Barok powtórka

Barok- umieszczenie w czasie: Europa • Początek- II połowa XVI w. (marinizm we

Włoszech) • Koniec- lata trzydzieste XVIII w. (rokoko- faza schyłkowa epoki).
Polska • Prebarok (wczesny barok)- przełom wieków XVI i XVII (od lat osiemdziesiątych
XVI w. Po dwudzieste XVII w.) • Pełny barok (dojrzały) od lat trzydziestych po
siedemdziesiąte XVII w. • Późny barok (schyłek)- od lat trzydziestych XVIII w. (czasy
saskie)
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY:
• religijność i mistycyzm w treści dzieł
• poczucie niepokoju, przemijalność, kruchość istnienia
• dążenie do udziwnionej, zaskakującej formy wyrazu
• atmosfera niepokoju
• dysharmonia, ekspresja w wyrażaniu myśli
• bogactwo formy dzieł literatury i sztuki (czasem sztuczność).
BAROK A POPRZEDNIE EPOKI
• barok kontynuuje średniowieczną postawę religijności i mistycyzmu, powiela
średniowieczną hierarchię wartości. Podobny jest do średniowiecza w swoim uduchowieniu,
umiłowaniu cudowności, tematyce choćby śmierci i przemijania.
• Barok nawiązuje też do antyku- np. powszechnej znajomości mitologii, łaciny czy w
ideologii francuskiego klasycyzmu.
• Barok kontynuuje część myśli postulatów renesansu: poezja „światowych rozkoszy”
dotyczy człowieka i ziemskiego bytu, literatura reform istnieje nadal, a niektórzy badacze
nazywają filozofię baroku innym humanizmem. CZŁOWIEK BAROKU
• Zagubiony metafizyk Optymizm i spokój renesansu stopniały w zderzeniu z
rzeczywistością: wojnami, śmiercią, głodem, cierpieniem. Człowiek baroku nie wierzy więc
w trwałość życia doczesnego pozostaje mu wiara w życie po śmierci. Widzi kruchość życia
kruchą trzciną na wietrze, ma duszę mistyka, cierpi na myśl o tajemnicy kosmosu.
• Francuski dworak Dwór królewski wykształcił model człowieka znającego etykietę,
bywałego na ucztach i hołdującego modzie. Nie tylko we Francji, choć tam najwcześniej
dworski model życia stanie się typowy dla epoki, podejmie go oświecenie. Nie jest to model
ascetyczny, dworak kocha piękny strój, bogaty stół, drży o swoją pozycję w dworskiej
hierarchii.
• Polski Sarmata Pewny siebie szlachcic, reprezentant polskiego społeczeństwa,
konserwatywny, broniący jak źrenicy oka szlacheckiej wolności. Typowy dla naszej
narodowej kultury- kłótliwy pieniacz, ale i obrońca tradycji. Przy sarmatyzmie buduje się taki
mit dworu polskiego, symbol Polski sarmackiej.
POLSKI BAROK
Ważne w baroku polskim:
• Jego specyfika- ugruntowanie sarmatyzmu, demokracji szlacheckiej.
• Umacnia się mit domu- dworu polskiego, jako symbolu polskości.
• Król Zygmunt II Waza przenosi stolice z Krakowa do Warszawy
• Podobnie jak w całej Europie poeci podejmują tematy metafizyczne.
• Powstaje twórczość dworska
• Wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia.
TEMATY POLSKIEGO BAROKU
Filozofia istnienia: człowiek i jego kondycja we wszechświecie, przemijalność istnienia,
destrukcyjna siła czasu, śmierć i życie po śmierci (poeci metafizyczni: Daniel Naborowski,
Sebastian Grabowiecki).
Miłość: ulotna, zmysłowa; dworski flirt, a także miłość jak ogniste, spalające, trwałe uczucie,
które można przeciwstawić nawet śmierci. Również religijna miłość- do Boga (Jan Andrzej
Morsztyn, poeci metafizyczni).
Patriotyzm: troska o ojczyznę, wołanie o reformy. Jest tu zarazem krytyka istniejącej
rzeczywistości, jak i wskrzeszenie idealnego mitu sarmackiej przeszłości (Wacław Potocki).
Nietolerancja wyznaniowa – protest przeciw niej (wiersze Wacława Potockiego).
Wojny, życie żołnierskie, okrucieństwa oraz dylematy natury moralnej (Zbigniew Morsztyn,
jak Chryzostom Pasek, Wacław Potocki).
Życie na wsi, ideał życia ziemiańskiego- zgodnego z naturą (Pamiętniki Jana Chryzostoma
Paska, Sielanki Szymona Szymonowica).
Śmierć (makabryczny, groteskowy taniec)- to istota poezji księdza Józefa Baki- Uwagi o
śmierci niechybnej.
BAROKOWE LEKTURY
Jerozolima wyzwolona- epos Torquata Tassa
Don Kichot- powieść Manuela Cervantesa
Cyd Pierre’a Corneille’a
Świętoszek Moliera
Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska
Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego
Listy do Marysieńki króla Jana II Sobieskiego
POECI BAROKOWI
Mikołaj Sęp- Szarzyński Rytmy albo wiersze polskie- zbiór sonetów
Jan Andrzej Morsztyn Kanikuła albo psia gwiazda, Lutnia
Daniel Naborowski Krótkość żywota
Wacław Potocki Ogród fraszek, Moralia.
FILOZOFIA BAROKOWA Wiek XVII to czasy wielkiej filozofii!!! Pascal formułuje słynną metaforę
człowieka- kruchej trzciny. Locke- czystej tablicy. Kartezjusz mówi „cogito ergo sum”- rodzi się
racjonalizm.

• Giordano Bruno- głosił naukę o nieskończoności wszechświata, podejrzewał, że istnieje jeszcze

wiele planet takich jak Ziemia. Śmiał spojrzeć poza bramy wszechświata i nie znalazł tam ani piekła,
ani takiego Boga, jakiego przedstawiali teolodzy. Zanegował także istnienie jednej nieruchomej
Zmieni w zamkniętym, skończonym świecie. Dlatego zginął- oskarżony o uprawianie magii (spłonął
w 1600 r.)

• Galileo Galilei (Galileusz)- ten uczony zakwestionował kościelną wizję „budowy nieba”. Wnikliwie
obserwował nieboskłon, dochodził do wniosków i pragnął wolności w prowadzeniu badań
naukowych- oddzielenia od religii i Biblii. Uznawał za Kopernikiem, że to Ziemia obraca się wokół
słońca- wytoczono mu proces, skazano na areszt domowy i kazano herezje odwołać.

• Kartezjusz- przyznał kluczową rolę rozumowi ludzkiemu. Wyszedł od zwątpienia- nie wiem nic,
lecz pewne jest jedno: wątpię, a zatem myślę. Myślę- i to dowodzi mojego istnienia, jak żaden inny
pewnik. „Cogito ergo sum”- myślę, więc jestem, bo można zaprzeczyć istnieniu wszystkiego, ale nie
można „pomyśleć, że się myśli”. Stało się to punktem wyjścia do wniosków dużo trudniejszych,
dotyczących Boga, człowieka, stosunku duszy i ciała, materii itd.

• Blaise Pascal- według Pascala warto wierzyć w Boga. Wymyślił coś w rodzaju gry, która niezbicie
wykazuje „opłacalność” wiary w Boga. Jeśli wierzysz- możesz zyskać wszystko: zabawienie i życie
pośmiertne, a gdyby Boga nawet nie było- nic nie tracisz. Jeśli zaś nie wierzysz- wiele ryzykujesz:
jeśli bowiem jest, tracisz wszystko, jeśli go niema- nie zyskujesz nic. Pascal był także autorytetem
wizji człowieka zagubionego w kosmosie. To Pascal nazwał człowieka „trzciną najwątlejszą w
przyrodzie- ale trzciną myślącą”. Człowiek jest więc słaby i nędzny, zupełnie maleńki we
wszechświecie- a jego wielkość polega na tym, iż ma poczucie swojej słabości.

• Gottfried Leibniz- filozof optymista, głosił, że to co stworzył Bóg, jest jakby optymalną wypadkową
wszelkich możliwości. Stworzywszy raz pewną harmonię, pewne reguły- człowiek nie może naruszać
ich, stwarzając następne rzeczy i zjawiska- tak jak nie może sprawić, by trzy razy trzy wyniosło co
innego niż dziewięć. Wśród tych uwarunkowań powstało najlepsze, jakie powstać mogło dzieło- nasz
świat. Współcześni nazywali tego filozofa „ostatnim człowiekiem, który wiedział wszystko”. Potomni
jednak nie przyznali mu racji.

• John Locke- uważał, że rodzimy się jako czyste tablice (tabula rasa) i doświadczenie dopiero je
zapisuje. Doświadczenie jest bowiem jedynym źródłem wszelkiej wiedzy- takie jest założenie Locka,
taka jest także istota postawy zwanej empiryzmem. Locke głosił także myśl, że nie należy sięgać tam,
gdzie poznanie jest niemożliwe, że lepiej poznać i zbadać dogłębnie świat znany nam i dostępny
zmysłom.
Pojęcia:
Marinizm – styl poetycki stosowany często w literaturze barokowej.
Charakteryzowała go efektowna forma utworu, nadużywanie metafor oraz różnorodne chwyty
stylistyczne, takie jak: aliteracje, anafory, paradoksy, inwersje, parentezy, hiperbole i tym podobne, by
osiągnąć pożądany efekt. Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy - Giambattisty Marino.
Główne założenie tej poezji brzmi: "zaskoczyć, zaszokować odbiorcę niezwykłym pomysłem w
dziedzinie tematu lub formy"[1]. Na tej bazie w Hiszpanii i
we Włoszech powstał nurt nazywany konceptyzmem, który dążył do budowania wypowiedzi
poetyckiej na wyszukanym pomyśle. W zakresie formy stosowano dużą liczbę środków stylistycznych
(często błahą treść ubierano w wyszukaną formę
przesyconą anaforami, antytezami, hiperbolami, paradoksami). W Polsce reprezentowany był głównie
przez Jana Andrzeja Morsztyna. Jego naśladowcy, popisujący się niezwykłymi pomysłami osiągali
prawdziwą wirtuozerię formy poetyckiej; mariniści, tak jak ich mistrz, pisywali zwykle
utwory erotyczne. W baroku, bardzo łatwo mieszano doświadczenia religijne i miłosne; ten sam
zabieg dostrzegamy u poetów dwudziestolecia, a przede wszystkim u Bolesława Leśmiana, u którego
gwałtowność erotyzmu miesza się z nieograniczoną dobrocią Boga (np. ballada STRÓJ).

Sarmatyzm
To pojęcie absolutnie najistotniejsze, jeśli chodzi o całą kulturę staropolską – nie tylko barokową.
Wiek XVII to jednak okres największego rozkwitu zjawiska – dlatego aspekt sarmacki jest
szczególnie ważny dla literatury barokowej. Sarmatyzm to pojecie o co najmniej dwóch znaczeniach.
• Pierwsze odnosi się do sformułowanej już w XVI wieku szczególnej teorii historiozoficznej.
W jej myśl – Polacy (a ściśle mówiąc polska szlachta) wywodzą się ze mitycznego ludu
Sarmatów – miłujących wolność wyśmienitych wojowników budzących stały postrach i
podziw w Rzymianach. Ta dość szalona teza miała uzasadniać przekonanie o wyjątkowości i
elitarności polskiej szlachty, umacniać jej poczucie własnej wartości i legitymizować dążenie
do ekspansji społecznej i politycznej. Przy okazji zaś ideologia sarmacka miała być
uzasadnieniem szczególnego systemu politycznego Rzeczypospolitej, jakim była demokracja
szlachecka.
• Drugie znaczenie terminu odnosi się natomiast do całości zjawiska, jakim była staropolska
kultura szlachecka. Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie
wojaczki, specyficzne wymieszanie czynników kultury wschodniej i zachodniej – te wszystkie
cechy kultury szlacheckiej już w XVII wieku łączono z opisaną wyżej ideologią sarmacką.
Dlatego też mówi się o postawie Sarmaty – jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty.
Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany (oświecenie, pozytywizm,
Gombrowicz), stał się jednak także elementem narodowego mitu (Pan Tadeusz, powieści
historyczne Sienkiewicza).
Poezja dworska
Dość obszerne pojęcie, w ramach którego znajdzie się miejsce na twórczość spod znaku konceptyzmu
i marinizmu, przede wszystkim o tematyce zmysłowej. To poezja wyższych klas szlachty, często
sponsorowana przez magnatów. Choć dotyczy często spraw lekkich, jej rozumienie wymaga na ogół
pewnej erudycji. Ogromną rolę w tym nurcie odgrywa idea konceptu. Liczy się efekt, kunszt
formalny, wrażenie wywarte na odbiorcy. Trudno się jednak zgodzić z hasłem, że barok to przerost
formy nad treścią. Poezja dworska wcale nie jest pozbawiona wartości. Co więcej, pasowałoby raczej
do niej hasło „treść nadana formie”. Język i styl wiersza bowiem same w sobie uzyskują w poezji
dworskiej autonomiczne znaczenie. Pod tym względem literatura barokowa jest bliska twórczości
współczesnych eksperymentatorów spod znaku lingwizmu i neolingwizmu. Z poezją dworską
wiążemy nazwiska Hieronima Morsztyna, Jana Andrzeja Morsztyna, Daniela Naborowskiego.
Poezja metafizyczna
Chyba najciekawszy, a z pewnością najtrudniejszy w odbiorze nurt poezji barokowej. Termin
kojarzymy przede wszystkim z Anglią – z poezją Johna Donne’a czy Herberta Spencera. W Polsce
nurt reprezentowany był przez Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Daniela
Naborowskiego.
Barokową poezję metafizyczną wyróżnia przede wszystkim zupełnie niesamowity typ wyobraźni.
Przynależne do niej utwory dotyczą spraw najważniejszych – filozofii, kosmologii, religii. Zawarte w
nich refleksje na te tematy podane są wszak poprzez zmysłowe, często wręcz erotyczne skojarzenia.
Sztandarowym przykładem – Pchła Johna Donne’a, w której tytułowy niezbyt ciekawy insekt staje się
uosobieniem najpierw stosunku seksualnego, a potem mistycznej jedności dwojga kochanków (a to na
skutek ówczesnego wyobrażenia, że podczas aktu płciowego dochodzi do wymieszania krwi obojga
kochanków – podobnie jak podczas jej konsumpcji przez tę samą pchłę…). W ten oto paradoksalny
sposób barokowy konceptyzm zyskuje wymiar ostateczny, sięgając spraw najistotniejszych.
Kontrast
Pojęcie kluczowe dla estetyki baroku. To, oczywiście, zderzenie sprzecznych (wizualnie, słuchowo,
pojęciowo) elementów. Na kontraście właśnie oparte są podstawowe chwyty artystyczne epoki –
koncept, oksymoron, paradoks. Operowanie kontrastem jest według historyków sztuki i literatury
podstawowym wyróżnikiem estetyki epoki, odróżniającym ją pod tym względem od estetyki
klasycystycznej. Antyczne wzorce umiaru i harmonii zostają całkowicie zaprzeczone – to właśnie
sprzeczność, kontrast, przesada stają się kryteriami artystycznego kunsztu.
Manieryzm
(wł. maniera – sposób) tendencja w sztuce europejskiej, rozwijająca się od lat lat 20. XVI w. do
początków XVII w. Narodziła się we Włoszech i rozwijała się głównie w środowiskach dworskich.
Sztuka manieryzmu to nie tylko literatura, ale także malarstwo, rzeźba, architektura. Zwiastuny takiej
sztuki widać już w twórczości Michała Anioła, zaś jednym z najwybitniejszych przedstawicieli jest
Tintoretto. Najbardziej znanym przykładem budowli manierystycznej jest zaś Galeria Uffizi.
Najważniejsze pojęcia z poetyki
Konceptyzm
Kierunek w poezji, szczególnie popularny w baroku. Ciekawą jego teorię stworzył barokowy, sławny
w całej Europie, teoretyk literatury, Maciej Kazimierz Sarbiewski. Stwierdził, że koncept to nic
innego, jak zestawienie ze sobą dwóch przeciwstawnych zjawisk w ten sposób, aby na ich przecięciu
powstała puenta, wywołująca zaskoczenie czytelników. Przykładem takiego wiersza jest sonet Do
trupa Jana Andrzeja Morsztyna, w którym zostały zestawione dwa przeciwstawne pojęcia, miłość i
śmierć. Puenta jest bez wątpienia zaskakująca. Tego typu zestawienie Sarbiewski nazwał „zgodną
niezgodnością” lub „niezgodną zgodnością” (tu z kolei mamy do czynienia z paradoksem).
Koncept to pomysł na atrakcyjne, niebanalne, przykuwające uwagę sformułowanie myśli. To
wyrafinowana, ale niekiedy zabawna gra językowa, często opierająca się na paradoksie, kontraście,
antytezie.
Oksymoron
Wyrażenie zawierające oczywistą sprzeczność; odmiana metafory, w której zostają pogodzone rzeczy
i zjawiska prawdziwie lub pozornie sprzeczne. Przykłady oksymoronów: łatwa trudność (lub trudna
łatwość), żywy trup, gorący śnieg, jasna ciemność (lub ciemna jasność). Oksymoron, wbrew pozorom,
nie jest figurą absurdalną: połączenie dwóch sprzecznych pojęć daje nowy sens. W wyniku
wzajemnego oddziaływania między dwoma pojęciami (a może starcia między nimi?!), rodzi się nowe
 znaczenie. Czasem nawet nie zdajemy sobie sprawy, że wyrażeniami i zwrotami o charakterze
oksymoronicznym posługujemy się na co dzień – przykładem może być znane wyrażenie „wymowne
milczenie”. To oczywiste, że mamy tu do czynienia z połączeniem dwóch sprzecznych pojęć,
milczenia i mowy. W wyniku tego dziwnego mariażu otrzymujemy określenie takiego rodzaju
milczenia, które jest równie znaczące jak mowa, skonstruowana wypowiedź. Zastosowanie wyrażenia
oksymoronicznego to dobry pomysł na efektowny, intrygujący tytuł – przykładem może być tytuł
zbiorku Charlesa Baudelaire’a, Kwiaty zła.
Oto przykłady oksymoronów stworzonych przez Stanisława Grochowiaka, nawiązującego do estetyki
baroku: „piękne niechlujstwo”, „posępni w radości”.
Paradoks
Pozornie sprzeczne stwierdzenie lub sformułowanie, które – gdy czytelnik zechce się nad nim
zastanowić – okazuje się zaskakujące, ale prawdziwe. Często opiera się na sprzeczności z
powszechnie przyjętymi sądami i zmusza do ich zweryfikowania. Jest to więc bardzo cenna figura,
która zachęca do twórczego, nieszablonowego myślenia. Poza tym to bardzo efektowny chwyt,
wykorzystywany nie tylko w tekstach poetyckich, ale także religijnych i filozoficznych.
Światopoglądowo:
Kontrreformacja - ruch (akcja) w Kościele katolickim skierowany przeciwko reformacji, który
trwał od poł. XVI do końca XVII w. Kontrreformację zapoczątkował papież Paweł III i w tym celu
powołał w 1542 r. najwyższy trybunał inkwizycyjny (Sanctum Officium), którego zadaniem było
zwalczanie herezji. Ponadto zatwierdził w 1540 r. zakon jezuitów przygotowany właśnie do walki z
reformacją, a w 1545 r. zwołał do Trydentu sobór, który z przerwami obradował do 1563 r.
Sobór ten zdecydowanie sprzeciwił się wszystkim kierunkom reformacji i surowo je potępił. Przede
wszystkim jednak przeprowadził ważne reformy w Kościele katolickim: sformułowano dogmaty
wiary, wprowadzono obowiązek kształcenia księży (seminaria) oraz wizytacji diecezji przez
biskupów. Wraz z przystąpieniem Kościoła do kontrreformacji i jej nasileniem po soborze trydenckim
w zachodnim chrześcijaństwie nastąpił całkowity rozłam i rozpoczęła się epoka wojen religijnych.
Motywy wanitatywne/ vanitas - Pojęcie ma związek z myślą przewodnią Księgi Koheleta – Vanitas
vanitatum et omnia vanitas – Marność nad marnościami i wszystko marność (Koh 1,2
BT). Motyw marności najbardziej widoczny jest w epoce średniowiecza i baroku, fascynacja śmiercią
i przemijaniem przejawiała się w sztuce i literaturze.

Nurty w baroku:
W pewnym uproszczeniu mówimy, że w literaturze polskiego baroku zaistniały dwa ważne,
podstawowe nurty. Nurt dworski– rozwijający się na dworach magnackich i królewskim;
drugi to nurt ziemiański (sarmacki) – charakterystyczny dla szlacheckich dworków
ziemiańskich, odległych od miast, tętniących własnych życiem, kultywującym własne
tradycje.

• Nurt dworski reprezentują: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja
włoskiego Marina, którego naśladowali także polscy poeci. Poezja dworska miała więc
zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie – bawić i uatrakcyjniać
rozmaite dworskie spotkania. Był to nurt kosmopolityczny, czyli czerpiący z wzorów
zachodnich, im składający uznanie, a z niechęcią odnoszący się do rodzimych, polskich
tradycji.
• Nurt ziemiański – opanował polskie szlacheckie dworki. Inna nazwa to nurt sarmacki – od
słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII wieku. Zwany jest także
„swojskim”, bo ta właśnie literatura, odmiennie niż nurt dworski, przykładała ogromną wagę
do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód
uznawała za najważniejszy.
Twórcami tego nurtu są: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek.

Podział literatury baroku na dwa nurty jest wygodny, lecz nie jest pełny. Dwa nurty łatwo się
pamięta – były bowiem dwory – więc „dworski” i były siedziby szlacheckie – więc
„ziemiański”. Lecz były także miasta – rozwijał się zatem nurt literatury plebejskiej ze
słynnym bohaterem Sowizdrzałem. Mówimy oględnie: poezja dworska, lecz już Morsztyn i
Naborowski są poetami, którzy znacznie się różnią – można więc mówić co najmniej o kilku
nurtach poetyckich.
Poezja metafizyczna, intelektualna:
• Mikołaj Sęp-Szarzyński
• Daniel Naborowski, twórca poezji metafizycznej, niektóre wiersze: Krótkość żywota, Cnota
grunt wszystkiemu, Marność.
• Sebastian Grabowiecki. Jego utwory skupione są wokół filozoficznych pytań o byt, życie
ludzkie, czas, przemijanie. Powaga tematu łączy się z kunsztowną formą i typowym dla epoki
obrazowaniem.
Poezja sarmacka:
• Wacław Potocki; wybrane wiersze: Nierządem Polska stoi, Zbytki polskie, Pospolite ruszenie,
epos Transakcja wojny chocimskiej;
• wiersze Kaspra Miaskowskiego;
• psalmy Wespazjana Kochowskiego;
Sielanki Szymona Szymonowica. Prezentuje wzór życia na wsi, głosi umiar, pochwałę natury, a w
przypadku Potockiego porusza także problematykę patriotyczną. Głosi, by śmierć przeciwstawić
miłości, by korzystać z życia właśnie ze względu na jego ulotność, sławi rozkosze życia, także
ziemską, zmysłową miłość i dworski flirt.
Poezja „światowych rozkoszy”, poezja dworska:
• Szymon Zimorowic;
• Hieronima Morsztyna Światowa rozkosz;
• Stanisław Herakliusz Lubomirski;
• Jan Andrzej Morsztyn; polski przedstawiciel marinizmu, tomy poezji: Kanikuła albo psia
gwiazda, Lutnia.
Poezja mieszczańsko-plebejska:
• utwory Jana z Kijan, np. Fraszki Sowizdrzała Nowego
• utwory Walentego Roździeńskiego;
• wiersze anonimowe
Głównym bohaterem tej literatury jest sowizdrzał – prześmiewca obnażający niedoskonałości
 świata. Literatura ta dotyczy też nowych obszarów: konfliktów i problemów miasta oraz jego
społeczności.
Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej
Transakcja wojny chocimskiej
Przykład barokowego eposu przywołującego przebieg bitwy pod Chocimiem 1621 roku. Utwór
napisał Potocki na podstawie dziennika Jakuba Sobieskiego, który skrupulatnie, z zachowaniem
chronologii spisywał przebieg przygotowań do bitwy a potem samą bitwę. Wbrew temu, co twierdzi
autor, wyrażając opinię, że epos stanowi zwyczajne heroicum, Transakcja… nie jest do końca
obiektywnym zapisem historii. Wprowadził do niej pisarz elementy idealizacji a nawet hiperbolizacji
w postaciowaniu bohaterów, aby dokonać gloryfikacji polskiego oręża. Użył różnorodnej stylistyki od
nieco manierycznego, pełnego barokowej ornamentyki języka aż do drastycznego naturalizmu partii
batalistycznych. Cała materia eposu zawiera jakby dwie różne sfery:
• Pierwsza koncentruje się wokół przygotowań do bitwy pod Chocimiem a potem jej przebiegu.
Ma charakter wyraźnie batalistyczny. Ukazując teatr wojenny, paradę rycerstwa, mistrzostwo
szabli, wskrzesza mit rycerza średniowiecznego walecznego i honorowego. Tym razem jest to
rycerz kresowy, który z szablą u boku broni wschodnich rubieży Rzeczypospolitej przed
najazdem tureckim. Ta część utworu ma charakter wyraźnie afirmatywny, na prawach
kontrastu ukazuje przepaść jaka dzieli dawną bohaterską Polskę od rzeczywistości
współczesnej autorowi.
• Druga partia utworu zawiera sferę dygresji, napastliwych uwag na temat stanu szlacheckiego,
jest pełna moralizatorstwa i różnorodnych refleksji na tematy społeczne, obyczajowe,
polityczne.
Wacław Potocki
Nierządem Polska stoi.[1]

Nierządem, powiedział ktoś dawno, Polska stoi.

 Gdyby dziś pojźrał z grobu po ojczyźnie swojej,
Zawołałby co garła: wracam znowu, zkądem,
 Żebym tak srogim z Polską nie ginął nierządem.
Co rok to nowe prawa i constitucye, 5
 Ale właśnie w tej wadze jako minucye.
Poty leżą na stole, poty nam się zdadzą.
 Poki astrologowie inszych nie wydadzą.
Dalej w kąt albo małym dzieciom dla zabawy;
 Założyłby naszemi Sukiennice prawy. 10
Nikt nie słucha, żaden się nie ogląda na nie;
 Szlachta tylko uboga i biedni ziemianie,
Którzy się na dziesiątej opierają części.
 I to ledwie, tak inszy stan Polskę zagęści.
Mądry, możny, albo kto dostąpił honoru, 15
 Księstwa, grabstwa, ten wolen; niechajże poboru
Szlachcic który nie odda, zaraz mu po szląsku
 Pozwy, egzekucye ślą na onym kąsku,
Że niejeden niestetyż z serdecznym dziś płaczem
 Z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem. 20
Wacław Potocki
Veto, albo nie pozwalam.[1]

Powiedałem ci nieraz, miły bracie, że to

 Po polsku: nie pozwalam, po łacinie: veto.
Wiem. Niechże wedle sensu swego kto przekłada,
 To będzie z łacińskiego: vae, po polsku: biada.
Jakobyś rzekł: biada to, gdy zły nie pozwala 5
 Na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala.
Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu,
 Powetujeć pokusa kiedyś tego vetu.
Analiza pojęcia i zjawiska sarmatyzm na podstawie utworów barokowych.
Zanim przejdę do omówienia utworów , w których ukazany jest wizerunek Sarmaty, czyli
do szczegółowej analizy utworu Paska i Potockiego zacznę chyba od jednej z najważniejszych rzeczy
od zdefiniowania pojęcia sarmatyzm i określenia cech zarówno pozytywnych jak i negatywnych
jakimi obdarzony był Sarmata.
Jeśli chodzi om próbę zdefiniowania pojęcia Sarmatyzm to nie jest to zadanie proste, bowiem
sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Pod terminem tym kryje się zarówno obyczajowość i kultura jaka
panowała w Polsce od końca XVI wieku do ostatniego rozbioru Rzeczpospolitej. Termin ten wiąże
się także z takimi wyrazami trybu życia jak i mentalności współczesnej szlachty:
• rubaszność
• bujność i rozkwit obyczajów i tradycji
Nazwa Sarmatyzm pochodzi od legendarnego ludu Sarmatów. Mieszkali oni nad Wołgą w pierwszym
tysiącleciu przed naszą erą. Kronikarze używali tej nazwy zazwyczaj do nazwania ziem należących
do naszej ojczyzny. Pochodzenie sarmackie przypisywano ludom Słowiańskim czyli między innymi
Polakom.
Pojęcie to jest także wyrazem ideologii wyznawanej przez szlachtę. Uważała ona, że szlachta zajmuje
specjalne miejsce w dziejach Rzeczpospolitej. Argumenty przez nią wytaczane to:
•

o wywodzą się ze starożytnego rodu Sarmatów

o są spadkobiercami rycerzy- ziemian
o stał się obrońcą wiary określał się mianem przedmurza chrześcijaństwa
OGÓLNE CECHY SARMATÓW:
Większość z Sarmatów charakteryzowała się następującymi cechami były to zarówno odwaga jak i
męstwo. Byli oni także wierni swojej ojczyźnie , odznaczali się honorowością, a także walecznością.
Szlachcic - Sarmata był zagorzałym patriotą. Dawał temu wyraz poprzez:
•

o negatywny stosunek do cudzoziemszczyzny,

 o był niezwykle związany ze swoimi rodzinnymi tradycjami
szanował i pamiętał o dawnych obyczajach
Wady :
Uwielbia się bawić, spędza czas na biesiadowaniu. Nie interesują go losy innych gospodarstw zajmuje
się wyłącznie swoim. Wygłasza długie przemówienia i mowy i najbardziej ceni sobie przepych
i bogactwo. Dba wyłącznie o własny interes. Uchodzi za typowego awanturnika. Jest pobożny
na pokaz, nie wykształcony wierzy w cuda zabobony i czary.
Analiza "Pamiętników" Jana Chryzostoma Paska :
Jan Chryzostom Pasek był autorem "Pamiętników". Napisał je około roku 1690 , należą one do nurtu
sarmackiego. Jeśli chodzi o literaturę a zwłaszcza pamiętniki i diariusze są były one bardzo chętnie
czytane w Polsce w wieku XVII. Literatura ta stanowi także kopalnię informacji o dawnych
i odległych czasach. Poznajemy dzięki nim ludzi ich zwyczaje, a także ich mentalność. To wszystko
jest możliwe gdyż autor ma bezpośredni stosunek do ukazywanych , opisywanych przez siebie faktów
i wydarzeń.
"Pamiętniki" które napisane były koło roku 1690, podzielone są na dwie części. Pierwsza część
przedstawia opis wypraw i tułaczki wojennej autora, druga natomiast ukazuje paska jako pędzącego
spokojny żywot na roli - gospodarza.
W pamiętnikach opisuje on swoje wielkie zasługi a także czyny wojenne opisuje walkę ze
Szwedami, a także rokosz Lubomirskiego, i odsiecz Wiednia. Dwa wymienione wydarzenia ukazane
są z perspektywy nie obserwatora ale jest to powielenie relacji innego uczestnika.
Według opisów Paska szlachcic Sarmata jawi się nam jako dzielny i waleczny żołnierz. Nie walczy
on jednak dlatego, że ma na sercu los ojczyzny ale dlatego że wojna przynosi mu zysk i ogromne
dobra materialne jakie pochodzą z łupów. Podróże odbywa dlatego że go one interesują, budzą w nim
ciekawość.
W utworze tym w części pierwszej mamy także opis udziału Paska we Mszy Świętej. Wziął w niej
udział nie zmazawszy krwi ze swoich rąk.
Pasek jawi się jako zawadiaka, częsty uczestnik zabaw i pojedynków. Opisuje ucztę u Jasińskiego
podczas której
Autor pojedynkował się z innym szlachcicem Nurzyńskim. Jest to kolejny dowód na to że Pasek jest
osoba chytra przebiegłą ale i tchórzliwą. Postanawia w końcu zmienić tryb życia i osiąść na stałe
na wsi i zająć się gospodarką. Rozpoczyna poszukiwania kandydatki na żonę. Te opisy znajdują
się już w części drugiej pamiętników. Ponad to druga część tego dwu częściowego utworu jest
obrazem życia ziemskiego jaki wiódł Pasek. Jest on tu ukazany jako typowy przedstawiciel Sarmatów.
Ma takie cechy jak pijaństwo, lenistwo, zabobonność. Język którym zostały napisane pamiętniki jest
niezwykle barwny żywy ale i także potoczny.
Wskazuje to na zamiłowanie Paska, do tworzenia gawęd.