Podręcznik Klimowicza

Oświecenie, podręcznik
WCZESNE OŚWIECENIE (OKOŁO 1730–1764)
ŚWIT NOWYCH IDEI
PARADOKSY „ZŁOTEJ WOLNOŚCI” I KULTURY SARMACKIEJ

„Noc saska” – pierwsze 30 lat XVIII w.
Ok. połowy XVII w. załamanie rozwoju państwa (handlu, przemysłu, ekonomii). Na początku XVIII w.
widać wyraźnie zacofanie w stosunku do Europy Zachodniej. Wojny w I połowie XVIII w. pokazują
słabość Rzeczpospolitej szlacheckiej – degeneracja kultury szlacheckiej, sarmatyzmu, który staje się
przedmiotem ataków działaczy oświecenia.
Sarmatyzm
 zasada wolności i równości szlacheckiej

 szlachectwo jako mistyczna wspólnota wywodząca się z biblijnych lub rzymskich bohaterów
 równość magnaterii i szlachty
 szlachcic całkowitym panem swojej ziemi (ziemiański mit arkadyjski), czuje się całkowicie
wolny
 konsekwencją rozkład państwowości, bezprawie – „Polska nierządem stoi”; nadużywanie
liberum veto (uważanego za „źrenicę złotej wolności”)
 szlachcic kontynuatorem tradycji starożytnego Rzymu (szpanowanie używaniem mowy
polsko–łacińskiej, cytowaniem Cycerona – dr Koryl się łapie; ale było to bardzo
powierzchowne, ignorowano dyscyplinę, karność, silny rząd Rzymu)
Filozofia:
 zespolenie ideologii ziemiańskich z katolicyzmem, hasła „Polska przedmurzem

chrześcijańśtwa”, szlachcic obrońcą wiary
 nietolerancja religijna
 wiara w czary i zabobony jak w głębokim średniowieczu
 w szkołach panuje scholastyka
Literatura czasów saskich:
 rozwija się bujnie, ale nie wnosi nowych wartości, kontynuuje formy barokowe, pozbawione
już głębszej motywacji
 dominuje tematyka religijna, panegiryczna, o obskuranckim i dewocyjnym charakterze
 na tle barokowej literatury tego okresu należy wyróżnić wąski nurt świadczący o wpływie
klasycyzmu francuskiego (np. przekład bajek La Fontaine'a), a także anonimowe satyry
polityczne
 główny nurt: poezje religijne oraz Nowe Ateny ks. Benedykta Chmielowskiego – encyklopedia
wiedzy o świecie przeciętnego szlachcica zmieszanym z dziwami, cudami, bajecznymi
opowieściami – taka sarmacka koncepcja historiozoficzno–teologiczna była kontynuowana
przez inne dzieła (m. in. ks. Szymona Majchrowicza – założenie szczególnej opieki boskiej nad
narodem szlacheckim w Polsce) – ten nurt dominuje do końca panowania Augusta III, a w
czasach stanisławowskich nadal trwa (jako drugorzędny)

 ok. 1730 zaczynają się pojawiać nowe tendencje, prowadzące do kultury i literatury
oświeceniowej w Polsce
OŚWIECENIE W EUROPIE I POCZĄTKI FILOZOFII RECENTORIUM

W POLSCE
Termin „oświecenie” – całokształt zjawisk i procesów zachodzących w Europie XVIII wieku. Nazwa
rozpowszechniona na terenach niemieckich. We Francji: „wiek filozoficzny” lub „wiek oświecenia” (w
Polsce Krasicki używał pojęcia „wiek filozofski”).
Przełomowość epoki – zburzenie feudalnych mitów i przywilejów, uwolnienie człowieka spod

dominacji autorytetu teologicznego, rozdział moralności od religii.
Pierwsza faza oświecenia – kult rozumu wyswobodzonego z więzów scholastycznych dogmatów oraz
optymistyczna wiara w możliwość opracowania sprawiedliwego systemu społecznego. Nowe
tendencje pojawiają się najpierw w Anglii (koniec XVII w.) – rozkwit nauk eksperymentalnych,
przyrodniczych, liczne odkrycia. Powstają dzieła formułujące świecki charakter etyki, bez motywacji
religijnej. Również w Anglii, na przełomie XVII/XVIII w., powstają zasadnicze koncepcje
filozoficzne i moralne kultury oświeceniowej (Locke – Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, 1690;
Shaftesbury, Berkeley, Hume).
Francja: uważana w Europie za wzór w sprawach kultury. Wiek XVIII: wejście do kultury i literatury
nowych, mieszczańskich bohaterów (dotąd postaci marginesowych) – awans w ostrym starciu z
wzorcami kultury feudalnej, aksjomat oświecenia: wszyscy ludzie są z natury wolni i równi. Atak na
Kościół sprawujący dotąd kontrolę nad życiem kulturalnym; laicyzacja życia; odrzucenie obrzędów,
liturgii na rzecz bezpośredniego kontaktu człowieka z Istotą Najwyższą. Później ateizm i materializm;
wielka Encyklopedia Diderota.
Wolter – krytyka i negacja, opozycja wobec tego, co było;
Jan Jakub Rousseau – najbardziej dojrzały wyraz tych tendencji, cywilizacja jako świat pozorów, w
którym człowiek traci zdolność naturalnego porozumiewania się. Rousseau postulował odbudowę
moralności w oparciu o naturalny „głos sumienia”. Proponował 2 drogi: edukacji (Emil – 1762) oraz
rewolucji (Umowa społeczna – 1762). Widać w nich nowy typ odczuwania, który przyczynia się do
powstania sentymentalizmu (doskonalenie i analiza uczuć).
Pojawia się przekonanie, że poezja nie potrafi wyrazić współczesnego człowieka – wielki awans prozy,
jako bardziej demokratycznej.
Lata 30. XVIII w. w Polsce – ożywienie kulturalne, lata 40. – powstawanie instytucji naukowych i
literackich, ośrodków oświeceniowych. Jeszcze za Augusta II uformowała się grupa magnatów
skupiona wokół Czartoryskich i przewodzona przez Stanisława Poniatowskiego. Miała ona duży wpływ
na życie kulturalne lat 30. i 40. – szczególnie bracia Załuscy (Andrzej Stanisław i Józef Andrzej),
Stanisław Leszczyński, Stanisław Konarski, Józef Aleksander Jabłonowski.
Mimo gallomani Augusta II wczesna faza polskiego oświecenia inspiruje się głównie Niemcami,
szczególnie filozofią Christiana Wolffa – eklektyczna, kompromisowa filozofia, typowa dla okresu
przejściowego; przekonanie, iż prawd nie odkrywamy, lecz ich dowodzimy (bliskie scholastyce),
połączone z zasadą racji dostatecznej, czyli ograniczeniem roli Opatrzności, wyzwoleniem z niewoli
dogmatów i usunięciem z filozofii wszystkiego, co irracjonalne (to już z kolei tendencje
oświeceniowe). Filozofia Wolffa to krok w stronę laicyzacji i wgl przełomu oświeceniowego; szybko
zastąpiły ją mniej eklektyczne koncepcje (głównie francuskie). Potem Kościół polubił filozofię Wolffa
bo była zbliżona do scholastyki.
W Polsce pierwsze odwroty od scholastyki to przyjęcie eklektycznej filozofii „recentorium”, czyli

myślicieli „nowych” (Kartezjusz, Gassendi, Leibniz, Newton), przeciwstawnych „starym” autorytetom
teologicznym. Podstawę recentorium widziano w filozofii Wolffa.
PROGRAMMA LITTERARIUM. NARODZINY BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

Andrzej Stanisław Załuski (1695–1754) – kanclerz wielki koronny i biskup krakowski, wybitny polityk.
Był mecenasem uczonych, m.in. Gotfryda Lengnicha (jako pierwszy w Polsce oddzielił prawa natury
od prawa boskiego, a także zakwestionował prawdziwość legend o pochodzeniu narodu polskiego;
jego dzieła dostarczały argumentów do reformy kraju). A. S. Załuski wysyłał młodych studentów na
zagraniczne studia, by potem wykładali na polskich uczelniach – tak do Polski przyszła filozofia
recentorium.
A. S. Załuski wraz z bratem Józefem Andrzejem, stworzył bibliotekę publiczną w Warszawie, dając jej
funkcję ośrodka naukowego promieniującego na cały kraj. Otwarcie Biblioteki Załuskich (ulokowanej
w Pałacu Daniłłowiczowskim) – 1747 r. Przy bibliotece powstaje towarzystwo naukowe na wzór
Petersburskiej Akademii Nauk, pomyślanej jako ważny instrument reformy państwa.
Józef Andrzej Załuski (1702–1774) – biskup kijowski; wybitny bibliograf, dość mierny poeta i prozaik.
Ważna rola w ruchu umysłowym wczesnego oświecenia w Polsce. Występował po stronie ortodoksji
katolickiej, ale utrzymywał stosunki z wieloma protestantami i działaczami oświecenia, jak np. Wolff.
Pomnażał księgozbiór biblioteki dziełami teologicznymi, filozoficznymi i historycznymi (podczas gdy
jego brat widział ją jako ośrodek przyrodniczy → konflikty między braćmi).
1728 – Józef Andrzej publikuje w lipskim czasopiśmie tekst wydany potem w 1732 r. po polsku jako
Programma litterarium – plan położenia fundamentów pod odbudowę i rozwój nauk
humanistycznych w Polsce. Apeluje w nim o nadsyłanie książek do biblioteki, by uczynić ją publiczną,
postuluje utworzenie fundamentalnych prac w zakresie bibliografii, nauk pomocniczych i wydawnictw
źródłowych. Tendencje oświeceniowe u J. A. Załuskiego: krytycyzm wobec źródeł, zamiar stworzenia
nowoczesnej bazy naukowej. Część swoich postulatów sam zrealizował – wydał np. pięciotomowy
zbiór utworów poetyckich (Załuskiego, Elżbiety Drużbackiej i Józefa Epifaniego Minasowicza), który
należy uznać za największe przedsięwzięcie wczesnego oświecenia w Polsce.
Bracia Załuscy położyli fundamenty pod przyszły rozwój kultury polskiej wieku XVIII.
STANISŁAW KONARSKI I REFORMA SZKOLNICTWA

Stanisław Konarski (1700–1773) – publicysta, działacz polityczny i kulturalny, prozaik i poeta,
najwybitniejsza postać wczesnego oświecenia w Polsce; pochodził ze średnio zamożnej szlachty w
Sandomierszczyźnie; wychowanek pijarów, wstąpił do tego zakonu. Wykładał w Warszawie, pogłębiał
wiedzę w Rzymie, Paryżu, Niemczech i Austrii. W 1730 na prośbę J. A. Załuskiego pracował przy edycji
zbioru praw polskich. Stronnik Leszczyńskiego; ukoronowaniem politycznej działalności dzieło O

skutecznym rad sposobie. W 1740, w ramach reformy szkół pijarskich, zakłada Collegium Nobilium.
Pierwsza połowa XVIII wieku to w Europie kryzys szkolnictwa, opanowanego przez zakony, głównie
jezuickie. Typ wychowania w nietolerancji nie przystawał do nowoczesnego społeczeństwa;
scholastyka, łacina jako język wykładowy, upośledzenie przedmiotów ścisłych – czyniły te szkoły
anachronicznymi. Dlatego zaczęły powstawać szkoły rycerskie: j. francuski kosztem łaciny, przedmioty
praktyczne, historia własnego kraju, matematyka, fizyka z elementami nowej filozofii, laicki charakter.
Konieczność reformy szkół widziały też kręgi kościelne – w Polsce pierwszych reform dokonują teatyni
warszawscy, ale na dużą skalę robi to dopiero Konarski, powodując zasadniczy zwrot w polskim
szkolnictwie.
Collegium Nobilium Konarskiego – ekskluzywny zakład kształcenia synów magnackich i bogatej

szlachty, na wzór szkół rycerskich. Główny akcent położony na języki nowożytne, w wyższych klasach
lekcje prowadzone po polsku. Konarski usunął stare podręczniki, sam tworzył nowe – stał się twórca
nowego stylu wymowy: jasnego i zwięzłego, oparte na racjonalistycznym myśleniu (w przeciwieństwie
do barokowego pustosłowia). Duże znaczenie nauki prawa, geografii, historii. Nauk
eksperymentalnych nie było ze względów finansowych, jedynie matematyka i filozofia. Głównym
celem reformy powiązanie szkoły z potrzebami życia publicznego, obywatelskie wychowanie. Teatr
szkolny jako narzędzie takiego wychowania.
Konarski nie poszedł tak daleko w laicyzacji szkoły jak szkoły rycerskie – w Collegium Nobilium
rozprawiano przeciw deistom, mówiono o nieśmiertelności duszy zgodnie z zakonną ortodoksją.
Jednak w etyce czy definiowaniu patriotyzmu posługiwano się argumentami nauki oświeceniowej i
samodzielnym myśleniem. Szkoła Konarskiego wychowywała obrońców filozofii recentorium,
przeciwnych scholastyce – dzięki Konarskiemu pod koniec lat 50. nowa filozofia wzięła górę i
przekonali się do niej nawet jezuici (szok!).
S. Konarski, Ustawy szkolne – przegląd najważniejszych problemów polskiej współczesności, m.in.

hasło „Polska nierządem stoi”, rozważania o ulepszeniu miast, handlu, rzemiosła, o stylu życia,
obyczajach. Na takie tematy dyskutowano też z uczniami Collegium podczas ćwiczeń retorycznych,
więc szkoła Konarskiego była bardzo „życiowa”.
S. Konarski, O religii poczciwych ludzi (Warszawa 1769) – atak na założenia deizmu (założenie, że
Najwyższa Istota stworzyła świat ale już w niego nie interweniuje, prowadziło do laicyzacji etyki), ale
uznaje za słuszny rozumowy charakter religii, jaki wprowadzają deiści.
Stanisław Konarski był doceniony, Stanisław August dał mu medal a Ignacy Krasicki ułożył mu wiersz
nagrobkowy:
Ten co pierwsze zdziczałe ciął gałęzie wzniosłe,

I śmiał ścieżki odkrywać wiekami zarosłe,
Co nauki, co miłość kraju wzniósł i krzepił,
W cieniu laurów spoczywa, które sam zaszczepił
PIERWSZE CZASOPISMA „UCZONE” I „MORALNE”. DZIAŁALNOŚĆ MITZLERA DE KOLOF

Gazeta informacyjno–polityczna istniała już w Polsce w 1661 r. („Merkurjusz Polski”), po niej
kilkadziesiąt lat przerwy.
 1718–1729 – ukazuje się „Poczta Królewiecka” (pismo regionalne, Jan Dawid Cenkier).
 Od 1729 – pijarskie „Nowiny Polskie” (w Warszawie) → później „Kurier Polski”
 gazety jezuickie – aż do kasaty zakonu (1773), wiadomości zagraniczne przedrukowywane z
zagranicznych czasopism, ubogi dział krajowy (kronika dworska)
W rozwoju kultury odegrały rolę raczej pisma „uczone”:
 fr. „Journal des savants” (1665); lipskie „Acta eruditorum” (1682)

 rozprawy naukowe i literackie, rejestry bibliograficzne, recenzje itp.
W Polsce tego typu pisma od drugiej dekady XVIII wieku na Pomorzu, w Gdańsku i Toruniu. O takie
pisma postulował Załuski w Programma litterarium. W 1743 r. do Polski przyjeżdża Wawrzyniec
Mitzler de Kolof (1711–1778), uczeń Wolffa (przyjeżdża do miejscowości Końskie jako nauczyciel); w
1749 przenosi się do Warszawy, zakłada drukarnię i wykorzystując zbiory Biblioteki Załuskich
podejmuje nowatorskie inicjatywy wydawnicze, np. zbiór kronik polskich (5 tomów), ale przede
wszystkim – zaczyna wydawać czasopisma „uczone”:
 dwumiesięcznik „Warschauer Bibliothek” (1753–1755) → propaganda programu Biblioteki

Załuskich; elementy recenzji literackiej i naukowej
 kwartalnik „Acta litteraria” (1755–1756) → mecenasem już nie Załuski lecz Józef Aleksander
Jabłonowski (wątpliwej wartości erudyta, autor dzieł historycznych i literackich, łączący jak
Załuski poglądy oświeceniowe z kulturą sarmacką; założyciel akademii naukowej w Gdańsku)
Program pism wynika z założeń Załuskiego – chodzi o rozwój nauk w kraju i rehabilitację polskiej
kultury, zwłaszcza literatury. Pisma są po niemiecku, bo centrum handlu księgarskiego środkowej
Europy były targi lipskie. Artykuły – w większości wyciągi z dzieł polskich autorów.
W czasach saskich wznawiano książki prawnicze, historyczne, takie, które miały znaczenie dla reformy
politycznej.
„Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone albo Magazyn Wszystkich Nauk do Szczęśliwego Życia
Ludzkiego Potrzebnych” (1758–1761; 1766–1767) – nowe pismo Mitzlera, miesięcznik popularno–
obyczajowy – artykuły z zakresu medycyny, rolnictwa, przemysłu, handlu, porad praktycznych,
propaganda doktryn ekonomicznych itp. itd.
T. Bauch, „Patriota Polski Kartki Tygodniowe Zawierający” (Warszawa 1761) – tygodnik moralny,
zadedykowany Mitzlerowi, drukowany w jego drukarni. Pierwsze czasopismo po polsku o charakterze
mieszczańskim. Propagowało literaturę i filozofię niemiecką (Gellerta i Wolffa), mówiło o religii,
cnotach domowych, wadach społecznych.
„Monitor” – zwany „małym” w odróżnieniu od stanisławowskiego kontynuatora; najbardziej dojrzałe

osiągnięcie czasów saskich. Pismo wychodziło w Gdańsku, redaktor – Adam Kazimierz Czartoryski.
Teksty przystosowane z londyńkiego „The Monitor or British Freeholder”, za pośrednictwem
tłumaczenia francuskiego. Dzięki temu w „Monitorze” były ciekawe formy publicystyczne, artykły na
tematy moralne, opisy scen i dyskusji. Adresatem pisma średnia szlachta. Częste w „Monitorze” ataki
na magnaterię, na anarchię.
PUBLICYSTYKA POLITYCZNA
Stanisław Leszczyński, Głos wolny wolność ubezpieczający – dzieło inicjujące rozwój publicystyki w
czasach saskich, identyfikowane z Leszczyńskim i ważne dla polityki i kultury polskiej i francuskiej;
dzieło ma walory literackie, jest pisane jasnym, logicznym stylem (mimo łacińskich wtrętów i
barokowej metaforyki); całość oparta na alegorycznym pomyśle: opis Rzeczypospolitej jako walącego
się domu, w którym fundamenty, ściany itp. oznaczają odpowiednie instytucje i stany; Leszczyński
wychodzi od aprobaty zasad republikańskiego ustroju, następnie przeprowadza ostrą krytykę nierządu
i anarchii, degeneracji instytucji i form życia społecznego, sądownictwa, duchowieństwa, upadek
gospodarki, szczególnie piętnuje niewolnictwo chłopów i plany gospodarki czynszowej. Poglądy
Leszczyńskiego są dość nowatorskie, ale i utopijne – tak szokujących zmian nie dało się wprowadzić
przy liberum veto.
Leszczyński („dobroczynny filozof”) po 1736 osiadł w Luneville jako książę Lotaryngii i Baru. Zasłynął
jako mecenas sztuk i nauk, założyciel szkoły rycerskiej. Był w zażyłych relacjach z ideologami
francuskiego oświecenia, np. Wolterem czy Monteskiuszem, ale dążył do połączenia filozofii XVIII w. z
religią chrześcijańską (zwłaszcza w zakresie koncepcji szczęścia ludzkiego).
W publicystyce lat 40. i 50. coraz częściej głosy wołające o reformę, o przerwanie letargu.
Stefan Garczyński (ok. 1690–1755; wojewoda poznański) Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej, synom
Ojczyzny ku przestrodze i poprawie tego, co z kluby wypadło (Warszawa 1750) – obszerny traktat
tkwiący w schematach myślenia lit. Staropolskiej; nawiązanie do znanego mitu organicznego –
pararela obrazu Rzeczpospolitej i ciała ludzkiego (stany najwyższe – głową, rękami itp., „podlejsze
członki” nogami). Traktat jest „sekcją” anatomiczną tego organizmu. Garczyński pisze o nędzy wsi,
ruinie miast, pasożytnictwie kleru, ogólnym bezwładzie. Rosja Piotra I jako groźny wzór do
naśladowania.
Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie, albo o utrzymywaniu ordynaryjnych sejmów –

najwybitniejsze dzieło publicystyczne czasów saskich. Atak na „źrenicę wolności” – liberum veto;
projekt reorganizacji systemu sejmowania, oparty na bezwzględnej większości. Polemika z
historiozofią sarmatyzmu, oparta na znajomości praw historycznych. Postulat aktywnego udziału
obywatela w tworzeniu dziejów własnego kraju. Rozprawienie się z poglądem, że Bóg kieruje losami
Polaków – Bóg dał ludziom wolność, więc nie może kierować tym, jak głosują, to ich własna decyzja i
odpowiedzialność. Traktat nasycony jest apostrofami do czytelnika, anegdotami, przenośniami,
alegoriami, np. porównanie Polski do „starego i wielkiego okrętu”, który, dawno nie łatany, dąży do
ruiny. Dzieło Konarskiego to najdoskonalsza w czasach saskich synchronizacja nowego myślenia ze
sztuką wysławiania się.
MIĘDZY BAROKIEM A OŚWIECENIEM
WALKA O JĘZYK NARODOWY
Walka o unowocześnienie języka narodowego na czele zagadnień literatury czasów saskich.

Odrzucenie makaronicznej ornamentyki, postulat jasnej i zrozumiałej wypowiedzi. Ludzie wieku XVIII
uważali się za kontynuatorów renesansu, który waloryzował grekę i łacinę, jednak oświecenie
kwestionuje rolę tych języków (pod koniec XVII wieku „spór nowożytników ze starożytnikami”,
waloryzacja literatur narodowych). Oświecenie wysuwa na pierwszy plan język narodowy. Stan języka
ma odzwierciedlać stan postępu ludzkiego poznania świata. Makaroniczny styl, spuścizna po polskim
baroku, był zastygły, ubogi, schematyczny.
Konarski: O poprawie wad wymowy (1741) – wstęp do żywej polemiki, jaka rozgorzała po tym dziele;
Konarski oddziela styl poetycki od stylu prozy, przeciwstawia tendencję do ozdabiania wypowiedzi
tropami i figurami poetyckimi wypowiedziom jasnym, zrozumiałym. Domaga się oszczędnego
stosowania w prozie przenośni i innych środków literackich. W zakresie składni stawia za wzór
Cycerona (regularna budowa, logiczność), nie pochwala stylu pełnego elips, niedopowiedzeń. Ideał
Konarskiego stanowi prostota i zgodność z „naturą”.
3 lata później ukazuje się słownik francusko–polsko–niemiecki, w którym Michał Abraham Trotz
atakuje (we wstępie) „mowę mieszaną”, czyli makaronizmy (łacińskie i francuskie). W dyskursie na
ten temat pisarze czasów saskich odwołują się m.in. do Dworzanina Górnickiego. Inni ważni
pogromcy mowy mieszanej to np. Franciszek Bohomolec, jezuicki komediopisarz (Rozmowa
Kochanowskiego, Twardowskiego i Makarońskiego – konfrontacja przedstawicieli „złotego” i
„srebrnego” wieku z kompromitującym się przedstawicielem mody makaronicznej – ejj no muszę
Wam zacytować bo to fajne:
 Kochanowski: Więc jesteś Polak rodowity?

 Makaroński: Et quidem in ipso meditullio tego państwa prognatus.
Bohomolec uważał, że makaronizmy opóźniają rozwój języka.
KRYZYS POEZJI BAROKOWEJ. ARKADIA ORAZ KLASYCYZM I PRÓBY JEGO ADAPTACJI.
Poezja czasów saskich – okres ok. 60–letni, wyjątkowo mało zbadany. Niewiele wybitniejszych
indywidualności twórczych, raczej kontynuacja form barokowych z widocznym obniżeniem się kultury
słowa, wyjałowieniem konceptów, nieznośnym gadulstwem – ogólnie do bani ta poezja.
Uwagi rzeczy ostatecznych ks. Józefa Baki (1766) – dla jednych produkt poezji grafomańskiej, dla
innych – ciekawy wyraz artystyczny obsesyjnego myślenia o śmierci za pomocą środkówych
groteskowych.
Najwięcej pisano poezji okołokościelnych, jakichś modlitw itp., albo wierszowanych wersji ksiąg
biblijnych (Jan Kajetan Jabłonowski, król Stanisław Leszczyński) – beztalencia totalne.
ELŻBIETA Z KOWALSKICH DRUŻBACKA (1699?–1765)
 zwana „Muzą sarmacką”, „Sapho polską”

 większość wierszy napisała podczas pobytu na dworze Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej w
Sieniawie, przed swoim ślubem; na dworze tym przesiąkała inspiracjami barokowymi,
arkadyjskimi i nowymi oświeceniowymi tendencjami
 jej mecenasami byli Załuscy; potem jej twórczość interesowała Krasickiego, bywała wydawana
w Zabawach przyjemnych i pożytecznych
 jej dorobek zalicza się w całości do baroku – utwory religijne, rymowane żywoty świętych,
„wiersze moralne”; treści dewocyjno–moralne przeplatają się z romansowymi
 tłumaczyła/przerabiała (wierszem) liczne XVII–wieczne romanse barokowe (np. Fabuła o
książęciu Adolfie) → nowy rodzaj literacki: barokowa powieść awanturniczo–miłosna

 surowo krytykowana za „rzemieślniczy” charakter pisania, ale niektórzy dopatrują się u niej
rokokowego kunsztu
 nowe tendencje widoczne szczególnie w cyklu wierszy Wiersze światowe – dążenie do
prostoty języka i stylu, unikanie alegorycznych obrazów, zwalczanie zabobonów, wiary w
upiory itp.
 poematy opisowe opiewające przyrodę, np. Opisanie czterech części roku (nawiązania
mitologiczne; podkreślenie roli Boga jak Stwórcy; poemat na pograniczu baroku i klasycyzmu)
ADAM KĘMPSKI
 w latach 20. XVIII w. pisał wiersze nawiązujące do tradycji ludowej i sowizdrzalskiej

 prekursor zbieraczy i miłośników folkloru (zbierał przyśpiewki mazurskie), takich jak Kniaźnin
czy Karpiński
 główne dzieło: Myśli o Bogu i człowieku – 1756, traktat religijno–filozoficzny, rymowana
proza, prosty i jasny język; tematem sprzeczności między cnotą a ułomnościami natury
człowieka, między utopijnym światem wartości a światem współczesnym, obłudnym
JÓZEF ANDRZEJ ZAŁUSKI
 współtwórca Biblioteki Załuskich (ważny ośrodek literacki)

 twórczość raczej obfita niż wybitna (typowa dla XVII w. „mania wierszoróbstwa”)
 znaczna rola wśród autorów próbujących adaptować wzory klasycyzmu francuskiego
 formy: kalambury, koncepty → zbiór Juwenilia, nawiązujący głównie do twórczości Wacława
Potockiego
 przekłady (a raczej parafrazy) utworów francuskich (zatraca klasycyzm tych utworów na rzecz
rodzimej, barokowej bujności), m.in. satyr Boileau → parafrazowanie wg zasady Załuskiego
(przenoszenie tekstu w rodzime obyczaje) przyjęło się w poezji polskiego oświecenia
JÓZEF EPIFANI MINASOWICZ (1718–1796)
 kanonik kijowski bez święceń, współpracownik Załuskiego, „nadworny” poeta Biblioteki

Załuskich
 lepszy od Załuskiego w uzyskiwaniu klasycystycznego umiaru
 Zbiór rytmów polskich Józefa Epifaniusza Minasowicza, J.K.M. Sekretarza (1755–56) – w
większości przekłady dzieł starożytnych, m.in. Horacego, Anakreonta, Wergilego, bajek Ezopa i
Fedra; Minasowicz tłumaczył też francuskie wiersze
WACŁAW RZEWUSKI (1709–1779)
 hetman polski koronny, kresowy magnat, utalentowany poeta i dramaturg; publikował pod
imieniem syna
 najlepszy w tosowaniu zasady „przystojności”
 niechętny wobec noweych oswieceniowych tendencji, a zarazem opozycyjny wobec baroku –
wraz z Konarskim i Bohomolcem chciał unowoczesnienia języka; ośmieszał barokowe
koncepty w komediach, pisał zgodnie z klasycystyczną jasnością i symetrią
 tragedie: Żółkiewski; Władysław pod Warną
 nauce wierszopiskiej – pierwszy manifest klasycyzmu w Polsce XVIII wieku; w ogóle napisał
sporo teoretycznoliterackich rozpraw, zalecał stosowanie klasycystycznych rygorów
klarowności, proporcji i umiaru; w zakresie dramatu zaleca zasadę trzech jedności
 twórczość Rzewuskiego to najcenniejsze, co czasy saskie dały epoce stanisławowskiej
PRÓBY POWIEŚCI
W Europie:
Wciąż popularne są utwory średniowieczne i barokowe siedemnastowieczne romanse heroiczno–

miłosne, pasterskie.
W Niemczech w ostatniej ćwierci XVII wieku barokowy romans dworski traci wartości wychowawcze,
staje się literaturą rozrywkową. Coraz częściej pokazuje się dwór widziany przez mieszczan, jako
siedlisko zbrodni i obłudy. W romansie pasterskim popularny jest motyw pasterza, który wyrusza w
wielki świat – na dwór – i wraca z przekonaniem, że znacznie lepiej żyć w wolności pasterskiego stanu
niż w przewrotności dworu. Zaczynają się tworzyć wartości powieści nowożytnej:
 realistyczny opis
 indywidualizacja losu ludzkiego
 subiektywizm w ujęciu zdarzeń i przedmiotów
 człowiek przestaje być igraszką losu, przygody mają już motywację indywidualną,
psychologiczną i społeczną.
W wyniku tych procesów i inspiracji z Anglii i Francji w pierwszej połowie XVIII wieku rodzi się w
Niemczech powieść oświeceniowa.
Powieść w Europie rozwijała się w opozycji do baroku, ale i do poetyki klasycystycznej, która z prozy
uznawała tylko retorykę i epistolografię. Z publicystyki zaczęły się rozwijać takie formy, jak powieść
satyryczno–obyczajowa, utopie, listowne powieści psychologiczne (Nowa Heloiza Rousseau).
W Polsce:
Pierwszym utworem nowego typu przełożonym na polski (z fr.) była Historia Telemaka (pierwszy
przekład – 1726, wierszem, późniejsze przekłady prozą) – romans pedagogiczny Fenelona, będący
pouczeniem dla następcy francuskiego tronu, nastawienie antyfeudalne, które podjęła myśl
oświecenia. Utwór Fenelona zaliczano m.in. do gatunku epopei.
Przydatek do podręcznika savoir–vivre'u – „romans w listach” – Aleksander Paweł Zatorski, 1746.

Chciał oddać szeroki zakres stanów uczuciowych, stworzył pierwszy polski romans listowny – technika
podobna do Pameli Richardsona. Przydatek (inaczej niż Pamela) zawiera same listy, jest wiele
korespondujących par. Jest ciekawą próbą przeszczepienia czegoś zupełnie nowego na polski grunt.
TEATR I DRAMAT
SCENA DWORSKA AUGUSTA III: KOMEDIA DELL'ARTE I OPERA
Dramat staropolski uległ wyjałowieniu i dogasał powoli w dworskich, szkolnych i ludowych formach za
Augusta II. August II lubił teatr francuski i sprowadzał francuskie grupy, które wystawiały Moliera,
Racine'a itp. (za wcześniejszych władców oglądano raczej teatr włoski). W czasach Augusta III nowe
tendencje, August III miał własny teatr w którym występowały włoskie grupy, pokazując osiągnięcia
teatru europejskiego, szczególnie królującą komedię dell'arte, operę i balet; teatru francuskiego nie
lubił.
Komedia dell'arte
Rozwija się w Europie od XVI wieku; komedia typów – aktorzy grają w maskach określone typy
ludzkie; mistrzowski ruch sceniczny; punkt ciężkości na konstruowaniu wymyślnych przygód; napisane
były tyko pewne dialogi, większość była zbiorową improwizacją. Fabularnie związane z romansem. W
XVIII wieku we Włoszech Carlo Goldoni chce reformy komedii dell'arte – w całości pisze teksty, brak
improwizacji, brak masek; Sprytna wdówka – 1748 (duży sukces).
Opera
Coraz większe znaczenie; reformatorem opery Pietro Metastasio – dokonał synchronizacji elementów
dramatycznych z muzycznymi, nie przestrzegał 3 jedności, tendencje do banalizacji fabuły (szlachetny
bohater, nieszczęśliwa amantka, czarny charakter). Ośrodkami opery Wiedeń, Drezno i Warszawa.
Opery tylko po włosku, bo uważano ten język za związany z muzyką.
TEATRY MAGNACKIE I ICH TWÓRCY
Działalność sceny królewskiej zaczyna pobudzać sceny magnackie, jest ich w czasach saskich około 10.
Twórczość dramatyczna – przekładowa – Józefa Andrzeja Załuskiego i Józefa Epifaniego Minasowicza.
Wśród przekładów dominuje tragedia. Załuski dostrzega upadek teatru religijnego i zaczyna
wystawiać, dawnym zwyczajem, na scenie dworskiej, szkolnej czy nawet w kościele. Wzorem są dla
niego modne w tym czasie kantaty i oratoria; tłumaczy „melodramy” religijne Metastasia. Załuski
stosuje wizyjną konstrukcję sztuki i dużą rolę prologu – podobnie jak później romantycy.
Teatr Radziwiłłów w Nieświeżu – działający od 1746 r., amatorski, grali domownicy, kadeci szkoły
rycerskiej czy studenci kolegium jezuickiego. Repertuar: głównie utwory księżny (amatorskie, trudno
je wiązać z oświeceniem, duch baroku – misteria, utwory zbliżone do opery/baletu, romanse
barokowe, pasterskie, przypominające komedię dell'arte). Włączamy twórczość Radziwiłłowej do
wczesnego oświecenia ze względu na jej przekłady komedii Moliera.
Hetman Wacław Rzewuski – najwybitniejszy dramaturg czasów saskich, miał swoją scenę w rezydencji
Podhorce. Komedie: Natręt, Dziwak; tragedie: Żółkiewski, Władysław pod Warną. Rzewuski
odnowicielem tragedii, nieobecnej właściwie w polskim teatrze od Odprawy posłów greckich.
Podejmuje w tragediach temat dziejów narodowych, respektuje 3 jedności, postaci są czarno–białe,
skontrastowane, najważniejsze są dialogi i monologi, kompozycje retoryczne i liryczne. Komedie są
osadzone w rodzimych realiach, również kontrastują bohaterów; pisane świetnym wierszem.
TEATR SZKOLNY. TRAGEDIA EPAMINONDY KONARSKIEGO I KOMEDIE BOHOMOLCA
Scena szkolna – rozwój w Polsce od XVI wieku; dialogi wyposażone w wątłą akcję dramatyczną, na
przykładzie alegorycznych postaci pokazują zwycięstwo dobra nad złem, karę za grzechy; często
dramaty pseudohistoryczne, biblijne czy tragedie martyrologiczne (wątki hagiograficzne). To były takie
dzisiejsze akademie: wystawali spektakle na początek i koniec roku, na ważne święta itp. Na scenach
jezuickich (te są najlepiej zbadane, najwięcej wiemy) w XVII wieku ciągle panuje barok,
przedstawienia wyglądają jak opera, są liczne partie śpiewane, bogactwo efektów. Dramaty szkolne
pisali nauczyciele, nie były publikowane, drukowano jedynie „argumenty”, czyli krótkie opisy sztuk. Na
przełomie XVII/XVIII w. teatr szkolny ulega skostnieniu, poziom się obniża.
Jezuickie reformy teatru szkolnego we Francji – jezuici chcieli przeciwstawić libertyńskiemu,

„zdeprawowanemu” teatrowi świeckiemu teatr oparty na chrześcijańskiej moralności: tematyka
zamknięta w klasycznym kształcie tragedii, adaptacje świeckich komedii, np. Moliera, dla potrzeb
dydaktyki szkolnej, wystawiane w języku rodzimym, nie łacińskim.
W Polsce najciekawszy pomysł odnowienia dramatu religijnego miał J. A. Załuski: inspiracja wzorami
operowymi Metastasia oraz modelem tragedii klasycystycznej. Następnie na czoło przystosowania
form klasycystycznych wysuwają się pijarzy, którzy teatru używają do realizacji programu wychowania
obywatelskiego – twórcą reformy Stanisław Konarski, dominują tragedie, głównie Corneille i Racine, a
także Wolter (wszystko w przekładach).
Tragedia Epimondy – wystawiona w 1756, autorem Stanisław Konarski. Sztuka służąca celom
dydaktyki obywatelskiej i propagandzie politycznej, przez przykład tebańskiego wodza mówiła o
naruszeniu tradycyjnych praw i ustaw dla dobra kraju, stanowiła aluzję do prowadzonej przez
Konarskiego walki o reformę – zniesienie liberum veto. W utworze (niewydrukowanym w XVIII w.)
dość liberalnie stosuje się 3 jedności, używany jest styl wysoki, kompozycja luźna, ale charakter
utworu jest klasycystyczny; sakralizacja podejmowanej tematyki. Pozytywne zakończenie zaprzecza
istocie tragedii.
Po 1753 r. reforma szkół jezuickich i scen również – zanikają duchowne „tragedie” i dialogi na rzecz
nowej formy komedii świeckiej – jej twórcą Franciszek Bohomolec (1720–1784) – pochodzący z
Białorusi jezuita, absolwent Akademii Wileńskiej i studiów w Rzymie, działał w Warszawie. Nauczyciel,
komediopisarz, następnie wydawca gazet i prefekt drukarni jezuickiej. W swoich sztukach sięgał do
wzorów wypracowanych przez francuskich reformatorów teatru. Wystawił 25 sztuk (zaczął w 1753 r.),
które były przeróbkami autorów jezuickich, Theatre Italien, komedii dell'arte, Goldoniego, Moliera itp.
Widać u Bohomolca skłonność do farsy (dlatego lubił Moliera będącego pod wpływem dell'arte).
Bohomolec usuwał role kobiece, wpasowywał komedię w bardziej regularny schemat, osadzał całość
w polskich realiach, polonizował postaci. Taka metoda przeróbki przyjęła się w teatrze
oświeceniowym. Bohomolec pisał komedie prozą (a za nim robili tak inni).
F. Bohomolec, Arlekin na świat urażony
 komedia oparta na wzorach dell'arte, Goldoniego i Theatre Italien

 Arlekinowi źle w Warszawie i idzie na odludzie, by jak dawni filozofowie uciec od ludzi
 krytyczne sądy o moralności wielkiego świata stolicy
 nowość w polskiej komedii: wartko płynący i dowcipny dialog
 Arlekin postacią ludowej farsy, źródłem komizmu; przez swój „zdrowy rozsądek” kwestionuje
przyjęte w świecie konwencje i normy obyczajowe
 inspiracje zagraniczne (Gherardi, Biancolelle), ale usunął część postaci, przeniósł akcję do
Warszawy itp.
W większości sztuk Bohomolca (zwłaszcza tych Molierowskich), całkowicie odrzucone są postaci

dell'arte – ich rolę przejmują polscy bohaterowie, szlachta, mieszczanie, służący. Figlacki – występuje
w wielu komediach Bohomolca, pomysłowy i zręczny, filut i łgarz, uosobienie ruchu, nadaje bieg akcji,
kieruje intrygą. Bohomolec atakuje w komediach z Figlackim, „politykiem teraźniejszej mody”, styl
życia docierający do Polski z Francji wraz z nowymi oświeceniowymi ideami – wykpiwanie religii i
Kościoła, powierzchowną gallomanię, pogardzanie rodzimym obyczajem.
2 grupy komedii Bohomolca:
1. komedie z typami „młodzianów” – pokazują i ośmieszają wady właściwe młodemu wiekowi

(np. próżność, pogoń za modą, marnotrawstwo, hazard)
2. komedie pokazujące „ojców”, starsze pokolenie – wraz z ich grzechami, np. obskurantyzmem,
zabobonami, skąpstwem, uporem
W toku akcji wady są kompromitowane, po czym następuje poprawa i nawrócenie błądzącego.
Bohomolec opierając się na ogólnojezuickich tendencjach dokonał reformy teatru szkolnego laicyzując
tematy sztuk, stworzył nowy typ polskiej komedii, poddanej rygorom klasycystycznej dyscypliny mimo
skłonności do farsy w stylu dell'arte; wykształcił też sposób charakterystyki postaci za pomocą parodii
językowej, osadził schematy w polskim życiu i obyczajach.
Eksperymenty i reformy scen szkolnych przygotowały narzędzia, jakimi posłuży się potem teatr
narodowy – to pijarzy połączyli nowe poszukiwania formalne z ideologią oświecenia i programem
reformy kraju.
Pyrrhys de Varille (Francuz osiadły w Polsce), Compendium politicum – Warszawa 1760, postulat
stworzenia publicznej sceny narodowej opartej na repertuarze klasycystycznej tragedii.
III. ROZKWIT LITERATURY STANISŁAWOWSKIEJ
ADAM NARUSZEWICZ
Większość wierszy napisał w latach 1770–1774. Zdobył sławę jako następca sarmackiego Horacego –
Sarbiewskiego. Można mówić nawet o szkole Naruszewicza, do której zaliczamy: Węgierskiego,
Kniaźnina i Zabłockiego, a także w pewnym stopniu Trembeckiego. Jego twórczość jest nowatorska w
podejmowaniu prób klasycystycznych, rokokowych, a nawet sentymentalnych, ale wyrasta z
barokowych, sarmackich tradycji.
Urodził się w 1733 r. Pochodził z magnackiego rodu. Po wojnach szwedzkich jego rodzina spadła do
rangi drobnej szlachty. Po śmierci ojca rozpoczął naukę w kolegium jezuickim, po czym wstąpił do
zakonu jezuitów oraz rozpoczął studia na Akademii Wileńskiej. W obu szkołach pielęgnowano
barokowe, sarmackie tradycje. Już w wieku szkolnym Naruszewicz zabłysnął zdolnościami
humanistycznymi. Zyskał protekcję Michała Fryderyka Czartoryskiego i dzięki niej mógł się udać na
studia do Lyonu, a następnie do Niemiec, Włoch i Hiszpanii. Po powrocie został nauczycielem w
warszawskim Collegium Nobilium. Został redaktorem „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”.
Uczestniczył w obiadach czwartkowych. Był bardzo oddany Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu.
W uniżonej, pełnej pokory i patosu postawie wobec króla można odkryć źródło panegiryzmu poezji
Naruszewicza.
Największy rozkwit twórczości: lata 1770–1774. Zyskuje wtedy zaszczytne miano zastępcy
Sarbiewskiego. Następnie został mianowany biskupem smoleńskim. Od r. 1775 słabnie jego
aktywność poetycka. Król przeznaczył mu funkcję historiografa. Ukoronowaniem jego twórczości
poetyckiej była czterotomowa edycja „Dzieł” przygotowana przez Franciszka Bohomolca. Naruszewicz
nie przestał pisać wierszy, jednak niewiele z późniejszych ocalało. W „Dziełach” pojawiają się ody,
sielanki, satyry, bajki, epigramaty i przekłady. Najwięcej jest ód.
Oda – popularna w oświeceniowym klasycyzmie. Pochwała Boga, wielkich spraw, wydarzeń, ludzi.
Odznaczała się podniosłością i szlachetnością tonu. Jej konstrukcję cechował pozorny nieporządek,
mający świadczyć o przekroczeniu kryteriów rozumowych w chwili natchnienia. W tym nieporządku
miał się mieścić głębszy sens dydaktyczny.
Naruszewicz starał się dostosować założenia ody do celów społecznej dydaktyki oświeceniowej,
unowocześnić środki oddziaływania, odnowić język. Na pierwszym miejscu stawiał ody bohaterskie,
filozoficzne, moralne, np. „Hymn do Boga”, „Hymn do Słońca”. Pisał również ody okolicznościowe.
Od szlachetnego patosu Naruszewicz przechodził jednak do pełnych oburzenia inwektyw,

piętnujących istniejące zło. Dlatego uległ zakłóceniu nastrój podniosłości. W anakreontykach i
erotykach dochodzą do głosu tony osobiste.
Liryka podporządkowana założeniom dydaktycznym zatracała swą odrębność rodzajową i gatunkową.

Podmiot liryczny stawał się raczej mówcą. Wytwarzał się dystans między podmiotem a adresatem
wiersza.
Retoryczność utworów Naruszewicza ujawnia się w formie monologu, przemówienia do określonego

adresata. Wiersze cechuje zazwyczaj apostroficzność, tekst jest pełen pytań retorycznych,
wykrzyknień, anafor.
Naruszewicz starał się stosować w swej twórczości klasycystyczny typ poezji, jednak wzorce barokowe
odcisnęły szczególne piętno na jego poezji. Cechuje ją bowiem przede wszystkim brak przestrzegania
zasad przystojności, elegancji języka, dążenie do konkretu, a nie do poetyki ogólności, naruszenie
symetrii kompozycyjnej, jedności tonu. Pojawiają się za to malarskie metafory, język dosadny, czasem
nawet wulgarny i rubaszny, antytezy, dynamiczne opisy i dialogi, bardzo plastyczne alegorie i
personifikacje, realistyczne, niekiedy drastyczne obrazy. Rekwizyty mitologiczne często wywołują
wrażenie groteski. Często pojawiają się epitety złożone. Inwersja powoduje często niezrozumiałość
metafor. Naruszona zostaje płynność wiersza. Naruszewicza można uważać za pierwszego
utalentowanego reformatora poezji lirycznej w czasach stanisławowskich.
Skala tematyczna wierszy tego poety jest bogata. Na pierwszy plan wysuwają się ody obywatelskie,
patriotyczne. Istotny jest kontekst historyczny: wiersze powstają w czasach konfederacji barskiej oraz I
rozbioru. Świadomość ówczesnych klęsk jest źródłem gorzkich medytacji. Przyczynę nieszczęść widział
Naruszewicz w osłabieniu władzy królewskiej oraz w powstaniu oligarchii magnackiej. Analizował i
piętnował rozkład moralny społeczeństwa, wady ustroju. Wierzył jednak w powodzenie dzieła
odnowy. W jego twórczości pojawiają się również Rousseowskie koncepcje „stanu natury” i „złotego
wieku”. Im bliżej czasów współczesnych, tym bardziej pogłębia się rozkład form współżycia.
Naruszewicz twierdził, że prawdziwy szlachcic powinien uznawać cnoty, domagał się również praw dla
chłopów i mieszczan – zrównania ich pod względem moralnym. W jego poezji często dochodzi do
głosu uwrażliwienie na krzywdę chłopów. Ma to źródło w jego biografii – pochodził z nizin
społecznych, wprawdzie szlacheckich, ale stawianych przed alternatywą: wybicie się lub deklasacja.
Najpopularniejsze utwory Naruszewicza to satyry. Podkreśla się w nich przede wszystkim obywatelski
ton, siłę i prostotę wyrazu. Na tę część jego twórczości oddziaływały utwory Horacego oraz Boileau.
Przejmował też motywy od Kochanowskiego i Krzysztofa Opalińskiego, także Gracjana Piotrowskiego.
Dla Naruszewicza źródłem akcji demaskatorskiej jest stwierdzenie rozkładu norm moralnych życia
społecznego. Satyra ma stać się narzędziem edukacji społecznej, odsłania przyczyny istniejącego zła.
Przykłady mają charakter ogólny, prezentują typowych ludzi i sytuacje. Analizę świata skażonego
przeprowadza Naruszewicz, opierając się na podstawowej koncepcji „stanu natury”, w którym ludzie
praktykowali autentyczne cnoty, żyli w równości i wolności, byli szczerzy. Programowa satyra „Wiek
zepsuty” ilustruje ów stan utraconej jedności. Celem dydaktyki Naruszewicza było kompromitowanie
fałszywych wartości. „Pochlebstwo” przedstawia fałsz i zakłamanie życia dworskiego, panujący tam
kult pozorów. Najciekawsze z całego cyklu są „Reduty”. Skonstruowane w formie dialogów, mają
kształt rewii typów, przypominającej konwencję teatru lalkowego. Narrator przeprowadza obserwację
redutników. Każdy z nich nosi maskę, która ukazuje pozorność i fałsz. Jednocześnie pojawiają się
uwagi o tragicznej sytuacji kraju.
Konstrukcja satyr Naruszewicza nie odznacza się zwartością i symetrią, obfituje w dygresje,
powtórzenia. Metaforyka powoduje uplastycznienie satyr. Często pojawiają się czasowniki ukazujące
ruch. Zestawienia kontrastowe i antytezy służą wzmocnieniu ataku satyrycznego.
Sielanki należą do najwcześniejszych utworów Naruszewicza. Sielanka nie miała ścisłych norm
gatunkowych. Wyróżnia się dwa jej zasadnicze typy: idylla Teokryta (realistyczny obrazek wiejski o
charakterze lirycznym), ekloga Wergiliańska (kształt dialogu pasterskiego, natura powinna być
upiększona). Często pojawiały się konstrukcje mieszane. W XVIII w. obok stale jeszcze żywego wzoru
sielanki arkadyjskiej i rokokowej pojawiają się tendencje oparte na Rousseowskiej koncepcji „stanu
natury”, poszukujące powrotu do źródeł.
Sielanki Gessnera przynosiły nową wizję świata prostych uczuć, przeciwstawiały salonowym
pasterzom szczerość dzieci natury. Bohaterowie wypowiadają się krytycznie o kulturze dworskiej.
Uderzała malarskość prozy poetyckiej Gessnera. Naruszewicz przełożył/ sparafrazował 6 jego sielanek.
Źródłem poezji Gessnera była atmosfera Biblii i „Raju utraconego” Miltona, ale przede wszystkim
sentymentalizm.
W sielankach Naruszewicza obok nowatorskich prób natrafiamy na ślady kontynuacji form

konwencjonalnych, dworskich. Skłonności i predyspozycje barokowe widać w przekładach z Satuela,
np. motyw zamiany ról śmierci i miłości, a w stylistyce: antytezy, paralele, zmienne obrazy.
Naruszewicz przyjął z entuzjazmem uchwalenie konstytucji 3 maja. Upadek niepodległości załamał go

całkowicie i wkrótce poeta zmarł. W jego poezji wyraża się osobliwa symbioza sarmatyzmu i
oświecenia. Uważa się go za czołowego reformatora poezji polskiej w pierwszym okresie
stanisławowskim.
IGNACY KRASICKI
Informacje biograficzne: Najwybitniejszy z pisarzy polskiego oświecenia, jednocześnie działacz

kulturalny, krytyk literacki i teatralny, publicysta. Syn kasztelana, ur. W 1735 r. w Dubiecku koło
Sanoka. Pochodził ze średnio zamożnej szlachty, skoligaconej z rodami magnackimi. Przebywał na
dworze Sapiehów, gdzie zetknął się z literaturą francuską. Uczył się w jezuickim kolegium lwowskim,
nietkniętym jeszcze reformą. Już od najmłodszych lat był przeznaczony do stanu duchownego –
wymagała tego sytuacja majątkowa. Studiował w seminarium misjonarzy przy szkole Św. Krzyża, gdzie
po raz pierwszy zetknął się z filozofią i literaturą oświecenia. W 1759 r. wyjechał do Rzymu na 2–letnie
studia. Po koronacji Stanisława Augusta związał się z grupą reformatorów działających przy królu. W
zamian za usługi dla niego uzyskał godność biskupa warmińskiego. Po rozbiorze wpadł w kłopoty
finansowe. Mieszkał w Heilsbergu, jego rezydencja budziła podziw wśród współczesnych.
Na pierwszy plan wysuwa się twórczość poetycka Krasickiego, dzięki której zyskał miano „księcia
poetów”. Brak śladów, które by mówiły o podejmowaniu przez niego prób poetyckich przed 1775 r. O
kształtowaniu się jego gustów literackich świadczy pamiętnik, w którym zapisywał inspirujące go
wiersze. Krasicki od lat młodzieńczych pisał wiersze o określonym, klasycystycznym charakterze.
Poemat heroikomiczny „Myszeidos pieśni X” jest debiutem Krasickiego. Gatunek ten ma bogatą
tradycję – „Batrachomychomachia, czyli wojna żab z myszami”, „Porwane wiadro” Tassoniego,
„Pulpit” Boileau, „Pukiel włosów ucięty” Pope’a. Rozwijał się on szczególnie we Francji, w czasie
sporów nowożytników ze starożytnikami. Istotą heroikomiki jest postawa parodystyczna, która wyraża
się w kontraście między nikłością tematu a wielką formą epicką. Można w niej wyróżnić dwie formy
parodii: trawestację poematów bohaterskich oraz konstrukcję samodzielną. Dzięki temu gatunek ów
nadał się znakomicie do ośmieszenia pewnych wartości. Krasicki pierwszy podniósł w Polsce poemat
heroikomiczny do poziomu europejskiego.
Osnowę Myszeidy autor oparł na opowieści o królu Popielu. Incydent o zagryzieniu go przez myszy
rozbudował Krasicki do rozmiarów eposu zwierzęcego. Działania myszy i ludzi wzajemnie się krzyżują i
wyjaśniają. Popiel faworyzuje myszy, ale następnie przenosi łaski na ród kotów. Wygania myszy z
państwa, co powoduje długotrwałe walki między myszami a kotami. Myszy wygrywają i zagryzają
Popiela. Krasicki naśladuje style Homera i Ariosta. Każda pieśń rozpoczyna się inwokacją albo ogólną
sentencją w stylu „Orlanda szalonego”. Pojawiają się porównania homeryckie. Walki przypominają
pojedynki z „Iliady”, wędrówki Gryzomira – Odyseusza, atmosfera dziwów i czarów – Orlanda.
Parodiowany obraz staje się satyryczny dzięki wprowadzeniu anachronizmów – damy modne, sejmy.
Można odczytać krytykę sarmackich obyczajów, rozprawę ze staroświecczyzną.
Narracja i styl: opowiadanie cechuje ekonomia słowa, styl tryska humorem, opalizuje nastrojami.
Wyczuwa się w poemacie dyskretny liryzm, ukryty w subtelnej ironii, drwinie i parodii. Niektóre
oktawy wyrażają refleksje nad losem człowieka, np. hymn „Święta miłości…”. Styl jest ubogi w efekty
plastyczne, epitety są jednostajne, szare. Bogaty jest natomiast arsenał środków określających
działanie.
Oktawa u Krasickiego: 6 plus 2, w pierwszej części zarysowanie sytuacji dramatycznej lub obrazu, w
drugiej – uogólnienie, sentencja. Oktawa sprzyjała wykształceniu się u Krasickiego intelektualnego
stylu poezji, operującego geometryczną niemal symetrią układu słów i zdań, jasnością i celnością
wypowiedzi. Praktyka miała wpływ na bajki epigramatyczne.
„Monachomachia” – utwór ukazał się anonimowo w 1778 r. Rozszyfrowano jednak autora. Biskup
ośmieszał i atakował zakony. To stwierdzenie oburzało współczesnych. Utwór jest bardzo zwarty
kompozycyjnie i bogaty w realia obyczajowe. Nawiązuje do „Puliptu” Bolileau i innych, ale stanowi
kompozycję oryginalną. Tematem jest spór klasztoru karmelitów i dominikanów. Akcja opiera się na
radzie i przygotowaniach oraz bitwie. Przedmiot sporu nie jest sprecyzowany, ale ma błahy charakter.
Dzięki temu, że akcja biegnie szybko, utwór ma cechy dramatyczne, mimo braku dialogu i operowania
opisem oraz monologami. Już opis miasteczka świadczy o tym, że klasztorów jest za dużo: „trzy
karczmy, bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki”. Krasicki podkreśla
pijaństwo, próżniactwo, nieuctwo. Szczytowym osiągnięciem jest homerycka bitwa na kufle i książki.
Biskup stawia mnichom ciężkie zarzuty, ale czyni to za pomocą pogodnego ośmieszenia. W związku z
zarzutami pod adresem Krasickiego zrodził się pomysł „Antymonachomachii”. Poemat ukazał się w
1780 r. Ma tych samych bohaterów. Utwór ma formę palinodii, czyli odwołania, w którym autor
pozornie odwołuje zarzuty, w istocie zaostrzając akcenty krytyczne. Mnisi żyją bardzo skromnie. Jędza
niezgody wykradła „Wojnę mnichów” i podrzuciła tekst do klasztoru. Tekst wzbudził chęć odwetu. W
zakończeniu z kielicha wyłania się Prawda i rozstrzyga spory. Poematy heroikomiczne były udaną
próbą odrodzenia poezji polskiej.
Krasicki napisał poemat bohaterski pt. „Wojna chocimska”, ale wena epicka zawiodła całkowicie
znakomitego parodystę. Pojawił się niezamierzony efekt komiczny. Powstał utwór nieudany, martwy.
Po oddaniu do druku „Monachomachii” napisał Krasicki pierwszą część satyr, liczącą 12 utworów
(poprzedzonych wierszem „Do króla”). Ukazała się ona drukiem w 1779 r. Do 1784 r. publikował
utwory z 2. części satyr. Po Krasickim, jak zauważa Klimowicz, satyra „ginie naturalną śmiercią”,
zastąpiona przez publicystykę. Krasicki sądził, że współczesna cywilizacja doprowadziła do degeneracji
społeczne instytucje i człowieka, do zaniku wartości autentycznych. Człowiek kieruje się konwencjami.
Ideałem byłby stan równości społecznej, w której ludzie porozumiewaliby się „bez masek”,
realizowaliby podstawowe cnoty. Nasz satyryk, podobnie jak Rousseau, wskazywał na możliwość
odzyskania utraconej jedności dzięki edukacji. Wprawdzie Krasicki akceptował stan nierówności
społecznej, jednak starał się wskazać na inną treść pojęciu szlachectwa. Ów „powrót do źródeł” stał
się motywem przewodnim satyr. Zawarł go w formie programu w satyrze „Świat zepsuty”. Ekspresję
swoich myśli zawdzięcza poeta bogactwu środków artystycznych. Unowocześnił formy przejęte od
Horacego, np.: monolog–kazanie, rozprawę, obrazek dramatyczny. Czasem nawet zapożyczył
elementy konstrukcyjne od sceny kukiełkowej – „Klatki”. Postaci są ukazane szkicowo, ale
przemawiają do wyobraźni czytelnika. Krasicki również mistrzowsko operuje dialogiem, np. „Żona
modna”, „Pijaństwo”.
Największe sukcesy odniósł Krasicki w bajce. W 1779 r. wydał „Bajki i przypowieści”, ale tego typu
utwory pisał do końca życia. Istnieją dość łatwo zauważalne związki bajek z satyrami, jednak w tego
typu utworach doświadczenia idą w kierunku refleksji filozoficznej, uogólnienia. Zwierzęta
reprezentują cechy ludzkie, dzięki czemu łatwiej o dystans. Prawdy często dotyczą podstawowych
pytań o sens istnienia. W bajkach często ujawnia się pesymizm Krasickiego. Najostrzejszą krytykę
współczesności zawierają bajki: „Jagnię i wilcy”, „Wilk i owce”, „Trzoda”, „Rybka mała i szczupak”,
„Dobroczynność”. Ukazują mechanizm działania „wilczych praw” i upodlenie ofiar. Fakty te
przedstawione są z bezlitosnym obiektywizmem, bez cienia współczucia dla ofiar. Najwięcej utworów
poświęcił Krasicki krytyce życia dworskiego. Niektóre bajki ukazują bezsens działania ludzkiego wobec
bezwzględnych praw śmierci, np. „Potok i rzeka”. Często zestawione są cechy kontrastowe.
Uwydatnieniu kontrastu służą oszczędnie użyte środki stylistyczne. Przerzutnie stanowią urozmaicenie
narracji.
„Hymn do miłości ojczyzny” to początek poezji niepodległościowej w literaturze polskiej.
Liryzm u Krasickiego: mimo konwencjonalnego nieraz ujęcia realiów ze świata przyrody zgodnie z
arkadyjską manierą można w takich utworach jak „Powązki”, „Pszczoły”, „Podróż z Warszawy”
odnaleźć często autentyczne wzruszenia. Marzenia o przyrodzie kojarzą się u Krasickiego z
krajobrazem wiejskim, związane są zwykle z poszukiwaniem ustronia. „Miejsca mityczne”, zawierające
marzenia o szczęściu, napotykamy dość często w wierszach tego poety. Brak w tej liryce tematyki
metafizycznej, ale pojawiają się pytania egzystencjalne.
Interesującym eksperymentem była próba przełożenia przez Krasickiego „Pieśni Osjana”. Niestety,
pojawiły się w owym przekładzie niezamierzone efekty parodystyczne.
Krasicki napisał również prozaiczne komedie, którym odmawia się większych wartości. Było ich 9.
Pojawia się w nich jednak pewien postęp na tle twórczości epoki. Krasicki przełamuje czarno–biały
schemat skontrastowanych postaci, osadzając je w rodzimych realiach, dzięki czemu niektóre portrety
stają się żywe.
„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” scalają w sobie prawie wszystkie elementy nowoczesnej

oświeceniowej powieści: satyryczno–obyczajowej, przygodowej, robinsonady połączonej z utopią. Już
w samej konstrukcji zawarł Krasicki polemikę z romansem awanturniczo–miłosnym. Zaakcentowaniu
prawdziwości spraw służy forma relacji pamiętnikarskiej. Pojawia się satyryczny obraz Polski
sarmackiej, przedstawienie wadliwego systemu wychowawczego, rozkładu instytucji społecznych,
szkodliwości wzorców obyczajowych. Na wyspie Nipu zaczyna się reedukacja „dzikiego” Europejczyka,
stanowiąca treść księgi II – typowej robinsonady i utopii. W owej utopii ukrył Krasicki własny,
inspirowany koncepcjami Russowskimi, ideał społeczeństwa, które nie zostało skażone wpływami
cywilizacji. W księdze III autor wprowadza bohatera po reedukacji do świata „cywilizowanego”. Jest to
jednak świat wyobcowany. Próby wzięcia udziału w dziele naprawy Rzeczpospolitej spełzły na niczym.
Według recepty Rousseau bohater osiada w samotni, swój program reformatorski ogranicza do
najbliższego otoczenia.
STYL: w I części: chłodna narracja z przewagą postawy satyrycznej, II i niektóre partie III: styl
dyskursywny.
„Pan Podstoli” stanowi bezpośrednią kontynuację „Doświadczyńskiego”. Stwierdza się związek tej
powieści z publicystyką „monitorową”. Narrator spotkał postać otoczoną powszechnym szacunkiem –
Pana Podstolego. Zafascynowany, przeprowadza z nim szereg wywiadów, a właściwie wiernie
odtwarza w mowie niezależnej wypowiedzi bohatera, dzięki czemu staje się on drugim narratorem
powieści. Powieść ma cechy reportażu i traktatu. Jako traktat nawiązuje do jednej z części „Nowej
Heloizy”. Pan Podstoli stara się realizować szlacheckie cnoty. W chłopach uznaje równe pod względem
moralnym istoty. Uważa, że można będzie w przyszłości uwolnić ich od poddaństwa, ale najpierw
należy ich poddać edukacji. Krasicki nawiązuje do mitu ziemiańskiej arkadii, usiłuje jednak
unowocześnić wzorzec, odrzucić to, co uległo deprawacji. Arkadia ziemiańska zyskuje humanistyczny
sens.
W 1779 r. wydał Krasicki powieść pt. „Historia”, w której ujawnił swoje stanowisko wobec tradycji
historycznej. Jest to gatunek pośredni między publicystyką a powieścią, z przewagą elementów
dyskursywnych i polemicznych. Zastosowano tu chwyt powieści ramowej – znalezionego rękopisu. W
utworze zawarta jest ostra polemika z ideami sarmatyzmu, chociażby przez całkowite zanegowanie
wzorów rzymskich. Powieść nie była zbyt popularna w XVIII w., gdyż była trudna do zrozumienia dla
czytelników.
W XVIII w. naśladowano powieści Krasickiego.
Największy rozkwit twórczości Krasickiego przypada na lata 1775–1786. W tym okresie jest to
twórczość głęboko zaangażowana w zachodzące w Polsce przemiany. Fenomen Krasickiego polega na
tym, że próbował on prawie wszystkich gatunków i form literackich, jakie wówczas były uprawiane.
Po 1786 r. pisze dużo, ale jest to już raczej literatura marginesu. Wydał wówczas m. In. „Powieści
wschodnie”. Zmarł w Berlinie w 1801 r.
STANISŁAW TREMBECKI
Reprezentował on wyraźnie odmienny typ twórczości. Jego poezja, zbliżona do dworskiego rokoka,
wyrosła z epikurejsko–hedonistycznych założeń, przepojona oświeceniowym libertynizmem. Pisał

również na zamówienie mecenasa.
Wokół tej postaci urosła legenda. Miał był awanturnikiem, bywalcem salonów paryskich. Niestety,
fakty biograficzne z okresu warszawskiego są bardzo skąpe. Urodził się ok. 1739 r. Ojciec należał do
średnio zamożnej rodziny szlacheckiej. Wychowywał się na szlacheckiej prowincji, następnie uczył się
w Szkołach Nowodworskich w Krakowie. Przerwał naukę z nieznanych powodów. W tym czasie ojciec
znacznie powiększył dobra rodzinne. Zaczął się etap bijatyk na sejmiku w Proszowicach i awantur
miłosnych z pojedynkami. Po śmierci ojca zaciągnął pożyczki i wyjechał do Francji. Do Polski przywiózł
bogatą bibliotekę. W czasie drugiej podróży zdradził konfederatów barskich i zadeklarował się jako
stronnik królewski. Wrócił do kraju zrujnowany, a matka wyszła powtórnie za mąż i wywłaszczyła syna
z majątku, pozostawiając go dziedzicem zaledwie jednej, marnej wioski. Zmuszony był szukać
protekcji Poniatowskiego, został jego szambelanem. Stał się dworskim poetą, uzależnionym od swego
mecenasa. Zadebiutował, mając ok. 40 lat. Jego wiersze ukazywały się na łamach „Zabaw
Przyjemnych i Pożytecznych”. Nie pozostało ich wiele, niektóre budzą wątpliwości co do autorstwa.
Autor nie przywiązywał większej wagi do swej poezji, traktował ją jako rozrywkę.
Wśród wierszy Trembeckiego można wyróżnić trzy grupy: 1. utwory polityczne, pisane na zamówienie
królewskie, nasycone panegiryzmem, 2. Wiersze libertyńskie, będące manifestacją poglądów
oświeceniowych, 3. Utwory rokokowe, anakreontyki. Tematyka często przenikała się nawzajem.
Libertynizm Trembeckiego ma charakter wolteriański, cechuje go postawa racjonalisty, który wierzy w

moc rozumu, wyzwolonego z przesądów. Rzadko zdarzały się w jego poezji sformułowania programu
doskonałego świata. Miały charakter konwencjonalny. Przeważał ton krytyki i negacji. Libertynizm
łączy się u poety z hedonizmem – miłość wyłącznie jako rozkosz zmysłowa – np. wiersze na temat
aktu miłosnego. Bliskie postawie epikurejskiej są wiersze o charakterze rokokowo–salonowym,
anakreontyki, utwory pochwalne.
Taka koncepcja prowadzi do odrzucenia przez Trembeckiego dydaktyki, opartej na Russowskiej

koncepcji stanu natury. Wiele ód politycznych dotyczyło aktualnych problemów, zawierało
propagandę polityki Poniatowskiego. Rozwinięte zwłaszcza w późniejszych latach koncepcje
słowianofilskie opierały się na panujących w środowisku królewskim poglądach, że jedyną szansą
ocalenia zagrożonej niepodległości jest sojusz z Rosją. W latach 1787–88 Trembecki zaktywizował się
jako poeta polityczny. W początkowym okresie Sejmu Czteroletniego nie przejawia większej
aktywności literackiej. Oskarżano jednak poetę o dworski panegiryzm i brak uczuć patriotycznych.
Mickiewicz uważał, że styl Trembeckiego wynika z natury mowy ojczystej, jest giętki, swobodny,
wyraża różne odcienie myśli. Autor wskrzeszał wyrazy niesłusznie zaniedbane, tworzył nowe, łamał
składnię, wprowadzał śmiałe zwroty. Środki stylistyczne odznaczają się u niego elegancją oraz
wyrafinowaną prostotą. Do Naruszewicza zbliżają go próby odnowienia języka. Często wprowadza
słowa z mowy potocznej.
U Trembeckiego pojawia się kult bujnej natury, żywotnych sił w przyrodzie, a jednocześnie poeta ma
wyczucie wdzięku, polotu i delikatności. Te kontrasty są najbardziej charakterystycznym rysem poetyki
autora „Sofiówki”. W naturze dostrzega on walkę żywiołów,
„Powązki”, „Polanka” i „Sofiówka” przyczyniły się do ugruntowania jego sławy jako mistrza poezji
klasycystycznej, również w oczach młodego Mickiewicza. Poemat opisowy, którego wzorcem były
„Georgiki” Wergiliusza, zaliczany był do tzw. poezji topograficznej. Miał on w większości charakter
dydaktyczny, poszczególne opisy ilustrowały poglądy filozoficzne. Przęsło konstrukcyjne stanowiła
zwykle przechadzka wzdłuż doliny, rzeki, lasu etc. Opis przerywany był częstymi dygresjami. W osobną
grupę wyodrębniły się poematy o ogrodach.
„Powązki. Idylle” zawierały opis rezydencji Izabeli Czartoryskiej. Krytyka miasta i przeciwstawienie mu
kunsztownej natury nie ma nic wspólnego z Russowskim, sentymentalnym kultem prostoty.
Antyurbanizm wypływa z postawy libertyna, który manifestuje odrazę do zakłamania i
niesprawiedliwości Warszawy w okresie sejmu rozbiorowego. Obraz Powązek został skonstruowany
zgodnie z epikurejskim, dworskim ideałem szczęścia. Kolejnym poematem jest „Polanka” z 1779 r.
Zawiera pochwałę oczynszowania chłopów w dobrach Stanisława Poniatowskiego, bratanka króla. Jest
to typowy utwór dydaktyczny, uzasadniający potrzebę uwolnienia chłopów od pańszczyzny. Element
opisowy przedstawia się tu skromnie.
Po śmierci króla zaopiekował się Trembeckim Adam Jerzy Czartoryski, zaprosił go do swych dóbr w
Granowie na Ukrainie. Około 1804 r. przeniósł się do Tulczyna, rezydencji Szczęsnego Potockiego,
który wybudował tam ogród na cześć trzeciej żony – Zofii Wittowej – Sofiówkę. W 1806 r. została
wydana „Sofiówka”. Poemat ten przyczynił się najbardziej do pośmiertnej sławy poety. Komentarz do
poematu napisał Adam Mickiewicz, był on dla naszego wiersza inspiracją przy pisaniu „Pana
Tadeusza”. Utwór zachowuje konstrukcję przechadzki, rozpoczyna się opisem Ukrainy i
komplementem pod adresem Potockiego. W dyspucie filozofów pojawia się wyłożenie poglądów
Lukrecjusza o wiecznej przemianie materii.
Trembecki dokonywał również przekładów. Był autorem wybornej adaptacji komedii „Syn
marnotrawny” Woltera. Zachowały się jego tłumaczenia m. in. z Szekspira, Horacego, Tassa,
Wergiliusza. Wiele sławy przyniosły mu bajki z La Fontaine’. Czuł się pokrewny ideowo francuskiemu
poecie. Odrzucał kartezjański automatyzm, według którego zwierzęta były jedynie ożywionymi
maszynami, pozbawionymi zdolności myślenia czy odczuwania bólu. Zgodnie z teorią Gassendiego
przyznawał im śmiertelną duszę materialną. Dlatego zwierzęta w owych bajkach wyposażone są w
podobną ludzkiej zdolność myślenia i odczuwania. Spełniają podwójną rolę: uosabiają cechy ludzkiego
charakteru, ale oprócz tego żyją autonomicznym życiem. Trembecki nadał francuskim bajkom polski
koloryt. Zwiększona została w stosunku do oryginału siła plastycznego oddziaływania obrazu.
Tendencje do nasycenia tekstu słownictwem konkretnym, obrazowym, zaczerpniętym z pokładów
staropolszczyzny lub gwary, występują we wszystkich bajkach.
Po śmierci Szczęsnego dwór tulczyński stał się siedliskiem szulerów i pijaństwa. Trembeckiego
spotykają wówczas liczne upokorzenia. Czasami odwiedzają go literaci, np. Jan Potocki. Trembecki
zmarł w 1812 r. Wywarł wpływ na dwie generacje poetów. Węgierski przyznaje się do powinowactwa
z jego pisarstwem.
TOMASZ KAJETAN WĘGIERSKI
Nie był on poetą tej miary co Krasicki czy Trembecki. Uczeń Naruszewicza, zawdzięczający jednak
najwięcej Trembeckiemu, wypracował sobie własną postawę i styl. Wokół jego twórczości powstała
atmosfera skandalu, gdyż zjadliwie atakował wady swojego wieku oraz wysoko postawione w
środowisku dworskim osoby, nie wyłączając króla. Jego poezja była wyrazem buntu przeciw
niesprawiedliwym normom społecznym.
Cała jego twórczość zamyka się w latach 70. XVIII wieku, czyli w okresie szczytowego rozwoju
stanisławowskiej literatury. Urodził się w 1756 r. Uczył się w Collegium Nobilium w Warszawie, gdzie
zaczął wykazywać wybitne zdolności literackie. Mając 15 lat, zadebiutował w „Zabawach Przyjemnych
i Pożytecznych”. Pracował jako kancelista w Departamencie Sprawiedliwości Rady Nieustającej
utworzonej na sejmie rozbiorowym. W okresie 1774–79 zasłynął libertyńskimi wierszami. Większość
jego wierszy krążyła w odpisach. W wyniku tego ostateczny kanon jego utworów nie jest do dziś
ustalony, istnieje wiele wierszy o niepewnym autorstwie.
Debiut poetycki Węgierskiego przypada na lata sejmu rozbiorowego. Wiersz „Obywatel prawy”
ukazuje nowy wzór patriotyzmu, nobilitujący akcesoria niewoli, właściwy narodowi nie w pełni
niepodległemu. Temat ten niemal obsesyjnie powraca w twórczości Węgierskiego. W większości jego
wierszy ujawnia się postawa libertyńsko–epikurejska. Poeta nawiązywał bezpośrednio do
Trembeckiego, jednak szedł dalej w manifestacjach antyreligijnych, np. w wierszu „Do Ogińskiego,
hetmana w. lit.” wykpił i sparodiował tradycyjny obraz raju, uznając, że jest nudny. Zwalczał Węgierski
tradycyjne wierzenia oraz samą instytucję Kościoła.
Węgierski uprawiał większość oświeceniowych gatunków: list poetycki, satyrę, paszkwil, odę, bajkę,
epigramat, poemat heroikomiczny, pojawia się jedna sielanka. Przenika je żywioł demaskatorski, bunt
przeciw anachronicznym normom społecznym. Tworzył lirykę bezpośrednią. Miała ona jednak
wzruszać nie analizą przeżywanych uczuć, lecz sposobem rozumowania o silnym zabarwieniu
satyrycznym i zaangażowaniu osobistym. Duży wpływ wywarła na niego twórczość Woltera. Zjadliwej
krytyce nie towarzyszyła wizja świata utopijnego w duchu Russowskim ni dworski, epikurejski ideał
szczęścia w rodzaju „Powązek” Trembeckiego. Jest to konkretne marzenie o ziemiańskiej arkadii w
stylu „Pana Podstolego”. Sentymentalnym i rokokowym konwencjom przeciwstawiał obrazy
prawdziwej wsi, w której pojawia się „Błażej silny i Sobek rubaszny” oraz „Kaśka z sierpem” biegająca
„cały dzień boso”.
Był Węgierski mistrzem w podpatrywaniu życia codziennego ówczesnej Warszawy. Zastosował takie
konstrukcje jak galeria portretów, obrazków rodzajowych, połączonych ze sobą dość luźno.
Nawiązywał do satyr Naruszewicza, np. „Reduty”.Przykłady takich wierszy to „Poprawa warszawska”
czy „Ostatni wtorek”. W „Ostatnim wtorku” przedstawił autor obraz balu maskowego. Węgierski
wprowadzał do utworów konkretne osoby. Nie nazywał ich po imieniu w tekście, lecz w osobnych
przypisach. Dzięki tej metodzie poeta jako autor nie narusza formalnie przepisów o ogólności adresu
satyrycznego, robi to dopiero w roli edytora.
Węgierskiemu wytoczono proces za obrazę rządu i skazano na tygodniowy pobyt w wieży (xD) i
grzywnę. Utracił również posadę kancelisty. Latem 1779 r. wyjechał za granicę i już nigdy do kraju nie
wrócił. Jego odjazd stał się w stolicy sensacją.
Cała twórczość Węgierskiego zamyka się właściwie w latach 1774–79. Jak na tak krótki okres jest ona
bogata. Najwięcej jednak uznania zyskał poeta za samodzielną przeróbkę „Pulpitu” Boileau – „Organy,
poema heroikomiczne w sześciu pieśniach”. Zmienił nawet schemat pierwowzoru, zamiast sporu o
ustawienie pulpitu wprowadził kłótnię plebana z organistą, który samowolnie zatrudnił babę
kalikantkę, dzięki czemu utwór zyskał koloryt polski. Poemat został napisany w latach 1775–77 pod
wpływem „Myszeidy” Krasickiego i jemu zadedykowany był ostrym, libertyńskim pamfletem na kler
świecki i zakonny. O wartości utworu świadczyły: liczne realia polskiej prowincji sarmackiej, użycie
dosadnych zwrotów przypominających język Naruszewicza, wstępy moralizatorskie do niektórych
pieśni, aluzje do współczesności, zwłaszcza antydworskie i antymagnackie. Utwór mógł w pewien
sposób wpłynąć na „Monachmachię” Krasickiego. „Organy” krążyły po Warszawie w odpisach, ale
ukazały się drukiem dopiero po wyjeździe Węgierskiego.
Po opuszczeniu kraju autor podróżował po Europie i Ameryce, był w Belgii, Niemczech, Włoszech,
Szwajcarii, Francji. W USA poznał Jerzego Waszyngtona i innych przywódców wojny o niepodległość. Z
tego okresu pozostały po nim wiersze miłosne, pisane w języku francuskim. Prowadził wyniszczający
tryb życia i zmarł, mając 32 lat, w 1787 r. w Marsylii.
Można uznać Węgierskiego za twórcę warszawskiej poezji obyczajowej. Znalazł na tym polu wielu
naśladowców. Stworzył typ poezji, do którego nawiążą zarówno poeci Sejmu Czteroletniego
(Zabłocki), jak i rewolucjoniści w rodzaju Jakuba Jasińskiego.
IV. TEATR I DRAMAT

W teatrze dają się zaobserwować dwa nurty, obydwa popierane przez króla: szlachecki i mieszczański.
Tendencje mieszczańskie wyrażają się w adaptacjach słynnych dram, np. Minny von Barnhelm”
Lessinga. Program „szlachecki” głoszony na łamach czasopisma „Journal litteraire de Varsovie”
postulował próby mające wykształcić język dialogu, kulturę wyrażania uczuć. Zalecając adaptacje
komedii francuskiej, redaktorzy gazety uważali, że zanim wykształci się lud, należy wychować
„wielkich”.
Rozwój komedii
Od momentu ponownego otwarcia sceny polskiej w r.1774 komedia nawiązuje bezpośrednio do

wzoru Bohomolcowego, ma w dalszym ciągu charakter dydaktyczny i antysarmacki. Jest od r.1779
wyłącznie prozaiczna, konsekwentnie realizuje sformułowaną przez A.K. Czartoryskiego zasadę
„przystosowania” sztuk obcych do polskiego obyczaju, z zachowaniem jedynie „planty” i intrygi.
„Narodowy charakter: sztuk polskich tego okresu miał się wyrażać we wprowadzeniu polskiego
klimatu obyczajowego i polskich postaci, umiejscowieniu akcji w Warszawie lub szlacheckiego
dworku, wreszcie w problematyce związanej z próbami reformy kraju, z przeobrażaniem świadomości
mas szlacheckich. W latach 70., obok stale aktywnego jeszcze w teatrze Bohomolca, na plan pierwszy
wysuwa się Adam Kazimierz Czartoryski jako teoretyk i autor komedii.
Twórczość:
„Panna na wydaniu”, przeróbka angielskiej farsy, wprowadza po raz pierwszy postać młodej amantki w
roli tytułowej. Nie jest to, jak u Bohomolca, posłuszna marionetka w ręku rodziców, czy buntująca się
wewnętrznie sentymentalna heroina, ale postać aktywna, pogłebiona psychologicznie, w miarę
kokietka, wyznająca większą niż bohaterki „Małżeństwa z kalendarza” – swobodę obyczajową.
„Dumny”, też przeróbka, stanowi dalszy krok wiodący od komedii dydaktycznej do płaczliwej.
„Mniejszy koncept jak przysługa”, nazywana przez współczesnych „Pysznoskąpski” od głównego

bohatera, przynosi analizę ujemnych cech stylizującego się na arystokratkę, modnego złotego
młodzieńca – dorobkiewicza, demaskuje na źródła oraz ukazuje mechanizm tak pojętego awansu
społecznego. Ośmiesza i atakuje modny świat warszawskich Sarmatów, tych oświeconych,
przywiązanych jednak do rodzimych tradycji.
„Kawa”, krytycznej ocenie poddany został „wielki świat” stolicy, dam modnych, pogardzających
polskim językiem i obyczajami.
Twórczość Czartoryskiego wprowadzała adaptację klasycystycznej komedii pomolierowskiej,

obyczajowej i dydaktycznej, odcinała się od dramy, chociaż dopuszczała formy przejęte z komedii
płaczliwej. Widać w niej wyraźne tendencje do przełamywania schematu Bohomolcowego,
eksponowania wartości rodzimych, co odpowiadało na ogół kierunkom doświadczeń
przeprowadzanych w prozie i poezji lat 70., przede wszystkim w twórczości Krasickiego.
Pod koniec lat 70. mnożą się adaptacje sztuk pomolierowskich, coraz częściej trafiają się przeróbki
samego mistrza komedii klasycystycznej, Moliera. Obok dramy i opery komicznej powstaje wielka
liczba sztuk, które przywykło się nazywać komedią obyczajową warszawską. W większości wypadków
są to przeróbki utworów francuskich. W Polsce w początkowym okresie istnienia sceny narodowej
komedia nawiązuje do teatru Destouches’a, sztuki obyczajowe, o tendencjach czysto rozrywkowych,
należą do rzadkości. Dopiero lata 80. przynoszą rozkwit tego gatunku. Warszawska komedia
obyczajowa obok nowych osiągnięć w dziedzinie techniki dramatycznej, wykształcenia dialogu i
kultury wyrażania uczuć przynosiła obraz życia stolicy, środowiska salonów i dworków, buduarów
dam. Znajdujemy w niej realistyczne sceny świadczące o rozkładzie obyczajów, wzrastającej roli
pieniądza, prezentuje ona całą galerię postaci typowych dla wielkomiejskich stosunków: fircyków,
lichwiarzy, oszustów, łatwowiernych i zdradzanych mężów, sentymentalnych i romansowych żon,
sprytnych pokojówek i służących. Tematem głównym jest miłość modna, nie zakończona, jak u
Bohomolca, małżeństwem. Większość tych sztuk to adaptacje francuskiej komedii obyczajowej.
Najwybitniejszym spośród komediopisarzy polskiego oświecenia był Franciszek Zabłocki, który

doprowadził sztukę adaptacji klasycystycznych wzorów do mistrzostwa, a dzięki oryginalnemu
talentowi potrafił w niektórych przypadkach ze sztuk trzeciorzędnych stworzyć arcydzieła, zamknął on
niejako okres przeróbek w teatrze polskim, kładąc solidne podwaliny pod twórczośc komediową
Fredry.
Franciszek Zabłocki
Ur. 2 stycznia 1754 roku, prawdopodobnie na Wołyniu, należał do młodszej generacji pisarzy
stanisławowskich, która odegrała główną rolę w okresie Sejmu Czteroletniego. Biografia pełna luk.
Około 1773 roku znalazł się na terenie Warszawy; popierany przez Naruszewicza, zyskał opiekę A.K.
Czartoryskiego, dzięki któremu uzyskał stanowisko protokolanta w KEN, a po 1787 pełnił obowiązki
sekretarza Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Najprawdopodobniej uczestniczył w obiadach
czwartkowych. Publikował: bajki, ody, sielanki, anakreontyki, listy poetyckie, jeden poemat, przekłady
z Horacego i lit. francuskiej. Charakterystyczne są dla niego eksperymenty językowe przypominające
Naruszewicza i Trembeckiego, zwłaszcza w próbach zastosowania słownictwa dosadnego,
obrazowego, wbrew zasadom elegancji klasycystycznej, o proweniencji wyraźnie barokowej.

Dosadność i barkowa sarmackość stylu obok rzeczywistych osiągnięć w zakresie rokokowego
komplementu, salonowego dyskursu stanie się jedną z głównych cech jego twórczości dramatycznej,
zaciąży nad charakterem jego mistrzowskich adaptacji klasycystycznych komedii.
Debiut: 1780 r., kilka sztuk: „Zabobonnik” i „Fircyk w zalotach”, ta ostatnia uważana jest za arcydzieło
komedii polskiej przez Fredrą. Wraz z jego sztuki wkracza do teatru polskiego nowe zjawisko – szybki
dialog wierszowany (dialog nabiera od razu giętkości, staje się potoczysty, tryska dowcipem, opalizuje
zmiennością nastrojów).
„Zabobonnik”: Adaptacja francuskiej komedii. Dedykacja dla A. K. Czartoryskiego . Anzelm, nowa

odmiana Bohomolcowego Staruszkiewicza, zabobonny i obskurancki Sarmata, sprzeciwia się
małżeństwu syna z panną bez posagu, zawartemu potajemnie bez jego wiedzy. Chce unieważnić ten
związek i ożenić syna bogato. Sztuka obfituje w chwyty farsowej, przebierania, plan służących polega
na skłonieniu Anzelma do aprobaty tego małżeństwa – podsuwają „zabobonnikowi” rozmaite
przepowiednie, złowróżebne znaki, wreszcie wmawiają ciężką chorobę. Kończy się zwycięstwem
młodych i kompromitacją zabobonnego ojca.
„Fircyk w zalotach”: Adaptacja francuskiej komedii, ale co ciekawa komedia służąca za wzór to utwór
mierny, natomiast jej przeróbka urasta do rangi arcydzieła. To trzyaktowa komedia, opiera się na
konflikcie mającym swe źródło w nieporozumieniu wywołanym za pomocą chwytu qui pro quo. Akcja
skupia się wokół dwu głównych postaci: Fircyka i Podstoliny, prezentując przebieg gry miłosnej obojga
amantów, prowadzonej zgodnie z konwencjami epoki, oddaje z całą wirtuozerią poszczególne jej
etapy. Jest to więc raczej akcja „wewnętrzna”, odsłaniająca psychologię bohaterów, demonstrowaną
w szeregu dialogów „amforycznych”. Postaci amantów: rokokowego Fircyka i nieco sentymentalnej
Podstoliny, tkwią głęboko w ówczesnym obyczaju, akcje służących: Pustaka-Arlekina i Świstaka, oraz
gospodarza domu Arysta i jego żony Klarysy są ściśle związane z główną intrygą komedii. Zachowane
zostały jedności klasycystyczne.
Akcja : Fircyk przyjeżdża na wieś, do swego przyjaciela Arysta, aby ratować podupadłą fortunę przez
ożenek z bogatą jego siostrą, młodą wdową, Podstoliną. Fircyk wyrusza do natarcia, stosując chwyty i
środki właściwe swojemu stylowi bycia obcesowy, swobodny, a nawet arogancji, czasami ironiczny,
stara się być przede wszystkim dowcipny. Potrafi błysnąć komplementem nie mającym sobie równych
w polskiej poezji XVIII wieku. Podstolina przyjmuje postawę obronną, niby niechętną i zimną, usiłuje
w dowcipnych replikach skompromitować przybraną pozę swego adoratora. Flirt zostaje w połowie
aktu I przerwany, pozostałą część wypełniają sceny komiczne, w których Fircyk odgrywa gospodarza
domu i wysyła służącego do stolicy po śpiewaczki i tancerki, ponieważ chce urządzić jeszcze tego
wieczoru bal z „maszkaradą”. Podstolina chce zmusić Fircyka do zrzucenia przybranej maski,
wystylizowanej wg wzorów libertyńsko-rokokowych, proponuje natomiast zachowanie
sentymentalne. Fircyk w błyskotliwych replikach broni swoich pozycji, oboje rozchodzą się bez
rozstrzygnięć, choć z wypowiedzi Podstoliny wynika, iż czuje się pokonaną. Dopiero jednak wskutek
fałszywej informacji Klarysy, że Podstolina jest zakochana w kimś nieznajomym, Fircyk wpada w nie
udaną rozpacz, maska spada, dochodzi do głosu prawdziwe uczucie.
Sens sztuki: Wyraża aprobatę laickiej postawy, opartej na libertynizmie i epikureizmie. Akceptacja
określonej kultury towarzyskiej, galanterii, mającej swe źródło w stylu rokokowym. Fircyk jest postacią
rokokową, stosuje z powodzeniem chwyty i konwencje przejęte w wyrafinowanej kultury dworskiej.
„Sarmatyzm”: też inspirowana jakąś francuska komedią, ale uznaje się ją za najbardziej „polską”
sztukę. Mamy tu do czynienia nie tylko z dowolnymi zmianami scen oryginału, wykreśleniem jednych,
dopisywaniem innych; autor przeróbki potrafił napełnić tekst sobie tylko właściwym kształtem
językowym i sposobem obrazowania. Zachował, co prawda „Plantę i intrygę” pierwowzoru, ale nadal
jej koloryt całkowicie sarmacki, akcję osadził w zaścianku szlacheckim, konflikt oparł na zawiści dwóch
rodzin: Guronosów i Żegotów. Źródłem sporu są sprawy błahe, np. „podsiadywanie” w kościelnej
ławce żony Guronosa, Ryksy, przez jej rywalkę z domów Żegotów czy długo trwające procesy o pola
przylegające do majątków obydwu antagonistów. Wątek miłosny prowadzą dzieci zwaśnionych rodzin,
Aniela, córka Guronosa, oraz równie wykształcony syn Żegotów, Radomir. Akcja obfituje w liczne realia
obyczajowe polskiego zaścianka. Konflikt kończy się zajazdem i zgodą, do czego przyczyniła się walnie
wzajemna skłonność obojga młodych amantów. W sztuce ujawniają się takie typowo szlacheckie
cechy, jak: warcholstwo, zarozumiałość, fałszywy honor, ciemnota i obskurantyzm szlacheckiej
prowincji.
Drama mieszczańska
Zamknęła ona okres doświadczeń prowadzących do całkowitego awansu bohatera z „trzeciego stanu”,
uznania jego konfliktów. Wywodzi się przede wszystkim z doświadczeń podejmowanych na ternie
komedii, w której ów bohater już istniał.
 Manifest Denisa Diderota „O poezji dramatycznej”:
Manifest głoszący hasła dotyczące nowego teatru mieszczańskiego, burzący dotychczasowe

konwencje klasycystyczne. Żądał wprowadzenia na scenę postaci z „trzeciego stanu”, kupców,
adwokatów, rzemieślników, ojców rodziny, ukazanych na tle codziennych spraw i konfliktów.
Przeciwstawia ich cnoty i uczucia zdegenerowanej moralności świata arystokracji i szlachty, gdzie
obrzędów publicznych nie cechuje nawet pozór dostojeństwa, a Zycie rodzinne nie jest ani
wzruszające, ani uczciwe. Bohaterami dramy mają więc być ludzie przeciętni, sztuka powinna unikać
elementów sensacji, skupiać się na analizie uczuć rodzinnych, ukazywać konflikty, w których uciśniona
cnota prostych ludzi przezwycięża obłudę i zakłamanie możnych. Był to program „sentymentalnej
szkoły uczuć” nowego mieszczańskiego twórcy kultury.
Nowatorstwo dramy w ujęciu Diderota polegało na wprowadzeniu nowych bohaterów, nowego typu
konfliktów, języka sentymentalnego, na użyciu prozy zamiast wiersza jako bardziej stosownej do
przedstawianej rzeczywistości, naruszeniu obowiązującej jedności tonu poprzez pomieszanie
elementów tragicznych z komicznymi. Z przepisów klasycystycznych respektował postulat jedności
czasu, miejsca i akcji oraz podział na akty i sceny.
Przykład realizacji:
„Bewerlej, czyli Gracz angielski” Edwarda Moore’a. Bewerlej, bogaty kupiec, traci wskutek zgubnego
nałogu i machinacji „czarnych charakterów” cały majątek i dostaje się do więzienia. Tam wraz z
bohaterem przebywa jego synek i służący. W jednej ze scen Bewerlej wypija truciznę, wygłaszając przy
tym monolog. W utworze potępione zostały zgubne namiętności, akceptację uzyskały cnoty
mieszczańskie, jak uczciwość, wierność małżeńska, solidność w pojmowaniu obowiązków rodzinnych,
umiar i rozsądek.
„Burmistrz poznański” Baudouina. Akcja dzieje się w Poznaniu, w domu burmistrze Redlicha,
bogatego kupca, oparta została na typowym dla dramy konflikcie. Córkę burmistrz uwodzi młody
arystokrata, hrabia Maurycy, wykrada ją z domu, za co zostaje aresztowany przez władze miejskie; w
czasie rozprawy, po dramatycznej konfrontacji obydwu stron, zwycięża cnota mieszczańska,
arystokrata żeni się z córką burmistrza. Po raz pierwszy z polskiej sceny padają słowa bohatera „stanu
trzeciego”, pełne godności i poczucia własnej winy.
Mimo wielu prób nie doszło w Polsce lat 1771-1787 do powstania dramy, którą by można uznać za
wybitne osiągnięcie artystyczne.
Opera komiczna
Rodziła się w Polsce XVIII wieku, nawiązując do włoskiej opery buffo i francuskiej opera comique.
Włoska opera komiczna obok realistycznych postaci, przejętych z obyczaju włoskiego, o zabarwieniu
satyrycznym, starała się doprowadzić do zgodności między muzyką i akcją dramatyczną, likwidowała
nie mające związku z treścią wokalizy, arie konturowe, stanowiące partie popisowe solistów. W
tekście przeważa recytatyw, podparty akompaniamentem muzycznym, odpowiadający zmianom toku
dialogu. Nieco inny rodowód i kierunek rozwojowu miała francuska opera. Pojawiła się jako
połączenie frywolnych i satyrycznych kupletów na tematy aktualne, tzw. wodewile, z tekstem

komedii, przeważnie o charakterze farsowym, parodystycznym. Wodewile były to piosenki układane
do popularnych melodii. Ogólnie opery komiczne to sztuki jedno-, dwu-, lub trzyaktowe, przy czym
włoskie podejmowały raczej tematykę wiejską, w francuskiej zaś dominowała mieszczańska.
Większość oper komicznych ma konstrukcję i typy konfliktów identyczne z dramą mieszczańską lub
komedią płaczliwą.
W Polsce za pierwszą rodzimą, oryginalną operę komiczną przywykło się uważać wystawioną w 1778
roku na scenie narodowej „Nędzę uszczęśliwioną”. Scenerię sztuki stanowi uboga chałupa we wsi
mazowieckiej. Córka wieśniaczki Anny, Kasia DZIENKSA!!!, kocha się w Antku, ubogim parobku; młodzi
chcą się pobrać, ale matka, myśląc o zabezpieczeniu córce przyszłości, pragnie ją wydać za bogatego
mieszczanina, Jana, NO WIADOMO, EJ. W tak skonstruowanym konflikcie rolę wybawiciela młodych
odgrywa właściciel wsi, „pan dobry”, który uznaje prawo do miłości Antka i Kasi, i posyła im dary
umożliwiające założenie własnego gospodarstwa. Morał sztuki głosi „uszczęśliwienie nędzy”, zgodnie z
programem fizjokratów. Postaci sztuki są schematyczne.
Bohomolec „Prostota cnotliwa”
Ekspozycja jest tu bukoliczna, język dialogów jest mniej elegancki, czasem szorstki i rubaszny,
dostosowany do konwencji burleskowej. Czarny charakter w sztuce to zgodnie z tradycją realistycznej
sielanki polskiej ekonom-podstarości Zdzierski, bezwzględny dorobkiewicz i brutal, który przeszkadza
w pobraniu się dwojga amantów: Helenki i Antka. Nie brak tu ostrego ataku przeciw
niesprawiedliwości społecznej, skierowanego wprawdzie pod adresem złego ekonoma, ale
oskarżającego cały system pańszczyźniany na wsi.
„Zośka, albo Wiejskie zaloty” Stanisława Szymańskiego
Tematem jest tu miłość czeladnika, Stacha, do córki młynarza, Zosi. Główną przeszkodę stanowi
ekonom Ciemiężnicki, który ustępuje dopiero pod groźbą pałek chłopskich. Dialogom towarzyszą arie
utrzymane w stylu sentymentalnym lub rokokowym. Poza arią chłopi są rubaszni, stale pociągają z
butelki, zarówno kobiety, jak i mężczyźni, często powtarzają się przekleństwa.
Rozwojowi polskiej oryginalnej opery komicznej towarzyszyły na scenie narodowej adaptacje i

przekłady najbardziej popularnych francuskich i włoskich utworów tego rodzaju. Zasłużonymi
popularyzatorami francuskiej opery komicznej na gruncie warszawskim byli Jan Baudouin i Franciszek
Zabłocki. Inną drogę obrał Wojciech Bogusławski, który przekładał włoskie opery komiczne z
zachowaniem na ogół charaktery oryginału.
I. STYL ROKOKOWY. POEZJE JÓZEFA SZYMANOWSKIEGO
1. Rokoko w Europie
Termin rokoko:
 szeroki nurt życia kulturalnego XVIII wieku: malarstwo, architektura, muzyka, ogrodnictwo,
wzorce obyczajowe itp.,
 narodziny rokoka: związane ze zmianami we Francji po kryzysie monarchii absolutnej Ludwika
XIV – rozpad dawnych norm moralnych, nowe, oświeceniowe tendencje,
 przełom XVII i XVIII wieku: kwestionowanie założeń etycznych kultury dworskiej,
 1715: śmierć Ludwika XIV; kult wyrafinowanej rozrywki, cel: uzyskiwanie maksimum rozkoszy,
miłość zmysłowa, miłość jako bezwzględna i cyniczna gra – uwodzenie, afirmacja siebie
samego, swojego istnienia (poprzez udział w tej grze), punkt kulminacyjny miłości: zerwanie;
dekoracje, sztafaż;
 pod wszystkimi tymi rozkoszami czuć było pewien niepokój, jakby przeczucie nadchodzących
zmian i klęsk – dywiza „Po nas i potop”,
 rezygnacja z surowego dydaktyzmu epoki klasycystycznej, z aspiracji do ogarnięcia całości
obrazu świata,
 architektura: małe pałacyki, lekka konstrukcja, bogato zdobione wnętrza; miniatury, figurki z
porcelany, bibeloty,
 malarstwo: linia falista, motywy roślinne, kwiaty, formy muszli (rocaille), małe amorki (putta),
sceny pasterskie,
 ogrody: sztuczne groty wysadzane muszlami, małe wytworne pałacyki,
 kultura: festyny dworskie z motywami mitologicznymi, wschodnimi, pseudoludowymi; teatr
marionetek – rozrywka intelektualistów (Swift, Wolter, Marivaux, Goethe) i modnych dam,
 poezja: małe formy – erotyk, sielanka, poemat heroikomiczny i sielski; elegancja wypowiedzi,
mistrzostwo formalne;
 współistnienie rokoka z klasycyzmem i sentymentalizmem, rokoko ulega przekształceniom
Rozprzestrzenianie się gustów rokokowych w XVIII wieku i jego mieszanie się z klasycyzmem,
sentymentalizmem skłoniła niektórych badaczy do uznania w całej epoce dominacji stylu rokoka!
Zabytki:
 cesarski Wiedeń: poeta Pietro Metastasio – libretta operowe,

 Drezno Augusta II: figurki z saskiej porcelany, pałac Zwinger.
2. Polskie adaptacje rokoka
Polska:
 za panowania obu Sasów (1697–1763): przejmowanie zamiłowania do rokoka,

 w czasach stanisławowskich: ugruntowanie i rozszerzanie wpływów rokoka.
Wzorowano się na obyczajach panujących w Wersalu i na dworach arystokratycznych we Francji.

Czytano Woltera, Rousseau i innych pisarzy XVIII wieku. Zakładano parki i ogrody z pałacykami –
Powązki Izabeli Czartoryskiej. Styl ten szybko przeniknął na prowincję, do dworów szlacheckich.
Propagatorkami tych mód były kobiety.
Pojawiła się postać firycka – modnego kawalera, który na gruncie polskim zostaje wyposażony w
cechy pozytywne (z punktu widzenia laickiej moralistyki oświecenia): głosi epikurejską pochwałę
radości życia, okazuje awersję do sarmackiego zacofania; poglądy oświeceniowe znajdują u niego
wyraz w pozie „filozofa”, akceptującego nowe hasła i programy.
Rokoko:
 w literaturze stanisławowskiej: Naruszewicz, Trembecki, Krasicki (u niego najmniej),

 programowa akceptacja rokoka dopiero w pismach Adama Kazimierza Czartoryskiego - działał
początkowo jako mecenas, autor dramatyczny i teoretyk adaptacji klasycyzmu u króla
Stanisława Augusta, ale w latach 70. zaczął wysuwać postulaty bliskie założeniom rokoka,
 1774–1783: Powązki – podwarszawska rezydencja Czartoryskich stanowi miejsce spotkań
miłośników wyrafinowanego gustu; opisują je Trembecki, Naruszewicz, Krasicki.
3. Listy o guście. Program poezji rokokowej
Poeci rokokowi w kręgu oddziaływania Powązek Izabeli i Adama Czartoryskich: najwybitniejsi – Józef
Szymanowski i Franciszek Dionizy Kniaźnin.
Józef Szymanowski (1748–1801)
 pochodził z Mazowsza; syn Macieja, starosty wyszogrodzkiego i kasztelana rawskiego,

 uczył się w Collegium Nobilium w Warszawie,
 młodość spędził na dworze Augusta Czartoryskiego, zaprzyjaźnił się z jego synem Adamem,
 uczestnik spotkań w zebraniach literackich organizowanych przez swego mecenasa w Pałacu
Błękitnym na Senatorskiej,
 1773: mianowanie na szambelana królewskiego,
 uczestnik obiadów czwartkowych, członek komisji Towarzystwa Przyjaciół Kilku – projekt
wydania politycznej historii państw starożytnych,
 1768–1774: wyjazdy z Adamem K. Czartoryskim za granicę – do Rosji, Niemiec, Francji, Anglii,
 poseł na sejm, członek Komisji Skarbowej Koronnej,
 człowiek darzony wielkim zaufaniem,
 częsty gość w Puławach (po przeprowadzce Izabeli i Adama Cz.).
Twórczość Szymanowskiego:
 trzy utwory w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”,

 kilka piosenek włączonych przez Kniaźnina do udramatyzowanej sielanki Troiste wesele,
 jedynie niewiele ponad 30 wierszy i małych poematów sielskich,

 1778: Świątynia Wenery w Knidos – przekład wierszowany prozaicznej powiastki
Monteskiusza,
 1779: Listy o guście, czyli smaku
 1801: Wyprawa na wojaż
Listy o guście, czyli o smaku
 to najobszerniejszy w Polsce XVIII wieku program poezji rokokowej,

 dołączone do wydania komedii Czartoryskiego Kawa,
 koncepcja gustu Szymanowskiego: smak jako „sentyment”, wzniecający w nas piękność lub
szpetność, doskonałość lub wadę dzieł umiejętności i sztuk wyzwolonych,
 trzy przymioty gustu: czułość, delikatność, trafność:
o czułość – dyspozycja władz emocjonalnych człowieka-intelektualisty, osłabia
prymitywne reakcje emocjonalne, powoduje ich słodycz i tkliwość,
o delikatność – pozwala dostrzec piękność ukrytą,
o trafność – najważniejszy „przymiot” smaku; kategoria całkowicie intelektualna,
pozwala dokonać właściwego wyboru spośród podsuwanych przez „czułość” i
„delikatność” myśli i obrazów.
 koncepcja poezji intelektualnej – odrzucenie reguł i przykładów; Szymanowski uważa, że
najpierw powstały dzieła poetyckie, a dopiero później ustalono normy pisania na podstawie
doświadczenia pisarzy; nie można polegać na wzorach z przeszłości – mają liczne skazy ze
względu na niższy poziom kulturalny; idea postępu w rozwoju gustu; pogardliwość wobec
antyku,
 krytyka polskich pisarzy XVII wieku: Piotra Kochanowskiego, Szymanowica, Klonowica i in. – za
dobieranie „nieprzyzwoite myśli i wyrazów”, za stawianie myśli „górnej” obok „podłej”,
 odrzucenie wzorów z przeszłości, z antyku, akceptacja jedynie współczesnych, salonowych
wzorów,
 kobiety mają za zadanie być wzorem i inspiracją dla twórców, ponieważ natura dała im
„powierzchowne powaby” i „łatwość słodką wymowę w uroczne przystrajać wdzięki”
 odrzucenie klasycystycznego dydaktyzmu wraz z jego przepisami i regułami,
 wydoskonalanie języka narodowego;
 podkreślenie roli geniuszu – akcentowanie racjonalizmu jako „mocy rozumu” wraz z

podporządkowaniem jego „płomieni” zasadom dobrego gustu;
Listy o guście nadały kształt praktykom stosowanym już przez niektórych poetów czasów
stanisławowskich – uznane za manifest rokokowej sztuki, wyraz upodobań poetów skupionych wokół
Izabeli i Adama K. Czartoryskich.
4. Józef Szymanowski i grupa poetów rokokowych
Józef Szymanowski
 większość utworów to erotyki skierowane do nie znanej bliżej Zosi; podłoże autobiograficzne,
 temat utworów: „słodycze”, nadzieje, smutki miłości; cechy: prostota, sielankowa sceneria,
czasami ton anakreontyczny, wesoły,
 czasami trudno jest ustalić w jego lirykach granicę między zabawą, grą a rzeczywistym
zaangażowaniem emocjonalnym,
 brak elementów antycznych (nawet w anakreontykach),
 tendencja do oddania wszystkich subtelności gry miłosnej, przelotnych uczuć, półtonów,
 liczne zdrobnienia, podkreślające czułość – ziółka, drzewka, listki, wietrzyki (stosowane
głównie wobec elem. przyrody),
 sielankowa sceneria: „bujna łąka”, „czystej strumyk wody”, „pod drzewami cienia”, „pienie
ptasząt”,
 pasterze i pasterki wyznają sobie miłość, ryją swoje imiona na korze drzewnej, podejrzewają o
niewierność, płaczą, godzą się z miłością, która spaja na wieki;
 w późniejszych utworach: konstruowanie obrazów przyrody na zasadzie paralelizmu z

nastrojami człowieka w nawiązaniu do praktyki poezji ludowej,
Anusia ładna, gdy się bawiła  – frywolna i żartobliwa tonacja, nawiązanie do „kalinowych”
erotyków;
 cechy: wytworna prostota, jednolity nastrój w całym utworze, różnorodność strof o
urozmaiconej budowie i miarach wierszowych – w większości układy stroficzne 4-wersowe,
ale są i 6-wersowe,
 stylizacje pieśniowe nawiązujące do liryki ludowej i staropolskiej,
 poruszanie także tematyki patriotycznej
bajka W czasie sejmu roku 1778 – historia rybki bujającej swobodnie w jeziorze. Złowiona
przez rybaka, wyciągnięta na brzeg „Już, już w ostatni, prawie jest zgonie”, ale kiedy trafia
znów do morza, wydaje jej się, że jest na powrót swobodna, choć „Wszędzie się bije o
strzegące drewna”  nawiązanie do sytuacji kraju pod zaborami;
pieśń adresowana do Zosi, pochodząca z kampanii 1792 albo Insurekcji Kościuszkowskiej – o

pożegnaniu z bogdanką młodzieńca wyruszającego do walki w obronie kraju; wyrażenie
nastrojów bitewnych, połączonych z uczuciem żalu po rozstaniu z kochanką;
 zwrot ku poezji patriotycznej pod wpływem Puław – w czasach Sejmu Czteroletniego
powracano do obrazów dawnej rycerskiej Polski, kultu czynu zbrojnego; miłość oparta o
wzorce staropolskie; w Puławach tworzono i popularyzowano kult Kościuszki,
 pieśni Szymanowskiego przyczyniły się do organizacji wyobraźni narodowej do walki zbrojnej,

ożywiły mit „przodków poczciwych”,
 pieśni Szymanowskiego były popularne i chętnie śpiewane, o czym świadczą ich publikacje w
różnych zbiorkach.
Inni twórcy rokokowi:

Wojciech Mier
 syn przeciwnika reform Sejmu Wielkiego i późniejszego targowiczanina,

 żywe kontakty literackie z Powązkami oraz z poetami: Józefem Szymanowskim, Stanisławem i
Ignacym Potockimi, Stanisławem Trembeckim,
 niechęć do dydaktycznego klasycyzmu oświecenia, uznanie wzorów salonowych, gust jako
podstawowe kryterium estetyczne:
Do panny Krajczyny:
Nie, ja nie wierzę w Muzy, w Parnas, w Apollina,

Gust, Gracyje, Miłoszki – to są wierszy bóstwa.
Bez nich nie można poecie
Dowcipnie pisać i grzecznie.
 uważał mitologię i poezję antyczną za ważne źródło inspiracji – w przeciwieństwie do

Szymanowskiego
Pochwała mitologii – przeciwstawienie poetyckość mitologii z prymitywizmem poezji dewocyjnej
 często pojawia się słowo „gust”,

 ceni poetów współczesnych: Krasickiego, Trembeckiego, Węgierskiego,
 Naruszewicz uznawany za poetę staroświeckiego i niezrozumiałego dla współczesnego
czytelnika,
 Mier miał poczucie sprawności swojego warsztatu poetyckiego,
 wymiana wierszy między Mierem a Trembeckim – T. traktował poetę jako partnera, ale z
pobłażaniem.
Feliks Gawdzicki
 wiersze patriotyczne w czasie Sejmu Wielkiego
Do JWMci Księdza Hugona Kołłątaja … dnia 1 kwietnia 1792 – napisany z okazji urodzin
przywódcy obozu patriotycznego, pochwała Kołłątaja; 13-zgłoskowiec
Jan Ancuta  kopista w Gabinecie króla Stanisława,

oficer kawalerii narodowej, zwolennik
 działacz patriotyczny podczas Sejmu terroru rewolucyjnego
Wielkiego, uczestnik Insurekcji
Kościuszkowskiej
Jan Czyż
Obaj nawiązują do poezji Węgierskiego, odcinają się od dydaktycznych tendencji poezji

klasycystycznej, podkreślanie absurdalności panujących zasad i obyczajów, protestują przeciw
ciemnocie i pogwałceniu praw Rozumu, obserwują z pozycji libertyńsko-epikurejskiej głównie
Warszawę1.
Sen nocny po Warszawie Ancuty, Skarga Kupidyna Węgierskiego
Józef Koblański
 debiut w „Zabawach…”,
 jezuita, proboszcz w Górze k. Puław, związany ze środowiskiem Czartoryskich,
 Komin – zabiegi mityzacyjne, ukazanie chwili szczęścia przy kominku, kie dy nazewnątrz
panuje sroga zima;
Walenty Gurski (zm. 1832)
 pochodził z Galicji,
 autor wierszy charakterze sielankowym,
 obsesyjne poczucie przemijania wszystkiego i nieuniknionej śmierci – Wiosna, Żniwa, Rozbrat,
Źrebak,
 w niektórych utworach przyroda nie odzwierciedla nastrojów bohatera, ale wymierza mu karę
za zdradę pasterza, niszczy arkadyjski krajobraz  zapowiedź Ballad i romansów Mickiewicza!
Do zmiennika – podobieństwo do Świtezianki, 4-wersowa strofa meliczna
 liryka patriotyczna:
Pobudka do Polaków – ukazanie powszechnego poniżenia, wezwanie Polaków do oporu,

przedstawienie dzieł rycerskich przodków.
II. FRANCISZEK DIONIZY KNIAŹNIN – ŚPIEWAK TEMIRY

Poeta tragiczny, wewnętrznie rozdarty, uwikłany w nieszczęścia i ukrywaną miłość do arystokratki,
córki swego mecenasa, Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej. Nosił się po sarmacku, wystylizowany
na wąsatego sielanina, z długimi włosami opadającymi do ramion.
Barokowo–sarmacki egotyzm przebija w poezji Kniaźnina, nadając jej szczególne piętno. Duży wpływ
miała na niego prowincja. Puławski poeta, pochodził z dalekich kresów wschodnich. Urodził się 1749
lub 1750r. w Witebsku, w rodzinie spolonizowanej szlachty białoruskiej, mającej swoje rodowe
gniazdo w Smoleńszczyźnie.
1
Ich utwory opracowałam pół roku temu – zapraszam do kontaktu. 
Po śmierci ojca wychowywała go matka. W późniejszych lirykach sporo poświęcał krajowi lat
dziecinnych, przypisując matce dużą rolę w kształtowaniu jego zainteresowań poetyckich.
Oddany na naukę do jezuitów, uczęszczał do kolegium w Witebsku.
1764r.– wstąpienie do zakonu jezuickiego.
Po odbyciu nowicjatu i studiach wysłany do Warszawy, gdzie od jesieni 177r. pełnił funkcje
nauczycielskie w kolegium na Starym Mieście.
W 1773 r. papież Klemens XIV, pod naciskiem wrogich Kościołowi i Towarzystwu dworów
burbońskich, rozwiązał zakon. Wtedy Kniaźnin nie miał jeszcze skończonych studiów teologicznych i
święceń kapłańskich. Zrezygnował z dalszej posługi. Ubrał szaty wystylizowane według niemodnego
wzoru sielsko–sarmackiego. W takim stroju pozostał do końca życia.
Przekładał Horacego: Pieśni wszystkie Horacego przekładania różnych z 1773.– jego przekłady
umieścił tam Naruszewicz w zbiorowej edycji.
Publikował ody i drobne utwory w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”.
Pracował w Bibliotece Załuskich, która była wtedy pod nadzorem KEN–u. z biblioteki powołany do
Puław jako nadworny poeta. Związany ze środowiskiem jezuickim i Czartoryskich, brał udział w życiu
literackim stolicy.
Oby był mu program klasycystycznej literatury zaangażowanej w reformy kraju. Jego dorobek zawiera
przeważnie ody i elegie. Wykorzystywał motywy poezji antycznej i nowołacińskiej, umiejętność
parafrazy tradycyjnych wątków i figur stylistycznych, zdarzały się ślady liryki obywatelskiej (elegia:
Situs Reipublicae).
Okazał się zręcznym adaptatorem wzorów La Fontaine’a. zwracał uwagę nawet Mickiewicza, jego
bajki.
1779r.– Erotyki–10 ksiąg– dwutomowy zbiór– wiersze liryczne. Pierwsza księga zatytułowana Do
czytelnika zapowiada, ze będą tam same uczucia. Zauważamy ślady poezji bachicznej o charakterze
anakreontycznym, co też widać w innych utworach.
Nawiązuje on przede wszystkim do tradycji anakreontyku i barokowej liryki miłosnej. Twórczość

Anakreonta odkryto w XVI w. i odtąd stanowi ona jeden z wzorców lekkiej poezji wyrażającej
pochwałę radosnego życia, wina i miłości. Widziano w niej realizację greckiego ideału ładu i
harmonii, pogody ducha. Wywarła wpływ na wszystkie literatury narodowe. Przerobił lub
przetłumaczył 61 anakreontyków. Rekwizytami w jego twórczości są: Wenus, łuk, strzały, groty,
Kupidyn. Obraz cierpienia wywołanego przez strzałę Kupidyna. Oprócz strzał Kupidyn posiada inną
broń, czyli pochodnie alcydalską, która służy do rozpalania namiętności zranionych strzałą kochanków.
Motywy palenia i schnięcia z miłości. Pojmowana miłość jako swoiste bojowanie. Kniaźnin stworzył
świat „cypryjskiego powiatu”. W „Erotykach” znajdziemy takie wiersze, które odbiegają od
wcześniejszej atmosfery w jego wierszach. Odrzuca w nich sztafaż barokowo–rokokowy, aby wyrazić
swoją samotność, niedosyt, przygnębienie: „Melancholia”; „Samotność”; „Dolegliwość”:
Dolegliwość
Płoche świata koleje

Tylko umysł trudzą:
Płonne znowu nadzieje
Tylko serce łudzą.
w takiej niestałości
Opak wszystko idzie;
Skryję się w samotności,
Gwoli mojej bidzie.
Mamy tu do czynienia bardziej z sentymentalną liryką bezpośredniego wyznania.
Znajdziemy też wiersze, które są niejako manifestacją osobistych poglądów autora: „Do czytelnika”;
„Obligacja”; „Do Wenery”.
Są także utwory, które mają tworzyć przyjemny nastrój, dostarczać chwilowych emocji, zwykłych, np.
„Do lutni”. Kniaźnin ukazuje zatem poezję jako mającą moc wyzwalania napięć w człowieku.
Często pojawia się u niego motyw orficki. „Orfeusz”, później cykl poetycki „Żale Orfeusza nad
Eurydyką”:– były one dedykowane przyjacielowi Franciszkowi Zabłockiemu, pobudką stała się śmierć
żony powieściopisarza, młodej aktorki warszawskiej.
Żale Orfeusza nad Eurydyką (Żal II)

Gdzież ona? ona, niestety!
Moja droga, mija miła.
Dawszy swe poznać zalety,
Serce tylko rozdrażniła.
Tak błyska razem i gaśnie

Zorza na niebie różana,
Róża nadobna tak właśnie

Ledwo rozkwitnie zerwana!
Sen to, sen luby na chwilę

Marą mię wdzięczną ułudził,
Gdy się cieszyłem nią mile,
Śmiertelny goniec przebudził.
Goniec wyroku twardego,

Co żadna łza go nie wzruszy,
Z pośrzodka żalu naszego
Uchwycił duszę mej duszy.
Na tle scenerii Powązek, reprezentujących nowoczesną odmianę rokokowej kultury dworskiej,

wyrosłej z francuskiego klasycyzmu, przesiąkniętej libertynizmem i epikureizmem, zarówno sylwetka
Kniaźnina, jak i uprawiana przez niego poezja wydawały się nieco anachroniczne. Sarmackie źródła tej
poezji tkwiły w kontynuowaniu barokowych konwencji i tematyce, w pochwale staropolskich wzorów
obyczajowych. Przykład taki „Wąsy”– składa się z dwóch strof, potem przerabiany i rozbudowany do
„Ody do wąsów”:
Do wąsów
Ozdobo twarzy, Wąsy pokrętne!
Powstaje na was ród znicwieściały:
Dworują sobie dziewczęta wstrętne,
Od dawnej Polek dalekie chwały.
Gdy pałasz cudze micrzył granice,

A wzrok marsowy sercami władał;
Ujmując w ten czas oczy kobiece,
Bożek miłości na wąsach siadał.
Gdy szli na popis rycerze nasi,

A męstwem tchnęła twarz okazała,
Maryna patrząc, szepnęła Basi:
„Za ten wąs czarny życie bym dała!”
Jego poezja i głoszona przez niego apologia staropolskiego obyczaju zjednały mu aprobatę i liczne
pochwały przedstawicieli starszej generacji. Jednak w arystokratycznych salonach nie wzbudziła
zainteresowania.
PUŁAWY
Miały one charakter na ogół jednolity, reprezentowały opozycyjny wobec stanisławowskiego

klasycyzmu wzór obyczajowy i kulturalny. Powstał w 1783 roku, kiedy Adam Kazimierz Czartoryski,
skłócony z królem, opuszcza wraz z żoną i liczną rzeszą dworskich klientów warszawską rezydencję i
udaje się do Puław. Powody tej manifestacji były polityczne– konflikt między Stanisławem Augustem a
grupą oligarchów magnackich.
Puławy Czartoryskich miały ambicje tworzenia typu kultury i literatury przeciwstawiającej się
stanisławowskiemu klasycyzmowi. Szukano wzorów panujących w sztuce europejskiej. Ważny zwrot
ku pielęgnowaniu i odświeżaniu staropolskich wzorów obyczajowych. Chciano też pozyskiwać średnią
szlachtę.
Izabela Czartoryska, urządzając od 1783 roku rezydencję w Puławach, zerwała z rokokowymi wzorami
Powązek.
Na początku wieku XIX powstały tam budowle w stylu neogotyckim, co świadczyło o pojawieniu się
elementów preromantycznych na tle sentymentalnej scenerii magnackiej rezydencji.
Ważną rolę w procesie powstawania nowej koncepcji patriotyzmu, odwołującego się do rodzimej
tradycji historycznej, pełnił pielęgnowany w Puławach kult „Pieśni Osjana”. Wywoływanie wspomnień
dziejów zamierzchłej przeszłości narodu szkockiego w poemacie Macphersona dawało nową wizję
średniowiecza jako obrazu pierwotnego społeczeństwa żyjącego w stanie natury. „Pieśń Osjana”
dzięki nastrojowi żalu i przemijania budziły ów emocjonalny stosunek do historii.
Sentymentalizm w twórczości poetów pozostających pod wpływem Puław zawierał te same elementy,
które pojawiają się w opozycji do klasycyzmu w Europie drugiej połowy XVII wieku.
Istota zauważonego preromantyzmu polegała na przeciwstawianiu tzw. mitu Północy z mitowi

Południa, czyli kulturze śródziemnomorskiej wyrosłej z antyku greckiego i rzymskiego– starożytności
narodowej. Dużą rolę odegrały tutaj „Pieśni Osjana”, które zwróciły uwagę na średniowiecze jako
początkowy okres kształtowania się narodów europejskich.
Odrzuca się wzory literatury „uczonej”, klasycystycznej, proponuje „powrót do natury”, do prymitywu,
którego urok odkrywano w pieśniach ludowych.
Preromantyzm w Polsce datuje się na pierwsze dziesięciolecie XIX wieku, ale można już
zaobserwować to w latach osiemdziesiątych wieku XVIII, właśnie na Puławach. Gromadziły one
artystów, uczonych, poetów, pisarzy, nauczycieli młodych Czartoryskich, pracujących dla dworu.
Kniaźnin po przyjeździe do Puław w 1783r. pozostał tam prawie do końca swojego życia (1800r.).
Po 4 latach w Puławach opublikował w Warszawie obszerny zbiór swoich utworów w trzech tomach
„Poezje. Edycja zupełna”. Prezentowały produkcję powstają w kręgu puławskim: sielanki, poematy,
sztuki dramatyczne, liryki zebrane w czterech księgach. Wiersz dedykacjny skierowany ejst do A. K.
Czartoryskiego, a przed nim znajduje się wiersz „Do czytelnika”, w której Kniaźnin wypiera się swoich
dawniejszych wierszy, oświadczając, że tylko nieliczne wśród nich wprowadził do obecnego zbioru,
mówi, ze wstyd mu przeszłych edycji.
Oznacza to ważny przełom w jego twórczości, włączył 27 wierszy pisanych dawniej i jeszcze
opatrzonych przeróbkom. Można zauważyć realizację poezji dążącej do jasności wyrazu, wzorowanej
na klasycyzmie stanisławowskim.
Spora grupa utworów podejmuje tematy okolicznościowe, z życia Puław, to znaczy, ze Kniaźnin był
znakomitym nadwornym poetą.
Motyw beznadziejnej miłości ukryty jest nieraz w przejrzystej symbolice niektórych wierszy, np. „Dwie
gałązki” czy „Dwie lipy”:
Dwie gałązki
Gałązki – jedna z jesionu,

A druga z pięknego klonu –
Rzucone jakaś przygodą,
Płynęły wodą.
Dalekie od swej rodziny,

Przez obce błądząc krainy,
W silniejszym coraz wód zbiegu
Chybiały brzegu.
[…]
Gdy na to tkliwie patrzyłem;

„Złączcie się z sobą – mówiłem –
Póki dmą wieje życzliwa
I was przyzywa!”
Aż tu kamień wśrzod powodzi

Spółce Gałązek przeszkodzi:
Znów je od siebie z daleka
Uniesie rzeka.
Na koniec jedna przy lasku.

Druga zostanie na piasku:
Ta uschła, a tamtą mamie
Splątały tamie.
Wchodzi realizacji nowego programu lirycznego Kniaźnina. To liryka głębokiego żalu i rezygnacji,
oparta na rozpamiętywaniu o nieszczęśliwej miłości i wyobrażeniu najbardziej tragicznych możliwości
rozwiązań konfliktu.
Innym tonem brzmią jego liryki sielankowe: „Krosienka”; „Sielanka”. Zauważamy stylizacje ludowe,
nawiązujące do pieśni ludowych. W lirykach zauważymy utwory, które zgodnie z założeniami
sentymentalizmu, sprzeciwiają się kulturze moralności dworskiej lub miejskiej cywilizacji z
autentyzmem i naturalnością uczuć, emocjonalnych odruchów postaci ludowych, pozbawionych
zakłamania i fałszu. Bohaterowie to nie arkadyjscy pasterze, ale prawdziwi mieszkańcy wiejskich chat:
„Wieś i miasto”.
W jego twórczości spotkamy także utwory nacechowane poczuciem humoru, czasem z autoironią lub
mistrzowskie kreacje parodystyczne: „Babia Góra. Do Pawła Czenpińskiego, gdy objeżdżał góry
krakowskie”. – podróżnik udający się w podróż naukową, zostaje przestrzeżony przez autora w
żartobliwy sposób przed czekającymi go niebezpieczeństwami.
Tematyka patriotyczna, obywatelska, nasilona w miarę z narastającą sytuacją w kraju podczas Sejmu
Wielkiego, targowicy i Insurekcji Kościuszkowskiej. Jego program ulega dalszym przeobrażeniom,
liryka wyraża uczucia zbiorowe, narodu. Ważny sentyment do przeszłości, natura emocjonalna, cnota.
– „Do obywatela”. To nowy w literaturze stosunek do historii nacechowany sentymentem, poczuciem
jej realności, wypływał z inspiracji „Pieśniami Osjana”, które tłumaczy Kniaźnin podczas pobytu w
Puławach. Zauważamy w nich także poczucie katastrofizmu, upadku moralnego świata, dojście do
władzy gwałtu i przemocy. To aluzja do państw rozbiorowych, ich planów całkowitego rozbioru Polski.
Katastrofizm, przeczucie klęski, kieruje poetę do tematyki religijnej. „Do lutni”. Ukazuje Boga jako tego
ze Starego Testamentu, mściwego, groźnego, który jedynie mógłby interweniować w obronie Polski,
ginącej jako ofiara złowrogich sił. Znajdziemy też uczucie nadziei i ufności w sprawiedliwość wyroków
boskich.
TEATR W PUŁAWACH
Puławy stylizowane były na dworską arkadię.
Ważny w życiu Puław był teatr. Służył uświetnianiu uroczystości rodzinnych, podejmował tematy
publiczne, społeczne, stając się często narzędziem propagandy stronnictwa magnackiego, zwłaszcza
przed Sejmem Czteroletnim. Główny ośrodek zabawy i rozrywki. Miała charakter amatorski, grane
były sztuki polskie, w których kobiece role głównie kreowała Księżna Izabela. Występowali tam
dworzanie, zaproszeni goście. Programowo przeciwstawiał się klasycystycznej linii repertuarowej
teatru stanisławowskiego. Teatr operowy, muzyczny, nawiązujący do prób podejmowanych w czasach
Augusta III, dla których wzorem stały się opery Metastasia. W Puławach kult Metastasia był wyrazem
kształtowania się programu artystycznego opozycyjnego wobec stanisławowskiego klasycyzmu.
głównym jego realizatorem stał się Kniaźnin, autor prawie wszystkich sztuk wystawianych w
Puławach. Najbardziej wyróżnia się jego oryginalna opera napisana w stylu antycznej tragedii: „Matka
Spartanka”.
Pisał tez dla sceny „krotofile”, sielanki dramatyczne o podkładzie muzycznym oraz opery komiczne
nawiązujące do różnych wydarzeń dworskich. „Trzy gody”– nowa forma ludowości, arie, piosenki,
nawet ukraińskie, paralele erotyczne.
Wprowadzenie egzotyzmu ukraińskiego było nowatorskim zabiegiem w poezji polskiego oświecenia.

Tematyka folkloru: „Marynka” „Zosina”.
„Cyganie”– opera komiczna– temat podsunięty przez Izabelę Czartoryską– najlepsza z jego oper
komicznych.
Jednak Kniaźnin to poeta przede wszystkim liryczny, dominuje element pieśniowy, muzyczny. Można
go uznać za wirtuoza w operowaniu techniką poetycką. Najciekawszy liryk ze względu na szeroką
gamę podejmowanych tematów. W liryce osobistej ulegają pogłębieniu tony melancholii i rezygnacji,
przypominające modną chorobę sentymentalizmu– hipochondrię.
Przeciwstawiał się dworskiej moralności. Bardzo emocjonalny stosunek do historii. O jego

zamiłowaniu i oddaniu ojczyźnie świadczy fakt, że po trzecim rozbiorze Polski, przejęty
nieszczęściami, popadł w stan obłąkania i żył w nim 11 lat, zmarł w 1807 roku. Był poeta, który potrafił
wyrazić głęboki dramatyzm konfliktów.
III. FRANCISZEK KARPIŃSKI

Za najbardziej typowego reprezentanta sentymentalizmu w poezji polskiego oświecenia uznaje się
Franciszka Karpińskiego, zwanego „śpiewakiem Justyny”. Zauważyć można sądy krytyczne wobec jego
osoby, szczególnie w kręgu pozytywistów, ale nie brak zachwytu jego poezją. Romantycy także
potępiali klasycyzm stanisławowski, jednak u Karpińskiego odkrywali z aprobatą elementy rodzime.

Mickiewicz analizował poezję Karpińskiego, uznał je jako narodowe i mówił, że można jego pieśni
postawić obok najpiękniejszych pieśni Goethego.
Niejednokrotnie można dopatrzeć się podobieństwa postaw z Rousseau. Karpiński z dalekiego

Pokucia, pojawił się w stolicy już jako dojrzały poeta o określonym programie i profilu twórczości. To
jedyny przykład w czasach stanisławowskich kiedy wybitny pisarz wyrósł poza głównymi środkami
inspirującymi rozwój kultury oświeceniowej w Polsce i w dodatku z biegiem lat jego tematyka nie
uległa znacznym metamorfozą.
Urodził się 4. 10. 1741r. w Hołoskowie na Pokuciu, w powiecie kołomyjskim. Wyrastał w atmosferze
dewocji panującej na prowincji, opowiadań niepiśmiennej matki o cudach i duchach oraz surowych
reguł moralnych wyznawanych przez ojca. Wspomina o tym w pamiętnikach i bierze za element, który
przyczynił się do ukształtowania się własnej osobowości.
W wieku 8 lat został oddany do szkół jezuickich w Stanisławowie, miasteczku Potockich. Wyniósł z niej
dobrą znajomość łaciny, dane mu było także odnieść przewagę intelektualną nad kolegami z bogatych
i utytułowanych rodzin ( był prymusem). Po ukończeniu kolegium stanisławowskiego wyjechał do
jezuickiej akademii we Lwowie, która ukończył w 1765r. z dyplomem bakałarza teologii i doktora
filozofii. Okres lwowski zważył na ukształtowaniu się jego sylwetki poetyckiej. Żywe były tam jeszcze
tradycje staropolskiej sielanki, Szymonowica i Zimorowiców. Hetman Henryk Rzewuski maił swoją
rezydencję we Lwowie, był on miłośnikiem literatury włoskiej i francuskiej, wystawiał na scenie
dworskiej własne sztuki pisane polszczyzną nawiązującą do źródeł renesansowych. Rzewuski uprawiał
również twórczość liryczną w duchu postulatu klasycyzmu, był autorem poematu dydaktycznego „O
nauce wierszopiskiej”. Karpiński jako zdolny poeta odegrał ważną rolę wówczas w życiu kulturalnym
środowiska lwowskiego lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Największy wpływ wywarł na niego
jego nauczyciel jezuita ks. Melchior Starzeński. Karpiński nie obrał stanu duchownego, był
palestrantem, guwernerem w bogatych domach szlacheckich okolicy.
Justyny
Pierwsza z nich z okresu stanisławowskiego, piękna, ale była ubogą sierotą. To córka kapitana wojsk
saskich, Marianna Broselówna. To właśnie z nią wiąże się najpiękniejszy jego liryk: Do Justyny.
Tęskność na wiosnę.
Z drugą Justyną nawiązuje romans podczas pełnienia obowiązków guwernera w Zahajpolu u Józefa
Ponińskiego, starosty ostrskiego. Była to żona starosty, Marianna, dużo starsza od Karpińskiego.
Po wybuchu konferencji barskiej wyjeżdża do Wiednia 1770-1771, tam studiuje w bibliotekach i leczy
się prawdopodobnie na hipochondrię. Po półtorarocznym pobycie wraca do kraju, zaczyna prowadzić
żywot ziemianina-dzierżawcy.
Poznaje trzecią Justynę, w Żabokrukach około 1777 roku, była ona córką właściciela dzierżawionej
wsi, później była księżną Puzyniną. Nazywała się Franciszka Koziebrodzka.
Opis miłości do pierwszej Justyny wystylizował w pamiętnikach według wzorów sentymentalno-

sielankowych. Kończy je radząc pannie wyjść za bogatego konkurenta. Druga Justyna uczyła go
francuskiego, podobną funkcję można jej przypisać jak Justynie pierwszej. Rozmawiała z nim o poezji,
dawała dobre rady. Najprawdopodobniej czytywali razem Nową Heloizę i inne romanse
sentymentalne. Zaproponował jej małżeństwo kiedy stała się wdową, nie mogła się jednak
zdecydować, dala mu pieniądze, co pozwoliło mu na dalszy żywot.
Ojciec trzeciej Justyny opiekował się Karpińskim jak synem, pozwolił bawić się z córką, jednak panna
miała oficjalnego narzeczonego, Puzynę. Sytuacja przypominała fabułę Nowej Heloizy, chociaż było
inne rozwiązanie. Pozostali oni w dobrych stosunkach do końca życia, wymieniali listy, kontaktowali
się. Został sekretarzem do „interesów politycznych” na dworze warszawskim, wezwany przez księcia
Adama Kazimierza Czartoryskiego w 1780 roku. Zrezygnował i wyjechał do Galicji, z urazem
antymagnackim, uwiecznił to w wierszu „Powrót z warszawy na wieś”. Bywał w Warszawie czasami,
twórczość jego ubogacała się o elementy patriotyczne, społeczne, zwłaszcza przed Sejmem
Czteroletnim i w czasie jego trwania. Pisze sztuki dramatyczne, dzieła publicystyczne, przekłada
„Ogrody” Delille’a. Otrzymuje korzystną dzierżawę Suchodoliny w Grodzieńskiem, a w roku 1791
przywilej na kolonię Kraśnik, nazywaną przez niego potem Karpiem, położona na skraju Puszczy
Białowieskiej. Osiadł tam na stałe po sejmie grodzieńskim, rozbiorowym, złamany nieszczęściami
krajowymi, pracował z chłopami wtedy nad wykarczowaniem uroczyska. Tak jak Rousseau poszukiwał
arkadii z dala od świata cywilizacyjnego i ludzi.
Był on autorem pierwszego i jedynego w Polsce XVIII wieku traktatu pt. „O wymowie w prozie albo
wierszu”, formułującego założenia literatury sentymentalnej. Ukazał się drukiem w 1782 roku.
Czytelnik ma tutaj do czynienia z manifestem nowej poezji, zrywającym całkowicie z uznawanymi w
środowisku stanisławowskim wzorami. Karpiński stwierdza, że do warsztatu wymowy należy ziemia
cała z swoimi stworzeniami. Wyznacza trzy źródła poezji: pojęcie rzeczy, serce czułe i piękne wzory.
Pojęcie rzeczy oznacza empiryczny, oparty na indywidualnym doświadczeniu sposób poznania świata,
odrzucający wszelki z góry powzięte koncepcje idei opisywanej natury, typowe dla racjonalistycznej
metody klasycyzmu, a postulat serca czułego odgrywa zasadnicza rolę w wykładanej tu teorii poezji
sentymentalnej.
Program Karpińskiego jest bliski Roussowskiemu pojęciu „głosu serca” jako „głosu natury”. To właśnie
człowiek „naturalny” tworzy ten świat i jest jego podstawą. Karpiński w podobny sposób określa
„czułość serca” jako podstawową wartość nowych form wzajemnego współżycia i źródła nowej poezji.
Ważne jest współczucie cierpiącym.
Podobnie jak Rousseau twierdzi Karpiński, że jedynie „czułość” warunkuje emocjonalny stosunek do
przyrody. Bez stanu wzruszenia , wg R., natura jest dla człowieka martwa. Poszukiwanie natury jest
poszukiwaniem samego siebie. Na tym właśnie opierał się sentymentalizm osiemnastowieczny, na
modelu człowieka uczuciowego, naturalnego.
Dalej Karpiński skupia się na rozważaniach doskonałych wzorów literackich. Odrzuca mitologię, nie
neguje jednak wartości antycznej literatury jako źródła inspiracji poetyckiej, wybierając z niej
fragmenty o silnym natężeniu emocjonalnym.
Wymienia Miltona, Tassa, Ariosta, pomija całkowicie francuskich klasycystów XVII wieku. Najbardziej
charakterystyczny jest dobór przykładów z literatury osiemnastowiecznej , który zawiera dzieła i
pisarzy zaliczających się do prekursorów sentymentalizmu: Young, Thomson, Gessner, Wolter. Kończy
fragmentem z Pieśni Osjana.
Karpiński proponuje, aby tłumaczyć dzieł poetyckie obcych autorów prozą! To bardziej oddałoby myśl
początkową autora. Wypowiada się nagannie wobec adaptacjom i przeróbkom, które były stosowane
nagminne w literaturze stanisławowskiej. Potępia literaturę frywolną.
Rozprawka była pierwszym i jedynym tego rodzaju w Polsce XVIII wieku manifestem gorszącym hasła
sentymentalnej literatury. Wtedy tylko on realizował typ sentymentalny i był pierwszym
konsekwentnym teoretykiem i twórcą nowego kierunku w literaturze polskiej.
1783r.- rozprawka- O szczęściu człowieka. List do Rozyny- miłość jako jedyna, naturalna siła, daje
człowiekowi możliwość przeżycia szczęścia i dotyczy wszystkich w przyrodzie. Przykłady z Pieśni nad
pieśniami. Program miłości naturalnej! Miłość umożliwia rozwój społeczeństw, zaludnienie państwa,
czyli wzrost jego dobrobytu i siły wojennej. Forma epistolarna. Przeplata tekst prozaicznymi wierszami
zaadresowanymi do pewnej „Rozyny”. Stawia tu zadania dla kobiet w celu uratowania narodu, widząc
w nich pokłady wychowawcze dzięki ich sile wdzięków. To program edukacji rycerskiej, ma prowadzić
kochanków na drogę sławy i honoru.
Był on nazywany „śpiewakiem Justyny”:D
Ważne w jego dorobku są sielanki, pisane w latach 60/70. Wydane drukiem w 1780r. w zbiorku
Zabawki wierszem i przykłady obyczajne. Nawiązywał w nich do tradycji staropolskiej, pewną
inspirację mogła stanowić francuska poezja bukoliczna. Zawarty w jednej księdze, obejmuje 20
utworów, ale tylko 10 można zaliczyć do tego gatunku, kierując się tradycyjnymi kryteriami. W
kolejnych zanikają i utwór przybiera charakter wiersza lirycznego,. Przystosowanego do śpiewania.
Ważna rola przyrody w inspirowaniu wypowiedzi lirycznej. Jego świat rządzi się prawami czułego
serca.
Sielanka Dafne i Korydon, przeciwstawia swoich bohaterów pasterzom z rokokowej arkadii, dla
których miłość jest wyrafinowaną grą, zabawą. U Karpińskiego włada miłość, jako silne i prawdziwe
uczucie. Rodzi jednak ono żal, cierpienia i smutek, z powodu przeszkód.
Nowością jest funkcja podmiotu lirycznego i jego stosunek do świata zewnętrznego. Znajdują się tam
jego przeżycia wewnętrzne o charakterze intymnym. Nie ulega on zbytniej indywidualizacji, wyraża
swoje uczucia w długich monologach, zrywa zatem z zasadami konwencji klasycystycznych.
Ważne są przedmioty, które służą do określenia stanów uczuciowych. Temat to szczególnie miłość
utracona, obrazy z przeszłości, chwile kochanków razem. Bezpośredni stosunek zatem podmiotu do
rzeczy. Zatem dążenie do maksymalnej prostoty wypowiedzi, nawiązanie do języka mówionego.
Ważny w sielankach jest ich charakter pieśniowy, muzyczny. W większości mają budowę stroficzną.
Przypominały arie operowe.
„Tęskność na wiosnę”- bark zwrotów do adresatki, wyznanie miłosne więc jako aluzja. Nawiązuje do
doświadczeń liryki ludowej, gdzie paralelizm jest podstawowym środkiem obrazowania. Na koniec
zwrot do upersonifikowanej Wiosny.
Pisał tez wiersze dydaktyczne (ok. 60). Różnią się one jednak od tych uprawianych przez poetów
stanisławowskich.
Oda Do Wolności- 1782r.- obraz społeczeństwa z epoki stanu natury, odtworzony zgodnie z
założeniami Rousseau. Wtedy panowała równość, wolność, ład. Stosunki szczere i bezpośrednie,
górowała miłość. Powstawanie społeczeństw sprowadziła niszczenie tych relacji.
Dydaktyzm Karpińskiego widoczny jest najbardziej w wierszach okolicznościowych, skierowanych do

różnych osób: „Do młodej panienki”.
Mazurek- tematyka zaczerpnięta z folkloru; Pieśń mazurska- bohater chłopski po raz pierwszy w
oświeceniu przedstawiony bez stylizacji sielankowej. Główną przyczyną nieszczęścia jest tutaj dwór.
Widzimy sentymentalny protest Karpińskiego przeciw krzywdzie społecznej.

„ Pieśni Osjana”- ukazywały sentymentalistą polskim nową wizję średniowiecza i nowy sposób
odczuwania przeszłości.
W czasie pobytów Karpińskiego w Warszawie, twórczość poety nasyca się tematyką społeczną i
patriotyczną. Pierwszy rozbiór Polski pozostawił ślad w liryce pisarza, natchniętej przez formy bliskiej
folklorowi. Nie pozostawał on obojętny wobec losów kraju.
Miłość- szczera, zdolna do poświęceń, narzędzie edukacji obywatelskiej przez wykorzystanie wpływu
płci pięknej na jej partnerów. Może stać się największym szczęściem narodu.
Marsz dla żołnierz- stanowi wezwanie do walki w obronie niezawisłości kraju, nowa frazeologii i ton
pobudki. Śpiewany w stolicy w czasie jednej z manifestacji patriotycznych urządzonych na Foksalu.
Śpiewany i odczytywany podczas Insurekcji.
Dostrzegał niski poziom artystyczny pieśni i modlitw w Kościele. W 1786r. ukazały się dwa tomiki
Zabawek wierszem i prozą, wypełnione tłumaczeniami Psałterza Dawida. Umieścił własne przekłady
oraz te Kochanowskiego i Kniaźnina. Cenił walory literackie psalmów.
Pieśni nabożne- 29 utworów, pisane dla ludu. W pieśniach religijnych widział formę edukacji. Pieśni
związane z obrzędami kościelnymi, moralno-religijne, błagalne , patriotyczne. Bóg u Karpińskiego nie
jest groźny i mściwy, ale jest przedstawiony jako miłosierny i sprawiedliwy ojciec.
Kolęda O narodzeniu Pańskim- zawarty obraz mistycznej tajemnicy narodzenia Boga-człowieka, za

pomocą zestawień antytetycznych.
Bóg się rodzi, moc truchleje

Pan niebiosów obnażony,
Ogień krzepnie, blask ciemnieje,
Ma granice nieskończony
Wzgardzony, okryty chwałą,
śmiertelny, Król nad wiekami
Czynsz- sztuka dramatyczna, polemika, komedia płaczliwa, napisana prozą, zbliżona do dramy
szlacheckiej. Sentymentalny protest przeciwko poniżaniu godności człowieka i niesprawiedliwym
normom społecznym.
Nieudana próba dramatyczna, czyli tragedia wierszem Bolesław III, wznowiona po latach i zakończona
innym tytułem Judyta, królowa polska.
Po 1795 roku Karpiński był załamany wymazaniem Polski z mapy Europy. Spowodowało to jak u
większości nastrój katastroficzny. Ten nastrój wyraził w liście poetyckim Do księcia Mikołaja Repnina,
generała-gubernatora Litwy 1796. Przedstawia obraz upadku narodu, wizję zagłady jego kultury.
Zapowiedział zaprzestanie uprawiania poezji i tak się stało. Jako swój niby testament napisał na koniec
po zawarciu przez Napoleona pokoju w Luneville, elegie: Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta
Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiełłów.
Pod wpływem katastrofy narodowej załamał się. Można to także dostrzec u innych poetów:
Naruszewicz czy Kniaźnina. Przestał pisać wiersze. Chociaż nie popadł w depresję zakończoną chorobą
jak Kniaźnin. Zaszył się w Puszczy Białowieskiej, znalazł z daleka od ludzi tam azyl, pracował z
chłopami na roli. Uczynił to zgodnie z planem Rousseau „ powrotu do natury”. Pisał tam prozę
moralizatorską do przyjaciół, drobne utwory beletrystyczne.
Duże znaczenie ma napisana przed śmiercią Historia mojego wieku i ludzi, z którymi żyłem.
Zerwał ostatecznie z klasycystyczną retoryką, kształtując nowoczesny wzór polskiej liryki osobistej,
liryki bezpośredniego wyznania.
IV. LITERATURA SEJMU WIELKIEGO, ANTYTARGOWICKA I POWSTANIA KOŚCIUSZKOWSKIEGO
(1787–1795)
I. PROZAICY I IDEOLOGOWIE
1. Początki fermentu umysłowego. Układ sił politycznych
lata 80. XVIII wieku: ożywienie ruchu czasopiśmienniczego („Magazyn Warszawski”, „Pamiętnik
Historyczny”), Warszawa jako centrum wielkomiejskie, pierwsze oznaki istnienia i rozwoju świeckiej
inteligencji zawodowej, Komisja Edukacji Narodowej, teatr redakcje pism, drukarnie itp.
po 1875: dramatyczny konflikt króla z opozycją magnacką – Stanisław August konsekwentnie

realizował politykę wzmocnienia i modernizacji władzy centralnej w oparciu o średnią szlachtę, ludzi
„nowych”, świeżo nobilitowanych oraz o patrycjat miejski
Masoneria – istniała w Polsce od czasów saskich, organizowana w lożach; działalność filantropijna,

oświatowa, szerzenie oświeceniowych programów i haseł braterstwa ludzi różnych stanów i
narodowości; używana do celów politycznych z racji atmosfery tajemniczości i dyskrecji; członkowie:
król, dygnitarze, szlachta, bogate mieszczaństwo
 członkowie (m.in.): Niemcewicz, Kniaźnin, Bogusławski – wpływ masonerii na literaturę

oświecenia,
 hasła egalitaryzmu społecznego, braterstwa ludów, budowania sprawiedliwego ustroju,
 wyraz masonerii w publicystyce i poezji Sejmu Wielkiego, Insurekcji Kościuszkowskiej.
Troszkę historii:
Król musiał wszelkie ważniejsze decyzje uzgadniać z carskim ambasadorem, któremu na imię było
Stakelberg. Nasz król Staś dążył do realizacji reform, które doprowadziłyby do wzmocnienia kraju i
odzyskania należnej mu pozycji w Europie. W tym samym czasie nieszczęśliwie wobec Staszka w
latach 80. wystąpiła magnateria – z hasłami republikańskimi na ustach. Magnaci bronili dawnych
urzędów, zarzucali królowi, że za bardzo się wywyższa (ale przecież był królem, więc o co ten hałas?
No dobrze, dobrze – wiemy, że mieli rację. ) i chce wprowadzić rządy absolutne. Centrum
magnaterii były Puławy, które postulowały kontynuowanie tradycji sarmackich, przeciwstawienie się
„cudzoziemszczyźnie”. Tym samym chciano pozyskać szlachtę, która była bardzo przywiązana do
dawnych obyczajów. Słychać było u magnaterii hasła wolnościowe, kult walki zbrojnej w obronie
kraju2.
Król podjął decyzję o kontrakcji – w wiosnę 1787 spotkał się carycą Katarzyną w sprawie sojuszu
wojskowego z Rosją, dzięki któremu Polska miałaby uzyskać zgodę na zwiększenie liczby wojska.
Niestety spotkanie w Kaniowie z Kasią nie dało spodziewanych rezultatów. W jesieni w Łazienkach
urządzono Karuzel – fetę dworską z racji odsłonięcia pomnika Jana III, co miało wyraźny akcent
antyturecki. Przeciwnicy króla wypisywali paszkwile, zaś poeci stanisławowscy (m.in. Trembecki)
wystąpili w jego obronie.
Do niepokojów społecznych przyczyniły się wielkie wydarzenia:
 1783: uzyskanie niepodległości Stanów Zjednoczonych

 1787: konstytucja Stanów Zjednoczonych
 tendencje wolnościowe w Belgii i Holandii
 kryzys francuskiej monarchii absolutnej
W październiku 1788 w Warszawie rozpoczęły się obrady Sejmu Wielkiego – pierwszego wolnego
sejmu za czasów króla Stasia (Rosja była wówczas zajęta wojną z Turcją i Szwecją, a skłócona z
Prusami, dlatego też nie mogła bezpośrednio ingerować w sprawy polskie). Rozbiciu uległa koteria
magnacka, utworzyły się dwa stronnictwa magnackie:
1. tzw. stronnictwo hetmańskie (Branicki, Rzewuski, Szczęsny Potocki) – obrona dawnych

prerogatyw i wolności, szukające wsparcia na dworze carskim,
2
Mimo że np. F.K. Branicki i Potoccy składali wyraźne oferty współpracy w Petersburgu.
2. tzw. oświeceniowych republikanów (Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy, Adam Kazimierz

Czartoryski, Stanisław Małachowski) – orientacja propruska, porozumiewająca się ws. sojuszu
polsko-pruskiego.
Coraz większą rolę zaczął zdobywać Hugo Kołłątaj, którego popierało mieszczaństwo i postępowa
szlachta. Był przywódcą postępowego odłamu patriotów, pochodził ze środowiska królewskiego.
Sojusz z królem jako „ojcem narodu” był dla Staszka najlepszym momentem do rozwinięcia kariery,
ale równocześnie dramatem polskiej historii. Konstytucja 3 maja to interesujący kompromis między
republikańskimi zapędami Potockiego a monarchistycznym programem Stanisława Augusta oraz
między oświeceniowymi, postępowymi projektami i intencjami a koniecznością realnego liczenia się z
rzeczywistością polską.
 bujny rozwój publicystyki
2. Stanisław Staszic
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego
 1787: opublikowane anonimowo,

 dzieło inicjujące wielki ruch umysłowy Sejmu Wielkiego,
 duży ładunek emocjonalny, patriotyczny,
 świadomość zagrożenia niepodległości Polski,
 propozycja radykalnych środków zaradczych,
 spowodował lawinę pism, projektów, polemik (toczonych bez przerwy, aż do uchwalenia
konstytucji),
 niektórzy magnaci wynajmowali agentów, którzy wykupywali całe nakłady Uwag…, byle tylko
ograniczyć do minimum ich zasięg, jednak jednocześnie mnożyły się przedruki, odbitki.
Stanisław Staszic (ur. 1755)
 z pochodzenia mieszczanin; duchowny prowadzący laicki styl życia (został zakonnikiem

jedynie dla kariery naukowej i literackiej,
 studiował w Niemczech, Francji; 1781: powrót do kraju, pasja badacza natury i reformatora;
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego
 1783
 to traktat publicystyczny,
 tytuł: nawiązanie do łac. biografii słynnego trybun szlacheckiego,
 to najwybitniejsze osiągnięcie prozy polskiej XVIII wieku, utwór o nowatorskiej kompozycji,
łączący elementy retoryki klasycystycznej z sentymentalną konstrukcją bohatera,
patetycznymi tyradami i teatralizacją ważniejszych wątków,
 po raz pierwszy za czasów króla Stanisława pełnym głosem napisano to, co dotąd nie
ujawniano z powodu cenzury,
 Uwagi… podzielone na 19 rozdziałów, omawiających różne problemy, np. Edukacja,
Prawodawstwo,
 cechy: sprawy edukacyjne, rozważania nad wychowaniem młodzieży (na wzór Rousseau,
Locke’a, Condillaca,
 program republikański Uwag: nawiązanie do Umowy społecznej; „Wolny lud” zrzeszony na
zasadzie całkowitej równości, wolność poprzez podporządkowanie się woli zbiorowej,
natomiast utrata wolności jest wtedy, gdy jednostka lub grupa zagarnia władzę;
społeczeństwo jako wartość moralna, szczęście jednostki możliwe jedynie poprzez
podporządkowanie się woli zbiorowej,
 naród jako wszystkie stany,
 odrzucenie scholastyki, wychowania klasztornego (uważał, że jest ono bezproduktywne),

 religia przydatna dla moralności społecznej z racji istnienia Najwyższej Istoty – deizm;
 system edukacji powinien przystosować się do republikańskich rządów,
 postulat stworzenia nowej 100-tysięcznej armii, propozycja oddania tronu polskiego jednej
z najpotężniejszych dynastii państw ościennych pod warunkiem zachowania suwerenności
Polski,
 idea polityki zagranicznej, powodującej skłócenie trzech zaborców, uniemożliwiając im
porozumienie ws. nowych podziałów.
Pozycja narratora Uwag…:
W Przedmowie narratorem jest Polak żyjący w niedoli – jako mieszkaniec tej części Polski, która
utraciła całkowicie niepodległość (co rzeczywiście dotyczyło Staszica jako mieszkańca Piły). Niemal w
każdym rozdziale obecne są apostrofy do czytelnika, apelujące do jego patriotycznych uczuć, dygresje
osobiste narratora. Świadomie Staszic zakłóca rytmiczność stylu, powodując tym samym dramatyczną
ekspresywność wypowiedzi i stan napięć (jak u Rousseau i Buffona).
Rozdział Czyj przykład prawom oszczędniczym dzielność nadaje – kształt oracji wygłoszonej przed
senatem, w kolejnym rozdziale narrator już nie przemawia do senatu, lecz staje się uczestnikiem
wielkiego zgromadzenia caego narodu, wszystkich warstw społecznych.
Rozdział Polska – narrator jako człowiek budzący się o świcie z głową pełną pomysłów na to, jak
ratować kraj: „jakaś niespokojność umysłu zaczęła [mu] wystawiać różne – i przeszłe, i przyszłe –
obrazy Rzeczypospolitej Polskiej, tej niegdyś najukochańszej […] Ojczyzny”. To najbardziej żarliwy i
przepełniony obywatelską troską rozdział książki. Narrator widzi nędzę i bezradność chłopów
uciekających przez granicę przed prześladowaniem.
 elementy techniki Sterne’owskiej: od zaobserwowanych szczegółów, obrazów przyrody,

spotykanych ludzi do wątków i myśli
 elementy techniki Buffona: przyroda nietknięta ręką człowieka.
Zakończenie rozdz. Polska: autor po obserwacji ciężkiej, intensywnej walki, która rozgrywa się w życiu
przyrody, zasypia pod drzewem – w śnie widzi Stanisława Augusta od początków jego panowania aż
do I rozbioru.
Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające, przez
pisarza Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego:
 1790 (po 2-letnich obradach, po których nie doszło do opracowania formy rządu),
anonimowe,
 nowa sytuacja polityczna: uformowanie się grupy prawdziwych patriotów (Ignacy Potocki,
Kołłątaj), która poszukiwała porozumienia z królem,
 Wybuch Rewolucji Francuskiej przyczynił się do aktywizacji mas mieszczańskich – tzw. czarna
procesja w Warszawie, czyli pierwsza w Polsce manifestacja domagająca się praw dla miast;
 rola Przystróg: uzmysłowienie szlachcie konieczności reform, uchwalenia konstytucji,

ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem przeciągania narad sejmowych, z których nic nie
wynika,
 kontynuacja poglądów z Uwag…, dostosowanie ich do nowej sytuacji, podkreślanie związków
prawa natury z życiem społecznym,
 tematyka:
o ustrój rzeczypospolitej szlacheckiej – oparty na „równości, wolności i własności”
wszystkich członków społeczeństwa; szansa uratowania bytu państwowego przez
wprowadzenie despotyzmu, ale taką samą szansę dawałaby reforma w duchu
republikanizmu, wyzwalającego twórcze siły narodu;
o koncepcja narodu – „Z samych panów zguba Polski”, propozycja systemu opartego na
hegemonii szlachecko-mieszczańskiej („Już oświecił się stan miejski do tego stopnia, iż
czuje, że jest człowiekiem”; nadal lekceważenie roli chłopów; żądanie dopuszczenia
mieszczan do władz i urzędów („Róbcie z młodzieży szlacheckiej i miejskiej jeden
naród. Niszczcie między nimi niechęć. Zakrzewiajcie wzajemną miłość. […] Nie całość
jednego stanu, ale całość narodu jest Prawem najwyższym”);
 próba apologii dawnych cnót, obyczajów i patriotyzmu średniej szlachty, pochwała
konfederacji barskiej i opozycji Rejtana przeciw podziałowi kraju,
 szlachta jako nosiciel prawdziwych tradycji narodowych, godnych kontynuacji,
 krytyka rodziny Czartoryskich, która „Szczepiła z wychowaniem w dzieciach nienawiść
Polaków, obwodziła je po cudzych granicach, wmawiała w nich, że suknia i język polski jest
suknią i językiem głupstwa”.
 głos Staszica to głos „prawdziwych patriotów”, „oświeconych Sarmatów”, postępowej średniej
szlachty.
 cechy Przestróg: dehumanizacja obrazu, gatunek publicystyczny, narrator od czasu do czasu

zwraca się bezpośrednio do czytelnika, wizyjne obrazy, zbiór oskarżycielskich elementów
Ród ludzki – (nieudana) próba przełożenia Iliady na tekst poetycki; dzieło oryginalne pod względem
koncepcji historiozoficznej; to synteza doświadczeń życiowych i naukowych Staszica oraz trwały
pomnik polskiej myśli filozoficznej;
 6 faz rozwoju społeczeństw – pochodne tych procesów to rozwój stuk, nauk, zmiany w
świadomości społecznej.
3. Hugo Kołłątaj
Hugo Kołłątaj (1750–1813)
 najwybitniejsza postać wśród działaczy i pisarzy polskiego oświecenia; reformator

szkolnictwa, twórca Kuźnicy (członkowie żartobliwie nazywani apostołami – było ich 12);
 organizator i przywódca sprzesiężenia, które doprowadziło do Insurekcji Kościuszkowskiej,
 posądzany o jakobinizm, nazywany polskim Robespierre’em,
 pokolenie tych, którzy rozpoczęli swą działalność w latach 70., zwłaszcza podczas Sejmu
Wielkiego i Insurekcji,
 rówieśnik Wybickiego, Staszica, Bogusławskiego3,
 pochodził z Wołynia, z zubożałej rodziny szlacheckiej, która przeniosła się później w
Sandomierskie,
 studiował w Akademii Krakowskiej – tytuł dra filozofii,
 stan duchownego jako jedyna droga w ówczesnych czasach do realizacji ambitnych planów
życiowych; godność kanonika krakowskiego (od papieża Klemensa XIV),
 studia prawa kanonicznego i teologii w Rzymie, podróż do Wiednia, Neapolu,
 misja reformy Akademii Krakowskiej (1777–1786): w 1777 roku „kolonia akademicka” tzw.
Szkół Nowodworskich, reorganizacja Almae Matris; ograniczenie władzy rektora, utworzenie
dwóch kolegiów: moralnego i fizycznego, przyjęcie młodych profesorów-oświeceniowców –
Śniadeckiego, Bogucickiego; podporządkowanie Szkół Głównych (akademickich) Komisji
3
Bawili się w jednej piaskownicy. 
Narodowej; szczególna uwaga zwrócona na nauki przyrodnicze i „moralne” – zgodnie z

potrzebami kraju;
 w nagrodę mimo oskarżeń o czerpanie osobistych korzyści w administrowaniu majątkiem
uczelni odznaczony przez króla Orderem Świętego Stanisława;
 czasy Sejmu Wielkiego: odejście od środowiska królewskiego, czołowa rola w stronnictwie

patriotycznym; dwa dzieła:
o 1788–1789: Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O przyszłym
sejmie Anonima listów kilka – realizacja programu reformy jako „łagodnej rewolucji”
(w przeciwieństwie do Wielkiej Rewolucji Francuskiej), argumentowanie, iż Polska ma
szanse dokonać dzieła reformy i uratować swą niepodległość; ukazanie szlachcie
niebezpieczeństw: „Przyjdzie czas, gdzie miliony ludzi rzekną: odbierzemy na
potrzebę naszą i publiczną dobra szlachty […] bo stan ten posiada ziemię
zawojowaną, a zatem cudzą”; przestroga przed poglądami postępowej szlachty (w
tym Krasickiego) o tym, że lud trzeba oświecać i przygotować do przyjęcia praw
obywatelskich:
Nie masz nic straszniejszego w naturze ludzkiej niż oświecony niewolnik [czujący] cały ciężar
niesprawiedliwości.
Listy Anonima to traktat epistolarny, cechujący się zaskakującą logiką argumentacji, nowoczesną
frazeologią; podobieństwo do esejów Woltera (poświęconych walce z fanatyzmem i nietolerancją),
ale pozbawione sarkazmu i zjadliwości; retoryczne apostrofy budzące emocje czytelnika; oszczędność
środków retorycznych.
o 1789: Prawo polityczne narodu Polskiego, czyli Układ rządu Rzeczypospolitej.
Kuźnica Kołłątajowska (12 członków): Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Salezy Jezierski,
Antoni Trębicki, ks. Józef Mejer, Kazimierz Konopka, Jan Dembowski, Tomasz Maruszewski; dorywczo:
Franciszek Zabłocki, Feliks Gawdzicki, Jan Śniadecki;
 praca nad przygotowaniem opinii publicznej do przyjęcia koncepcji „łagodnej rewolucji”,

aby Rzeczypospolita nie była widziana jako „własność stanu szlacheckiego”.
Insurekcja Kościuszkowska: podpisanie akcesu do targowicy, emigracja do Saksonii; uczestnictwo w

pracach rządu powstańczego, współredakcja wszystkich ważniejszych ustaw i aktów prawnych – m.in.
Uniwersału Połanieckiego;
1794–1802: pobyt w więzieniu austriackim; zbiór elegii Smutki,
1810: traktat filozoficzno-prawny Porządek fizyczno-moralny, czyli Nauka o należytościach i

powinnościach człowieka, wydobytych z praw wiecznych, nieodmiennych i koniecznych przyrodzenia -
opracowanie doktryny prawa natury, praca rozumiana jako „naturalna powinność” człowieka, poglądy
kapitalistyczne;
1842: Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego – próba ewolucyjnego ujęcia
rozwoju świata rozumianego jako jedność powiązanych ze sobą zjawisk, podlegających prawom
natury; dwie epoki:
o przed potopem – utopijny obraz „rządów porządku”,

o po potopie – kształtowanie się „teokracji”, obłuda w stosunkach międzyludzkich,
ucisk społeczny i wyzysk.
 poglądy na historię: dzieje świata uwarunkowane przez „przyczyny fizyczne”, ciąg

przyczynowo-skutkowy zdarzeń, przełamanie dotychczasowego ahistoryzmu w
traktowaniu dziejów, krytyka źródeł, badań, nauk pomocniczych 4; historia kultury: dzieje
polityczne, prawa, gospodarcze, oświaty itp.
Stan oświecenia w Polszcze w ostatnich latach panowania Augusta III (1750–1764) – opublikowane
pośmiertnie; jedna z najlepszych analiz okresu upadku kultury w czasach saskich i pojawienia się
nowych oświeceniowych inicjatyw.
 program badań folklorystycznych, zainteresowanie folklorem, ludowością, poezja ludowa jako

źródło wiadomości o początkach dziejów i obyczajów narodu:
Chcąc szukać w obyczajach naszych wiadomości o tradycjach początkowych o podobieństwa do dawnych

ludów, trzeba nam poznać obyczaje pospólstwa we wszystkich prowincjach, województwach i powiatach.
4. Publicyści i czasopisma. Retoryka sejmowa
W okresie Sejmu Wielkiego była wręcz powódź pism, broszur, druków ulotnych:
Nastała tedy moda – pisać i drukować. Jak grzyby po deszczu sypały się […] mowy, odpowiedzi, projekta,
myśli, uwagi, odpisy, bajki, powieści, listy responsa, kalkulacje, kontraregestra, dodatki, poprawy i inne, pod
niezliczonymi napisami, dobre i złe, gruntowne i słabe, zabawne i modne książki, wolanty i foliały.
 częste formy staropolskie przystosowane do nowych potrzeb,

 wzorowanie się na rewolucyjnej Francji,
 tworzenie oryginalnych pism; oryginalność zależna od pomysłowości autorów,
 tematyka: sprawa sukcesji tronu, kwestia chłopska, mieszczańska, aukcja wojska,
 autorzy: przedstawiciele różnych ugrupowań i orientacji,
 rozwój drukarni – drukowanie na potęgę: Groel, Dufour, pijarzy, drukarnia nadworna, Piotra
Zawadzkiego, Jana Potockiego Drukarnia Wolna;
 drukowanie bajek i dum Niemcewicza, utworów nawiązujących do konfederacji barskiej,
traktat Józefa Pawlikowskiego Myśli polityczne dla Polski oraz O poddanych polskich
4
O, proszę. A my się tego uczyłyśmy na I roku.  Ach, ten UJ. Nie wszystko zniósł Kołłątaj w Akademii
Krakowskiej. Teraz też by tego nie zniósł. 
Józef Pawlikowski – z wielką przenikliwością poddawał krytyce anomalie społeczne i ustrojowe

Rzeczypospolitej, ostre ataki na wzór Kołłątaja i ks. Jezierskiego; żądanie całkowitego uwłaszczenia
chłopów, nadania im ziemi na własność, postulat za Monteskiuszem podziału władz.
 czasopisma:
o informacyjno-polityczne dzienniki: „Gazeta Warszawska” (postawa lojalna wobec

króla), „Gazeta Narodowa i Obca” (stronnictwo patriotyczne – Niemcewicz,
Mostowski, Weyssenhoff, Szymański; charakter nowoczesny), „Korespondent
Warszawski”, „Pamiętnik Historyczno-Polityczny”
 publikowanie mów sejmowych w czasopismach, diariuszach, oddzielnych drukach – szeroka

dostępność, rola publicystyczna; mówcy: król, Jacek Jezierski, Stanisław Kostka Potocki,
(krzykacze partii hetmańskiej) Wojciech Suchodolski, Jan Suchorzewski, (młodzi) Kazimierz N.
Sapieha, Julian U. Niemcewicz.
1793/1794: O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja 1791:
 opublikowane w Lipsku,
 napisane przez przywódców sprzysiężenia: Kołłątaja, Ignacego i Stanisława Potockich, F.K.
Dmochowskiego,
 potężny ładunek emocjonalnej i intelektualnej argumentacji w opisie Konstytucji 3 maja,
polemika z manifestami konfederacji targowickiej, ataki na króla Staszka (jako głównego
twórcy Konstytucji):
[…] ludzie rządów wolnych i niewolnych! milczeć nam przemoc groźno nakazała; my z wami mówić
chcemy. Ona niegodziwość swoją cieniem niewiadomości otoczyć pragnie, my ją na widok światła
wystawiamy.
 to najciekawszy w literaturze oświecenia przykład gatunku pośredniego między publicystyką

a dziełami historycznymi;
 apel do oświeconej Europy, unaocznienie Polakom niesprawiedliwości ich położenia,
zachęta do podtrzymania wolności, niepodległości:
Polacy! jeżeli przeszkodzić nie zdołacie, aby was nie pożarli sąsiedzi, starajcie się o to, aby was strawić
nie mogli.
„Hugoniści” – dawni i nowi zwolennicy Kołłątaja opanowali wiele instytucji powstańczych. Termin ten
należy stosować metaforycznie w stosunku do najbardziej zagorzałych zwolenników terroru
rewolucyjnego. W Wydziale Instrukcji w Radzie Najwyższej Narodowej przewodniczącym był F.Ks.
Dmochowski, a sekretarzem Franciszek Zabłocki. Wydział ten finansował i inspirował odezwy,
ogłoszenia, utwory literackie, broszury o treści politycznej.
IV. LITERATURA SEJMU WIELKIEGO, ANTYTARGOWICKA I POWSTANIA KOŚCIUSZKOWSKIEGO

(1787–1795)
I. PROZAICY I IDEOLOGOWIE
3. Hugo Kołłątaj
Hugo Kołłątaj (1750–1813)
 najwybitniejsza postać wśród działaczy i pisarzy polskiego oświecenia; reformator

szkolnictwa, twórca Kuźnicy (członkowie żartobliwie nazywani apostołami – było ich 12);
 organizator i przywódca sprzesiężenia, które doprowadziło do Insurekcji Kościuszkowskiej,
 posądzany o jakobinizm, nazywany polskim Robespierre’em,
 pokolenie tych, którzy rozpoczęli swą działalność w latach 70., zwłaszcza podczas Sejmu
Wielkiego i Insurekcji,
 rówieśnik Wybickiego, Staszica, Bogusławskiego5,
 pochodził z Wołynia, z zubożałej rodziny szlacheckiej, która przeniosła się później w
Sandomierskie,
 studiował w Akademii Krakowskiej – tytuł dra filozofii,
 stan duchownego jako jedyna droga w ówczesnych czasach do realizacji ambitnych planów
życiowych; godność kanonika krakowskiego (od papieża Klemensa XIV),
 studia prawa kanonicznego i teologii w Rzymie, podróż do Wiednia, Neapolu,
 misja reformy Akademii Krakowskiej (1777–1786): w 1777 roku „kolonia akademicka” tzw.
Szkół Nowodworskich, reorganizacja Almae Matris; ograniczenie władzy rektora, utworzenie
dwóch kolegiów: moralnego i fizycznego, przyjęcie młodych profesorów-oświeceniowców –
Śniadeckiego, Bogucickiego; podporządkowanie Szkół Głównych (akademickich) Komisji
Narodowej; szczególna uwaga zwrócona na nauki przyrodnicze i „moralne” – zgodnie z
potrzebami kraju;
 w nagrodę mimo oskarżeń o czerpanie osobistych korzyści w administrowaniu majątkiem
uczelni odznaczony przez króla Orderem Świętego Stanisława;
 czasy Sejmu Wielkiego: odejście od środowiska królewskiego, czołowa rola w stronnictwie

patriotycznym; dwa dzieła:
o 1788–1789: Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O przyszłym
sejmie Anonima listów kilka – realizacja programu reformy jako „łagodnej rewolucji”
(w przeciwieństwie do Wielkiej Rewolucji Francuskiej), argumentowanie, iż Polska ma
szanse dokonać dzieła reformy i uratować swą niepodległość; ukazanie szlachcie
niebezpieczeństw: „Przyjdzie czas, gdzie miliony ludzi rzekną: odbierzemy na
potrzebę naszą i publiczną dobra szlachty […] bo stan ten posiada ziemię
zawojowaną, a zatem cudzą”; przestroga przed poglądami postępowej szlachty (w
5
Bawili się w jednej piaskownicy. 
tym Krasickiego) o tym, że lud trzeba oświecać i przygotować do przyjęcia praw

obywatelskich:
Nie masz nic straszniejszego w naturze ludzkiej niż oświecony niewolnik [czujący] cały ciężar
niesprawiedliwości.
Listy Anonima to traktat epistolarny, cechujący się zaskakującą logiką argumentacji, nowoczesną
frazeologią; podobieństwo do esejów Woltera (poświęconych walce z fanatyzmem i nietolerancją),
ale pozbawione sarkazmu i zjadliwości; retoryczne apostrofy budzące emocje czytelnika; oszczędność
środków retorycznych.
o 1789: Prawo polityczne narodu Polskiego, czyli Układ rządu Rzeczypospolitej.
Kuźnica Kołłątajowska (12 członków): Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Salezy Jezierski,
Antoni Trębicki, ks. Józef Mejer, Kazimierz Konopka, Jan Dembowski, Tomasz Maruszewski; dorywczo:
Franciszek Zabłocki, Feliks Gawdzicki, Jan Śniadecki;
 praca nad przygotowaniem opinii publicznej do przyjęcia koncepcji „łagodnej rewolucji”,

aby Rzeczypospolita nie była widziana jako „własność stanu szlacheckiego”.
Insurekcja Kościuszkowska: podpisanie akcesu do targowicy, emigracja do Saksonii; uczestnictwo w

pracach rządu powstańczego, współredakcja wszystkich ważniejszych ustaw i aktów prawnych – m.in.
Uniwersału Połanieckiego;
1794–1802: pobyt w więzieniu austriackim; zbiór elegii Smutki,
1810: traktat filozoficzno-prawny Porządek fizyczno-moralny, czyli Nauka o należytościach i

powinnościach człowieka, wydobytych z praw wiecznych, nieodmiennych i koniecznych przyrodzenia -
opracowanie doktryny prawa natury, praca rozumiana jako „naturalna powinność” człowieka, poglądy
kapitalistyczne;
1842: Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego – próba ewolucyjnego ujęcia
rozwoju świata rozumianego jako jedność powiązanych ze sobą zjawisk, podlegających prawom
natury; dwie epoki:
o przed potopem – utopijny obraz „rządów porządku”,

o po potopie – kształtowanie się „teokracji”, obłuda w stosunkach międzyludzkich,
ucisk społeczny i wyzysk.
 poglądy na historię: dzieje świata uwarunkowane przez „przyczyny fizyczne”, ciąg

przyczynowo-skutkowy zdarzeń, przełamanie dotychczasowego ahistoryzmu w
traktowaniu dziejów, krytyka źródeł, badań, nauk pomocniczych 6; historia kultury: dzieje
polityczne, prawa, gospodarcze, oświaty itp.
Stan oświecenia w Polszcze w ostatnich latach panowania Augusta III (1750–1764) – opublikowane
pośmiertnie; jedna z najlepszych analiz okresu upadku kultury w czasach saskich i pojawienia się
nowych oświeceniowych inicjatyw.
 program badań folklorystycznych, zainteresowanie folklorem, ludowością, poezja ludowa jako

źródło wiadomości o początkach dziejów i obyczajów narodu:
Chcąc szukać w obyczajach naszych wiadomości o tradycjach początkowych o podobieństwa do dawnych

ludów, trzeba nam poznać obyczaje pospólstwa we wszystkich prowincjach, województwach i powiatach.
4. Publicyści i czasopisma. Retoryka sejmowa
W okresie Sejmu Wielkiego była wręcz powódź pism, broszur, druków ulotnych:
Nastała tedy moda – pisać i drukować. Jak grzyby po deszczu sypały się […] mowy, odpowiedzi, projekta,
myśli, uwagi, odpisy, bajki, powieści, listy responsa, kalkulacje, kontraregestra, dodatki, poprawy i inne, pod
niezliczonymi napisami, dobre i złe, gruntowne i słabe, zabawne i modne książki, wolanty i foliały.
 częste formy staropolskie przystosowane do nowych potrzeb,

 wzorowanie się na rewolucyjnej Francji,
 tworzenie oryginalnych pism; oryginalność zależna od pomysłowości autorów,
 tematyka: sprawa sukcesji tronu, kwestia chłopska, mieszczańska, aukcja wojska,
 autorzy: przedstawiciele różnych ugrupowań i orientacji,
 rozwój drukarni – drukowanie na potęgę: Groel, Dufour, pijarzy, drukarnia nadworna, Piotra
Zawadzkiego, Jana Potockiego Drukarnia Wolna;
 drukowanie bajek i dum Niemcewicza, utworów nawiązujących do konfederacji barskiej,
traktat Józefa Pawlikowskiego Myśli polityczne dla Polski oraz O poddanych polskich
Józef Pawlikowski – z wielką przenikliwością poddawał krytyce anomalie społeczne i ustrojowe

Rzeczypospolitej, ostre ataki na wzór Kołłątaja i ks. Jezierskiego; żądanie całkowitego uwłaszczenia
chłopów, nadania im ziemi na własność, postulat za Monteskiuszem podziału władz.
 czasopisma:
o informacyjno-polityczne dzienniki: „Gazeta Warszawska” (postawa lojalna wobec

króla), „Gazeta Narodowa i Obca” (stronnictwo patriotyczne – Niemcewicz,
Mostowski, Weyssenhoff, Szymański; charakter nowoczesny), „Korespondent
Warszawski”, „Pamiętnik Historyczno-Polityczny”
6
O, proszę. A my się tego uczyłyśmy na I roku.  Ach, ten UJ. Nie wszystko zniósł Kołłątaj w Akademii
Krakowskiej. Teraz też by tego nie zniósł. 
 publikowanie mów sejmowych w czasopismach, diariuszach, oddzielnych drukach – szeroka

dostępność, rola publicystyczna; mówcy: król, Jacek Jezierski, Stanisław Kostka Potocki,
(krzykacze partii hetmańskiej) Wojciech Suchodolski, Jan Suchorzewski, (młodzi) Kazimierz N.
Sapieha, Julian U. Niemcewicz.
1793/1794: O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja 1791:
 opublikowane w Lipsku,
 napisane przez przywódców sprzysiężenia: Kołłątaja, Ignacego i Stanisława Potockich, F.K.
Dmochowskiego,
 potężny ładunek emocjonalnej i intelektualnej argumentacji w opisie Konstytucji 3 maja,
polemika z manifestami konfederacji targowickiej, ataki na króla Staszka (jako głównego
twórcy Konstytucji):
[…] ludzie rządów wolnych i niewolnych! milczeć nam przemoc groźno nakazała; my z wami mówić
chcemy. Ona niegodziwość swoją cieniem niewiadomości otoczyć pragnie, my ją na widok światła
wystawiamy.
 to najciekawszy w literaturze oświecenia przykład gatunku pośredniego między publicystyką

a dziełami historycznymi;
 apel do oświeconej Europy, unaocznienie Polakom niesprawiedliwości ich położenia,
zachęta do podtrzymania wolności, niepodległości:
Polacy! jeżeli przeszkodzić nie zdołacie, aby was nie pożarli sąsiedzi, starajcie się o to, aby was strawić
nie mogli.
„Hugoniści” – dawni i nowi zwolennicy Kołłątaja opanowali wiele instytucji powstańczych. Termin ten
należy stosować metaforycznie w stosunku do najbardziej zagorzałych zwolenników terroru
rewolucyjnego. W Wydziale Instrukcji w Radzie Najwyższej Narodowej przewodniczącym był F.Ks.
Dmochowski, a sekretarzem Franciszek Zabłocki. Wydział ten finansował i inspirował odezwy,
ogłoszenia, utwory literackie, broszury o treści politycznej.

Podręcznik Klimowicza

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Podręcznik Klimowicza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Oświecenie, podręcznik

WCZESNE OŚWIECENIE (OKOŁO 1730–1764)

ŚWIT NOWYCH IDEI

PARADOKSY „ZŁOTEJ WOLNOŚCI” I KULTURY SARMACKIEJ

 zasada wolności i równości szlacheckiej

 zespolenie ideologii ziemiańskich z katolicyzmem, hasła „Polska przedmurzem

Literatura czasów saskich:

czasach stanisławowskich nadal trwa (jako drugorzędny)

OŚWIECENIE W EUROPIE I POCZĄTKI FILOZOFII RECENTORIUM

Przełomowość epoki – zburzenie feudalnych mitów i przywilejów, uwolnienie człowieka spod

Wolter – krytyka i negacja, opozycja wobec tego, co było;

W Polsce pierwsze odwroty od scholastyki to przyjęcie eklektycznej filozofii „recentorium”, czyli

PROGRAMMA LITTERARIUM. NARODZINY BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

STANISŁAW KONARSKI I REFORMA SZKOLNICTWA

zbioru praw polskich. Stronnik Leszczyńskiego; ukoronowaniem politycznej działalności dzieło O

Collegium Nobilium Konarskiego – ekskluzywny zakład kształcenia synów magnackich i bogatej

S. Konarski, Ustawy szkolne – przegląd najważniejszych problemów polskiej współczesności, m.in.

Ten co pierwsze zdziczałe ciął gałęzie wzniosłe,

PIERWSZE CZASOPISMA „UCZONE” I „MORALNE”. DZIAŁALNOŚĆ MITZLERA DE KOLOF

kilkadziesiąt lat przerwy.

W rozwoju kultury odegrały rolę raczej pisma „uczone”:

 fr. „Journal des savants” (1665); lipskie „Acta eruditorum” (1682)

 dwumiesięcznik „Warschauer Bibliothek” (1753–1755) → propaganda programu Biblioteki

„Monitor” – zwany „małym” w odróżnieniu od stanisławowskiego kontynuatora; najbardziej dojrzałe

Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie, albo o utrzymywaniu ordynaryjnych sejmów –

MIĘDZY BAROKIEM A OŚWIECENIEM

WALKA O JĘZYK NARODOWY

Walka o unowocześnienie języka narodowego na czele zagadnień literatury czasów saskich.

 Kochanowski: Więc jesteś Polak rodowity?

Bohomolec uważał, że makaronizmy opóźniają rozwój języka.

KRYZYS POEZJI BAROKOWEJ. ARKADIA ORAZ KLASYCYZM I PRÓBY JEGO ADAPTACJI.

ELŻBIETA Z KOWALSKICH DRUŻBACKA (1699?–1765)

 zwana „Muzą sarmacką”, „Sapho polską”

książęciu Adolfie) → nowy rodzaj literacki: barokowa powieść awanturniczo–miłosna

 w latach 20. XVIII w. pisał wiersze nawiązujące do tradycji ludowej i sowizdrzalskiej

JÓZEF ANDRZEJ ZAŁUSKI

 współtwórca Biblioteki Załuskich (ważny ośrodek literacki)

JÓZEF EPIFANI MINASOWICZ (1718–1796)

 kanonik kijowski bez święceń, współpracownik Załuskiego, „nadworny” poeta Biblioteki

WACŁAW RZEWUSKI (1709–1779)

Wciąż popularne są utwory średniowieczne i barokowe siedemnastowieczne romanse heroiczno–

Przydatek do podręcznika savoir–vivre'u – „romans w listach” – Aleksander Paweł Zatorski, 1746.

SCENA DWORSKA AUGUSTA III: KOMEDIA DELL'ARTE I OPERA

TEATRY MAGNACKIE I ICH TWÓRCY

TEATR SZKOLNY. TRAGEDIA EPAMINONDY KONARSKIEGO I KOMEDIE BOHOMOLCA

Jezuickie reformy teatru szkolnego we Francji – jezuici chcieli przeciwstawić libertyńskiemu,

F. Bohomolec, Arlekin na świat urażony

 komedia oparta na wzorach dell'arte, Goldoniego i Theatre Italien

W większości sztuk Bohomolca (zwłaszcza tych Molierowskich), całkowicie odrzucone są postaci

2 grupy komedii Bohomolca:

1. komedie z typami „młodzianów” – pokazują i ośmieszają wady właściwe młodemu wiekowi

W toku akcji wady są kompromitowane, po czym następuje poprawa i nawrócenie błądzącego.

III. ROZKWIT LITERATURY STANISŁAWOWSKIEJ

Od szlachetnego patosu Naruszewicz przechodził jednak do pełnych oburzenia inwektyw,

Liryka podporządkowana założeniom dydaktycznym zatracała swą odrębność rodzajową i gatunkową.

Retoryczność utworów Naruszewicza ujawnia się w formie monologu, przemówienia do określonego

W sielankach Naruszewicza obok nowatorskich prób natrafiamy na ślady kontynuacji form

Naruszewicz przyjął z entuzjazmem uchwalenie konstytucji 3 maja. Upadek niepodległości załamał go

Informacje biograficzne: Najwybitniejszy z pisarzy polskiego oświecenia, jednocześnie działacz

finansowe. Mieszkał w Heilsbergu, jego rezydencja budziła podziw wśród współczesnych.

„Hymn do miłości ojczyzny” to początek poezji niepodległościowej w literaturze polskiej.

„Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” scalają w sobie prawie wszystkie elementy nowoczesnej

W XVIII w. naśladowano powieści Krasickiego.