B. Dopart, Wprowadzenie, w: Romantyzm, t. V, cz. 1, red. A. Skoczek, Bochnia-Kraków 2003, s. 7-77.

WPROWADZENIE

Romantyzm uchodzi za jeden z najbardziej zagadkowych momentów w historii,

literatury, sztuki i życia umysłowego. Nie bez racji. Już samo pytanie, czym był romantyzm,
daje przystęp licznym wątpliwościom. Niepewność co do istoty tego zjawiska rzuca z kolei
cień na sposób myślenia o jego genezie, przebiegu i następstwach. Nie zawsze i nie wszędzie
romantyzm odrywa się wyraźnie od swych oświeceniowych korzeni i odcina od
nieromantycznego tła; ten rwący prąd raz po raz znika nam z oczu jak rzeka ginąca w
podziemnej cieśni. Pozbawione wglądu w prężną dynamikę i organiczną jedność
romantyzmu, badania naukowe grzęzną w encyklopedycznym rozgardiaszu, źródłowa postać
zjawiska bywa mylona z formami tradycji romantycznej, a potocznymi przywołaniami
wyrazu i pojęcia rządzi zastraszająca dowolność. Jeżeli - jak zwykliśmy sądzić - romantyzm
zachowuje wyjątkowe znaczenie dla naszej świadomości i pamięci narodowej, możemy za
bałagan myślowy w tym zakresie ponosić nieoczekiwanie wysokie koszty. W tym samym
stopniu: za zwykły bałagan, za omszałe stereotypy, za niedowarzone nowatorstwo.
Skoro romantyzm wydaje się punktem wyjścia do gorącej dyskusji, czego potrzeba,
aby powstał trafny w założeniach i prawomocny jego obraz? Należy trzymać się sprawdzonej
wiedzy, stroniąc od martwych prawd. Trzeba śmiało zrywać z zastarzałymi błędami, ale nie
stając ponad przeszłością z arogancją i niefrasobliwością tzw. człowieka nowoczesnego.
Zanim oddamy się „odnawianiu znaczeń", skądinąd pasjonującej grze dzisiejszej mentalności
z romantycznym dziedzictwem, pamiętajmy o twardym jądrze historycznych realiów, symboli
i pojęć. Niech nam się nie zdaje, że władamy naszą przeszłością, naszą tożsamością i
pamięcią, jakby to była zabawa iluzjami w wirtualnym świecie.
W niniejszej księdze dochodzi do głosu przeświadczenie o możliwości określenia
istoty i zbudowania syntezy romantyzmu w oparciu o humanistykę w pełni nowoczesną, lecz
pozbawioną uprzedzeń i zawężeń. Chodzi zatem o wykazanie swoistości i jedności tego prądu
kulturalnego bez tłumienia jego wewnętrznego zróżnicowania; o szkicowanie szerokiego
kontekstu bez bałamutnych spekulacji o pochodzeniu zjawisk kultury; o równą miarę dla dziś
aktualnych i jakoby przedawnionych treści romantycznych; wreszcie o sprawiedliwe
spojrzenie na specyfikę narodową i na uniwersalne wartości romantyzmu polskiego. I jeszcze
jedno ku przestrodze. Powiadają niektórzy, iż romantyzm można jedynie odczuć i przeżyć.
Trudno przystać na taką opinię. Romantyzm można i trzeba zrozumieć, pod warunkiem, że
naukowa racjonalność nie skupia się na powierzchni rzeczy. Racjonalny opis romantycznego
świata wzruszeń i wyobrażeń nie może zanadto oddalić się od takich doświadczeń jak
marzenie poetyckie, dar uobecniania sobie przeszłości, estetyczna
ekstaza i współudział w metafizycznych intuicjach poetów, artystów, myślicieli.

Romantyzm i nowożytność
W krajach, które dały mu początek, romantyzm pojawia się od lal I797-I79S (Niemcy.
Anglia, wkrótce i Dania), gdzie indziej owocuje świetnie nawet począwszy od lat
dwudziestych XIX wieku, i Polska. Francja. Rosja. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej).
Pierwsi likwidatorzy i prześmiewcy romantyzmu, jak Heinrich Heine czy Alfred de Musset,
wschodzą na harc już w latach trzydziestych. Po Wiośnie Ludów prąd ten częściej bywa
pastwą epigonów, niż żywotnym anachronizmem, z lat zaś pięćdziesiątych pochodzą
arcydzieła postromantycznczne na miarę Cypriana Norwida i Charles'a Baudelaire'a. Wielki,
twórczy romantyzm zamknął się z grubsza w 1. połowie stulecia dziewiętnastego, ale do jego
zrozumienia potrzeba trzykrotnie dłuższego ciągu czasu. Jeno dzieje zrosły się bowiem z

1
rozwojem trzech innych tendencji kulturalnych, które wspólnie wyznaczyły charakter tzw.
środkowe) nowożytności.
Ponieważ klasycyzm. sentymentalizm, realizm zwykle obserwuje się w skali jednego
okresu literackiego (w Polsce odpowiednio oświecenia i pozytywizmu), na ogół uchodzi
uwagi, że te prądy miały długie trwanie i ze hien czasu wydobył z nich szeroka gamę
możliwości. Klasycyzm osiągnął apogeum w państwie Ludwika XIV. gdzieś między 1660 a
1685 rokiem, później zaś. utraciwszy pierwotne podstawy poznawczo-estetyczne, z
powodzeniem szukał nowego gruntu w wieku XVIII i XIX. Sentymentalizm jest wyraźnie
starszy od Podróży sentymentalnej powieści Lawrence'a Sterne’a z 1768 r., od której
zaczerpnął swe miano; zresztą, idąc tropami prozy emocjonalnie intensywnej, zabrnęlibyśmy
głęboko w wiek XVII. Z kolei dzieje powieści mieszczańskiej, wyznaczającej główny tor
europejskiego realizmu, zaczynają się nie później niż około r. 1740. Literaturze - od polowy
w. XVIII wyraźnie już wielonurtowej - odpowiadają prawem subtelnego podobieństwa lub
wyraźnej analogii zjawiska z dziedziny sztuki. Przeobrażony klasycyzm Alexandra Pope'a,
André Chéniera, Fryderyka Schillera i Johanna Wolfganga Goethego ma potężny muzyczny
kontrapunkt w twórczości Chrisopha Wilibalda Glucka. Josepha Haydna, Wolfganga
Amadeusza Mozarta; ma plastyczne pendant w obrazach i rzeźbach Jacqgues'a-Louisa
Davida. Antona Rafaela Mengsa. Jacoba Carstensa, Antonia Canovy: przejawia
powinowactwa z architektonicznym neoklasycyzmem palladiańskim bądź awangardowym.
Sentymentalizm Edwarda Yunga Jamesa Macphersona, Lawrence’a Sterne’a, Horace’a
Walpole'a, dalej Jana Jakuba Rousseau. Denisa Diderota czy Burzy i Naporu tworzy wielka
wspólnotę estetyczna z neogotykiem budowli i ogrodów, z malarstwem Jean-Baptiste’a
Greuze'a, Francisca Goi. Johanna Heinricha Füsslego czy Giambattisty Piranesiego. także z
muzycznym „stylem afektowanym”. Wczesny realizm Henry’ego Fieldinga. Samuela
Richardsona. Alain-Renégo Lesage’a można ujmować łącznie z przedstawieniami malarskimi
Wiliama Hogartha i Jean-Baptiste’a Chardina oraz. pewnymi tendencjami kultury popularnej.
Trzeba to uwydatnić: romantyzm kształtuje się w środowisku kultury spluralizowanej
wyraźnie, i od dawna. Procesy przeobrażeń i zróżnicowań literatury i sztuki miały w stuleciu
osiemnastym liczne, ważne przyczyny. W toku francuskiego sporu „nowożytników” ze
„starożytnikami” (ok. 1685-1715) stopniowo kruszy się przeświadczenie o jednorodności i
niezmienności poezji jako praktyki odniesionej do systemu niepodważalnych reguł, w
antycznej dawności znajdującej kryteria perfekcji, zrodzonej z jedynej tradycji starożytności.
Teraz toruje sobie drogę idea postępu kultury, reguły zaczynają ciążyć, a przyszłość zdaje się
kusić nieznaną pełnią piękna. Wieczyste esencje rzeczy, niewzruszony ład świata tracą
godność jedynej idei, której warto poświęcać pracę poetycko-artystyczną; wartości
poznawczej i estetycznej nabywa rzeczywistość aktualna i życie bieżące. Zmartwychwstaje
wyobraźnia średniowieczna z całą tradycją chrześcijaństwa, rycerstwa i etnicznych
odrębności wewnątrzeuropejskich. Ożywa daleka przeszłość kulturowa Północy, prawo
obywatelstwa zyskuje kultura ludu. Oprócz wiedzy filozoficznie prawomocnej warta uwagi
staje się ludzka subiektywność: emocje, ulotne stany wewnętrzne, postrzeżenia zmysłowe. Jak
zauważył Ian Watt, dokonuje się przemiana bez precedensu w zakresie literacko-
artystycznych przedstawień rzeczywistości: przejście od obrazowania pozazmysłowego
porządku świata do „portretowania życia w czasie”.
Pluralizacja XVIII-wiecznej kultury była zwrotnie sprzężona z niespójnością
światopoglądowa europejskiego oświecenia. Ma symboliczna wymowę fakt. że twórca
najwcześniejszego programu filozoficznego epoki. John Locke (List o tolerancji, 1689).
uformował tez pierwszego oświeceniowego dysydenta - lorda Shaftesbury'ego. Za tym
ostatnim podaży nowatorska angielska estetyka i część myśli moralnej, zaś na kontynencie
znajdzie on kontynuatorów w osobach m.in. Rousseau i Diderota, Johanna Gottfrieda
Herdera. Johanna Josepha Winckelmanna. Schiilera. Goethego. Wilhelma von Humboldta. W

2
ciągu stulecia zostaną za kwestionowane wszystkie kluczowe idee. odziedziczone po wieku
XVII i wypracowane przez samych oświeconych (by wymienić teorie prawa naturalnego,
koncepcje wszechogarniającej metody poznania, doktrynę postępu, racjonalność języka, role
nauk i sztuk w cywilizacji i wartość cywilizacji samej, jedność natury ludzkiej,
kosmopolityzm), a pojęcia kluczowe dla wieku świateł okryty się cieniem wieloznaczności.
Wraz z wystąpieniem Jana Jakuba Rousseau - indywidualności twórczej ogarniającej
literaturę, estetykę i teorię kultury, antropologie, pedagogikę i filozofię polityczna - ujawnia
się w pełni, na tle środowiska paryskich encyklopedystów, zaistniały podział kultury
intelektualnej oświeceniowych elit i główny konflikt światopoglądowy tej fazy nowożytności.
Konflikt organicyzmu z mechanicyzmem. Różnicowanie się literatury i sztuki idzie również
w parze z postępująca modyfikacją i kontrastowaniem doświadczenia społecznego jednostek i
grup ludzkich. Powszechna i głęboka przemianę środowiska życiowego przynosi rewolucja
przemysłowo-urbanistyczna. sięgająca swymi konsekwencjami nawet tam. gdzie
industrializacja jeszcze się nie rozpoczęła, lecz naznaczyła już ekonomiczno-socjologiczne
warunki egzystencji. Na masowa skale zmieniają się sposoby zarobkowania, nowe są źródła
bogactwa narodów: kształtują się; wielkie skupiska ludności z odpowiednimi formami życia
miejskiego: traci na znaczeniu gospodarstwo rodzinne i tradycyjna więź wewnątrz
podstawowej komórki społecznej pojawiają się nie znane wcześniej antagonizmy i
przetasowania w strukturze zbiorowości. Wkraczają do rzeczywistości potężne nośniki
energii - kopaliny, para, elektryczność. Maszyny i operacje techniczne zmieniają rzeźbę
terenu i środowisko akustyczne. Stopniowo rozwiewa się metafizyczny czar natury,
przechowywany w mitach, w poezji i w sztuce, w gustach i lekach ludu: przyroda staje się
wymiernym materiałem aktywności cywilizacyjnej ludzi o nowoczesnej umysłowości.
Cielesny kosmos przestaje być jedynym źródłem piękna zmysłowego: na wrażliwość
estetyczną zaczynają wywierać wpływ twory technologiczne. Rośnie liczba wynalazków, a
wraz z tym skala wygód, potrzeb konsumpcyjnych i niebezpieczeństw cywilizacyjnych.
Niezależnie od środowiska, z którego się wywodzą, romantycy stają wobec wszelkich
skutków wyboru między naturą a kulturą, naturą a cywilizacją, miastem a wsią.
Unikając naiwnych, radykalnych genealogii i analogii miedzy światem polityki a
kultura (takich jak koncepcja wywodząca cały romantyzm z rewolucji francuskiej). przyznać
wypada, iż w tej fazie nowożytności zjawiska polityczne trwale i wyraźnie goszczą na
obszarach kreacji i komunikacji symbolicznej. Pod wpływem XVII-wiecznych dyskusji
polityczno-ustrojowych. za przykładem angielskiej .”chwalebnej rewolucji” narastają
tendencje republikańskie i demokratyzacyjne zarazem na płaszczyźnie filozoficznej. w sferze
ideologicznej i przez realną presję emancypacyjną stanu trzeciego. I chociaż rządy
republikańskie okazują się jedynie przejściowymi eksperymentami dziejowymi - do czasu -
rewolucja mieszczańska burzy krok po kroku społeczne podstawy monarchii stanowej.
Wartości takie jak wolność - równość - braterstwo albo wolność -praworządność -
przedsiębiorczość gromadzą pod swymi sztandarami nie tylko republikanów bądź liberałów, a
przestrzeń swobód i inicjatyw- realnie się rozszerza: z drugiej strony po nowe środki sięga
stara tyrania i nowy absolutyzm ze swa biurokracją i drabiną rang. ze swą zawodową armią,
aparatem przymusu i kontroli, nierzadko z oświeceniowa retoryka. Tłumiąc aspiracje
nowoczesnej indywidualności, angażując się w konflikty miedzy grupami społecznymi,
zadając gwałt niepodległości i tożsamości narodowej, silne państwo szeroko otwiera wrota
represjom i przemocy. Tak się dzieje zwłaszcza w przypadku nowych mocarstw, w których
militarno-biurokratyczna prężność nie idzie za wysoko rozwiniętą cywilizacją. Te różne od
starych potęg, od Anglii i Francji, potencje Austrii. Prus i Rosji rozszarpały Polskę. Niewiele
lal po zakończeniu wojny amerykańskiej (l775-1783) Europa stawała się arena walk o
suwerenność narodowa. Po sprawie polskiej następowały sprawy irlandzka,
południowosłowiańska, niemiecka, włoska, grecka, belgijska, węgierska... W okresie Wiosny

3
Ludów walki narodowe połączą się -nie zawsze węzłem przymierza - z rewolucją socjalną;
dla wielu romantyków będzie to czas ideowej próby.
Około polowy XVIII w. zaznacza się mocna cezura w dziejach nowożytnych. Procesy
mentalne, kulturalne. społeczno-cywilizacyjne czy polityczne, dla których ta data stanowi
punkt wyjścia albo punkt zwrotny, zdominują środkową nowożytność, tj. epokę rozciągającą
się. przy kilkakrotnej zmianie swego oblicza, aż do przełomu wieków XIX i XX. W
dziedzinie kultury symbolicznej uwagę przykuwa w tej epoce przede wszystkim
światopoglądowa alternatywa mechanicyzmu i organicyzmu oraz dynamiczny splot czterech
tendencji literacko-artystycznych: klasycystyczne, sentymentalne,. realistycznej oraz tej
najpóźniejszej, romantycznej.

Swoistość romantyzmu
Termin jest bardzo dawny. We francuszczyźnie średniowiecznej wyrazy romans,
romant oznaczały epikę; rycerską, pełną cudownych zdarzeń, przygód i amorów, romance zaś
stanowił określenie drobnych utworów pieśniowych. W formie przymiotnikowej nabiera
nowożytnego znaczenia estetycznego w połowie XVII wieku, najpierw notowany we Francji i
w Anglii, z czasem coraz popularniejszy na gruncie angielskim i niemieckim.

W ciągu półtorawiecza - oznajmia Raymond Immerwahr - można wyodrębnić trzy szerokie dziedziny
zastosowania badanego terminu, Pierwsza z nich obejmuje (...) jakości samej popularnej literatury oraz
zachowania i sposobu myślenia ludzi znajdujących się pod jej przemożnym wpływem (...): fikcyjność,
wizyjność. ekstrawagancja, niepraktyczność. Drugim zakresem, rozwiniętym na długo przed końcem w. XVII
był pejzaż, gdzie jakości uważane za romantyczne wkrótce objęły sobą tak różne aspekty, jak spokojne piękno
pastoralne, egzotyczną bujność natury, dziką nieregularność, wyniosły majestat i nieokiełznana grozę. Trzecia
domena pojawia się w połowie w. XVIII. kiedy to tacy pisarze, jak Thomas Warton. biskup Richard Hurd. James
Bleir i dr Samuel Johnson zaczynają posługiwać się określeniem romantyczny » odniesieniu do średniowiecza,
czyli tej epoki historycznej, która dala początek romansom.
(R. Immerwahr. s. 267-2Mi)

Niemiecka recepcja terminu, w której uczestniczyły osobistości na miarę Christopha

Martina Wielanda. Herdera czy Schillera. przydaje cechę romantyczności m.in. wzniosłemu,
lecz niedojrzałemu marzycielstwu oraz erotyce, wyprawom wyobraźni w średniowiecze i
krainy egzotyczne, a także łączy romantyczność z estetyką malowniczości, „rozmaitości” (tj.
łączenia cech różnorodnych) i wzniosłości. Odróżnia się romantyczny gust. styl. obyczaj.
Za sprawą romantyków z krwi i kości - zwłaszcza pisarzy i krytyków niemieckich -
zasób terminów i ich znaczeń spiesznie się bogaci. Wchodzą w użycie nazwy
„romantyczność” (niem. die Romantic, fr. la romantique) i romantyzm (der Romantismus, le
romantisme). Zyskuje własne miano romantyk (der Romantiker to wynalazek Novalisa
Friedricha Hardenberga), pojawiają się określenia „rodzaj romantyczny” i „szkoła
romantyczna”, z zamiarem stosownego przeobrażania życia rodzi się specyficzny czasownik
„romantyzować” (romanisieren).
Jeszcze gorzej z definicją zjawiska. Na pytanie, czym jest romantyzm, udziela się po
prostu zbyt wielu odpowiedzi. Rzecznicy i bystrzy obserwatorzy, świadomi, iż romantyzm
stanowi zjawisko rzeczywiście odrębne i nowe, prześcigają się w propozycjach odnośnie do
jego swoistości. Komentatorzy stojący na zewnątrz niego albo zwyczajnie idący za popędem
mody na romantyzm, łączą z nim wszystko, co było i jest nieklasyczne, nie dbając o
czytelność obrazu aktualnej literatury i o precyzje pojęć. Tę wieloznaczność podsycały
zresztą niektóre manifestacje samoświadomości romantyków - gdy mianowicie utożsamiali
oni romantyzm albo ze średniowieczem (szerzej niż dziś rozumianym, bowiem termin
„renesans” nic funkcjonował jeszcze), albo z tradycja wielkich twórców o formacji
nieklasycznej (jak Dante i Petrarca, Cervantes. Calderon czy Szekspir), albo właśnie z
rozmaitością nieklasycznej literatury współczesnej (tak więc Friedrich Schlegel rzucał myśl.

4
iż romantyzm to sentymentalna zawartość w fantastycznej formie bądź opierał jedność
romantycznej metody estetycznej na współmanifestowaniu się idealizmu i realizmu).
Opozycję klasyczność - romantyczność wykładano na wiele sposobów: u starszego ze
Schleglów, Augusta Wilhelma, będzie ona powiązana z przeciwstawieniem poezji perfekcji -
poezji niewyczerpanego pragnienia, z kontrastowymi parami „organiczny - mechaniczny",
„malarski – rzeźbiarski”. Inne pamiętne określenia romantyzmu tworzą jego zrosty z literatura
narodowa, z liberalizmem w literaturze i sztuce (Victor Hugo) oraz z „najnowszym i
najbardziej współczesnym wyrazem piękna", ze „sztuką nowoczesną" (formuły Charlesa
Baudelaire'a) Z wyjątkiem Anglików, niechętnie dyskutujących nad pojęciem romantyzmu i
uważających je za problem kontynentalny. Europejczycy mnożyli poglądy na to zjawisko
przy okazji każdej z rozlicznych debat. Władysław Tatarkiewicz. wielki znawca idei i pojęć
estetycznych, nazwał dobitnie definiowanie romantyzmu „rozpaczą semantyka .
Naukowa wiedza o romantyzmie stanęła od razu przed podstawowymi dylematami.
Już Rudolf Haym (Die roniantische Schule, 1870) uznał za romantyków twórców z tzw.
kręgu jenajskiego, tj. Schleglów, Novalisa i Johanna Ludwiga Tiecka, a pominął w swym
obrazie grupę heidelberska. która z romantyzmem ochoczo się utożsamiała. Innymi słowy, od
początku stało się kwestia sporną, kim byli romantycy i czym był romantyzm. Pojawiły się
trzy nierozerwalnie połączone problemy: czym się różni romantyzm od nieromantycznych
tendencji w ówczesnej kulturze: jakie wyznaczniki romantyzmu i co zespala tak różnorakie
jego manifestacje; jaką wskazać wspólną płaszczyznę dla przejawów romantyzmu w
literaturze, sztuce, życiu umysłowym, obyczajowości, w polityce etc. Od początku
rozumiano, że romantyzm głęboko przeobraził literaturę i sztukę, ale nie zniwelował jej
różnorodności, oraz że przekroczył on granice gier symbolicznych i eksperymentów
myślowych, połączył się z życiem realnym, wpłynął szeroko na indywidualne postawy i
naznaczył życie zbiorowe.
Wymykający się romantyzm usiłowano osaczyć rożnymi sposobami. Nauki
poszukiwały jego atrybutów w wyosobnionych dziedzinach (aktów (romantyzm w literaturze,
sztuce, filozofii, świadomości naukowej, obyczaju, polityce, więzi zbiorowej), próbowały go
też rozpatrywać w pewnej, rozmaicie rozumianej całości (romantyzm jako zjawisko
umysłowe, prąd kulturalny, ruch kulturowy). Zmienną modlą wyznaczano też klucz do
romantyzmu; przypomnijmy na nasz użytek propozycje najważniejsze. lak wiec niektórzy
badacze skupiają się na sferze antropologicznej, tj. zmierzają do określenia centralnego
doświadczenia egzystencjalnego romantyków, traktując ich kulturę jako środek odkrywania
ich własnego „ja” i kreowania własnego istnienia (np. Albert Béguin, Romano Guardini). Inni
świetni znawcy przedmiotu, jak Meyer H. Abrams czy Albert Gérard, przywiązują szczególną
wagę do estetycznych przekonań i decyzji przedstawicieli tego prądu kulturalnego. a także do
roli wyobraźni i do rangi kreacji literacko-artystycznej w ówczesnej kulturze. Licznych
zwolenników zgromadziło poszukiwanie specyfiki romantyzmu na płaszczyźnie
światopoglądowej. Imają się oni rożnych metod: komponują sieć naczelnych idei (Arthur
Lovejoy), tworzą katalog głównych problemów (Paul van Tieghem) lub tabelę powszechnych
kategorii (Henry H. Remak), odsłaniają fundamentalna metaforę światopoglądową (np.
dynamiczny organicyzm Morse'a Peckhama). Rozpowszechnienie definicji ostatniego typu
świadczy, jak przemożne było w XX wieku - i pozostaje nadal - przeświadczenie
utożsamiające kulturę z formami świadomości. Ale kultura jest czymś więcej. Stanowi ona
przejaw wielopłaszczyznowości bytu ludzkiego, narzędzie przeistaczania świata w godne
człowieka środowisko życiowe, wykwit formalnego "geniuszu człowieka. A ponieważ z
powyższą teza romantycy zgodziliby się bez oporów, za szczególnie wart uwagi typ określeń
romantyzmu trzeba by uznać definicje integralne (Fritz Strich. Zygmunt Lempicki, René
Wellek), ujmujące łącznie antropologiczny, poznawczy i estetyczny sens romantycznej
kreacji.

5
 Jakoż trzy Wellekowskie wyznaczniki (wyróżniki, kryteria) romantyzmu - żywa
natura, wyobraźnia twórcza oraz symbol i mit - dotyczą kolejno sfer: światopoglądowej,
poznawczo-antropologicznej. metody poetycko-estetycznej. Przy tym to. co wyróżnia
romantyzm spośród innych prądów, stanowiło o jego ponadnarodowej (przy wszelkich
odrębnościach lokalnych), europejskiej jedności.
Jeżeli zbadamy cechy samej literatury, która się nazwala lub która nazwano na całym kontynencie
.”romantyczna”, znajdziemy to samo pojmowanie poezji oraz działania i natury wyobraźni poetyckiej, to samo
pojmowanie przy rody i jej związków z człowiekiem i zasadniczo ten sam styl poetycki korzystający z
obrazowania, symboliki i mitu w sposób wyraźnie odmienny od neoklasycyzmu osiemnastowiecznego.
(R. Wellek. s. 242)

Każde z. tych kryteriów - podkreśla uczony nieco dalej –

ma zasadnicze znaczenie dla kolejnych aspektów uprawiania literatury: wyobraźnia dla pojmowania poezji,
natura dla poglądu na świat, symbol i mit dla stylu poetyckiego.
(R. Wellek. s. 242)

Co bardzo istotne, wymienione wyznaczniki prądu warunkują się wzajemnie:

istnieje głęboka spoistość i wzajemna zależność romantycznych poglądów na naturę, wyobraźnie i symbolikę.
Bez takiego poglądu na naturę nie uwierzylibyśmy w znaczenie symbolu i mitu. Bez symbolu i mitu poecie
brakowałoby narzędzi do głębokiego poznania rzeczywistości, które sobie rościł, a bez teorii poznania, która
pokłada ufność w twórczej mocy ludzkiego umysłu, nie byłoby żyjącej natury ani prawdziwej symboliki.
(R. Wellek, s. 273)

Koncepcja Wellekowska była nie tylko efektowną próbą definicji integralnej, ale także
mężną repliką na poglądy, odmawiające koncepcjom romantycznym jednorodności,
logicznego powiązania i spójnych konsekwencji. W kolejnych swych publikacjach ponawiał
te tezę Lovejoy, m.in. unaoczniając przeciwstawność założeń ideowych ludowości i
romantycznej ironii; zalecał więc rezygnację z terminu „romantyzm” albo, w najlepszym
razie, stosowanie go w liczbie mnogiej. Unitaryzm Welleka i dywersytaryzm Lovejoya, a
więc obrona jedności i nacisk na różnorodność to dwie strony sporu, który rozgorzał na
początku XX wieku, gdy jedność romantyzmu afirmował Oskar Walzel, kwestionował zaś -
mając za sobą autorytet wielkiego Wilhelma Diltheya - Franz Schultz. Pozostaje wielką
zasługą Welleka, że dał nowy impuls unitaryzmowi. Ale jedności romantyzmu obronić nie
zdołał: tylko jeden z trzech podanych przezeń wyznaczników prądu, wyobraźnia twórcza,
stosuje się do romantycznej ironii.
Nie należy dezerterować pod znaki dywersytaryzmu. Potrzebna jest tylko nowa,
elastyczna definicja romantyzmu. Taka, która ocalałaby jedność i zarazem uwypuklała, a nie
zacierała, wewnętrzne zróżnicowanie prądu. I która zbliżałaby, a nie separowała, różne
dziedziny romantycznej kultury. Oto propozycja definicji integralnej.
W słowniku niemieckich romantyków są dwa wyrazy, obarczone całą rodziną znaczeń
- idei, wyobrażeń czy nawet wizji umysłowych. Universum oznacza ogół wszechrzeczy; nie
tyle uporządkowaną całość, ile otwartą, dynamiczną, wewnętrznie zróżnicowaną jedność
bytów duchowych, fizycznych i mentalnych. Ichheit, wyraz szczęśliwie spolszczony przez
Bronisława Trentowskiego jako „jaźń”, stanowi zerwanie z oświeceniową koncepcją umysłu
biernie receptywnego, rozbitego na poszczególne funkcje (intelekt, sfera emocjonalna,
pamięć, wyobraźnia); jaźń to umysł zintegrowany, twórczy i aktywny wobec rzeczywistości,
centrum indywidualnej egzystencji i ośrodek więzi ze światem, połączenie poznania i kreacji,
postrzegania zewnętrznego i wglądu wewnętrznego. Przechodząc na język naszej
współczesności, powiedzielibyśmy, że dynamiczny holizm i aktywistyczno-kreacjonistyczne
pojmowanie umysłu to wyznaczniki romantyzmu w zakresie poglądu na świat i poznawczo-

6
estetycznego uzasadnienia praktyki literacko-artystycznej (u Welleka odpowiednio: żyjąca
natura i wyobraźnia twórcza). Te kryteria generalne wspólne są dla wszystkich odmian
romantyzmu; owe odmiany, warianty prądowe, możliwe są dzięki temu, że wizję Universum
jak też koncepcję jaźni da się realizować czy rozwijać na wiele różnych sposobów.
Pozostaje jeszcze kryterium trzecie, estetyczno-formalne. Trudno tu odwoływać się do
pojęcia stylu, bowiem romantycy uprawiają nawet na obszarze pojedynczej wypowiedzi
artystycznej polimorfizm i pluralizm estetyczny: w rytmach płynnych lub skokowych
przechodzą od jednej do drugiej praktyki formalnej i konfrontują różne rodzaje piękna.
Czymś specyficznym dla romantyzmu jest więc forma otwarta, przejawiająca się przez
sfragmentaryzowaną, luźną kompozycję, łączenie rozmaitych założeń rodzajowo-
gatunkowych, grę kategorii estetycznych i syntezę sztuk (właściwie: correspondance des
arts). Forma otwarta prowadzi do otwartości semantycznej - odbiorca jest zaproszony do
rozszyfrowywania sensów utajonych i dopełniania znaczeń niedookreślonych, do wysiłku
wyobraźni, do twórczego odzewu. Romantycy pozostają uwolnionymi od reguł, otwartymi na
historyczną rozmaitość praktyk literacko-artystycznych kreatorami - indywidualistami; są
niewyczerpani w różnicowaniu i odnawianiu formy. Nie tylko odmiany prądowe, nie tylko
gatunki i formy poematowe różnią się budową; każde wybitniejsze dzieło romantyczne
posiada indywidualne wyposażenie formalne, estetyczną indywidualność.
Universum, jaźń, forma otwarta. Definicja integralna oparta na tych trzech
wyznacznikach unaocznia jedność i różnorodność prądu romantycznego, a także jego
odrębność wobec innych tendencji literacko-artystycznych. Tworzy też wspólny mianownik
dla literatury, sztuki i innych dziedzin romantycznej kultury: Universum to centralna
kategoria filozofii bytu, jaźń - filozofii poznania, antropologii i psychologii; podobnymi
pojęciami operuje swoiście romantyczna geologia i teoria doświadczenia religijnego. Forma
otwarta i pluralizm estetyczny to pojęcia wspólne dla historii literatury, sztuki i estetyki.
Wreszcie - wyznaczniki prądu są giętkimi instrumentami interpretacji konkretnego dzielą
romantycznego, a także narzędziami optycznymi do obserwacji rozwoju zjawisk
romantycznych i dynamiki okresu romantyzmu.

Przebieg romantyzmu polskiego

Romantyzm polski zwykło się umieszczać w przedziale lat 1822-1864. Główna
cezura wewnętrzna miałaby przypadać na rok 1830. Silą tradycji nie może przesłonić faktu,
że tej konstrukcji chronologicznej brakuje spójności. Data początkowa pokrywa się z
debiutem największego polskiego pisarza, a dwie następne wskazują na powstania
listopadowe i styczniowe, tj. wydarzenia polityczne o nie do końca jasnym, w każdym razie
pośrednim, wpływie na literaturę i sztukę. Doceniając siłę historii, zrywamy dziś z
periodyzacją kultury w jednoznacznej zależności od politycznego rytmu dziejów narodowych.
To kwestia przeświadczenia, że czas historii płynie różnymi nurtami.
Wewnętrzny porządek rozwojowy literatury polskiego romantyzmu wyznaczają daty
1822-1828-1849-1870. Rok 1822, jak wiemy, wpisuje do bibliografii literackiej przełomowy I
tom Poezyj Adama Mickiewicza, jeszcze samotnego romantycznego nowatora. Rok 1828
przynosi Konrada Wallenroda, romantyczny poemat historyczny. Poezja staje się głosem
politycznym młodego pokolenia i sama gwałtownie zabarwia się doświadczeniem życia
zbiorowego, zmienia się etos poety, pękają granice wczesnoromantycznej formy
synkretycznej. W tym samym czasie warszawska krytyka romantyczna (Maurycy Mochnacki,
Michał Grabowski) osiąga pułap syntezy estetycznej i nowy horyzont programowy. U progu
literackiej kariery staje pokolenie twórców urodzonych ok. lat 1809-1812. Zwracają uwagę
nowe zjawiska w prozie. W roku 1849 umierają Fryderyk Chopin i Juliusz Słowacki, a
Mickiewicz, od roku 1836 nie ogłaszający swych nowych poezji, ponownie, po dziesięciu
latach działalności publicznej, chroni się w cień prywatności. Romantyzm zdominował

7
literaturę, sztukę i filozofię, ale jako prąd kulturalny stracił nowatorski rozpęd. Dla twórców
mniej wybitnych oznacza to groźbę epigonizmu, dla Cypriana Norwida konieczność
dokonania postromantycznego zwrotu w poezji. Kultura emigracji chyli się ku schyłkowi, na
plan pierwszy występuje literatura krajowa, a tu przed poematy wysuwa się powieść, realizm
wypiera romantyzm. Pierwsze loty Iwowsko-krakowskich „przedburzowców”, debiutujących
przed r. 1860, nie tylko dowodzą osłabienia pulsu rozwojowego literatury polskiej po
genialnym ćwierćwieczu, lecz i wskazują (choć mgliście) kierunek możliwych zmian.
Powstanie styczniowe co prawda nasiliło romantyczne tony w poezji i prozie, jednak w
ostatecznym rozrachunku raczej ustabilizowało postromantyczno-realistyczną konfigurację
zjawisk, typową dla dekady poprzedzającej. W tej sytuacji lepiej nie opatrywać końca
romantyzmu datą roczną, uwydatniając raczej w kalendarzu początek pozytywistycznej
debaty światopoglądowo-literackiej w roku 1871.
Romantyzm polski podpada więc pod typowy schemat periodyzacyjny: faza wczesna
1822-1828, faza szczytowa 1828-1849, faza schyłkowa 1849-ok.1870. Ponieważ w
podokresie schyłkowym obok zjawisk stagnacyjnych i epigońskich pojawiają się nowe
wartości (Norwid, rozwój realizmu), bardziej uzasadniony wydaje się termin „faza
postromantyczna".
Romantyzm wczesny wpisuje się w kontekst bogatych i godnych uznania zjawisk
oświecenia postanisławowskiego. Żyją jeszcze autorzy kształtujący oblicze czasów
stanisławowskich: Franciszek Karpiński (zm. 1825), Wojciech Bogusławski (1829) czy Julian
Ursyn Niemcewicz (1841), Stanisław Staszic (1826) i Jan Śniadecki (1830), także twórczyni
Puław, księżna Izabela Czartoryska (1835); współczesne wystąpieniu Mickiewicza są zgony
Franciszka Zabłockiego, Stanisława Kostki Potockiego (obaj 1821) i Józefa Wybickiego
(symbolicznie 1822). Spośród renomowanych piór postanisławowskich Jan Paweł Woronicz
odejdzie już w r. 1829 (żył lat 72), ale Kajetan Koźmian przeżyje serdecznie
znienawidzonego Mickiewicza o rok, (zm. 1856), a Franciszek Morawski czy Adam Jerzy
Czartoryski żyją dłużej niż cała trójca wieszczów (obaj do 1861). Począwszy od 1791 r.
mieszają się metryki urodzenia najstarszych romantyków i najmłodszych reprezentantów
żywotnego polskiego oświecenia.
W oświeceniu postanisławowskim znaleźć można wiele zjawisk tematycznie i
estetycznie nowatorskich, a proces odnawiania literatury polskiej trwał nieprzerwanie. Było
tak dzięki kultywowaniu programu kultury narodowej, nierzadko odwołującego się do
nowoczesnych podstaw intelektualnych, dzięki otwieraniu się twórczości na aktualne
doświadczenie społeczno-polityczne i na zmienne realia otaczającego świata, dzięki
otwartości na kulturę europejską w kręgu Puław, Wilna i Warszawy, wreszcie dzięki
owocowaniu znakomitego systemu oświatowego. Spośród czterech głównych nurtów
literatury postanisławowskiej tylko elitarny klasycyzm warszawski (ze swymi
prowincjonalnymi refleksami) trwał na pozycjach światopoglądowo i estetycznie
zachowawczych, choć przecież i on przyjmował nowe literackie impulsy z cesarskiej Francji.
Zresztą, torowało sobie drogę nowe myślenie o klasycyzmie (Franciszek Wężyk, Euzebiusz
Słowacki, nauczyciel Mickiewicza Leon Borowski), a nie ominęło ono nawet Towarzystwa
Iksów (F. Morawski, A.J. Czartoryski). Trzy pozostałe nurty miały wyraźnie ożywczy
charakter. Nurt puławski, który aż po powstanie listopadowe ilościowo dominował na scenie
literatury, gromadził autorytety na miarę Niemcewicza i Woronicza, odnawiał poezję
elegijnością, osjanizmem czy stylizacją biblijną, komplikował wzorce tragedii, różnicował
tematykę i formę powieściową, odświeżał krytycznoliterackie myślenie. Byli w gronie
puławian, prócz wymienionych, rodzeństwo Czartoryscy, Adam Jerzy, Maria Wirtemberska i
Zofia Zamoyska, dalej - Ludwik Kropiński, Antoni Hoffmann i Józef Lipiński, Feliks
Bernatowicz i Jan Maksymilian Fredro, a także rówieśnica Mickiewicza, Klementyna z
Tańskich Hoffmanowa. Nurt legionowy, reprezentowany przez Wybickiego, Cypriana

8
Godebskiego i Kantorberego Tymowskiego, przeszedł w poezję legendy w
Mickiewiczowskich Dziadach drezdeńskich i w Panu Tadeuszu. Doświadczenie napoleońskie
mieli też główni reprezentanci sięgającego korzeniami do Karpińskiego i Bogusławskiego
nurtu-sielanki narodowej- Wincenty Reklewski, Andrzej i Kazimierz Brodzińscy. Kazimierz,
młodszy z braci, zbuduje w roku 1818 najpełniejszy w Polsce, oświeceniowy program
literacko-kulturalny; Mochnacki i Mickiewicz najpierw gorliwie zwalczają ten projekt
krytyczny ("Sławianie, my lubim sielanki..."), by wkrótce potem me szczędzić Brodzińskiemu
stów uznania.
Romantyzm polski, a także cala nowa konstelacja prądowa w Polsce, wyłania się z
młodoliterackiego fermentu, trwającego mniej więcej od roku 1817. Wtedy powstaje w
Wilnie Towarzystwo Filomatów, związek miłośników wiedzy, który szybko ewoluuje ku
problematyce narodowej oraz ku nowoczesnej kulturze młodości, indywidualności, wolności.
Uprawianie wierszopisarstwa lub krytyki jest od początku dla filomatów zadaniem
statutowym, lecz od roku 1819 ich świadomość literacka wyraźnie podlega profesjonalizacji;
w twórczości Jana Czeczota i Onufrego Pietraszkiewicza przeważają wzory puławskie i
idylliczne, lecz u Mickiewicza, a nawet Tomasza Zana, są już pierwociny romantyzmu. O
kilka roczników późniejsi filareci - lepiej znani publiczności literackiej Antoni Edward
Odyniec, Aleksander Chodźko, Julian Korsak - będą przyswajać na miarę własnych talentów
Mickiewiczowskie przykłady romantyzmu i neoklasycyzmu o rodowodzie weimarskim
(Schiller, Goethe).
W zbliżonym czasie grupy literatów, urodzonych na ogół nie wcześniej niż w drugiej
połowie lat dziewięćdziesiątych, skupiają się w Krzemieńcu (Tymon Zaborowski, Karol
Sienkiewicz, Józef Korzeniowski, Teodozy Sierociński i inni), we Lwowie, w Warszawie
(grono Brunona Kicińskiego), a nawet w odległym ukraińskim Humaniu („Zagogra" w
osobach Bohdana Zaleskiego, Seweryna Goszczyńskiego, Michała Grabowskiego). Poza
młodzieńczymi wspólnotami o rodowodzie szkolnym ukształtowały się jedynie wybitne
indywidualności Mochnackiego i Antoniego Malczewskiego, nieco wcześniej kształtowanego
w Liceum Krzemienieckim.)
Utwory istotnie romantyczne w całym dziesięcioleciu przedlistopadowym należą da
rzadkości: do rachuby wchodzą nie wszystkie dzieła Mickiewicza, powieści poetyckie Maria
Malczewskiego (1825) Zamek kaniowski Goszczyńskiego (1828), pojedyncze teksty Chodźki,
garść ballad... Jak wszędzie w Europie, panuje zamęt semantyczny. Romantyczność - ten
termin z początku przeważa - bywa utożsamiana z literaturą narodową, nowszą poezją
Niemców i Anglików, tj. Gottfrieda Augusta Biirgera, Goethego i Schillera, Waltera Scotta i
Byrona, to znów ze średniowieczem lub literaturą nieregularną typu szekspirowskiego; można
poczuć się romantykiem z powodu pisania bez reguł, braku wstępu do warszawskiego salonu
czy nieprzekroczenia młodzieńczego limitu wieku.
Od początku jednak nowa świadomość literacka rozwija się znakomicie. W-rozprawie
O poezji romantycznej, poprzedzającej Ballady i romanse, a w istocie mającej funkcję
przedmowy do trzech planowanych tomów poetyckich, termin „romantyzm" służy
Mickiewiczowi do przyswajania literaturze polskiej jak najszerszego wachlarza nowych
zjawisk europejskich - od Rousseau i Burzy i Naporu po klasycyzm weimarski i bajronizm -
oraz do namiętnej obrony wzorowanego na Goethem pluralizmu twórczego, stąd jego protest
przeciw stawianiu całej literatury na sądzie ostatecznym klasyczności i romantyczności.
Mochnackiemu ta opozycja szybko przestaje być potrzebna, bo potrafi on definiować
romantyzm w kategoriach pozytywnych, tzn. bez akcentowania tego, czym romantyzm nie
jest. Od momentu ukształtowania się w roku 1825 młodej krytyki romantycznej w
Warszawie, narasta obcość między tym środowiskiem a Brodzińskim, który w końcu, wbrew
swemu łagodnemu usposobieniu, ruszy do ofensywy (1827). To właśnie tutaj, a nie miedzy
klasycyzmem a romantyzmem, będzie przebiegał główny front sporów przełomu

9
romantycznego. Termin „walka romantyków z klasykami" to przeżytek, powstały w XIX
wieku nie w drodze analizy poglądów i idei, lecz na podstawie obserwacji socjologicznych
czy też przesłanek środowiskowo-pokoleniowych. Spory przełomu romantycznego nie
polegały na spędzaniu z pola leciwych klasyków przez rześkich romantyków, ale na
konkurencji dwu nowatorskich programów literatury i kultury narodowej. W tej głębokiej
debacie o doniosłych dla życia zbiorowego skutkach obok spraw ogólnych - dotyczących
charakteru i ducha narodowego, roli folkloru w kulturze ogólnonarodowej, filozoficznych
podstaw twórczości i spraw cywilizacji nowoczesnej - miały też niebłahe znaczenie subtelne
wczesnoromantyczne rozróżnienia z zakresu estetyki i formy poetyckiej.)
Proces regionalizacji literatury polskiej pozostawał w pewnym związku z
sentymentalnym fantazjotwórstwem topograficznym, lecz najwięcej zawdzięczał
późnooświeceniowej ludowości. W Wiesławie Brodzińskiego (1820) są już obrazy
podkrakowskiej okolicy, miejscowy folklor, koloryt mentalny i obyczajowy, dzieje narodowe
w lokalnej perspektywie - z wyjątkiem romantycznej wizji świata jest już wszystko, czego
potrzebuje regionalizm romantyczny. W latach dwudziestych zamanifestowały się
regionalizmy wołyński (Zaborowski), podolski (Maurycy Gosławski), po powstaniu
listopadowym przyszedł czas na poezję o rodowodzie halickim, białoruskim, mazowieckim,
wielkopolskim... Do wielkiej historii literatury przeszły jednak wyłącznie dwie tzw. szkoły
prowincjonalne: litewska i ukraińska. Ta pierwsza to Mickiewicz i jego przyjaciele -
naśladowcy, którzy starali się podążać za wzorem Ballad i romansów czy Grażyny, lecz ich
talenty skrojone były na miarę sielanki, dumy ludowej, dumy historycznej; bodaj najczęściej
tematyka litewska gości w utworach Czeczota i Odyńca. Szkołę ukraińską tworzyli koledzy z
Humania, Zaleski, Goszczyński i Grabowskl, w latach warszawskich wciąż lojalni wobec
siebie, lecz ideowo coraz mniej sobie bliscy; także Malczewski, zawsze na uboczu (ponoć
tylko raz zetknął się z Zaleskim), zmarły w roku 1826. Uchodzi za nadal aktualną konstatacja
Grabowskiego o stworzonych przez tych autorów stereotypach Ukrainy: szlacheckim autora
Marii, hajdamackim autora Zamku kaniowskiego, kozackim Zaleskiego. To spojrzenie z
pewnego dystansu. W dobie wczesnoromantycznej Zaleski najwięcej uznania zyskał dzięki
sentymentalnemu poematowi folklorystycznemu Rusałki (1829) i sielankowej liryce. Koloryt
historyczny epiki balladowej, dum o tematyce kozackiej, nie równał się ekspresją z
romantyczną wizją świata w powieściach poetyckich Malczewskiego i Goszczyńskiego. Ale i
rebelianckie tzw. liryki humańskie tego ostatniego (powst. 1824-1825), tak wyrazowo
gwałtowne, reprezentują uczuciowość sentymentalną, tyle że w ekstremalnej postaci.
Szkoły prowincjonalne nie są jednolicie romantyczne, poza romantyzmem stoi młody
Aleksander Fredro i inni ważniejsi wśród początkujących pisarzy: Zaborowski, Korzeniowski,
Stefan Witwicki, w powieści obok skottyzmu Niemcewicza, Aleksandra Bronikowskiego i
Feliksa Bernatowicza pojawiają się zapowiedzi realizmu u Frvdervka Skarbka i Elżbiety
Jaraczewskiej. Mickiewicz - jak wspomniano - głosi i uprawia pluralizm. W dwu tomach
Poezyj z lat 1822 i 1823 romantyczne są ballady i Dziady zwane wileńskimi, z sentymentalnej
dumy ludowej wywodzą się romanse, z inspiracji neoklasycyzmu liryki Hymn na dzień
Zwiastowania N.P. Maryi i Żeglarz (najważniejsza w tej grupie Oda do młodości nie
przebrnęła przez cenzurę) oraz bohatersko-legendowa epika Grażyny.
Wczesne dzieje prądu romantycznego - tak jak go rozumiemy dzisiaj - kształtują w
Polsce Mickiewicz i Malczewski. Warianty prądowe następują po sobie w zadziwiającym
tempie. Po ludowości ballad i Dziadów (1822-1823) nadchodzi bajronizm Marii (1825);
lirykę metafizyczną (transcendentalną) przynoszą zaledwie rok później Sonety krymskie; w
Konradzie Wallenrodzie (1828) góruje mediewizm, zaś w Parysie (1829) samodzielnego
znaczenia nabiera orientalizm. '
Mickiewiczowska ludowość opiera się na przesłankach światopoglądowych
organicyzmu. Poeta głosi jedność świata duchowego i fizycznego, ukazuje działanie sił

10
nadprzyrodzonych w rzeczywistości empirycznej, kładzie nacisk na wspólnotę człowieka i
natury, żywych z umarłymi, proklamuje wszechobecność życia i wartość „prawd żywych".
Nadaje poezji charakter nowoczesnego mitu, odwołuje się do dramatu obrzędowego.
Wprowadza balladę, typowo romantyczny gatunek mieszany; operuje estetyką tajemnicy i
sakralnej cudowności.
Na terenie wczesnoromantycznego bajronizmu Malczewskiego wszelki byt
pozaumysłowy jawi się jako rzeczywistość nieprzenikniona: jedyną dla jednostki dostępną
realnością jest własny umysł, miejsce zmagań z tajemnicą świata i własną egzystencją.
Tragiczną wolność, wypływającą z ciemności świata, jedni niosą z bezmiernym heroizmem,
inni przekształcają w bunt bez granic. Autor Marii odwołuje się do kolejnego koronnego
gatunku romantyzmu - do powieści poetyckiej.
Sonety krymskie wywodzą się z metafizyki i estetyki Friedricha W.J. Schellinga,
przefiltrowanej przez polskie (Józef Gołuchowski) i rosyjskie (moskiewscy lubomudrzy)
opracowania schellingianizmu. Cykl krymski ilustruje romantyczne poszukiwanie odrodzenia
duchowego przez kreację poetycką, tożsamą z wnikaniem przebłyskami intuicji w duchową
podstawę rzeczywistości. Poeta posługuje się sonetem, formą zinterpretowaną przez
romantyzm niemiecki jako symbol Universum.
Za pomocą stylizacji średniowiecznej - tj. mediewalnej - buduje Mickiewicz w
Konradzie Wallenrodzie tragiczną wizję historii jako degradującego ludzkość i wpędzającego
w śmiertelną matnię wyjątkowe jednostki mechanizmu przemocy i zemsty. Bajronizm nadaje
dziejom bohatera wymiar aktualny i wyraża ideę samotniczej ofiary. W wielopłaszczyznowej
konstrukcji romantycznego poematu historycznego poeta po raz pierwszy w formie
niecyklicznej wykracza ponad strukturę gatunku mieszanego, dając pierwszy przykład
syntetycznej formy poematowej.
W metafizycznym cyklu Sonety krymskie Mickiewicz sięga po szatę orientalną
zgodnie z Byronowską definicją Wschodu jako „krainy dumania". W Parysie Orient to
przestrzeń potęgi człowieka kosmicznego i triumfalnego heroizmu, to nośnik romantycznej
wzniosłości i romantycznego uniwersalizmu, wyrażającego się m.in. w doskonałym
wniknięciu w ducha i strukturę poetycką kasydy, czyli głównego gatunku klasycznej poezji
arabskiej.
Granica między fazą wczesnoromantyczną a romantyzmem szczytowym wydaje się
pojawiać nagle i niespodziewanie, niemniej jednak pozostaje wyrazista. W fazie nowej
romantyzm jest już w pełni świadom swojej tożsamości - i może zwracać się do swych
dotychczasowych poprzedników i rywali z gestami pojednawczymi (jak Mochnacki wobec
Brodzińskiego w dziełku O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym, 1830) i swobodnie
korzystać z rozmaitych bliskich tradycji (vice: Pan Tadeusz). Następuje generalna zmiana
światopoglądowa - od bolesnego czy tragicznego agnostycyzmu, poszukiwania po omacku
znaków wyższego porządku do rozbudowanych, filozoficznie motywowanych konstrukcji
myślowych i obrazów romantycznego Universum. Dotychczas bohaterem literackim bywał
zwykle wyobcowany idealista i indywidualista, obarczony cierpieniem egzystencjalnym,
postać o rodowodzie literackim; z kolei pojawi się człowiek-synteza, wysoce skomplikowana
konstrukcja antropologiczna, w której bohater jest bogatą indywidualnością, ale i
wyrazicielem doświadczenia zbiorowego; postacią silnie przeżywającą bieżące sprawy
rzeczywistości otaczającej, lecz także istotą mitycznego pokroju bądź jednostką obarczoną
nadprzyrodzoną misją; cierpiącą egzystencją i pełnym sprzeczności geniuszem, ale też
herosem o żelaznej woli, tytanicznym buntownikiem; bytem skupionym na własnej jaźni i
swym osobnym istnieniu, lecz zarazem zachowującym pasję ontologiczną, dążność do
utożsamienia się przez nieskończony proces rozwoju z narodem, ludzkością, światem.
Bogiem. W zakresie formy literackiej romantyzm szczytowy przechodzi od dominacji
gatunków mieszanych do wielkich konstrukcji poematowych i rozbudowanych cykli

11
poetyckich; to także czas narodzin romantycznej struktury powieściowej, romantycznej
noweli, gawędy. W ślad za środowiskowym współobcowaniem poetów i artystów (a zaczyna
się to w przedlistopadowej Warszawie) rozwija się korespondencja sztuk na terenie literatury
oraz literaturyzacja muzyki i malarstwa (Chopin, Teofil Kwiatkowski).
W fazie romantyzmu szczytowego właściwie do ostatka nie ustaje hegemonia
Mickiewicza. Cóż z tego, że przestał udostępniać drukiem swe nowe poezje od roku 1836 (w
rękopisach przetrwały nie tylko liryki lozańskie, ale i poematy tej miary, co [Śniła się zima..]
czy Widzenie), a od roku 1844 do końca życia w ogóle nie wznawiał dzieł poetyckich; sama ta
osobowość nie mogła zejść z centrum uwagi, a jego wykłady w College de France na temat
literatury, kultury, dziejów Słowiańszczyzny (1840-1844), jego towianizm i działalność w
okresie Wiosny Ludów, wreszcie - jego europejska sława literacka i ranga trybuna ludów,
zapewniały mu szczególne miejsce w opinii emigracyjnej i narodowej. Ale w tym czasie
grono współtwórców prądu romantycznego poszerza się o nowe znakomitości. Do głosu
dochodzi drugie pokolenie romantyków, twórców nie zawsze wyraźnie młodszych od
Mickiewicza, Goszczyńskiegó, Mochnackiego - czasem różnica nie sięga dziesięciu lat,
zwłaszcza gdy wspomnieć o Stefanie Garczyńskim (ur. 1805) czy Wincentym Polu (1807) -
ale różniących się mocno doświadczeniem literackim i kulturalnym, a w znacznym stopniu
także i społecznym. Trzon tego pokolenia reprezentują .Juliusz Słowacki i Ludwik Sztyrmer
(obaj 1809), Zygmunt Krasiński i Józef Ignacy Kraszewski (1812), także Michał Czajkowski
(1804) i Lucjan Siemieński (1807). Dopiero w roku 1839, ale ze swym własnym bagażem
generacyjnym debiutuje najstarszy z polskich romantyków Henryk Rzewuski (ur. 1791).]A
debiut prasowy Norwida w roku 1840 symbolicznie rozpoczyna aktywność trzeciego
pokolenia pisarskiego w okresie romantyzmu.
Jedną że znamiennych cech tego podokresu, tj. lat 1828-1849, jest wyłonienie się
wybitnych indywidualności twórczych także poza prądem romantycznym. Sentymentalizm
nie wydal wprawdzie postaci górującej, a nawet autora bezspornie znakomitego, ale
popularność Wincentego Pola miała jednak swe uzasadnienie, a poeci krajowi z generacji
Norwidowskiej - także na ogół ustabilizowani w tonacji sentymentalnej - stanowiliby ozdobę
niejednej literatury europejskiej: weźmy Kornela Ujejskiego; Teofila Lenartowicza czy
Władysława Syrokomlę. Pierwsza połowa lat trzydziestych przynosi szczytowe osiągnięcia
Aleksandra Fredry, autora o nieodmiennie wielkim wyczuciu sceny i bogactwie środków
pisarstwa dla teatru, ale zarazem poety najbardziej zbliżonego do konwencji europejskiej
dramaturgii neoklasycystycznej. To dotyczy serii komedii od Pana Jowialskiego do
Dożywocia; komediopisarstwo Fredry z lat 1855-1876 ma bardziej zróżnicowany charakter. Z
kolei u progu lat czterdziestych właściwą miarę swego talentu objawia Kraszewski. Dzięki
niemu - a także dzięki Józefowi Korzeniowskiemu (rocznik 1797), nawróconemu na powieść
obyczajową - polski realizm otwiera się na dokonania Honoré Balzaka i Stendhala
(właściwie: Henri Beyle), Charlesa Dickensa, Nikołaja W. Go-gola i zaczyna pracować na
poczet przyszłych dokonań Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza, Bolesława Prusa
Popularny Pol i prowincjonalni sentymentaliści, Fredro, Kraszewski, Korzeniowski
(równie poczytny prozaik, jak wzięty dramatopisarz), także oczywiście Rzewuski - romantyk
umiarkowany i zdystansowany, nie całkiem od kontekstu oświeceniowego organicyzmu
odróżnialny - oto czołowe postaci literatury miedzy-powstaniowego kraju. Wielki romantyzm
jest kultywowany przez Wielką Emigrację. W kraju, mimo zasadniczej jedności literatury
polskiej, rzeczy biegną innym torem. Formy odrębności - co nie znaczy niższości - twórczości
krajowej tkwią więc we wpływach myśli programowej Kazimierza Brodzińskiego (np.
lwowska „Ziewonia") i sentymentalno-regionalnych tonach liryki, w poetyckiej finezji i
scenicznych sukcesach dramaturgii komediowej, w tradycjonalizmie i dwoistości
romantyczno-sentymentalnej ówczesnego dialogu z dziedzictwem szlacheckim (Rzewuski i
Ignacy Chodźko), w doskonaleniu się i różnicowaniu prozy powieściowej, która stopniowo

12
zyskuje przewagę nad poezją. Tylko lata czterdzieste biorąc pod uwagę, ozdobimy katalog
polskiej prozy tytułami tak ważnymi jak: Powieści nieboszczyka Pantofla Sztyrmera, Trzy po
trzy Fredry (zaskoczenie: to romantyczna w charakterze powieść autobiograficzna), Listopad
Rzewuskiego Poganka. Narcyzy Żmichowskiej a poza romantyzmem - Ulana i Latarnia
czarnoksięska Kraszewskiego, Spekulant i Kollokacja Korzeniowskiego, Salon i ulica Józefa
Dzierzkowskiego (rocznik 1807).
Twórczość Pola wyrastała .pierwotnie z doświadczeń listopadowych: renomę i
życzliwość zyskał powstańczymi Pieśniami Janusza (1835). Na wierszopisarską spuściznę
Listopada składają się przede wszystkim świadectwa poetów żołnierzy, starszych, jak były
napoleończyk i uznany literat Antoni Górecki (ur. 1784) i najmłodszych, piór już
sprawdzonych oraz zupełnych debiutantów. Znajdą się w tym szerokim gronie: Goszczyński,
Gosławski, Witwicki, dalej - dobrze zapowiadający się młodzieńcy Garczyński, Konstanty
Gaszyński, Dominik Magnuszewski, Hieronim Kajsiewicz, wreszcie - powstańczy pieśniarze
z Rajnoldem Suchodolskim i Franciszkiem Kowalskim na czele. Pierwsze swe publikacje
liryczne związał z Listopadem Słowacki, po tematykę powstańczą sięgnął kilkakrotnie
Mickiewicz.
Związana bezpośrednio z tym wydarzeniem poezja polityczna i historiozoficzna sięga
na ogół do kanonów klasycystycznej liryki wysokiej i refleksyjno-perswazyjnej. Głosi się tu
hasta wolności i solidarności ludów, walki za wolność waszą i naszą, przywołuje się
oświeceniowe idee ładu i postępu, obecna bywa myśl o misji historycznej Polaków oraz
odczucie obojętności i niewdzięczności Francji. Z podobnych źródeł wypływa poezja
tyrtejskich wezwań do boju, animuszu żołnierskiego, zemsty. Niższym stylem mówi się o
potocznych sprawach obozu wojskowego, o codziennym życiu oddziału i wojennym
koleżeństwie; nieco wznioślejsze, o ile nie familiarne są pochwały dowódców, ale styl wysoki
obowiązuje w apologiach wodzów. Piosenka sentymentalna służy poetom powstańczym
często do oddawania się marzeniom o polskim dworku, miłości, junackich zabawach. Długo
pamiętali rodacy utwory opiewające fantazję i brawurę, rycerskość i barwną prezencję ułana,
zwłaszcza w parze z idylliczną panną z dworku.
Poezja powstania listopadowego - przekazywana w części przez tradycję ustną i
muzykę romantyczną (np. Chopin opatrzył pieśniową kompozycją wiersz Pola Śpiew z
mogiły) - nawet w swych wysoce artystycznych przejawach pozostawała poza prądem
romantycznym lub co najwyżej na jego obrzeżach. Wpłynęła jednak na świadomość
zbiorową, przede wszystkim na model XIX-wiecznego patriotyzmu -w oprawie romantycznej
historii. Przyczyniła się więc do rozpowszechnienia pewnego stereotypu romantyzmu, a nadto
nadała ton popularnej poezji krajowej. Ton,
nie temat.
Poezja romantyczna traci obecnie, tj. w fazie szczytowej, swą prądową czytelność. W
rozbudowanych do formatu Pana Tadeusza, Irydiona czy Króla-Ducha dziełach
romantycznych krzyżują się wizje świata i metody artystyczne. W romantyzmie wczesnym
koncepcje światopoglądowe były zasadniczo jednorodne, a odmiany prądowe, jak ludowość
czy bajronizm, stosunkowo stabilne. Teraz tematyka oddziela się od sposobu interpretacji
świata, a określona wizja rzeczywistości nie determinuje stosowanej formy. Odmiany
prądowe stają się zbiorami czy rodzinami odmiennych, indywidualnych realizacji
podstawowego wzorca. Tak więc profetyzm u samego Mickiewicza nieco inaczej się jawi w
III części Dziadów (1832), w rówieśnych Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa
polskiego (1832) i w późniejszych Prelekcjach Paryskich (1840-1844). Na swój sposób
interpretuje profetyzm Zygmunt Krasiński - najpierw w apokaliptycznej, bez mesjanizmu,
Nie-Boskiej komedii (1835), następnie w mesjanistycznym Przedświcie (1843). Inny jest
profetyzm Księdza Marka (1843), a inny Snu srebrnego Salomei (1844) Juliusza
Słowackiego. Romantyczny sarmatyzm, zainicjowany przez Mickiewicza w Panu Tadeuszu

13
(1834), przybierze nowe oblicza w Pamiątkach Soplicy i w Listopadzie Rzewuskiego (1839,
1846), by w twórczości Pola i Ignacego Chodźki przenieść się na terytorium
sentymentalizmu. Romantyczną poezję historiozoficzną Krasińskiego (Irydion 1836)
przemieni własną wyobraźnią Norwid. Bardziej na uboczu, ze względu na ostrość
artystycznego profilu poety, pozostaną własne propozycje prądowe Słowackiego: ironia
romantyczna oraz mistycyzm tzw. poezji genezyjskiej: Balladyna, 1839; Beniowski, 1841
oraz m. in. Genezis z Ducha, 1844; Samuel Zborowski, powst. 1845; Król-Duch, powst. 1845-
1849.
Profetyzm, neosarmatyzm (sarmatyzm romantyczny), poezja historiozoficzna
Krasińskiego, ironia i mistycyzm wyznaczają więc tok rozwojowy prądu romantycznego w
fazie szczytowej.
Jeszcze jeden mniej więcej dwudziestoletni podokres to czas postromantyzmu. Nad tą
fazą dominuje postać Norwida, ale zachowują też aktywność mistrzowie krajowi: Kraszewski
(zm.1881), Fredro (1876), Poi (zm. 1872). Po roku 1849 pełną dojrzałość twórczą
demonstrują autorzy trzeciego pokolenia romantycznego, Ujejski, Lenartowicz, Syrokomla,
Roman Zmorski, Narcyza Żmichowska, Teodor Tomasz Jeż, Zygmunt Kaczkowski. Pod
koniec lat pięćdziesiątych dochodzą do głosu literaci z roczników „przedburzowych":
Mieczysław Romanowski, Walery Łoziński, Michał Bałucki, Jan Lam, Podobny wiekiem,
choć później debiutuje, jest Adam Asnyk.
Dzieje prądu romantycznego jeszcze trwają: w ekspresji lirycznej pojedynczych
wierszy Lenartowicza, Syrokomli czy Romanowskiego, w gawędowej cudowności bądź
otwartej formie małych narracji, w mesjanizmie powieściowym ok. roku 1861 (Dziecię
Starego Miasta Kraszewskiego) czy w metafizycznym spojrzeniu na historię. Są to jednak
ponowienia, nie odsłaniające nowych widoków na rzeczywistość i nie rozszerzające pola
romantycznych odkryć formy. Inaczej u Norwida. Romantyzm bywa językiem artystycznym i
estetyką jego poezji egzystencjalnej, religijnej historiozoficznej, ponieważ stanowi dlań teren
asymilacji rozmaitych możliwości twórczych i szansę podejmowania rozmaitych wyzwań
poznawczych, światopoglądowych. Bywa też, że romantyczną dialektykę idei,
polimorficzność, wieloperspektywiczność widzenia, otwartość i dynamikę zastępuje Norwid
postromantyczną jednogłosowością, alegorią, ujednoliceniem formy, patosem. Wszelkie
ówczesne przejawy postromantyzmu - z reguły mniej niż u Norwida finezyjnego - wskazują,
iż romantyzm staje się właśnie teraz kanonem kultury, tradycją uroczystą, ideą autorytatywną,
sakralizującym symbolem. Odwołują się doń jako takiego wszyscy: tradycjonaliści
neosarmaccy i mesjaniści, radykalni populiści i konserwatyści, wyobcowani indywidualiści i
organicznicy, rewolucjoniści i insurekcjoniści, sentymentaliści i realiści... Sytuacją zastaną
będzie postromantyzm dla pokolenia przedburzowców - o czym świadczy dobitnie także
twórczość najwybitniejszych artystów z tych roczników: Jana Matejki i Artura Grottgera - a
przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych wyznacza punkt zwrotny w przebiegu
ostatniego podokresu romantyzmu. Fazy schyłkowej dla prądu romantycznego, owszem, ale i
przejściowej, wbrew pozorom bogatej w wydarzenia i wewnętrznie różnolitej. Pozostała po
niej długa lista arcydzieł Norwida (Promethidion, 1851, Quidam, 1857, Czarne i Białe kwiaty,
1856-1857, Krakus, 1863, Rzecz o wolności słowa 1869; z dzieł pozostawionych w
rękopisach: Vade-mecum, dramaty Tyrtej- Za kulisami, Pierścień Wielkiej-Damy, Kleopatra i
Cezar, Miłość-czysta u kąpieli morskich, poemat Assunta, nowele Tajemnica lorda
Singelworth, Stygmat, „Ad leones!"); Chata za wsią (1855) i Stara baśń (1876!)
Kraszewskiego, Krewni Korzeniowskiego (1857), Mohort Pola (1854), powieści Jeża,
Kaczkowskiego i Łozińskiego, poematy historyczne Ujejskiego i Romanowskiego, gawędy
Syrokomli i dużo rzetelnej liryki.
Interesująco mogłaby wypaść konfrontacja dziejów literatury i sztuki w okresie
romantyzmu. Polska poezja w tym czasie pozostaje od początku pod wpływem muzyki,

14
opery, estetyki korespondencji sztuk; z drugiej strony to właśnie pisarze i krytycy literaccy
otwierają poczet krytyków muzyki i sztuki (Mochnacki, Mickiewicz, Poi Goszczyński,
Słowacki, Krasiński, Norwid, Grabowski, Kraszewski, Julian Klaczko) i sekundują
twórczości artystycznej w Polsce. Jak to określono kiedyś, „sztuka w Polsce" staje się w
wieku XIX „sztuką polską", a od pierwszego pokolenia romantycznego mamy pisarzy
wybitnych lub przynajmniej znaczących (rówieśnikami Mickiewicza są Piotr Michałowski i
Wojciech Korneli Stattler, a Słowackiego i Krasińskiego -Chopin i Kwiatkowski). Już w
pokoleniu Norwida i Stanisława Moniuszki sztuka płynie różnymi nurtami: odmienne
tendencje uosabiają Henryk Rodakowski, Juliusz Kossak, także sam twórca Promethidiona,
nieprzeciętny grafik, malarz i rzeźbiarz; bogata różnorodność nasili się za sprawą młodych
ludzi z pokolenia przedburzowców (Matejko i Grottger, kompozytorzy Henryk Wieniawski i
Władysław Żeleński) i twórców urodzonych później, nawet w połowie wieku (Józef
Chełmóński, Aleksander i Maksymilian Gierymscy, Henryk Siemiradzki, kompozytor
Zygmunt Noskowski), gdy ukształtuje się splot postromantyzmu, akademizmu i realizmu.
Można by z należną ostrożnością sądzić, że zbliżone tendencje pojawiają się w polskiej sztuce
z jednopokoleniowym poślizgiem w stosunku do literatury.
Na tle europejskim i amerykańskim romantyzm polski należy do najoryginalniejszych
i do najzasobniejszych w osiągnięcia. Został stworzony przez szerokie grono talentów (dla
kilku z nich nie jest przesadne określenie: geniusz), przy tym ludzi najczęściej starannie
wykształconych, wybitnych erudytów, bywałych w świecie, wszechstronnie czynnych, wcale
nie gardzących życiem realnym. Byli wojaże-rami, obserwatorami cywilizacji zachodniej
(Norwid nawet amerykańskiej), znawcami sztuki i amatorami filozofii. Jako wędrowcy,
studenci, wykładowcy, publicyści, tłumacze, intensywnie studiowali tradycje i nowości
kulturalne, nawet jeżeli skąpo o tym informowali w swych listach czy notach. Mickiewicz stał
się zesłańcem, mając na koncie dwa opublikowane zbiory poetyckie, Słowacki i Norwid, a
także permanentny, choć dobrowolny wojażer Krasiński, opuszczali kraj w młodzieńczej
fazie twórczości. Realizowali swe natchnienia w Paryżu i Rzymie, w Dreźnie, Florencji, w
Lozannie i Genewie, w Moskwie i Petersburgu... Nie zwiedzali Europy, lecz do niej należeli:
może dlatego byli dalecy od bałwochwalczego naśladownictwa, lecz otwarci na pobudki
twórcze. Wielu pisarzy polskich uprawiało literaturę, a także filozofię, naukę i publicystykę w
językach: francuskim, niemieckim, rzadziej w angielskim, włoskim i rosyjskim; liczba
tłumaczy z tych języków wahała się od niemal siedemdziesięciu do blisko trzydziestu osób.
Przyswajano autorów uznanych, jak Schiller i Goethe, Szekspir i Byron, Puszkin czy Scott. I
zainteresowanie literaturą polską było wówczas wyjątkowe. Niemal co trzeci pisarz tego
okresu -podług ustaleń Józefa Bachórza - zyskał przekłady na języki obce: to dotyczy 130
spośród 407 autorów, a 38 Polaków tłumaczono na przynajmniej 4 języki. Ich dzieła ubierano
najczęściej w szatę języka niemieckiego (90 pisarzy), francuskiego (58), rosyjskiego (57),
czeskiego (54), angielskiego (37), włoskiego (28), serbo-chorwackiego (22), ukraińskiego
(12) i bułgarskiego (10).
Przebieg polskiego romantyzmu był niepodobny do toku rozwojowego
któregokolwiek z romantyzmów europejskich - ani tych wcześniejszych, ani chronologicznie
równoległych - ponieważ był autentycznie twórczy i odpowiadał rzeczywistym potrzebom
zbiorowym. Na tle porównawczym prąd ten wydaje się być w Polsce stosunkowo mniej
zainteresowany subiektywizmem, egotyzmem, estetyzującym indywidualizmem. Ma w tym
swój udział ranga sprawy narodowej, ale też odpowiedzialność pisarzy - z
„obiektywistycznym" Mickiewiczem na czele - za polską cywilizację i oświatę tłumioną, a w
okolicznościach powstaniowych dewastowaną przez zaborców, oraz za więź zbiorową i
pamięć historyczną Polaków. Wyłącznie polskim wariantem prądu był jedynie neosarmatyzm,
choć i nasz profetyzm oraz ludowość Mickiewiczowska bliskie są zupełnej oryginalności;
każdy jednak wariant prądowy twórczo odróżniał się w Polsce od równoległych zjawisk

15
europejskich. Tak było z bajronizmem, którzy przybrał postać wzniosłej i filozoficznie
głębokiej antropologii, nie stając się (według określenia Alberta Camusa) „buntem
dandysów". Tak było z liryką metafizyczną, dla której Mickiewicz wypracował
arcynowatorski język; z ironią Słowackiego, ubraną w finezyjną literackość; z jego poezją
genezyjską, bardziej religijnie żarliwą niż czysto spekulatywny mistycyzm francuski; z poezją
historiozoficzną Krasińskiego, mocniej niż ktokolwiek inny kontrastującego tradycyjne
1 nowoczesne rozumienie dziejów; z Norwidem, tym fenomenem oryginalności, który nie
zaznał sławy u obcych, bo jej nie miał w ojczyźnie. Trudnym do porównania polskim
osiągnięciem jest wielka forma poematowa, poematy-kolosy, jak Dziady i Pan Tadeusz Nie-
Boska komedia czy Irydion, łączące rozmaitość , świetność artystyczną z wartościami
etycznymi i społecznymi, wpisanymi w samą strukturę dzieła. Być może w żadnej innej
literaturze romantyzm w takim stopniu nie górował nad prądami towarzyszącymi i nie
osiągnął tak wielkiego wpływu na życie zbiorowe.

Okoliczności historyczne romantyzmu polskiego

Umownie rzecz biorąc, od I rozbioru (1772) przez około sto lat trwa proces głębokich
przeobrażeń społecznych, trwa droga Polaków ku nowoczesnemu narodowi. Ukształtowanie
się romantyzmu poprzedza dwudziestoletni okres walk narodowowyzwoleńczych, począwszy
od insurekcji kościuszkowskiej (1794), przez walki Legionów (od roku 1797), wojnę z
Austrią (1809) i wyprawę przeciw Rosji (1812), aż do złożenia broni po klęsce Napoleona
(1815). Nie licząc momentów funkcjonowania rządów powstańczych i krótkich dziejów
Wolnego Miasta Krakowa, tylko kilka wstępnych lat romantyzmu pokrywa się z dziejami
terytorialnie nikłego i niesuwerennego państwa polskiego. Romantycy „urodzeni w niewoli,
okuci w powiciu", tak jak Mickiewicz, Malczewski, Słowacki, pochodzący z terenów na
trwałe wcielonych do państw zaborczych, znali jedynie polskie instytucje, ale nigdy nie mieli
swego państwa.
Rozbiory, a także późniejsze niepokoje wojenne i przesunięcia granic, osłabiały polski
potencjał demograficzny, ograniczały aktywność na ziemiach polskich; ukształtowany tu
system gospodarczy uległ rozerwaniu, zaś aktywność ekonomiczna wystawiona została na
dolegliwości podatkowe i biurokratyczne interwencje zaborców; trwałym zakłóceniom ulegał
proces cywilizacyjny, a wygnańcy z Polski służyli cudzym społeczeństwom swym
znakomitym wykształceniem i wybitnymi umiejętnościami. W ciągu lat dwudziestych system
europejskiej tyranii nasilał represje wobec młodej kultury indywidualistycznej i
wolnościowej, wobec form społeczeństwa obywatelskiego, konspiracji republikańskich i
ruchów narodowościowych. Przykładem mściwej przemocy, strasznej dla ofiar i wstrząsającej
dla wszystkich ludzi, uformowanych w duchu oświecenia, były represje po powstaniu
listopadowym. Na społeczeństwo, które liczyło straty poniesione na polu walki, z powodu
epidemii cholery, z powodu emigracji elit społeczno-kulturalnych i wielu ludzi młodych lub
w sile wieku, spadły aresztowania, konfiskaty majątków, zsyłki na Sybir. Zdewastowano
Puławy, zamknięto uniwersytety w Wilnie i Warszawie, zlikwidowano krzemienieckie
Liceum Wołyńskie, młodzieży z zaboru rosyjskiego zakazano nawet studiów wyższych w
Krakowie. Zakaz działalności objął Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zrabowano i wywieziono
dorobek bibliotek, archiwów, muzeów, nie wyłączając zbiorów prywatnych. Działalność
kulturalna zacznie się odradzać na terenach byłego Królestwa Polskiego i „ziem zabranych"
przez Rosję dopiero około dziesięć lat później, ale skutki barbarzyństwa okażą się znacznie
trwalsze.
Po powstaniu listopadowym pojawiają się jeszcze ruchy partyzanckie, inspirowane
głównie przez emisariuszy emigracyjnych (ku czci tych ludzi autor Pana Tadeusza uczynił
Ks. Robaka emisariuszem legionowym), ale nie ma warunków do rozwoju „profesjonalnych"
sprzysiężeń, wiążących osoby wojskowe z ludźmi o pewnej pozycji obywatelskiej.

16
Nieprzerwanie spiskuje młodzież na progu życia, a nawet starsze dzieci szkolne, nierzadko
tające w swych papierach strzępy, odpisy romantycznych poezji patriotycznych. Potem były
podstępne badania przez komisje śledcze (wszak nieudolne konspiracje z reguły wpadały w
oko jakiemuś lojalnemu obywatelowi), chłosty, relegowania, zsyłki i bohaterskie śmierci, jak
ta Karola Levittoux. Norwid - Krasiński świadkiem - nosił w pamięci zatrważająco długą listę
represjonowanych kolegów. Bohaterami wyobraźni zbiorowej, a później postaciami z legendy
kulturalnej, stawali się więc emisariusze (Szymon Konarski, Edward Dembowski), młodzi
ofiar-nicy, insurekcjoniści, walczący za wolność waszą i naszą (np. gen. Józef Bem),
rewolucjoniści, oddający ostatnie strzały w czasie Komuny Paryskiej (1870), i dalsi
powstańcy - krakowscy (1846), wielkopolscy (1848), styczniowi (1863-1864). Osobny
charakter ma europejska działalność Mickiewicza w okresie Wiosny Ludów. Wypada też
wspomnieć o ożywionej dyplomacji Hotelu Lambert, tak ważnej dla sprawy polskiej co
najmniej do zakończenia wojny krymskiej między Rosją a Turcją (1853-1856). Z politycznej
inspiracji Hotelu Lambert tworzył formację wojskową przy boku Turków powieściopisarz
Michał Czajkowski, zwany Sadykiem Paszą. Wtedy właśnie, w obozie wojskowym pod
Konstantynopolem, zmarł Adam Mickiewicz.
Po upadku powstania listopadowego naszą stolicą kulturalną i namiastką ośrodka
państwowego stał się Paryż. Wielka Emigracja przeniosła tu dziedzictwo rządu narodowego,
sejm powstańczy, partyjne swary i kapitał sympatii europejskich sit wolnościowo-
demokratycznych. Życie kulturalne szybko obrosło siecią instytucji; były to koleino:
Towarzystwo Literackie (1832) pod egidą ks. Adama Jerzego Czartoryskiego, (od 1854
Towarzystwo Historyczno-Literackie), Biblioteka Polska (od 1909 wzbogacona o Muzeum
Adama Mickiewicza, założone przez syna poety, Władysława), liceum polskie (1842).
Ogromne znaczenie miało zainstalowanie na katedrze literatury słowiańskiej w College de
France Mickiewicza oraz działalność koncertowa drugiego wielkiego ambasadora kultury
polskiej, Fryderyka Chopina. Czasopisma o szerokiej treści (politycznej, społecznej,
kulturalnej, literackiej) i o rozmaitych orientacjach ideowych pojawiły się nazajutrz po
uformowaniu środowiska emigracyjnego. Słowami Mickiewicza głosił patriotyczną
solidarność „Pielgrzym Polski" (1832-1833), Mochnacki zasilał swym piórem „Pamiętnik
Emigracji", „Kronika Emigracji Polskiej" była zbliżona do Hotelu Lambert, a „Nowa Polska^'
i „Demokrata Polski" wypowiadały idee populistyczno-rewolucyjne i demokratyczne.
Chociaż jedyny znakomity krytyk emigracyjny, Julian Klaczko, urodził się za późno, by
sekundować wielkiej poezji romantycznej, a jego program krytyczny stał na antypodach
metody poetyckiej i myśli Norwidowskiej, debata literacka w różnych formach (salon,
korespondencja, publicystyka, informacja wydawnicza) rozwijała się pomyślnie, bo też
twórczość wielkich romantyków pozostawała w centrum życia emigracyjnego.
Emigracja nie była gettem. Mickiewicz musiał wręcz chronić swą emigrancką
tożsamość przed zakusami paryskich salonów literacko-artystycznych; Krasiński,
przedkładający Paryż i Włochy nad rodzinną, neogotycką Opinogórę i nad Paskiewiczowską
Warszawę, był członkiem arystokracji europejskiej; Chopina okrzyczano geniuszem zaraz po
publikacji numeru opusowego młodzieńczych Wariacji na temat „La ci darem la mano";
Słowacki miał doświadczenia obywatela świata, a Norwid uczestniczył w paryskim ruchu
artystycznym. Emigracja była też ciągle zwrócona do kraju, chociaż stopniowo dawało się
odczuć oddalenie od krajowych realiów i zamykanie się dawnych środowisk na nowe
uchodźstwo silnie ubolewał nad tym Norwid). Starano się udzielać krajowi powstających tu
dóbr kulturalnych przez kontakty osobiste, różne kanały informacji i przemyślny system
szmuglowania dzieł przez kordony zaborczych policji i cenzur.
Siłą rzeczy na recepcję wytworów emigracyjnych najlepiej były przygotowane
ośrodki, w których odbywał się miejscowy ruch kulturalny. Kraków miał godność miasta
królewskiego (i do 1846 r. autonomię), także silne środowisko naukowe, lecz nowoczesność

17
kulturalna, prężność środowiskowa należała raczej do Lwowa i Poznania. Lwów miał teatr,
środowisko literackie i dobrą krytykę, czasopisma i spory ideowe; przede wszystkim miał
Fredrę, Pola, Ujejskiego, „ziewończyków". Tamtejsze Ossolineum służyło świadomości
historycznej Polaków i Rusinów: tam studiowali słowianofile z „Ziewonii" (Siemieński,
August Bielowski) tam rodziła się nowoczesna kultura ukraińska. Lata 1830-1848 stały się
okresem świetności kultury wielkopolskiej. Rozwijała się Biblioteka Raczyńskich (powst.
1829), a poznańscy księgarze, jedyni na ziemiach polskich, mieli debit na wydawanie
Mickiewicza, Słowackiego, Joachima Lelewela. Działało Towarzystwo Sztuk Pięknych (zał.
1836) i towarzystwa naukowe, a nawet Towarzystwo Czytelni Ludowych. Ogólnokrajowe
znaczenie miały „Tygodnik Literacki" i pismo naukowo-kulturalne' „Rok". Poznań gromadził
najwybitniejszych filozofów polskich (August Cieszkowski, Karol Libelt) i gościł w razie
potrzeby literatów, którzy nie czuli się bezpiecznie w Warszawie. Życie kulturalne w
Warszawie odradzało się od roku 1840. Do czasów przedlistopadowych sięgały biografie
redaktorów „Biblioteki Warszawskiej" (1841-1914), radykalną młodzież skupił „Przegląd
Naukowy" (Dembowski, Hipolit, Skimborowicz), gdzie indziej pełnili redaktorskie funkcje
Rzewuski i KraszewskLJPowstała Szkoła Sztuk Pięknych i zasłużone Towarzystwo Zachęty
Sztuk Pięknych nowe biblioteki wzrastały z fundacji Przeździeckich i Krasińskich. Tu
objawiła się „młoda piśmienność warszawska", w części swej demonstrująca społeczny
radykalizm, a w części stosunek do świata właściwy cyganerii, tu w roku 1840 debiutował
Norwid. Skromne warunki rozwoju miały indywidualności Wilna: Kraszewski (wydawał
„Athenaeum" w latach 1841-1852), Syrokomla, Stanisław Moniuszko. Stosunkowo
autentyczne, choć prywatne formy życia-środowiskowego rozwijali w okolicach miasta
Ignacy Chodźko, Odyniec i Korsak. W geografii literackiej romantyzmu polskiego mają też
swoje miejsce Drezno i Londyn, Petersburg i Kijów.
W sensie społecznym romantyzm polski ma, jak pod każdym innym względem, różne
oblicza: ziemiańsko-tradycjonalne, szlachecko-demokratyczne, mieszczańsko-
organicznikowskie. Nie tylko szczęk broni słychać w tym czasie. Trwa budowa cywilizacji,
powstawanie kultury klas średnich - i praca organiczna.
Bogusław Dopart

• Literatura:
• Józef Bachórz, Obrachunki arytmetyczne z romantyzmem, „Ruch Literacki" R. XVI, 1975, z. 3.
• Begriffsbestimmung der Romantik, herausgegeben von Helmut Prang, Wissenschaftliche Buchgesellschaft,
Darmstadt 1968.
• Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000.
• Francis Claudon i inni, Encyklopedia romantyzmu, tłum. Helena Kęszycka, Warszawa 1992.
• Aidan Day, Romanticism, Routledge London and New York 1996.
• Bogusław Dopart, Nasz literacki wiek XIX i „izmy", [w:] Na początku wieku. Rozważania o tradycji, praca
zbiorowa pod red. Zofii Trojanowiczowej i Krzysztofa Trybusia, Poznań 2002.
• Bogusław Dopart, Romantyzm polski: pluralizm prądów i synkretyzm dzieła, Kraków 1999.
• Marceli Hendelsman, Rozwój narodowości nowoczesnej, oprac., i wstępem poprzedził Tadeusz Łepkowski,
Warszawa 1973.
• Raymond Immerwahr, Słowo „romantisch" i jego historia, tłum. Tadeusz Sławek, „Pamiętnik Literacki" R.
LXIX, 1978, z. 1.
• Maria Janion, Gorączka romantyczna, Warszawa 1975.
• Maria Janion, Maria Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978.
• Janina Kamionka-Straszakowa, Nasz naród jak lawa. Studia z literatury i obyczaju doby romantyzmu,
Warszawa 1974.
• Janina Kamionka-Straszakowa, Życie literackie w Polsce w pierwszej połowie XIX w., Warszawa 1970.
• Janina Kowalczykowa, Czym był romantyzm. Warszawa 1990.
• Lettres Europeennes. Histoire de la litterature europśenne, sous la direction d’Antick Benoit-Dusausoy et
de Guy Fontaine, Hachette, Paris 1992.
• Tadeusz Łepkowski, Polska - narodziny nowoczesnego narodu 1764-1870, Warszawa 1967.

18
• Zygmunt Łempicki, Renesans, oświecenie, romantyzm i inne studia z historii kultury, przedmową poprzedził
Bogdan Suchodolski, Warszawa 1966.
• Manifesty romantyzmu 1790-1830. Anglia, Niemcy, Francja. Wybór tekstów, oprac. Alina Kowalczykowa,
Warszawa 1975.
• Stefan Morawski, Studia z historii myśli estetycznej XVIII i XIX wieku, Warszawa 1961.
• Henri Peyre, Co to jest romantyzm, tłum. i posłowiem opatrzył Maciej Żurowski, Warszawa 1987.
• Polska XIX wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura, pod red. Stefana Kieniewicza, Warszawa 1982.
• Porębski Mieczysław, Dzieje sztuki w zarysie, t. 3: Wiek XIX i XX, Warszawa 1988.
• Porębski Mieczysław, Polska romatyczna, [w:] Pożegnanie z krytyką, Kraków-Wrocław 1983.
• Precis de litterature francaise du XIX siecle, sous la direction de Madeleine Ambiere, Presses Universitaires
de France, Paris 1990.
• Problemy polskiego romantyzmu, pod red. Marii Żmigrodzkiej, seria I-III, Wrocław 1979.
• Romantik-Handbuch, herausgegeben von Helmut Schanze, Alfred Króner Verlag, Stuttgart 1994.
• Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. Józefa Bachórza i Aliny Kowalczykowej, Wrocław 1991.
• Maria Straszewska, Romantyzm, Warszawa 1977-
• Studia romantyczne, pod red. Marii Żmigrodzkiej, Wrocław 1979.
• Władysław Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 1976,
• Renę Wellek, History of Modern Criticism, vol. 2: The Romantic Age, Cambridge Uniwersity Press
Cambridge, Londyn, New York 1981.
• Renę Wellek, Pojęcia i problemy nauki o literaturze, wybrał i przedmową poprzedził Henryk Markiewicz,
Warszawa 1979. Stąd w przekładzie Ignacego Sieradzkiego: Pojęcie romantyzmu w historii literatury (s.
215-274); Pojęcie romantyzmu po latach (s. 275-293); Romantyzm niemiecki i angielski. Porównanie (s.
294-316).
• Alina Witkowska, Ryszard Przybylski, Romantyzm, Warszawa 1997.
• Czesław Zgorzelski, Romantyzm w Polsce. Szkic popularno-syntetyczny, [w:] Od Oświecenia ku
Romantyzmowi i współczesności. Szkice historyczno-literackie, Kraków 1978.
• Czesław Zgorzelski, Obserwacje, Warszawa 1993.

I Prądy kulturalne i filozoficzne

WPROWADZENIE

Romantyzm nie jest odrębnym zespołem ani, tym bardziej, spójnym systemem idei.
Wszelkie próby utożsamienia go z domkniętym zbiorem gotowych tez światopoglądowych
natrafiają na mur nie do przebycia. Barierę, której nie udało się pokonać, stanowi
rozgraniczenie światopoglądów oświecenia i epoki następnej bądź, w nie mniejszym stopniu,
ujednolicenie romantycznych oglądów świata. Zadłużając się u dawniejszych historyków idei,
można by najostrożniej przypisywać romantyzmowi jedynie pewną atmosferę nastawień,
poszukiwań czy roszczeń poznawczych oraz aurę subtelnego porozumienia między jego
twórcami i wyznawcami w sprawach metafizycznych i egzystencjalnych. Konkretniej brzmi
utożsamienie romantyzmu z metodą więcej niż myślenia, bo wszechstronnego doświadczania
rzeczywistości i jej wieloperspektywicznego objaśniania z respektem dla tajemnic bytu i z
uwzględnieniem całego bogactwa form ludzkiej aktywności i ekspresji. Ale czy romantycy
kontentują się pojęciami abstrakcyjnymi i czy wystarcza im zaspokajanie potrzeb
kontemplacyjnych? Romantyzm nabrał cech ruchu kulturowego (tj. społeczno-kulturalnego),
ponieważ zabiegał o „prawdy żywe" i o wiedzę czynną, tak aby zyskać skąpany w gorączce
życia obraz świata i aby przez jedność myślenia, przeżywania i działania dążyć do
wyczerpania wszelkich możliwości indywidualnych, do wypełnienia człowieczego losu i do
przemiany świata.
Niektóre historyczne bądź systematyczne wykłady filozofii, a jeszcze częściej
słowniki filozoficzne, nie poświęcają romantyzmowi żadnej uwagi. Widać autorzy nie
dostrzegają tego zjawiska albo nie znajdują możliwości dokonania jego racjonalnego opisu.
Jednak rozwój filozofii w 1. połowie wieku XIX nie przebiegał wyłącznie na linii napięć
między poglądami o metryce jeszcze oświeceniowej (idealizm po Immanuelu Kancie,

19
szkocka filozofia zdrowego rozsądku, ideolodzy we Francji), a wybiegającymi w dalszą
przyszłość koncepcjami pozytywizmu, naturalizmu i materializmu historycznego (Auguste
Comte i John Stuart Mili, Ludwig Feuerbach, Karl Mara). Pokaźne, międzynarodowe grono
filozofów dzieli losy prądu romantycznego od jego źródeł do samego ujścia: w Niemczech
Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1554), a także Franz Baader (1765-1841) i teolog
David Friedrich Schleiermacher (1768-1834); we Francji rozsławiony pośmiertnie Marie-
François-Pierre Gonthier Maine de Biran (1766-1824); w Polsce przede wszystkim Bronisław
Trentowski (1808-1869) i August Cieszkowski (1814-1894); Ralph Waldo Emerson (1803-
1882) w Stanach Zjednoczonych; S0ren Kierkegaard (1813-1855) w Danii. Georg Wilhelm
Friedrich Hegel (1770-1831), długoletni dyktator w państwie filozofów, był zdeklarowanym
antyromantykiem, lecz w sposób istotny przyczynił się do rozwoju romantycznej
samoświadomości. Artur Schopenhauer (1788-1860) przejmował od romantyków ważne dla
siebie pytania - cóż, że udzielał na nie nieromantycznych odpowiedzi. W ruch filozoficzny
swoich czasów włączali się chętnie - jako niezależni myśliciele, komentatorzy, inspiratorzy -
romantyczni literaci; do dziejów polskiej myśli społecznej i filozoficznej należą w komplecie
poeci-wieszczowie, Cyprian Norwid i Józef Ignacy Kraszewski, Henryk Rzewuski z koterią
tradycjonalistów, Maurycy Mochnacki, Edward Dembowski i szereg innych krytyków, gdzie
indziej uznano aspiracje filozoficzne poetów Novalisa czy Samuela Taylora Coleridge'a oraz
krytyków tej miary co Friedrich Schlegel bądź Pani de Stael (baronowa Germaine de Stael-
Holstein). Przykłady można mnożyć. Mówi się nawet - z pełnym uzasadnieniem - o „filozofii
implicite", tj. twórczej refleksji metafizycznej, antropologicznej, estetycznej, społecznej czy
politycznej, wreszcie metodologiczno-humanistycznej, obecnej niejako żywiołowo w
literaturze romantycznej.
Chociaż w filozofii akademickiej (chciałoby się powiedzieć - oficjalnej) wydają się w
okresie romantyzmu przeważać stanowiska nieromantyczne, całą kulturę przenika duch
romantycznej metafizyki. W takim razie: czym jest romantyczne filozofowanie? Podobnie jak
literaturę i sztukę, filozofię romantyczną nęci wizja wszechrzeczywistości, wszechogółu,
powszechności - rzeczywistości tyleż dostępnej cielesnemu postrzeganiu, co ukrytej dla
zmysłów, a otwartej tylko dla naoczności umysłowej, oczu ducha; rzeczywistości zarówno
względnej i uwarunkowanej jak absolutnej; bezmiernego skupiska osobnych bytów -
indywiduów - wciąż pulsującego wieczną jednością albo dążącego w wielkim napięciu do
jedności utraconej. Na obraz i podobieństwo wszechcałości, człowiek romantyków był
złożoną indywidualnością, istotą wygnaną z duchowego raju czy wyobcowaną z jakkolwiek
pojmowanego stanu elementarnej jedności i zmierzającą bez ustanku do coraz wyższej
syntezy. Umysł - jako ośrodek wszelkich związków wewnątrzosobowych i wszystkich
odniesień jednostki do świata zewnętrznego - stanowi ognisko egzystencji pojednanej,
podstawę wcielania się indywidualnego „Ja" w rzeczywistość powszechną i źródło
jednoczących oddziaływań na świat otaczający. Poznanie to już forma uczestniczenia i
twórczego modyfikowania rzeczywistości, a nie jej bierne odbijanie w ideach umysłu.
Omówione tu ogólnie koncepcje Universum i jaźni nie są dla nas nowe. A gdy wziąć pod
uwagę trzeci i ostatni wyznacznik romantycznej literatury i sztuki, ową formę otwartą, która
do dyspozycji poety i artysty stawia wszelkie środki i metody wypowiedzi, nie zdziwi fakt, że
romantycznych filozofów cechowała - mówiąc słowami Andrzeja Walickiego:
pasja spekulatywno-systemotwórcza, filozoficzny maksymalizm, dążenie do uchwycenia zasady jednoczącej,
która pozwoliłaby przezwyciężyć dezintegracje kultury, połączyć w wyższej syntezie rozłączone dziedziny
myśli, twórczości, a nawet praktycznej działalności ludzkiej.
(A. Walicki, 1983, s.154-155)

Jak w poezji, tak i tu przedmiot i forma dyskursu dążą do podobieństwa.

20
 Tym, co naprawdę interesowało romantyków nie była w gruncie rzeczy ta czy inna
filozofia, lecz twórcze, żywe, autentyczne myślenie: żywe, bo wyrastające wprost z
intensywnego doświadczenia i zaangażowania, twórcze, tzn. mobilizujące wszystkie
kreacyjne zdolności jednostki i wnoszące w świat całe jej duchowe bogactwo, autentyczne -
czyli uprawiane z całą egzystencjalną pasją, otwartością, a nawet ryzykiem. Jako takie
owocowało myślą zmierzającą do niepodzielności, nie dającą się rozparcelować między
filozofię, teologię, naukę, nowoczesny mit. Przeciwnie. Filozof, teolog, uczony czy poeta,
każdy swoją drogą dążył do centrum zawsze jednej i tej samej wiedzy o świecie. Życie,
poddane presji coraz szybszych i głębszych przemian, potrzebuje świeżej inwencji i teorii,
gwałtownie różnicujące się doświadczenie ludzkie domaga się niestereotypowego wyrazu.
Rozrasta się forum społecznych opinii i intelektualnych debat, wzrasta podaż dóbr kultury,
obok uznanych ról i autorytetów pojawiają się niezależni myśliciele i reformatorzy,
wynalazcy i projektodawcy, charyzmatyczni poeci, zbuntowani artyści. Podstawą całej wizji
świata w dziele literatury bądź sztuki może się stać równie dobrze idea filozoficzna czy teoria
kulturoznawcza jak też historyczna tradycja, koncepcja polityczna, regionalna pamięć czy
legenda poety. W swej dynamice romantyzm efektownie odzwierciedla to falowanie i
przenikanie się tendencji kulturalnych.

ORGANICYZM A ROMANTYZM
W ciągu XVII i XVIII w. schodziła na margines myśli filozoficzno-naukowej prastara,
zakorzeniona w mitologii i mądrości starożytnej, wizja kosmosu jako żywego organizmu.
Drogami fizyki doświadczalnej, matematycznego przyrodoznawstwa jak również
racjonalistycznej metafizyki nowożytność - czasy Galileusza, Kartezjusza, później Isaaka
Newtona, Woltera czy Pierre'a Simona de Laplace'a -zmierzają do mechanicystycznej wizji
świata. Mechanicyzm miał także antycznych protoplastów w atomistach takich jak Epikur i
Lukrecjusz (nie było to wówczas bez znaczenia!), lecz znacznie bardziej spektakularna
okazała się jego przyszłość. Panował szeroko i długo1: w wiekach XVIII i XIX zupełnie
zawładnął naukami przyrodniczymi, wycisnął głębokie piętno materializmu i ateizmu na
humanistyce i naukach społecznych w. XIX, )a choć już w tymże stuleciu wyraźnie mu
przeczyła Maxwellowska teoria elektromagnetyzmu, później zaś Einsteinowska teoria
względności i mechanika kwantowa zupełnie odebrały mu rację bytu - przetrwał do dziś w
popłuczynach, pseudonauki i w mętnych rozlewiskach światopoglądu człowieka
umasowionego. W swej klasycznej postaci doktryna mechanicyzmu wskazywała na materie
jako tworzywo przyrody i człowieka oraz formułowała prawa mechaniki (albo aksjomaty
geometrii i zasady dynamiki) wystarczające do wyjaśnienia faktów fizycznych,
biologicznych, psychicznych lub całej rzeczywistości. Zaistniało wiele wersji mechanicyzmu,
różnie też kształtowały się w tej doktrynie stosunki między komponentami naukowymi a
komentarzem filozoficznym. Kartezjusz i Newton są chrześcijanami; ten pierwszy angażuje
racjonalizm w dowodzenie istnienia Boga, obejmuje świat i człowieka metafizyką
„mechanicyzmu geometrycznego", lecz nie dochodzi do prawomocnej fizyki; ten drugi -
twórca mechaniki klasycznej - przywiązuje wielką wagę do filozoficznej refleksji nad
przyczynami sil występujących w przyrodzie. Wolter z fizyką newtonowską łączy
manifestacyjnie deizm. Uznając fizykalne wyjaśnienie świata zjawiskowego, Kant przyjmuje
istnienie odrębnej odeń duchowości człowieka i umieszcza w zasięgu ludzkiej nadziei
rzeczywiste, jak sądzi, istnienie Boga. Jednak zanim jeszcze powstanie romantyzm, gotowe
będą mocne przesłanki mechanicyzmu jako metody czysto fizyczno-matematycznej, jako
monizmu przyrodniczego i ateizmu.
W następstwie odkryć nowej nauki żadna dziedzina myśli nie mogła się ostać w
dawnym kształcie; niezbędne były zmiany u podstaw filozofii, na terenie teologii, wiedzy o
człowieku i o państwie, nawet w sferze założeń i norm praktyki literackiej

21
i artystycznej. Zewsząd, nie tylko ze strony ortodoksji religijnej, dochodziły glosy obawy i
sprzeciwu, a nierzadko trwogi i rozpaczy! Problemy poznawcze zyskały silny rezonans
egzystencjalny: pytaniom o prawdę towarzyszy szersze niż myśl doświadczenie chaosu
świata, zmierzchu form życia zbiorowego, kryzysu człowieczeństwa, samotności w obcym
świecie. Wybitnych myślicieli i wielkich pisarzy - należeli do tego grona Blaise Pascal,
Anthony Ashley Cooper lord Shaftesbury czy Jan Jakub Rousseau, Szekspir, John Milton i
Johann Wolfgang Goethe - niepokoiły arogancja rozumu naukowego, martwota „bryły
świata", automatyzm wszelkich zachodzących w naturze ruchów i zmian, cywilizacja wrogo
skonfrontowana z przyrodą, brak w nowym obrazie świata miejsca dla metafizycznej i
psychologicznej osobliwości człowieka, dla wartości i racji serca, dla sakralnej tajemnicy i
poetyckiego oczarowania. Pękała jedność świata zmysłowego i duchowego, odstawały od
siebie nauki fizyczne i moralne; ten podstawowy problem nowożytności stanie się punktem
wyjścia dla Adama Mickiewicza.
Kosmos jako organizm, analogiczny do poszczególnych bytów biologicznych, jako"
żywa całość obdarzona mocą witalna i rozwijająca się zgodnie z tkwiącym u jej podstaw
założeniem życiowym, stanowił atrakcyjną alternatywę dla „martwych prawd"
mechanicyzmu. Co prawda, już Kartezjusz zaanektował dla mechanicystów ideę organizmu
(życie istoty biologicznej polega na zwykłym współdziałaniu organów, nie wypływa więc z
podstawowej siły ożywiającej; tak myślał również dużo później przewodnik intelektualny
Emila Zoli, Claude Bjernard), lecz nie udało się organicyzmu par excellence wydziedziczyć z
kultury. Tradycje organicystyczne w epokę nowożytności przenosili neoplatonicy i panteiści,
wizjonerzy religijni, okultyści, mitoznawcy, poeci. Tak więc już w 1. połowie XVIII w.
doniosłe dla przyszłych losów kultury tworzył lord Shaftesbury - umysł jakże wyniosły
wobec ducha swoich czasów - oraz jego uczniowie czy też następcy: Francis Hutcheson
(1694-1746), biskup Joseph Butler (1692-1752); także Giambattista Vico (1668-1744),
samotny wśród kartezjanistów w Neapolu.
W następnym półstuleciu organicyzm staje do jawnej rywalizacji z mechanicyzmem;
szybko rozszerza swe wpływy, mocniej niż sceptycyzm czy filozofia krytyczna przyczynia się
do rozłamu światopoglądowego w kulturze oświeceniowej, Paryżowi, stolicy oświecenia,
rzuca wyzwanie Jan Jakub Rousseau. na tory kontynentalnego shaftesburianizmu wchodzi ze
swą estetyka Denis Diderot (1713-1784), ważne rzeczy wciąż dzieją się na Wyspach
Brytyjskich (Henry Home 1696-1783, Edmund Burkę 1729-1797 znakomity estetyk, fundator
konserwatywnej myśli politycznej); w Niemczech, otwierających się z wielką korzyścią na
nowe idee francuskie j angielskie, prym wiodą historyk sztuki Johann Joachim Winckelmann
(1717-1768), Johann Georg Hamann (1730-1788), Johann Gottfried von Herder (1744-1803)
oraz Johann Wolfgang Goethe i Friedrich Schiller, w młodości uczestnicy ruchu Burzy i
Naporu, w dobie dojrzałości klasycy weimarscy.
To w tym gronie dokonano epokowego zwrotu w zakresie antropologii i estetyki, w
zakresie budowania formy literackiej i stosowania języka artystycznego, filozofii dziejów i
poznania historycznego, myśli społecznej oraz wiedzy o kulturze i cywilizacji. Przypomniano
o natchnionym entuzjazmie i duchowej harmonii człowieka, jego moralnej godności i
kosmicznym formacie. Formalne wyznaczniki piękna zastępowano jego żywym,
indywidualnym odczuciem i stanowieniem; subtelnie rozróżniano piękno i wzniosłość oraz
odkrywano nowe kategorie estetyczne. Szczególne znaczenie zyskała organiczna koncepcja
dzieła artystycznego i procesu twórczego: dzieło miało wzrastać jak roślina z idei w umyśle
twórcy, zespalając w żywą całość podzielone dotąd formy (to narodziny synkretyzmu
gatunkowego!) i łącząc w gąszczu symbolicznych znaczeń prawdy o twórcy, tworzeniu i
samej rzeczywistości. Sięgano do starożytności archaicznej, zaczynała się fascynacja
średniowieczem, nobilitowano kulturę ludu. W opozycji do indywidualizmu liberalnego
wysuwano humanistyczne i polityczne racje równości i demokracji. Mechanicznej koncepcji

22
społeczeństwa jako agregacji jednostek przeciwstawiano wizję wspólnotową -przede
wszystkim wizję narodu jako całości ożywianej jednym duchem, wspólnoty świadomości i
tradycji kulturalnej; jako kolektywnego twórcy, wypowiadającego się poprzez mit, poezję,
architekturę i sztuki plastyczne, prawo, zwyczaje, rytuały i instytucje. Zrodzony wówczas
historyzm dowodził organicznego charakteru procesu dziejowego: ludzkość i jej rozgałęzienia
- narody - wzrastają w żywej jedności ze środowiskiem kosmicznym od swych duchowych
pierwocin przez kolejne fazy rozwoju aż do wypełnienia celu (misji), którym obarczony jest
każdy podmiot dziejów. Duchowe bogactwo ludzkości przejawia się poprzez różnorodność
tradycji grupowych - dlatego pluralizm kultur i kultura uniwersalna nie tworzą sprzeczności.
Twórczość kulturalna - wszelka, nawet ta nienajwyższych lotów - była otaczana czcią, ale
dawały się też odczuć (Rousseau zwrócił na nie uwagę) wydziedziczające człowieka z natury
konsekwencje rozwoju nauk i umiejętności. Zakwestionowanie wartości postępu
cywilizacyjnego stało się jedną z najgłośniejszych idei w połowie XVIII stulecia. Broniąc
natury, ochraniano również ważną sferę doświadczeń człowieka: sferę intuicji, snów, stanów
pozaświadomych, natchnień artystycznych, w mniejszym lub większym stopniu powiązanych
z kosmicznymi rytmami i wpływami. W perspektywie kosmicznej jedności przeżywano też
miłość.
To wszystko działo się w granicach wieku XVIII. Wielka formacja pisarzy i artystów,
humanistów i filozofów budowała kulturę w oparciu o objawione już w pełni wartości
organicystyczne, czyli (podług katalogu Morse'a Peckhama): zmienność niedoskonałość (jej
pozytywna kwalifikacja wynikała z faktu, że organizm stale rozwija się lub zmienia
jakościowo), rozwój, różnorodność, twórcza wyobraźnia i wszelka innowacyjność,
podświadomość, Organicyzm narzucił swe wypływy spadkobiercom idealizmu kaniowskiego.
Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) w swej filozofii jaźni i transcendentalnej teorii poznania
stosował - już w roku 1794 - sakramentalne pojęcia romantyzmu: jedność, całość, organizm.
W tak zwanej przez samego twórcę „spekulatywnej fizyce" Schellinga -jak objaśnia Michał
Heller –
Materia i Duch stanowią jedność, dzięki której powstają organizmy. Teoria organizacji, czyli powstawania
organizmów, to teoria typowa dla myśli Schellinga i jego romantycznych następców. Ale nie można w niej
upatrywać zarodków przyszłej teorii ewolucji, gdyż według koncepcji Schellinga życie nie jest produktem
materii, ale odwrotnie - materia jest produktem życia; organizm nie jest własnością indywidualnych przejawów
przyrody, lecz odwrotnie - indywidualne zjawiska są przejawami ogólnego organizmu.
(M. Heller, 1992, s. 117)

Z tych koncepcji wysnuto wątek tzw. filozoficznego przyrodoznawstwa - to zasługa

Franza von Baadera, Heinricha Stejfensa (1773-1845), Johanna Wilhelma Rittera (1776-1810)
- przeciwstawiającego się doświadczalnej, matematyczno-ilościowej nauce o przyrodzie
poprzez ujęcia w jedną całość sfery zjawisk, oddziaływań fizycznych, języka i świata myśli.
Ale, co bardzo ważne, niezależnie od rozwinięć nowych, trwa żywa recepcja XVIII-
wiecznych zdobyczy organicyzmu. Uznanie dla schellingianizmu niekoniecznie łączyło się z
poczuciem, że tomy Herdera czas powierzyć wyłącznie bibliotecznym pyłom; wśród
romantyków nieco niższego lotu pewnie nie należeli do wyjątków tacy, którzy nic nie słyszeli
o filozoficznym przyrodoznawstwie, a Rousseau, Winckelmanna, Burke'a znali z pierwszej
ręki. I nie dotyczyło to wyłącznie pierwszego romantycznego pokolenia.

PLURALIZM ŚWIATOPOGLĄDOWY ROMANTYZMU

Zygmunt Łempicki, wciąż jeden z naj świetniej szych znawców kultury umysłowej
czasów nowożytnych, wymienia wśród tendencji kształtujących nurt opozycji
wewnątrzoświeceniowej w 2. połowie XVIII w.: sentymentalizm, idyllizm, psychologizm,
ironizm, immoralizm, tytanizm, dynamizm, historyzm, indywidualizm ontologiczny i
symbolizm. Czyżby cały romantyzm zaistniał przed romantyzmem? Nic biedniejszego:

23
romantycy z równą determinacją dążyli do twórczego nowatorstwa i drążyli korytarze
tradycji, a wszelkim odziedziczonym dobrom nadawali niepowtarzalny charakter. Niektórzy
nad wszelkie filozofie przedkładali ortodoksyjny katolicyzm lub żarliwy protestancki
pietyzm, ale z egzystencjalnym piętnem przeżycia wiary, inni starali się służyć sprawie
chrześcijaństwa z pozycji indywidualistycznej, skolidowanej z macierzystym Kościołem
religijności; jeszcze inni szli za przykładem XVIII -wiecznej spekulacji religijno-
filozoficznej. Takie inspiracje rządziły dziejami profetyzmu i mistycyzmu romantycznego. Z
kolei organicyzm tworzył kanwę światopoglądową najczęściej dla poetyckich wizji procesu
dziejowego i historii narodowej oraz dla dialogów z tradycją kulturalną - jak w przypadku
mediewizmu, ludowości, neosarmatyzmu (w Polsce). Idealizm pokantowski zadecydował o
obliczu romantycznej ironii i symbolizmu filozoficznego. Tytanizm i prometeizm
romantyczny, zanim wcieliły się w heroiczno-aktywistyczną poezję George'a Byrona,
Percy'ego Bysshe Shelleya czy Mickiewicza, wyszły od Shaftesbury'ego i znalazły się w
strefie oddziaływania Kaniowskiej koncepcji wolności moralnej. W wersji kontemplacyjnej,
niejako biernej, opór wobec natury, rozbrat z rzeczywistością, poszukiwanie wolności i
człowieczej samorealizacji jedynie poprzez kulturę - demonstrował romantykom późny
Schiller (także pilny czytelnik Kanta).
Romantycy byli - w każdym razie bywali - oryginalnymi myślicielami, nie wydaje się
jednak, by ich ambicje ogniskowały się na samym nowatorstwie filozoficznym. Bodaj dla
większości z nich Jądro oryginalności tkwiło w niepowtarzalnej konstrukcji obrazu świata
(wielką wagę przykładali do szaty poetyckiej tego obrazu) i w ekspozycji swej jaźni czy też
twórczej osobowości. Pluralizm światopoglądowy romantyzmu przejawia się najkonkretniej
w rozmaitości opracowań właśnie tych dwóch konstytutywnych dla prądu koncepcji:
Universum i jaźni. A ta rozmaitość daje podstawę do odróżniania odmian prądowych.
Universa konstruowane przez romantyków mieszczą się w przedziale stanowisk
filozoficznych, od mglistego supranaturalizmu (tj. hipotezy odnośnie do jakiegoś nadrzędnego
wobec natury porządku ontycznego) do radykalnego spirytualizmu. Romantyczne
przedstawienia poetyckie czy artystyczne mogą zatem przenosić idee wzajemnego
przenikania się światów empirycznego i duchowego; wpływu świata nadprzyrodzonego na
świat naturalny (według pojęć chrześcijańskiego dualizmu), paralelizmu światów (jak w
gnozie). boskości bytu (panteizm), transcendentalnej konstrukcji Universum (jak u
Schellinga), duchowej istoty rzeczywistości (monizm spirytualny) itp. Poszczególne sfery -
aspekty, potencje - Universum pozostają w stosunku do siebie w ontycznej współistotności,
solidarności organicznej, odpo-wiedniości izomorficznej, relacji biegunowej, związku przez
„twórczy konflikt" itp.; zawsze jednak Universum jawi się jako dynamiczna, wewnętrznie
zróżnicowana (dyferentna) jedność.
Jaźń-w terminologii Isaiaha Berlina, wybitnego myśliciela politycznego i historyka
idei, „twórcza osobowość" - również się jawi na wiele sposobów.
W twórczej osobowości niektórzy widzieli byt transcendentny, dający się utożsamić z duchem kosmosu, boską
zasadą, z którą pragną się identyfikować śmiertelne istoty ludzkie niczym iskry z potężnym ogniem. Inni
utożsamiają ów twórczy pierwiastek z własnym „ja", konkretnym i śmiertelnym. Należą do nich Byron i Hugo
oraz inni pisarze i malarze wojującego romantyzmu. Jeszcze inni identyfikowali twórczy pierwiastek swego „ja"
z ponadosobowymi organizmami, których byli elementami czy też członkami, a więc z narodem, Kościołem,
kulturą, klasą, z historią jako taką. Widzieli w tych złożonych ciałach potężną moc, a swoje doczesne „ja”
odczuwali jako emanację
I. Berlin, s. 340)

Dla licznych romantyków jaźń - jako podmiot poznania i podłoże zjawisk psychicznych - jest
synonimem wyobraźni, a wyobraźnia, obejmująca wszelkie władze umysłu - widzącą wiarą,
zmysłem filozoficznym, mocą magicznej woli, twórcą rzeczywistości, nawet - wszystkim, co
istnieje.

24
• Literatura:
• Mayer H. Abrams, The Mirror and the Lamp. Romantic Theory and the cal Tradition, Oxford University
Press, London 1953.
• Bolesław Andrzejewski, Przyroda i język. Filozofia wczesnego romantyzmu w Niemczech, Warszawa-
Poznań 1989.
• Albert Beguin, L' Ame wmantiąue et le reve. Essai sur le romantisme et la poesie franęaise, Librairie Jose
Corti, Paris 1939.
• Isaiah Berlin, Protest przeciwko oświeceniu, tłum. Zofia Dorosz, „Literatura na
• świecie" 1986, nr 6 (179).
• Isaiah Berlin, Rewolucja romantyczna: kryzys w historii myśli współczesnej, w: Zmysł rzeczywistości.
Studia z historii idei, red. Henry Hardy, tłum. Michał Filip-czuk, Poznań (b.r.w.).
• Maria Cieśla-Korytowska, O romantycznym poznaniu, Kraków 1997.
• Frederick Copleston, Historia filozofii, t. 7-9, tłum. Jerzy Łoziński (t. 7) i Bohdan Chwedeńczuk (t. 8-9),
Warszawa 1989-1995.
• B.A.G. Fuller, Historia filozofii, t 2. tłum. Czesław Znamierowski, Warszawa 1967.
• Georges Gusdorf, Fondements du savoir romantique, Payot, Paris 1982.
• Michał Heller, Filozofia świata. Wybrane zagadnienia i kierunki filozofii przyrody, Kraków 1992.
• Michał Heller, Józef Życiński, Wszechświat - maszyna czy myśl? Filozofia mechanicyzmu: powstanie-
rozwój-upadek, Kraków 1988.
• Historia nauki polskiej, pod red. Bohdana Suchodolskiego, t. 3: 1795-1862, redakcja tomu Jerzy Michalski,
Wrocław 1977.
• Zbigniew Kuderowicz, Filozofia nowożytnej Europy, Warszawa 1989.
• Arhuro Lovejoy, The Great Chain of Being. A Study ofthe History ofan Idea; przekład polski: Wielki
łańcuch bytu. Studium z dziejów idei, tłum. Artur Przybyslawski, Warszawa 1999.
• Zygmunt Łempicki, Wybór pism, oprac. Henryk Markiewicz, t. 1-2, Warszawa
• 1966.
• Morse Peckham, O koncepcję romantyzmu, tłum. Maciej Orkan-Łecki, „Pamiętnik Literacki" R. LXIX,
1978, z. 1.
• Polska myśl filozoficzna i społeczna, 1.1: 1831-1863, pod red. naukową Andrzeja Walickiego, Warszawa
1973.
• Charles Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, tłum. zbiorowe, oprac. Tadeusz
Gadacz, wstępem poprzedziła Agata Bielik-Robson, Warszawa 2001.
• Andrzej Walicki, Między filozofią, religią i polityką, Studia o myśli polskiej epoki romantyzmu, Warszawa
1983.
• Andrzej Walicki, Polska myśl filozoficzna epoki międzypowstaniowej. Wstęp, [w:] Filozofia i myśl
spofeczna w latach 1831-1864, oprac. A. Walicki (przy współpracy Adama Sikory i Jana Garewicza),
Warszawa 1977.
• Alfred North Whitehead, Nauka i świat nowożytny, tłum. i słowo wstępne Maciej Kozłowski i Marek
Pieńkowski OP, Kraków 1987.

LUDOWOŚĆ
Pierwsze manifestacje romantycznej formy poetyckiej (ballada, dramat obrzędowy),
pierwszy romantyczny program poezji narodowej, pierwsze romantyczne myśli o człowieku i
świecie Mickiewicz swych wileńskich tomach Poezyj (1822 i 1823) umieścił pod sztandarem
ludowości. Miał w Polsce poprzedników oświeceniowych: poezje Franciszka Karpińskiego i
Franciszka Dionizego Kniaźnina oraz nurt sielanki narodowej, demokratyzm środowiska
kołłątajowskiego, pierwociny poszukiwań etnograficznych z Zorianem Dołęgą
Chodakowskim na czele, a zwłaszcza myśl programową Kazimierza Brodzińskiego,
włączającą ludowość do podstaw kultury narodowej. Podobnie jak Brodziński poddawał się
wpływom oświecenia zachodnioeuropejskiego: przyjmował Herderowską koncepcję folkloru
jako osnowy narodowej wspólnoty, fundamentu samodzielności kulturalnej i najlepszej
cząstki narodowej kultury, wyznawał wraz z Rousseau demokratyczną zasadę
współodczuwania z ludem i szacunek dla człowieka prostego. Dzielił przekonanie o
archaicznym rodowodzie folkloru i poszukiwał w nim szansy na światopoglądowe, estetyczne

25
i socjalne odrodzenie kultury wysokiej. Musiał zdawać sobie sprawę, że od dziesięcioleci
ludowość odgrywała wielką rolę w procesach narodowotwórczych.
Jako fenomen społeczno-kulturalny ludowość ma za punkt wyjścia tezę o rozdziale
kultury na sferę elitarną, i sferę niską społecznie uprzywilejowaną i socjalnie upośledzoną. Ta
pierwsza - przez swój ekskluzywizm i swe wyczerpanie, zużycie -nie spełnia przypisanych jej
funkcji w życiu zbiorowym, dlatego wymaga rewizji, rozszerzenia i odrodzenia
(rewitalizacji). Ta druga sfera - folklor - ma posiadać właśnie te wartości, których brak
kulturze elit, trzeba w niej jednak te wartości dostrzec za pomocą odpowiedniego klucza. W
istocie chodzi tu o samoodnowę kultury wysokiej poprzez otwarcie się na odpowiednio
wyselekcjonowane i spreparowane treści kultury ludu.
Typowe w Europie były dwie metody przetwarzania folkloru: pietyzm etnograficzny,
domagający się bezwzględnego respektu dla ludowych przekazów jako nośników sakralnych,
zaszyfrowanych sensów (np. bracia Jakob i Wilhelm Grimmowie, u nas Chodakowski)
ludowość estetyzująca, czysto stylizatorska, poszukująca w folklorze wyłącznie poetyckich
efektów i odświeżających środków artystycznych (np. Johann Ludwig Tieck, ludowość
ironiczna Słowackiego). Dość wyjątkowe jest stanowisko trzecie, Mickiewiczowskiej poeta
dopuszcza rekompozycje materii folklorystycznej, nasycanie jej ładunkiem literackości, ale
służy to symboliczno-filozoficznej syntezie, budowaniu mitopodobnej poezji „prawd
żywych". Przy tym Mickiewicza, a wraz z nim Seweryna Goszczyńskiego, interesowała
realna kultura ludu; Chodakowski, a za nim Michał Grabowski, ufali jedynie autentyczności
reliktowych znalezisk.
Romantycy sięgali nie tylko do folkloru chłopskiego. Blisko im było nieraz do
środowiskowej kultury drobnoszlacheckiej, penetrowali folklor plebejski, nie tylko w III cz.
Dziadów znajdują się elementy folkloru żołnierskiego (gawędy Kaprala) i przykościelnego
(egzempla kaznodziejskie Ks. Piotra)
Z późnego oświecenia przeszło na romantyków zainteresowanie dla ludowych podań.
Eksploatowano podania historyczne (niekiedy całkiem świeżej daty, np. związane z
konfederacją barską czy insurekcją kościuszkowską), podania topograficzne (motywy
zatopionego miasta, skamienienia, śpiących rycerzy itp.), a także podania toponomastyczne,
wyjaśniające nazwy miejscowe na podstawie spreparowanej fabuły. Inne plonujące w
literaturze gatunki folkloru to ballada (Lilije Mickiewicza mają wszak ludowy prototyp w
utworze Stalą nam się nowina...), pieśń popularna (z Kaliną Lenartowicza na czele) i bajka z
elementami cudowności - tzw. bajka magiczna - wcielana w fabuły balladowe lub spisywana
w literackiej formie (m.in. Kazimierz Władysław Wójcicki, Roman Zmorski).
W folkloryzmie zanurzony jest cały, ilościowo skromny, romantyzm lat dwudziestych,
nie wyłączają Antoniego Malczewskiego, a także na jedną chwilę autora Cyganki Tomasza
Zana. W latach trzydziestych Mickiewicz wtapia ludowość w swe wielkie wizje zbiorowości
(Dziady drezdeńskie) i natury (Pan Tadeusz), a Słowacki igra zliteraturyzowaną ludowością w
swej Balladynie. W kraju działa lwowska „Ziewonia" (1834-1838), galicyjskie Dumki
publikują współtwórcy tego almanachu - August Bielowski i Lucjan Siemieński. Zaczynają
się upowszechniać etn-graficzno-artystyczne wędrówki po Polsce, w r. 1838 rusza w podróż
młodziutki Ryszard Berwiński, późniejszy autor Bogunki na Gople (1840) i Studiów o
literaturze ludowej (1854), jeden z najbardziej fachowych foklorystów wśród ówczesnych
pisarzy. Historia Sawki (1842) i Ulana (1843) inicjują łańcuch poruszających powieści
ludowych Kraszewskiego. Tymczasem w pokoleniu Norwida ludowość przeżywa swe
ponowne apogeum. Poeci ówcześni łączą zwykle bardzo dobry warsztat literatury popularnej
z rzetelną znajomością etnograficznego tworzywa i regionalnych realiów; niekiedy oscylują
miedzy ludowością a neosarmatyzmem, tworząc w duchu swojszczyzny charakterystyczną
literaturę kontusza i sukmany. To formacja Zmorskiego, Teofila Lenartowicza, Władysława
Syrokomli. Sam Norwid podejmuje tę tematykę w początkach twórczości (np. Do

26
wieśniaczki), a w Promethidionie (1851) przekracza nowy próg ludowości, włączając ją do
szerokiego programu twórczości o mocnej podstawie etycznej, sztuki narodowej i pracy
cywilizacyjnej. Ponadto w dojrzałej i schyłkowej fazie romantyzmu ludowość była jednym z
podstawowych problemów refleksji estetycznej i ważnym przedmiotem emigracyjnych debat
społeczno-politycznych. Najważniejszym bodaj świadectwem literackim owych debat było
starcie poetyckie między Krasińskim, autorem Psalmów przyszłości; cyklu poetyckiego o
tendencji narodowo-solidarystycznej, z radykałem Słowackim.
Literatura:
Giuseppe Cocchiara, Dzieje folklorystyki w Europie, tłum. Wojciech Jekiel, wstęp i rozdział o folklorystyce
polskiej napisał Julian Krzyżanowski, Warszawa 1971.
Dzieje folklorystyki polskiej 1800-1863. Epoka przedkolbergowska, pod red. Heleny Kapełuś i Juliana
Krzyżanowskiego, Wrocław 1970.
Julian Maślanka, Folklorystyka polska w latach 1831-1863, [w:] Literatura krajowa okresu romantyzmu, t. 2,
pod red. Marii Janion, Marii Dernałowicz, Mariana Maciejewskiego, Kraków 1988.
Ludowość u Mickiewicza, pod red. Juliana Krzyżanowskiego i Ryszarda Wojciechowskiego, Warszawa 1958.

BAJRONIZM
George Gordon Noel lord Byron (1788-1824) to poeta o wielu twarzach.
Nostalgiczny, zadumany wędrowiec, erudyta i koneser sztuki, poeta intymności i bard
wolności - to znów sarkastyczny prowokator i zjadliwy ironista, cynik - ale i entuzjasta,
rozczarowany indywidualista, który jednak nie utracił wiary w moc satyrycznej perswazji;
wyklęty banita i nieprzejednany wróg społeczeństwa - to znów oskarżyciel ziemskiego
despotyzmu i tyranii niebieskiej. Pisał bez namaszczenia, bez dbałości o głęboki symboliczny
rezonans słowa i bez większej troski o zborność i konsekwencję w kształtowaniu formy, lecz
zyskiwał wiele przez retoryczną ekspansywność, siłę przeżywania, spontaniczną
różnorodność formalnych ukształtowań. Nie był zresztą nieoryginalny w koncepcjach
gatunkowych: poemat podróżniczo-refleksyjny (Wędrówki Childe Harolda 1812-1816),
poemat dygresyjny (Don Juan 1823, nieukończony), nawet dramaty fantastyczno-misteryjne
(Manfred 1817, Kain 1821) nosiły twórcze piętno i budziły pełne uznania naśladownictwo.
Przede wszystkim zaś Byron był twórcą romantycznej odmiany poematu epicko-lirycznego,
zwanej powieścią poetycką. Narracja powieści poetyckiej łączy jednowątkową, lecz silnie
fragmentaryzowaną opowieść z dynamiką liryczną: narrator wyraża uczucia snuje refleksje,
komentuje postawę bohatera, przemawia do czytelnika. Natomiast bohater nie jest
samodzielną postacią epicką, lecz maską wciąż dochodzącego do głosu podmiotu dzieła.
Samą poezję Byrona przesłoniło jednak coś, co działo się pomiędzy jego biografią a
konstrukcją jego bohatera - legenda pisarza. Konflikt z angielską elitą, rozpad małżeństwa,
skandalizująca plotka obyczajowa, dwuznaczna i prowokacyjna autokreacja poetycka,
wreszcie - zaangażowanie po stronie powstania greckiego i śmierć pod Missolunghi (w
obozie, nie na polu bitwy): wszystko to zasilało legendę Byrona i sprawiało, że obrastała ona
sprzecznościami. Bywał ucieleśnieniem indywidualistycznej anarchii lub zblazowanym
dandysem o wampirycznej osobowości. Kainowi zawdzięczał miano „emisariusza szatana",
ale i podziw dla wielkiego ducha, który w wieku niewiary szturmuje niebo w poszukiwaniu
Boga i Ojca; niektórzy, w tym Mickiewicz, mieli go za Szawła, odbywającego swą drogę do
Damaszku. Na przekór księciu gen. Arthurowi Wellingtonowi i rodakom Byron wielbił
Napoleona - i sam jawił się niektórym obserwatorom odpowiednikiem cesarza Francuzów w
dziedzinie kultury. Ta legenda o wielu obliczach stawała się faktem zmieniającym
romantyczną kulturę: wzmagała zapotrzebowanie na legendy poetów w ogólności; stawiała
znak równości między pisaniem a życiem, fikcją a rzeczywistością; uczyła czytać dzieła
poetyckie ze swoistym naddatkiem znaczeniowym, czasem naddatkiem przemycającym idee
nie do pogodzenia z despotyzmem, cenzurą, policją myśli.

27
 Mówiąc o bohaterze bajronicznym, potocznie ma się na uwadze pewien schemat
kompozycyjny: postać o charakterystycznym wyglądzie, obsesyjnej psychice, zachowaniu
znamionującym mizantropa albo raczej człowieka mającego wiele do ukrycia; postać
wyobcowanego indywidualisty, człowieka o tragicznym doświadczeniu i przeznaczeniu. Ale -
co tutaj najważniejsze - portret bajronisty jest spleciony z rozległą sferą idei
antropologicznych.
Może częściej przez epigonów naśladowany, lecz w istocie mniej głęboki i ważny jest
u Byrona indywidualizm skrajny, negatywny, tzn. wywyższenie jednostki nad innych ludzi,
nad zbiorowość, nad wszelkie więzi, zasady i powinności. Postaciami, które nie chciały znać
sumienia, przyjaźni, miłości rodzinnej, rygorów społecznych i obowiązków wobec narodu,
egzaltowano się nieraz w sposób jedynie estetyczny bądź kompensacyjny. Głębszy sens
posiada Byronowski bunt metafizyczny, tzn. kwestionowanie ustanowionego przez twórcę
porządku bytu jako niezgodnego z aspiracjami i możliwościami człowieka. Do takiego buntu
stawały jednostki pokroju tytanicznego, silnie zakorzenione w bycie i obdarzone wielką mocą
duchową, często zmagające się z tajemnicą swej nadnaturalnej genealogii, metafizycznych
dziejów i sakralnej misji. Heroiczne cechy człowieka bajronicznego - niespożyta energia
potężna wola, także sita fizyczna - wypływają równie ze źródeł poezji wysokiej, jak literatury
popularnej.
Filozoficzne podłoże Byronowskiej koncepcji człowieka stanowi niewątpliwie
aktywizm, zgodnie z którym to stanowiskiem rzeczywistość jest z natury swej dynamiczna, a
działanie jest pierwotne i niezależne od substancji, będącej jego wytworem. Aktywizm uznaje
pierwszeństwo działania przed poznaniem i kontemplacją, woli przed rozumem; w działaniu
dopatruje się kryterium prawdy. Wiąże się z indywidualizmem, przypisującym decydującą
rolę w historii i w życiu społecznym czynom jednostki ludzkiej. Z egzystencjalnego punktu
widzenia: bajronizm odpowiada czemuś, co nazywamy dzisiaj transgresyjną koncepcją
człowieka. Najprościej mówiąc, transgresja to wychodzenie przez człowieka poza to, czym
jest i co posiada, kreowanie samego siebie poprzez przekraczanie barier i łamanie tabu;
jednostka dzięki swym czynom sięga po to, czym chce być, a czym jeszcze nie jest. Pod
względem moralnym bohater bajroniczny pozostaje istotą dwuznaczną: niejako upadłym
aniołem i zarazem wzniosłym złoczyńcą. Może się w tym przejawiać przewrotność
buntowniczego indywidualisty, ale z pewnością w ten sposób objawia się także tragiczny
wymiar losu człowieka Byrona.
Bajroniczną egzaltację słusznie dostrzegł we wczesnym romantyzmie polskim
Brodziński. Czy znał Marię Malczewskiego? W tej powieści poetyckiej, zasługującej na
miano inicjatorki bajronizmu w Polsce (choć nie był to w ogóle pierwszy przejaw polskiej
recepcji twórczości lorda Byrona) znajdziemy drastyczny indywidualizm w osobie Wacława,
ale przede wszystkim tak znamienne dla angielskiego poety borykanie się z
nieprzeniknionością świata, gorycz borykania się z losem w rzeczywistości pozbawionej
widocznych fundamentów, oczywistych tropów prawdy i filarów ładu. Dialog z twórczością i
namysł nad legendą Byrona Mickiewicz uprawiał aż do Prelekcji Paryskich; bajronizm
wyczuwa się w takich postaciach Słowackiego, jak Balladyna czy Król-Duch, w takich
kreacjach osobowych Krasińskiego, jak Pankracy z Nie-Boskiej komedii, jak Irydion. Z
legendą twórcy Manfreda głęboko związał się też Norwid.
• Literatura:
• Stefania Land, Mickiewiczowska legenda o Byronie, Poznań 1935.
• Mario Praż, Zmysły, śmierć i diabły w literaturze romantycznej, tłum. Krzysztof Żaboklicki, Warszawa
1974.
• Peter L. Thorslev Jr, The Byronic Hero. Types and Prototypes, University of
• Minnesota Press, Mineapolis 1965.
• Marian Zdziechowski, Byron i jego wiek. Studia porównawczo-literackie, t. 1-2,
• Kraków 1894-1897.

28
 TYTANIZM I PROMETEIZM
Z mitologicznych przekazów o Prometeuszu nowożytność przejęła portret obrońcy i
dobroczyńcy ludzkości, twórcy rzemiosł, nauk i umiejętności cywilizacyjnych; wieszcza
świadomego tajemnych przeznaczeń Zeusa i tajników przyszłości; w końcu dumnego
męczennika, ponoszącego konsekwencje swej filantropii. Racjonalistyczne oświecenie
francuskie nie ceniło tego symbolu; najważniejsze nawiązanie do mitu Prometeusza przynosi
Wolterowska Pandora, dająca autorowi sposobność do rozprawienia się z ideą grzechu
pierworodnego i do obrony idei postępu rodzaju ludzkiego. W odwecie Rousseau nazwał
tytana „burzycielem spokoju ludzkiego" i uosobieniem niszczycielskich pierwiastków
cywilizacji, a twórca III części Dziadów zastosował ten symbol do miażdżącej krytyki
oświeceniowego racjonalizmu. Shaftesbury, a później Herder i Goethe, powiązali z
tytanizmem prometejskim wielkość duchową człowieka i godność artysty jako prawdziwego
twórcy. Rodzina bohaterów tytanicznych znacznie powiększyła się i skomplikowała u schyłku
oświecenia i w 1. połowie XIX wieku. Oprócz mitologicznych przeciwników Zeusa pojawili
się bohaterowie Starego Testamentu, podsunięci i zinterpretowani przez nieprzyjazną
chrześcijaństwu gnozę, a także herosi średniowieczni czy egzotyczni. Zarazem drogi tego
mitu kultury nowożytnej stały się niezwykle zawiłe, a prometeizm i tytanizm okazały się
względnie odrębnymi koncepcjami symbolicznymi.
Badania przeprowadzone przez Václava Černego wykazały, iż tytanizm 1. połowy
XIX w. zwraca się, jak starożytny półbóg, przeciw niebu, nie po to jednak by zająć miejsce
bogów, lecz w imię pełnego człowieczeństwa. Ideał ten jest wyrażany za pomocą literackich
postaci indywidualistów - Judzi wolnych i moralnie autonomicznych. Tę postawę dyktują im
rozum i zmysł moralny; usprawiedliwienie zyskuje bunt przeciw stanowi rzeczy, który
zaistniał z woli Boga. To sam Bóg jest bowiem odpowiedzialny za zło - Bóg postrzegany jako
Wolterowski niefortunny twórca bądź, jako intencjonalny prześladowca ludzi, a nawet swego
syna - Chrystusa, odpowiadającego zresztą na kaźń buntem. Tradycyjna wiara jest traktowana
znów -jak za czasów oświecenia - w kategoriach obrażającej rozum, uświęconej przez
zabobon ignorancji. Prócz antropocentryzmu i racjonalizmu, cechą znamienną dla postawy
tytanicznej jest również dążenie meliorystyczne: szukanie sposobów zaradzenia złu
społecznemu i politycznemu.
Nieco inaczej specyfika tego prądu jawi się w nowszych ustaleniach, akcentujących
odrębność prometeizmu. Bunt tytaniczny nie ogranicza się do prób detronizacji Stwórcy; Bóg
bywa utożsamiany z samą zasadą zła, rehabilitacji zaś dostępują Jego przeciwnicy - Szatan,
Kain, nawet Chrystus, postawiony nieoczekiwanie w jednym rzędzie z wymienionymi i
wykreowany na jednego z mitycznych pomocników ludzkości w walce ze ziem. Prometeizm
jest pod wieloma względami tożsamy z tytanizmem (bunt przeciw Zeusowi, litość i
niewzruszona wola, wiara w lepszą przyszłość ludzkości), lecz w rodzinie tytanów zajmuje
miejsce osobne. Jak sądzi Raymond Trousson, takie kreacje tytaniczne jak Szatan, Faust,
Kain czy Manfred pozbawione są zalet właściwych Prometeuszowi - czystej filantropii i
afirmacji dającej oparcie buntowi.
Za najbardziej reprezentatywne ucieleśnienie prometeizmu romantycznego uchodzi
Prometeusz rozpętany P.B. Shelleya, a to ze względu na cztery konstytutywne idee: alegorię
polityczną, niosącą potępienie rewolucji francuskiej i jej skutku w postaci napoleońskiej
tyranii imperialnej; protest przeciw despotyzmowi przez kwestionowanie porządku
społecznego i politycznego; przeciwstawienie wspierającego ludzkość Chrystusa
autokratycznemu Bóstwu tradycyjnej religii; zrównanie owej religii z obskurantyzmem i
zwrócenie nadziei ku wiedzy i rozumowi jako mocom wyzwalającym człowieka. Prometeista
byłby wiec - w świetle omawianej koncepcji - przede wszystkim zbuntowanym bohaterem
postępu, a tytan (tytanista) zrewoltowanym obrońcą autonomii jednostki; Ale w konkretnych
utworach schematy zawodzą.

29
• Literatura:
• Albert Camus, Człowiek zbuntowany, Paryż 1958.
• Vaclav Ćerny, Essai sur le titanisme dans la poesie romantigue entre 1815 et 1850, Prague 1935.
• Maria Janion, Kain, Prometeusz, Lucyfer, [w:] Gorączka romantyczna, Warszawa 1975.
• Raymond Troisson, Le theme de Promethee dans la litterature europeenne, 1.1-2, Geneve 1964.

MEDIEWIZM
W polskim romantyzmie mediewizm nie nabrał imponującego zakresu, choć
niewątpliwie odegrał znaczącą rolę ideową. Z początku wszystko wskazywało, że romantycy
na długo staną się, mówiąc słowami Mochnackiego, błędnymi rycerzami feudalizmu.
Mediewistyczne inspiracje płynęły ze strony znaczących dla inicjatorów nowego prądu ludzi
oświecenia: Tadeusza Czackiego, Joachima Lelewela, Zoriana Dołęgi Chodakowskiego.
Popularnością cieszyły się drama gotycka i powieść mediewalna, święcił triumfy .Walter
Scott. Mickiewicz ogłosił dwa poematy z litewskiego średniowiecza, mediewalna tematyką
żyje młodziutki Krasiński, nie stroni od tych przedmiotów wczesny Słowacki, głęboko
mediewistycznym programem krytycznoliterackim debiutuje Mochnacki (O duchu i źródłach
poezji w Polszcze, 1825), ale wnet romantycy podzielą miedzy siebie tematy współczesne
oraz wyprawy historyczne w wieki sarmatyzmu. W kolekcji klasyki zostały nam: celniejsze
ballady, Grażyna i Konrad Wallenrod, wyobraźniowe świetne, lecz dalece umowne
średniowiecze Balladyny, Lilii Wenedy i Króla-Ducha Słowackiego, Wandy oraz Krakusa,
księcia nieznanego w dramaturgii Norwida, wreszcie głęboko postromantyczna Stara baśń
Kraszewskiego. W Europie mediewizm, poprzedzony w oświeceniu angielskim gotycyzmem
i francuskim trubaduryzmem oraz średniowiecznymi fascynacjami Burzy i Naporu - miał
wielką rangę literacką, estetyczną, historyczną. Jak mówi Maria Janion,
średniowiecze jest jakby podświadomością i nadświadomościa romantyzmu, jest ekstrapolacją ideału, jest
marzeniem romantyzmu o sobie, ale marzeniem, które wie o tym, że jest marzeniem.
(M. Janion, 1984, s. 12-13)

Romantycy znajdują w średniowieczu swój początek, a ów średniowieczny początek

przesądza o istocie romantyzmu. Kiedy romantycy chcą określić samych siebie przez kontrast
z klasycznością, wtedy odnajdują w historii przeciwieństwo między chrześcijańskim
średniowieczem a greckim antykiem. To generalne przeciwieństwo rozkłada się na szereg
opozycji: sensualizm - idealizm, prymat formy -prymat sensu duchowego, skończoność -
nieskończoność, doskonałość - niedoskonałość (jak wiemy, przez romantyków cechowana
pozytywnie). Tak właśnie widzieli to A.W. Schlegel i u nas M. Mochnacki.
Średniowiecze jest epoką, w której kształtuje się nowy obszar kultury, przez Panią de
Stael nazwany Północą i przeciwstawiony w swym romantycznym charakterze klasycznemu
Południowi. W tym znaczeniu mediewizm jest skorelowany z „północnym" charakterem
poezji romantycznej. Ludowa mieszanina pogańskich wierzeń i chrześcijaństwa, domniemane
czy autentyczne relikty kultury Celtów, mitologia skandynawska - wszystko to miało miejsce
w świadomości romantyzmu polskiego.
Średniowiecze poczytywano również za dobę świtania literatur narodowych,
wyodrębniających się z uniwersalistycznej kultury chrześcijańskiej, ale i zachowujących
jedność z duchem epoki, i eksponujących swe lokalne odrębności, lecz też zlewających się w
jeden nurt życia. Jak pisał Mickiewicz w przedmowie do Ballad i romansów.
Nowe uczucia i wyobrażenia, samym barbarzyńcom właściwe, tak nazywany duch rycerski i z nim połączony
szacunek i miłość ku pici pięknej, Grecji i Rzymianom obcy, ścisłe przestrzeganie praw honoru, uniesienie
religijne, podania mityczne i wyobrażenia ludów barbarzyńskich, dawniejszych pogan i nowoczesnych
chrześcijan, pomieszane razem, oto jest, co stanowi w wiekach średnich świat romantyczny, którego poezja
zowie się też romantyczną.
(A. Mickiewicz, s. 115)

30
Rysuje się tu równoznaczność pojęć „mediewizm", „romantyzm" i „literatura narodowa"
(zarówno w ludowym, jak i rycerskim ujęciu).
Dla romantyków średniowiecze było czymś aktualnie odczuwanym: sądzono, że
przemiany literatury, sztuki i obyczaju, epopeja rycerska doby napoleońskiej i powszechny
ferment narodowy stanowią coś w rodzaju nawrotu średniowiecza. Było też średniowiecze
atrakcyjne jako epoka wewnętrznie urozmaicona, dostarczająca alternatywnych rozwiązań
myślowych. Można by rzec, romantycy znajdowali tam wszystko, co chcieli odnaleźć:
cywilizację chrześcijańską albo fascynujący świat barbarzyński; kulturę przepojoną
wyrafinowanym idealizmem albo bliską naturze twórczość ludu; anarchiczny, tytaniczny
indywidualizm albo jednostkę ściśle zintegrowaną ze społeczeństwem; pluralistyczną, otwartą
zbiorowość albo monolityczne społeczeństwo stanowe; wszecheuropejski uniwersalizm
chrześcijański albo Europę narodów i różnorodnych tradycji; krąg wartości wzniosłych i
uroczystych bądź świat zabawy i zmysłowych uciech. Tak urozmaiconym obrazem
średniowiecza z łatwością mógł się żywić pełen sprzeczności i napięć romantyczny
światopogląd.
Literatura:
• Maria Janion, Estetyka średniowiecznej Północy, [w:] Czas formy otwartej. Tematy i media romantyczne,
Warszawa 1984.
• Adam Mickiewicz, O poezji romantycznej, Dzieła, t. 5, Warszawa 1997.
• Karol Sauerland, Średniowieczne w oczach romantyków niemieckich, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli
Społecznej", t. 13,1967.
• Zofia Sinko, Z zagadnień gotycyzmu europejskiego i jego recepcji polskiej, „Pamiętnik Literacki" R. LXIII,
1972, z. 3

ORIENTALIZM
Niemalże bez wyjątku wychyleni w stronę egzotycznych światów, romantycy
podróżowali na obczyznę w czasie i przestrzeni. Egzotyzmy romantyczne prowadzą do
fikcyjnych czy utopijnych krain poza miejscem i czasem; prowadzą w przeszłość tylko co
niedostępną dla tradycji ustnej, w średniowiecze, antyk i jakąś pierwotność mityczną; wiodą
za Atlantyk, na północne i południowe obrzeża europejskiego interioru; i oczywiście ciągną
na Wschód. Z racji cywilizacyjno-historycznych nie zawsze można do końca rozgraniczyć
swoje i obce: dla Francji Maghreb, dla Hiszpanów islam mauretański, dla nas tatarszczyzna
czy kultura ormiańska nie są czymś zupełnie zewnętrznym.
Orientalizm romantyczny nie zaczynał od zera. Oświecenie znacznie wyszło poza
Orient baśniowy; nie szczędziło ono literackich stereotypów Wschodu (w bajce, powieści
przygodowej, powiastce filozoficznej itd.), rozwinęło cenne badania nad Orientem i dało
sygnał do orientalnej podróżomanii. Kształtował się nowoczesny, pełniejszy obraz Turcji,
krajów arabskich, Ziemi Świętej, zyskiwały prawo obywatelstwa w kulturze Persja, Indie,
Egipt, Bliski Wschód libański czy syryjski. Jeszcze przed Byronowską powieścią poetycką o
tematyce tureckiej - zauważa Marta Piwińska -
Typowe i naśladowane później formy orientalizmu literackiego stworzyli: Goethe - eksperymentalny cykl
poetycki, Chateaubriand - dziennik podróży spleciony z dziennikiem intymnym i reportażem (...).
(M. Piwińska, s. 656)

W okresie romantyzmu Wschód bywał - pod dawnemu - stereotypowym tłem dla

fabuł awanturniczych lub oprawą dla społeczno-politycznego rezonerstwa. Oprawą nie mniej
konwencjonalną niż w Listach perskich Monteskiusza (1721), lecz wybitne dzieła z tego
okresu wypływały z głębszych pobudek poznawczych i operowały bogatą metodą prezentacji
kultury egzotycznej. Podróże na Wschód wynikały z potrzeby rozszerzenia wiedzy o
korzeniach cywilizacji i o tradycjach duchowych od wieków stojących u wrót Europy.

31
Podróże inicjacyjne opierały się na pragnieniu doświadczenia przemiany duchowej,
pogłębienia bądź odrodzenia duchowego czy to przez kontemplację religijną, czy przez
doznania ekstatyczne, nie wyłączając oszołomień narkotycznych. Podróże filozoficzne miały
na celu odzyskanie światopoglądowego ładu i dotknięcie samej istoty rzeczywistości. Podróże
ludzi czynu obliczone były na wmieszanie się w bujne życie polityczne i cywilizacyjne
Orientu. Podróże zdesperowanych indywidualistów powtarzały bajroniczne scenariusze
zdrady, zemsty, wykluczenia. Oprócz tego wszystkiego pisarze i artyści penetrowali Orient w
poszukiwaniu - romantyczności.
Na Wschodzie musimy szukać romantyczności najwyższej - dowodził F. Schlegel w swej Mowie o mitologii -
tzn. najgłębszego i najbardziej wewnętrznego życia fantazji, a kiedy będziemy mogli czerpać z tego źródła, to
pozór południowego żaru, który teraz tak nas przyciąga w poezji hiszpańskiej, wyda nam się znów tylko
zachodni i skąpy.
(F. Schlegel, s. 155)

Orient pozostaje dla romantyków krainą jeszcze nie odczarowaną przez zachodni
racjonalizm i postęp cywilizacyjny; .pierwotną krainą żywych mitów,, obszarem, na którym
wciąż jeszcze wyczuwa się tchnienie nieskończoności. Jak w naturze bujność wegetacji, krasę
pejzażu, potęgę żywiołów, tak w ludziach Wschodu dostrzega się spontaniczność, silę
namiętności i heroizmu. Zarazem jednak uważa się Orient za krainę kunsztu - artystycznego,
architektonicznego, erotycznego, sztuki życia w ogólności. Wielbiono poezję Wschodu, do
której wcielano i Biblię, za żywość orientalnej wyobraźni, głęboki emocjonalizm, śmiałość i
sensualność obrazowania, ozdobność stylu, za hiperboliczność wysłowień i ton uroczysty,
wzniosły, za religijne uduchowienie i symboliczny charakter. W ogóle języki wschodnie
uznawano za naturalny żywioł poezji.
Farys Mickiewicza, a przedtem szata wschodnia Sonetów krymskich, to największe
dokonania orientalizmu poetyckiego w Polsce lat dwudziestych XIX w. Mickiewicz poznał
dawne i nowe oblicze Wschodu w czasie podróży krymskiej i pobytu w Odessie, jako poeta
orientalizujący prowadził dialog z Byronem, Goethem i Aleksandrem S. Puszkinem. Wilno,
pierwszy polski w pełnym znaczeniu ośrodek orientalistyki naukowej, wydało młode talenty
poetyckie i badawcze: Ludwika Spitznagla, zmarłego u progu życia śmiercią samobójczą, i
Aleksandra Chodźkę, najciekawszego bodaj literata wśród filaretów, później jednego z
najznakomitszych orientalistów we Francji. Drugi szczyt polskiego orientalizmu
romantycznego zawdzięczamy wileńskiemu studentowi prawa, przyjacielowi Spitznagla,
Juliuszowi Słowackiemu. Przełomem była dlań podróż na Wschód (Grecja, Egipt, Syria,
Palestyna), z której przywiózł Anhellego (wyd. 1838), temat Ojca zadżumionych, i materiał
motywiczny do wielu utworów doby ironicznej i genezyjskiej: od Podróży do Ziemi Świętej z
Neapolu przez Beniowskiego i Zawiszę Czarnego do Samuela Zborowskiego oraz Dziejów
Sofos i Heliona. Agaj-Han i Irydion ukazują skalę możliwości orientalistycznych
Krasińskiego, zaś Kleopatra i Cezar wskazuj e, iż ten krąg inspiracji nie był obcy Norwidowi.
Niemało utworów o tematyce wschodniej, z Lambrem Słowackiego (1833) na czele, wskazuje
na bajroniczną modę jako właściwy motyw pisarski. Podróże po starożytnym świecie
Władysława Wężyka (1848) stanowią szczyt orientalnej prozy podróżniczej w tym okresie.

• Literatura:
• Józef Bachórz, O polskim egzotyzmie romantycznym, [w:] Problemy polskiego romantyzmu, seria II, pod
red. Marii Żmigrodzkiej, Wrocław 1974.
• Marta Piwińska, Orientalizm, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. Józefa Bachórza i Aliny
Kowalczykowej, Wrocław 1991.
• Ryszard Przybylski, Podróż Juliusza Słowackiego na Wschód, Kraków 1982.
• Fryderyk Schlegel, Mowa o mitologii, tłum. Krystyna Krzemieniowa, [w:] Manifesty romantyzmu 1790-
1830. Anglia, Niemcy, Francja. Wybór tekstów, oprac. Alina Kowalczykowa, Warszawa 1975.

32
 SYMBOLIZM TRANSCENDENTALNY I IRONIA ROMANTYCZNA
W 216 fragmencie krytycznym z „Athenaum" Friedrich Schlegel wymienia teorię
wiedzy Fichtego jako jedno z trzech - obok rewolucji francuskiej i Wilhelma Meistra
Goethego - głównych źródeł romantyzmu. W tej samej najwcześniejszej fazie romantyzmu
niemieckiego poetom i krytykom towarzyszył w budowaniu programu literacko-
filozoficznego inny spadkobierca Kanta - Schelling. Nie było dziełem przypadku, że we
wczesnoromantycznym kręgu jenajskim równolegle rozwijano teorię romantycznej ironii oraz
koncepcję symbolizmu poetyckiego, sprzymierzonego z idealistyczną filozofią natury i
spekulatywnym przyrodoznawstwem. W Polsce liryka symboliczna ze stemplem
schellingianizmu znacznie wyprzedziła romantyczną ironię. Autor Sonetów krymskich jeszcze
w Wilnie miał w ręku System idealizmu transcendentalnego Schellinga, tam też musiał się
zetknąć z młodym, popularnym profesorem Józefem Gołuchowskim, którego debiutanckie
dziełko filozoficzne (wydane pod kuratelą Schellinga w Erlangen po niemiecku) nosiło tę
samą datę co Ballady i romanse. Cykl krymski ukazał się w Moskwie, siedzibie rosyjskich
idealistów, w r. 1826. Niemal dziesięć lat później Słowacki napisał w Genewie dwa wybitne
dramaty, spokrewnione za sprawą estetyki ironicznej. O rok późniejszy Horsztyński (powst.
1835) nie ukazał się za życia autora; Balladyna wyszła z ariostycznym uśmiechem na ustach
w Paryżu (1839), poprzedzając inne arcydzieło ironizmu, poemat dygresyjny Beniowski
(1841).
W rzeczonym Systemie idealizmu transcendentalnego Schelling przekonywał, że
Sztuka stanowi (...) dla filozofa wartość najwyższą, ponieważ jak gdyby otwiera przed nim najświętsze
sanktuarium, gdzie w wiecznym i pierwotnym zespoleniu goreje to, co w przyrodzie i historii uległo
rozdzieleniu, a co w życiu i działaniu, podobnie zresztą jak w myśleniu, samemu sobie wiecznie musi się
wymykać. Wejrzenie w przyrodę, które filozof musi osiągnąć sztucznie, w sztuce jest pierwotne i naturalne. To,
co nazywamy przyrodą, jest poematem zaszyfrowanym w piśmie tajemnym i cudownym. Gdybyśmy jednak
przeniknęli tę zagadkę, rozpoznalibyśmy w niej odyseję ducha, który wiedziony cudownymi iluzjami, szukając
sam siebie, sam przed sobą ucieka (...). Każde wspaniałe malowidło powstaje niejako przez uchylenie
niewidzialnej przegrody, dzielącej świat rzeczywisty i idealny, i jest tylko otwarciem, przez które w całej pełni
ukazują się te postaci i obszary świata fantazji, jakie przez świat rzeczywisty zaledwie przebłyskują.
(F. W. Schelling, s. 367-368)

Godny swego miana poeta lub artysta nosi w sobie geniusz - dar natury czy zrządzenie
bogów - który pozwala mu zstępować w głąb własnej jaźni i sięgać aż w tę metafizyczną
przepaść, gdzie boski, nieskończony duch, twórca natury i historii, jawi się w swej pierwotnej
odysei, w tajemniczej bezpośredniości, nie poprzez swe kreacyjne wcielenia w przyrodę
zmysłową i ludzki świat dziejowy. Poeta obcuje tam z idealnymi prawzorami wszystkich
rzeczy realnych, ogląda naocznością intuicyjną Universum od wewnętrznej strony. Takie
postrzeganie staje się poznaniem i tworzeniem jednocześnie; kreacja poetycka zaś polega na
przeniesieniu w zmysłowe obrazowanie i uświadomioną koncepcję artystyczną tego, co się
pojęło w oglądzie intuicyjnym, pozaświadomym. To może się powieść, bowiem działa tutaj
natchnienie geniuszu poetyckiego, równoznaczne z oglądem intuicyjnym, wyższe ponad
rozumujący intelekt filozofa; z drugiej zaś strony język poezji umie zamknąć sens w obrazie
zmysłowym, zachować jedność jaźni, jedność aktu i przedmiotu postrzegania, podczas gdy
pojęciowy dyskurs filozoficzny rozszczepia podmiot i przedmiot wiedzy oraz
wyabstrahowuje idee z ich fundamentalnego tworzywa obrazowego. Przez poemat czy
malowidło objawia się piękno, będące „kształtem" bytu w jego jedności i doskonałości,
światłem nieśmiertelnego ducha. Zamykając w ramie obrazowo-słownej plon poznania przez
naoczność intuicyjną oraz błysk duchowego światła, poemat (lub malowidło) staje się
symbolem.
Schleglowska teoria ironii (pomijając jej różne fazy i warianty, a także niuanse i
kontrowersje w prowadzonych nad nią badaniach) ma w swych założeniach i w aparaturze

33
wiele wspólnego z Schellingiańską estetyką transcendentalną, jednak w zasadniczy sposób
rozmija się z tamtejszą koncepcją symbolu. W symbolu zawiera się moment pojednania
podmiotu i przedmiotu, aktu twórczego i wytworu, idei i rzeczy, poznania filozoficznego i
artystycznego kształtowania; symbol to swoiste scalenie czy raczej dynamiczne
zogniskowanie jaźni i Universum. Kładąc nacisk na wolność „Ja", na aktywizm twórczy,
filozoficzny krytycyzm oraz dynamizm bytu, uniwersalną grę przeciwieństw, F. Schlegel
wyklucza koncepcję symbolicznej reintegracji wszechrzeczy z poezji nowoczesnej, zwanej
przezeń „poezją transcendentalną" (skupionej na stosunku między realnością a idealnością w
sensie ontycznym i estetycznym) oraz „progresywną poezją uniwersalną" (twórczość w
perspektywie procesu, powszechnego dynamizmu, „stawania się"). Pozostaje jedynie dążenie
do jedności, bowiem dla podmiotu nie ma ostatecznego wyjścia poza refleksję i
samoświadomość, nie ma przejścia od aktywności twórczej do jakiegoś spoczynku, Albo
inaczej: paradoksem jest wszelka jedność - wyobraźni i refleksji, tworzenia i poznania, poezji
i filozofii etc. - która w otwartym, dynamicznym Universum spełnia się nieuchronnie jako
napięcie między sprzecznościami, jako (sformułowanie ze 121 fragmentu z „Athenaum")
„absolutna synteza absolutnych przeciwieństw".
Wydaje się, że w Schleglowskim procesie twórczym, akcie poetyckim, rolę
sprzeczności kluczowej odgrywa przeciwieństwo między dążeniem do wszechjedności a
indywidualistyczną, fichteańską wolnością. W dalszym rozwinięciu tejże koncepcji
przeciwstawiają się sobie ekspansywna manifestacja i autokreacja twórczego „Ja" oraz
dystans, samoograniczenie podmiotu poetyckiego; zaś po stronie przedmiotowej - następujące
po sobie i ustępujące sobie w niekończącej się dialektyce produkty twórczego chaosu. W
praktyce artystycznej oznacza to eksponowanie procesu twórczego w samym dziele
(metapoezja, autotematyzm), wykraczanie twórcy poza i ponad dzieło (tzw. przez Schlegla
„permanentna parekbaza"), tj. rozbijanie iluzji, demonstrowanie umowności ukształtowania i
przekazu literackiego poprzez stosowanie narracyjnego wielogłosu, zaskakujące mieszanie
tonacji stylistycznych i jakości estetycznych, żonglowanie formami i igranie tematyką,
ostentacyjne paralogizmy i sprzeczności myślowe, demonstracyjną niepowagę twórczą,
uganianie się za aluzją literacką czy też grą intertekstualną, dyskursywno-konwersacyjne
zachowania pisarza wobec czytelnika. Ironia retoryczna - lokalna właściwość utworu,
polegająca na budowaniu zdań o sensie odwrotnym od znaczenia literalnego - przekształciła
się w estetykę dzielą jako całości; w uniwersalny trop, podporządkowujący każdą figurę
stylistyczną semantyce płynności i sprzeczności; w opartą na estetyce filozoficznej teorię
procesu twórczego.
Z przyczyn poznawczo-filozoficznych bądź pobudek etycznych ironia wywołała
sprzeciw wybitnych myślicieli (Hegel, Kierkegaard), zyskała też mniej radykalne
sformułowania (Schelling, Karl W.P. Solger). Niektórzy pisarze, zwłaszcza niemieccy, łączyli
praktykę literacką z teoretyczną refleksją nad ironią (np. Johann Ludwig Tieck, Jean Paul -
właśc. Jean Paul Friedrich Richter). Często jednak inspiracja ironistyczna płynęła raczej z
wzorów literatury dawnej lub współczesnej (Szekspir, Cervantes, Ariosto, Lawrence Sterne;
Goethe, Ernest Theodor Amadeus Hoffmann i inni wymienieni już Niemcy, Victor Hugo).
Igrająca literackość i szeroko rozumiany humor czy żywioł zabawy dochodziły tu do głosu w
nie mniejszym stopniu niż romantyczna „ironia artystyczna" w ścisłym rozumieniu. To
również przypadek Słowackiego. Osobny świat stanowi ironia Norwida.

• Literatura:
• Bogusław Dopart, Mickiewiczowski romantyzm przedlistopadowy, rozdz. IV, Kraków 1992.
• Friedrich Joseph Wilhelm Schelling, System idealizmu transcendentalnego, tłum., wstępem, przypisami i
skorowidzami opatrzyła Krystyna Krzemieniowa, tekst oprac. Marek J. Siemek, Warszawa 1979.
• Algot Berngt Sørensen, Symbol und Symbolismus in den asthetischen Theorien des 18. Jahrhunderts und
der deutschen Romantik, Kopenhagen 1963.

34
• Włodzimierz Szturc, Ironia romantyczna. Pojęcie granice i poetyka, Warszawa 1992.
• Hans-Dieter Weber, Friedrich Schlegel „Transzendentalpoesie". Untersuchun-gen zum Funktionswandel der
Literaturkritik im 18. Jahrhundert, Miinchen 1973.
• Maria Żmigrodzka, Etos ironii romantycznej - po polsku, [w:] Problemy wiedzy i kulturze. Prace
dedykowane Stefanowi Żótkiewskiemu, pod red. Maryli Hopfin-ger i Janusza Lelewicza, Wrocław 1986.

SARMATYZM ROMANTYCZNY (NEOSARMATYZM)

Liczba pojedyncza czy mnoga: neosarmatyzm czy neosarmatyzmy? Bo rzeczywiście,
trudno jest znaleźć wspólny mianownik dla wizyj świata szlacheckiego, wpisanych w dzieła
takie jak: Maria Malczewskiego, Pan Tadeusz, Pamiątki Soplicy i Listopad Henryka
Rzewuskiego, Horsztyńskiego i Mazepę, Beniowskiego, Księdza Marka i Sen srebrny Salomei
Słowackiego, Przedświt Krasińskiego, Mohort i poezje gawędowe Wincentego Pola,
Urodzony Jan Dęboróg Władysława Syrokomli, Obrazy litewskie Ignacego Chodźki,
Murdelio i cały cykl powieściowy Zygmunta Kaczkowskiego, barda szlachty sanockiej,
powieści Michała Czajkowskiego, rozliczne gawędy wierszem i prozą, Zemsta Fredry,
równolatka epopei Mickiewiczowskiej.
Jakoż nie istnieje wyłączna i jedyna koncepcja ideowa romantycznego sarmatyzmu.
Czerpie on z różnych prądów umysłowych (zwłaszcza prądów tak odmiennych, jak
mesjanizm i konserwatyzm) przeświadczenie, że to w kulturze stanu szlacheckiego, a nie w
folklorze, znalazły odzwierciedlenie indywidualne rysy ducha narodowego, najtrwalsze moce
więzi zbiorowej i znaki dziejowych powołań Polski. Nie istnieje również bezalternatywne
ucieleśnienie estetyczne neosarmatyzmu - tematyka szlachecka podlega nieraz stylizacji
tragicznej, profetycznej, ironicznej - lecz Jednak pisarze tego nurtu ciągną tłumem w stronę
organicystycznej wizji kultury, życia zbiorowego i dziejów narodowych, słowem: ku estetyce
organicznej, w której zawiera się i zasada ciągłości wielopokoleniowego przekazu
kulturalnego, i model wielopoziomowej stylizacji tego przekazu, łączącej w ostatniej instancji
żywioły kultury ustnej z artystycznym zapisem literackim. Neosarmatyzm staje się przeto
swoistą antropologią kultury szlacheckiej i tworzeniem żywej tradycji, przetwarzaniem
sarmackiego uniwersum kulturowego w świat przedstawiony wypowiedzi literackiej i w akt
unaocznienia fundamentów kultury rodzimej. Dla zachowawczego tradycjonalizmu staje się
to podstawą złudnej nadziei na wstrzymanie historii bądź ocalenie statycznej polskości w
zmiennym świecie, w rzadkich przypadkach sprowadza rozpaczliwe poczucie nieodwracalnej
zagłady Polski, śmierci poniesionej w tragicznej, bezwyjściowej sytuacji historycznej. Dla
radykałów bądź demokratów obrazy schyłku świata szlacheckiego dowodziły wyczerpania się
energii życiowej, zespołu wartości i urządzeń instytucjonalnych narodu szlacheckiego i
szlacheckiej Rzeczypospolitej; co gorętsi oskarżyciele wszelkie nieszczęścia Polski składali
na karb sarmackiej mentalności, kastowości, anarchii i historycznej bezwolności. Patrząc z
wysokiej perspektywy duchowej, Mickiewicz głosi w Panu Tadeuszu konieczność
zamknięcia przeszłości i opłakania śmierci starych form, a następnie pojednania z historią i
zanurzenia się w odrodzeńczym nurcie życia.
Neosarmatyzm nabrał rozpędu po roku 1831, gdy w warunkach polistopadowej
depresji wypadło myśleć - czy to w białym dworku wśród topól i lip, czy na paryskim bruku -
o przyszłości i przeszłości, o polskim centrum kulturalnym i o charakterze narodowym. Na
gwałt potrzeba było wielkiej tradycji - szerszej i pełniejszej niż przykuta do roli kultura ludu -
aby w koniecznej, głębokiej przemianie życia zbiorowego nie zatraciła się tożsamość polska.
Skala i charakter niezbędnych przeobrażeń społeczno-cywilizacyjnych mogła budzić lęk
nawet u osób łatwo współbrzmiących z rzeczywistością i otwartych na przyszłość: z jednej
strony klęska powstania doprowadziła do dewastacji możliwości rozwojowych społeczeństwa
i nałożyła na życie zbiorowe szereg drastycznych ograniczeń, z drugiej strony konfrontacja
emigracji polskiej z mieszczańskim Zachodem odsłoniła przed wygnańcami głębokie cienie
cywilizacji kupiecko-przemysłowej. Romantycznosarmackie studiowanie ducha narodowego

35
dało emigracji platformę ideową do roztropnej asymilacji wzorów okcydentalnych i
sensownego sporu z Zachodem; w kraju neosarmacka reafirmacja obyczaju narodowego i
etosu rycerskiego dała młodzieży ziemiańskiej i poszlachecko-inteligenckiej kierunkowskaz
życia ofiarniczego, a w każdym razie służebnego wobec narodu. Trudno zaprzeczyć, że przy
tej okazji znalazły też dla siebie miejsce upiory szlachetczyzny: pycha stanowa, lenistwo
umysłowe, prywata.
Z francuska brzmiący „sarmatyzm" (wpada w ucho końcówka - isme) jest wyrazem-
symbolem. Użyto go po raz pierwszy w publicystyce „Monitora" u progu reform
stanisławowskich (wcześniej znane były jedynie: „Sarmata", „Sarmacja" i formy pochodne) w
celu ufundowania mentalno-obyczajowego stereotypu, opartego na wartościującym
przeciwstawieniu tradycyjnego szlachcica oświeceniowemu intelektualiście: zalety tego
ostatniego to oświecenie, ucywilizowanie, miejski tryb życia, wartości cywilne, światowa
ogłada - wady tego pierwszego to przesąd, gruboskórna naturalność, prowincjonalizm, etos
rycerski, obyczajność tradycyjna. A ponieważ tylko szlachcic był obywatelem i poza szlachtą
nie było narodu - taki obraz szlachcica stał się inwektywą polityczną. Rozpętały się na dobre
spory między „cudzoziemszczyzną" a „swojszczyzną", tj. tymi, którzy widzą receptę na
polskie sprawy głównie (lub wyłącznie) w obcych wzorach a tymi, co we wszystkim wolą się
zdać na tradycje rodzime. W czasach romantyzmu jedni mieli w pamięci głównie
antysarmacki schemat, inni - wizerunki Sarmatów oświeconych z utworów Krasickiego czy
pisarzy nurtu puławskiego, jeszcze inni - styl oświeceniowej rehabilitacji rodzimości z
Przestróg dla Polski Stanisława Staszica. W debatach ideologów społecznych czy demagogów
politycznych stereotypy żyły w najlepsze, ale wybitni twórcy okresu romantyzmu -
gospodarze narodowej sfery symboli - mieli perspektywę odrębną: perspektywę wyboru
tradycji kulturowej. Czy oni wybierali, czy byli wybierani przez los zbiorowy - to już inna
sprawa. W każdym razie, Pan Tadeusz ujawnił zastanawiającą zbieżność między
romantycznym światopoglądem organicy-stycznym a kategoriami kultury sarmacko-
barokowej, pokazał też misterną odpowiedniość między przeszłymi a przyszłymi dziejami
ducha narodowego; twórczość Rzewuskiego unaocznia zasadniczą różnicę między byciem
romantycznym konserwatystą a głoszeniem ideologii sarmatyzmu; Miecznik Malczewskiego i
kresowy heros Mohort z poematu Pola tworzą nową sferę symboliczną dla wzorca
rycerskiego; a zewsząd płynie pochwała wiernej tożsamości, zadomowienia i lądu życia.

• Literatura:
• Marian Maciejewski, „Choć Radziwłł. alem czlowiek..." Gawęda romantyczna prozą, Kraków, 1985.
• Tradycje szlacheckie w kulturze polskiej. Materiały, pod red. Zofii Stefanow-skiej, Warszawa 1976.
• Tadeusz Ulewicz, Zagadnienie sarmatyzmu w kulturze i literaturze polskiej. Problematyka ogólna i zarys
historyczny, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historycz-no-literackie" nr 5, Kraków 1963.
• Andrzej Waśko, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831-1863,
Kraków 1995.

MESJANIZM I PROFETYZM ROMANTYCZNY

Profetyzm z mesjanizmem powiązała natchnionym węzłem Biblia.
Mesjasz (hebrajskie messiah znaczy: pomazany, namaszczony przez Boga),
synonimicznie Chrystus (na modłę greki: Christos) to pomazaniec, reprezentant i wysłannik
Boga, pośrednik miedzy niebem a ziemią. Izraelscy profeci uczynili zeń jeden z głównych
tematów swego przepowiadania. W czasach monarchii judzkiej Mesjasz jawił się prorokom
jako idealny król, potomek Dawida. Po upadku państwa Pomazaniec przybiera w profesjach
Jeremiasza czy Zachariasza rysy kapłańskie. Pod wpływem prześladowań narodowych i udręk
niewoli tworzy się - zwłaszcza przy udziale geniuszu profetycznego Izajasza - obraz
Mesjasza-Proroka: proroka „nowego eksodusu" i „nowego przymierza", wiernego „sługi

36
Jahwe", który przyjmie cierpienie i męczeństwo za grzechy swych braci, pojedna ich z
Bogiem i doprowadzi do chwały.

Wszystkie trzy typy Mesjasza - dopowiada ks. Henryk Witczyk - nie wykluczają się wzajemnie, lecz uzupełniają
i znajdują swoją realizację w osobie Chrystusa-Króla, Kapłana i Proroka.
(H. Witczyk, s. 157)

W sensie biblijnym prorok to osoba zdolna do postrzegania spraw duchowych dzięki

powołaniu, które na nią złożył sam Bóg. Ów „mąż Boży", „wysłannik Jahwe", głosi
objawienie Boże, występuje z orędziem, które zawiera nie tylko teologicznie prawomocną
naukę, ale i wezwanie do zmiany życia, a nierzadko krytykę społeczną w imię Boga.
Nawołując do nawrócenia, prorok odwołuje się do mentalności i doświadczenia swoich
słuchaczy, operuje językiem przybliżeń parabolicznych. Jest też niejako tłumaczem historii:
przywołuje fakty z historii zbawienia, szuka analogii w przeszłości, wskazuje na przyszłe
skutki aktualnych zachowań Ludu Wybranego. To nie znaczy, że jest wróżbitą! Słowami
Izajasza Biblia potępia pogańskich wieszczów i magów:
Wniwecz obracam znamiona praktykarzów i wieszczków do szaleństwa przywodzę; i mędrców na wstecz
obracam, a umiejętność ich głupią czynię.
(Izajasz 44, 25, cyt za: Biblią Gdańską)

Inaczej na wróżbiarstwo zapatrywał się antyk grecko-rzymski. Najwybitniejsi

myśliciele - jak Platon bądź Cyceron - jako formy kultu pochwalają sztukę wieszczbiarską
obok składania ofiar, w których wypełnia się istota religii, tj. wytwarzanie przyjaznego
związku między bogami a ludźmi. Trzeba koniecznie pamiętać, z jakiej tradycji wywodzi się
określenie „wieszcz", mające pełne prawo obywatelstwa w oświeceniowej poezji, w której też
kontynuuje żywot wysłużona konwencja wierszopisa wpatrzonego w natchnieniu w tajniki
przyszłości. A jednak utarło się w XIX w. Nazywać wieszczami poetów romantycznych,
poprzez swój mesjanizm w sposób oczywisty nawiązujących do Biblii; a podobnie w
potocznym przekonaniu" proroctwo kładzie się na równi z przewidywaniem przyszłości. Tak
czy inaczej, ciśnienie tradycji antyczno-wieszczej do pewnego stopnia wpłynęło na
praktykowanie i recypowanie profetyzmu literackiego w dobie romantycznej. Podwójną
genezę kulturalną profetyzmu poetyckiego uwydatnił i wykorzystał w celach ideowych
Mickiewicz w III część Dziadów, zbłąkany wieszcz małej i wielkiej Improwizacji pozostaje w
opozycji do proroczych rewelacji Ks. Piotra i Oleszkiewicza.
W pewnej skali profetyzm romantyków ulegał daleko idącej ideologizacji i
konwencjonalizacji literackiej; to było regułą np. we Francji. Spośród wybitniejszych dzieł
polskich przychodzi na myśl Anhelli Słowackiego. Sakralna projekcja rzeczywistości i wizja
przyszłościowa podlegały tu propagowanym przez autora ideom i zasadom społecznym czy
politycznym; stylizacja biblijna stawała się czysto konwencjonalną aparaturą (choć
niekoniecznie pozbawioną wybitności literackiej), pozwalającą pisarzowi na uniknięcie
propagandowej dosadności. W literaturze polskiej profetyzm z reguły splatał się z głęboką
ekspresją romantycznej religijności, z mniej lub bardziej żywiołową twórczością teologiczną,
a także z filozofią, która wzajemnie nie stroniła od aspiracji religijnych i natchnień
poetyckich. Siłą rzeczy sprawy te z łatwością przechodziły na płaszczyznę życia realnego.
W przekonaniu romantyków natchnienie poetyckie pozwala poecie przenikać
wyobraźnią do duchowego wymiaru rzeczywistości i odczytywać rozsiane w świecie boskie
znaki, a symbolika poetycka jest uprzywilejowanym narzędziem interpretacji świata
nadnaturalnego. Schleiermacher uważa nową wizję świata za objawienie, F. Schlegel poezję z
objawieniem utożsamia. Novalis przypisuje poecie duchowidztwo, a nawet wszechwiedzę, i
porównuje „zmysł poetycki" ze „zmysłem mistycznym". Dla niektórych twórców dar
proroczy jest stałym składnikiem geniuszu poetyckiego, inni całkowicie podporządkowują

37
jaźń poety natchnieniem płynącym z nieba. W swych najpełniejszych realizacjach profetyzm
zmierzał do odsłonięcia duchowej perspektywy świata widzialnego, ukazywał człowieka,
naturę, historię, w obliczu świata nadprzyrodzonego i rozwijał sakralną interpretację
Universum. Odwoływał się do starych, zwłaszcza średniowiecznych tradycji kultury
chrześcijańskiej - teatru misteryjno-moralitetowego, epopei chrześcijańskiej, symboliki
architektonicznej - był otwarty na religijność nową, indywidualistyczną i zsubiektywizowaną,
ale przy tym trzymał się przeświadczenia o obiektywności, transcendencji i nadrzędności
świata nadprzyrodzonego. To odróżniało go od mistycyzmu. Profetyzm przeciwstawiał
historii świeckiej Boski porządek dziejów, wskazywał na zbawczy dynamizm natury,
przywracał człowiekowi XIX wieku świadomość jego sakralnej godności i ostatecznego
powołania, głosił odrodzenie człowieczeństwa w kontekście wielkiego przełomu
eschatologicznego.
Przez swą ekspansję na inne dziedziny kultury i na obszar życia realnego profetyzm
literacki w naturalny sposób stykał się z prądem duchowym zwanym mesjanizmem. Mówiąc
ściślej, do uformowania się polskiego mesjanizmu po powstaniu listopadowym przyczyniły
się w porównywalnym stopniu literatura i filozofia. Zjawiskami chronologicznie
równoległymi są: Prodrom mesjanizmu Józefa Hoene-Wrońskiego (1831) oraz Dziady
drezdeńskie i Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832); Prelekcje Paryskie
Mickiewicza (1840-1844) oraz wystąpienie Andrzeja Towiańskiego (1841), rozwój filozofii
narodowej w rozmyślaniach Cieszkowskiego, Trentowskiego i Karola Libelta oraz rozkwit
poezji profetycznej Słowackiego (Ksiądz Marek, Sen srebrny Salomei, swobodny przekład
Księcia niezłomnego Karola Calderona, 1843-1844) i Krasińskiego (Przedświt, 1843; Psalmy
przyszłości, 1845). Mickiewicz wydobył w prelekcjach z cienia Prodrom mesjanizmu i
komentował „pismo objawione" Towiańskiego Biesiada. Towiański wciągnął do swej sekty
na dłużej m.in. Mickiewicza i Goszczyńskiego, potężnie zainspirował Słowackiego, ale też
wywołał sprzeciw wśród twórców kultury i duchowieństwa, pozyskał pewną liczbę
wyznawców-cudzoziemców. Na inspiracje myślowe ze strony Mickiewicza najbardziej był
otwarty Libelt, namiętnie zwalczał je Trentowski. Wielka zażyłość intelektualna łączyła
Krasińskiego z Cieszkowskim. Filozofią tego ostatniego Norwid zainteresował się już w
dobie swej warszawskiej młodości.
Przez ponad pół wieku niezastąpiona była definicja mesjanizmu, ogłoszona przez
Józefa Ujejskiego w r. 1915. Według tego badacza podstawowymi cechami zjawiska są wiara
w bliskość wielkiej przemiany; nowe pojęcie narodu jako wspólnoty odniesionej do pewnej
idei przewodniej, do celu czy ideału; usiłowanie oparcia się o autorytet Biblii, przede
wszystkim mesjańskich treści Nowego Testamentu; chiliazm - czyli przekonanie o
tysiącletnim Królestwie Bożym. Różnice między wariantami mesjanizmu polegały na tym, po
pierwsze, jak sobie kto wyobrażał przyszłe Królestwo Boże i wiodące do niego środki
(odmiennie to pojmowali ewolucjoniści i rewolucjoniści); po drugie, w jakiej formie przejawi
się mesjańskie posłannictwo Polski. Wchodziły tu w grę, cztery typy możliwości: czynna,
nieraz męczeńska propaganda braterstwa, równości i wolnością wyłonienie z siebie prototypu
doskonalej społeczności, np. gminy, falansteru, gromady rozwiązanie problemu wiedzy
ludzkiej, wykrycie prawdy absolutnej, (to Hoene-Wroński i jego uczeń Antoni Bukaty);
męczeńska ofiara za inne narody. Ofiara krzyżowa - podkreśla Ujejski - była motywem
obiegowym, tylko że niektórzy, za Mickiewiczem używali go raczej jako figury poetyckiej, a
inni traktowali dosłownie.
W świetle nowszych badań - do których w głównej mierze przyczynił się Andrzej
Walicki - należy, po pierwsze, odróżnić mesjanizm jako taki, czyli religijną, filozoficzną,
poetycką i każdą inną proklamację wiary w określonego mesjasza, pośrednika i pomazańca,
oraz w jego tak czy inaczej objaśnianą zbawczą misję - od millenaryzmu (chiliazmu), tzn.
wizji Królestwa Bożego na ziemi, połączonej z koncepcją zbawienia zbiorowego, ziemskiego,

38
bliskiego, totalnego i dokonanego za pomocą czynników uznanych za nadprzyrodzone po
serii nieszczęść i katastrof znamionujących koniec czasu. Po drugie, nie każda formuła misji
musi koniecznie wyrażać mesjanizm. Otóż ten ostatni był - powiada Walicki –
odrębnym kierunkiem polskiej myśli romantycznej, charakterystycznym zwłaszcza dla emigracji, zrodzonym w
kontakcie z myślą francuską, wypływającym z innych źródeł i wyrażającym się w innych formach, niż filozofia
narodowa, nawiązująca do wielkich systemów filozofii niemieckiej i rozwijająca się głównie w zaborze pruskim.
Filozofię narodową łączyły z mesjanizmem bardzo liczne i złożone relacje; dokonywała się między nimi osmoza
ideowa, pojawiały się próby inkorporacji wątków mesjanistycznych przez filozofię lub ufilozoficznienia
mesjanizmu.
(A. Walicki, 1970, s. 6)

Cieszkowski, twórca i główny reprezentant filozofii narodowej, w dziele Ojcze nasz

(tworzonym od r. 1848) wyłożył swą filozofię czynu jako ideę stopniowego doskonalenia się
społeczności w dążeniu do narodowego i ogólnoludzkiego wypełnienia celów, przy czym
praca organiczna, wszelka praca motywowana dobrem narodu, otrzymała sens misji
zbawczej.
Należałoby więc trzymać się jasnych rozróżnień, zwłaszcza że mamy tu do czynienia z
problematyką dolegliwą dla naszej świadomości zbiorowej: ze zbyt małą znajomością rzeczy,
przy tym często w intencji ośmieszającej, szasta się przecież schematem „Polska - mesjasz
narodów". Subtelne rozgraniczenia (mesjanizm - millenaryzm, mesjanizm - misjonizm,
mesjanizm - filozofia narodowa, mesjanizm - gnoza soteriologiczna, jak w przypadku Hoene-
Wrońskiego, mesjanizm - mistycyzm) są, niestety, znane jedynie garstce specjalistów. Tak
było na dobrą sprawę od zawsze. Pozytywistyczna publicystyka, gorliwie mesjanizm
zwalczająca, wrzucała do jednego worka mesjanizm filozoficzny i poetycki, wszelkie formuły
misji indywidualnej bądź kolektywnej, skargi martyrologiczne czy katolicką wiarę w
opatrzność Bożą i sakralny wymiar historii.

• Literatura:
• Paul Benichou, Le temps des prophetes. Doctrines de l'age romantiąue, Edi-tions Gallimard, Paris 1977.
• Henri de Lubac, La Posteńte spińtuelle de Joachim de Florę, t. 1-2, Editions Lethielleux, Paris 1979.
• Stanisław Pieróg, Masjanizm, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. Józefa Bachórza i Aliny
Kowalczykowej, Wrocław 1991.
• Józef Ujejski, Ze studiów nad dziejami ideologii, [w:] Romantycy, Warszawa 1963.
• Andrzej Walicki, Filozofia a mesjanizm. Studia z dziejów filozofii i myśli społeczno-religijnej romantyzmu
polskiego, Warszawa 1970.
• Wiktor Weintraub, Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Warszawa 1983.
• Henryk Witczyk, Prorocy, [w:] Słownik teologiczny, t. 2, pod red. ks. Andrzeja Zuberbiera, Katowice 1989.

MISTYCYZM
Utwory Słowackiego: Genezis z Ducha, Odpowiedź na „Psalmy przyszłości', Samuela
Zborowskiego, Króla-Ducha, rewelatorskie liryki i inne dzieła z lat ostatnich (1844-1849)
obejmuje się terminem „poezja genezyjska", często mówi się jednak również: „mistyka
poetycka", „poezja mistyczna". Czy są to zasadne określenia? Czy trafnie wskazują kontekst
kulturalny dla całej tej serii arcydzieł późnego romantyzmu polskiego?
Thomas Merton, wielki XX-wieczny mistyk ze zgromadzenia trapistów, podkreślał z
naciskiem, że prawdziwa mistyka to wyłącznie mistyka autentycznie religijna. Ten mistrz
życia duchowego i zarazem pisarz protestował usilnie przeciw stosowaniu pojęcia „mistyka"
wobec różnych form naturalnej czy prowokowanej ekstazy, wszelkich „odmiennych stanów
świadomości" i wizjonerskiego irracjonalizmu w każdej postaci. Stanowisko Mertona
pokrywa się z przedmiotem tzw. teologii mistycznej, ale nie jest respektowane przez
religioznawców, nie mówiąc już o psychologii współczesnej. Jeśli jednak powiążemy z

39
mistyką ekstazy, transe i parapsychologię, istota jednego z doświadczeń szczytowych osoby
ludzkiej trudna będzie do uchwycenia.
Ale to nie nasz problem. Historykowi literatury, który pochyli się nad poezją
genezyjska Słowackiego, wolno odsunąć pojęcie mistyki, a nawet bodaj powinien to zrobić z
dwu powodów. Najpierw dlatego, że ta kwestia prowadzi do stawiania nieweryfikowalnych
hipotez psychologicznych i w ogóle przenosi punkt ciężkości w sferę biografii poety. Po
wtóre, mistyka odwodzi nasze spojrzenie od ważnego zjawiska w nowożytnej kulturze,
zjawiska, bez którego nie byłoby genezyjskich natchnień Słowackiego oraz wielu utworów w
kronikach romantyzmu francuskiego czy niemieckiego. Tym zjawiskiem jest synkretyzm,
łączenie różnych dziedzin kultury, mieszanie treści i form doświadczenia kulturalnego,
dostrzegalne na terenie filozofii i religii, literatury, sztuki i nawet nauki. W przypadku
religijności romantycznej - tej zwłaszcza, która manifestacyjnie wychodzi poza progi
kościołów - synkretyzm wydaje się najwidoczniejszym atrybutem. Prądy religijne czasów
nowożytnych - zauważa Gerardus van der Leeuw –
hołdują synkreryzmowi po części z zasady, wychodząc z przekonania, że wszystkie religie są w gruncie rzeczy
jedną religią w różnych postaciach; przede wszystkim jednak hołdują mu z tej racji, że stanowią mieszaninę
różnego rodzaju religii i prądów umysłowych: orientalnych, neoidealistycznych, naukowych itd.
(G. van der Leeuw, s. 525)

Właśnie religię, sprowadzoną do postaci synkretycznego prądu duchowego, nazwiemy tutaj

mistycyzmem.
Jak zauważono, mistycyzm nie stroni od nauki i od rezultatów filozofii akademickiej,
choć przyjmuje je za lad całkowicie własny. Głównym terenem penetracji pozostają dlań
jednak rozmaite tradycje okultystyczne, hermetyczne, spekularywno-wizjonerskie,
ekstatyczne, teurgiczne (poszukiwanie w człowieku daru cudotwórczego), mistyczne (tak,
symbolika poezji mistyków religijnych jest tu żywo eksploatowana), gnostyczne. Mistycyzm
-jak mówi Maria Cieśla-Korytowska, nawiązując do ustaleń J. Roosa -
obejmuje wszelkie sekty i tendencje okultystyczne, masońskie, iluministyczne i inne, bez względu na ich
charakter i wagę.
(M. Cieśla-Korytowska, s. 227)

Cechy wspólne stosownych doktryn to: objawienie wybranym, symboliczny i

alegoryczny charakter objawienia, symboliczna interpretacja pism świętych (zwłaszcza księga
Genesis i Apokalipsy przez tych, którzy obdarzeni są wzrokiem wewnętrznym), teoria upadku
i odrodzenia, uzyskiwanie wglądu w sferę nadprzyrodzoną przez środki doskonalenia
duchowego, teoria korespondencji, czyli odpowiedniości zachodzących miedzy różnymi
sferami rzeczywistości, symboliczne odczytywanie natury, idea Kościoła powszechnego,
jednoczącego wszelkie wierzenia i wyznania, także i millenaryzm. Bardzo istotna wydaje się
tradycja gnozy - gnozy tak ekspansywnie walczącej z chrześcijaństwem o umysły
nowożytnych elit - ze względu na eksponowanie rangi poznania jako samoświadomości, jako
środka zbawienia, jako drogi do odkrycia w sobie wewnętrznego zbawiciela, jako dążenie do
wykazania jedności całej rzeczywistości i do nadania wiedzy statusu zamkniętego systemu.
Nie wszystkie, rzecz jasna, cechy konstytutywne zjawiska dadzą się sprowadzić do
ciśnienia tradycji.
Mistycyzm jest przepojony antyracjonalizmem: wrogość wobec rozumu staje się
tendencją ogólną i regułą rządzącą rozpatrywaniem wszelkich problemów: poznawczych i
praktycznych, indywidualnych i zbiorowych.
Mistycyzm to dążenie do wiedzy, która:
a) ma być zamkniętą i jednorodną całością;
b) w subiektywnym przeświadczeniu osoby praktykującej płynie z objawienia wewnętrznego;

40
c) jest dostępna wybranym (u gnostyków - także przeznaczona dla wybrańców);
d) w gnostycznych wariantach mistycyzmu wiedza staje się zbawieniem.
Obiektywnie rzecz biorąc, wiedza wywodzi się z przeżytych jako objawienie wewnętrzne,
jako akt mistycznego oglądu treści specyficznych i dla religii, i dla filozofii
(irracjonalistycznej, spekulatywnej), i dla sztuki, i nawet nauki. Wszystkie te dziedziny
wiedzy uchodzą w sferze mistycyzmu za owoc natchnienia, intuicji, objawienia, duchowego
oświecenia, mistycznego wglądu. Każdy i zewsząd pochodzący temat, motyw, symbol, teoria,
wszelka treść może się stać tworzywem wizji (np. biologiczna teoria ewolucji czy raczej
transformizmu na równi z biblijnym przekazem o stworzeniu świata, naukowa teoria
oddziaływań fizycznych na równi z magnetyzmem spekulatywnym). Decyduje tu wyłącznie
rewelatorski sposób ujęcia oraz funkcja danej treści jako składnika wiedzy totalnej,
wszechogarniającej, a w gnostycznych rozwinięciach - także zbawczej.
Wiedza mistycyzmu jest na ogól traktowana przez samego rewelatora jako
bezwzględnie zobowiązująca do życia zgodnego z dokonanym objawieniem oraz do usiłowań
reformatorskich, tj. przekształcania świata zgodnie z pozyskaną wiedzą. W przypadku gnozy
soteriologicznej, w której wiedza ma charakter zbawczy, samo jej szerzenie jest
domniemanym źródłem głębokiej przemiany rzeczywistości.
Mistycyzm może przybierać formy piśmiennictwa religijnego, filozofii, literatury i
sztuki, nawet nauki - stamtąd przecież czerpie swą osnowę. Istnieją zatarte pogranicza i strefy
pośrednie między tymi dziedzinami. W literaturze romantycznej mistycyzm na swych
obszarach pogranicznych z pewnością przenika się z profetyzmem. Są jednak cechy w
koncepcji podmiotu literackiego, w uformowaniu świata poetyckiego, w szacie estetycznej,
komponentach ideowych i funkcjach utworu, które pozwalają na wytyczenie generalnych
granic i dokonywanie kompetentnych rozpoznań. Cechy te bodaj w komplecie wywodzą się z
różnicy fundamentalnej: dla poetyckich profetów Bóg jest transcendentny, a świat
autonomiczny wobec jaźni, w mistycyzmie dokonuje się sakralizacja jaźni i próba
utożsamienia z nią całej rzeczywistości. Dojrzały polski romantyzm spełnił się w tych dwu
potężnych wizjach Universum.
Bogusław Dopart

• Literatura:
• Maria Cieśla-Korytowska, Romantyczna poezja mistyczna. Ballanche. Novalis, Słowacki, Kraków, 1989.
• Bogusław Dopart, Profetyzm i mistycyzm romantyczny, [w:] Poemat profetyczny. O „Dziadach"
drezdeńskich Adama Mickiewicza, Kraków 2002.
• Gerardus van der Leeuw, Fenomenologia religii, tłum. i wstępem opatrzył Jerzy Prokopiuk, Warszawa
1997.
• Jan Gwalbert Pawlikowski, Mistyka Słowackiego, Lwów 1909.
• Słowacki mistyczny. Propozycje i dyskusje sympozjum. Warszawa 10-11 grudnia 1979, pod red. Marii Janion
i Marii Żmigrodzkiej, Warszawa 1981.

41