OŚWIECENIE – okres w historii kultury europejskiej, który przypada na wiek XVIII.

Charakteryzuje się
dążeniem do poznawania świata za pomocą rozumu i doświadczenia. Nastąpił rozwój nauki, wiedzy,
powstało wiele wynalazków technicznych i odkryć. Wiek XVIII to wielkie zmiany, ponieważ po epoce
ciemności miało nadejść światło. Pochwalano rozum, wykształcenie, naukę, wolność, tolerancję,
a potępiano zabobony, ciemnotę, fanatyzm, zacofanie

KIERUNKI I POSTAWY FILOZOFII OŚWIECENIOWEJ

• RACJONALIZM – zakłada, że rozum jest jedynym źródłem wiedzy o świecie, przedstawiciele to

Wolter, Denis Diderot
• EMPIRYZM – przeciwstawny racjonalizmowi, uważa że źródłem wszelkiego poznania
wiarygodnej prawdy o świecie jest doświadczenie, a narzędziem poznawczym są zmysły
wykorzystane w obserwacji rzeczywistości, przedstawiciele to John Lock, David Hume

PRĄDY ARTYSTYCZNE

• ROKOKO – nurt i styl nawiązujący do baroku, niektórzy uznają go za styl barokowy, z FR oznacza
motyw dekoracyjny, imitacje pełry. Obejmował literaturę, sztukę np. malarstwo, rzeźbę. Cechy
to czułość, delikatność. W dziełach literackich dominuje lekka tematyka miłosna
• KLASYCYZM – prąd w literaturze i sztuce, nawiązywał do tradycji antycznych i renesansowych,
skąd czerpał tematy i gatunki, panuje tu ład, harmonia, symetria, prostota. Dzieło literackie
napisane jest stylem jasnym, poprawnym i kształtuje u czytelnika postawy obywatelskie.
Pisano głównie o sprawach społecznych i praktycznych. Najważniejsze gatunki to satyra,
poemat heroikomiczny, oda, komedia klasycystyczna
• SENTYMENTALIZM – prąd literacki oświecenia, z ENG oznacza uczucie. Twórcą był Rousseau.
Najważniejsze są tutaj uczucia, człowiek jest czuły, eksponuje swoje emocje. Tematyka miłosna
i rustykalna, motyw wsi jako arkadii, motyw sielankowy, opis przyrody

MATERIALIZM – przekonanie że rzeczywistość ma charakter tylko fizyczny, tzn że istnieje to, co da się
określić w czasie i przestrzeni

ATEIZM – twierdzenie, że nie istnieje żaden Bóg, ani bóstwa, ani żadna rzeczywistość pozamaterialna,
a wszelkie religie są jedynie ludzkimi wytworami i zaspokajają potrzeby emocjonalne człowieka

POEMAT HEROIKOMICZNY – wierszowany utwór epicki o charakterze humorystycznym, naśladuje

epos rycerski. Pełni funkcję dydaktyczną i moralizatorską poprzez piętnowanie określonych zjawisk
i postaci. Źródłem komizmu jest podniosły ton narracji, a ironicznym przedstawieniu rzeczywistości

SIELANKA – gatunek synkretyczny, bohaterami są prości ludzie, głównie pasterze, a narratorem miłość
i śpiew. Scenerię zwykle stanowią łąki i pola – przyroda która trwa w harmonii z człowiekiem. Świat
przedstawiony jest wyidealizowany zgodnie z toposem arkadii. Gatunek wywodzi się z antyku i był
nazywany idyllą

JOHN LOCK – zapoczątkował empiryzm, uważał że umysł człowieka to tabula rasa czyli biała,
niezapisana kartka.
DAVID HUME – przedstawiciel empiryzmu

JEAN JACQUES ROUSSEAU – ważny filozof epoki oświecenia, twórca sentymentalizmu, głosił powrót
do źródeł natury, według niego nauka, cywilizacja i sztuka są złe dla człowieka. Każdy człowiek rodzi się
wolny, lecz nosi kajdany

KARTEZJUSZ – uważa się go za prekursora oświeceniowej filozofii, racjonalizm, „Cogito ergo sum”

BARUCH SPINCZ – oświeceniowy filozof, panteizm – Bóg czyli przyroda

IMMANUEL KANT – najważniejszy filozof oświecenia, niemiecki myśliciel napisał artykuł „Co to jest
oświecenie?”, uważał że wiedza pochodzi z doświadczenia, pisał „Sapere aude!” (miej odwagę
posługiwać się własnym rozumem, odważ się być mądrym)

IGNACY KRASICKI – pochodził z ubogiej lecz arystokrackiej rodziny. Włączył się w nurt oświeceniowych
reform, był biskupem warmińskim. Uzyskał miano „Księcia poetów”. Jego twórczość była bardzo
zróżnicowana, pisał bajki, satyry, poematy heroikomiczne, przypowieści. Był uczestnikiem tzn obiadów
czwartkowych oraz współautorem „Monitora”. Jego dzieła to „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”
„Hymn do miłości ojczyzny”, „Myszeida”, „Monachomachia”

FRANCISZEK KARPIŃSKI – wybitna postać oświecenia, pisał pieśni, bajki, elegie, sielanki, najsłynniejszy
utwór to „Laura i Fiol”, poeta nurtu sentymentalizmu. W swojej twórczości podkreślał rolę poety jako
wyraziciela indywidualnych uczuć człowieka, który ma głosić wartość autentycznych emocji: miłości,
uczuć rodzinnych. Jego utwory charakteryzowały się prostotą, subiektywizmem, uczuciowością. Pisał
także wiersze o tematyce patriotycznej i religijnej

BAJKA – w oświeceniu bajka była głównym gatunkiem literackim. Służyła dydaktyce, moralizatorstwie,
ukazywała zło świata, jego wady. „Ptaszki w klatce” „Dewotka” „Jagnię i wilcy” „Przyjaciele” „Kruk i lis”

• Wywodzi się z antyku, wtedy opowiadana przez Ezopa

• Krótki, zwykle wierszowany utwór należący do epiki
• Ma charakter dydaktyczny, zawiera morał, pouczenie, puentę, bawiąc uczy
• Zwykle pod postacią zwierząt/przedmiotów ukryte są cechy ludzkiego świata, fabuła ukazuje
uniwersalne wartości
• Głównym środkiem artystycznym jest alegoria (motyw, który oprócz dosłownego znaczenia,
zawiera również głębsze, ukryte, symboliczne znaczenie) ludzkich cech (personifikacja)
• W kompozycji często stosowany kontrast, paralelizm (zestawienie, porównanie czegoś)
• Wyróżnia się dwa rodzaje bajek: epigramatyczna i refleksyjna

SATYRA – utwór literacki z pogranicza liryki i epiki, moralistyczny, ośmieszający społeczne lub
obyczajowe zjawiska i postawy. Krytykuje i piętnuje konkretne wady ludzkie w celu naprawy
rzeczywistości. W satyrze występują min karykatura, komizm, ironia, przerysowanie. Może mieć postać
monologu lub dialogu

• Utwór epicki średnich rozmiarów

• Występuje akcja, bohaterowie, narrator
• Główną formą wypowiedzi jest dialog przechodzący w monolog
• Charakter dydaktyczny, moralizatorski
• Ważne elementy: komizm, sarkazm, hiperbola, potoczny język
 • Dzieli się na dwa rodzaje (konkretne – krytykują konkretną osobę oraz abstrakcyjne – krytykują
ogólne wady)

IGNACY KRASICKI – POETA GORZKI CZY ŚMIESZNY?

Moim zdaniem jest poetą gorzkim, który piętnuje ludzkie wady, ukazuje zło świata oraz odrzuca
możliwość zmiany ludzi na lepsze. Pomimo ośmieszającego stylu i komicznego charakteru jest utwory
mają negatywny wydźwięk. Poeta posługuje się ostrym dowcipem jako formą krytyki, stosując zasadę
nauki przez zabawę, lecz nie wyśmiewa ludzi, tylko ich wad, zwyczajów, działań

SATYRA „ŻONA MODNA”

Głównym celem utworu jest ośmieszenie cudzoziemszczyzny. Napisany jest w formie dialogu między
Panem Piotrem, a jego znajomym, Piotr ożenił się z niewłaściwą kobietą, która jest kosmopolitką,
naśladuje francuską modę i krytykuje swojego męża oraz polskie tradycje. Poeta ośmiesza męża, bo
chciał zawrzeć małżeństwo dla zysku, posagu i krytykuje swoją żonę, lecz również krytykuje bezmyślne
naśladowanie wzorców francuskich, które prowadzą do bankructwa i utraty polskich tradycji

SATYRA „ŚWIAT ZEPSUTY”

Poeta w tym utworze ukazuje ogólny obraz zepsucia społeczeństwa. Podmiot liryczny tonem pełnym
oburzenia obniża bezprawie oraz wady ludu. Zwraca się do zapomnianych idei, cnoty, prawdy, ludzi
jakich już nie ma. Wyraża tęsknotę za szlachetnymi przodkami oraz tamtejszymi zasadami. Rozgranicza
to, co stare i dobre i tym, co nowe i złe. Świat zepsuty ma swoje źródło. Poeta piętnuje niefrasobliwość
młodzieży, brak powagi u starszych, małżeństwa dla zysku, złodziejstwo. Krasicki utrzymuje że sam
należy do grona ludzi zepsutych. Cały utwór to lament nad stanem ówczesnego społeczeństwa, lecz
kończy się słowami nadziei. Krasicki używa metafory ojczyzny jako okrętu. Ma nadzieje, że w momencie
zagrożenia rodacy będą go bronić

„HYMN DO MIŁOŚCI OJCZYZNY” – IGNACY KRASICKI

Został ogłoszony anonimowo w 1774 w czasopiśmie „Zabawy przyjemne i pożyteczne”. Poeta czytał
ten wiersz również na obiadach czwartkowych. Jest to parafraza utworu Arystotelesa „Hymn do
szlachetności”. Utwór stał się wzorem liryki patriotycznej oświecenia i pierwszych lat niewoli. Tekst
stanowi fragment poematu heroikomicznego „Myszeida” (o wojnie kotów i myszy) Tytuł wskazuje na
patetyczność utworu. Ma charakter apostroficzny (do Miłości, do Ojczyzny), mówi o najwyższych
wartościach lecz w sposób lekko ironiczny i prześmiewczy. Krasicki nie pisze do końca poważnie, nie
boi się krytykować. Łączy miłość do Ojczyzny z ofiarą i cierpieniem, kalectwem. Krasicki wydaje się
przypisywać ogromne znaczenie miłości do kraju. Patriotyzm jest wartością najwyższą.

„PIEŚŃ LEGIONÓW POLSKICH WE WŁOSZECH” – JÓZEF WYBICKI

Pierwsze słowa pieśni to nowa romantyczna koncepcja narodu i ojczyzny. Oznaczają że ludzie
zachowując w sobie to co stanowi istotę narodowości polskiej, zdolne są przedłużyć byt ojczyzny
niezależnie od warunków politycznych. Polska idea ojczyzny nie jest związana z ziemią. Poczucie
narodowości i ojczystej wspólnoty jest sprawą serc i umysłów konkretnych jednostek, a nie terytorium.
Pieśń Wybickiego utwierdza w przekonaniu że ojczyzna żyje dopóki ludzie przechowują ją w swoich
sercach. Daje początek nowemu sposobowi myślenia o narodzie i ojczyźnie. Utwór zyskał ogromną
popularność, ponieważ wyrażała wolę życia Polaków pomimo utraty własnego państwa

„PTASZKI W KLATCE” – ma formę dialogu zamkniętych w klatce czyżyków: młodego, urodzonego w

niewoli i starszego, tęskniącego za wolnością. Najważniejszym problemem jest wolność jako wartość,
ale można interpretować ją jako bajkę o wymowie patriotycznej, gdyż postała po I rozbiorze Polski

„SZCZUR I KOT” – szczur zostaje zjedzony przez kota w momencie nieuwagi. Bajka mówi, że nie należy
być zbyt pewnym siebie, gdyż może nas to zgubić, a inni wykorzystają naszą chwile słabości

„MALARZE” – bajka oparta jest na zasadzie kontrastu. Ukazuje ona bogatego Jana i Piotra żyjącego w
ubóstwie. Ten pierwszy upiększał swoje obrazy przedstawiając to, co chcieli widzieć ludzie, natomiast
ten drugi wyrażał prawdę i jego obrazy sprzedawały się gorzej. Krasicki krytykuje w tym utworze ludzi,
którzy nie dostrzegają swoich wad i chcą oglądać siebie z jak najlepszej strony, a nie takimi jakimi są.
Można dużo zyskać schlebiając innym, a nie pokazywać im bolesną prawdę

„MONACHOMACHIA” – KRASICKI – POEMAT HEROIKOMICZNY

Utwór pełni funkcję dydaktyczną. Przesłaniem utworu jest bezsens wszczynania wojen z błahych
powodów, tak więc przesłanie jest uniwersalne i ponadczasowe. Tekst ukazuje wady poszczególnych
mnichów: pijaństwo, lenistwo, głupota, brak kultury. Kompozycja jest charakterystyczna dla poematu
heroikomicznego: komiczna treść, podniosły styl. Utwór opowiada o wojnie pomiędzy zakonami
Dominikanów i Karmelitów, która pierwotnie miała dotyczyć wyższych celów, lecz przerodziła się w
bijatykę. Obie strony ostatecznie godzi puchar pełen wina. Krasicki nie wyśmiewa konkretnych ludzi,
lecz ich wady. Chce wpłynąć na zmianę obyczajów i zachowania społeczeństwa

„LAURA I FILON” – FRANCISZEK KARPIŃSKI – SIELANKA

Poeta przedstawia tu świat sentymentalnych uczuć, niesztucznych i konwencjonalnych. Mówi w

utworze o ponadczasowych prawdach miłości i zachowaniu kochanków, psychologii zakochanego
młodego mężczyzny i młodej kobiety. Kochankowie mają się spotkać w nocy. Filon jednak się spóźnia,
a Laura ulega skrajnym emocjom. Z jednej strony troszczy się o mężczyznę, któremu mogło się coś stać,
zaś z drugiej boi się że została zdradzona. Dziewczyna chce zniszczyć dary dla kochanka: koszyk malin i
wianek, lecz w tym momencie znajduje ją Filon i oboje się godzą. Głównym wątkiem jest miłość.
Pojawiają się tu różne koncepcje miłości: jest śmiała, czasem szalona, a w momentach rozpaczy
fałszywa. Oznacza to że obraz miłości jest uzależniony od chwilowego nastroju, a emocje są
wyolbrzymione, gwałtowne. Utwór to rozbudowany opis przeżyć zakochanych, próba analizy ich
psychiki i postępowania. Szczęśliwe zakończenie jest potwierdzeniem potęgi miłości