XX-lecie międzywojenne –

charakterystyka epoki
"Z końcem wojny skonał cały świat i cała polska, cała Europa,
ba! cała ludzkość wkraczają oto w nową epokę",

Okres względnego pokoju międzynarodowego między pierwszą a drugą wojną światową przypada na lata
dwudzieste i trzydzieste XX wieku. Pierwsza wojna światowa niewątpliwie przyczyniła się do
przetasowania układów sił wśród wielkich mocarstw. Jedne z nich ugruntowały swoje pozycje, podczas
gdy inne utraciły dotychczas zajmowane pozycje polityczne. W Polsce, po tym, jak udało się wreszcie po
123 latach niewoli odzyskać upragnioną niepodległość, zaczęto się zastanawiać, co dalej. Nasz kraj
"wszedł" w nową epokę z ogromnymi opuszczeniami gospodarczymi, politycznymi, kulturalnymi, itp.
Poszukiwano odpowiedzi na konkretne pytania: jak ma wyglądać nowa Rzeczpospolita czy w jaki sposób
odbudować upadły kraj, który od niedawna znowu pojawia się na mapach Europy? Sytuacja polityczna i
społeczna tych lat, podobnie jak w innych epokach, znalazła swoje odbicie także w literaturze. Mimo iż
dwudziestolecie międzywojenne stanowi jedną z najkrótszych epok literackich, twórczość pisarzy tego
okresu jest bardzo zróżnicowana. Jak określił to Andrzej Zawada: "Nigdy przedtem i nigdy potem nie
zdarzył się w polskiej kulturze fenomen tak bujnego życia literackiego".

1. Wśród szeroko rozwijanych wówczas prądów artystycznych wyróżnić można: dadaizm, ekspresjonizm,
futuryzm, awangarda francuską, nadrealizm i neoklasycyzm.

Dadaizm - (z franc. dada - zabawka w języku dziecięcym). Kierunek w sztuce, który ukształtował się w
czasie I wojny światowej w Szwajcarii. Za jego twórcę uznaje się Tristana Tzarę. Według dadaistów
główną zasadą twórczą była destrukcja. Uważali, że artystom wszystko wolno ("totalna wolność"), więc
powinni oni odrzucać wszelkie normy i tradycję. Pochwalali anarchię i nihilizm. Przedstawiciele tego
kierunku artystycznego sięgali po szokujące materiały i techniki, często posługiwali się czarnym humorem,
fascynowali się tym, co śmieszne, wulgarne, nieprzewidzialne. Kpili ze wszystkiego, nawet z własnej
twórczości. Za dadaistów uważali się m. in. Francis Picabia i Marcel Duchamp.

Ekspresjonizm - (z łac. expressio - wyraz, wyrażenie). Kierunek literacki i artystyczny występujący w

sztuce europejskiej w latach 1910-1925, a powstały w Niemczech. Łączył się on z intuicjonizmem
Henryka Bergsona oraz z poglądami F. Nietzschego (aktywizm). Ekspresjoniści byli świadomi kryzysu,
buntu moralnego i społecznego. Chcieli ocalić człowieka. Dążyli do odnowienia i zreformowania życia.
Tematami, które najczęściej podejmowali, były: miasto, cywilizacja, wojna. W literaturze przejawiali
skłonność do egzaltacji, oddawania jak najwięcej emocji i operowania kontrastowymi zestawieniami,
karykaturami oraz groteską. Ich utwory przepełnione były uczuciami, wprowadzili styl zwany
emocjonalnym. W Polsce ekspresjonizm rozwinął się w latach 1919-1922. Wśród ekspresjonistów znaleźli
się: Bertolt Brecht, Franz Kafka, Juliusz Kaden-Bandrowski czy Emil Zegadłowicz.

Futuryzm - kierunek artystyczny powstały we Włoszech. Jego program został zawarty w manifeście
Filipa Marinettego, który ukazał się w 1909 r. w "Le Figaro". Futuryści odcinali się od przeszłości i
tradycji. Uważali, że należy wypracować nową estetykę i nowy ideał piękna. Fascynowali się techniką i
nowoczesnością. Opowiadali się za nowym, wyzwolonym z wszelkich zasad ortograficznych,
interpunkcyjnych i gramatycznych językiem poetyckim. Głosili hasło: "słowa na wolności". Całkowicie
zrywali z nastrojowością. W Rosji futuryści popierali rewolucję. Przedstawicielami futuryzmu byli m. in.
Władimir Majakowski, Bruno Jasielski, Tytus Czyżewski.

Awangarda francuska - kierunek artystyczny rozwijający się we Francji w latach 1908-1910. Jego
przedstawiciele nie przejawiali wrogiego stosunku do przeszłości. Uważali, że poecie przysługuje wolność
twórcza. Domagali się odnowienia i odświeżenia języka poetyckiego i wyzwolenia wyobraźni. Próbowali
także kształtować nowe formy odbioru sztuki i rzeczywistości. Według nich utwór powinien wyrażać coś
także swoim układem graficznym. Przedstawiciele: Guillaume Apollinaire (tworzy tzw. liryzmy wizualne),
Blaise Cendrars.

Nadrealizm (surrealizm) - kierunek artystyczny powstały pod wpływem dadaizmu. Jego założenia
przedstawił Andre Breton w manifeście surrealizmu. Surrealiści, podobnie jak dadaiści, opowiadali się za
wolnością twórczą oraz odrzuceniem realizmu i racjonalizmu. Dążyli do wyzwolenia wyobraźni oraz
psychiki i, próbując dotrzeć do podświadomości, sięgali do oniryzmu i psychoanalizy. Posługiwali się
absurdem, groteską, nonsensem; wprowadzili kolaż i dekalkomanię. W literaturze opowiadali się za tzw.
pisaniem automatycznym (strumień świadomości). Najwybitniejszym przedstawicielem surrealizmu w
malarstwie jest Salvador Dali.

Neoklasycyzm - kontynuacja tradycji symbolizmu i klasycyzmu. Nurt ten rozwijał się głównie we Francji
i Związku Radzieckim. Wśród głównym jego założeń wymienić można powrót do tradycji literackich oraz
realizowanie idei "czystej poezji" (irracjonalizm). Poruszano przede wszystkim problematykę moralną,
religijną i filozoficzną. Utwory neoklasyków miały formę zgodną z formą swych klasycznych wzorców.
Przedstawiciele: Jarosław Iwaszkiewicz, we Francji Paul Valery, w Anglii T.S. Eliot.

2. Grupy poetyckie występujące w międzywojennej Polsce:

Skamander - grupa poetycka powstała w Warszawie w 1920 r. Założyła ją młodzież akademicka

skupiona wokół pisma "Pro arte et studio" i często spotykająca się w kawiarni "Pod Pikadorem". Nazwę
zaczerpnięto z mitologii za pośrednictwem dramatu Wyspiańskiego. Skamandryci unikali jakichkolwiek
sformułowań programowych, gdyż uważali, że nie ma sensu dorabiać teorii do praktyki, dość wyraźnie
podkreślali swoją bezprogramowość. Głosili kult życia, biologizm i witalizm. Chcieli pisać o codzienności
przeciętnego człowieka. Według Skamandrytów artysta był człowiekiem pochodzącym z tłumu i piszącym
dla tłumu. Często nawiązywali do tradycji, choć krytykowali wzorce romantyczne i młodopolskie. Za
swojego patrona obrali Leopolda Staffa. Wprowadzali do poezji język potoczny, z licznymi
wulgaryzmami. Organem prasowym tejże grupy poetyckiej był czasopismo noszące tę samą nazwę i
ukazujące się w latach 1920-1928 i 1935-1939. Przedstawiciele: grupę tworzyli: Julian Tuwim, Kazimierz
Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski i Jan Lechoń; z grupą tą związani byli również:
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Kazimiera Iłłakowiczówna, Mieczysław Jastrun, Jerzy Liebert.

Awangarda Krakowska - jej twórcą, głównym teoretykiem i wydawcą pisma "Zwrotnica" ukazującego
się w latach 1922-1923 i 1926-1927 był Tadeusz Peiper. Publikowano tam programy i manifesty tejże
grupy (np. "Punkt wyjścia", "Miasto, masa, maszyna" oraz "Metafora teraźniejszości" Peipera). Poeci
należący do Awangardy Krakowskiej głosili kult nowoczesnej cywilizacji. Zrywali z tradycją, negowali
realizm i naturalizm. Fascynowali się rozwojem miasta, masą (zbiorowiskami ludzi) i maszyną, czyli
techniką (główne hasło: 3xM). Uważali, że piękna należy poszukiwać właśnie w mieście. Postulowali
związek literatury z teraźniejszością. W twórczości opowiadali się za ekonomicznością języka i
przesyceniem wierszy treścią (metafora pojęciowa, wieloznaczeniowa). Utwór powinien wyrażać coś także
swoim układem graficznym Według awangardzistów poezji nie wolno odtwarzać wnętrza poety, należało
zerwać z wszelką uczuciowością. Poeta był dla nich rzemieślnikiem słowa. Przedstawiciele: Julian
Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski.

Futuryści - pierwsze polskie wystąpienia futurystów miały miejsce w Warszawie (Anatol Stern,
Aleksander Wat) i Krakowie (Stanisław Młodożeniec, Bruno Jasieński, Tytus Czyżewski) około 1919
roku. Prekursorem tego ruchu był Jerzy Jan Karski. Ich najgłośniejszym manifestem był artykuł
"Prymitywiści do narodów świata…" opublikowany w pierwszym almanachu poezji futurystycznej "Gga"
w 1920 roku. Futuryści negowali tradycję i przeszłość. Podobnie jak awangardziści fascynowali się
cywilizacją i rozwojem technicznym, ale w przeciwieństwie do nich uważali, że literatura nie musi mieć
związku z teraźniejszością. Główną metodą ich działania była prowokacja, zarówno poetycka jak i
estetyczna. Organizowali dość hałaśliwe i szokujące wieczory oraz liczne happeningi, którym często
towarzyszyły skandale obyczajowe. W swojej twórczości odrzucali wszelkie reguły ortograficzne,
interpunkcyjne i gramatyczne oraz używali zapisu fonetycznego słów. Głosili hasło: "słowa na wolności".

Kwadryga - nazwa założonej w 1926 roku grupy poetyckiej, która wydawała tak samo nazywające się
czasopismo literackie na przełomie lat 20. i 30. XX wieku. Wśród członków tego ugrupowania znaleźli się
m. in.: S.R. Dobrowolski, M. Bibrowski, W. Sebyła, S. Flukowski, L. Szenwałd, W. Słobonik i K.I.
Gałczyński. Krytykowali oni programy Skamandra i Awangardy Krakowskiej. Uważali, że sztuka
powinna być uspołeczniona, zaangażowana i upowszechniona. W swojej twórczości bardzo często
nawiązywali do Norwida, którego obrali swoim patronem. Do najczęściej podejmowanych przez nich
tematów zaliczyć należy krytykę rzeczywistości, nierówności społecznych, kult pracy i antyurbanizm.

Awangarda lubelska tzw. Druga Awangarda - tworzyli ją poeci lubelscy zgrupowani wokół Józefa
Czechowicza, który był najwybitniejszym przedstawicielem tejże grupy. Zamiłowaniem do metafory poeci
ci nawiązywali do Awangardy Krakowskiej. Podejmowali również takie tradycyjne tematy, jak wieś,
pejzaże i uczucia. Stworzyli odrębny rodzaj poezji, w którym dominowały katastroficzne obrazy końca
cywilizacji. Sam Czechowicz uważał, że poezja jest muzyką, składa się ze snów i skojarzeń. Jego zdaniem
tematyka wierszy powinna nawiązywać do tradycji, a poezja powinna głosić postulaty moralne. To, co
zbliżało go do grupy Peipera, to rezygnacja z interpunkcji i wielkich liter. W przeciwieństwie do
awangardzistów krakowskich dużo czerpał z tradycji romantycznej (np. wizyjność).

Żagary - grupa poetycka utworzona przez studentów polonistyki Uniwersytetu Wileńskiego na początku
lat trzydziestych, skupiona wokół pisma "Żagary" wydawanego w latach 1931-1934. Poeci należący do tej
grupy nawiązywali do tradycji romantycznej i symbolizmu. W swoich utworach przedstawiali
katastroficzne wizje wojny i zagłady cywilizacji. Posługiwali się podniosłym, patetycznym stylem.
Krytykowali Skamandra za zbyt powierzchowne traktowanie poezji, a Awangardę Krakowską za zbytnie
stechnicyzowanie wypowiedzi. Przedstawiciele: Czesław Miłosz, Jerzy Putrament, Aleksander
Rymkiewicz, Jerzy Zagórski, Teodor Bujnicki.

W okresie międzywojennym w Polsce tworzyli także poeci niezwiązani z żadną z wymienionych wyżej
grup poetyckich. Byli to tzw. poeci - indywidualiści. Jednym z nich był Bolesław Leśmian. Poeta ten
debiutował jeszcze w Młodej Polsce tomikiem "Sad rozstajny". Kolejne zbiory "Łąka", "Napój cienisty" i
"Dziejba leśna" ukazały się już w dwudziestoleciu międzywojennym. W jego twórczości można odnaleźć
motywy powrotu do natury, nicości i śmierci oraz rozważania egzystencjalne. Cechą charakterystyczną
jego poezji są eksperymenty słowne i neologizmy. W wierszach Leśmiana można także odnaleźć elementy
fantastyki ludowej i baśni.

3. Sztuka dwudziestolecia międzywojennego:

Teatr:
- wielka reforma teatru;

- synteza słowa, muzyki, tańca, plastyki i światła;

- twórcami nowego ujęcia dramatu są Gordon Craig, Adolf Appia, Konstanty Stanisławski;

- wzrasta rola reżysera, inscenizatora;

- w Polsce: 21 grudnia 1918 roku utworzono Związek Artystów Scen Polskich; powoływano do życia
kolejne teatry: Teatr Polski, Teatr Narodowy, Redutę, Teatr im. Juliusza Słowackiego, Stary Teatr,
Bagatelę; najbardziej znani reżyserzy tamtych czasów to Leon Schiller, Wilam Horzyca.

Film:

- ekspansja kina;

- najwybitniejsi twórcy kinowi: Charlie Chaplin ("Brzdąc") i Siergiej Michajłowicz Eisenstein ("Pancernik
Potiomkin);

- początkowo filmy nieme, w 1930 wynaleziono film dźwiękowy;

- nowe gatunki literackie: scenariusz filmowy i nowela filmowa;

- w Polsce: działało ok. 400 kin; wyświetlano głównie zachodnie filmy oraz polskie adaptacje dzieł
literackich (np.: "Ziemia obiecana" Reymonta, "Przedwiośnie" Żeromskiego); pojawiły się także
czasopisma poświęcone filmowi: "Kino", "Film".

Radio:

- w Warszawie w 1926 roku powstała pierwsza stacja radiowa;

- wielu literatów współpracowało z radiem.

Malarstwo:

- najważniejsze nurty to: kubizm, nadrealizm, abstrakcjonizm i surrealizm;

- odejście od realizmu zapoczątkowali już impresjoniści w XIX wieku, np.: Vincent van Gogh - prekursor
ekspresjonizmu; wykorzystywał przeciwstawne kolory; na obrazach starał się przedstawiać własne
wnętrze; ekspresja, uczucia i stany emocjonalne;

- najważniejsze nurty to: kubizm, nadrealizm, abstrakcjonizm i surrealizm;

- najwięksi polscy malarze to: Leon Wyczółkowski, Władysław Skoczyłaś, Stanisław Ignacy Witkiewicz
(Witkacy), Bruno Schulz.

Architektura:

- liczy się funkcjonalność a nie ozdobność;

- nowe materiały budowlane: beton, żelazo, szkło;

- pojawia się linia prosta;

- najwybitniejsi przedstawiciele: Charles Le Corbusier, Frank Wright i Walter Gropius.

Muzyka:
- porzucono linię melodyczną i harmonię;

- wprowadzono dysonanse, kontrasty i niepokojącą ekspresję;

- wielcy kompozytorzy: Aleksander Skriabin, Igor Strawiński i Karol Szymanowski;

- obok muzyki poważnej popularny stał się jazz, który wyrósł z tradycji muzyków murzyńskich.