NOWA FALA/POKOLENIE 68

Na podstawie: wykład Fazana, ćwiczenia Zach; Literatura okresu przejściowego, Anna

Nasiłowska

Główni twórcy:

KRAKÓW
 Adam Zagajewski
 Julian Kornhauser
 Ewa Lipska

grupa „Teraz” (Zagajewski, Kormhauser, Kronhold, Stabro)

POZNAŃ
 Stanisław Barańczak
 Ryszard Krynicki

Inni
 Krzysztof Karasek
 Leszek Szaruga
obaj związani z Warszawą
 Jerzy Kronhold – Śląsk Cieszyński; związany z Krakowem

 poeta osobny tej generacji: Rafał Wojaczek; bunt, ale niepolityczny; popularność
wśród młodych odbiorców; samobójstwo w wieku 26 lat; „poeta przeklęty”,
autodestrukcja jako niezgoda na porządek świata; uwikłanie w realia społeczne; wiele
wspólnego z twórcami Nowej Fali

Nowa Fala

 Urodzeni w latach 1945–48

 Zaangażowanie w opozycję antykomunistyczną; przyczynienie się do upadku
komunizmu w Polsce
 Represje
 Przejście do XXI wieku – także pod kątem nowej formy poetyckiej; reprezentanci
nowego typu literatury; tworzenie nowej rzeczywistości literackiej po upadku PRL
 Literatura rzeczywistego końca PRL-u
 Buntowniczość, kontrkulturowość, kolizja, spór
 Dzieła drukowane w drugim i trzecim (emigracyjnym) obiegu; poezja – łatwiejsza
forma do nielegalnego druku i kolportażu
 Odnoszenie się krytycznie do twórczości starszych kolegów, bunt; ale też czerpali z
ich osiągnięć
 Zakorzenienie w tradycji polskiej literatury oporu: romantyzm, Miłosz, Herbert,
Białoszewski; Miłosz i Herbert – od początku krytyczny stosunek do socrealizmu i
komunizmu; początki Nowej Fali – zupełne odrzucenie poetów lat 60., ich
efektownych metafor i form językowych; później – zaabsorbowanie części ich poetyki
(zwłaszcza – Barańczak i Zagajewski)
 Białoszewski – zgoda na cenzuralne ingerencje w jego twórczość, uwewnętrznienie
systemów autocenzury, natomiast twórczość Białoszewskiego odnosiła się krytycznie
do funkcjonujących w PRL-u języków; na poziomie treści, komunikacji – akt krytyki i
dekonstrukcji publicznego języka; kompromitacja stereotypów językowych, zabawa
językiem;
 Barańczak – zajmował się jako badacz i krytyk twórczością Białoszewskiego (np.
napisał o nim doktorat);
 Nowa Fala – dekonstrukcja języka komunistycznych mediów i propagandy!
 Lingwizm nowofalowy – znaczenie przede wszystkim polityczne, demaskowanie
nowomowy
 Nawiązywanie do tradycji awangardy 20-lecia międzywojennego; inspiracje: Tadeusz
Peiper i Bruno Jasieński; zwłaszcza: wczesny Zagajewski i Krynicki; walka o wartości
społeczne, zaangażowanie w teraźniejszość, eksperymenty językowe
 Związek z nurtami lewicowymi – zaangażowanie artystów i stawanie po stronie
słabszych;
 Praca nad językiem – rodzaj społecznego zobowiązania wobec innych grup,
pracowników nowoczesnego społeczeństwa
  czemu Pokolenie 68:
okolice roku 1968 – moment ich debiutów;
wiosna 1968 – protesty studenckie na świecie; bunty młodzieży
Europa Zachodnia: Paryż, USA; protesty młodzieży przeciwko światowemu porządkowi
kapitalistycznemu, niesprawiedliwości społecznej, wyzysku; ruch hipisowski; ruchy lewicowe
Europa Środkowo-Wschodnia, blok sowiecki: protesty przeciwko dyktaturze ZSRR,
systemowi opresji; Praska Wiosna (brutalne stłumienie przez wojska radzieckie); próba
odwrócenia obowiązującego społecznego, kulturowego i obyczajowego porządku
wyrzucenie z Polski osób pochodzenia żydowskiego; nagonka antysemicka
koniec wiary w skuteczne funkcjonowanie systemu i możliwość zmiany PZPR od środka

 PZPR– nie realizuje swoich zadań; poeci Nowej Fali chcieli wejść do Partii i zmienić
ją od środka; do Partii należał np. Barańczak; młodzieńcza naiwność; szybko byli z tej
Partii wyrzucani; status wrogów systemu; lewicowość zaangażowana i opozycyjna;
marksizm antykomunistyczny
Solidarność – złożony, wielowymiarowy ruch; także wielu działaczy lewicowych, czy takich,
którzy zaczynali działalność w PZPR; istotny dla Nowej Fali bohater – Jacek Kuroń
Inna ważna postać – Adam Michnik; związani z kręgiem „Gazety Wyborczej”, zwłaszcza w
latach 90
 Emigracja – Barańczak do USA; Zagajewski – powrót do Polski po emigracji
 Bolesne odczucie propagandy; język jako narzędzie podziału społecznego,
piętnowania i manipulacji; kres współpracy z pewnymi czasopismami, niemożność
publikacji
 Nieufni i zadufani. Romantyzm i klasycyzm w poezji lat sześćdziesiątych Stanisław
Barańczak – zbiór tekstów krytycznych o charakterze manifestu, jeden z pierwszych
tekstów programowych; postawa nieufności, dekonstrukcji, krytycyzmu, negacji
 J. Kornhauser, A. Zagajewski, Świat nieprzedstawiony (1974) – tekst programowy;
zbiór tekstów krytycznych-manifestów; paszkwile – teksty wymierzone w
konkretnych pisarzy, literaturę niezaangażowaną społecznie; atak na Zbigniewa
Herberta – jego twórczość to przykład eskapizmu, ucieczki do tradycji i klasycyzmu
(potem – jeden z bohaterów Nowej Fali, inspiracja! Zupełna zmiana)
Zadanie literatury – pokazanie zagadnień społecznych; krytyka eskapizmu, literatury odciętej
od rzeczywistości
  1976 – powstanie KOR-u (Komitet Obrony Robotników); po protestach w fabryce
Ursus; pierwsza oficjalnie działająca organizacja antykomunistyczna;
współorganizatorzy – pisarze Nowej Fali; Stanisław Barańczak i Adam Zagajewski;
tworzenie niezależnych wydawnictw podziemnych
 Zaangażowanie społeczne – widoczne nawet w tytułach tomików; np. Kornhauser:
Nastanie święto i dla leniuchów, Stan wyjątkowy, Zjadacze Kartofli, Hurrraaa;
Zagajewski: Komunikat, Sklepy mięsne; Barańczak: Ja wiem, że to niesłuszne; Tryptyk
z betonu, zmęczenia i śniegu; Krynicki: Drugi projekt organizmu zbiorowego,
Organizm zbiorowy
Lipska – wyłamanie się; pierwsze tomiki po prostu numerowane: Pierwszy, Drugi, Trzeci,
Czwarty, Piąty
 Łamanie reguł klasycyzmu; rezygnacja z języka ezopowego, alegorii, chęć
mówienia wprost; pewien mit – może istnieć jako hasło; ale później: komplikacja;
 prześladowania, aresztowania
 główne ośrodki – Kraków i Poznań; ale też: Szaruga i Karasek – Warszawa; poeci z
Łodzi;
Gdańsk – Stefan Chwin (prozaik i akademik); pokoleniowo związany z Nową Falą, choć do
niej nie przynależał
Współpraca z Nową Falą – np. Pilch, Stala

 wybitne indywidualności poetyckie; silne deklaracje – brak poczucia łączności

pokoleniowej (w czasach największej aktywności twórczej);
 pisarze-instytucje: poeci, ale też badacze i krytycy, działacze;

RYSZARD KRYNICKI
 ur. w 1943
 związany z Poznaniem
 przeniesienie się z Poznania do Krakowa; zamieszkanie na Podgórzu – celowy wybór,
bo mieszkał tam też Peiper (bardzo ważna postać dla Krynickiego!)
 założenie wydawnictwa a5 i prowadzenie go z żoną, Krystyną Krynicką; wydawał
innych poetów Nowej Fali (lata 80–90); jednak rodzaj generacyjnej wspólnoty!
  Wiersz I naprawdę nie wiedzieliśmy o szoku w związku z demonstacjami w 1968 (z
tomiku Organizm zbiorowy); programowa naiwność, przeciwstawianie się dorosłym,
młodzieńczość, bunt wobec propagandowej prasy
 Oniryzm, surrealizm
 Z czasem – coraz większa kondensacja; krótkie i wieloznaczne wiersze nawiązujące
do japońskiej formy haiku; medytacja nad tym co „pojedyncze i ogólne”

JULIAN KORNHAUSER
 ur. w 1946
 najmniej odrzucony; mniej niż Zagajewski i inni zwrócił się w stronę Miłosza i
Herberta; Barańczak i Zagajewski – poszli jednak w stronę klasycyzmu!
 starał się zachować wierność awangardowym początkom Nowej Fali
 Bruliony
 Lansowanie młodego Świetlickiego
 Poezje z lat 80 i 90 – próba kontynuowania nurtu awangardowego
 także utwory prozatorskie, powieści, eseje

ADAM ZAGAJEWSKI
 1945–2021
 Awangardowe początki; metafora – klucz do dekonstrukcji języka; pierwszy tomik
Komunikat właśnie w poetyce awangardowej;
 Emigracja podczas stanu wojennego – do Paryża
 jeden z najważniejszych współtwórców „Zeszytów Literackich”: pisma literackiego
wydawanego w Paryżu;
 Zwrot: Nowa Fala przesunięta na tory estetyzmu i klasycyzmu; tradycja
miłoszowska; język zgodny z pewnymi kanonami; człowiek zanurzony w kulturze;
dialog z klasyką europejską
 Najszybsze wyjście z lingwizmu ze wszystkich poetów nowofalowych; mniej gier
językowych
 Tekst Co mam do zarzucenia Nowej Fali – Nowa Fala wyrosła na ciągłym „nie”,
ciągłym sprzeciwie wobec rzeczywistości, co zamyka na inne aspekty życia, na
„rozległy, żywy świat”; powrót do słowa „tak”; lęk przed doktrynerstwem pisania
opartego na „nie”; ważna zmiana!
  Chęć odnowienia estetyki; estetyzm
 poezja nastawiona na kontakt ze sztukami plastycznymi, muzyką; człowiek końca
XX wieku – szukanie niszy w nieprzyjaznym świecie, sztuka tworzy świat
alternatywny do rzeczywistości społecznej; W cudzym pięknie (1998; zbiór i wiersz)
 nowa perspektywa na sprawy publiczne – poprzez pryzmat przeżyć wewnętrznych
 Symbolizm, wyciszenie
 Tomik Jechać do Lwowa (1985)
 Powrót (2003) – symboliczne oznaczenie powrotu do Polski
 światowe uznanie; liczne tłumaczenia, kandydowanie do Nagrody Nobla; poeta nawet
wyżej ceniony za granicą niż w Polsce
 także utwory prozatorskie, powieści, eseje

EWA LIPSKA
 ur. w 1945
 w jakimś sensie osobna wobec poetów Nowej Fali; nie angażowała się w bezpośrednią
działalność polityczną, tylko w podziemne życie literackie
 doświadczenie indywidualne; doświadczenie kobiece (choć nie jest to poezja
feministyczna)
 „niepokój egzystencjalny”; „zagrożenia nicością”; tomy z lat 80 – pesymizm;

STANISŁAW BARAŃCZAK
 1946–2014
 Emigracja – przyjęcie katedry profesora literatury polskiej na Harvardzie
 Uczeń Jerzego Ziomka i Edwarda Balcerzana (poznańskie środowisko polonistyczna)
 Zmysł językowy, zabawa słowem; poeta lingwistyczny
 Doświadczenie absurdu i zakłamania PRL-u (Korekta twarzy, Jednym tchem; Tryptyk
z betonu, zmęczenia i śniegu); zderzanie szarej egzystencji zwykłego człowieka z
propagandą, sztucznością jęzukowych form; rozziew językowy
 Poezja emigracyjna lat 80; doświadczenie wyjścia poza własny świat, obcości; kwestie
języka (Atlantyda i inne wiersze, Widokówka z tego świata i inne rymy)
 Poezja filozoficzna, egzystencjalna, metafizyczna (zwłaszcza na emigracji)
 Twórczość przekładowa; angielscy poeci metafizyczni XVII wieku, Szekspir, Robert
Frost, Seamus Heaney, Beowulf, Emily Dickinson, W.H. Auden, Elizabeth Bishop;
Brodski, Rilke, Mandelsztam; tłumacz librett oper
 Słuch muzyczny; wiersze pisane do Podróży zimowej Schuberta
 Przywiązanie do literatury „niepoważnej” – komicznej, satyrycznej; między
poważnymi tomikami pokazują się zbiory bardziej „niepoważne” – Biografioły, Pegaz
zdębiał; lata 90; literatura nie może być jedynie poważna, patetyczna; równie ważny
jest humor, twórczość z przymrużeniem oka
 Ostatni tomik – Chirurgiczna precyzja (1998); brak ścisłej granicy między
twórczością „poważną” a „niepoważną”; poetyckie przeróbki, pastisze, literatura
śpiewana (serenada, blues); zabawa słowem;
 Szkice i rozprawy; działalność akademicka;
 Duża wszechstronność