ROM ANTYZM - WP ROWADZENIE DO EP OKI

„Odegrał podstawową rolę w życiu duchowym Europy zarówno w filozofii, jak i w sztuce,
obyczajach, przewrotach społecznych i politycznych. Wpływem swoim nie pominął żadnej dyscypliny, a
historię miał tak skomplikowaną, że wszelkie próby uchwycenia jej spójności okazują się wyzwaniem dla
ducha syntezy.” – tak pisał o romantyzmie wybitny znawca przedmiotu, Francis Claudon.
Romantyzm należy do najbogatszych, a zarazem najbardziej skomplikowanych epok
w historii kultury. Na jego oblicze wyraźny wpływ miały wydarzenia polityczne i
społeczne. One też zmieniły warunki życia
muzycznego, idee i klimat artystyczny, a w
konsekwencji postawę twórców. Wśród wydarzeń
wymienić należy przede wszystkim:
 Wielką Rewolucję Francuską pod hasłem „Wolność,
Równość, Braterstwo”; wierzono, iż te wartości człowiek
osiągnie dzięki swemu rozumowi;
 Wiosnę Ludów, czyli fala wystąpień rewolucyjnych,
obejmująca jednocześnie wiele krajów; dążono do
zjednoczenia państwa, wyzwolenia spod obcej okupacji,
przestrzegania konstytucyjnych praw obywateli;
E. Delacroix – Wolność wiodąca lud na barykady
Pod wpływem tych idei ogromną rolę zaczęła odgrywać warstwa mieszczańska. Znacznie zmieniła
się funkcja społeczna kompozytora – przestał on być rzemieślnikiem tworzącym na zamówienie, a
muzykowanie stało się wynikiem wewnętrznej potrzeby twórcy (walkę o wyzwolenie artysty
zapoczątkował Beethoven).
Carl Spitzweg: „Ubogi poeta”
Potrzeba niezależności romantycznych twórców, ich
wstręt do schlebiania gustom publiczności często stawały się
przyczyną ciężkich warunków bytowych artystów tych czasów.
Obraz Spitzwega ukazuje w żartobliwy sposób dolę pisarza,
zamieszkującego na strychu, pod przeciekającym dachem, w
kącie pozbawionym mebli. Poeta nie dostrzega, jak się wydaje,
własnej nędzy, wpatrzony w rękopis i otoczony księgami.
W światopoglądzie romantycznym dominuje:
 kult jednostki – traktowanej na równi ze stwórcą, poszukującą nowych porządków, zmagającą się ze
światem, oddaną wolności twórczej.
 prymat uczucia nad rozumem - przekonanie, iż możliwości intelektualne wszystkich ludzi są w
znacznym stopniu do siebie zbliżone, a tylko uczucia są własne, indywidualne i niepowtarzalne.
 nieskrępowana wyobraźnia - twórcy poczuli się wyzwoleni ze schematów obowiązujących wcześniej
form;
 nieuleganie gustom odbiorców - mając do spełnienia tak istotną rolę, jak zbliżenie ludzkości powinni
szukać nowych form;
 intuicja i fantazja;
 idea syntezy sztuk;
 równa postawa pisarzy i muzyków wobec otaczającego świata – pełna buntu
i niezgody; potrzeba wpływania na rzeczywistość poprzez akt tworzenia.
Jako prąd literacki romantyzm zyskał największą wyrazistość w Niemczech,
we Francji, w Anglii, Rosji i Polsce. Tworzyli wówczas miedzy innymi: Johann
Wolfgang Goethe, Wiktor Hugo, lord George Byron, Aleksander Puszkin. Dla
literatury polskiej wiek XIX okazał się „złotym okresem poezji polskiej” dzięki
twórcom tej miary, co Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński,
Cyprian Kamil Norwid, i Aleksander Fredro. Warto zwrócić również uwagę na
pojawienie się grupy kobiet, piszących dzieła wybitne, do której zaliczają się
przede wszystkim: Mary Shelley, Emily i Charlotte Brontë, Georg Sand.
obok - Ilustracja do „Króla Olch” Goethego
 W efekcie poszukiwania przez twórców nowych środków wyrazu literatura romantyczna stała się
terenem przekształcania dawnych i tworzenia nowych gatunków literackich, takich jak ballada, różne
odmiany powieści (poetycka, historyczna, fantastyczna) oraz dramat filozoficzny. W XIX wieku rozwinęły
się też liczne formy życia literackiego, przybrał na sile ruch wydawniczy, przybyło wiele nowych
periodyków. Sprzyjało to popularyzacji literatury i przyczyniło się do wzrostu znaczenia krytyki literackiej.
Powszechnym zjawiskiem w XIX w. były literackie ambicje kompozytorów. Nigdy wcześniej muzycy
nie sięgali tak często po pióro jak właśnie w dobie romantyzmu (np. Schumann założył czasopismo „Neue
Zeitschrift für Musik”, w którym m.in. publikował swoje artykuły; wielu kompozytorów pracowało jako
krytycy muzyczni).
Celem architektury i sztuk plastycznych było uwznioślenie i
pogłębienie ludzkiego ducha. Architekci rekonstruują dawne zamki, budują
obiekty w stylu neogotyckim, aby przypomnieć o świetności przeszłych
czasów. Nowym elementem stały się romantyczne ogrody. Znajdowały się w
nich specjalnie budowane ruiny, małe wodospady i różne tajemnicze zakątki,
w rodzaju „Świątyni Dumania”.
Malarstwo romantyzmu jest poszukiwaniem
prawdy o człowieku. Czołowymi twórcami są tu:
Francisco Goya oraz Eugéne Delacroix.
Swego rodzaju przełomem w rozwoju sztuk wizualnych był wynalazek
fotografii w 1826 roku, która stała się zupełnie nową dziedziną sztuki, ale
jednocześnie stanowiła groźną konkurencję dla malarstwa, w szczególności dla
malarstwa portretowego.
F.Goya – Sabat czarownic

W muzyce romantyzm zaistniał najpóźniej, bo dopiero w drugiej dekadzie XIX w.,

ale za to właśnie w niej znalazł najpełniejsze urzeczywistnienie. Obejmuje on cały XIX
wiek, rozwijając najważniejsze cechy (m. in. tendencje do monumentalizmu, komplikacje
harmoniczne, rozluźnienie form). Najważniejsze cechy romantyzmu w muzyce:
1. Więź muzyki z innymi rodzajami sztuk (poezją, tańcem, dramatem, malarstwem);
powszechne było wówczas sięganie po teksty poetyckie (Goethego, Heinego, Schillera,
Mickiewicza, Puszkina) i treści dramatyczne do pieśni i oper. Ideę ścisłego zespolenia
wszystkich sztuk w jednym dziele najpełniej zrealizował Ryszard Wagner w swoich
dramatach muzycznych (m.in. Tristan i Izolda, tetralogia Pierścień Nibelunga, Parsifal).
2. Rozwój muzyki programowej, wykazującej związek muzyki i literatury; wyrosła ona
na gruncie wspomnianej już idei „korespondencji sztuk” (synteza muzyki, literatury i
poezji oraz sztuk plastycznych). Sztuki „korespondując” ze sobą inspirują się wzajemnie,
tzn. jedna sztuka wyraża sobie dostępnymi środkami to, co jest niewyrażalne przez inną,
np. muzyka jest zdolna przenieść głębię myśli poetyckie. Najbardziej
charakterystycznym gatunkiem jest tu poemat symfoniczny (F.Liszt, R.Strauss, ).
3. Zdolność muzyki do wyrażania najrozmaitszych uczuć; uczuciowość; emocjonalizm
4. Dominacja treści nad formą; zmiany w klasycznej formie (kompozytorzy
dostosowywali formę do swych potrzeb; charakterystycznym stało się dążenie do
jedności formy – np. połączenie motywiczne, części wykonywane attaca)
5. Ogromny wpływ liryki wokalnej na muzykę instrumentalną. Przejawiał się on przez:
 tworzenie lirycznych miniatur instrumentalnych – przede wszystkim fortepianowych.
Szczególnym przykładem może tu być zbiór pt.: „Pieśni bez słów” F.Mendelssohna,
stworzony na wzór pieśni wokalno – instrumentalnych;

2
  wykorzystywanie pieśni jako tematów do sonat (zwłaszcza temat II), wariacji,
fantazji, kwartetów ( np. Schubert pieśń „Pstrąg” w Kwintecie fortepianowym,
„Wędrowiec” w Fantazji C-dur, „Śmierć i dziewczyna” w Kwartecie smyczkowym);
 przenikanie elementów lirycznych do szerzej rozbudowanych form, np. do sonat,
kwartetów (np. Chopin – ballady, sonaty);
 powstawanie samodzielnych utworów o charakterze lirycznym (cykle miniatur
Schumanna; mazurki, nokturny, walce, preludia Chopina);
 komponowanie symfonii wokalno – instrumentalnych.
6. Rozwój harmoniki (rozluźnienie systemu tonalnego, komplikacja środków
harmonicznych). To właśnie harmonika była elementem szczególnie nowatorsko
traktowanym przez romantyków, gdyż sprzyjała większej intensyfikacji ekspresji:
~ rozbudowanie system dur – moll za pomocą chromatyki i enharmonii;
~ komplikowanie kontekst harmoniczny poprzez coraz dalsze odniesienia akordów
względem siebie;
~ stosowanie akordy dysonansowe na dłuższych odcinkach - zachwiało to stabilnością
tonalną utworów;
~ unikanie częstych powrotów akordu tonalnego – dawało to możliwość utrzymania
napięcia emocjonalnego;
~ naprzemienne stosowanie tryby dur – moll.
7. Rozwój instrumentacji jako osobnej wiedzy (tendencja do monumentalizmu -
powiększenie aparatu wykonawczego, tzw. „uromantycznienie” orkiestry); wyznaczenie
nowych ról instrumentom;
8. Elementy baśniowe, fantastyczne, mitologiczne;
9. Czerpanie z folkloru (bezpośrednie cytaty z muzyki ludowej, bądź stylizacje)
10. Różny stosunek do przeszłości; zdarzało się więc, że burzyli pełne proporcji formy
klasyków, niemniej nie odrzucali całkowicie tego, co osiągnęli ich poprzednicy.
Romantycy honorowali wielkich mistrzów: Bacha, Händla, Mozarta, Beethovena.
11. Subiektywizm wyrazu, a co za tym idzie również stylu. Indywidualizm ten przejawiał
się w łamaniu zasad estetycznych i w kulcie jednostki – jednostki skłóconej ze światem,
przełamującej dotychczasowe reguły i tradycje. Naturalną konsekwencją owego
subiektywizmu było pojawienie się rozłamu między odbiorcą a twórcą;
12. Muzyka pełna przeciwieństw; . Podstawowe antytezy w muzyce tego okresu to:
♪ Nurt wirtuozowski, nastawiony na popis techniki instrumentalnej, głównie
pianistycznej i skrzypcowej (Weber, Liszt, Paganini); styl brillant; teatralność opery
i dramatu muzycznego Wagnera
→ Antyteza: intymność wypowiedzi Chopina, Schumanna, kompozycji
fortepianowych Brahmsa
♪ Muzyka absolutna (Mendelssohn, Schubert, Brahms)
→ Antyteza: muzyka programowa (Berlioz, Liszt, Strauss)
♪ Rewolucjonizm twórczości Wagnera, burzenie zastanych form
→ Antyteza: hołdowanie tradycji, stopniowe wprowadzanie nowych elementów
i środków ekspresji (Verdi, Brahms)
♪ Monumentalizm formy, faktury, środków wykonawczych, obsady – wielka orkiestra
symfoniczna o powiększonym składzie i zwiększonej roli instrumentów dętych
(Mahler, Bruckner, Strauss)
→ Antyteza: intymność wypowiedzi Chopina, Schumanna – liryka
instrumentalna, ograniczenie się Chopina do fortepianu;
3
13. Muzyka symbolem statusu społecznego; przez to zmienił się również status muzyka –
muzycy się usamodzielnili;
Józef Tabaczyński: „Bal w pałacu”
Artysta – romantyk był cenionym gościem w salonie arystokratycznym.
Płomiennymi, nierzadko improwizowanymi deklamacjami lub natchniona grą
uświetniał spotkania wyższych sfer. Samą swoją obecnością kreował modny
wówczas romantyczny nastrój.

14. Dwa nurty w rozwoju muzyki - oba związane

z bogacącym się mieszczaństwem i powszechnością muzyki:
 domowe muzykowanie - miniatura, pieśń solowa
 wirtuozostwo (wielkie sale koncertowe) – koncerty, symfonie, recitale
15. Wielotorowość rozwoju muzyki, zwłaszcza w 2.połowie XIX wieku; różne tendencje:
 neoromantyzm - rozpowszechniony szczególnie w muzyce niemieckiej. Była to
ostatnia faza romantyzmu. Jego przedstawicielami byli: Franciszek Liszt, Ryszard
Wagner, Gustaw Mahler, Anton Bruckner, Ryszard Strauss;
 kierunki klasycyzujące, cechujące się powrotem założeń muzyki klasycznej.
Szczególnie dotyczyło to podejścia do formy utworu uważaną za równoważną treści,
a tym samym, ściśle zakomponowaną – np. twórczość Johannesa Brahmsa, Maxa
Regera czy Cezara Francka;
 kierunki narodowe; inspiracją dla tej twórczości były utwory F. Chopina, M. Glinki.
Kompozytorzy sięgali tu bardzo chętnie do podań, legend, muzyki ludowej swego
kraju. Powstało wówczas kilka szkół narodowych, np. rosyjska (m.in. P.Czajkowski,
M.Musorgski), czeska (np. A.Dworzak, B,Smetana), norweska (E.Grieg), fińska
(J.Sibelius);
 opera werystyczna – postulująca przedstawianie prawdy jako nadrzędnej wartości
dzieła. Stąd tematy i bohaterowie byli bardzo współcześnie i realistycznie
przedstawiani, np. Ruggero Leoncavallo, Pietro Mascagni, Giacomo Puccini;
16. Muzyka ważnym przedmiotem ówczesnych koncepcji filozoficzno – historycznych.
Rozpatrywana była przede wszystkim jako symboliczna droga do celu, którego inaczej
osiągnąć nie sposób. To właśnie w romantyzmie muzyce przypisano największe ze
wszystkich sztuk możliwości wyrazowe, a muzyce instrumentalnej – wręcz mistyczne.
O niezwykłej postaci i roli muzyki pisał m.in. uznawany za twórcę romantycznej koncepcji muzyki,
Ernst Theodor Amadeus Hoffman – niemiecki pisarz, krytyk muzyczny, kompozytor, dyrygent i
malarz. Z jednej strony nazywa on muzykę bytem szczególnego rodzaju, z drugiej – uznaje ja za
określony wytwór czynności kompozytorskiej, czyli konkretny utwór pozostający tylko w pewnych
związkach z tą pierwszą – idealną muzyką. Niemiecki filozof, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, choć nie
przyznawał muzyce najwyższej pozycji w hierarchii sztuk, to wpłynął na estetyczną myśl o muzyce – z
jego poglądów wywodzą się dwa kierunki estetyki muzycznej XIX wieku: estetyka wyrazu i estetyka
formy. Uważał, że „ja” odnajduje się w muzyce, a muzyka wyraża uczucie i objawia duchowi jego
tożsamość. Inny filozof niemiecki, Arthur Schopenhauer, przyznał muzyce miejsce centralne –
oddzielił ją od innych sztuk i traktował jako bezpośredni przejaw Absolutu. Według niego w
kontemplacji estetycznej oraz wyobcowaniu wobec społeczeństwa dostrzegał jedyna możliwość
uniknięcia zła moralnego.
17. Powstanie wielu cennych publikacji teoretyczno – dydaktycznych w dziedzinie
muzyki – były to m.in. podręczniki dla kompozytorów, traktaty o metodach śpiewu
i gry na różnych instrumentach, rozważania o muzyce (przemyślenia wokół definicji muzyki
i istoty dzieła muzycznego); np. Hector Berlioz - Podręcznik do instrumentacji i dyrygentury.
18. Duże znaczenie krytyki muzycznej (dziś: doskonała dokumentacja), impresario
wydawców
4