaczy, rozzociam si. - Co za dzikus! Je trzy razy na dzie to ju y jak Amerykanie? Spa w ku i mie kodr do okrycia? Dosy zarabiasz, eby gra w karty czy domino, hazardowa si na torze wycigowym czy meczach bokserskich! Gdyby te pienidze wyda na dom, dzieci miayby wszystko, co im trzeba. Tu Manuel zrobi bd: wycign do mnie rk, poprosi o pienidze.

- To dobrze - mwi. - Daj sama. Nie chc twoich rad. Ja chc pienidzy, wtedy im kupi, co trzeba. Jak ci to boli, e nie maj tego czy tamtego, to sama wyjmij z kieszeni i daj. Jeszcze nie opuci tej rki, jak urzdniczka Suby Spoecznej oskarya go, e odmawia utrzymania swoich dzieci, i powiedziaa, e odele je do sierocica, a jego do wizienia, jeeli nie bdzie skada codziennie tu, w urzdzie, pidziesiciu pesos dla nich. Trudno si byo bratu z tym pogodzi, ale musia papier podpisa. Ja podpisaam take i zgodziam si raz na tydzie podejmowa te pienidze z urzdu i przekazywa je osobie, ktra bdzie si dziemi zajmowa. Nie wiem, co Manuel czu, wychodzc z biura. Musia to by gniew zmieszany ze wstydem i chci pobicia mnie. I ja, i dzieci balimy si wyj, cho dzieci opowiaday ju sobie w podnieceniu, co by chciay 557 dosta. Jak si pniej okazao, mj brat ani razu nie przynis tych pienidzy do biura, tylko dawa ju potem na wydatki do domu i razem z Mari przychodzili codziennie do Casa Grande odwiedza dzieci. Raz rano, w rod Popielcow, poszam tam, zanim jeszcze dzieci poszy do szkoy. Conchita, najmodsza dziewczynka Manuela, przybiega do mnie powiedzie, e Marta wykpaa je w zimnej wodzie. By bardzo zimny dzie i oczywicie rozgniewaam si o to, cho nie odezwaam si nawet, eby nie doszo do ktni. Powiedziaam dziecku, eby si nie martwio, tylko woyo sweter. Marta bya w kuchni i bez dalszych ceregieli zacza na mnie krzycze: - Czy to twj interes, ty kurwo!? Nazwaa mnie parszyw suk, uliczn dziwk i w ogle sowami, ktrych nie mog powtarza. Potem chciaa mnie uderzy, a e nie jestem wita, wic si broniam. Nie chciaam si bi, ale ona zupenie jakby zmysy stracia, zacza kopa, drapa i wywrzaskiwa najgorsze obelgi. Do tej pory nie umiem sobie wytumaczy, dlaczego moja siostra tak mnie zawsze nienawidzia. Przy dzieciach powiedziaa, e co noc pi z innym mczyzn. Nie mogam ju tego wytrzyma i poszam z paczem do fabryki, gdzie pracowa Roberto, eby mu to opowiedzie, a potem do ciotki i do ojca, ktry nakrzycza na Mart, kaza jej zostawi dzieci z Delil i i do pracy. Marta rozzocia si i jeszcze tego samego wieczoru wyniosa si razem ze swoimi dziewczynkami. Bylimy przekonani, e wrcia do Crispina, ojca jej dzieci. Do Casa Grande wprowadzi si Manuel z Mari, eby zaj si

dziemi. Przez pewien czas wszystko szo dobrze. Ale potem ta wiedma Delila wprowadzia si do nowego domu, ktry wybudowa dla niej ojciec. Zabraa wszystko z Casa Grande, a Manuela zostawia bez jednego krzesa, bez talerzy, bez piecyka. Zabraa take rzeczy Marty, a gdyby moga, toby i deski z podogi zabraa. Bez adnego powodu podara moje wiadectwo ukoczenia kursw stenografii i wiadectwa szkolne. Widzc, e Manuel nic nie ma, a mylc cigle o jego dzieciach, powiedziaam mu, eby wzi sobie od Lupity moje mae ko. Miaam tam take due ko, ktre mogabym mu da, aby sypiay w nim dzieci. Materac sprzedaam mojej przyrodniej siostrze Antonii, tak e musiaby 558 sobie kupi nowy. Potrzebowaam wtedy pienidzy i zaproponowaam mu, e odprzedam mu oba te ka za sto pesos. Uwaaam, e to bdzie suszna cena. Carambal By starszy ode mnie, by mczyzn, wic uwaaam, e powinien mi co za nie zapaci. No, a on da mi pidziesit pi pesos, a o reszcie zapomnia. I tak ju to zostao. No c, by moim bratem. Do wciekoci doprowadzao mnie to, e nie kupi materaca i kaza dzieciom sypia na brudnych konopnych workach rozoonych wprost na sprynach. Sam z on sypia na maym ku, na materacu i dobrze okryty kocem. A te biedactwa miay tylko kawaek kodry i ziby ca noc. Tylko mj brat, ktry w ogle nie mia serca, mg nie dostrzec, jaka im si krzywda dziaa. Mariquita zachorowaa wkrtce na bronchit i przez trzy tygodnie bya zachrypnita, pki nie zawiozam jej do szpitala. Ojciec nie chcia nawet zapaci za lekarstwo! Jednego wieczoru zastaam ma Conchit rozpalon od gorczki, lec na kupie szmat na pododze. Maria i Manuel nawet nie zauwayli, e dziecko jest chore! Potem zaczli si wprowadza do Casa Grande krewni Marii i mieszkanie przypominao ju zupenie dom wariatw. Czuam, e musz tam zachodzi co dzie, aby zobaczy, czy jaka nowa klska nie spada na te biedactwa. Nie dawaam Manuelowi y, eby im kupi materac na ko. Powiedzia mi, ebym pilnowaa swojego nosa, a jeli tak kocham jego dzieci, to mog je sobie zabra i ywi! - Owszem, zabior twoje dzieci, ale ty jeszcze przedtem pjdziesz do wizienia, zobaczysz! - krzyknam mu na to. - A wiesz ju teraz, e co powiem, to zrobi. Zaczam teraz zabiera dzieci do mojego pokoju u Juanity na cztery

albo pi dni. Jak bardzo chciaam je zatrzyma u siebie ju na zawsze! Czuam, e naprawd do mnie nale. Chciaam mie wasny dom, gdzie mogyby biega i bawi si swobodnie, gdzie syszayby tylko ciepe sowa i gdzie yyby tak, jak dzieci y powinny. A to pragnienie zamienio si powoli w potrzeb - czuam, e musz to dla nich zrobi. Tymczasem doszy nas wiadomoci od Marty z Acapulco. Oczekiwaa czwartego dziecka - a ja nie miaam nawet jednego! Tata pojecha j 559 odwiedzi i po powrocie opowiada, e mieszka w norze, ktra nawet dla bydlt si nie nadaje. Kto wie, moe nie przesadza. Ale powiem szczerze, e ju nie chciaam nic sysze o siostrze. Bardziej obchodzio mnie, jak znale dom dla siebie i dzieci, a take dla Roberta. Roberto mia teraz kobiet, nazywaa si Antonia. Nie mia ani domu, ani pracy, ani ubrania, ale on, owszem, mia! Byli jak dwoje maych dzieci idcych we nie przez ycie. Wzi t biedaczk najpierw do ciotki, a potem do Casa Grande. Ale tata rozgniewa si na Roberta, e ten uderzy Delil, i pewnego dnia wypdzi mojego brata z domu: - Nie moesz tu duej zosta - powiedzia mu. - W bocie yjesz i jeszcze mylisz, e ci nagroda za to spotka. Wszyscy bylimy zmieszani i li, bo powiedzia to w obecnoci Antonii, ktra zacza paka. Roberto nie odpowiedzia ojcu ani sowem, tylko zwrci si do Antonii: - We twj koc, stara, i chod, idziemy std. Bagaam ojca, eby im pozwoli zosta, pki nie znajd sobie innego mieszkania. Dziki Bogu, zgodzi si. Biedny Roberto zacz ju myle o wynajciu dla siebie pokoju, cho przecie nie mia nadal pracy. Po czci ze wzgldu na niego, a po czci dlatego, e i ja chciaam mie wasne mieszkanie, zaproponowaam, ebymy zamieszkali razem. Sama nie mogabym si na to porwa, ale z ich pomoc... Nauczyam si y z owkiem w rku i umiaam liczy si z pienidzmi. Co dwa tygodnie, w dniu wypaty, odkadaam poow komornego, spacaam dziesi albo pitnacie pesos z pienidzy poyczonych na zakup jakiego ubrania, odkadaam dwadziecia pesos na przejazdy autobusem i posiki na miecie, i tygodniow sum na ywno. Jeli mi co zostawao, kupowaam jakie drobnostki, zupenie malutkie, dla ciotki albo dla dzieci. Czciej jednak brako mi pienidzy przed wypat i musiaam si ogranicza do dwch albo tylko jednego posiku dziennie. Musiaam przekonywa Roberta, e dobrze byoby razem zamieszka:

- Suchaj! Przecie atwiej ci tak bdzie. Znam kogo, kto da ci prac na kolei albo w firmie produkujcej coca-col; bdziesz mia pienidze na poow komornego i na ycie. Antonia moe nam gotowa i sprzta, a przez cay dzie bdzie szczliwa we wasnym domu. 560 Zgodzi si w kocu i znalelimy mae dwupokojowe mieszkanie z kuchni i azienk w skromnej kamienicy niedaleko Casa Grande. Ja byam zachwycona; Robertowi i Antonii to mieszkanie wydawao si paacem! Miao okna, przez ktre przez cay dzie przenikao soce, opalany drzewem bojler na wod w azience, biec wod i podog wyoon kafelkami. Pokoje nawet bez mebli byy bardzo malutkie, ale tym lepiej, skoro mebli wcale nie mielimy. Komorne wynosio dwiecie czterdzieci pesos miesicznie. Zoylimy osiemdziesit pi pesos jako kaucj i poszlimy szuka kogo, kto by podpisa si jako porczyciel na naszej umowie. Ojciec zupenie zwyczajnie odmwi. Antonia i Roberto nie znali nikogo odpowiedniego, wic wreszcie poprosiam o to rewidenta z naszego biura. Posyaam Antoni jeszcze ze dwa, trzy razy z pienidzmi na podwyszenie kaucji, eby mie pewno, e gospodyni zatrzyma naprawd to mieszkanie dla nas. Robertowi sprzykrzyo si, e to tyle zamtu i zwlekania. Mwi cigle: - Takie zawracanie gowy o gupie mieszkanie. Nie mia pojcia, co to znaczy mie dom, paci komorne, i wydaje mi si, e go to mieszkanie przestao obchodzi albo moe nastraszy si. W kadym razie powiedzia mi, e go ju nie chce, musiaam wic wzi je sama. Chciaam nawet wycofa kaucj, ale si ju nie dao. Nie miaam innego wyjcia - przewiozam moje rzeczy takswk: ubrania, radio i desk do prasowania. To byo wszystko, co miaam. Uprzedziam Manuela, e jeli mi nie dopaci reszty pienidzy za ka, zabior to mae z powrotem. Nie zwrci na to adnej uwagi, wic w dniu przeprowadzki zajechaam do Casa Grande i zabraam moje ko, zostawiajc im materac. Naturalnie oboje z Mari byli li na mnie, ale czy mogam spa na pododze? Potem Manuel zabra sobie due ko, a dzieci pooy na ziemi, gdzie nic ich nie bronio przed szczurami - by zupenie bez serca. Naliczyam dziewi wielkich dziur w pododze, a on nic nie robi, eby je cho czym pozatyka. Kupi sobie na ko dobry materac - dzieciom kaza spa na somianej petete\ Kciam si z nim o to, bo sprzedajc mu to due ko, powiedziaam, e ma by dla dzieci. Powiedzia, e zapaci za nie i e moe wobec

tego robi z nim, co zechce. Nie chcia nawet ze mn rozmawia, kiedy 561 go przyapaam na ulicy. To przesdzio spraw! Poszam prosto do Casa Grande, zostawiam Marii pienidze i zabraam ko do takswki. Roberto chcia, ebym mu je oddaa, ale chihuahual po tym wszystkim, co mi zrobi, nie miaam zamiaru mu pomaga. Wreszcie sprzedaam je mojej ssiadce za sto pesos. W domu Juanity miaam bardzo dobrze i przeprowadzajc si, musiaam si wyrzec wielu wygd. Nie starczyo mi pienidzy, eby podczy elektryczno, przez pierwszy miesic musiaam wic uywa wiec. Ani szafy na ubranie, ani piecyka, ani moliwoci prasowania nie miaam. Do pracy musiaam jecha godzin i nie miaam czasu na niadanie. Pienidze musiaam uy na co innego i caymi dniami jadaam tylko kaw i chleb. Na szczcie o wp do jedenastej rano wszystkie dziewczta z mojego biura wyskakiway na chwil, eby kupi sobie sodycze, ciastka czy co do picia. Braam nadgodziny, eby zarobi na urzdzenie domu, ale nadeszo Boe Narodzenie, a ja wci jeszcze nie miaam mebli. Raz wieczorem poszam zwrci Juanicie poyczone od niej pienidze i zwierzyam si jej ze swoich kopotw. Powiedziaam jej, e potrzebuj pienidzy, eby sprowadzi do siebie moje bratanice i bratankw ju na dobre, ale gdybym miaa odkada na ten cel z tego, co zarabiam, to wieki by mi to zajo. - Bd musiaa poyczy chyba na procent. - Ay, Consuelo, wstyd si. A nie mogaby sprbowa w telewizji w dziale Ekran dla wszystkich"? Moesz piewa! Moesz taczy! Jak ci si uda, dostaniesz kup pienidzy, a poza tym bd dalsze kontrakty! Mogam tylko o jednym myle: Musz mie pienidze, musz mie pienidze". Nie wygldaam dobrze. Straciam na wadze i byam blada. Co par tygodni miewaam bronchit albo przypadoci odkowe, albo byam zazibiona. Ale myl o zdobyciu pienidzy dodawaa mi si i pewnego dnia poszam do biur televicentro. Przeszam przez prb dla piewaczek i tancerek i zostaam dopuszczona do kocowych eliminacji. Jeden z sdziw uwaa, e jestem lepszym materiaem" na tancerk ni na piewaczk i zamiast da mnie do audycji Ekran dla wszystkich", przyznali mi stypendium na nauk w Szkole Sztuk Piknych! Oni mieli ponosi wszystkie koszty, a po p roku, gdybym zrobia dobre postpy, 562 skierowaliby mnie jako tancerk do teatru czy kina, albo nocnego klubu,

tak e mogabym spaci t sum. Na wszystko si zgodziam, nie mylc wiele, potem byo moc spotka, rozmw telefonicznych i bezporednich. W kwietniu wstpiam do szkoy taca nowoczesnego. Pracowaam na mojej pastwowej posadzie codziennie do wp do trzeciej, a od smej do dziewitej wieczorem miaam codziennie zajcia w szkole taca. Dostawaam stypendium, ale musiaam zacign now poyczk, eby kupi sobie pantofelki do taca, trykot i mie na dodatkowe przejazdy. Pracowaam jak szalona, wykonujc wiczenia i taneczne kroki, eby nie da si przecign reszcie klasy. Wymagao to ogromnego wysiku i byam nieraz okropnie spocona. Wszystkie te poprzednie miesice niedojadania podkopay moje siy. I teraz te jadaam w biegu. Byway dni, e do kolacji, to jest do dziesitej wieczorem, nie miaam w ustach nic poza coca-col i jakimi sodyczami. Mieszkali wtedy ze mn Roberto i Antonia i eby zaoszczdzi par pesos, jadam dopiero w domu to, co przygotowaa moja bratowa. Nigdy w yciu tak ciko nie pracowaam! Musiaam z owkiem w rku gospodarowa moim czasem i pienidzmi, liczyam kad minut i kade centavo. Po dwch miesicach zaczam mie straszne ble gowy. Rano nie mogam wsta, a przez cay dzie byam zbyt zmczona, eby pracowa. Wci chudam i czuam, e kocz si moja odwaga i moje zdrowie. Nie wiedziaam, czy dam rad w dalszym cigu uczy si taca. Wygldao na to, e bdzie to jeszcze jedna klska, jeszcze jedno rozczarowanie. Co miaam zrobi z gwatownym wybuchem nadziei, ktra si we mnie zrodzia... - nadziei, e bd kim, e moje ycie nie minie bez ladu? Kiedy wic jeden z moich kolegw z klasy taca spyta mnie, czy chciaabym w czasie wakacji pracowa jako statystka, zgodziam si. Dziki niemu dostaam prac w Studio Churubuscu. Byam bardzo szczliwa i troch wystraszona, znalazszy si nagle pomidzy gwiazdami filmowymi i wanymi osobistociami. Nigdy w yciu nie marzyam o tym, eby gra przed kamer, a tu za znalazam si na planie. Zachowywaam si najnaturalniej, jak mogam, i chyba byli ze mnie zadowoleni, bo zatrzymali mnie na cay tydzie. W cigu tych siedmiu oszaamiajcych dni zarobiam sto dziewidziesit pesos, nie liczc posikw. 563 Kiedy krciam si koo biur zatrudnienia w nadziei na jaki nastpny kontrakt, podszed do mnie ten typ, taki podrzdny aktor, i powiedzia, ebym wsiada do jego samochodu, to zabierze mnie na zdjcia plenerowe. Uwierzyam mu i wsiadam.

- Jakiej pani szuka pracy? - Ja? No c, lubi piewa. Ale jestem tylko amatork. - To nie szkodzi, kiedy trzeba zacz. Wszyscy musimy zaczyna od maego, eby doj do wikszego. Na przykad ja sam! Nie wstydz si przyzna, e zaczynaem od zera, a prosz, czym jestem teraz. Czy pani widziaa mj ostatni film? - Nie, ja nieczsto chodz do kina. Jak pan si nazywa, nie dosyszaam? Tak ze mn rozmawiajc, seor Angel Montero wyjecha swoim wielkim samochodem z terenu studio na wysadzan drzewami szos. By przystojny, adnie ubrany i... by aktorem! Pokaza mi par swoich ostatnich zdj i obieca da mi jedn odbitk ze swoim autografem. Mwi o rolach, jakie gra, o znajomych synnych gwiazdach; powiedzia, e zakada biuro porednictwa dla artystw i szuka talentw. Potrzebuje modej kobiety, ktra mogaby piewa w trio. Poprosi, ebym zapiewaa. Kiedy skoczyam, widziaam, e jest pod wraeniem. - No prosz! Przyznaj, e nie spodziewaem si takiego poziomu! Myl, e pani by si nadaa. Musi pani tylko troch popracowa, eby osign wiksz ekspresj. Mam tak piewaczk, Sarit, ktra by z pani troch popracowaa. To moja dobra znajoma. Zawioz tam pani od razu. - Przepraszam pana, seor Angel, ale czy nie jedziemy na zdjcia? - Co z pani za dziecko! Czy mi pani nie ufa? Wiem, jak inni si z pani obchodzili, ale ja jestem dentelmenem. - Ale nie... Nic takiego nie mylaam. Bardzo bym chciaa pozna seor Sarit. Byam po prostu ciekawa... Pytaam tylko. - No to dobrze. Widzi pani, pani mi si naprawd podoba. Gdyby pani tylko wiedziaa, ile kobiet... Ile ja mam okazji! Nie musz szuka, same za mn biegaj. Czy zna pani na przykad aktork Martit? Ot ona... 564 Mwi, a ja mylaam: Oczywicie, zna wszystkie artystki, nie bdzie sobie mn zawraca gowy". Jechalimy ju duszy czas. Zaczo pada. On wci opowiada o swoich przyjacikach i o sobie samym. Ja zaczam by niespokojna. - Gdzie jest dom Sarity? Nie wiedziaam, e to bdzie tak daleko. - Skde znowu! Powiedziaem pani, e to niedaleko. Czy mi pani nie wierzy? Jakiego dzikusa pani ze mnie robi!

- Przepraszam pana, seor Angel, ale bardzo bym ju chciaa j pozna. By wyranie zy, a ja wstydziam si sama za siebie. Nagle skrci w boczn drog i w ulewnym deszczu zobaczyam nagle przed sob sowo motel". - Seor Angel, ja tu nie wejd! Powiedzia pan, e pojedziemy na zdjcia, dlatego z panem pojechaam. - Cii! Niech pani nie robi szumu. Nie lubi takich bazestw. Zawioz pani na zdjcia, ale teraz jestem zmczony. Zatrzyma auto przed jednym z domkw i wysiad, eby mi otworzy drzwiczki. Byam zdenerwowana i udrczona. Co mnie dawio w gardle, chciaam krzycze, ale ze strachu i wstydu nie mogam. Nie chciaam wysi. Pada ulewny deszcz, on by ju cakiem mokry. Wycign mnie z samochodu i trzyma za rk tak mocno, a bolao. - Nie chc wej. Niech mnie pan puci! Jakie to byo upokarzajce! - Nie prosz pani o pozwolenie. Niech pani nie robi gupstw. C za idiotyzm! To bdzie chwila. Ile dziewczt chciaoby by na pani miejscu. Czuyby si zaszczycone. Wic dlaczego nie pani! Czy pani jest jak wit? Powinna mi pani dzikowa! Siadam na ku. Rozemia si drwico. Zamkn drzwi na klucz i rozpi koszul. - Pocauj mnie! - Nie, nie chc. Niech mnie pan zostawi. Bdzie mnie pan musia si ruszy z miejsca. Niech mnie pan puci, to boli! - Och, przesta ju! Jest o co robi tyle ceregieli. Pewno jeste dziewic. No chod, dziewczynko, nie przejmuj si. To najzwyklejsza rzecz 565 w wiecie. Czego si boisz? Jeste czarujce stworzenie, moja maa, ale ja nie jestem przyzwyczajony do tego, eby baga kobiety na klczkach. Jeli mog to zrobi z Martit, to czemu nie z tob, sama powiedz! Po czterech miesicach stwierdziam, e jestem w ciy. Niczego nie podejrzewaam, bo przez cay czas miaam miesiczk. Seora Angela nigdy ju wicej nie zobaczyam, a ile razy dzwoniam do studio czy do televicentro, gdzie wystpowa, mwiono mi, e wyjecha na zdjcia w plenerze. Znalazam wreszcie doktora, ktry podj si dokona draliwego zabiegu, i sprzedaam now szaf na ubranie, eby pokry jego koszt. Byam potem bardzo chora i przez dwa tygodnie nie chodziam

do pracy. Takie byo, na moje nieszczcie, pierwsze gorzkie dowiadczenie z tym niegodziwym, przekltym meksykaskim machismo. Podobnie jak niezliczona liczba kobiet tu u nas, w Meksyku, wziam udzia w tej okrutnej grze, w ktrej zwycia silniejszy, samiec. Nie ma w niej nic szlachetnego, uczciwego ani wartociowego, chodzi tylko o cen za puszczenie na wolno. To tylko barbarzyski przejaw egoizmu i wykorzystania przewagi upikszony zrcznymi swkami. Po chorobie byam zbyt wyczerpana nerwowo, eby wrci do pracy biurowej. Miaam dugi, za trzy miesice zalegaam z komornym. Ojciec odmwi mi pomocy, a ja nikogo innego nie miaam, eby o ni prosi. Rozpaczliwie potrzebowaam pienidzy. Wybraam si znowu do studio, eby zobaczy, czy nie mogabym zosta zaangaowana na stae jako statystka. Poznaam jedn dziewczyn, ktra zarobia trzy tysice pesos jako statystka w jednym tylko filmie. Powiedziaa, e musz si zapisa do sindicato, i posaa mnie do seora Pissaro, pracownika zwizku, ktry mgby mi pomc. - Aha, raz pani stana przed kamer i chce pani wrci do tego, tak? - spyta mnie. - Tak, prosz pana. Potrzebuj pienidzy. - Ach tak? A nie ma pani legitymacji zwizkowej? Czy moe pani wyjecha z miasta na zdjcia w plenerze? - Owszem. - No dobrze. Czy pani jest matk? 566 - No... Waciwie... - Spojrzaam mu w twarz. - Ale, co pani? Pytam tylko, eby wiedzie, czy rzeczywicie mona by pani wysa poza miasto. Niech si pani o nic nie martwi. Zaatwi pani legitymacj i wszystko inne. Prosz przyj w poniedziaek. Tym razem wiedziaam, co robi. Seor Pissaro prezentowa si cakiem dobrze. Musia by co wart, skoro zosta urzdnikiem. By na takim stanowisku, e istotnie mg mi pomc. Gdyby chcia czego ode mnie, byabym skonna... zwaszcza gdybymy byli poza miastem, na krceniu, a przynajmniej gdybym go uprzednio lepiej poznaa. Doprowadziam do porzdku wosy i paznokcie, wykupiam z lombardu najlepsz sukienk, gdzie j zanis Roberto, kiedy bardzo pilnie potrzebowa pienidzy. Nie zaszkodzi mi adnie wyglda! Ale nie przewidziaam, e seor Pissaro zabierze mnie do hotelu

jeszcze tego samego dnia i e bdzie chcia wzi mnie gwatem tak jak seor Angel! Czyja naprawd wygldam na atw kobiet? Prbowaam si broni. Kiedy ju nie mogam duej, narzuciam sobie kamienny spokj. Opanowaam si w niewiarygodny sposb i byam jak drewno. On, w rozpaczy, przewrci mnie, przygnit kolanem. - Prosz pana, seor Pissaro, co pan ze mn robi? - Czego ty chcesz? Chcesz sobie pj, a pniej drwi ze mnie? Jestem przede wszystkim mczyzn, a ty chcesz poniy moj msk dum? Jeste kobiet i to jest twj obowizek. Dlaczego go nie wypeniasz? Nie bd mieszna! Ty robisz co dla mnie, ja dla ciebie. Dosta to, co chcia. Ale kiedy spytaam go, jak bdzie z wyjazdem na zdjcia, powiedzia: - Jeli pojad, i ty ze mn pojedziesz. Nie wiem, kiedy mnie pol. Zadzwo jutro na ten numer. Dzwoniam, ale go nie byo; chodziam do biur sindicato, ale ani razu nie zdoaam go zasta. Wreszcie musiaam si przyzna przed sob, e mnie nabra. Nie pozwalaam sobie myle o tym, nie dopuszczaam do serca adnych uczu. W krtki czas potem przeniosam si do mieszkania pewnego amerykaskiego studenta, ktry przyjecha do Meksyku na wakacje. On mnie przedstawi paru swoim znajomym. 567 Carayl Tyle rzeczy mi si przydarzyo od tej pory. Nie wiem, skd wziam na to wszystko siy! Co zrobi, eby zaprzesta tego, co dla mnie samej jest kar? Co byo moj zgub: zy los czy za wola? Nie ma dnia, ebym nie spotkaa si z jak brudn propozycj i ebym nie miaa wanych powodw do jej przyjcia. Ale teraz nic mnie ju nie obchodzi: ani moralno, ani zasady, ani uczucia rodzinne. Prbuj uciszy bl i lk, jaki czuj w piersi, i patrze obojtnie na t czwrk dzieci, ktre tak bardzo kochaam. Nie miaam racji, powicajc wszystkie siy psychiczne i fizyczne na to, eby im zapewni lepsze ycie, tylko po to, aby potem upa z osabienia. Nie pracowaam ju potem i to stao si moj obron: widzc teraz ciotk chor albo zgnbion, mogam powiedzie: Nie pracuj, nie mog ci pomc". Kiedy Roberto potrzebowa pomocy prawnika albo musia zapaci grzywn, mogam stwierdzi: Nie przychod do mnie. Nie mam pienidzy". I to samo z dziemi, co do ktrych ywiam swego czasu tyle nadziei. Musz zerwa ten acuch, ktry ciga mnie w d i rani, choby kosztem przekrelenia piciu lat mojego ycia i wszystkich

szlachetnych uczu. Bd ya na wp lepa, tak jak inni ludzie, i w ten sposb dostosuj si do rzeczywistoci. Ale chocia prbuj zerwa te wizy, nie mog nie widzie, co si dzieje z moj rodzin. O Boe! Sami sobie pomau szykuj zgub. Zuyci, zniszczeni, odchodz jedno za drugim: wujowie, matka, babka, Elena, Paula - wszyscy oni odeszli, za wczenie mnie opucili. Teraz ciotka Guadalupe przypomina mi gasnce wiato, woskow wieczk u stp otarza. Marta ma dwadziecia cztery lata, a wyglda na przeszo trzydzieci. Kady rok wydaje mi si ostatnim w yciu Roberta - yje tak niespokojnie, nie boi si niczego. Ostrze noa to dla niego tyle samo co kawaek aksamitu. Manuel? Tak, ten bdzie y, ale czyim kosztem? Ile jeszcze razy bdzie wyprbowywa mio swoich dzieci, odmawiajc im jedzenia? Zgroza przejmuje na myl, e on przeyje swoje dzieci. Paulo! Jak moga tak atwo std odej? Jak moga zostawi swoje ukochane dzieci, wiedzc, co je czeka? Marta Dlaczego wrciam do Crispina... Zaraz, zaraz, jak to byo? Ot jego matka chciaa po dugiej przerwie zobaczy znw moje dziewczynki: Concepcin i Violet. Trini miaa wtedy ptora roczku i Crispin nigdy o ni nie pyta ani nie urzdza jej nigdy adnej fiesty. W grudniu zabraam obie starsze dziewczynki w odwiedziny do babki. Pogadalimy z Crispinem jeszcze raz o wszystkim, cho waciwie to nie byo o czym mwi, bo on sam wietnie wiedzia, e Trini to jego sprawka. Dawnomy ze sob nie rozmawiali, wic patrzymy na siebie i patrzymy, no wiadomo, nie? Wreszcie on mwi: - Dobra. No i co? - Jak to co? - mwi. - Concepcin potrzebuje bucikw i sukienek, bo si cakiem podary. A i Violeta te. - Nie miaam mu naprawd nic wicej do powiedzenia. - Kupimy to w sobot - powiada. - Dobrze, czemu nie. - Twj tata wci z Delil, co? - A tam, nie wiem. - Musiaam si zaczerwieni, bo on zaraz potem powiedzia: - No, nie masz si czego wstydzi. - Nie zrobiam nic takiego, ebym si miaa wstydzi. Czy to wstyd

y z kobiet? - No, nie przejmuj si. 569 I tylemy sobie powiedzieli. Powiedzia, e bdzie czeka na mnie przy gmachu Ubezpieczalni Spoecznej w sobot, i wrciam z dziewczynkami do domu. Przysza sobota, poszlimy i kupilimy Concepcin par bucikw, a dla Violety drug. O Trini wcale nie wspomniaam. Powiedzia mi tylko jedno - e jestem za dumna. Ja mu odpowiedziaam, e to nie duma, tylko wstyd, bo po tym, co zrobi, nie powinien si nawet do mnie odzywa. - Co takiego zrobiem? - on na to, jakby si spodziewa, e o wszystkim zapomn i wrc do niego, nawet nie wspomniawszy o Trini. Zdaje si, e chcia j teraz uzna za swoj crk, jakby si dopiero w tym momencie urodzia. A przecie, kto by to pomyla: zostawi mnie, kiedy byam w sidmym miesicu ciy. Wtedy chcia mnie przekona, e to nie jego crka. Jeli mczyzna widzi, e jego ona bdzie miaa dziecko, a wie, e to nie jego, to od razu z miejsca powinien mwi: Dobra, dobra, ale czyje to, bo na pewno nie moje". Ale Crispin nie zrobi tak. Rzuci mnie dopiero na dwa miesice przed przyjciem na wiat Trini. Przez cay ten czas nie wstydzi si ze mn chodzi. Gdyby byo tak, jak on mwi, to powinien by rzuci mnie zaraz, nie czekajc, no, czy nie mam racji? Naprawd nie wiem, o co mu chodzio. Matka i siostra miay na niego silny wpyw i one mu kady w uszy, e chodz z innymi. Ale ja wtedy z nikim nie chodziam. Kto tylko mnie spotka, widzia, e jestem albo sama, albo z koleankami, wic nic sobie nie mam do zarzucenia. Kiedy ju wszystko kupilimy, powiedziaam mu do widzenia i zabieram si do odejcia. - Ju idziesz? - zdziwi si Crispin. - Tak od razu? - A ty co myla? Czego chcesz? - mwi. I wciekam si na niego. Co ty mylisz, e bd ci paci? Czym chcesz, ebym ci zapacia, sob? Zawsze tak do niego mwiam od tamtej pory, jak pobiam si z nim na ulicy. Mona powiedzie, e to wtedy wanie wyzwoliam si od niego. Od tamtej pory, co miaam mu powiedzie, mwiam, nie przebierajc w sowach. Niejeden raz mwiam mu nawet, e powinien si wstydzi, e nie daje na utrzymanie swoich creczek i tak dalej, takie 570

rne rzeczy, ktrych dawniej nie mogam powiedzie, bo si baam, e za daleko zajd. - Marta, nie bd taka - powiedzia. - A dlaczego nie? Sam zawsze tego chciae, moe nie? Wiem, czego mam si od ciebie spodziewa, e chciaby co dosta w zamian za to, co dajesz na crki. - Nie - mwi. - To nie to. Nie wiem, jak ci to wytumaczy. - Jeeli masz ju mnie dosy, to po co chcesz wraca do tego samego? - Nigdy nie mwiem, e mam ci dosy. - Najlepszy dowd, e sobie poszed, i to bez jednego sowa. Przesta mwi i szlimy dalej, a doszlimy do drzwi hotelu. - Chod - mwi. - Nie. - Nie wygupiaj si. - Bd si wygupiaa, jak bd miaa ochot. Nawet choby mi da po twarzy. - A potem nagle powiedziaam: - No pewnie, musisz niby dosta zapat, prawda? No i weszam. Od tak dawna nie yam z adnym mczyzn, a weszam z nim do tego hotelu. Dlaczego to zrobiam? Bo tak mi si spodobao? Czy z potrzeby ciaa? Niezupenie. Byo kilku mczyzn, ktrzy nie chcieli wzi mnie do hotelu, ale mwili, e dom dla mnie urzdz. A przecie nie chciaam, bo wiedziaam doskonale, e teraz, kiedy Trini ma ju roczek, jak pjd z jakim mczyzn, to zaraz znw zajd w ci. Jak tylko moja najmodsza koczya rok, zaraz zachodziam w ci z nastpn - i wanie dlatego powstrzymywaam si. Ale naprawd nie mog twierdzi, e Crispin zmusi mnie, ebym z nim wesza do tego hotelu, w kadym razie nie zmusi mnie si. Mona powiedzie, e nastpne moje dziecko dostaam za dwie pary bucikw. Jak je kupowa, to wiedzia, e nie mam innego sposobu, eby mu si wypaci. Zaamaam si, bo powiedziaam sama sobie: Ten to si nigdy nie zmieni". Wic mielimy to spotkanie w hotelu. Czy mi to sprawiao przyjemno? Nie, bo byam za jak nie wiem. Za drugim razem znowu poszlimy 571 do hotelu - to znaczy, znowu poszlimy kupowa co z ubrania dla Concepcin, ale oczywicie nic nie kupilimy, tylko poszlimy prosto do

hotelu. Tym drugim razem on si na mnie pogniewa, bo od niego uciekam. Widziaam ju teraz, jaka byam gupia; i nagle zo mnie wzia, e znowu wszystko bdzie tak samo. Leelimy w ku i on ju wanie mia mnie wzi, kiedy ja si nagle rozeliam i wstaam. - Gdzie idziesz? - Wychodz. - Dlaczego wychodzisz? - Bo tak mi si chce. - Sprbuj tylko wyj, to zobaczysz. - Nic mi nie zrobisz. Ani ty, ani dwudziestu takich mnie nie zatrzyma. Nie dam si ju wicej wykiwa. Zdarzao si to ju niejeden raz po hotelach, ale nigdy nie wyszam za drzwi, bo zapaby mnie i trzasn na odlew. On musia sobie wyobrazi, e i tym razem bd si baa wyj. Jeszcze lea, jak wyszam. Wyszam na ulic zdenerwowana i cay czas mylaam, kiedy mnie dogoni i zacznie awantur. To byo w grudniu. W styczniu czekaam na miesiczk, ale nic. Nie zdyam nawet powiedzie Crispinowi, e jestem w ciy, bo jak przyszed 6 stycznia, w wito Trzech Krli, z zabawkami dla Concepcin i Violety, by na mnie zy i nie chcia wej. Potem, kiedy szam z maymi wieczorem do Lupity, zobaczyymy go na ulicy. On te nas zobaczy, przeszed na drug stron ulicy, eby si ze mn nie spotka, ale Concepcin zawoaa: Popatrz, Crispin idzie!". Zawrci wic i podszed. - Gdzie idziecie? - pyta mnie. - Do Lupity. - Aha, chcesz odwiedzi swojego kochanka. - Jakiego znw kochanka? Miaam ju dosy jego podejrzliwoci, wic eby zmieni temat rozmowy, opowiedziaam mu o cyrku na kolonii El Dorado. Da mi pi pesos, eby zabra tam obie mae. - A ja to co? - spytaam i da mi jeszcze pi pesos. Potem powiedzia do Concepcin: 572 - Przyjd do ciebie, creczko, w sobot i kupi ci cukierkw. Tydzie przeszed, nie widzielimy si wcale. W sobot rano przychodzi moja koleanka Raquelle i mwi: - No, jak ci si to podoba? Crispin stoi w bramie swojego domu, a Eutakia spaceruje tam i z powrotem.

- Ach tak? - mwi. - Miaabym chtk zobaczy ich razem. - Dobrze, to chod ze mn. Ta Eutakia zadawaa si z chopakiem, ktry by novio Raquelle, i chodzia z dzieckiem od niego. Potem zacza chodzi z Crispinem i powiedziaa mu, e to on jest ojcem tego dziecka. Wic obie z Raquelle byymy ze na t dziewczyn. Przeszymy pod domem Crispina, ale nic, pochodziymy wic dokoa i wrciymy drug ulic. I c ja widz? W pewnej odlegoci idzie Crispin, obejmujc ramieniem jak kobiet. Okazao si, e to dawna przyjacika jego rodziny. Bya zamna i miaa dzieci, ktre nieraz widywaam u nich w domu. Zawsze mylaam sobie, e co jest w tym dziwnego, ale czy mogam przypuszcza, e ona i Crispin... Taki by wtedy dzieciak ze mnie, kady mg ze mnie struga wariata. - Spjrz na t mij - mwi do Raquelle. - Spodziewam si, e go zobacz z jedn kobiet, a spotykam go tymczasem z drug. I spjrz, kto to taki? Amelia. Crispin wszed do gmachu Ubezpieczalni Spoecznej, a Amelia usiada na schodach i czekaa na niego. A ja, tak na zo, najspokojniej w wiecie siadam koo niej. Nie wiem, jaki wity j natchn, ale w teje chwili jaki jej znajomy nadjecha rowerem, a ona do niego podesza i zacza rozmawia, jakby nie wiedzc, co si wici. Spodziewaam si, e Crispin zaraz wrci, wic schowaam si w kcie salonu kosmetycznego, ktry prowadzia Nicha, moja przyjacika. Nicha zobaczya mnie i pyta: - No i co powiesz? Co u ciebie? - Sama si zdziwisz - powiadam. - Mj stary, mj byy stary, biega za t suk, a ja chciaabym ich przyapa razem. - Naprawd? Taka jeste cita na tego parszywca? 573 - A pewnie. Nie spalimy ze sob od nie wiem jak dawna i chciaabym go przyapa z ktr z jego kobiet. Nie mam sposobu. Nie mog si od niego niczego doprosi ani o nic go oskary. Widz, e Crispin nadchodzi. Amelia przesza na drug stron ulicy i mina salon kosmetyczny, gdzie ja przypatrywaam si jej zza firanek. On szed za ni. Kiedy przechodzi pod drzwiami, wysaam Concepcin, eby si z nim przywitaa. - Tata, daj mi quinto\

Crispin si odwrci zdziwiony. Wtedy ja wyszam take, z Trini na rku. On wanie mwi do Concepcin: - W sobot przyjd i wezm ci, w sobot. By naprawd zdenerwowany i wci patrza na Ameli, a ona odwrcia si, eby zobaczy, co si dzieje. Wtedy ja si odezwaam: - Chod, creczko, nie widzisz, e jeste tutaj niepotrzebna? Chod, po co masz mu si naprzykrza? Przeszkadzasz swojemu ojcu. A on wtedy, zamiast si zapyta: Dlaczego tak mwisz?", bo przecie ostatecznie ju si zaczynalimy po trochu godzi z powrotem, wyjeda z czym takim: - Nie mamy sobie nic do powiedzenia. A ja, jak zobaczyam, e patrzy na t kobiet z takim nieprzytomnym wyrazem twarzy, wpadam w zo. On musia sobie w duchu mwi: A to z siebie zrobiem widowisko!". - Masz racj - powiedziaam. - Nie mamy sobie nic wicej do powiedzenia, wic nie wyobraaj sobie, e si bd kci. Grubo si mylisz, ot co. Chod, creczko, idziemy. I wci jestem spokojna. A on nagle: - Jak chcesz, ebym ci utrzymywa, to czemu latasz po ulicach jak ta kurwa? - Suchaj, ja kurw nie jestem. Nie na ulicy znalazam moje dzieci. Wiesz wietnie, kto mi je zrobi. Stalimy przed sklepem z maszynami i mnstwo ludzi nam si przysuchiwao. A ja mwiam dalej: - A ju ta baba, ktr sobie teraz zapae, to okropno. Moe miae racj, e sobie wzi inn zamiast mnie, ale e tak? Ty lubisz takie, co 574 ju sobie znalazy jednego frajera, bo nie masz wobec nich obowizkw. Tak, ty jeste taki, co lubi na innych skorzysta. Prawdziwy mczyzna tak nie robi. - Nie masz co tak gada, bo ju masz swojego alfonsa. - Nie mam adnego, ale sobie znajd takiego, co ci mord skuje. - Nazwaam go obuzem i dodaam jeszcze par dobrych wyzwisk. Byam naprawd ordynarna. - I daj mi ju spokj. O to jedno ci prosz. Daj mi nareszcie spokj. Bya to jedna z najgorszych ktni, jakiemy kiedykolwiek mieli. Ostrzegam go kiedy, e wytrzymam przy nim tak dugo, pki nie zobacz na wasne oczy, e chodzi z inn. Ludzie mwili mi nieraz, e

on chodzi z innymi dziewczynami, ale ja prbowaam o tym zapomnie. Ale tego, co widziaam na wasne oczy, nie mog zapomnie. - Wic pilnuj si, eby mi si na oczy nie pokazywa - powiedziaam mu. - Bo ja za siebie nie odpowiadam. Mogabym niby przymkn oczy, by jak inne kobiety, co nie zwracaj uwagi na to, co m robi poza domem, zwaszcza e mj wanie chcia do mnie wrci. Ale jak zobaczyam, e struga ze mnie wariatk i bierze sobie jak star bab, to ju nie mogam si pohamowa. Wolaam znowu z wszystkiego zrezygnowa. Nigdy nie mogam zgodzi si z myl, eby mg mie inn kobiet i mnie rwnoczenie. Nie! Ju lepiej, eby mnie rzuci albo ebym ja go rzucia raz na zawsze. Zabraam si wic i poszam i od tej pory ju z nim nie mwiam. W lutym, trzynastego, pokciam si okropnie z Consuelo. Delila zmczya si ju opiek nad dziemi Manuela, wic ja zaopiekowaam si ca czwrk, razem z moimi trzema. Roberto pracowa w fabryce i dawa mi pienidze na ycie, ale po pewnym czasie przesta. Nie chcia dawa wicej i ani rusz nie mona go byo do tego przymusi. Jeden tata pomaga mi tylko. Dawa mi dziesi pesos dziennie, a poza tym przynosi kaw, cukier i oliw. Kiedy dzieci sprowadzono do Casa Grande, Manuel zgodzi si dawa mi dziesi pesos dziennie na ich wyywienie. Czasem przychodzia mi pomc przy tych dzieciach Maria, jego nowa ona. 575 Ostrzegam Manuela, e jak mi kiedy nie zostawi pienidzy na ycie, to nie bd miaa nic dla jego dzieci. Powiedziaam to, nie podnoszc gosu - ale co z tego? Dwa razy nie da mi nic, wic posaam dzieci do restauracji Gilberta, eby go tam szukay. Daam im wczenie rano niadanie, a potem mwi do Mariquity, najstarszej: - Id, id do waszego ojca i powiedz mu, e nic dzi nie jedlicie, bo mi nie przynis pienidzy. Musiaam si dobrze nauwija, eby wszystkie te dzieciaki nakarmi i powysya do szkoy. Robertowi nosiam obiad do fabryki punktualnie na dwunast, a dzieci musiay je o wp do pierwszej, eby wrci do szkoy. I do szkoy posyaam je zawsze wykpane, albo przynajmniej umyte. A tego dnia by ju wanie czas wychodzi do szkoy. - Widzisz, pno jest - mwi do Mariquity. - Ty musisz ich wykpa. Ale nie kp ich w zimnej wodzie, crko.

No, a ona wykpaa wszystkie te bachory w zimnej wodzie - Alanesa, Domingo, Conchit i Concepcin. Ja zdyam tylko wykpa Violete i Trini i ledwo wypchnam tych starszych do szkoy, kiedy wesza Consuelo. No i zaraz zobaczya, e Concepcin trzyma w rku owek i notes Dominga i zacza krzycze na ma: - Mwiam ci tyle razy, eby nie braa tego, co nie twoje! Consuelo ju si par razy pokcia z moj najstarsz, bo Concepcin nie chciaa poyczy swoich zabawek Alanesowi i Domingo, ktrzy wszystko niszczyli. Bardzo dbaa o swoje rzeczy i naturalnie nie chciaa, eby chopcy wszystko jej popsuli. Consuelo bya o to za. Zawsze wolaa dzieci Manuela, a ju najbardziej Mariquit, i moim dzieciom rzadko kiedy co daa. - Chyba nie rozumiesz, co ci ciotka mwi - mwi do Concepcin. Widocznie lubisz, eby na ciebie krzyczaa. - Od dzi tak samo bd si kci o rzeczy tych maych, jak ty o swoje - prawi dalej Consuelo. Tu ju si rozzociam i rzuciam jej ten owek. - Masz tu ten mierdzcy owek. O to si tak kcisz? 576 Od pewnego czasu byymy ju ze sob troch pornione, bo Consuelo zanadto wtrcaa si do tego, co naleao do mnie. Ja si tymi dzieciakami zajmowaam dzie w dzie, a ona przychodzia tylko wieczorami zrobi im kolacj i chciaa si we wszystkim rzdzi. No i prosz! Manuel zwykle dawa mi pienidze na ycie poprzedniego dnia wieczorem, tak ebym miaa na rano. Jak przygotowywaam dzieciom kolacj, to miay kaw z mlekiem i chleb, i co tam zostao z obiadu. Wszyscy, kogo tylko znam, to wanie jedz na kolacj. Ale nie Consuelo! Nie. Consuelo, ten zarozumialec, chodzia dla nich po jajka, zupenie jakbym miaa mnstwo pienidzy. Odkd zacza chodzi do szkoy i pracowa po biurach, taka si zrobia arystokratka, e na wszystko, co robilimy, patrzya z gry. La Presumidal Wci mi kada w uszy, e nie jemy tak jak trzeba. Kupia sobie nawet n i widelec, a jak wysza na zakupy, to wracaa z czym takim, jak patki owsiane, zupa w puszce albo sok pomidorowy. Cae pienidze na dom roztrwoniaby na rzeczy zupenie niepotrzebne. Po co ja mam kupowa puszk groszku, jak za te same pienidze mog dosta dla moich dzieci kawaek misa? Ja umiaam oszczdza, tak ebymy wszyscy jedli nie najgorzej, ale ona tego nie

moga zrozumie. Zdarzao si, e zostawiaa mi tylko dwa pesos. Prosz sobie wyobrazi - cay dzie przede mn, a ja mam dwa pesos! Cztery razy co mi takiego zrobia i ani sowa nie powiedziaam; dostawaam pienidze od naszego taty, nie skaryam si na ni, a pienidze tak wydawaam, eby wszyscy byli syci. Nie kciam si z siostr, alemy si nieraz nie zgadzay. Jak jej rzuciam ten owek, Conchita poskarya si, e wykpaam j w zimnej wodzie. Consuelo si rozzocia. - Gdyby miaa cho troch wstydu, nawet by mi w oczy nie spojrzaa. - Wstydu? A czeg to ja mam si wstydzi? - No pewnie. Tata daje ci na utrzymanie, Manuel kupuje ci ubrania i do ust podtyka jedzenie, a ty nawet nie moesz zaj si jego dziemi, tak jak trzeba. Oczywicie, to nie twoje dzieci. Manuel ci utrzymuje, a ty jego dzieciom tak si odpacasz! 577 - Utrzymuje mnie? Niby on taki dobry? Tego, co daje, ledwo starcza dla jego dzieci, na cudze, nie martw si, on nie daje. No i widzicie? Tak do mnie gada, a to przecie nie jedna Conchita tak bya wykpana, tylko wszystkie dzieci. Ale siostra do tego si przyczepia. - Twoje dzieci s tu na utrzymaniu, a ty jeszcze masz czelno si obraa. - Owszem - mwi - ale to nie tyje utrzymujesz. Prosiam ci kiedy o co? - Ach tak - ona na to - to oddawaj mi te sukienki, ktre ci daam. - Jakie znw sukienki? Mao co miaam wtedy z ubrania - wikszo uszyta z materiaw, ktre tata mi przynosi, niektre rzeczy sama kupiam sobie na raty. Consuelo przyniosa mi tylko sweterek i jedn sukienk, ktra na ni nie bya ju dobra. ona jej szefa daa jej zawinitko rnych rzeczy i tylko to od niej dostaam, bo byo jej na nic. Ale wci mi powtarzaa, e to ona mnie ubiera. To byo zwyczajne kamstwo. Jeli mi co daa, to tylko stare achy, ktre si dla niej ju nie nadaway. Poleciaam, otwieram szaf: - Chod tu, zabieraj swoje sukienki. Jak mylisz, e mam tu sukienki od ciebie, to je sobie we. - I rozzociam si ju, bo mi powiedziaa,

e tylko latam za chopami, a potem rodz dzieciaki. - Jak ju ci o to chodzi, to nie wiadomo, ktra z nas wiksza kurwa! Moje dzieci przynajmniej wszystkie s z jednego ojca. Jeszcze dotd nie musiaa mi by za strczycielk, moe nie? Wcieka ju byam na ni za takie gadanie, bo sama zerwaa z Mariem i znw ya z Jaimeem. Tak, taka bya gupia, e wrcia do Jaimea; potem, jak si ju pucia, jak to mwi, duo z tego nie miaa, bo on si teraz tylko mci na niej za te wszystkie czasy, kiedy nim pomiataa. Nie wiem, jak to si stao, e nie zasza w ci. Ona powiada, e nie dopucia go do siebie ani razu, ale nie wiem, jak to moliwe, kiedy spali w jednym ku. Rozchorowaa si w kocu ze zoci i wreszcie rzucia Jaimea. Ale potem znw si zacza malowa, stroi, robi sobie manicure, i kto wie, skd na to wszystko miaa. 578 Pracowaa, ale wszystko, co zarobia, szo na komorne, ycie i na rzeczy do jej nowego mieszkania. Pewnie, e jej zarobki nie starczay na tyle wydatkw. Przypomniaam jej o tym wszystkim. - To, e nie masz dzieci, niczego nie dowodzi! A wiadomo? Moe je celowo tracisz! Wycignam ten sweterek i poszarpaam go. By dla mnie za duy i zapaciam za przerbk, wic miaam go prawo podrze. - A masz tu swoje ubranie! - Ndznico! - To byo jej ulubione sowo. - Gupia ndznico. Nie drzyj mojej sukienki. Nie drzyj! - Jak j zobaczya podart na strzpy, skoczya do szafy szarpa moje ubrania. - Zobaczysz, ty! dara si. Wic si musiaam w to wmiesza, chwyciam j wp. Biymy si naprawd, drapaymy jedna drug i darymy na sobie sukienki. Dopiero pniej si w tym poapaam. Wtedy taka byam wcieka, e nie patrzyam, co wyrabiamy. W kocu przysza Maria, ktra wanie bya w ciy, i rozdzielia nas. Dzieci na to wszystko patrzyy i nie poszy tego dnia do szkoy. Consuelo wysza, a ja nawet tego nie zauwayam. O wp do czwartej przyszed tata. Spojrzaam na niego tylko raz i powiedziaam sobie: Aha, ju gotowe. Bomba pka". - Co si tu stao? - pyta. - Consuelo chodzi wszdzie z paczem i opowiada, e j zwyzywaa od ostatnich i podara jej suknie.

Patrzcie tylko, a do restauracji posza gnbi ojca i nagadaa mu rnych kamstw. Wymyla mi teraz, ile chcia, a ja staam, nawet ust nie otwierajc. Taki ju jest mj ojciec: z botem czowieka zmiesza, a nie dowie si nawet, jak to wygldao naprawd. - Dzieci ju masz, a nie wiesz, jak si zachowa? adne z was nie moe tego zrozumie. Wszyscy czworo tak postpujecie, jakbycie nie byli rodzestwem. - Ale, tato, to nie bya moja wina. Co ja mogam zrobi: ona si wcieka, e wykpaam dzieci w zimnej wodzie. - Tylko tyle powiedziaam, cho za byam, e o wszystko mnie wini. 579 Consuelo zacza, bo powiedziaa, e kady mi moe zrobi dziecko. O to zawszemy si z siostr sprzeczay, naprawd o to poszo. Nie wiem, czy to bya zazdro, czy co - zawsze bya zawistna i za tak samo jak moja cioteczna babka Catarina - ale chodzi o to, e jej si nie podobao patrze na to, jak mi ojciec pomaga. Chyba to by powd, e nie moga si pohamowa i wybuchaa. Reszta rodziny bya taka sama i miaam al do nich. I Manuel te mnie surowo sdzi. Raz rozmawialimy o Marii i powiedzia tak: - Ta koza tylko by po ulicach lataa. Powiedziaem jej, e jak jej si znudzi siedzie w domu, powinna wyj sobie troch. Nie nale do tych, co to by kobiet w norze trzymali jak krlic, eby im tylko dzieci rodzia. Nie chc, eby tak ya jak ty: wci tylko w tych czterech cianach, nigdy dobrze ubrana, nigdy z domu nie wyjrzysz. - Jak nie wychodz, to dlatego e mam w domu duo roboty. Jaki mam interes chodzi po ulicach? Nie widz, eby mi to miao w czymkolwiek pomc. Nie wiem, czy celowo nazwa mnie krlic, ale da mi w ten sposb do zrozumienia, co o mnie myli, i wcieka byam na niego. Jakie mia do tego prawo? Przynajmniej jak urodziam dzieci, to si nimi pniej zajam! A on nigdy swoich dzieci na tyle nie kocha, eby si do nich zbliy. Mie dzieci, to nie tylko je spodzi, ale wyywi, posa do szkoy, otoczy troskliwoci, ktrej im potrzeba, w tym sk. Co z tego, e si urodzi? To i zwierzta potrafi. A jego ona bya jeszcze gorsza. Crce mojej przyjaciki Herlindy powiedziaa, emy chyba zgupiay, jeli si spodziewamy, e ona si zajmie dziemi Manuela. e ich nie znosi i nie ma zamiaru zabija si prac przy nich, e to jego dzieci, nie jej, wic niech on sam

przy nich robi. No i pewnie - jak on sam do nich nic nie czuje, to jak mona si spodziewa, e ona bdzie miaa do nich inne podejcie? Nikt taki dla dziecka nie bdzie jak rodzony ojciec czy matka. Manuel nigdy nie by prawdziwym ojcem, bo nie musia, bo nie czu swoich obowizkw. Widzia, e choby nie pracowa i nie dawa na ycie, zawsze moe liczy na dom ojca - tam zje, tam si przepi. Gdyby ojciec kaza nam pracowa od maego, gdyby powiedzia: 580 Jeli nie bdziecie pracowali, to nie bdziecie mieli co je", wszyscy dzi bylibymy inni. W kadym razie ja ju miaam po uszy tego wytykania mi rnych rzeczy i zwalania na mnie winy szczeglnie e nie ja jedna byam winna. Tata zosta jeszcze chwil, eby mi dalej wymyla, wic zaczam krci si po domu. Najpierw kupa brudnych rzeczy. Oddzieliam moje rzeczy od ubranek dzieci Manuela. Ojciec nic, tylko mi si przyglda. Musia ju co podejrzewa, bo mwi: - Co bdziesz z tym robia? - Pra bd - mwi mu. Wtedy powiedzia mi, e ma zamiar da mi poow tej dziaki na kolonii El Dorado i zbudowa dla mnie pokj, choby z samych desek, tak eby nikt z rodzestwa ju si wicej nie wtrca w moje sprawy. Powiedzia, e zaatwi wszystkie potrzebne papiery i niedugo si tam przeprowadz. Nie odpowiedziaam nic, wic wyszed. Jak tylko poszed, znalazam worek po mce i woyam do niego koc, po trzy sukienki dla mnie i dla dziewczynek i zawinitko ze szmatami na pieluszki dla Trini. Daam wszystkim dzieciom kolacj i powiedziaam Mariquicie, eby sprowadzia Mari. Posaam te Concepcin do mojej przyjaciki Herlindy, eby si dowiedziaa, czy kupiaby mj nowy zegarek za osiemdziesit pesos. Strasznie nie miaam chci sprzedawa tego zegarka, bo go miaam dopiero tydzie. Poprzedniego tygodnia dostaam czterysta pesos z tanda, ktr urzdziymy z dziesicioma ssiadkami, i za te pienidze kupiam sobie zegarek i akiet. Wybraam si jeszcze z Angelic River i z moimi maymi na wycieczk do Puebla - i zostao mi pidziesit pesos. Maria przysza, wic jej powiedziaam, e si wynosz. - Dokd? - pyta. - Nie wiem dokd, ale std odchodz. Kady tu ma co do powiedzenia o tym, co ja robi. Czy to ja kropielnica, eby kady pcha si z rk?

- Ale co bdziesz robia? Lepiej nie id - powiada Maria. - Tu na pewno nie zostan. Przyszed Roberto, on te zy na mnie jak pies - nawet si nie spyta, dokd chcemy i ani nic. Herlinda nie miaa pienidzy na zegarek, 581 wziam wic mae i worek i poszam na drug stron podwrza poegna si z moj comadre, Angelic. - Lepiej nie id - mwi mi. - Ale tu zosta nie mog. Widzisz, jak si rzeczy maj. Rozmawiamy tak, a tu nadchodzi ciotka Guadalupe. Przysza po to, eby mi te nagada, ale ja miaam ju wtedy do wszystkiego, wic mwi tak: - Nie, ju ty na mnie nie krzycz, ciotko. Mam tego po dziurki w nosie. - Jeszcze si nigdy do niej tak nie odezwaam. Ona na mnie tylko spojrzaa. - No, no, daj spokj, bo pomyl jeszcze, e to prawda. - Suchaj, ciotko - ja na to. - Naprawd przesta mnie gnbi. Czy to ja twoja crka, czy co? Wziam worek i wsiadam w autobus do Dworca Centralnego. Tam byy ju tylko miejsca na nocny autobus do Acapulco, wic wykupiam bilet i wsiadam razem z trzema moimi maymi. Taka byam wystraszona, jak wsiadaam do tego autobusu, e wygldaam, jakbym kogo okrada. Miaam bilet na miejsce numer trzynacie, ale zajam jedno miejsce dalej. Autobus ju rusza, kiedy wsiad jaki mczyzna z biletem na to miejsce, numer dwanacie. - Ja tu powinienem siedzie - powiedzia. Taka byam zdenerwowana i przygnbiona, e wszystko mi byo jedno, to miejsce czy tamto. Jak wsiadam do autobusu, naprzeciwko mnie po drugiej stronie przejcia siedzia jaki chopak; nie mg mie wicej ni szesnacie lat. Zaraz mnie spyta, gdzie jad i czy znam kogo w Acapulco. - Nie, nikogo. - Ja te - stwierdzi. - Uciekem od ojca i jad szuka mojej chrzestnej matki. Mj ojciec jest administratorem w majtku rzdowym. Potem poczstowa mnie czekoladkami i co tam jeszcze opowiada, ale nie miaam chci z nikim rozmawia. Chciaam by sama. - Jeli pani chce, to wezm ktr z dziewczynek do siebie, nie bdzie pani tak ciasno. Ale adna z dziewczynek nie chciaa do niego pj.

582 - Dzikuj za dobre chci. Wtedy wanie wsiad Baltasar i musiaam si przenie na miejsce numer trzynacie. Siad za mn, wic nie widziaam jego twarzy. Tymczasem ten chopiec po drugiej stronie przejcia wci ze mn rozmawia: - Miaem przyjacik, daa mi piercionek... I pokazuje mi par kwitw lombardowych. Jeden, na piercionek, by na tysic piset pesos. Mwi, e ma mnstwo pienidzy, ale ja na niego nie bardzo zwracaam uwag. Kiedy autobus si zatrzyma, zaprosi mnie na filiank kawy. Odmwiam i zostaam na swoim miejscu razem z ca moj trjk. Przez tego chopca miaam pniej straszn ktni z Baltasarem. Wci mi zarzuca, e to by mj novio, e razem z nim wsiadam do autobusu. Myla nawet, e ten smarkul by ojcem mojego najmodszego dziecka. Przez ca drog wcale z Baltasarem nie rozmawialimy, tylko on raz powiedzia: - Daj mi jedn dziewczynk. Przyjdzie kontroler i kae ci kupi drugi bilet. - Drugi bilet! - zawoaam. - Co ja zrobi? I na reszt drogi daam mu na kolana Violet. Siedziaam z tamtymi dwiema i prawie przez ca drog pakaam. Chyba to by najsmutniejszy dzie w moim yciu. Gdyby nie dzieci, tobym ju z sob skoczya. Nie pierwszy ju raz miaam takie myli; raz nawet kupiam troch trucizny na szczury, zmieszaam j z wod, ale akurat ojciec zajrza po mnie na dach i nie pozwoli mi tego wypi. Byam wtedy maa, jeszcze nie chodziam do szkoy, a on mnie zwymyla, ju nie pamitam za co, i nagle poczuam si taka samotna i tak miaam do ycia. Niele wtedy ojca nastraszyam. Nie wiadomo, co by si stao, gdyby nie zauway, e wstaam z ka i poszam na dach. Pniej, kiedy yam z Crispinem, bywao, e ogarniaa mnie rozpacz - wystarczyo, e uprzytomniam sobie, jak wyglda moje ycie. Tak samo zrozpaczona byam w tej drodze do Acapuco. Zdawao mi si, e wszystko ju dla mnie skoczone. ycie jest jednym kamstwem. Wszystkie drzwi przede mn zamknite. Gorzko czowiekowi, jak mu 583 bracia i siostry wyrzucaj, e jest tym, czym jest, i niesusznie obwiniaj. Nigdy nie lubiam, gdy czepiali si mnie lub moich dzieci, a dzieci

w szczeglnoci. Wybuchaam wtedy jak bomba, bo widziaam dobrze, jak Roberto i Consuelo bior dzieci Manuela to tu, to tam i robi co dla nich, ale tylko wtedy, kiedy im przyjdzie ch. Tylko odcigaj te dzieci od domu i w gowie im kouj. Nigdy nie pozwalaam, eby to samo robili z moimi dziewczynkami - wtedy mwili, e jestem obraalska i e nie da si ze mn nawet rozmawia. To prawda, e charakter mam najgorszy z caej rodziny. Strasznie jestem zawzita; nigdy nikomu nic nie zapomn, a gdy mi kto co zrobi, zaraz przestaj z nim gada. Jak nie ma racji, to jeszcze bardziej go znienawidz. Delila zawsze mwi, e my z Manuelem bylimy najlepsi, bo umielimy milcze. Inni prdko zapomn, e si z kim gniewali, ale ja nie. Chciaabym by taka jak inne kobiety, jak moja ciotka i moje macochy, ktre kady dopust cierpliwie znosiy. Nigdy si nie skaryy na swj los ani nie mylay o tym, eby si rzuci bez pamici w brudy ycia. Ale niektrzy ludzie nie potrafi wytrzyma takich wielkich nieszcz i robi wtedy rne gupstwa. Ja na przykad - wziam dzieci, zakrciam si i wyszam, nie wiedzc nawet, co z nami bdzie. Dopiero jak wsiadymy do autobusu, zaczam myle: A co teraz? Dokd ja jad? Co bd robi? Pienidzy mam mao...". Pod koniec drogi Baltasar pochyli si do przodu i spyta mnie, czy mam krewnych w Acapulco. - Nie, jad tam szuka pracy. A on wtedy: - Jeeli to ci interesuje, to ja mam tu ciotk, ktra prowadzi restauracj. Mog ci zaraz znale prac. Nie bdzie tam kopotu z wyywieniem dzieci. Namyliam si. Co bym tam moga robi, choby nawet zmywa talerze. Wic mwi: - Zobaczymy. Ja tylko jednego chc: pracowa. - Pomwi z kuzynk, jak tylko wysidziemy. Wreszcie autobus dojecha do Acapulco, wysiadamy. Ten chopiec mwi do mnie: 584 - Niech pani spojrzy, tu jest hotel. Moe pani wej, jeli pani chce. A Baltasar stoi koo nas. - Idziesz ze mn czy nie? Staam wic midzy tymi dwoma i zastanawiaam si, z ktrym i. Przypuszczaam, e ten ptak ma przy sobie pienidze, ale jakbymy

razem poszli, zaraz by ludzie mwili, e jestem jego kochank. A moe ukrad te kwity lombardowe albo pienidze i pniej go oskar? Baltasar take nie wyglda zachcajco. Koszul i baweniane spodnie mia brudne i pomite (opowiedzia mi pniej, e pi przez dwa ostatnie dni), a na nogach najtasze mokasyny. Koszula rozpita od gry do dou, tak e wida byo jego tusty brzuch. Nie podoba mi si te zoty kolczyk, ktry nosi w prawym uchu. Z tym kolczykiem, z krconymi wosami, zotymi zbami i oczyma wyupiastymi jak u aby wyglda, jak mwi Manuel, troch egzotycznie. Ale starszy by od tego chopaka i wicej czuam do niego zaufania. - No dobrze - mwi do Baltasara - chodmy do tej kuzynki. Ale e nie chciaam zrani uczu tego chopca ani okazywa, e wol tamtego, wic mwi do niego: - Chodmy, wypijmy tymczasem filiank kawy. Co pan na to? A ten ptak: - Dobrze, zaraz tu bd. Kupi sobie tylko papierosw. - Poszed i nigdy go ju wicej nie zobaczyam. Wic Baltasar wzi mnie do jadodajni swojej kuzynki i zamwi kaw. I on mia kopoty, bo pdzi wtedy ycie bardzo niespokojne. Wytumaczy mi, jak si z nim rzeczy maj. Przewozi towary ciarwk tu, w Acapulco, ale nie mia gdzie mieszka. Spa w ciarwce, a jada w drodze. Zastanawia si, gdzie mnie umieci. Nie to, eby tu nie mia rodziny, bo mia i matk, i ojczyma, i ojca, i macoch, i nie wiem ju ilu przyrodnich braci i sistr, ciotek, wujw i kuzynw. Ale z wikszoci z nich nie by w dobrych stosunkach i nie chcia ich prosi o ask. Nadszed tymczasem jego wuj Pancho, poszeptali co razem. Potem Baltasar mwi: - Chod, idziemy do wuja. To dobry czowiek i bdzie ci u niego doskonale. 585 Wic poszam jak ta krowa do rzeni. No - myl sobie - jak zobacz, e co nie w porzdku, mog zawsze krzycze, prawda?". Odpoczlimy w domu Pancha, a potem Baltasar zabra nas na wybrzee, eby zobaczy La Quebrad i Malecon oraz przystanie. Pniej dowiedziaam si, e sprzeda wtedy za osiemdziesit pesos radio swojemu kuzynowi, eby mie dla nas pienidze. Nie zdawaam sobie jeszcze wtedy jasno sprawy ze swojego pooenia ani nic nie wiedziaam o Baltasarze. Byam podniecona i cho bardzo niespokojna, miaam si

i artowaam. I wci mwiam do siebie: Dziki Bogu, dojechalimy nareszcie". Tylko o tym jednym mogam myle. Wieczorem zaczam mie jakie podejrzenia, bo Baltasar powiedzia, e jego szef kaza mu pojecha na par dni do Acopany. Powiedzia mi, ebym si o nic nie martwia, bo wuj nie bdzie mnie napastowa. Przed wyjazdem przynis mi misa, smalcu i surowego ciasta na tortille; jeszcze da mi dwadziecia pesos: - We to, pki ja nie wrc. Jak bdzie ci czego trzeba, powiedz wujowi. Pancho poyczy mi swoje skadane ko. Uoyam dziewczynki na pododze po jednej jego stronie - bo Pancho te spa na pododze. Okazao si, e to bardzo miy czowiek i wcale mi si nie naprzykrza. Dowiedziaam si pniej, e spyta Baltasara, czy moe mnie wzi, ale okazao si, e nie, bo Baltasar sam o mnie myli. Kiedy Baltasar wrci, Pancho spa na pododze koo moich dziewczynek, i nie byo mowy o tym, ebymy mogli pj ze sob do ka. Wci sobie powtarzaam, e Baltasar czego ode mnie bdzie chcia w zamian za to, co robi. Jeeli ojciec moich dzieci domaga si ode mnie zapaty, to inny mczyzna jest chyba jeszcze bardziej usprawiedliwiony". Kadej nocy, pic midzy tymi dwoma, czuam si nieswojo. Wci chodzio mi po gowie, e jak nie jeden, to drugi, ale ktry zaraz si do mnie zabierze. Nie mogam spa. Mimo strasznego upau nie rozbieraam si wcale. Leaam spocona i na kady najlejszy szelest podrywaam si z lkiem, e ktry z nich zaraz wpakuje mi si do ka. Ale Baltasar by mczyzn niepodobnym do innych. Przez osiemnacie dni dawa mi pienidze na ycie, nawet mnie nie dotknwszy. 586 Powiedziaam mu, e chciaabym znale prac, e nie chc by dla niego ciarem i le si czuj, bdc na jego utrzymaniu. - Jeli chcesz - powiedzia - to ci pomog i bdziesz miaa stragan z owocami albo z pomidorami. A potem, jeeli zechcesz si std wynie, nie bd ci sta na drodze. Ile razy wrci ze swoich wyjazdw, zabiera nas nad wod albo do kina, a wieczorem kad si spa na pododze, koo mojego ka, zawsze w przyzwoitej odlegoci. Rozmawialimy po ciemku i wtedy opowiadaam mu o swojej rodzinie i dowiedziaam si o jego yciu. Urodzi si w Acapulco, ale wdrowa ze swoimi rodzicami po rnych miastach i miasteczkach, bo musieli ciko walczy o ycie. Gdzie tylko

zajechali, matka rozkadaa may stragan z ywnoci w parku, a Baltasar z ojcem sprzedawali gazety. Pracowa, odkd pamita, najpierw opiekujc si modszymi brami i siostrami; potem, kiedy mia siedem lat, sprzedawa gazety, nosi wod, owi ryby, szy sanday - w ogle robi wszystko, co mu rodzice kazali. Cztery razy zaczyna chodzi do szkoy, ale za kadym razem nie wytrwa tam duej ni tydzie czy dwa, bo wyrzucali go za bjki albo uywanie brzydkich wyrazw. Kiedy mia trzynacie lat, dowiedzia si, e mczyzna, ktrego mia za swego ojca, naprawd jest jego ojczymem. Powiedzia sobie w duchu, e to waciwie nie nowina, bo ten ojciec by bardzo niedobry i traktowa Baltasara gorzej ni reszt dzieci - bi go za kade gupstwo, za to, e bawi si, zamiast pracowa, e nie oddawa caych zarobkw, e chcia je. Dostawa manto na niadanie, obiad i kolacj W Puerto Mexico sprzedawali gazety pasaerom nocnych pocigw, a w przerwach, kiedy czekali na pocig, ojczym Baltasara gra w karty albo szed do kantyny, a jego zostawia pod drzwiami picego na ziemi jak psa. Posyano go te z gazetami do dalekich domw przez las albo cmentarz, cho may ba si dzikich zwierzt, duchw i ciemnoci. Raz musia i pi kilometrw z jak gazet i przechodzc mostem, zobaczy nagle mczyzn bez gowy, stojcego na drugim brzegu. Przerazi si, ale nie mg zawrci, bo ojczyma ba si jeszcze bardziej, wic min pdem bezgowego czowieka, dorczy gazet i cay czas biegiem wraca do domu. 587 Baltasar by tak strasznie bity, e a cudzoziemcy si nad nim litowali. Raz, w Cuernavace, jacy ludzie kupili mu bilet, eby mg wrci do rodziny w Acapulco, ale ojczym zobaczy go i wycign z autobusu. Potem za kar nie dawa Baltasarowi je. Matka musiaa wykrada dla niego tortille, zupenie jakby by w domu kim obcym. Kiedy skoczy dziewi lat, poszed pomaga do rzenika. Pracowa tam rankami, a wieczorem znw u piekarza, tak e uczy si dwch fachw jednoczenie. Pacili mu kawakiem misa albo chlebem, wic przynajmniej nie bywa godny. Potem si pochorowa; a gdy rodzice wracali do Cuernavaki, zostawili go u siostry matki. Ciotka naleaa do tych ludzi, co lubi tylko wkada pienidze do woreczka, a nie je wyjmowa. Trzymaa Baltasara tylko dlatego, e jej to byo na rk, bo pracowa w rzeni zamiast jej syna. Cay dzie by zajty myciem i suszeniem krowich flakw i wynoszeniem odpadkw do dou na miecie.

A potem dostawa do zjedzenia tylko jedno taco. Jak mwi, e jest godny, albo gdy paka i chcia wraca do matki, to go bito. Matka przysaa pienidze na bilet autobusowy dla niego, ale ciotka zabraa te pienidze - i na tym koniec. Potem Baltasar pokci si ze swoim ojczymem, ktry chcia uderzy matk motkiem, kiedy bya pijana i nie moga si broni. Wyrzucili wic Baltasara z domu i odtd poszed ju na wasny chleb. Mia dwanacie lat, jak dosta prac w rzeni za pidziesit centavos dziennie. Dawali mu take flaki, ktre czyci, suszy i jad, gdy nie mia pienidzy. Spa na play albo na schodach jakiego hotelu razem z innymi chopcami. owili ryby i piekli je na play, a na noc wycigali si na piasku i przykrywali gazetami. Sam sobie pra koszule i spodnie, rozkada je na gorcym kamieniu i kpa si w morzu, pki nie wyschy. Smutne to byo ycie. Czu si jak sierota, bo nikt mu nie gotowa ani nie chcia si nim zaj. Rodzonego ojca Baltasar zobaczy dopiero, jak mia szesnacie lat. Ojciec by rybakiem i mieszka w innej wiosce. By to dobry czowiek i przyj syna yczliwie, ale potem znowu przez kilka lat Baltasar nie odwiedza go ani swojej macochy i przyrodnich braci. Baltasar mia w yciu mnstwo kobiet, ale adna nie umiaa mu stworzy domu. 588 Mwi, e go nie rozumiay - on chcia od kobiety tylko jednego, eby mu praa i na czas ugotowaa jedzenie, a jak wrci do domu pijany, by zdja mu buty, pooya go do ka i nastpnego ranka nie pamitaa mu tego. Zdaje si, e kiedy pierwszy raz spalimy z Baltasarem razem, wszystko z gry ju zostao uoone. Wuj nie spa tej nocy w domu, dlaczego, nie wiem. Mam wraenie, e Baltasar nie mg ju wytrzyma. ]a wci si tego spodziewaam. W kadym razie leaam na moim skadanym ku, a on na pododze. Byo bardzo ciemno. - Marta, chc z tob pomwi - zacz. - O co chodzi? - Nie tak, chod tu bliej. Kiedy to usyszaam, powiedziaam sobie: Aha, oto czego chcia. Na to czeka". Ale mwi: - Po co, wietnie ci std sysz. - Widzisz, znudzio mi si wci tak przychodzi i odchodzi. Moe chcesz ze mn mieszka? Duo da ci nie mog, ale przynajmniej godna

nie bdziesz chodzia. Powiedziaam, e nie, e musz wyjecha, e musz zaczeka, e nie mog. Wiedziaam, e jestem w ciy. Jake mu mogam powiedzie, e jeszcze jedno dziecko jest w drodze na dokadk do tych trzech dziewczynek. Nie! - Powiedz mi, dlaczego. Czy twj m wraca? Myla, e rozeszam si z Crispinem tylko na krtko. A ja powtarzam, e nie, nie i nie. - Suchaj - mwi mi - zosta, a jak zobaczysz, e ci nie odpowiadam, po prostu mi to powiesz, a jak ty mi nie bdziesz odpowiadaa, to ja ci powiem. Bdzie to dla mnie jakby prba, bo nie wiem, jaki bd przy kobiecie. Od tak dawna z adn nie byem. No, to ju rzecz przesdzona - pomylaam sobie. - Skoro od dawna nie mia kobiety, bdzie tym bardziej mnie chcia". Miaam mu ju powiedzie, e jestem w ciy, kiedy on pyta: - Dlaczego? Czy spodziewasz si dziecka? 589 - Tak, dlatego. - Byam z nim zawsze bardzo, ale to bardzo szczera, zupenie inaczej ni z Crispinem. - W takim razie jedno musisz zrobi: nie wyjeda, pki si dziecko nie urodzi. Ono jest niewinne. Dzieci nie powinny na niczym takim cierpie. Ze mn byo tak samo. Mj rodzony ojciec tylko mnie spodzi. Wcale mnie nie zna; inny mczyzna wzi na siebie obowizek wychowania mnie i chciabym si za to odpaci, choby komu innemu. O twoj przeszo nie jestem zazdrosny. Co byo, to niewane, obchodzi mnie tylko to, co przed nami. Ja tymczasem wyszam z ka i przysunam si do niego bliej. - Cicho bd, bo obudzisz malutk - powiedziaam. Wsunam si pod koc. - Jeste jak wszyscy. Za wszystko chciaby zapaty. - O to mnie nie oskaraj. Chc tylko ciebie. - Ale ja, chobym nie chciaa, musz ci czym zapaci, prawda? - Nie moesz tego w ten sposb rozumie. - A niby jak inaczej? Kiedy mnie obj, byam wprost wcieka. Chciaam go odepchn, ale powiedzia: - Co si ma sta, niech si ju stanie. No i eby si nad tym duej nie rozwodzi - stao si. Potem pakaam.

- Nie mylaam, e taki jeste - mwiam. - Kiedy przecie w kocu bym ci za wszystko zwrcia. Nie miaam zamiaru przyjmowa wszystkiego za darmo. Nie chc, eby myla, e po to tu przyjechaam, eby zarabia wasnym ciaem. Teraz nosz w sobie dziecko i boj si, e si urodzi z mieszan krwi. ebym wiedziaa, e to si tak skoczy, ju pierwszego dnia bym std wyjechaa. Ale potem Baltasar nie chcia, ebym wyjechaa. Nie chcia te, ebym pracowaa. Mia dodatkowe powody, eby mi dawa pienidze i przynosi miso. Pniej zaczlimy si rozglda za innym mieszkaniem. ycie w Acapulco byo bardzo spokojne. Miaam cudowne szczcie, e w ogle spotkaam Baltasara, zwaszcza e si wtedy o mao nie spni na autobus. Pomau zaczam dba o niego. Jak to mwi przysowie: Jaki m jest, takim go kochaj". Baltasar by dobry i szlachetny, a cho 590 krzycza na moje mae, to tylko po to, eby je oduczy zych nawykw. Rozpala pod kuchni i pomaga mi gotowa. Jeeli nie mogam wyj, nie wstydzi si wzi koszyk i i na targ albo nie na rkach dziecko. Od samego pocztku dawa mi zarobione pienidze i rozlicza si z tego, co wyda. Crispin tego nigdy nie robi. Nie wiem dlaczego, ale mczyni, ktrych znaam w Mexico City, nie byli tacy dla swoich on. Przy Baltasarze nie byam ju smutna. Czuam si odwaniejsza, bo widziaam, e ludzie bardziej mnie szanuj. Przedtem pdziam przykre ycie niezamnej matki - i nawet moi bracia i siostry nazywali mnie dziwk i wydawali mnie za kadego mczyzn, ktry si znalaz w pobliu. Poza tym Baltasar nie by taki wymagajcy. Nie tak jak Crispin, ktry chcia tego codziennie w rnych pozycjach. Nie uznawa takiego wygupiania. By cakiem normalny. Ale jak ja nie chciaam, to mwi tak: - Jak ty mi nie dasz, to sobie znajd to samo gdzie indziej. Czasem mu odmawiaam, ale zwykle godziam si, czy miaam akurat ch, czy nie. Moe i nie kochaam Baltasara, tak jak kochaam Crispina, ale pod kadym wzgldem lepiej si zgadzalimy. Moe to dlatego, e si nie baam, bo wiedziaam ju, jak si broni? Miaam tu wicej swobody i mogam robi i mwi, co miaam ochot, bra, co chciaam. Mogabym wywrci dom do gry nogami i nikt by mi sowa nie powiedzia. I nie baam si otwarcie rozmawia z Baltasarem. Byam tak pewna siebie, e czasem powiedziaam mu co bez ogrdek. Na przykad: - Jeste ju stary, wic czego si moesz spodziewa? Jak mi si przestaniesz podoba, to ci rzuc. - Albo znw: - Nie umr z rozpaczy, jak

sobie pjdziesz z inn. On mi mwi, e pokocha mnie od pierwszego wejrzenia, ale ja, powiem szczerze, bynajmniej. Tylko Crispina tak pokochaam. Po co wic miaam mwi Baltasarowi, e go kocham, jak to bya nieprawda? A e mwiam mu wszystko, nie owijajc w bawen, twierdzi, e jestem okrutna, e jestem chyba z elaza, a serce mam kamienne. To prawda, e Crispina polubiam od pierwszej chwili, kiedy si do mnie odezwa. Najwiksze wraenie zrobi na mnie jego wygld, no i zachowanie. By szczupy, niewysoki i mia mie rysy twarzy. Uszy mia tak mae i delikatne jak u myszy, a oczy jasnobrzowe. Od razu poznaam, 591 e to nie aden cham, jak ci inni chopcy z naszej dzielnicy. Po sposobie mwienia widziaam, e nie jest ordynarny. adnie si wyraa, a przy dziewcztach nie uywa mocnych sw. Nosi zawsze czyste robocze ubranie, a w kad niedziel dobrze wyprasowan koszul i gabardynowe spodnie. Nie ubiera si jak pachuco ani nie nosi dugich wosw na Tarzana; nie pi jeszcze wtedy ani nie pali i nie zadawa si tyle ze swoj band. By porzdnym robotnikiem i w ogle lepszym czowiekiem. Byam szczliwa, e mnie pokocha. Baltasar by zupenie inny. Trzeba powiedzie prawd - by bardzo nieokrzesany. Uywa tylko wulgarnego jzyka i nawet na ulicy albo w autobusie mwi o rnych osobistych sprawach tak gono, jak gdyby nic go nie obchodzio, czy kto usyszy. Nieraz si wstydziam i dlatego nie lubiam z nim wychodzi. A jak on jad! Tak gono mlaska, e nie mogam razem z nim usiedzie przy stole, a ju szczeglnie, kiedy by jeszcze kto obcy. Wci mu zwracaam uwag: - Ju lepiej sied cicho. Nie krzycz tak. Zapnij koszul, czy ty wstydu nie masz? Ale on mi zawsze odpowiada: - Co to kogo obchodzi? Mnie tak wygodniej. - Albo: - Nie, Martita, ja ju jestem za stary, eby mnie uczy. - Tym si te tumaczy, jak krzycza na dziewczynki, e za gono jedz: - Ja si nie mog zmieni, bo ju mam mniej ycia przed sob ni za sob, ale te smarkule mog nauczy si dobrego zachowania, bo s mode i ycie przed nimi. A ten jego sawetny kolczyk! Jak wsiada do autobusu, ludzie si ogldali i zaczynali midzy sob szepta. Zocio mnie to i mwiam mu nieraz, e mgby sobie jeszcze drugi powiesi w drugim uchu, bo i tak

wyglda jak peda. Co mnie to obchodzi, e on lubowa? Co to za lub, eby robi z siebie bazna? Baltasar wci mi mwi: - Napisz do domu. Napisz do nich. Ojciec i brat bd si martwi. Ale ja przez dwa i p miesica taka byam na tat rozalona, e po prostu nie chciaam i ju. - Nie mam do kogo pisa - odpowiadaam mu. 592 Ale Baltasar tak mi y nie dawa, e wreszcie wysaam list. Ojciec zaraz odpisa. Nastpnym razem nie przysa listu, tylko przyjecha sam. Baltasar jeszcze spa, bo pracowa na rynku od czwartej do szstej rano, a potem znw wieczorem w rzeni. Jak tylko usyszaam pukanie, zaraz poznaam, e to tata. Przyjecha z moj przyrodni siostr Marielen. Baltasar zaprowadzi ich na targ i na pla, a potem odjechali wieczornym autobusem. Tata nigdy nie chcia opuci dnia pracy, chyba e by tak chory, e chodzi nie mg. Jak nie byo ojca, eby otworzy restauracj, to nigdy nie bya na czas otworzona. Dlatego tak go ceni jego szef i przez tyle lat dawa mu prac. Powierza mu pienidze i w ogle wszystko - zawsze byam przekonana, e ojciec jest tam kierownikiem. Dopiero niedawno znalazam jego legitymacj zwizkow i przekonaam si, e by zapisany tylko jako pomocnik. A ja si przez cay czas przechwalaam przed koleankami, e mj tata ma tak odpowiedzialn prac! Potem przyjecha Roberto i przywiz niektre moje rzeczy. Najpierw by bardzo sztywny przy Baltasarze, pyta go, jakie ma wobec mnie zamiary i tak dalej. Baltasar powiedzia mu, e mnie kocha i moje mae te: - Skoro kocham drzewo - wyzna - to i korzenie musz kocha, no nie? Robertowi to wystarczyo - i na tym stano. Ale Baltasarowi od pocztku nie podobao si, jak Roberto mnie obejmuje ramieniem albo trzyma za rk, kiedymy szli gdzie razem. Mielimy te z bratem nasz tajemny jzyk; zauwayam, e i to Baltasara drani. Powiedzia mi, ebym daa temu spokj, a ja powiedziaam, e my w Mexico City zawsze tak rozmawiamy. - No, ale teraz jeste w Acapulco - powiedzia. - Tu u nas le patrzymy na to, jeli brat i siostra tak si zachowuj jak wy. I mnie si to nie podoba. Powiedzia mi, e raz si ju sparzy na takiej historii z bratem i siostr.

Ktra z jego kobiet przedstawia go swojemu bratu", ktry si pniej okaza jej amantem. Wiedzia dobrze, e Roberto jest naprawd moim bratem, bo przecie ojciec mwi, no nie? Ale raz si naci, wic nie mg o tym zapomnie. 593 Jak rodziam, Baltasar musia pomaga akuszerce. Nieatwo mi to poszo. Gwka dziecka wysza bardzo dobrze, ale zaczo si dusi, bo ju nie miaam siy wicej prze. Baltasar nie wiedzia, co robi, ale szczypa mnie bardzo mocno w cigna na ramionach przy szyi. Robi to, jak mi powiedzia pniej, dlatego eby zluzoway przez to minie w dole ciaa; wiedzia, e wtedy i dziecko wyjdzie. Strasznie to bolao, krzyczaam, a dziecko si urodzio. Przez chwil Baltasar by zy, bo wydawao mu si, e jest podobne do mojego brata. Baltasar odci ppowin, umy dziecko i zakopa oysko. Nastpnego dnia przyjecha Roberto z Marielen - ojciec posa ich, eby mi pomogli, ale oni zamiast tego poszli na pla i przez cay dzie si kpali. Baltasar by zy na nich i chcia, eby zaraz wracali do domu. Ale zanim wyszli, powiedzia im, e ma zamiar polubi mnie w kociele. Roberto wzi to bardzo powanie i powiedzia mu, e powinien to dobrze przemyle, a Marielena powiedziaa to samo, e maestwo to sprawa bardzo zawia i trzeba si uczy wszystkich przykaza Kocioa. - Jak ja mam to zrobi, jak ledwo czyta umiem? - spyta Baltasar. - Suchaj, Marielena - zwrci si do siostry - wiem, e jestem katolik, bo chodz do kocioa. Polecam si opiece jakiego witego, i na tym koniec. Nawet przeegna si nie bardzo umiem! - No, to nie bdziesz si mg oeni - powiedziaa. Marielena bya w naszej rodzinie najbardziej religijna i wszystko o tych sprawach wiedziaa. Odwodzia go od tego, ale on powtarza: - Bg nam sam powie, co mamy robi, eby wzi lub. Tymczasem wemiemy lub cywilny, ebym mg adoptowa te dzieciaki i zrobi z nich swoj prawn wasno. Chc mie kwit", eby ten sukinsyn, Crispin, nie mg ich odebra. Seor Jesus opowiada, e Crispin pyta o Concepcin, a jak to biedna smarkula usyszaa, od razu zacza rycze. Baltasar nie by zazdrosny o moj przeszo i nie robi mi adnych wyrzutw, ale ba si, e Crispin moe tu za mn przyjecha niby po to, eby zobaczy Concepcin. - Zaoybym si - powtarza nieraz - e nawet teraz wolisz go ode

mnie i chtnie by go koo siebie zobaczya, co? Nie rozumiem ciebie. 594 Mwisz, e z nim nie ya, ale czworo dzieci od niego masz! Co to, czy on twj alfons, czy jak? Jak si tu zjawi, to mu z noem wyjd naprzeciw i na dwoje bkarta rozpatam. A dlaczego Roberto jest temu przeciwny, ebym z tob lub bra? Czy chce ci dla siebie, czy co? Czy to jego interes? Rozzociam si raz i powiedziaam mu, e oszala. Okropnie si pokcilimy, bo nie chciaam mu pozwoli na to, eby mi tak ublia. Ale zwykle grzeczny by dla mnie. Nawet po pijanemu wraca do domu w dobrym humorze. Uderzy mnie tylko dwa razy, tam, w Acapulco. Za pierwszym razem, jeszcze zanim si dziecko urodzio, byo to z powodu jego braci. Po dwch latach przyszli go wreszcie odwiedzi. Przygrzaam dla nich kolacj i podaam im na stole przed domem. Gadali ze sob i gadali o dawnych czasach, o jakich kobietach Baltasara i innych rzeczach, ktre mnie nie interesoway. Nie zawoali mnie ani nie zaprosili, ebym siada, wic uwaaam, e mog si zaj swoimi sprawami, i wrciam do domu. Jak odchodzili, byam ju w ku i udawaam, e pi. Syszaam, e Baltasar przeprasza ich za mnie, ale do mnie ju si tego wieczoru nie odezwa. Nastpnego dnia wrci do domu pijany i zaczyna: - Ty stara kozo! Jak przychodz moi bracia, to uwaaj, eby ich tak uszanowaa, jak trzeba. A ty sobie idziesz i zostawiasz nas jak psy? Czy ja tak twojego ojca przyjem, jak tu przyjecha? Albo brata? -I uderzy mnie dwa razy rzemieniem. Zezociam si, ale by pijany, wic baam si, e naprawd moe si do mnie ostro wzi. Rozpakaam si tylko i zaczam skada swoje rzeczy. - Gupi jeste, jak mylisz, e bd to znosia - mwi do niego. - Jak ojca moich dzieci rzuciam dlatego, e mnie bi, to dlaczego mam to znosi od ciebie? Nawet nie jeste moim mem! Wygarnam mu wszystko, ale na tym si skoczyo. Troch pniej wzi mnie do kina, eby zaagodzi spraw. Jak mnie drugi raz uderzy, te by pijany. Kupi wanie wini, cakiem legalnie, w porzdku; zgodzili si, eby zapaci za ni, jak j zarnie. 595

Ale miso skonfiskoway wadze powiatowe, bo Baltasar nie wzi pozwolenia na ubj. Wrci do domu i powiada: - Wyobra sobie, zabrali mi wini i naoyli na mnie grzywn. - Nastpnym razem - powiadam - i ciebie wezm! Taki ju by: nieodpowiedzialny za swoje czyny - potem si skary, e go krzywdz. Zszed znowu do miasta po jakie zakupy i nie wrci. Zegar wybija czwart, pit, sm, a jego nie ma. Musieli go wsadzi do paki przez t wini. Na pewno tam siedzi". Byo to wtedy, jak urodzi si mj synek Jesusito. Pamitam dobrze, bo ju zrobiam czekolad na jego chrzest. Tego wieczoru malutki i Trini ju spali. Concepcin bya w Mexico City, w odwiedzinach u babki, wic mwi do Violety: - Ay, creczko, moe Baltasar siedzi w pace, a my nawet o tym nie wiemy. Chodmy zobaczy. Najpierw poszam na kpielisko, potem do cantinas. - Popatrz pod drzwiami, creczko, i zobacz, czy tam nie ma taty mwi. Obracam si i widz Baltasara - wychodzi z cantina po drugiej stronie ulicy. Jak sobie pomylaam, e ja tu si gryz, e on siedzi w wizieniu, a on tymczasem dobrze si bawi, to mnie wcieko ogarna. Obejmowa ramieniem jak dziewczyn. - Ach ten przeklty, zapaci mi za to! - powiedziaam do Violety. Poszam za nim kawaek i zobaczyam, e dziewczyna odesza. Potem Baltasar wyj z kieszeni pienidze i da je koledze. Zatrzymali samochd, obaj wsiedli i pojechali w kierunku dzielnicy z czerwonymi latarniami. Niech go wszyscy diabli! Zobaczy on jeszcze!". Poszam prosto do domu i zaczam pakowa swoje rzeczy. Miaam zaoszczdzone sto pesos i zamierzaam wyjecha, zanim on wrci. Wic to tak - nie do, e pije, to jeszcze si wczy z kobietami. ajdak!" Wrci i powiada: - Ay, stara, tom si upi na amen. Bd dobra i zdejmij mi buty. - Ty sukinsynu, co mnie to obchodzi, e si upi? - Ay, stara koza co bardzo za. Czy ty si kiedy tak do mnie odzywaa? 596 Podnis si i uderzy mnie. Zobaczy moj spakowan walizk i przeci j noem. Pomylaam sobie, e za chwil gotw si na mnie rzuci, wic nie powiedziaam ju nic. Gniewalimy si na siebie tylko przez

dzie czy dwa. Potem sam ju nie wiedzia, co ze mn robi. Wzi mnie do kina, kupi mi to i owo, nawet mi oszczdza ciszej roboty. Myla, gupi, e ochon przez to z gniewu, e mnie tym kupi. Od czasu tej ktni straciam dla niego duo szacunku. Przedtem nigdy w jego obecnoci nie uywaam grubych sw i nie byam przy nim taka ordynarna jak teraz. On uwaa, e ja naprawd jestem zepsuta, bo tak si wyraam, ale jak kto nic nie mwi, to sam na tym cierpi. Tak jak byo z Manuelem i Paul. Jak Manuel zadawa si z innymi kobietami, to Paula milczaa, eby nie robi dokoa tego za wiele szumu. Manuel nawet nie zauwaa, jak ona cierpi, ale czy mg myle, e ona o niczym nie wie? Nie. Kiedy kobieta cierpi przez mczyzn, powinna na gos o tym mwi, eby j Pan Bg usysza. Jeeli jestem dla Baltasara szorstka, to tylko przez niego. Dobrze mi byo w Acapulco, ale tata chcia, ebym wrcia z dziemi, wic wci mwiam Baltasarowi, e musz jecha do domu. On nie chcia wyjeda z Acapulco. - Nie jestem tam przyzwyczajony - mwi. - Tu mamy codziennie miso i chleb, nie tylko tortille. Jak mi brakuje pienidzy, mog pj sobie z kolegami na ryby albo zagra w domino i wygra trzydzieci czy czterdzieci pesos. Tu zawsze mamy dosy pienidzy na kino. A tam, w stolicy, jak ja bd y bez pienidzy, jak ten pies? On by uparty, a ja mu wci dogryzaam. Tata napisa, e moemy zamieszka w jego domu na kolonii El Dorado, bo Lupita rzuca go i wyprowadza si. Ta wariatka Marielena wci powtarzaa, e matka yje w grzechu z ojcem i e jeli on z ni nie wemie lubu, to ksidz si im kae rozej. Moe i dlatego Lupita w kocu si wyprowadzia, ale ja myl, e nie moga ju duej patrze na to, jak ojciec siedzi pod pantoflem Delili. Prawie nigdy ju teraz nie zachodzi do Lupity, a jak przyszed, to po to, eby zaj si swoimi gobiami i winiami. Wic tata powiedzia, e jak tylko Lupita si wyprowadzi, moemy tu zamieszka i e da nam na pocztek jedn wini, eby Baltasar mg j 597 zarn i rozprzeda miso ssiadom. Baltasar uzna, e to wietna okazja, i zabra si do zbierania pienidzy na podr. Musia troch nakama, ale zrobi to po to, eby mi zrobi przyjemno. Poszed do znajomego, ktry pracowa w Wydziale Zdrowia, i poprosi go o list, w ktrym bya mowa, e musi jecha do Mexico City na operacj przepukliny. Baltasar mia naprawd przepuklin, bo jak mu wycinano lep kiszk, to mu doktor o tym powiedzia. Idzie potem z tym listem do kolegw z rzeni,

czyby nie mogli zrobi na niego zbirki. Baltasar mia wtedy tylko sto pesos, wic nie bardzo moglimy si z tym puszcza w podr. Koledzy zebrali sto pidziesit pesos. Nie byo to do i Baltasar chodzi jak w boleciach, e to niby mu si nagle pogorszyo Przyszed znajomy z Wydziau Zdrowia i powiedzia kolegom, e to bardzo ciki przypadek, wic zebrali jeszcze pidziesit pesos. Powiedzieli, e gdyby potrzebowa wicej po operacji, niech da zna, to mu jeszcze pol. Wyjedalimy w popiechu. Baltasar chcia jecha nocnym autobusem, tak ebymy nie musieli wydawa na jedzenie w drodze, ale doszo do jakiego nieporozumienia z kierowc, ktry zada osiemdziesit pesos za zabranie samych mebli. Czekalimy wic na stacji, a jaki inny zgodzi si je zabra za siedemdziesit. Baltasar zaadowa ko, szafk i inne graty na dach autobusu, a za czterdzieci sze pesos kupi dla nas bilety. Poza tym byy jeszcze wydatki najedzenie dla dzieci, na kurtk dla Baltasara i na ciarwk, ktra przewioza rzeczy do Casa Grande, wic caa podr bya jednak kosztowna. Lupita jeszcze mieszkaa z ojcem, wprowadzilimy si wic do Manuela i Marii. Byli te tam wtedy Roberto ze swoj Antoni i kuzyn David z matk i on oraz czworgiem dzieci. W nocy, kiedy wszyscy leeli pokotem na pododze, mieszkanie wygldao jak barak. Spali przy wieczce palcej si przed jakim obrazem i Baltasar zacz mi si skary, e tak, jak si rzeczy maj, nie moe nawet zaspokoi swoich potrzeb. W Acapulco moglimy przynajmniej w cigu dnia wysa dzieci na dwr i zosta ze sob we dwoje. Baltasar nie by nienasycony, uwaa, eby z tym nie przesadza, ale mimo to brakowao mu moich pieszczot. Bogu dziki kuzyn znalaz sobie niedugo wasne mieszkanie i wyprowadzi si ze swoj rodzin. Potem Antonia rzucia biednego Roberta, ktry 598 zamieszka w lepszym towarzystwie", u mojej siostry Consuelo. Straci prac i wci si tylko bi. Jedyn pociech znajdowa w butelce. Mieszkalimy wic pod numerem 64 razem z Manuelem, Mari i malutk Lolit. Czworo starszych dzieci Manuela byo u taty i Delili, w domku, ktry nie by jeszcze wykoczony, na kolonii Ixmiquilpan. Delila miaa znowu dziecko i ludzie plotkowali, e kto tu musia pomc, e to nie ojca. Za to rzecz podawa w wtpliwo, kto jest ojcem dziecka, wiem to z wasnego przykrego dowiadczenia. Kt lepiej od matki moe wiedzie, kto jest ojcem dziecka? Co do mnie, to zawsze uwierz

matce na sowo. Od razu zaczy si kopoty. Mielimy paci komorne na zmian: w jednym miesicu my, a Manuel w drugim, ale kiedymy si wprowadzili, gospodarz powiedzia, e Manuel zalega ju za pi miesicy, i jeli to nie zostanie spacone, ojciec straci pokj. eby od pocztku pokaza si Manuelowi w dobrym wietle, Baltasar zaproponowa, e odda do lombardu swoje nowe radio i zapaci za pi miesicy naprzd, ebymy mieli gdzie mieszka. Wic Manuel wzi radio i wpaci gospodarzowi sto szedziesit pi pesos, komorne za trzy zalege miesice, a co zrobi z reszt pienidzy, Bg jeden wie. Wmawia nam, e tylko tyle dosta, ale Baltasar mu nie uwierzy, bo radio byo warte z piset pesos. Najpierw chciaam broni brata, ale jak Manuel wzi kwit lombardowy i sprzeda go, wziam stron Baltasara. Tymczasem Manuel i Baltasar zostali compadres, bo przyszo mi do gowy prosi brata, eby by chrzestnym ojcem mojego synka. Wic Baltasar, nawet dochodzc sprawiedliwoci, musia odnosi si do niego z szacunkiem. Mwi na przykad: - Za pozwoleniem, compadrito, prosz ci uprzejmie, przesta krci i oddaj mi z powrotem moje radio. Ale mg i mwi, i robi, co tylko chcia, ju ani radia, ani pienidzy wicej nie zobaczy. Manuel obieca spaca nam po trochu, ale zanim da choby jedno centavo, owiadczy, e radio na pewno jest kradzione, wic po co mu Baltasar zawraca o nie gow. Baltasar chcia sobie znale prac w rzeni, ale nie mia zezwolenia na pobyt w stolicy, wic go nie chcieli przyj. Prbowa w piekarniach, 599 ale trzeba byo pienidzy, eby kupi sobie miejsce w zwizku. Ojciec znalaz mu robot w fabryce kluczy, ale Baltasar j rzuci, bo mwi, e w tamtejszym zwizku rzdzi waciciel i e to na nic. Jak przez trzy dni by chory, to mu potrcili z pensji, a w ogle pacili tylko dwadziecia i p peso dziennie. W innych fabrykach stawiali mnstwo warunkw: chcieli wiedzie co o jego rodzinie, od jak dawna jest w stolicy, czy ma wiadectwo ze szkoy podstawowej, zawiadczenie mwice o tym, dlaczego rzuci ostatni prac, i jaki list polecajcy. Tumaczy, e nikogo tu nie zna i od nikogo nie moe dosta listu, ale oni nie mogli tego zrozumie. List albo kaucja - mwili. - List albo kaucja". Baltasar zacz ju nienawidzi mieszkacw Mexico City. Mwi, e

to pode samoluby, e Acapulqueos daj kademu prac, kto jej szuka, bo jeli szuka, to dlatego e potrzebuje, e tutaj to sami zodzieje, e i w Acapulco, jak byy jakie kradziee, zawsze winny by kto ze stolicy. I gotw by ju wraca w swoje rodzinne strony. Wuj Ignacio chcia, eby z nim sprzedawa gazety, ale czybymy wyyli z takich ndznych zarobkw? Wreszcie Manuel zaofiarowa si, e nauczy Baltasara handlowa na rynku Tepito, e zrobi z niego kojota". Na pocztek Baltasar sprzeda mj st. Za te pienidze kupi stos niepranych koszul z pralni. Sprzeda je i kupi znowu co innego. Teraz, gdy ju obaj mczyni z domu handlowali na rynku, mieszkanie byo wprost zawalone lustrami, poamanymi zabawkami, uywanym ubraniem, butami, narzdziami i innymi podobnymi rzeczami. Jak ju nie mieli co sprzedawa, musiaymy z Mari chowa nasze ubrania, bo ci dwaj gotowi byli schwyta, co im w rk wpado, eby zdoby pienidze na codzienne wydatki. Raz Manuel zabra sweterek Lolity i sprzeda go jakiemu klientowi od rki. Przez pewien czas jako nam si lepiej wiodo, bo Baltasar dawa mi dziesi pesos dziennie i mielimy co je. Zapaci nawet zalege rachunki w elektrowni i wczyli nam elektryczno. Ale gdy Manuel znowu nie zapaci przez nastpne dwa miesice, elektrownia jeszcze raz wyczya wiato i Baltasar ju tak to zostawi. Powiedzia, e wygodniej nam bdzie ze wiecami, bo przynajmniej Manuel i Maria nie 600 bd zapalali wiata, wracajc pno do domu, i nie bd nas budzili. Oni jadali wszystkie posiki w restauracji Gilberta i razem z Lolit przesiadywali tam codziennie do pnego popoudnia. Baltasarowi potrzebny by kapita, wic jak Roberto poprosi go o poyczenie dwudziestu piciu pesos na podr do Acapulco, Baltasar przypomnia sobie o swoich kolegach z rzeni. To byo wariactwo posya brata, eby zebra od nich pienidze, ale Roberto i tak tam jecha, eby sprzeda jaki towar niepewnego" pochodzenia, wic przynajmniej nie wydaoby si na bilet. Poza tym Roberto powiedzia Baltasarowi, e jak dobrze sprzeda tamten swj towar, to nam kupi nowe radio. Nie wierzyam bratu. Gniewaam si na niego o to, e odda do lombardu piercionek, ktry Antonia ode mnie poyczya, i nie zwrci go. A ja z takim powiceniem skadaam pienidze, eby ten piercionek kupi. Jak ju chcia kra, dlaczego nie bra od bogatych, tylko od nas? A on mwi tylko:

- Siostrzyczko, nie denerwuj si. Przynios ci kiedy adniejszy. Baltasar mnie nie usucha, wzi od ojca dwadziecia pi pesos i poyczy je bratu. Po czterech dniach Roberto wrci z Acapulco - przywiz Baltasarowi pidziesit pesos. Powiedzia, e reszt wyda na jedzenie, hotele i bilety. Nigdymy si nie dowiedzieli, ile rzenicy zebrali tych pienidzy, ale Baltasar by przekonany, e mj brat przynajmniej poow tego zgarn dla siebie. I zacz nienawidzi Roberta. Jednego razu mieszali we dwch poncz na jakim przyjciu u mojej ciotki Guadalupe, a przy tym pili, ile wlazo. Im bardziej si robili pijani, tym szczerzej rozmawiali - i tym wyraniejsza bya ich wrogo. Baltasar powiedzia Robertowi, eby si ju nie pokazywa wicej w Casa Grande, bo jak wchodzi, to trzaska drzwiami, jakby by u siebie w domu. Baltasar zapaci komorne za trzy miesice i uwaa si tu za pana. Nie pozwala ju przychodzi na noc braciom Marii, bo - jak mwi - niech ktry z tych gwniarzy wemie si do moich dziewczynek, to on si bdzie czu za to odpowiedzialny. Roberto powiedzia, e to mieszkanie jego ojca i e jako mj brat ma prawo przyj tu, ile razy mu si spodoba, a take je tu i spa, jak mu si zachce. 601 - I powiadasz, e musz ci utrzymywa? - A pewno, jak dugo bd chcia. - Ach tak, to ma by zapata za mio twojej siostry? To znaczy, e ni handlujesz? - Eje? A ty co za jeden? Patrzcie go, chytrusa, nie przyjechae tu po to, eby ci nasz ojciec utrzymywa? I pomaga ci? Sam wiesz najlepiej, jak dosta co za nic. Ojciec wicej dla ciebie robi ni dla rodzonych synw. I tak od sowa do sowa zaczli sobie rodzin rozstawia po ktach i bra si do noy. Ciotce nawet pokaleczyli palce, gdy ich prbowaa rozdzieli. Potem Baltasar powiedzia mi, e wraca w swoje strony, ze mn albo beze mnie, bo nie chce w niczym by zaleny od mojej rodziny. Nieprdko udao mi si go uspokoi. - Dobrze - powiedzia - zostaj, ale jak twj brat mnie zabije, to bdzie twoja wina. Od tamtej pory przestaam rozmawia z Robertem i po raz pierwszy zakazaam mu przychodzi do mojego domu, bo razem z nim tylko nieszczcie przychodzi. To prawda, e nikt go nie chcia. Paka i upi

si znowu, ale, dziki Bogu, zgodzi si ju trzyma od nas z daleka, gwnie ze wzgldu na dzieci. Lupita i Marielena wyprowadziy si wreszcie od ojca, z domku na kolonii El Dorado, i mymy tam zamieszkali. Byo to skromne domostwo, ale dokoa miao wysoki mur i podwrko naleao tylko do nas. Byo tu czysto i spokojnie; mielimy dwa pokoje sypialne, prawdziw kuchni i okna w kadym pokoju. Wod przywozia codziennie ciarwka, ale mielimy elektryczno. Jednym sowem, by to najmilszy dom, w jakim i Baltasar, i ja kiedykolwiek mieszkalimy. Powiedziaam artem, e powinnimy przymocowa na dachu anten, eby ssiedzi myleli, e mamy telewizor i e naprawd naleymy do wyszych sfer. Chciaam, eby Baltasar zazna nareszcie tego serdecznego ciepa, jakie daje dom. Nigdy mu tego nie daa adna z jego kobiet. Wszystko to byy fladry, jedna po drugiej rzucaa jego i dzieci i odchodzia z innym mczyzn. Ze smutkiem mylaam o jego yciu - to dlatego 602 postanowiam wytrzyma z nim. By jak dziecko - potrzebowa mnie. Ja te nigdy nie miaam wraenia, e mam dom, cho nawet miaam gdzie spa i nie brakowao mi jedzenia i ubrania. Byli przy mnie bracia i siostry, ale nie tworzylimy jednoci. Moglibymy, tak jak robi inni, razem pracowa na to, eby mie wsplny miy dom, ale zamiast tego kade z nas poszo swoj drog. Nigdy nie zazdrociam bogatym, tym, co stali wyej ode mnie, bo zawsze byli i tacy, ktrzy mieli jeszcze gorzej, ale zazdrociam ludziom, ktrzy dobrze yli ze swoimi rodzinami i mieli mie domy. Chciaam pokaza Baltasarowi, e nie jestem taka jak te kobiety, ktre zna dotd. To prawda, e kcilimy si czasem i przymawialimy sobie wtedy ostro, ale nigdy do niczego gorszego nie dochodzio. O jedno si tylko od pocztku kcilimy - o naszego maego, Chucho, jak go nazywalimy. Uwaam, e Baltasar zanadto kocha to dziecko i przez to mu krzywd robi. Jak mu daam klapsa, bo zmoczy eczko czy majtki, Baltasar zaraz si gniewa. Potem nie pozwala mi wkada dziecku majtek. Nosi Chucho na ramieniu na rynek, do autobusu, nawet w niedziele do parku, ubranego w sam koszulk. Jeeli Chucho si na niego zaatwi, Baltasar si tylko mia. Jak dziecko o co pakao, zaraz mu to dawa, choby to byo co, czym si akurat bawiy dziewczynki. Cho may mia dopiero roczek, zupenie jakby wiedzia, e jak jego tata jest w domu, to ja mu nie powiem: Zostaw to, nie rusz tego". Baltasar

uprzedzi mnie, e jak zobaczy, e daj maemu klapsa, to on da mnie, i wychodzc z domu, zawsze powtarza: - Pamitaj, pozwalaj chopcu, niech robi, co chce. Ja nigdy tak swoich dzieci nie psuam. Baltasar mwi, e jestem dla nich twarda. Myl, e zrobiam si zanadto nerwowa przez to wszystko, co przeszam, i przez t zo, jak miaam do ludzi. Nie mam cierpliwoci odpowiada na pytania dzieci: Mamo, a co to? Mama, a dokd my idziemy?". Ka im cicho siedzie i ju. Robi si podobna do mojego taty. Jak czytam gazet albo powie w odcinkach, nie pozwalam sobie przeszkadza. Moje biedne dziewuszki zaczynaj si robi zamknite w sobie, tak jak swego czasu Consuelo, bo ju ich nie bior na rce ani nie cauj. 603 Jak znowu zaszam w ci, nawet si nie buntowaam. Uwaaam, e Baltasarowi naley si przynajmniej jedno dziecko ode mnie, zwaszcza e wzi ze mn lub cywilny, nie wiedzc, e tamto byo ju w drodze. Moja rodzina bya przekonana, e Chucho jest jego synem, ja ich nigdy nie wyprowadzaam z bdu, bo wstydziabym si przyzna, e Crispin zrobi mi jeszcze jedno dziecko. Wic wziam lub z Baltasarem, cho ojciec by przeciwny, bo nie mia przekonania do ojczymw. Syszaam, co czasem ojczym potrafi zrobi pasierbicy, ale w moim domu nigdy by si co podobnego nie mogo zdarzy, pki po tej ziemi chodz. Mylaam, e Baltasar bdzie si cieszy z rodzonego dziecka, ale nie. Powiedzia, e niemowl odbierze tylko mio maemu Chucho, e on przez niego zachoruje z zazdroci, zrobi si chipil. Ale nie Chucho zachorowa, tylko Baltasar. W nocy zacz si skrca, przewraca z boku na bok i skary, e mu ciko na sercu i e nie moe oddycha. Ciotka Guadalupe chciaa go zabra do wityni wiatoci, eby go wyleczy spirytysta, ale Baltasar wola pj do miasta i napi si z kolegami. Wtedy wanie, jak si stowarzyszy z tymi parszywcami, a mnie zostawi bez pienidzy na ycie, zmieni si na gorsze. Wraca teraz do domu zamroczony i cigle si kcilimy. - Jak ci tu, we wasnym domu, niedobrze - mwiam - jak ci lepiej z tymi obuzami z rynku, to lepiej mnie zostaw i id sobie. On si skary, e si zmieniam, e przedtem to go przynajmniej ucisnam, pocaowaam. A ja odpowiadaam: - Owszem, szczerze ci powiem, e straciam do ciebie serce. Ale jeli ja si zmieniam, to ty sam jeste winny.

- Dobra - mwi - w takim razie jak tylko znajd sobie inn bab, to za adne skarby duej tu nie zostan. - Ale pki jej jeszcze nie znalaz, pki si jeszcze zastanawiasz: ta czy tamta, to i mnie daj wity spokj. ciskaj sobie pierwsz z brzegu. Ja nie mam zamiaru zej na psy dla twojej przyjemnoci. Jak ci poznaam, nie wygldaam tak jak teraz: le odywiona, le ubrana i le traktowana. C by mi to szkodzio wzi sobie innego mczyzn, eby mi wszystko dawa? To najatwiejsze, co moe by na wiecie... y sobie wesoo, zacz z jednym, potem z drugim, potem z kadym, ktry si 604 nawinie. Ale ja nie jestem taka, jak te wszystkie kobiety, co od ciebie odeszy. Pki ojciec yje, nigdy nie pjd na t atw drog. Nie, i mdl si lepiej, eby ojciec nie umar. Powiedziaam mu te, e chobym miaa dwanacioro dzieci, nie bd paka, jak mnie rzuci, e aden mczyzna nie zasuguje na to, eby po nim paka, a ju najmniej pijak. Tacy mczyni lepiej by zeszli z tego wiata, bo wtedy przynajmniej wszyscy by mieli spokj. A ja ju prdzej znajd sobie prac - bd szya w jakim sklepie, chobym miaa puca straci, i zarabiaa ndzne osiem czy dziewi pesos na dzie. I ostrzegam Baltasara, e jeli zostanie, bdzie musia pracowa. - Nie myl, e si zgodz, eby by ciarem dla mojego taty. Chcesz by taki jak jego synowie? Bdzie tysic razy lepiej, jak std wyjedziesz. Nie mielimy w domu ani centavo i Baltasar nie mia z czym zacz pracy, wic sprzedalimy t wini, ktr da nam ojciec, cho nie bya jeszcze upasiona. Ojciec gniewaby si, gdyby si o tym dowiedzia, i mwiby, e do niczego nie umiemy si wzi, e tacy jak my nigdy do niczego nie dojd. Chciaam pidziesit pesos z tych pienidzy uy na pielgrzymk do Chalmy, gdzie miaymy si wybra z ciotk, ale potem pomylaam, e lepiej bdzie, eby Baltasar mia z czym zacz, i nie pojechaymy. Ostatecznie, kto odbierze dziecko, jak bd rodzi w domu, a nie bdzie tych paru centavos? Wic Baltasar wzi pienidze i poszed z nimi do pracy na rynek. Nie wiem, jak to byo dalej, ale znalaz sobie wsplnika o przezwisku winia, ktry prowadza go po rnych cantinas, i wreszcie zabra pienidze. Czekaam i czekaam, eby Baltasar wrci do domu, bo potrzebne mi byy pienidze na jakie lekarstwo. Ojcu nie podoba si mj wygld i posa mnie do doktora Ramona, ktry przepisa mi co na wzmocnienie.

Baltasar wraca do domu bardzo pno albo wcale. Ostrzegaam go, e to niebezpiecznie chodzi po pijanemu w pojedynk, ale on myla, e tu jest tak samo jak w Acapulco. Ktrej nocy banda chopakw, takich awanturnikw, gonia go bez powodu, tak e ledwo im uciek. Powiedziaam mu, e jak mu si co stanie, to przyjad jego krewni i na mnie zwal win. Przyjad, gotowi mnie rozszarpa, bo to ju taki gatunek 605 ludzi. Ale on o tym nie myla. Mwi, e wci bym tylko gderaa i gniewaa si i e chodzi mi tylko o jedno: eby go przywiza do domu. Nie byo go przez dwa dni. Jak wrci, daam mu recept. - We to - mwi - i popro wini o pienidze, bo doktor mi powiedzia, e to pilne. Zdziwi si, e nie zaczam na niego krzycze, i chcia mnie nawet obj. Ale ja mu tylko powiedziaam: - Daj mi spokj. Dobrze mi tu z moimi crkami, a ty przychodzisz i naprzykrzasz mi si. Kto ci tu kaza wraca? Jaki diabe ci tu sprowadzi? Twj dom to ulica. - Co? To ju nie wolno mi przyj do domu? Spniem si, bo odnosiem jaki towar. Zawsze odnosi jaki towar. Potem zauwayam na jego koszuli lady pomadki do ust. Wedle tego, co mwi do tej pory wszystkie bibki odbyway si w mskim gronie, bez kobiet. Nie mam dwch lat i nigdy w to nie wierzyam, ale tu miaam dowd oczywisty. - To dlaczego masz to na koszuli? - pytam. - Och, to nie moja wina, tam, gdzie poszedem, byy jakie brudne szmaty, zawalane czerwon farb. Potem powiedzia mojemu kuzynowi Davidowi, ktry akurat sprowadzi si do nas, e poszed taczy z jak kobiet na ulic Tintero, bo ja nie chciaam z nim sypia i wci gniewaam si na niego. A ja mu prawie uwierzyam, e to czerwona farba! Nie to, ebym bya zazdrosna. Rozumiem, e mczynie nigdy nie moe wystarczy jedna kobieta, ale nie mog znie, jak kto ze mnie robi idiotk. Wic go posaam po to lekarstwo, a on wrci dopiero nastpnego dnia. Nie przynis go wcale i nawet recept zgubi. By troch podpity i mia mi jeszcze czelno opowiada, e winia zaprosi go znowu na ulic Tintero. - Powiedziaem mu prosto z mostu, e nie mog duo wyda, i chodzilimy tak sobie, pytajc o ceny - tumaczy mi Baltasar. Pomyle

tylko, ten winia nawet mu pomaga wybiera! - Suchaj - powiedziaam wtedy, za jak nie wiem - Nie bye pierwszym mczyzn w moim yciu i nie bdziesz ostatnim. Ale jedno mnie 606 doprowadza do biaej gorczki: e chcesz ze mnie zrobi idiotk. Powiedz mi tylko po prostu, e nie wracasz do domu, to nie bd wcale na ciebie czekaa. Wiedzia, e ju nigdy nie pjd go szuka tak jak wtedy w Acapulco. To dla mnie jeszcze gorzej: ryzykowa, e go przyapi z jak bab. A jakby mnie min, idc z jak? Jaki to byby dla mnie wstyd! Nie, nie chodz go szuka, bo nie chc go przyapa na oszustwie. Codziennie chodz na rynek Merced, eby popatrze na ojca. Jak mu co le pjdzie i jest smutny, to i ja jestem smutna. Teraz jest akurat spokojny i zadowolony, wic i ja si lepiej czuj. Ostatecznie jest ju zniszczony prac i nie wytrzyma tego, co moe mody. ycia nikt z nas nie kupi i musz mie to na uwadze, e i on w kadej chwili moe umrze. Pki mj ojciec yje, nie mam o co paka. Potem, o tak, chyba wiat si dla mnie skoczy. Na pocztku staraam si ukry, jak si rzeczy maj z Baltasarem, ale teraz wszystko opowiadam ojcu. - Kto by to przypuszcza - mwi - e Baltasar okae si takim niewdzicznikiem i otrem? Nie paci komornego, czego on jeszcze od taty chce? Zupenie teraz umywa rce od wszystkich obowizkw. Wie, e tata nie da mi zgin z godu, wic mi ju wcale nie daje pienidzy. Na tym domku tata traci pienidze, bo mgby go wynaj komu za dwiecie pidziesit pesos miesicznie. Dlatego powiedziaam, e musimy oczyci pokj, w ktrym s gobie, i wynaj go kuzynowi Davidowi, tak eby tata mia z tego par centavos. Dostaje teraz przynajmniej sto pesos miesicznie, to mu si przyda przy tych wszystkich wydatkach. Nikt z nas nie daje ojcu pienidzy, przeciwnie, jeszcze bierzemy z tej odrobiny, co ma. Ile razy zobaczy mnie na rynku, nigdy mnie nie puci, jak nie da przedtem piciu albo dziesiciu pesos i po jednym dla kadego z dzieci. Zawsze patrzy na ich buciki i sukieneczki i jak zobaczy, e co im trzeba, zaraz na drugi dzie kupi. Jak s skaleczone albo zazibione, nakrzyczy na mnie, e o nie nie dbam, i da pienidze na lekarstwo, jakby to by jego obowizek. Jak nie chc przyj, mwi, e co mu tam jeszcze troje czy czworo na utrzymaniu, szczeglnie e to 607

rodzone wnuki. Takiego czowieka spotyka si jednego na tysic! Ale nie powinien tyle mi dawa. Od czego mam Baltasara? Ju teraz niedugo bd rodzi i boj si. Mwi do Baltasara: - Spjrz tylko, co mi z tego, e mamy gdzie mieszka, jeeli nie bdziemy mie ani centavo w kieszeni, kiedy dziecko przyjdzie na wiat? Nic jeszcze nie przygotowaam: ani kocyka, ani sweterka, ani nic. - Niedugo - mwi - jak tylko przyjdzie ten a ten, jak mi odda to i to... Tylko poczekaj. Rozpacz mnie bierze, jak widz, e on straci wiar w siebie i do niczego si teraz nie pieszy. Jak sysz o tym czekaniu, to jakby mnie ywy ogie pali. Na co ja czekam? Na nic nie czekam, absolutnie na nic! Nigdy jeszcze tak si nie baam porodu, jak teraz. Z Trini byo ju ciko, a gdyby Baltasar nie pomg mi przy Chucho, chybabym nie daa rady. A teraz, jak mwi Baltasarowi, czuj, e umr, jak umara moja matka. Nie martwi si o siebie, tylko o dzieci. Gdyby nie one, ju dawno bym sobie posza z tego wiata. Ale wiem bardzo dobrze, e jestem im potrzebna. Beze mnie byby z nimi koniec, bo nikt by ich nie kocha tak jak ja. Porozdzielaliby je, Crispin wziby Concepcin, kto inny Violet, jeszcze kto tam Trini. Bez matki wszystko si rozpada. Baltasar powiada tak: - Widzisz, ja jestem starszy od ciebie, mam trzydzieci cztery lata i jeszcze nie chc umiera. - Owszem - mwi mu na to - bo ty mniej czy wicej, ale jeste mczyzn. Wychodzisz z domu, popijesz sobie, rozerwiesz si i zapomnisz o swoich troskach. Ale ja jestem zamknita w domu i kopoty coraz bardziej mnie przygniataj. W nocy, jak nie mog spa, zaczynam myle. Najwicej chyba boli mnie to, e zerwaam z Crispinem, zburzyam nasz dom. Ostatnio cigle mi si niy jego matka i siostry - e mnie uprzejmie przyjmuj. Moe gdybym troch poczekaa, zeszlibymy si jeszcze z Crispinem. Wic si z Baltasarem, i sobie, i dzieciom zrobiam krzywd. Przywykam do tego, eby y samej, i tak powinnam bya y dalej. Mwi Baltasarowi, e nie umr z alu, jeli mnie rzuci. Ale kto wie? Jak tylko zobacz, e znowu jestem sama... kto wie? 608 Moe powinnimy wrci do Acapulco. Baltasar mgby pracowa w rzeni i znowu dawa mi pienidze i miso. Tam nie mgby liczy na ojca. Wiedziaby, e jak mi nie da pienidzy, to nie bdziemy je. Tam

ostatecznie jego jedyn wad byo pijastwo. On rozumie tamtejszych ludzi, zna tamte strony i znowu nabraby pewnoci siebie. Tam przynajmniej nie musiaabym patrze na wszystkie kopoty, cierpienia i ktnie mojej rodziny. Chora jestem od tego. Moe przestayby mi si ni te ze sny: ja i moje mae zarnite, powiartowane, a Baltasar zastrzelony. Tu za kadym razem jak si poo na noc, wydaje mi si, e ju rano nie wstan. Jeeli przeyj ten pord, moe wrcilibymy do Acapulco? Tam byam spokojniejsza. Epilog Jesus Sanchez Jestem czowiekiem, ktry nosi w sercu uraz i trojgu moim dzieciom, Manuelowi, Robertowi i Consuelo, wiele mam do zarzucenia. Czasem prawie mi wadz w rkach i nogach odejmuje z gniewu na te moje dzieci. Wstyd mi o tym mwi. Ciko ojcu, ktry ma takich synw. Przez ze otoczenie, ze towarzystwo zeszli na z drog. Od kolegw nic te chopaki dobrego si nie naucz. Niestety, ale ja dla nich nic nie mog zrobi. Nie suchaj moich rad i nie id prost drog, tylko zawsze inaczej. Nie ma w yciu nic lepszego od uczciwej pracy. Jestem ubogim i skromnym czowiekiem, ale to, co robi, staram si spenia jak najlepiej. Nie mog mwi, e ojciec wraca do domu pijany albo e ich zaniedbywa. A jeden ich wuj umar po prostu z przepicia. I zdaje si, e bardziej id za jego przykadem ni za mn. Nie rozumiem tego. Moi synowie do niczego nie doszli, bo nie chc, eby im ktokolwiek rozkazywa. Najpierw chc zosta milionerami, a dopiero potem znale sobie zajcie. Czy to co da, zaczyna od gry? Wszyscy musimy cik prac budowa sobie drog od dou, czy nie tak? Ale moi synowie nie, oni chc inaczej. Wic ze wszystkiego, co robi, nic nie wychodzi. Nie maj w pracy adnej wytrwaoci. Nie maj zdrowego rozsdku. Nie maj siy woli, eby znale sobie raz robot i trzyma si jej, uczciw robot, tak eby mogli wyj na ulic przyzwoicie ubrani i dumni z siebie. Gdyby byli tacy, bybym szczliwy, toby mi dao najwiksz rado. Ktrego dnia powiedziaem do Consuelo: 613 - Nie chc, eby bya kim innym, ni jeste naprawd, albo eby

zapomniaa, midzy jakimi ludmi si urodzia. Jak ci, co liznli troch nauki, zaczynaj nagle zadziera nosa, a potem dostaj po nosie od ycia. We ze mnie przykad - mwi do niej. - Zawsze byem prostym robotnikiem i zawsze nim bd, i nikt mi nie da po nosie. Co z tego, e nawet par lat chodzia do szkoy? To nie znaczy, e masz si uznawa za kogo lepszego. Popatrz na siebie w lustro i powiedz mi, z jakiej jeste klasy, gdzie twoje miejsce w spoeczestwie. Bardzo dobrze, e si troch podksztacia, ale nie powinno to jej byo zawrci w gowie, nie powinna patrze z gry na swoich najbliszych, na ludzi ze swojej klasy. Kiedy znw wieczorem powiedziaem jej tak: Czy ci si to podoba, czy nie, jestem twoim ojcem. Wszystko jedno, jak chodz ubrany i jaki jestem biedny, jestem twoim ojcem i nie moesz tego zmieni". Przyznaj, e popeniem w yciu bdy. Nie jestem niewinnym barankiem, ale o nich zawsze dbaem. Duo jest takich mczyzn, co jak bior sobie kobiet, to si pozbywaj wasnych dzieci. Wiadomo, co znaczy mie na opiece dzieci bez matki. Sierotom zawsze wiatr w oczy, nikt ich nie chce. Wic co ja mogem zrobi? O wszystko dla nich dbaem, bo lubi, eby kad rzecz robi porzdnie. Pracuj jak gupi, staram si, jak mog, i pcham si naprzd, kady to widzi. Ale czsto wicej krzywdy robi si dzieciom, jak si im daje je i podtyka wszystko gotowe - samym si im wtedy nic nie chce zrobi. Chciaem, eby chodziy do szkoy, eby si wyuczyy jakiego zawodu. Nie dam od nich, eby na mnie pracoway i przynosiy mi pienidze, chc tylko, eby sobie same kupoway ubranie i same si ywiy. Przeszo dwadziecia lat opiekowaem si nimi i nigdy im nie zabrako talerza zupy czy kubka kawy. Dlaczego nie wyrosy na przyzwoitych ludzi? Nie rozumiem tego. Par lat po mierci Lenory poznaem w naszej vecindad Elen. Jak ju mwiem, musz chyba mie szczcie, bo kobiety za mn przepadaj. I zawsze tak byo. Dlaczego? Nie wiem. Pomyle tylko! Zaraz koo nas, w drugich drzwiach, mieszkaa sobie ta kobieta, ta dziewczyna, Panie 614 wie nad jej dusz, razem ze swoim mem, ktry swego czasu mia zosta ksidzem. Ale nic jej nie dawa je, wic przychodzia do nas, bo babka handlowaa okruchami ciasta, koszyk dziennie rozprzedawaa. Wic Elena przychodzia do nas kupi tych okruchw, widziaa, jak u nas jest w domu, i spodobao si jej. Wszystko szybko poszo. Pokcia si

z mem, a nie mieli cywilnego lubu. To bya naprawd bardzo adna kobietka, sowo daj, i gorca jak piec. Ksztatna bya, owszem, bardzo dobrze zbudowana, i jak si czowiek do niej zapali, toby j zaraz chcia. Wic ca spraw zaatwilimy w okamgnieniu, a e ja byem wtedy sam, tylko z dziemi, wic si zaraz przeniosa do mojego domu. Jak mnie zawoa jej m, mylaem, e to ju moja ostatnia godzina nadesza. Broni nigdy przy sobie nie nosz. Wic mwi do niego tak: - No, widzi ssiad... ona przysza do nas pracowa jako suca. Jeli ssiad chce, moe wej do mnie i zabra j, o ile zechce, ale wiem, e ona nie zechce. Tak po prostu mu powiedziaem, nie owijajc w bawen. A on si nie rozzoci, nie przeklina mnie, jak to czsto bywa, a s tacy, co zaraz wycign bro i czowieka na miejscu zabij. Ale tak czy inaczej, to byo ryzyko. Dwa razy zatrzyma mnie na ulicy, po nocy. Oho - pomylaem sobie. - Teraz to ju co bdzie". Bo ci ludzie z Jalisco maj tak opini, e zabi czowieka to dla nich pestka. Ona w kadym razie zabraa od niego swoje rzeczy, cho po prawdzie to nic nie miaa. Ten czowiek by strasznie skpy. Dobrze jest by oszczdnym, ale nie trzeba przesadza. Kadej rzeczy jak za wiele, to le. W kadym razie sprowadzia si do mnie. Nic si nie baa, ju odwagi to na pewno jej nie brakowao. Bardzo bya moda, pitnacie lat miaa, ale jak co sobie postanowia zrobi, to i zrobia. I jego si wcale nie baa. Zaja si moimi dziemi jak rodzona matka. Kochaa je, osaniaa dziewczynki, jak je chopcy chcieli bi. Consuelo i Roberto bardziej odczuli mier matki ni tamtych dwoje. Manuel bawi si na podwrku i prdko zapomnia. Chodzi do szkoy, ale nie okazywa wikszych zdolnoci, tak jak teraz jego syn Alanes. Nie chcia si uczy, w szkole by powolny. Roberto i Marta byli jeszcze gorsi. Jedna Consuelo, co si uczya. Bya spokojna i posuszna i nie 615 miaa koleanek. Dopiero pniej zacza mi przysparza kopotu. Ale chopcy nie znosili Eleny. Strasznie jej uprzykrzali ycie. Dzisiaj tak samo wyglda sprawa z Mari, ktra zajmuje si czworgiem dzieci Manuela. Pewno, e pilnuj, eby dzieciaki zachowyway si jak trzeba i szanoway Mari. Duo dla nich nie robi, ale przynajmniej troch dopilnuje. Tak byo z Elen - i za to czowiek jest wdziczny. Jak si za to odpaci? Nie ma sposobu. Jak mona takiej osoby nie lubi i nie szanowa?

Elena ya ze mn przez pi lat. Nie miaem z ni dzieci. Ale s pewne rzeczy, ktrych nic a nic nie rozumiem. Dlaczego tak jest, e jak si spotka kobiet dobr i uyteczn, ktra tyle pomoe, to musi zachorowa i umrze? Ona bya bardzo religijna i prosia, ebym zawoa ksidza, eby nam da lub, wic zrobiem, jak chciaa. Ale dlatego zrobiem, e tak chciaa, a nie dlatego ebym wierzy, e jej dusza bdzie si smay w czycu. Nie, w to nie wierz. I jeszcze co powiem. Jak czowiek jest zdrowy, to nawet nie pomyli o tym, eby pj na msz, ale jak umieramy, to zaczynamy tchrzy przed Panem Bogiem i przed Kocioem. Wtedy si spowiadamy, woamy ksidza. To strach przed nieznanym i skrucha za wszystko ze, comy w yciu zrobili. Jak Elena chorowaa, nie zarabiaem w restauracji tyle, eby utrzyma rodzin, wic zaczem sprzedawa ptaki i hodowa winie. Na rynku poznaem jedn kobiet, ktra na przedmieciu, w Ixmiquilpan, miaa du zagrod dla byda. Poprosiem j, eby mi jej cz wydzierawia. Kupiem troch tarcic i zbudowaem chlew, potem za dwadziecia pi pesos kupiem par wi, a sprzedaem je za sto. Tam, w Ixmiquilpan, sprzedaj winie bardzo tanio, a ja kupowaem winie rasowe i dobrze na nich zarabiaem. Za kad zarnit wini miaem szeset do omiuset pesos. Jedn wini sprzedaem za tysic piset pesos. Inni brali po dziesi pesos za dopuszczenie do swojego knura, a ja braem pidziesit, bo mj knur to bya krzywka rasy Chester White i Jersey, bielutki i liczny. Miaem z tego wieprzaczka niezy dochd, a tam, w Ixmiquilpan, zostawi po sobie adne potomstwo. Pidziesit pesos to tyle, ile braem, a to byo duo, ale to dlatego e on mnie kosztowa 616 czterysta. Mia cztery miesice, jak go kupiem, i bardzo dobrze rs. Kpaem go i ywiem codziennie. Zaraz przy tym moim chlewie by staw z czyst jak kryszta wod; musiaem jej tylko naczerpa wiadrem i obla winie. Potem kupiem kiedy par losw Loterii Pastwowej i wygraem dwa tysice piset pesos. Siedziaem u siebie, a tu przychodzi crka Lupity i mwi: - Tata, na kolonii El Dorado jest jeden czowiek, ktry chce sprzeda dziak z dwuizbowym domkiem. Chce za to dwa tysice piset pesos. - To kupa pienidzy - mwi. - Ale zaprowad mnie tam. Jelibym

mia robi ten interes, rbmy go zaraz. Poszedem, pogadaem z nim. - Oddajcie mi za dwa tysice pesos. Nie mam wicej pienidzy. Spytaem go, czyby nie chcia wzi jednej wini na wyrwnanie. - Dobrze - powiada - chodmy zobaczy te winie. I spyta mnie, ile za ni chc. A to by knur, Chester White skrzyowany z Jerseyem. - Dacie mi tysic dwiecie pesos - mwi. A on: - Nie, to za drogo. Dam osiemset. - To go bierzcie. Dodaem tysic siedemset pesos z mojej wygranej i dobilimy targu. A nastpnego dnia poszedem do spki, ktra sprzedawaa te dziaki. Podpisaem umow i tak rzecz zostaa zaatwiona prosto, jasno i wedle prawa. W par dni pniej sprzedaem inn wini, kupiem troch budulca i zaczem stawia nowy dom. Jednoczenie dzie w dzie jedziem do moich chleww, na drugi koniec miasta. W deszcz czy w soce, ledwo ywy ze zmczenia, wsiadaem do autobusu, prawie ju pic z wyczerpania, a e nie byo miejsca, wic jechaem na stojco, drzemic. Ale warto zobaczy ten dom, ktry wybudowaem. Nie powiem, eby to by paac. No, ale dla czowieka, ktry nigdy nic nie mia... Tylko e w caej tej cikiej pracy synowie mi nigdy nie pomogli. Potem kupiem dziak na kolonii Ixmiquilpan i zaczem budowa 617 domek, eby mc tam prowadzi gospodarstwo. Gdyby mi tylko Bg da szczcie znowu wygra na loterii! Ten dom byby dla moich dzieci. Chciabym podzieli wtedy dziak na cztery czci. Czasem chopcw bardzo biem, szczeglnie Roberta, bo zacz rne rzeczy wynosi z domu. Jeeli ja ciko pracuj, eby kupi na przykad st, a potem przychodz do domu i widz, e stou nie ma - kto by za tak rzecz nie ukara? I dwa razy przez chopakw musiaem zmienia mieszkanie. Kiedy, bo zanadto haasowali, jedc na wrotkach po podwrzu, a znw na ulicy Kubaskiej zepsuli rur wodocigow. Roberto by istny diabelec, i gwatowny tak samo jak matka. Dziewczta trzymaem w domu, a na chopcw uwaaem, eby nie zapali czego i nie przywlekli choroby do domu. Jak babka czy kto tam inny robi pranie, ogldaem bielizn chopcw. Raz, jak byli starsi, znalazem w kcie kawaek waty, kazaem chopakom pociga spodnie,

eby ich obejrze. Ale nigdy nie zapali adnej choroby wenerycznej. To jest bardzo wana rzecz. Jako ich ojciec nie mogem nigdy jasno z nimi pomwi, ale pilnowaem ich. Ale ja nie rozumiem moich synw. Kady widzi, e maj tu dom, ktry mog wykorzysta do tego, eby si podnie na wyszy poziom, wyuczy si zawodu, uczy si. Dlaczego tego nie robi? Ja poszedem wyej. yj teraz lepiej, ni yem trzydzieci lat temu. A oni dlaczego nie? Bo nie maj siy woli, ot co. Lubi leniuchowa. Powiedzcie mi, czego oni wicej mog jeszcze chcie? Inni na ich miejscu byliby szczliwi, majc tak pomoc, jak daem im obu. ycie mi zeszo na pracy dla nich. Nigdy nie zaniedbywaem swoich obowizkw ojca. Nigdy si nie uchylaem od odpowiedzialnoci, nigdy jej z siebie nie zrzucaem. O cokolwiek by chodzio: o doktora o pnocy czy o wicie, pienidze na to czy owo, opacenie lekarstw - zawsze mogli na mnie liczy. Prawd mwic, to sam nie wiem, skd si we mnie wzio to co, co mi kazao z wolnej woli poczuwa si do odpowiedzialnoci, wypenia wszystkie moje obowizki. Kim ja byem: niepimienny biedak, chop bez adnego wyksztacenia; kiedy ich matka umara, mogem ich na dobre rzuci, no nie? A nie zrobiem tego. 618 Miaem wtedy Lupit, a ona miaa creczk czy moe ju dwie. Ale mieszkaa na ulicy Rosario, a ja nie chciaem sprowadza nikogo do domu, eby nie byo jakich historii z dziemi. Mylaem o tej sprawie niemao. Czowiek potrzebuje kogo w domu, kto zajmie si ubraniem, zrobi, co trzeba, poda kubek gorcej kawy - to wszystko, czego nie miaem w domu, bo nie byo nikogo, kto by to zrobi. Babka duo mi pomagaa i zajmowaa si dziemi. Ale bya za, jak sprowadzia si do mnie Elena. Nie miaa powodu, bo ta dziewczyna robia przy wszystkich, nie tylko przy mnie jednym. A przecie jednego dnia moi szwagrowie powiedzieli, e babka wyniosa si ode mnie, bo bya o co tam rozalona. Wtedy spytaem: A co ja mam wedug was zrobi, tak naprawd? Widzicie, jak si rzeczy maj, znacie moje pooenie, ale cho mwicie, ecie wujowie i e bardzo te dzieci lubicie, aden z was ani razu nie przyszed, eby im przynie cho kubek kawy. Ja codziennie id do pracy, ani dnia nie opuszcz, i nie mog pracowa i jednoczenie pilnowa dzieci. Musz kogo znale, a wy moecie by rozaleni o to, nic nie poradz". Nie mogem przenie dzieci do Lupity. Przyrodni bracia

i siostry, mieszkajcy u ojczyma czy u macochy, prawie nigdy nie yj ze sob dobrze. Kocham moich synw i Consuelo, ale ju teraz nie mog by dla nich serdeczny. Straciem przez nich mnstwo pienidzy na darmo. Kiedy Roberto by w wizieniu, kosztowao mnie to tysic dwiecie pesos. Jak by w wojsku, prosi mnie, ebym mu jako zaatwi przeniesienie do Mexico City. Mwiem z kapitanem, ale miao to kosztowa sporo, wic ju dalej tej sprawy nie popychaem. Ostatecznie Roberto poszed na ochotnika. Nie chciao mu si pracowa, wic wstpi do wojska! Nie wiem, ile mu tam pacili. adne z nich nigdy nie powiedziao: Tata, zarabiam tyle i tyle, prosz, to bdzie dla ciebie". Nic. Nigdy nic. Mam synw, a tak jakbym ich nie mia. Ale mimo to i mimo e s ju dzi doroli, dalej ich pilnuj. Krzycz na nich i mwi, jak zrobi co zego. Wci o nich myl, a jak ich nie widz, to si o nich dopytuj. Manuel jest ojcem piciorga dzieci, a do tej pory nie chce spojrze yciu w oczy. Tyle trzeba wysiku i tyle si trzeba nagada, nim si go 619 zmusi, eby zrobi cokolwiek dla swoich dzieci, choby to by drobiazg. Przy tej pomocy, ktr mia ode mnie przez tyle lat, ju powinien mie teraz wasny domek, albo przynajmniej mc wynaj dla swoich dzieci osobny pokj. Wszed w spk z jakim typem - znajomym z rynku, i mwi teraz, e ten wsplnik uciek z kapitaem i zostawi pi tysicy pesos dugu. Ale ja ani troch nie wierz w to, co on mwi. To niedobrze, jak kto cay czas kamie. Wtedy jak nawet mwi prawd, to ju mu nie wierz. Oni mnie prbuj przekona, e od jutra zaczn ycie od nowa. Ale ju mnie nie nabior. Jestem ich ojcem i znam ich. Consuelo przysporzya mi niemao zmartwie przez swj silny charakter. Uparta z niej dziewczyna, taka sama jak matka. Bya zazdrosna o Antoni. Wiadomo, e przyrodnie siostry i bracia zwykle le si ze sob zgadzaj i kc si. No, w naszym domu nie byo ktni, bo ja tam byem. Musiaem Antoni sprowadzi do Casa Grande, bo jej matka pracowaa w nocy i z dziewczyn byy rne kopoty. Antonia chowaa si sama i ju zaczynaa schodzi na z drog. Musiaem j zamyka w pokoju, eby nie lataa na tace i do nocnych lokali. Nigdy jej nic, ale to nic nie dawaem, ale nieraz co wyprosia, no i naturalnie musiaem dziewczynie powici troch uwagi. Kupiem jej co z ubrania i tak dalej i to, niestety, tak obeszo Consuelo i inne dzieci. Do Consuelo mog mwi, ile wlezie, i dawa jej rady, ona i tak nie

usucha. Nie daje mi ani centavo. Dla siebie nic nie chc - absolutnie nic. Dziki Bogu ja pracuj na wszystkich. To, co buduj, to dla nich przecie. Gdyby mi co daa, tobym odoy, eby kupi dziak i zbudowa dla nich dom. Ciko mi byo na sercu, kiedy Consuelo par lat temu przysaa mi telegram z Monterrey. Nie miaem ani centavo i musiaem poyczy siedemset pesos, setk std, setk stamtd. Pojechaem i wydaem siedemset pesos - i po co? Wcale nie trzeba byo wydawa tych pienidzy. Siedemset pesos to majtek. Poza tym nie poszedem do pracy, czego nigdy nie robi, nawet w czasie urlopu. Zrobiem wielki bd, e wziwszy sobie Delil, nie wyprowadziem si gdzie daleko. Wiadomo, e dorose dzieci bardzo nie lubi, jak ojciec si znowu eni. Czytaem niedawno, e dwaj synowie pobili matk, 620 bo drugi raz wysza za m, a w Mexicali synowie zabili ojca, kiedy si powtrnie oeni, ale w tym wypadku to chodzio o spadek. Jak oni mogli?! Chyba to jakie dzikusy albo zrobili to cakiem po pijanemu! Powinienem si cieszy, bo cho nie zawsze byem bez zarzutu, jak to ojcu przystoi, przecie moi synowie nigdy mi nie mieli odpowiedzie albo okaza brak szacunku. Kiedy pracowaa u nas Claudia, Consuelo mwia: Oe si, tata". A gdy si oeniem, to si wszystko odmienio. Cakiem co innego potem mwia. Bardzo mnie to bolao. A wszystko dlatego e moje dzieci nie rozumiej, e czy kto biedny, czy bogaty, kademu potrzebna jest pomoc innych ludzi. Dopiero teraz zaczynaj pojmowa, co to jest ycie, i e czowiek sam nic nie zrobi. Myl, e jak dzi s mocni, to jutro nie trzeba im bdzie pomocy. A tu wiadomo, gdzie czworo tam sporo! Ta Claudia bya bardzo agodna, adna i pulchna. Miaa pitnacie czy osiemnacie lat - i miaem zamiar oeni si z ni. Ale mieszkaa u nas ju wtedy Delila i ona bya sprytniejsza. Jak kto sobie co zamierzy, a ma choby troch rozumu, to dopnie tego, co chce. Prawd mwic, to dla mnie wchodziy tu w gr dwie sprawy. Nie tylko mylaem o tym, eby mie kogo do ka, ale potrzebny mi by te kto do dzieci. Claudia chciaa ze mn zosta, ale jak zauwaya, e Delila ju chodzi w ciy, odjechaa do swojej rodziny. le zrobiem, em wypdzi z domu Consuelo. Przez zo, tylko przez zo wyjechaa z tym chopakiem, ale nie mnie tym ukaraa, tylko sama

sobie zrobia krzywd. Creczko - powiedziaem jej - splamia si na cae ycie". Poszedem do domu tego chopaka i pomwiem z matk. Obiecaa, e chopak wemie rozwd i oeni si z ni. On te przyrzeka zote gry, ale to wszystko byo garstwo. To by leniuch - taki, co ani pracowa nie lubi, ani przynosi do domu pienidzy. Dlatego - i przez to, e Consuelo ma taki charakter - do na tym, e nic z tego nie wyszo. Teraz moja crka musi sama sobie radzi. A jak pomyl o tych trzech dziewczynkach Marty! Mart si martwi bardzo. Popatrzcie, jakiego miaa pecha. A wszystko przez brak dowiadczenia i przez to, e nie chciaa sucha moich rad. Mwiem jej, eby 621 robia dalej swoje, i ya z Crispinem, bo ma z nim ju dwie dziewuszki. Pakaa i nie chciaa: bo to, bo tamto. Nie wiem dlaczego. Ale jako ojciec nie mogem jej radzi, eby sza w wiat ze swymi dziemi i prbowaa sama sobie dawa rad. To zaley od szczcia. To jak loteria, czasem czowiek wygrywa, czasem przegrywa. Na wiecie peno takich historii. Takich wypadkw jak mj jest tysice. Sia woli i ogromna mio do moich maych wnuczek - to mnie jeszcze, z Bo pomoc, utrzymuje przy yciu. Odpoczywam tylko jeden dzie w roku - 1 maja. Wci mam kopoty pienine. Tu si paci, tam si zaciga dug. Jak umr, chciabym zostawi kademu z moich dzieci may domek. Na t budow, ktr teraz rozpoczem, potrzebuj mas pienidzy. Sowo daj, jak zarobi dodatkowo pidziesit albo sto pesos, to mog kupi adunek piasku i kamienia i tak pomau skocz ten domek, ktry chc zostawi dzieciom, eby miay gdzie mieszka. Jaki ojciec tak by si mczy jak ja, eby zbudowa dom czy choby izb dla synw, ktrzy si okazali darmozjadami? Sam widz, jakie byy moje bdy, i cierpi nad tym, e moje dzieci yy w takiej niedobrej atmosferze. Co tu zawinio? Zy los, co mnie przeladowa? Brak dowiadczenia yciowego? Brak kogo, kto by doradzi? Nie wiem, ale nie mog zatrzyma si na tej drodze. Id wci jak ten burro z jukami na grzbiecie. Duo trudu, duo pracy kosztowao mnie zaoenie domu. Co bym da, eby i moi synowie zrobili to samo. Gdybym widzia, e pracuj uczciwie i sami siebie utrzymuj, tobym by szczliwszy od milionera. Jak chodzi o religi, to widzicie, ja swoj religi odziedziczyem po rodzicach i na pewno czowiek uczony, wyksztacony ma na religi inne pogldy. A po mojemu to mi si niejedno nie podoba u tutejszych

ludzi, meksykaskich katolikw, bo duo rzeczy to robi zupenie gupio. Ja jestem katolikiem i wyglda to tak: do kocioa chodz rzadko, ale katolikiem jestem. Nie lubi chodzi po ulicach, puszcza petard, nosi witym kwiatw i tak dalej, eby wszyscy wiedzieli, e jestem katolikiem. Jestem katolikiem na swj wasny sposb i to mi najlepiej odpowiada. Jak chodzi o inne religie, to myl, e nie s ze, bo tamci ludzie nie upijaj si, nie zabijaj nawzajem ani nie robi tych wszystkich 622 szalestw, ktre robi moi rodacy po to, eby pokaza, e s katolikami. Ja tam nie, ja tego nie lubi. Jak to jeden ksidz powiedzia niedawno w kociele: Pan Bg nie chce wiec, nie potrzebuje tego wszystkiego, chce tylko wicej dobrych uczynkw. Reszta jest zbdna". I tak to jest u tamtych ludzi. Ja tylko jedno zawsze mwi: Zostawcie mnie w spokoju". Nie, nie wierz, eby nasze dusze miay cierpie w czycu. Kto tam by i wrci, kto moe zawiadczy? Potrzeba nam dowodu. Mwi, e ta filianka jest biaa i okrga, bo patrz na ni. A kto nam moe powiedzie o tym, co widzia w czycu? Nie, Bg nikomu jeszcze nie pozwoli stamtd wrci. Jeli Bg jest, przekonam si o tym najlepiej, jak sam umr, a umr na pewno. Ludzie wierz w rne czarnoksiskie sztuczki, ale ja tego nigdy nie widziaem, moe dlatego e nigdy adna kobieta nie rzucia na mnie uroku. Moe po prostu miaem szczcie? Bo powiadaj, e kobieta w zazdroci nie cofnie si przed niczym: owszem, nawet zamordowa gotowa, cigle si takie rzeczy zdarzaj. Mwiono mi, e bywaj ludzie, ktrzy maj specjaln si w oczach, a matka jednego doktora, tego, co mnie operowa, opowiadaa mi o jednym bardzo ciekawym wypadku. Jedni ludzie mieszkajcy w Toluce mieli piewajcego ptaka, bardzo adnego drozda, i raz przysza jaka kobieta i mwi: - Senora, sprzedajcie mi tego ptaka. To taki adny ptaszek. A ta druga mwi: - Nie, seora, nie sprzedam go, bo on mj. Dostaam go w prezencie. A tamta kobieta mwi: - Lepiej mi go sprzedajcie, bo jak std odejd, to ptak zdechnie. No i wysza - i ledwo kawaek odesza, a ptaszek ju ley martwy. Wic moe jednak s ludzie, ktrzy maj specjaln wadz w oczach. Raz pojechaem do Pachuki, do jednej kobiety, bo ludzie mwili, e

kto na mnie rzuci urok. Jedna z tych kobiet, co handluje ptakami, zna tam pewn znachork, ale co oni tam robi - tylko pienidze potrafi bra, wiadomo. Nie ma adnych czarw, jest tylko ludzka gupota, bo kady, kto tam zostawia pienidze, jest gupi. 623 A ja znw mam taki kopot: nie idzie mi czasem przy stosunku. Z Elen byo wszystko dobrze, ale z Lupit albo z Lenor czasami mi si nie udawao. Pewnie, e zawsze, jak czowiek czego naduywa, to mu szkodzi. Pijesz na przykad duo alkoholu, potem co ci si nie uda i w par dni klapa, ju po czowieku, no nie? Wic naturalnie, jak kto za duo sobie i w tych sprawach pozwala, to trudno, troch bywa osabiony. A trzeba doda do tego dwie operacje na przepuklin, ktre przeszedem. Doktor powiedzia mi, e zostay przy tym przecite pewne delikatne organy, a to osabia mczyzn i jego msko. Mj doktor Santoyo opowiada mi o jednym gociu, ktry mia do tego wyjtkowy zapa; y nawet przyzwoicie i by bardzo mody, ale bardzo to lubi. No, wic trzeba mu byo, mwi doktor, dawa zastrzyki, a take niektrym chopcom po pitnacie, szesnacie lat, ktrzy ju nie mogli wicej. Nieszczsne smarkacze, jakie oni straszne ycie musieli prowadzi, a teraz co z nich zostao? Ja tam jeszcze jestem w cakiem niezej formie. Te jeden doktor, homeopata, powiedzia mi, e kobiety s bardziej namitne od mczyzn. I dlatego jak si yje z Meksykank - o innych kobietach nic nie wiem - to im duej si z ni yje i im wicej si jej daje, tym wiksze ma wymagania. Nie sposb ich zadowoli, takie s gorcokrwiste. S i takie kobiety, ktre musz mie mczyzn dzie w dzie. Wic, jak ju mwiem, pojechaem do Pachuki, i curandera kazaa mi przynie indycze jajko i inne tam rzeczy i sama wzia jeszcze co i zacza mnie leczy" na rne sposoby. Za kad wizyt braa ode mnie dziesi albo pitnacie pesos. Jedziem tam pi czy sze razy. Ale nic mi si nie polepszyo. Moje kopoty nie byy z rzuconego uroku; to bya choroba. Nie wiem, skd mi przysza ta myl, e to urok. Niektre kobiety... no tak, to chyba byo tam, gdzie pracowaem, a take tu, u nas, w vecindad. No i rozumie si, to bardzo gupia historia zrobi zawd kobiecie, kiedy jest si z ni ju w ku, czowiek si wtedy wstydzi jak nie wiem. Niejedna wtedy moe zapa i da takie cigi, po prostu gotowa zabi. Mnie oczywicie adna kobieta jeszcze nie zbia. Chybabym wyjecha

z Mexico City, gdyby mi si co takiego przydarzyo! 624 Przestaem ju jedzi do Pachuki, bo widziaem, e nic mi to nie pomaga i e mj stan jest cigle taki sam. Chodzi gwnie o to, e ja potrzebuj takiej kobiety, do ktrej miabym zupene zaufanie, takiej, co by mnie caowaa i piecia. Pewnie, jestem ju dobrze zuyty. Zmczony jestem i tych kilka kobiet w yciu miaem. Nie jestem dwudziestoletni chopak, wic potrzeba mi troch pieszczot. Niech mnie tylko kobieta przytuli, popieci, ju bdzie wszystko dobrze. Potrzebne mi jest poczucie bezpieczestwa, jak na przykad tu, w tym pokoju; jak mi kto przerwie, jak usysz jaki haas albo czyj gos, to ju koniec - nic nie mog zrobi. Z Delil kadlimy materac na pododze, ale upewniaem si, czy wszystkie dzieciaki pi, bo to by byo dawanie im zego przykadu. Bardzo zego. Tu, w tych czynszowych domach w Mexico City, wanie przez to ycie jest takie okropne, e dzieci tyle widz. Duo kobiet zdejmuje to, co nosz w czasie miesiczki, i rzuca po prostu w kt. Widz to mali chopcy, dziewczynki. I ucz si o tych sprawach coraz wicej, a niedugo wiedz ju wszystko, bo wszystko w domu widziay. Meksykask kobiet trudno mczynie zadowoli. Mnie samemu powiedziaa jedna: - Och, Querido, ju mnie zostawiasz, a ja jeszcze, gdzie tam. - Ni mniej, ni wicej, tylko tak. - No suchaj, mi vida, niewiele ju teraz mog, jestem zupenie wykoczony. Takie s kobiety u nas, w Meksyku; syszaem, e niektre, szczliwe w maestwie i w domu zawsze bardzo przyzwoicie si zachowujce, od czasu do czasu wychodz i po cichu rozgldaj si za amantem, bo im m nie wystarcza. Na par takich sam si natknem. Jeden takiej nie zadowoli. Ja dbam o siebie. Dwa razy na tydzie, jak to mwi u nas ordynarnie, przern ktr raz i drugi. I na tym koniec, bo nigdy nie byem bardzo w tym mocny. Nawet jak byem modszy, nie przesadzaem z tym, sowo daj. Raz, dwa razy najwicej, to znaczy raz czy dwa na tydzie, nie codziennie. To dlatego, e jestem troch cherlak, czy, mwic inaczej, nie jestem bardzo mocny, a to przez to, e w dziecistwie nie jadem 625 bardzo dobrze i myl, e to wpywa teraz na moje poycie z kobietami.

Poycie z Lupit waciwie przerwaem ju par lat temu. Ale z Delil to co innego. Cho ju jestem stary, ona mnie bardzo lubi, naprawd. To dziewczyna twarda w pracy, takie s na wag zota, sowo daj. Uczciwa, zawzita w pracy kobieta. Owszem, Lupita bya take bardzo przyzwoita, nie powiem, i porzdna. Nigdy czowiek nie usysza od niej zego sowa, nigdy nie odpowiedziaa. Raz wpada w zo, jak si dowiedziaa o tej sprawie z Delil, ale ja z ni pogadaem. Tak powanie: - Nie ma powodu, eby robia jakie brewerie - mwi jej. - Przede wszystkim masz na ycie i mieszkanie, co nie kady ma. Miaem z tob dwie crki, prawda, obie ju teraz pracuj, same mog sobie dawa rad. Wic jak mi bdziesz dalej tym gow suszya, to si bdziesz musiaa std wynie i wicej na ycie ode mnie nie dostaniesz. Oddam to mieszkanie ktremu z chopcw, jak tu nie chcesz duej zosta. Za bya wtedy okropnie. Leaa wanie dwa czy trzy miesice w ku, chora na reumatyzm. Pewnie, e czowiek czuje si wtedy troch winny, no, ale ja si pytam: co miaem zrobi z czworgiem moich wnuczt, prawd powiedziawszy, porzuconych. Bo tylko Delila zaja si nimi, ona bya dla nich matk, drug matk. Teraz znowu wszystkie potrzebuj butw. Moje dwa, te mae, potrzebuj ubranek, a Delila jest znowu w ciy. Gdybym mia pienidze, tobym chcia, eby j zoperowali, eby jej obrcili macic, eby ju nie moga mie dzieci. Mwiem z ni o tym, cho nie mam pienidzy. Nale do Ubezpieczalni Spoecznej, ale nie korzystamy z ich szpitala ani porad lekarskich; mnstwo czasu tam trac, chyba z p dnia. Dziecko nie moe tu przyj na wiat, bo nie wziem lubu z Delil. eby si tam dostaa, musiabym przedstawi papier z Urzdu Stanu Cywilnego. I dlatego powiadam, e w najbliszych dniach wezm moe lub z Delil - ze wzgldu na dzieci. Chodzi o to, e w tej Klinice Pooniczej jest dobra opieka. Musz wyznaczy mojego spadkobierc w zwizku, bo jak umr, wypac zasiek - cztery tysice pesos. Myl o tym, eby poda nazwisko Marty. Delila dostanie dla dzieci dom i gospodarstwo w Ixmiquilpan. Musz tylko zaatwi wszystkie formalnoci. 626 Gdyby nie Delila, to co bym zrobi? Ona miaa cikie ycie, gorsze jeszcze ni ja, bo dostawao si jej, biednej, od ojca Geofreda. To by pijak i nie chcia pracowa. Biedna dziewczyna! Ze mn yje sobie

w spokoju, dobrze sobie yje i mam nadziej, e nic si tu nie zmieni. To kobieta, ktra umie ciko pracowa i zasuguje na pomoc. Jak dzieci Manuela byy mae, przysza do nas zaj si nimi. Potem na jaki miesic czy dwa wyprowadzia si, bo si na nie pogniewaa. Waciwie to byo przez Consuelo i Delila bardzo, bardzo si wtedy pogniewaa. Ale wrcia. Myl o tych rzeczach i widz, jak to si wszystko czy jedno z drugim, ale mwiem ju nieraz: czasem czowiek robi co po to, eby znale wyjcie nie dla wasnej przyjemnoci, nie z podania. Nie mam ju dwudziestu lat ani dwudziestu piciu. Pewno, jeszcze tam co jestem wart, ale sowo daj, e i o dzieci chodzi w tym wypadku, bo gdybym jej nie cign wtedy do domu, moje wnuki by z godu pomary - brudne i opuszczone. Mj syn Manuel to aden ojciec, to czowiek nic niewart, po mojemu to mgby rwnie dobrze nie y, wic na mnie spada cay ciar, odpowiedzialno za jego dzieci i za moje wasne. Jak pojecha do usa, to mi przysa tylko sto pidziesit dolarw. Musiaem pokrywa wszystkie wydatki i czy byem zmczony, czy nie, musiaem i do pracy tak czy siak i zarobi pienidze na te dzieci. Ktre zachoruje, trzeba woa doktora. Drugie zachoruje, wzywaj doktora. No, co miaem robi? Wyrzuci je na ulic? Przecie nie mogem. Najwikszy bd, jaki robimy tu, u nas, w Meksyku, to ten, e enimy si tak modo, bez pienidzy, bez oszczdnoci, nawet bez staego zajcia. enimy si i zanim czowiek si poapie, ju ma dom peen dzieci i wtedy jest ju zarnity - nie moe do niczego w yciu doj. Prawd mwic, nie jestemy tu, u nas, w Meksyku, przygotowani do tego ycia. Czste s wypadki porzucania dzieci. Cigle si to jeszcze zdarza. Rzd powinien wzi si do tego i skoczy z tym. Chciabym, eby u nas, w Meksyku, byy takie prawa jak w Stanach Zjednoczonych; nie mielibymy tylu darmozjadw, caego tego zepsucia, ktre, szczerze mwic, niedobre jest dla dzieci, dla ludzi w ogle, dla caego kraju. Caa 627 ta wolno na ze ludziom wychodzi. Powinni zamkn osiemdziesit procent barw, a zbudowa wicej szk, zamkn osiemdziesit procent tych lokali, gdzie si rodzi zepsucie. Powinno by wicej kontroli nad modymi, nad modzie, i bogat, i biedn. No, prosz mi powiedzie, ile pan ma dzieci?", Czworo", Ile maj lat? Pitnacie i wicej, tak? Co robi paskie dzieci, kto je utrzymuje, jak spdzaj czas, gdzie

pracuj?" Kiedy one nie pracuj". A dlaczego nie pracuj? Musi pan dopilnowa, eby poszy do pracy, a jak nie, dostanie pan na pocztek tydzie aresztu". adnych apwek, tydzie aresztu, a jak to si zdarzy jeszcze raz, to rok wizienia - i zaraz byby wszdzie lepszy porzdek i ludzie by si przyzwoiciej zachowywali, gdyby byy surowsze prawa. Bo te prawa, ktre u nas mamy, s za agodne. Meksykanie schodz na psy, bo nikt nimi nie kieruje, w nic nie wierz i za duo wszdzie tego wiskiego zepsucia, kady to widzi. Gdybymy kiedy mieli naprawd mocny rzd i ten rzd wezwaby tego, kto tam akurat by prezydentem, i powiedzia mu tak: Jed pan na Zcalo i zbierz wszystkie miliony odebrane ludziom" - toby byo tego tyle, e drug stolic mona by zbudowa! Trzeba y midzy nami, eby wiedzie, co nam dokucza i jak mona temu zaradzi. A nikt si t spraw do koca nie zaj. Ci panowie, co nami rzdz, maj drogie samochody i miliony w banku, ale nie widz tego, co si dzieje tam, gdzie yj biedni. Oni nawet nie przejad tdy, eby cho z samochodu popatrze. Nie wyjedaj poza rdmiecie, gdzie s wszystkie eleganckie domy handlowe. Te dzielnice, gdzie mieszka biedota... - oni nawet nie wiedz, w jakiej ndzy my yjemy. Nie dostrzegaj tej powanej i trudnej sprawy, ktra dzi ma takie znaczenie w Meksyku. Nie dostrzegaj faktu, e tu, w samej stolicy, jest bardzo wielu ludzi, ktrzy jadaj raz albo dwa razy dziennie. Za mao jest pienidzy, za mao pracy, a wszystko jest takie drogie; ceny znw dzi skoczyy. W cigu paru dni bardzo si podniosy koszty utrzymania. Wemy na przykad rodzin, gdzie jest osiem albo sze osb do wyywienia. Jak ich mona utrzyma z takiego zarobku jak jedenacie pesos dziennie? To prawda, e podnieli najnisze pace o peso dziennie. Ale co znaczy jedno peso, jak ceny tych towarw, ktre trzeba 628 kupi, podniosa si trzy i cztery razy? No, tak to jest. Potrzebni s nam inni ludzie u wadzy, ktrzy by lepiej poznali trudnoci naszego kraju i zrobili co dla ludzi, dla robotnika i chopa, bo oni przede wszystkim potrzebuj pomocy. Wemy na przykad robotnika pracujcego w stolicy: jak dostanie wypaty dwiecie pesos, to sto pidziesit albo sto osiemdziesit przepuci w barze, a do domu przyniesie dwadziecia. Ludzie nie wiedz, jak uy zarobionych pienidzy. Biedne te matki i pnagie dzieciaki. Widzi si nieraz picio- albo i dziesicioletnie dzieci z grulic. Skd to si bierze, pytam. Brak opieki rodzicw w domu, brak

odpowiedzialnoci, brak pienidzy. Wicej wydaj w miecie na rne gupstwa ni na to, co potrzebne w domu. Bardzo niewielu ojcw stara si wypenia swoje obowizki. Czowiek jako tako przyzwoity stara si robi to, co do niego naley: znajdzie sposb i tak czy inaczej przyniesie rodzinie do domu troch chleba. Ja ju do tego doszedem, e chciabym, mwi czasami, ebymy mieli tu, u nas, w Meksyku, prezydenta Amerykanina. Zobaczylibymy wtedy, jak by si Meksyk zmieni, jak by si wszystko poprawio. Zamknby wszystkich bumelantw, wszystkich wczgw. Nie lubisz pracowa? Jed do Islas Marias na reszt ycia". Skoczyoby si wykpiwanie, jaka drobna kaucja, co takiego i ju wracaj stamtd. Nie, moi drodzy, siedzicie ju tam na amen. To s pasoyty. Owszem, troch si u nas poprawio, niektrzy na tym skorzystali, dziki tym rzdom, ktre si zajy robotnikami. Ale mnie nic z tego nie przyszo. Jeli yj teraz lepiej, to zawdziczam to moim winiom i wygranej na loterii. W loterii miaem naprawd szczcie. Pierwszy raz wygraem na numer 9878 - nigdy nie zapominam numerw, na ktre wygraem. Kupiem za te pienidze radio. Na ten sam numer wygraem znowu i kupiem sobie ko. Najwiksza moja wygrana pada na numer 19 228, byo to pi tysicy pesos. Za poow tych pienidzy wybudowaem dom na El Dorado. A za reszt kupiem zegar na cian. T troch, co miaem, to dobrze uywaem i z t pomoc jako pchaem si wyej. W cigu trzydziestu lat, ktre przeyem w Mexico City, bardzo niewiele zmienio si w yciu biedoty. Niektrzy nazywaj to wielk zmian, bo za Callesa zarabiali jedno peso albo ptora, naprawd bardzo mao, 629 prawda? Ale wtedy cukier czy fasola kosztoway pitnacie centavos. A teraz, wemy fasol; zarabia kto jedenacie pesos, a fasola kosztuje trzy do czterech pesos. Prawd mwi! Wic gdzie ta poprawa? Teraz, na przykad, s towary, ktre kosztoway wczoraj dwadziecia pesos, a dzi cena na nie podniosa si na trzydzieci pi. No dobrze, z takiego czy innego powodu obniaj j o dwa pesos. A jak kto co mwi, to maj odpowied: Jak to, prosz pana, wczoraj byo trzydzieci pi, a dzisiaj trzydzieci trzy. Obniylimy ceny". Tak dzi obniaj ceny: o trzynacie pesos w gr! Wic jaka z tego korzy dla ludzi, dla robotnika i chopa? Z tego, co widz, to adna. Na odwrt, z kadym dniem cisn nas coraz bardziej. No i co? Potrzebni s nam urzdnicy, ktrzy by te sprawy zbadali i mieli wgld

w to, co si dzieje w domach ubogich, i zobaczyli naprawd, w jakiej ndzy yj ludzie i jak waciwie umieraj z godu. Dlaczego tak nie zrobi? Dlaczego tysice, cae tysice robotnikw rolnych wyjedaj z Meksyku? Tu jest dowd, e lepszego nie trzeba. Bo nie ma u nas ubezpieczenia, bo zarobki s okropnie niskie, ndzne zarobki, niewystarczajce na utrzymanie rodziny. Naturalnie, e ludzie musz wdrowa gdzie w poszukiwaniu pracy, eby zarobi i przywie do domu troch pienidzy. Polityczna klika nie dopuci do kandydatury uczciwego czowieka. Mielimy tu takie kliki, jak i gdzie indziej. Kiedy kandydowa Aleman, to jak si okazao (wci si co takiego okazuje), mnstwo pienidzy na propagand poszo dla handlarzy narkotykami, a take dla wacicieli autobusw. Powiedzieli im tak: Jak wygramy w wyborach, pozwolimy wam podnie cen biletw o pi centavo". Aleman wygra i ceny biletw podniosy si. A przywdcy zwizkowi te tu nie pomog, wszystko idzie prosto do ich kieszeni. Wemy mj zwizek - jeden z tych goci ma co ze dwa domy i siedemnacie takswek. Z tej strony nie ma si czego spodziewa. Nawet nie ma o czym gada. Ja pac w moim zwizku pi pesos miesicznie skadki. A ile nas jest, tysice. Jak kto umrze, dajemy jeszcze pi pesos od gowy na rodzin tego nieboszczyka, niezalenie od piciu pesos co miesic. A co dostajemy w zamian za to? Nic! Od lat ju nie 630 mielimy zjazdu. Tylko potrcaj nam za opuszczone dni. Odliczaj w dniu wypaty. Wic jeli kto jest winien za dwa opuszczone dni, to wynosi dziesi pesos. I znowu kto wycignie nogi, i znowu pi pesos. Wic ja pytam jednego gocia: - Czy te pienidze id dla nieboszczyka, czy dla kogo ywego? A tamten mwi: - Co si wygupiasz, pewno, e dla ywego. Wic ja mu powiadam: - Suchajcie, nie wiem, co wy robicie z moimi pienidzmi, e tak mi wci je potrcacie; zarabiamy bardzo mao i wszystko jest dzi takie drogie, wic te pienidze na wiele nie starcz. Wyglda na to, e ludzie tu u nas za czsto umieraj. - No i tak jest. Nie widz, eby robotnik mia wiele pociechy ze zwizkw. Widz za to, e sindicato to jest jaskinia zbjcw, puapka, za pomoc ktrej wyzyskuje si masy robotnicze. Za pienidze robotnikw bogac si

przywdcy - zastanawiam si tylko, dlaczego rzd na to pozwala. Czy nie mona urzdzi czego z korzyci dla robotnikw, a bez przywdcw? Gdyby rzd mg zlikwidowa te zwizki i stworzy specjalne urzdy, ktre by zaatwiay sprawy pomidzy robotnikami i pracodawcami, to wszystkich pienidzy, ktre co miesic cigaj z pac robotnikw, mona by uy na budow szk, szpitali i innych rzeczy potrzebnych dzieciom robotnikw zamiast na budow domw i na samochody dla przywdcw zwizkowych. Nie jestem wyksztacony, ale widz, e przedtem robotnicy byli wyzyskiwani na jeden sposb, a teraz s wyzyskiwani na inny - i e w dalszym cigu bd wyzyskiwani. Oczywicie, e wida w Meksyku postp, ale robotnik jest w dalszym cigu biedny i bdzie biedny do mierci, bo jak dostaniecie podwyk pidziesiciu centavos, to ywno podskoczy o jedno, dwa albo pi pesos. Wic podwyka robotnikowi niewiele pomoe, tylko mu robi krzywd, bo nie ma wtedy adnej moliwoci sprawdzenia, jak jest naprawd z jego zarobkami. I dlatego nie przejmuj si niczym innym poza moj prac. Na polityce nie rozumiem si ani w zb. W gazecie przeczytam sobie jedn albo dwie notatki, ale nie bior tego powanie. Z wiadomoci nic mi si nie wydaje wane. Par dni 631 temu przeczytaem co o lewicowcach. Ale nie wiem, co to jest lewica ani co to jest prawica, ani co to komunizm. Obchodzi mnie tylko jedno: zarobi tyle, eby mi starczyo na wydatki, i widzie, e mojej rodzinie jako tako si powodzi. Robotnik musi tylko pilnowa, eby rodzina miaa to, co jej potrzeba, eby w domu byo co je. Polityka to rzecz bardzo zawia i niech si ni zajmuj ci, co si do tego urodzili. Jak bdzie trzecia wojna wiatowa, to ci panowie, co do niej doprowadz, pjd do ziemi razem z milionami innych. Tej historii z komunizmem nie rozumiem. Ten ruch komunistyczny zacz si w Rosji, prawda? Bya tam wojna, pomordowali tam carw i tak dalej. Chciabym zwiedzi Rosj, wybra si tam choby na miesic, przejecha cay kraj i osobicie zobaczy, jak tam robotnik yje, i przekona si, czy socjalizm albo komunizm przynis mu korzy. Wedle tego, co pisz gazety, nie maj si tam najlepiej, wic nie wiem, czy komunizm taki jest dobry dla proletariatu. Ale czyja mog co wiedzie naprawd? Przecie nigdy nie pojad do Rosji ani nigdzie indziej. Mam wraenie z tego, co pisz w gazetach, e u nas wszystko opa-

nowaa Partido Revolucionario Institucional, wic jak wystpi jaki inny kandydat, zaraz mu podsuwaj pod nos karabin maszynowy. No i kto wygrywa w wyborach? Oczywicie, kandydat pri. I tak ze wszystkim. Jak teraz na przykad z tym Lpezem Mateos. pri powiada tak i tak, on jest kandydatem, to on ju bdzie prezydentem. To zupenie pewne. W usa musi by chyba inaczej. No, ale to moe i lepiej, e mamy tutaj jedn klik panujc nad krajem, bo tak, toby w kadej rce by rewolwer. Nie znacie tej historii o dwch facetach, co grali w karty i jeden mia dwa asy, a drugi go pyta: Co tam masz?" Dwa asy. A ty?" Dwa pistolety". Wic ten pierwszy mwi: Dobra jest, wygrae". I tak samo jest u nas z tym pri. Oni maj bro i kady, kto bdzie stawia opr, dostanie si pod koa. I jak dotd, to przy caej ochronie praw ludu, mieszkajcego w tym kraju, chop w dalszym cigu je fasol z glinianego garnka i gorc papryk gniecion na kamiennej pycie, a przez cae ycie chodzi pnagi. 632 Dla niego nie ma postpu, dla niego nie ma kariery. Jeli u wadzy jest przypadkiem jaki przyzwoity facet, to te kliki, ktre maj nad nim wadz, i tak nic mu nie pozwol zrobi. Ile razy tran si jaki dobry czowiek, ktry chciaby co zrobi dla ludzi, to inni mu nie dadz. Chyba nigdzie nie ma u nas takich brudw jak w polityce. To zupene bagno, a i krwi niemao si tu leje i kto wie, co jeszcze. Ilu ludzi umrze, eby jeden czowiek doszed do wadzy? Wszystko tu si plcze i to plcze nieuczciwie, powiedziabym. Pewno, e ludzie tu u nas nie maj wyksztacenia, e s ciemni, e id jak stado za pastuchem. Powie im: Idcie tdy", to pjd tdy, powie: Tamtdy", id tamtdy. Warto zobaczy, jak si zachowuj w zwizku, jak jest zebranie. Powiedz im: macie robi tak, tak i tak. Wszyscy s za? Tak, wszyscy gosuj za. Nawet nie wiedz za czym, ale gosowali za. W nastpnym miesicu potrcaj nam dwa razy wicej. Dlaczego? jak to, przecie gosowalicie za tym. Widzicie, jak to jest? Ludzie pjd za kadym zrcznym politykiem, ktry si pojawi. A skutek? Zamiast polepszy swoje pooenie, to jeszcze je pogarszaj. A jak czasem czowiek chce z nimi pomwi, prbuje im co wytumaczy, przekona, pokaza, e to, na co chc gosowa, sprzeczne jest z ich interesami, to go nawet nie chc sucha! Suchaj takiego, co jest w grze, co siedzi za biurkiem, nawet jak im nic dobrego nie zrobi. Potem takiego oklaskuj. Wic jak tu mona co

naprawi? Co mona zrobi? A poza tym wszystkim to jest jeszcze jedna rzecz - Meksykanom brakuje jednoci. Nie dziaaj wsplnie, jeden cignie w jedn stron, drugi w drug, i tak dalej. Gdyby ludzie chcieli i razem, to powiadaj, e w jednoci jest sia, i wtedy niejedno mogoby si zmieni. Wiem, e w innych krajach, jak si ludziom nie podoba prezydent, rzucaj liczn bombk i ju maj innego prezydenta. Tu, u nas, to niemoliwe. A wanie co takiego by si przydao, ale tego nie zrobi. Troch cyjanku, atak sercowy, owszem, przydaby si niejednemu z naszych prezydentw, dyrektorw, naczelnikw policji. Wiem, e to nieadnie tak mwi, i przyznaj, bo to moi rodacy, Meksykanie, ale - jak ju raz mwiem - prawda chce zawsze wyj na jaw. 633 Dzie i noc pracowaem i mczyem si po to, eby zaoy dom, wasny, skromny, jak widzicie, dom, ale przy moich wnukach mam i szczliwe chwile. To pierwsza rzecz - dziki Bogu, a druga - dziki moim wnukom jeszcze si trzymam na nogach, jeszcze haruj jak ko. Jak chodz po miecie, bardzo uwaam na ruch uliczny. W moim wieku nie o siebie mi chodzi, ale o te dzieciaki. Nie bd mg im da zbyt wiele, ale przynajmniej yj i rosn, i mam nadziej, e Pan Bg mi pozwoli by przy nich a do czasu, kiedy bd mogy same zapracowa na ycie. Chciabym im zostawi mieszkanie, to jest moj ambicj - pobudowa domek, jeden, dwa albo trzy pokoje, tak eby kade dziecko miao dom i eby mogli mieszka tam razem. Ale oni nie chc mi pomaga. Modl si, eby Bg da mi siy, ebym mg dalej si stara, ebym nie wykoczy si za prdko, to moe wybuduj ten dom. Ot, takie skromne domostwo, ale z ktrego nikt ich nie wyrzuci. Dokoa dam pot i nikt im si nie bdzie naprzykrza. To bdzie dla nich oparcie, kiedy ja upadn i ju nie bd mg si podnie. Tu mwi bieda (O Dzieciach Sancheza Oscara Lewisa) Oscar Lewis y w latach 1914-1970, jego pierwotne nazwisko brzmiao Lefkowitz. By antropologiem o duym, niezwykle oryginalnym i nowatorskim dorobku, nalecym bez wtpienia do klasyki nauk spoecznych, i wybitnym pisarzem. Nie z tej racji, e obok swojej gwnej profesji zajmowa si ukadaniem wierszy, komponowaniem fabu powieciowych lub dramatycznych, wymylaniem filmowych scenariuszy, bo niczego takiego nie robi. By wybitnym pisarzem jako antropolog, za spraw

tego, co w tej dziedzinie wiedzy opublikowa, przede wszystkim dziki wspaniaej trylogii, dostpnej rwnie w polskich przekadach: Dzieci Sancheza, Rodzina Martinezw, Nagie ycie". Nie sposb jednak orzec, e by pisarzem mimo woli czy przez przypadek, nie - koncepcja, jak z wielk konsekwencj realizowa w badaniach i w swym naukowym przekazie, w sposb niemal konieczny kierowaa go ku literaturze. I tu znowu musimy si posuy zdaniem zaprzeczonym: nie dlatego, e pragn nada swym pracom szlif estetyczny, e usiowa do nich wprowadzi artystyczny wymiar. Stao si tak z tej racji, e odwoania do rodkw, konwencji, narzdzi, jakimi dysponuje literatura, umoliwiy mu nadanie wymiernego ksztatu zaoeniom metodologicznym i teoretycznym, a take czemu wicej, a mianowicie pewnemu moralnemu przekonaniu. Mona je sformuowa tak: uczony badajcy rodowiska, * Polskie przekady tych trzech ksiek ukazay si w Warszawie nakadem Pastwowego Instytutu Wydawniczego: Sanchez i jego dzieci, tum. Aleksandra Frybesowa (1964), Rodzina Martinezw, tum. Jadwiga Oldzka (1970), Nagie ycie, tum. Zofia Kierszys (1976). Przytoczenia z Dzieci Sancheza lokalizuj w tekcie. 635 ktre nie maj adnych danych, by mwi publicznie same o sobie, by same opisywa i analizowa wiat, w jakim yj i jaki znaj, ktre nie potrafi skonceptualizowa swojego postrzegania dookolnej rzeczywistoci, nie moe si ogranicza do przedstawiania go z zewntrz, wycznie ze swojego punktu widzenia - i podporzdkowywa dyskurs oglnym zaoeniom, w ktrym to wszystko, co jest spoecznym szczegem i przekazem niepowtarzalnego spoecznego konkretu, stanowi jedynie przykad ilustrujcy generalne tezy i zaoenia. Tego rodzaju podejcie jest szczeglnie doniose wwczas, gdy przedmiotem docieka jest ycie warstw upoledzonych. Sign po hipostaz i powiem, e w takich przypadkach niezwykej wagi nabiera to, by bieda - bo o ni tu chodzi - przemwia sama*. I u Lewisa wanie przemwia. Jak to si stao, jak byo to moliwe? Antropolog zaczyna, co oczywiste, od zebrania odpowiednich materiaw. Celowi temu nie mogy ju suy narzdzia tak skromne jak owek i zeszyt w kratk, zwaszcza e chodzio nie tylko o przekazanie tego, co indagowane osoby mwi, ale rwnie o moliwie wierne utrwalenie

tego, jak mwi: w jakich sytuacjach, w jakich punktach swych indywidualnych historii, jak intonacj. Lewis pisze o tym bezporednio: Tama magnetofonowa, uyta do upamitnienia ludzkich losw zawartych w tej ksice, umoliwia pocztek nowego typu literatury realizmu spoecznego. Za pomoc magnetofonu mog mwi o sobie ludzie niemajcy wprawy w pisaniu, niewyksztaceni, nawet niepimienni i w naturalny, spontaniczny, wolny od zahamowa sposb opowiada o swoich obserwacjach i dowiadczeniach" (s. 10). Sam sposb utrwalenia monologu nie wyczerpuje, rzecz jasna, zagadnienia - przeciwnie, otwiera i nowe perspektywy, i nowe problemy. Zdawa sobie z nich spraw Lewis, gdy przed pwieczem z okadem O kulturze biedy zob. prace Elbiety Tarkowskiej. Odwouj si tutaj do jej studium Bieda i kultura, ogoszonego w ksice Spotkania z kultur. Antoninie Koskowskiej w pite rocznic mierci, pod red. Joanny Kurczewskiej i Elbiety Tarkowskiej, Warszawa 2006. Charakterystyczne, e rozprawa ta zaczyna si od uwag o dorobku Lewisa, ponadto powicony mu zosta jeden z rozdziaw: Koncepcja kultury ubstwa Oscara Lewisa (s. 115-119). 636 o tym pisa, widzimy je doskonale dzisiaj - i to chyba nawet z wiksz wyrazistoci. Kwestie te bowiem cz si z tym, co dla badaczy rzeczywistoci spoecznej, a take niedawnych dziejw, jest niezwykle wane, a mianowicie z tak zwan histori mwion (ora history)*. Lewis naley do jej prekursorw i zarazem klasykw. Nie ulega wtpliwoci, e samo utrwalenie czyjej relacji to dopiero pocztek, nie sposb bowiem zadowoli si potokiem wymowy, w ktrym panuje chaos, nieuchronne powtrzenia, formuy, czy nawet cae epizody trudne do zrozumienia dla wszystkich spoza badanego rodowiska. Konieczna staje si jaka obrbka tego materiau; pozostawienie go w stanie surowym - paradoksalnie - mogoby mwi niewiele o tych, ktrzy go wytworzyli. Pytanie: jaka obrbka?" ma znaczenie podstawowe, i wcale nie odnosi si tylko do tego, jak w sensie dosownym traktowane s wypowiedzi badanych osb - dotyczy ich interpretacji, a take badacza, ktry teksty utrwali z takiego lub innego powodu. Zacznijmy

od tej ostatniej kwestii, czyli od usytuowania podmiotu badajcego, jest to bowiem jedna ze spraw zasadniczych dla pisarstwa Lewisa i - w konsekwencji - dla stylu jego lektury. I odpowiednik tego, co w narracji o charakterze czysto literackim okrela si jako pozycj opowiadajcego. Gdyby pomin rozwaania wstpne (Od autora), to mogoby si wydawa, e usun si on cakowicie z pola widzenia, zaniecha wszelkich ingerencji i komentarzy, po prostu jest nieobecny. I rzeczywicie jest nieobecny, ale tylko dlatego, e mg sobie na to pozwoli, gdy swoje przekonania i swoje racje wyoy w sposb dobitny w tekcie wprowadzajcym, wicej - w nim take zawar informacje o rodowisku, ktrym si zajmuje, i o rodzinie, ktrej losy przedstawia. Gdyby chcie pozosta wiernym analogiom literackim, stwierdzi mona, i podmiot autorski jest jawny - jak to zwykle si dzieje w pracy naukowej z rnych dziedzin humanistyki - zwaszcza w tych fragmentach, w ktrych powiadamia si o intencjach i zaoeniach, i w jakiej mierze jest podobny do narratora wszechwiedzcego, znanego przede wszystkim z powieci realistycznej xix wieku, z twrczoci Balzaka, Tostoja czy Elizy Orzeszkowej. Lewis * Zob. Piotr Filipkowski, Historia mwiona i wojna, Dowiadczenie obozu koncentracyjnego w perspektywie narracji biograficznych,Wrocaw 2010. 637 informuje nie tylko o tym, o co mu chodzio, gdy podejmowa badania antropologiczne w dzielnicy ndzy w Mexico City. Gdyby ograniczy si do takich powiadomie, zbienoci z dzieami literackimi byyby zapewne niezbyt wielkie. On jednak mwi otwarcie o swoim stosunku do osb nagrywanych - o tym, e nie chcia komentowa ich kolejnych wypowiedzi, nie zamierza nad nimi growa, postanowi pozostawi im du swobod, wicej, powiadamia o tym, e dy do tego, by by ich partnerem zabiegajcym o zrozumienie ich wiata. Mamy prawo stwierdzi, i przypisa sobie rol hermeneuty ndzy, ktry ani na moment nie moe zrezygnowa z postawy empatycznej. Jest to jeden z niezwykych walorw jego postpowania jako uczonego i - zarazem - jego pisarstwa. W zasadzie nie pragnie on opisywa kultury biedy w oglnoci, nie analizuje przeto oglnych kulturowych wzorcw i uwarunkowa, interesuje go ona w konkretnym wcieleniu - i nim wanie si zajmuje. W prologu i w epilogu dopuszczony zosta do gosu ojciec rodziny, Jesus Sanchez, na cz gwn skada si dwanacie monologw jego czworga potomkw; zostay one podzielone na trzy czci i uoone

w porzdku chronologicznym. Imiona monologistw: Manuel, Roberto, Consuelo i Marta. Jest to zatem swojego rodzaju studium przypadku, studium, w ktrym gos oddano w peni i w istocie niemal bez ogranicze jego bohaterom, studium, w ktrym przedstawiany wiat oglda si od wewntrz. I temu przede wszystkim su literackie metody budowania tekstu, ktrymi Lewis ze znawstwem i maestri si posuguje. Mamy tu, jeli nie liczy prologu i epilogu, dwanacie monologw, podzielonych rwnomiernie na trzy dziay. Opowiada tu kady swoj histori i - to rwnie wane - kada historia jest tu opowieci o rodzinie, rodzina bowiem stanowi podstawow realno spoeczn, poza ni nie tylko w familii Sanchezw, ale oglnie w kulturze biedy istnie nie sposb, jest to gwna wi spoeczna. Ale tutaj o rodzinie w zasadzie nie ma bezporednich rozwaa, kade z czworga rodzestwa opowiada gwnie tylko o sobie. Ale przecie nie yj oni w izolacji, w polu widzenia pozostaje zawsze familia, co nakada si na dowiadczenie pokoleniowe, gdy rodzestwa nie dzieli wiksza rnica wieku. Jest wane nie tylko, e co si wydarzyo, istotne jest, jak dan rzecz 638 postrzegaj poszczeglni monologici, a take - jak widz i jak oceniaj si nawzajem. Pomidzy rodzestwem dochodzi do rozmaitego rodzaju konfliktw i przelotnych ktni, poznajemy je z rnych perspektyw; oceny nie s nigdy ostateczne, nie tylko dlatego, e niekiedy zmieniaj si z dnia na dzie - nie s ostateczne, bo kada z nich moe zosta zakwestionowana przez brata lub siostr. Wiemy nie tylko, co Manuel bd Consuelo myl o sobie i jak pragn by postrzegani, dowiadujemy si take, jak s widziani przez rodzestwo. W tej zwielokrotnionej autobiografii obowizuje bezwzgldnie zasada punktu widzenia, nie ma w obrbie tekstu instancji, ktra miaaby prawo jego weryfikowania*. Ksztatowanie oglnego obrazu jest zadaniem czytelnika, to on musi wyrobi sobie zdanie na temat zarwno poszczeglnych postaci i rodziny, w ktrej one yj, jak te rodowiska, do ktrego nale. Podobno Lewis gdzie wyzna, e na tak konstrukcj opowieci wpyw mia sawny film Akiry Kurosawy Rashomon (1950), przedstawiajcy jedno wydarzenie z perspektywy czterech osb. Nie mona wszake zapomina o tym, e zasada punktu widzenia zdominowaa powie duo wczeniej, ju w pisarstwie naturalistw. Zasada owa polega na tym, e w obrbie narracji mwi si bezporednio tylko o tym, co mieci si w horyzoncie danej postaci. Pomijane jest

zatem to, co poza ni wykracza, i to, co mwicemu wydaje si oczywiste, niewymagajce opisu bd relacji. Kiedy mowa o biedzie, problemem szczeglnie wanym i zarazem drastycznym s warunki mieszkaniowe. W kolejnych monologach nie przedstawia si ich osobno, nie ma wydzielonych opisw, cho mwi si o tej sprawie duo - nie ma ich z tej prostej przyczyny, e nikt z czworga monologistw nie odczuwa potrzeby zajmowania si przestrzeni, w jakiej yje, jest przecie z gry dana; opis jest im do niczego niepotrzebny, cho zdaj sobie spraw, jaka to ndza. Poznajemy j niejako en passant, w toku opowieci, dowiadujemy si, jak wielu bliszych, a take dalszych (przynajmniej niekiedy) czonkw rodziny mieszka w jednej izbie, jak tandetne s domy w vecindad * O biografii jako przedmiocie zainteresowania socjologii zob. ksik Anny Gizy ycie jako opowie, Analiza materiaw autobiograficznych w perspektywie socjologii wiedzy, Wrocaw 1991. 639 (meksykaski odpowiednik slumsw lub brazylijskich faveli), powracajcym motywem jest spanie na rozoonych na pododze kartonach, bo brak ek lub nie mieszcz si one w zatoczonym pokoju. A o innej przestrzeni nasi bohaterowie mwi nie mog, bo w zasadzie - poza nielicznymi wyjtkami - jej nie znaj, niemal nigdy nie opuszczaj dzielnicy, w ktrej si urodzili i w ktrej zapewne rozstan si z tym wiatem. Dzielnica jest ich ojczyzn, niekoniecznie ma, jedyn, nie jest ni Meksyk jako kraj i nie jest wielkie stoeczne miasto, na ktrego obrzeach yj. Na t przestrze s skazani, ucieczka z niej okazuje si niemoliwa (mimo prb takich jak wyjazd Manuela do pracy w Kalifornii). O wyrwaniu si i przejciu w inne miejsce, a wic o przyjciu innego stylu ycia, marzy Consuelo, najinteligentniejsza z rodzestwa i jedyna majca wiksze ambicje. Niestety, nie powiodo si, spotkaa j klska; z dzielnicy ndzy ucieczki nie ma. Podobnie do przestrzeni jako naturalne traktowane jest wszystko, co skada si na wiat mentalny i na obyczaje. Rodzina Sanchezw jest religijna, istnienie poza wiar katolick jest dla jej czonkw nie do pomylenia, co nie znaczy, e przestrzegaj goszonych w Kociele nauk i e nie s niechtni duchowiestwu (zdumiewajce, e ksia w tym wiecie nie odgrywaj adnej roli). Powiedzie mona, i religia jest tu przede wszystkim skadnikiem odwiecznego obyczaju, w jej praktyko-

waniu nie chodzi o przeycia metafizyczne, one w tym wiecie ndzy s w istocie niedostpne. Jest to religijno pielgrzymkowa, sprowadza si do respektowania wit, do uczestnictwa w takich lub innych obrzdach. Skoro zdarzyo si co przychylnego, to naley Bogu i Matce Boskiej podzikowa, idc z pielgrzymk do miejsca kultu (przychylnym wydarzeniem, skaniajcym do tego rodzaju dzikczynienia moe by na przykad wczeniejsze wyjcie z wizienia). Wyobraenia katolickie w penej harmonii wspistniej z reliktami wiar dawniejszych, przedchrzecijaskich, a take z rnego rodzaju zabobonami. Tekstami zdecydowanie waniejszymi od Ewangelii s ywoty witych. Mona powiedzie, e zesp wyobrae religijnych tworzy tutaj swoist realno wydzielon, stosunkowo w niewielkim stopniu oddziay wajc na ycie codzienne - ono rzdzi si swoimi prawami, dalekimi 640 od nauk ewangelicznych i zapewne od wszystkiego, co mona byo usysze w kazaniach. Poza zasigiem religijnych poucze pozostaje przede wszystkim ycie seksualne, co ma ogromny wpyw na sytuacje rodzinne. Zaczyna si ono niezmiernie wczenie, czenie si nastolatkw w pary to spoecznie aprobowana praktyka, ten element rzeczywistoci, ktry wydaje si oczywisty. Nie ogranicza si ono do chodzenia" ze sob, mieszkacy vecindad maj pierwsze dzieci wtedy, gdy sami s jeszcze prawie dziemi. Zwizki te nie s na og rejestrowane w urzdach, zawieranie lubw kocielnych te nie stanowi reguy. Wsplne ycie, nawet gdy w jego wyniku narodzia si spora gromadka dzieci, nie wyklucza romansw na boku, czsto rwnie zwieczonych wicej ni jednym potomkiem (prawie kady ma w tym krgu rodzestwo przyrodnie). Jakiekolwiek planowanie rodziny jest nieznane, o istnieniu rodkw antykoncepcyjnych prawdopodobnie w ogle nie syszano. S to familie wielodzietne - take nasza czwrka monologistw ma rodzestwo przyrodnie. Ich matka zmara w bardzo modym wieku, a gdy to si stao, take Sanchez-ojciec by modym czowiekiem. W oglnoci ta opowie o rodowisku meksykaskiej biedy jest histori o ludziach modych bd bardzo modych. rednia ycia ludzkiego bya w nim jak wszystko na to wskazuje - nader niska. Zwaszcza modo umieraj kobiety po urodzeniu w niewielkich odstpach czasu kolejnych dzieci. Naszych bohaterw matka osierocia w ich wczesnych latach. Mimo wzgldnie modego wieku Jesus Sanchez cieszy si w swojej rodzinie ogromnym autorytetem. wiadczy o tym fakt, potwierdzony

przez wiele wydarze, e sowo ojciec" wypowiadane jest tu z niezmiennym respektem. Bya to bowiem rodzina w dosownym tego sowa znaczeniu patriarchalna - dzieci podrosy, miay swoje rodziny, swoje dzieci i swoje sprawy, ale ojca wci sucha musiay. Widoczne jest to w wtku bicia. Stary" Sanchez mia prawo bicia wszystkich czonkw rodziny, nikt z nich nie mia prawa zemsty, a nawet obrony. Ojca nie mona byo uderzy, zaprzeczaoby to reguom obowizujcym w tym wiecie, a przede wszystkim w tej rodzinie, kwestionowaoby ustalony porzdek spoeczny. Bicie w vecindad to podstawowy rodek wychowawczy, i w tym nic zmieni si nie mogo: Ona [Paula, pierwsza 641 ona Manuela - M. G.] nie miaa pojcia o innym wychowywaniu dzieci, bo w dziecistwie matka tak samo bia j i jej siostry" (s. 252). Ale bicie jest te czym innym - najczstszym rodkiem rozwizywania konfliktw, i to niezalenie od pci, bo bij si mczyni, bij si kobiety - i to niekoniecznie jedynie midzy sob. O biciu opowiada si jako o czym zupenie naturalnym, o uderzeniu w twarz mwi si tu bez potpienia i zdziwienia. Caa czwrka opowiada nieustannie o konfliktach, sprzeczkach, awanturach, s one - chciaoby si powiedzie - niezbywalnym elementem codziennoci. Monologici, oczywicie, przedstawiaj swoj wersj tych wywoywanych z rnych powodw spi, na og nie dopuszczaj interpretacji strony przeciwnej, ale opowiadajc o tych mniej lub bardziej dramatycznych wydarzeniach, czsto przytaczaj nie tylko sowa wasne, ale take swoich przeciwnikw. W obrbie monologu pojawiaj si elementy dialogu. Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia w powieci, tyle e w tym wypadku trudno rozsdzi, czy swojego rodzaju cytaty w cytacie wynikaj z tego, e ten sposb opowiadania praktykuj Sanchezowie, czy te Lewis przej konwencj zakotwiczon w powieci od niepamitnych czasw. Tutaj dochodzimy do sprawy jzyka, podstawowej w tym dziele, a jednoczenie nasuwajcej rnego rodzaju trudnoci. Zapewne byy one ogromne dla autora tej niezwykej trylogii na wszystkich etapach pracy - zarwno wtedy, gdy zbiera materiay do swoich dzie, jak i wwczas, gdy nadawa im ksztat ostateczny. Bohaterowie Dzieci Sancheza mwi po hiszpasku, nie ulega wszake wtpliwoci, e nie jest to klasyczna literacka hiszpaszczyzna - posuguj si slangiem funkcjonujcym w rodowisku biedoty na przedmieciach meksykaskiej metropolii. Swoje dzieo Lewis przygotowa i opubli-

kowa po angielsku, a wic ju tutaj pojawio si zagadnienie przekadu, zwaszcza e celem byo nie ogoszenie materiaw etnograficznych z bada terenowych w stanie surowym, ale stworzenie spjnego dziea, ktre pokazywaoby ycie tej grupy spoecznej od wewntrz i ujawniao granice mentalnego wiata jej czonkw, demonstrowao ich wyobraenia oraz zespoy wartoci. Chodzio jednak o co wicej: chcc pokazywa rzeczywisto ludzi biednych, Lewis w wikszym lub mniejszym 642 stopniu musia respektowa obowizujce w niej reguy, w konsekwencji nie mg wic ignorowa waciwoci jzyka, jakim si tam posugiwano. Sprawa nie ogranicza si tylko do doboru sownictwa. Znakomity angielski socjolingwista Basil Bernstein pisa: Wyrniam dwa podstawowe typy kodu: rozbudowany i ograniczony. W paszczynie jzykowej okrela je prawdopodobiestwo odgadnicia, jakie elementy skadniowe wykorzysta mwicy dla organizacji znaczenia w obrbie reprezentatywnej prbki mowy. Uytkownik kodu rozbudowanego uwzgldnia stosunkowo obszerny zakres alternatyw, std te moliwo odgadnicia, jakie elementy wybierze dla organizacji znaczenia, podlega znacznej redukcji. Uytkownik kodu ograniczonego wybiera najczciej spord bardzo niewielu alternatyw, wobec czego znacznie wzrasta prawdopodobiestwo odgadnicia, jakie elementy znajd zastosowanie w jego wypowiedzi"*. W rodzinie Sanchezw, tak jak w caej dzielnicy, funkcjonuje kod ograniczony. Wyraa si to nie tylko w relatywnie szczupym sownictwie, w ktrego obrbie pewnych zjawisk czy pewnych problemw w ogle nie mona zwerbalizowa, wyraa si przede wszystkim w uschematyzowaniu relacji midzy sowami, w reguach ich wizania. Jeli si zamierza respektowa wyrniki kultury tego rodowiska i obowizujce w jego obrbie wizje wiata, trzeba si posugiwa tym kodem. To za znaczy, e antropolog musi zrezygnowa ze swojego jzyka, albo - gdy pena rezygnacja jest niemoliwa - sprowadzi go do minimum. Tak wanie si dzieje w ksice o rodzinie Sancheza (i w nastpnych) - prawo mwienia od siebie Lewis przyznaje sobie tylko we wprowadzeniu, tutaj zatytuowanym Od autora, penicym funkcj w jakiej mierze podobn do didaskaliw w dramacie. Forma monologw narracyjnych, a jej zasad Lewis przestrzega z bezwzgldn konsekwencj, bo to one wanie skadaj si na autobiografi rodziny meksykaskiej", wyklucza jakiekolwiek interwencje podmiotu autorskiego. Monologi w tego typu strukturach narracyjnych stanowi swojego ro-

dzaju przytoczenia i jako cytaty musz odznacza si autonomi. I tak * Basil Bernstein, Socjolingwistyka a spoeczne problemy ksztacenia, tum. Krzysztof Biskupski, w opracowanej przeze mnie antologii Jzyk i spoeczestwo, Warszawa 1980, s. 95. Wyrnienia Bernsteina. 643 wanie si dzieje w powieci przynajmniej od pewnego momentu jej rozwoju, konkretnie od poowy xix wieku. Tutaj te ujawnia si literacko dziea Lewisa*. Ta opowie jest montaem monologw. Za jego spraw staj si one komponentem dziea literackiego. Mona powiedzie, e Lewis pisze za pomoc montau, to on wanie jest jego gwnym aktem twrczym, co sprawia, e dokonuje si upodobnienie materiaw antropologicznych do powieci. To wanie dziki niemu ta suita zoona z czternastu monologw daje si czyta jako fascynujca powie realistyczna. Na jeszcze jedno chciabym zwrci uwag, a mianowicie na osadzenie dziea Oscara Lewisa w kontekcie literatury amerykaskiej. Myl tu o twrczoci pisarzy znacznie od niego starszych, takich mianowicie jak Theodore Dreiser i Upton Sinclair, lewicowych, interesujcych si te tymi warstwami, ktre niewiele miay danych, by samemu o sobie mwi, zarysowujcych wielkie spoeczne panoramy; to do ich ksiek mona odnie przytoczon formu Lewisa: literatura spoecznego realizmu". Szczeglnie wszake naley podkreli zblienie do tego, co zwyko si okrela mianem prozy behawiorystycznej. Musz tu pa nazwiska jej klasykw, przede wszystkim Johna Dos Passosa i Ernesta Hemingwaya. Skupiony na wypowiedziach swych rzeczywistych bohaterw, nieingerujcy w nie, przedstawia Oscar Lewis ich werbalne i nie tylko werbalne zachowania. Robi to po mistrzowsku. Jego dzieo zachowao sw oryginalno i aktualno. I - tak jak przed pwieczem z okadem, kiedy si ukazao - stanowi niezwykle atrakcyjn, fascynujc lektur. Micha Gowiski * Waciwociami literackimi prac Oscara Lewisa zajmuje si szerzej w napisanym przed trzydziestu kilku laty studium Dokument jako powie, przedrukowanym w tomie drugim moich Prac wybranych zatytuowanym Narracje literackie i nieliterackie

(Krakw 1997) oraz dostpnym w przekadzie angielskim w kwartalniku New Literary History" (1987 vol. 18 no 2). Spis treci Od wydawcy ................... 7 Od autora..................... 9 Prolog........................... 37 Jesus Sanchez................... 39 Cz pierwsza ..................... 53 Manuel ...................... 55 Roberto...................... 107 Consuelo ..................... 141 Marta ....................... 196 Cz druga ....................... 223 Manuel ...................... 225 Roberto...................... 265 Consuelo ..................... 317 Marta ....................... 383 Cz trzecia....................... 421 Manuel ...................... 423 Roberto...................... 482 Consuelo ..................... 520 Marta ....................... 569 Epilog........................... 611 Jesus Sanchez................... 613 Tu mwi bieda (O Dzieciach Sancheza Oscara Lewisa)..... 635