Dziady część III / Adam Mickiewicz

Czas i miejsce akcji: Utwór ma charakter fragmentyczny. Poszczególne sceny rozgrywają

się w dzień wszystkich świętych, wigilię, Boże narodzenie 1823r, zaś ostatnią scenę oraz
Ustęp datuje się na 1824r. Klasztor ojców Bazylianów w Wilnie, pałac senatora w Wilnie,
Warszawa i Cmentarz
Gatunek literacki: Dramat romantyczny
Epoka: Romantyzm
Motywy: niewoli, cierpienia, wolności, patriotyzmu, ojczyzny, Boga, buntu, snu, matki itp…

Mickiewicz napisał III część Dziadów w Dreźnie po upadku powstania listopadowego. Miała
być próbą rehabilitacji pisarza za to, że nie wziął w nim udziału.

Cechy Gatunkowe
• Zerwanie z klasyczną zasadą trzech jedności: miejsca, czasu i akcji.
• Synkretyzm rodzajowy – Dziady nie zachowują czystości rodzajowej. Obok typowych
dla dramatu kwestii dialogowych znajdziemy w tekście zarówno elementy epiki
• Synkretyzm stylowy – łączą się w Dziadach również konwencje estetyczne. Tragizm
miesza się z komizmem, groteską, operą.
• Współistnienie światów realistycznego i fantastycznego – niemal w każdej scenie
bohaterom towarzyszą postacie nierealne. Rzeczywiste miesza się z nierzeczywistym,
ziemskie z zaziemskim, realizm z metafizyką.
• Luźna kompozycja – dramat składa się z prologu i 9 scen, które stanowią przemyślaną
całość, ale każda ze scen ma charakter autonomiczny, może funkcjonować poza
kontekstem utworu.
Główne wątki w III części Dziadów
- Watek patriotyczny – martyrologia Polaków, prześladowania przez zaborców, opór i walka o
wolność;
- Mesjanizm narodowy – wątek ten da się zamknąć w haśle: „Polska Chrystusem narodów”;
- Wątek buntu bohatera przeciw Bogu – zawarty w Wielkiej Improwizacji, Konrad stał się w
niej reprezentantem mesjanizmu indywidualnego;
- Watek oceny polskiego społeczeństwa – zawiera porównanie Polaków do „lawy”;
- Wątek oceny społeczeństwa rosyjskiego – zawarta w kilku scenach, m.in. scenie snu
Senatora oraz w Ustępie.

Oniryzm – słowo pochodzi od greckiego określenia snu. Jest to motyw często występujący w
literaturze, ukazuje on sen jako zasadę konstrukcyjną utworu. W śnie bohater dokonuje
niezwykłej przemiany, jest widzem niezwykłego wydarzenia etc. Jest to motyw
charakterystyczny dla literatury romantycznej, a także dla kierunków awangardowych.
Według romantyków, to właśnie sen był miejscem kontaktów ze sferą irracjonalną, z duchami
oraz wszelkimi innymi istotami pozaziemskimi. Uważali oni ponadto, iż w śnie dokonuje się
walka dobra ze złem.

Wizję cierpienia Polaków Mickiewicz zamieścił w kilku scenach, m.in. w scenie więziennej, czy
też scenie balu u Senatora. Już od początku III części dzieła wiemy, iż jest to utwór opisujący
narodowe męczeństwo. Mickiewicz już w przedmowie napisał, iż cierpienie jest nieodłącznie
związane z Polską i Polakami. Prześladowania zwiększyły się jeszcze wraz z rozpoczęciem
działalności przez Nowosilcowa. Autor zadawał tym samym pytanie o sens takiego cierpienia,
starając się jednocześnie na to pytanie odpowiedzieć.

Przedmowa – Autor nakreślił w niej obraz prześladowań, jakim podawane były litewskie
dzieci i młodzież. Autorem działań wymierzonych w najmłodszych był rosyjski senator
Nowosilcow. To on decydował o zamykanych szkołach, zesłaniach uczniów i nauczycieli na
Syberię, wtrąceniach do więzień. Dla Mickiewicza taki zakres prześladowań uprawniał do
porównania Polaków do chrześcijan w początkach tysiąclecia.
Dedykacja – Została ona skierowana do Jana Sobolewskiego, Cypriana Daszkiewicza, Feliksa
Kułakowskiego oraz innych przyjaciół ze związku filomatów i filaretów, którzy dla autora stali
się symbolami męczeństwa dla dobra narodowej sprawy. Byli oni nie tylko prześladowani za
swój patriotyzm, ale przede wszystkim pozbawiono ich łączności z krajem, wywożąc do
Moskwy, Petersburga czy Archangielska.

Scena więzienna – Odnajdujemy w niej metaforyczna przemianę Gustawa – romantycznego

kochanka – w Konrada – wojownika o ojczyznę i narodową sprawę. Jest to przemiana
symboliczna. Konrad jest romantycznym poetą, ale także (a może przede wszystkim)
bojownikiem o wolność Polski. Staje w jej obranie u boku swoich przyjaciół, których Mickiewicz
wymienił w dedykacji. Scena ta zawiera także opowieść Jana Sobolewskiego, który wiedział,
jak Polaków wieziono na Sybir. Widział warunki, w jakich tam jechali oraz sposób, w jaki
odnosili się do nich rosyjscy żandarmi.

Salon warszawski – Z tej sceny czytelnik dowiaduje się o historii Cichowskiego, którego
przed laty uznano, za zaginionego. Tymczasem został uwięziony. Poddawano go okrutnym,
wymyślnym torturom. Mimo że znęcano się nad nim, nikogo z towarzyszy nie wydał. Kiedy po
latach więziennej poniewierki wynędzniały wrócił do domu, był człowiekiem zupełnie
wyniszczonym, stracił pamięć (prawdopodobnie na skutek lęku przed wydaniem przyjaciół).

Bal u Senatora (sprawa pani Rollinson) – Syn pani Rollinson jest przedstawicielem
represjonowanej polskiej młodzieży. Mimo próśb matki skierowanych do samego
Nowosilcowa, sprawa jej syna nie została rozpatrzona pozytywnie, a młody Rollinson usiłował
popełnić samobójstwo.

Obie części improwizacji, które Mickiewicz umieścił w III części swojego dzieła, uważane są za
wielkie osiągnięcie polskiego romantyzmu. Konrad, w I części monologu, jest uosobieniem
twórczej potęgi, wyraża również dramat samotnego poety, który nie potrafi do końca nadać
kształt swoim myślom. II część ukazuje go już jako przedstawiciela krzywdzonego narodu,
wyraziciela jego racji i krzywd.

Mała Improwizacja:
Konrad, figura romantycznego poety, pod wpływem chwili, jej nastroju, a także z wielkiej
miłości do ojczyzny i z patriotycznego obowiązku, w sposób bardzo emocjonalny i patetyczny
wygłosił swą sławną mowę – nazywaną Małą Improwizacją. Sformułował on w niej swój
profetyzm (profetyzm – jest to zdolność przewidywania przyszłości, prorokowania) chcąc
przekazać światu, iż stał się prorokiem głoszącym przyszłość swojego narodu. W tym celu
wzniósł się ponad ludzkość w postaci orła. (orzeł – motyw często wykorzystywany w
literaturze epoki, symbolizujący siłę, odwagę, godność, waleczność).
Nagle nad orłem pojawił się czarny kruk – swą sylwetką zasłonił niebo i przykrył horyzont, nie
pozwolił również orłowi na spokojny lot. Krukiem tym był carat i jego rządy, przynoszące
Polsce tylko nieszczęścia.

Wielka Improwizacja:
Konrad stwierdza, że może porównywać się do Boga, ponieważ artysta na nowo
tworzy świat, pisząc poezję. Jego słowa budują alternatywną rzeczywistość. Bohater
jest tak pewny siebie, że ma odwagę wyzwać Boga na pojedynek. Uważa, że go
przewyższa, ponieważ posiada oręż miłości, a Bóg wyłącznie mądrość. Oskarża
Stwórcę o bezduszność, ponieważ obserwuje cierpienie kolejnych pokoleń Polaków.
„Dziady” powstały po klęsce powstania listopadowego, z którym Polacy wiązali
wielkie nadzieje. Represje ze strony zaborców stały się wtedy jeszcze bardziej
dotkliwe. Mickiewicz starał się stworzyć nową koncepcję sztuki, która będzie
najważniejszym nośnikiem patriotyzmu i tożsamości narodowej oraz źródłem
wskazówek dla dążących ku niepodległości. Bohater żądał władzy nadludźmi, z
jednej strony chciał ich uszczęśliwić, a z drugiej – być despotycznym władcą.
Pragnął mieć kontrolę nad wszystkimi myślami Polaków. Milczenie Boga wprawiało
Konrada we wściekłość, dlatego zdecydował się na największe bluźnierstwo –
nazwanie Boga carem, co w tamtych czasach stanowiło synonim tyrana. Konrad
zarzucał Bogu, że jest wyłącznie mądrością, nie ma w nim miłosierdzia dla
grzeszników. Okazało się jednak, że się mylił. Stwórca nie opuścił bohatera, czego
dowodem są udane egzorcyzmy, przeprowadzone przez księdza Piotra.
Konrad otrzymał od Boga kolejną szansę. W utworze rysuje się optymistyczna wizja
więzi Stwórcy i człowieka. Bóg wybacza grzechy bez względu na ich wagę. „Wielka
improwizacja” ukazuje psychomachię, wewnętrzną walkę bohatera. Dobro ściera się
ze złem, pycha z pokorą, a indywidualizm – z miłością do całego narodu.

Charakterystyka Konrada
Konrad to wybitna jednostka, posiada niezwykły talent poetycki i ogromną
wrażliwość. Społeczeństwo nie jest w stanie pojąć sensu jego utworów, dlatego
tworzy wyłącznie dla Boga i natury. Chce poznać wszystkie tajemnice stwórcy,
które pozwolą mu układać ludzi, tak jak słowa. Konrad jest poetą-wieszczem,
zamierza zmieniać świat i wpływać na umysły Polaków. Pragnie szerzyć szlachetne
idee i wskazywać społeczeństwu kierunek działania. Konrad jest rozdarty
wewnętrznie, czuje wyższość nadludźmi, ale też kocha wszystkich swoich rodaków i
cierpi za nich wszystkich.
Wyzywa Boga na pojedynek i pragnie kontroli nad ludzkością, a jednocześnie jest
uwięziony w celi klasztoru, przekształconego w więzienie carskie. Mickiewicz
dokonuje krytyki cech, uosabianych przez Konrada – bluźnierczej pychy, skrajnego
indywidualizmu oraz pogardy dla innych. Bohater przeżył przemianę z
nieszczęśliwego kochanka do patrioty i poety-wieszcza, nie pozbył się jednak
wszystkich swoich wad. Ten proces jeszcze dobitniej symbolizuje zmiana imienia z
Gustawa na Konrada. Stał się reprezentantem uciemiężonego narodu i całej
ludzkości. Bunt Konrada ma charakter prometejski, znieważa Boga, ponieważ chce
uszczęśliwić ludzi. Grzeszy jednak pychą i dumą, dlatego ponosi porażkę. Stwórca
nie odpowiada na jego wezwania, a Konrad nie otrzymuje władzy nadświatem.

Widzenie księdza Piotra w III części Dziadów – interpretacja.

Ksiądz Piotr widzi Polskę jako Chrystusa wydanego w ręce Heroda, a następnie
wyszydzonego i ukrzyżowanego. Odpowiednikiem osądu Heroda jest męczeństwo
niewinnej polskiej młodzieży, bezlitośnie zsyłanej na Sybir. Z kolei rola Piłata
umywającego ręce przypada Francji, która nie udzieliła Polakom pomocy w czasie
powstania listopadowego. Krzyż Chrystusa zostaje tu sporządzony z „trzech
wyschłych ludów”, a więc trzech zaborców: Rosji, Prus i Austrii. Żołdakiem
przebijającym bok Chrystusa jest Moskal, któremu, jednak Chrystus przebaczy.
Mickiewicz odwołuje się tu, zatem do buntu Rosjan przeciwko caratowi, zwłaszcza
do powstania dekabrystów. Wizja ma jednak wymowę zdecydowanie optymistyczną:
Polska podobnie jak Chrystus zmartwychwstanie. Widzenie księdza Piotra wykłada
zatem istotę Mickiewiczowskiego mesjanizmu. Poeta przypisuje Polsce rolę
wyyjątkową. Twierdzi, że jej cierpienie (utrata niepodległości, represje i
prześladowania) nie są zawinione, ale mają wymiar sakralny. Stanowią
odtworzeniem losu Chrystusa, którego ofi ara ma zbawić grzeszną Europę.