Mendrek Celina

Kultura Polska w latach 1950-1990

Po II wojnie cała kultura w Polsce została poddana komunistycznej ideologii. Do
kinematografii, teatru, literatury, malarstwa, architektury i pozostałych dziedzin kultury
wprowadzono doktrynę socrealizmu. Początki odradzania kultury były bardzo trudne,
ponieważ był to okres powojenny. Jednak okres PRL-u to bezprzykładny rozkwit kultury
narodowej. Osiągnięcia w zakresie kultury jawią się jako niewątpliwie wybitne.

Literatura
Początkowa faza (1944–48) procesu włączania literatury w sferę oddziaływania
komunistycznych ideologii charakteryzowała się względnym pluralizmem stanowisk
estetycznych, a nawet politycznych. Poszukiwania modelu literatury, który pozwoliłby
ogarnąć zarówno doświadczenia wojenno-okupacyjne, jak i kształtującą się powojenną
rzeczywistość, przybrały postać programowego sporu o realizm. Mimo ideologicznych
ograniczeń lata 1945–48 przyniosły w Polsce wiele ważnych zjawisk literackich. W prozie
szczególne miejsce przypadło licznym świadectwom wojny i okupacji. Najważniejsze z nich
to'' Medaliony'' (1946) Z. Nałkowskiej i ''Opowiadania oświęcimskie'' T. Borowskiego. Wśród
powieści ukazujących początki powojennej rzeczywistości największy rozgłos zyskał ''Popiół i
diament'' (1948) Andrzejewskiego, wychodzący naprzeciw oczekiwaniom władzy
komunistycznej na utwór zjednujący aprobatę społeczeństwa dla oficjalnej wizji najnowszej
historii. W dramatopisarstwie istotnym wydarzeniem były ''Dwa teatry'' (wystawienie 1946)
J. Szaniawskiego, z przeciwstawnymi wizjami teatru, zbudowanego na naturalistycznym
konkrecie lub poetyckiej metaforze, jednakowo niepełnymi i niejednoznacznymi w obliczu
wojennej tragedii. Śmierć Stalina i częściowa erozja systemu komunistycznego* umożliwiły
odwrót od haseł realizmu socjalistycznego*; przykładem odchodzenia od wzorów literatury
perswazyjnej były m.in. opowiadania M. Dąbrowskiej (''Gwiazda zaranna''- 1955) i
Andrzejewskiego (''Złoty lis''- 1955). Ich wspólnym mianownikiem było pragnienie
przywrócenia literaturze prawa do subiektywnego widzenia i oceniania świata. Pośród
emigracyjnych powieści najwybitniejszy okazał się, paradoksalnie, ''Trans-Atlantyk'' (1953) W.
Gombrowicza — groteskowa rozprawa z dogmatami polskości i z romantycznym mitem
emigracji. Październik 1956 najszybciej i najwyraźniej zaowocował w poezji. Późna twórczość
Przybosia zmierzała w stronę poezji kreacyjnej wyobraźni, podejmującej wielkie tematy
metafizyczne. Własny ton odnalazła W. Szymborska**, osiągając pełnię wyrazu w tomach
''Wszelki wypadek'' (1972) i ''Wielka liczba'' (1976). Tendencje zarysowane w poezji po 1956
decydowały o jej kształcie co najmniej do początku lat. 70. głównie dzięki rozwijającej się

* Wszystkie terminy opatrzone tą sygnaturą, znajdują wyjaśnienie w Słowniku pojęć na końcu pracy
** Wszystkie postacie opatrzone tą sygnaturą, znajdują wyjaśnienie w Słowniku postaci na końcu pracy

1.
twórczości Białoszewskiego, Herberta czy Szymborskiej. Lata 60. przyniosły niewiele nowych
zjawisk o porównywalnej doniosłości; do nielicznych wyjątków należał neoklasycyzm J. M.
Rymkiewicza. Dopiero przełom lat 60. i 70. zaznaczył się ważnymi debiutami poetów Nowej
Fali. Za wzorcową realizację wskazanych tendencji można uznać ''Miazgę'' Andrzejewskiego
(1970). Odrzucenie elementu fikcji przyczyniło się do niezwykłej kariery autobiografii,
dokumentu, autentyku: Białoszewskiego** ''Pamiętnik z powstania warszawskiego'' (1970).
Powstanie ok. 1976 kultury niezależnej, działającej poza zasięgiem cenzury i dysponującej
własną siecią wydawnictw książkowych i czasopism (wśród których pionierską rolę odegrał
„Zapis”), a więc uwolnienie części krajowej literatury spod wpływu państwa i panującej
ideologii, było istotnym przełomem w świadomości pisarzy. Jego wyrazistym przejawem były
utwory Konwickiego wydane poza cenzurą: ''Kompleks polski'' (1977) i ''Mała apokalipsa''
(1979). Pośród poetów związanych z kręgiem niezależnej kultury najwyższe miejsce
przypadło Herbertowi; jego ''Raport z oblężonego miasta'' (1983) pokazał, iż wierność
podstawowym wartościom etycznym może w poezji iść w parze z wybitnymi walorami
artystycznymi. W liryce religijnej rozwijał się nurt poezji tworzonej przez księży, z J.
Twardowskim i J .S. Pasierbem na czele.

Teatr
Odrodzenie życia teatralnego następowało nadzwyczaj szybko. Już w 1944–45 zaczęły działać
teatry we wszystkich większych miastach. Czołowym ośrodkiem teatralnym tuż po
wyzwoleniu była Łódź - działał tam Teatr Wojska Polskiego. Odbywały się premiery będące
wielkimi osiągnięciami w dorobku teatralnym pierwszych powojennych lat. Należały do nich
inscenizacje Schillera czy Wiercińskiego. Licznym środowiskiem artystycznym dysponował
również Kraków. Na jego scenach przygotowano m.in. premiery Dwóch teatrów J.
Szaniawskiego. W Gdyni powstał Teatr Wybrzeże. W Warszawie najwcześniej wznowił
działalność teatr na Pradze. Po przejściu gruntownej renowacji ze zniszczeń wojennych zaczął
grać Teatr Polski, dając premierę ''Lilli Wenedy'' Słowackiego, w reżyserii Osterwy.
Począwszy od sezonu 1947/48 radykalnie zmieniono zasady kształtowania repertuaru
teatrów, zwiększając przede wszystkim liczbę sztuk rosyjskich. W 1949 zorganizowano
festiwal sztuk rosyjskich i radzieckich, do finału w Warszawie zakwalifikowano 27 teatrów z
30 spektaklami. Na pierwszej krajowej naradzie dramatopisarzy, artystów i krytyków
teatralnych, zwołanej w 1949 roku w Oborach koło Warszawy z inicjatywy Ministerstwa
Kultury i Sztuki (M KiS), zadecydowano o podporządkowaniu scen polskich zasadom realizmu
socjalistycznego. Z repertuaru usuwano dramaty Mickiewicza, Krasińskiego, Wyspiańskiego
oraz częściowo Słowackiego. Scenografia była z reguły werystyczna (umieszczano np. na
scenie autentyczne narzędzia pracy). Gra aktorska również musiała być realistyczna, oparta
na obowiązującej wersji tzw. systemu Stanisławskiego - aktorom zalecano kontakty z
robotnikami i chłopami, w celu zwiększenia naturalności zachowań artystów na scenie. W
1949–50 upaństwowiono wszystkie sceny, nadając im strukturę przedsiębiorstw

2.
państwowych. Nastąpił kres modelu teatru, którego preferencje literackie i estetyczne
kształtował dyrektor artystyczny. Przeobrażenia w polskim życiu politycznym i kulturalnym,
które nastąpiły 1955–56, zniosły tego typu ograniczenia. W 1955 odbyła się pierwsza po
wojnie premiera ''Dziadów '' w warszawskim Teatrze Polskim. Zasadniczą rolę w
kształtowaniu oblicza teatru powojennego odegrały wyróżniające się poziomem
artystycznym inscenizacje kilku pokoleń reżyserów. Do zasłużonych reżyserów należą: J.
Warmiński, przeszło 40 lat kierujący warszawskim Teatrem Ateneum (inscenizacje dramatów
Witkiewicza, Peipera, B. Jasieńskiego, A. Trzebińskiego), oraz pełniący czasowo funkcje
dyrektorskie w różnych ośrodkach K. Braun, J. Maciejowski czy M. Prus. Na początku lat 80.
wielu artystów teatru (głównie członkowie NSZZ „Solidarność”) żywo zareagowało na nowe
uwarunkowania polityczne i społeczne. Po wprowadzeniu stanu wojennego na kilka tygodni
zamknięto wszystkie teatry, wielu aktorów, zachowując pracę w swych macierzystych
teatrach, podjęło, na znak protestu przeciw oficjalnej polityce, spektakularną akcję
bojkotowania występów w telewizji, radiu i artystycznych imprezach propagandowych.
Tworzące się ówcześnie Duszpasterstwa Środowisk Twórczych sprawowały mecenat nad
rozmaitymi imprezami artystycznymi (z udziałem artystów popierających bojkot)
organizowanymi w kościołach, salach parafialnych i w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej.
Ludzie teatru także sami podejmowali inicjatywy artystyczne, np. działalność (od 1981)
Teatru Domowego (grali m .in. E. Dałkowska, E. Kamiński), którego występy w prywatnych
mieszkaniach oglądała zaprzyjaźniona z artystami publiczność.

Kinematografia
W 1945r. na mocy dekretu KRN o nacjonalizacji kinematografii (z 13 XI) wprowadzono
państwowy monopol kinematograficzny, głosząc potrzebę filmu społecznie użytecznego, i
powołano do życia przedsiębiorstwo ''Film Polski''. Powstawały filmy dokumentalne i
oświatowe. Upaństwowienie kin i produkcji filmowej służyło sprawowaniu kontroli
ideologicznej nad filmem i wykorzystywaniu go do propagowania nowych zasad ustrojowych.
Treści propagandowe zawierały nawet filmy fabularne uznane za wybitne, m .in. pierwszy na
świecie film o masowym ludobójstwie — ''Ostatni etap'' (1948) i ''Ulica Graniczna'' (1949).
W 1949 Zjazd Filmowy ogłosił zasady realizmu socjalistycznego. Wzrosła rola scenariusza
jako podstawy ideologicznego sukcesu filmu, pomnożono też liczbę komisji i instytucji
opiniujących projekty filmów i postulujących przeróbki już gotowych dzieł. Podejmowano
głównie tematy współczesne, ale obrazy ekranowe raziły schematyzmem, natrętnym
dydaktyzmem i ładunkiem treści propagandowych. Mimo niskiej produkcji rosła baza
techniczna kinematografii. Oprócz Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie
powstały wytwórnie filmowe w Łodzi i we Wrocławiu oraz pojawiły się ruchome kina na wsi.
W filmie dokumentalnym pojawiła się tzw. czarna seria, jej twórcy zerwali z propagandowym
optymizmem. Nowy nurt w kinie fabularnym zapoczątkowały w latach 1957–58. Głównym
tematem dla twórców filmowych stały się doświadczenia wojenne. Najważniejsze dzieła tego

3.
okresu to m. in.: ''Popiół i diament'' (1958) Andrzeja Wajdy**. Najostrzejszym politycznym
rozrachunkiem z czasami stalinowskimi był ''Człowiek na torze'' (1957) Andrzeja Munka.
Filmami o oryginalnej poetyce debiutowali Roman Polański -''Nóż w wodzie'' (1961), J.
Skolimowski ''Rysopis''(1964) i Krzysztof Zanussi ''Struktura kryształu'' (1969). Formą
samoobrony kina przed inwazją telewizji były widowiskowe adaptacje filmowe dzieł
literackich — ''Faraon'' (1965) Jerzego Kawalerowicza, ''Popioły'' (1965) Andrzeja Wajdy,
''Rękopis znaleziony w Saragossie'' (1966) i ''Lalka'' (1968) Wojciecha Hasa, lub przygodowo-
patriotyczne: ''Krzyżacy'' (1960) Aleksandra Forda i ''Pan Wołodyjowski'' (1968) Jerzego
Hoffmana**. Rozwinął się film obyczajowy. Od 1961r. w Krakowie odbywał się Festiwal
Polskich Filmów Dokumentalnych, Oświatowych i Animowanych, który w latach 80. uzyskał
status międzynarodowy. W latach 70. kino polskie starało się odzwierciedlać niepokoje,
nadzieje i stan świadomości społeczeństwa oraz władzy. W filmie dokumentalnym doszło do
głosu pokolenie twórców dostrzegających brak perspektyw życiowych. Młodzi twórcy
reprezentowali nurt bliższy życiu. Powstała cała seria półgodzinnych filmów telewizyjnych,
obnażających oblicze stalinizmu* i przeważnie wówczas nie emitowanych - nurt ten zyskał
miano kina moralnego niepokoju. Po 13 XII 1981 zaczęła rozwijać się produkcja niezależna,
początkowo nielegalna, część młodych twórców pozostała za granicą. Przełom polityczny,
który dokonał się w Polsce w 1989r., nie znalazł natychmiastowego odzwierciedlenia w
filmie, natomiast zwolniono wszystkie zatrzymane tytuły z najgłośniejszym - ''Przesłuchanie''
Ryszarda Bugajskiego. W latach 90. szczególne miejsce zajął film Kazimierza Kutza ''Śmierć
jako kromka chleba'' ,przedstawiający w sposób paradokumentalny tragiczne wydarzenia
stanu wojennego w kopalni Wujek.

Architektura
Okres II wojny i okupacji przyniósł ogromne zniszczenia w zakresie architektury zabytkowej,
zbiorów muzealnych, kolekcji prywatnych i dorobku artystów. W roku 1949 nadeszła z
Moskwy dyrektywa o wprowadzeniu socrealizmu*. Formy nawiązywały do klasycyzmu, a
jako wzory podawano projekty moskiewskie. Propozycje te napotkały opór środowiska
polskich architektów, ale pod naciskiem władz , zaczęły powstawać projekty. Przykładowy
wśród nich stał się projekt Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej MDM w Warszawie.
Podobny przykład tego wpływu mamy w „Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej” w
Gdańsku-Wrzeszczu. W Krakowie socrealizm to przede wszystkim Nowa Huta. Okres po 1956
roku – w polityce zwany „odwilżą” – był najszczęśliwszy dla architektury PRL. Mimo nadal
istniejących trudności materiałowo-technicznych ponownie zaczęła powstawać architektura
nowoczesna. Przykładem są chociażby ''Teatr Muzyczny'' w Gdyni czy hala widowiskowo-
sportowa w Katowicach. W roku 1960 przyszedł jednak z Moskwy nowy nacisk w postaci
nakazu ujednolicenia zasad przemysłowej realizacji budownictwa mieszkaniowego. Powstały
kulturowo wielkie obiekty w Poznaniu, Łodzi czy Gdańsku np. falowiec w Gdańsku. Bodźcem

4.
do rozwoju architektury PRL były też hasła rzucane przez władze, jak np. „Tysiąc szkół na
1000-lecie”. Przy tej okazji powstał też szereg nowatorskich projektów, jak szkoła piętrowa
w Ogrodzie Pomologicznym w Warszawie czy szkoła „bez korytarza” we Wrocławiu.
Postmodernizm dotarł do Polski – z przyczyn natury politycznej – stosunkowo późno i
pierwszym w tym stylu, zrealizowanym w roku 1980, obiektem był dom Marii Handzelewicz
- Wacławkowej w Warszawie. Postmodernizm przyjmowany był w Polsce dość bezkrytycznie.

Architektura sakralna
Losy architektury sakralnej w PRL zaczęły się po wojnie od kończenia zaczętych przed nią
obiektów, jak i ich odbudową. Budowano nowe kościoły, ale i obiekty o bardzo dużej skali,
jak kościół Dominikanów w Poznaniu. Sytuacja zmieniła się po roku 1949, kiedy uzyskanie
zezwolenia na budowę nowego kościoła stało się praktycznie rzecz biorąc niemożliwe.
Uciekano się więc do „remontów” i „rozbudów”, w których charakterystycznym przykładem
może być „rozbudowany”, a w rzeczywistości nowy kościół – we Władysławowie.
Powstawały też nowocześnie zaprojektowane cerkwie, jak np. w Hajnówce. Należy
wspomnieć również o pomnikach jak np. Pomnik Grunwaldzki, Westerplatte w Gdańsku oraz
przypominających o holocauście* na Majdanku w Lublinie czy w Treblince.

Malarstwo
W malarstwie lat powojennych odtworzenia zniszczonych przez okupację instytucji
artystycznych dokonali głównie artyści związani z nurtem kolorystycznym, którzy zachowali
potem długo dominującą pozycję w szkolnictwie artystycznym. Na przełomie lat 50. i 60.
nastąpił powszechny zwrot ku abstrakcjonizmowi. Różne odmiany sztuki abstrakcyjnej są
kontynuowane do chwili obecnej. Lata 70. przyniosły zacieranie się tradycyjnych podziałów
gatunkowych (np. między rzeźbą i malarstwem) i pojawienie się całkowicie nowych form
wypowiedzi artystycznej. Liberalna polityka kulturalna władz sprzyjała licznym imprezom
artystycznym (festiwale, sympozja, plenery). Jednocześnie ożywiła się działalność galerii
autorskich, jak Galeria Foksal czy Galeria Repassage w Warszawie. Podjęty w latach 80. po
wprowadzeniu stanu wojennego bojkot oficjalnych instytucji, zrodził specyficzne zjawisko
organizowanych pod patronatem Kościoła wystaw i wydarzeń artystycznych, czasem o
znacznym zasięgu i dużej publiczności, które angażowały większość wybitnych artystów, o
bardzo różnych nieraz orientacjach twórczych. Na tle obfitej i zróżnicowanej działalności
artystycznej rysują się artyści realizujący własną koncepcję twórczości jak: Jerzy Nowosielski
czy Stefan Gierowski. Międzynarodowe uznanie zdobyli np: Tadeusz Kantor i jego Teatr
Cricot 2. Nadal żywa i ceniona tradycja polskiego rękodzieła artystycznego (tkanina, szkło,
ceramika i metaloplastyka) ściera się z potrzebami wzornictwa przemysłowego. Zacierają się
granice między dziedzinami twórczości, czego najlepszym przykładem jest wychodząca od
tkaniny, realizowana w różnych materiałach i technikach przestrzenna sztuka Magdaleny

5.
Abakanowicz — jedno z największych osiągnięć polskiej sztuki powojennej.

Muzyka
W czasach PRL piosence rozrywkowej często przypisywano znaczenie propagandowe. Miała
ona powstawać w ściśle określonej konwencji. Do tego miała być odbierana za pomocą
biernych mediów: radia i telewizji. Miejsca, w których można było ją usłyszeć podlegały silnej
kontroli ze strony władz. Socrealizm objął wszystkie formy twórczości, włącznie z muzyką.
Jednak nawet te mroczne czasy rozświetlały artystyczne iskry. "Budujemy nowy dom", w
pierwotnej wersji wykonywany przez Chór Czejanda, to jeden z tych popularnych utworów z
początku lat 50., które zestarzały się z klasą. Socrealistyczny charakter tekstu nie przytłoczył
udanej kompozycji. Podobnym przypadkiem jest "Czerwony autobus"z 1952 roku, piosenka
sławiąca warszawski transport publiczny. Tekst napisał Kazimierz Winkler**, a muzykę
skomponował Władysław Szpilman, uznany polski kompozytor żydowskiego pochodzenia.
Wspomniane utwory stały się prawdziwymi hitami i pamiętane są do dziś. Wkrótce po
śmierci Stalina w 1953 roku socrealistyczna doktryna osłabła. Słusznie nazywa się ten okres
mianem "odwilży". W muzyce rozluźnienie stało się widoczne, gdy w 1956 roku władze
zezwoliły na organizację I Ogólnopolskiego Festiwalu Muzyki Jazzowej w Sopocie, zaledwie
rok po zniesieniu zakazu organizowania występów jazzowych. Festiwal był wielkim
wydarzeniem. Tysiące ludzi ściągnęły do Sopotu na sierpniowy, trwający tydzień festiwal, by
posłuchać takich grup jak wspomniani Melomani, Sekstet Komedy czy zespołu pianisty
Zygmunta Wicharego. Choć znaczna część muzyki głównego nurtu lat 50. krytykowana była
jako nudna, infantylna, a nawet miernie wykonana, niektóre piosenki takie jak "Kasztany" w
wykonaniu Nataszy Zylskiej ,przetrwały próbę czasu i do dziś wabią nostalgicznym urokiem.
Pod koniec lat 50. jazz jako muzyka młodego, zbuntowanego pokolenia ustąpił miejsca rock
and rollowi. Gdy więc na scenie pojawił się zespół Rythm And Blues – uznawany za pierwszy
polski rockowy zespół z prawdziwego zdarzenia – wywołał duże poruszenie. Założony przez
gitarzystę Leszka Bogdanowicza (właściwie Bogusława Grzyba) i wokalistę Bogusława
Wyrobka (w jego skład wchodzili też inni piosenkarze, jak Marek Tarnowski) zespół po swoim
pierwszym koncercie z dnia na dzień stał się sensacją. Koncert ten odbył się w marcu 1959
roku w małym gdyńskim klubie Rudy Kot. Nie trzeba było długo czekać na ogólnopolską trasę
zespołu, w ramach której zagrał on na największych scenach, w tym kilkukrotnie w
warszawskiej Hali Gwardii, za każdym razem przy pełnej widowni. Lata 60. przyniosły
wyraźnie ożywienie na polskim rynku muzycznym. Pojawiły się zespoły, skierowane głównie
do młodzieży, które w krótkim czasie wydały piosenki nieschodzące z list przebojów. Wiele z
tych grup do dziś aktywnie działa artystycznie. Grupa Czerwone Gitary ma na swoim koncie
ogromną ilość przebojów, które śpiewała cała Polska. Należą do nich m.in. ''Nie zadzieraj
nosa'' czy ''Ciągle pada''. Grupa Skaldowie powstała w roku 1965, w Krakowie. Zespół
funkcjonuje do dziś. Największe przeboje: "Z kopyta kulig rwie", "Wszystko mi mówi, że mnie
ktoś pokochał" oraz "Nie całuj mnie pierwsza". Trubadurzy zadebiutowali w roku 1965 na

6.
festiwalu w Opolu. Z grupą, do lat 70., związany był Krzysztof Krawczyk. Na samym początku
lat 70 XX w. polski big-beat zaczął przeobrażać się w prawdziwą muzykę rockową. Pomogła w
tym niewątpliwie płyta „Enigmatic” Czesława Niemena, z której pochodzi jeden z jego
najsłynniejszych utworów ''Dziwny jest ten świat''. Zespół Perfect powstał pod koniec lat 70.
Zespołem kierował Zbigniew Hołdys. Dzięki wykorzystaniu nowoczesnych brzmień odniósł
dużą popularność. Ważniejsze przeboje Perfect z tego okresu to: „Ale wkoło jest wesoło”,
„Autobiografia”oraz „Chcemy być sobą”. W 1973 roku powstała Budka Suflera z wokalistą
Krzysztofem Cugowskim. Sławę zespołowi przyniosła piosenka „Cień wielkiej góry”. W 1975
roku powstał Maanam z Olgą „Korą” Jackowską na wokalu. Kora we współpracy z Markiem
Jackowskim stworzyła takie przeboje jak: „Boskie Buenos”, „Cykady na Cykladach”, „Kocham
cię, kochanie moje”. Wśród innych zespołów wyróżniających się z tego okresu należy zaliczyć:
Republikę z Grzegorzem Ciechowskim, Bajm z Beatą Kozidrak, Kombi z Grzegorzem
Skawińskim, Lady Pank założony przez Jana Borysewicza, Lombard z solistką Małgorzatą
Ostrowską, Oddział Zamknięty. Rock symfoniczny reprezentował zespół Exodus (z braćmi
Andrzejem i Wojciechem Puczyńskim). Zespoły Dżem (kojarzony z Ryszardem Riedlem) oraz
Kasa Chorych reprezentowały blues rock. Zespołem łączącym rock z jazzem była śląska grupa
Krzak. Na początku lat 80. powstały pierwsze polskie zespołu punkowe i nowofalowe. Do
ważniejszych zespołów należy zaliczyć: Śmierć Kliniczna, T. Love, Dezerter, Tilt, Deuter oraz
Brygadę Kryzys. Punk rock rozwijał się głównie w Warszawie oraz w Trójmieście. Pierwsze
polskie zespoły punkrockowe działały także we Wrocławiu oraz w Ustrzykach Dolnych. Na
przełomie lat 80. i 90. dużą popularnością cieszyły się takie zespoły jak: Sztywny Pal Azji,
Siekiera, Dezerter, T.Love, Kobranocka, Kult. Muzykę hard rockową wykonywali m. in: TSA,
Turbo i Bank. W latach 90. duże sukcesy odnieśli tacy wykonawcy jak: Wilki, Edyta
Bartosiewicz, Big Cyc, Piersi, Elektryczne Gitary, Kayah, Anita Lipnicka, a także
reaktywowane: Lady Pank, Perfect, Republika, Tilt.

Sport
Polski sport w czasach PRL na pewno stał na najwyższym, światowym poziomie. Nasi
sportowcy byli potęgami w wielu dyscyplinach. Polscy sportowcy wzięli udział co prawda w
pierwszej powojennej olimpiadzie, która odbyła się w 1948 r. w Londynie, ale z zawodów
sportowych przywieźliśmy wtedy jeden medal: Aleksy Antkiewicz zdobył brązowy medal w
boksie. Ogromną publiczność gromadziły relacje radiowe z organizowanego od maja 1948 r.
kolarskiego Wyścigu Pokoju. A polscy kolarze, którzy odnosili w wyścigu duże sukcesy cieszyli
się wśród rodaków ogromną sympatią. Wiele sportowych sukcesów przynieśli Polsce
szermierze. Złoto przywozili do kraju także przedstawiciele innych dyscyplin: lekkoatleci Józef
Szmidt (złoto w trójskoku na IO w Rzymie i Tokio), Janusz Sidło (srebro w rzucie oszczepem
na IO 1956 r. w Melbourne), Irena Szewińska** (złoto na IO w Tokio, Meksyku w 1968 r. i
Montrealu w 1976 r.) czy Władysław Kozakiewicz** ( złoty medalista olimpijski w skoku o
tyczce z Moskwy z roku 1980). Zaskakująco dobrze miała się najpopularniejsza polska

7.
dyscyplina sportowa - piłka nożna. W roku 1972 Polacy zdobyli złoto na IO w Monachium.
Polska reprezentacja dwukrotnie zajęła również trzecie miejsce na mistrzostwach świata: w
roku 1974 pod wodzą Kazimierza Górskiego oraz w 1982 r. prowadzona przez Antoniego
Piechniczka. Sport polski w okresie PRL, mimo że traktowany jako tuba propagandy, przyniósł
Polsce wiele sukcesów i międzynarodowe uznanie, a tacy sportowcy, jak Jerzy Kulej, Irena
Szewińska, Władysław Kozakiewicz, czy Zbigniew Boniek stali się ikonami polskiego sportu
tamtych czasów.

Religia
W latach 1947–1956 władze komunistyczne przypuściły atak na Kościół katolicki, jego
struktury i ludzi. Celem generalnym komunistów było z jednej strony zepchnięcie
katolicyzmu na margines życia publicznego, a z drugiej opanowanie struktur kościelnych
poprzez zastosowanie całego arsenału środków nacisku. Wobec opornych zastosowano
brutalne represje: aresztowania, uwięzienie niektórych biskupów , bądź skazanie ich na
wygnanie z diecezji. W celach propagandowych władze inscenizowały procesy pokazowe,
których celem było dodatkowo oczernienie w oczach społeczeństwa najbardziej
nieprzejednanych obrońców wiary i autonomii Kościoła, z perspektywy władz – wrogów
reżimu totalitarnego. Początek rządów Władysława Gomułki stanowił dla Kościoła
katolickiego czas nadziei na poszerzenie wolności w sferze religijnej. Komuniści nie zamierzali
ustępować Kościołowi miejsca na polu światopoglądowym i rozpoczęli ofensywę ateistyczną.
W końcu 1957 r. powołano do życia Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli, którego
celem było propagowanie ateizmu i światopoglądu materialistycznego. Na pomoc finansową
i organizacyjną ze strony władz mogło także liczyć powołane w styczniu Towarzystwo Szkoły
Świeckiej, dążące do całkowitego usunięcia nauki religii ze szkół. Usuwanie krzyży ze szkół,
zakaz odmawiania modlitwy przed lekcjami oraz przesuwanie zajęć z religii na ostatnie
godziny nie wyczerpało arsenału środków, po jakie sięgały władze, by ograniczyć wpływ
Kościoła na szkolnictwo. Wkrótce ekipa Gomułki zdecydowała się na krok, na jaki nie zdobyły
się władze nawet w najbardziej represyjnym okresie stalinowskim. W 1961 r. sejm przyjął
ustawę o rozwoju systemu oświaty i wychowania, na mocy której ostatecznie usunięto naukę
religii ze szkół. Kościół był zmuszony przenieść katechizację do salek parafialnych, a tzw.
punkty katechetyczne musiały być rejestrowane w inspektoratach oświaty. Dzięki temu
władze chciały mieć kontrolę również nad taką formą nauczania religii i przez lata walczyły,
by Kościół dopełniał tej formalności. Równocześnie uderzono w inne formy kształcenia
realizowane przez Kościół. W celu ograniczenia liczby powołań kapłańskich władze
zlikwidowały ostatecznie w latach 1962–1963 wszystkie niższe seminaria duchowne.
Zamykano także seminaria i nowicjaty zakonne. Zmasowana akcja represyjna nie uszła
uwadze wiernych, którzy niejednokrotnie stawali w obronie Kościoła. W latach 70. i 80. XX
wieku nie zmieniło się nastawienie władz komunistycznych do Kościoła. Prasa katolicka była
poddana silnej cenzurze. W tym czasie funkcjonariusze Służb Bezpieczeństwa doprowadzali

8.
do śmierci lub dokonywali głośnych morderstw na księżach: w 1976 na ks. Romanie Kotlarzu,
w 1984 na ks. Jerzym Popiełuszce, w 1989 na ks. Stanisławie Suchowolcu, ks. Stefanie
Niedzielaku, ks. Sylwestrze Zychu. W 1989 Polska i Stolica Apostolska nawiązały stosunki
dyplomatyczne. Natomiast w Watykanie utworzono ambasadę polską. W 1990 w
publicznych szkołach podstawowych i średnich wprowadzono katechizację.

Edukacja
Szkoła w czasach PRL-u była instytucją, która miała wychowywać nowych obywateli, którzy
mieli być podlegli władzy komunistycznej. W miarę wyzwalania ziem polskich spod okupacji
niemieckiej następowało dość szybkie uruchamianie szkół, najczęściej dzięki inicjatywom
lokalnych społeczności. Proces ten odbywał się w warunkach ruiny materialnej szkolnictwa i
dotkliwych strat kadrowych wśród nauczycieli. W pierwszych latach powojennych nie
dokonywano radykalnych zmian w zakresie organizacji szkolnictwa i treściach nauczania,
koncentrując wysiłki na odbudowie i rozbudowie sieci szkolnej. Jednak już w 1945 r.
wprowadzono jednakowy program nauczania do wszystkich szkół podstawowych. W
pierwszych latach powojennych ustrój szkolnictwa i programy nauczania ulegały
nieznacznym tylko modyfikacjom. Podstawą nauczania pozostały programy przedwojenne.
Obowiązywały też dawne podręczniki. Od końca lat 40 rozpoczęto przygotowania do wielkiej
ofensywy ideologicznej w szkolnictwie. Szkoła miała wyrabiać przekonanie o wyższości
socjalizmu. Nowe programy nauczania wprowadziły obowiązkową naukę języka rosyjskiego.
Równocześnie likwidowano szkoły prywatne, stopniowo usuwano religię z nauczania
szkolnego. W 1948 r. władze państwowe zrezygnowały z upowszechniania 8-klasowej szkoły
podstawowej. Od tej pory podstawą organizacyjną i programową systemu szkolnego stała się
obowiązkowa szkoła 7-klasowa, na której opierał się stopień licealny (klasy VIII -XI) szkół
ogólnokształcących oraz wszystkie szkoły zawodowe. Ważne następstwa dla funkcjonowania
systemu szkolnego miały decyzje podjęte w 1956 r.: wydłużenie obowiązku szkolnego do 16
roku życia i uznanie za obowiązkowe ukończenie 7 klas szkoły podstawowej. Nowa reforma
szkolna, zapoczątkowana ustawą sejmową z 15 VII 1961, wprowadziła 8-klasową szkołę
podstawową. Przedłużenie o jeden rok nauki w szkole podstawowej miało umożliwić
rozłożenie materiału nauczania na dłuższy okres. Ustawa przedłużała obowiązek szkolny do
17 roku życia. Potwierdziła zasady jednolitości, bezpłatności, publiczności i świeckości
instytucji edukacyjnych. W 1971 rozpoczęto prace nad nowym modelem systemu
edukacyjnego, który miał zagwarantować m. in. powszechne wykształcenie średnie. Uchwała
sejmu z 1973 r. zapowiadała utworzenie 10-letniej średniej szkoły ogólnokształcącej,
jednolitej pod względem programowym, na której będą oparte szkoły zawodowe oraz 2-
letnie szkoły specjalizacji kierunkowej, przygotowujące do studiów wyższych. Niezbyt
klarowna koncepcja szkoły średniej oraz trudności finansowe państwa sprawiły jednak, że w
1981 r. zaniechano reformy strukturalnej systemu oświatowego. Przemiany zapoczątkowane
w 1989 r. nie doprowadziły wprawdzie do całościowej przebudowy systemu edukacyjnego,

9.
ale spowodowały wiele zmian cząstkowych. W rezultacie zmian w sferze zarządzania oświatą
szkoły otrzymały dość szeroki zakres autonomii, a dyrektorzy i nauczyciele uzyskali
uprawnienia do bardziej elastycznej realizacji programów nauczania oraz tworzenia klas
autorskich. Do szkół i przedszkoli została wprowadzona nauka religii.

Polityka
Ustrój państwa do czasu uchwalenia w 1947 r. „Małej konstytucji” trafnie określa się jako
przejściowy. Był to okres prowizorium konstytucyjnego. Uzasadnia to nie tylko brak ustawy
zasadniczej. Ważniejsze były motywy postępowania nowych władz i praktyka ustrojowa. W
oficjalnych wystąpieniach i dokumentach nie zapowiadano utworzenia w Polsce państwa
socjalistycznego. W systemie organów państwowych do 1947 r. najwyższym organem była
Krajowa Rada Narodowa. Był to podziemny parlament, o różnorodnych i rozległych
kompetencjach. Poza ustawodawstwem było to: planowanie gospodarki publicznej,
uchwalanie budżetu i ustalanie stanu liczebnego armii. Była również władna do
podejmowania decyzji w ważnych sprawach politycznych i międzynarodowych. Do roku 1952
ustrój Polski oparty była na aktach o charakterze tymczasowym, do których zalicza się przede
wszystkim Małą konstytucje z 1947r. W odróżnieniu od sytuacji po I wojnie światowej, w
Polsce Ludowej stosunkowo późno przeprowadzono wybory parlamentarne, co stanowiło
przedmiot konfliktu pomiędzy obozem rządzącym a opozycyjnym PSL – utworzonym w
sierpniu 1945 r. przez Stanisława Mikołajczyka. Konstytucja PRL doszła do skutku w
wyjątkowo niekorzystnej sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej. Przede wszystkim
uznano, że PRL jest państwem dyktatury proletariatu, w którym kierowniczą rolę winna
spełniać partia komunistyczna. Najważniejszym jej celem było zbudowanie socjalizmu w
Polsce. Ustawa zasadnicza z 1952 r. wprowadzała stalinowski model państwa, uwzględniając
jedynie w niewielkim stopniu polską tradycję ustrojową. Kształt konstytucji PRL wynikał z
rozumienia prawa jako narzędzia w ręku absolutnej władzy, a nie zbioru powszechnie
obowiązujących norm precyzujących zasady zachowania jednostek i grup dla dobra ogółu.
Polacy wielokrotnie przeciwstawiali się komunizmowi. Masowe protesty z lat 1956, 1968,
1970 i 1976 nie przynosiły jednak rezultatu. W połowie lat 70. narastał kryzys gospodarczy,
braki podstawowych produktów powoli stawały się codziennością. W takiej sytuacji latem
1980 r. wybuchła bezprecedensowa fala strajków, w których wzięły udział setki tysięcy ludzi.
Władze musiały podjąć negocjacje z komitetami strajkowymi. W efekcie porozumień
zawartych w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu powstał Niezależny Samorządny Związek
Zawodowy „Solidarność”. Na jego czele stanął Lech Wałęsa**. Wkrótce należało do niego
blisko 10 milionów Polaków. Własne organizacje stworzyli także uczniowie, studenci i rolnicy.
Rozwijała się niezależna prasa, odnowę przeżywały środowiska naukowe i kulturalne. Taka
sytuacja była nie do pogodzenia z dalszym trwaniem systemu komunistycznego. 13 XII 1981
r. generał Wojciech Jaruzelski ogłosił wprowadzenie stanu wojennego. Władzę przejęła
Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego. Zawieszono działalność wszystkich organizacji z

10.
wyjątkiem partii komunistycznej. Zakazano organizowania strajków i manifestacji,
wprowadzono godzinę milicyjną i zakaz opuszczania miejsca zamieszkania bez zgody władz.
Wszystkie te represje nie były jednak w stanie złamać oporu społeczeństwa. Powstawały
konspiracyjne struktury związkowe, wydawano setki tytułów podziemnej prasy. Stan
wojenny nie zdołał więc zniszczyć „Solidarności”, aczkolwiek niewątpliwie ją rozbił i osłabił.
W listopadzie 1987 r. władze poniosły spektakularną klęskę, gdy w rozpisanym przez siebie
referendum nie zdołały uzyskać wiążących wyników. Impulsem dla zainicjowania reform stały
się dwie fale strajków w 1988 r. Pierwsza, mająca miejsce na przełomie kwietnia i maja,
została przerwana po brutalnej pacyfikacji jednego z zakładów. W sierpniu wybuchły kolejne
strajki, o dużo szerszym zasięgu. W tej sytuacji władze złożyły propozycję podjęcia rozmów
przy „okrągłym stole” w zamian za przerwanie protestu. Jednocześnie nowy rząd, kierowany
przez Mieczysława Rakowskiego, przygotował szereg reform gospodarczych o
wolnorynkowym charakterze. Intensywność rozmów z opozycją osłabła, władze zdawały się
liczyć na samodzielne wyjście z kryzysu. Przełomem stała się debata telewizyjna, do jakiej
lider reżimowych związków zawodowych Alfred Miodowicz zaprosił Wałęsę. Przywódca
„Solidarności” odniósł w niej niepodważalne zwycięstwo, co spowodowało znaczącą zmianę
nastrojów społecznych. 6 II 1989 rozpoczęły się rozmowy Okrągłego Stołu. Porozumienie
zawarte przy okrągłym stole stało się przedmiotem krytyki wielu ugrupowań opozycyjnych.
Uważano, iż ustępstwa ze strony coraz słabszego reżimu są zbyt małe, krytykowano zgodę na
jedynie częściowo wolne wybory. Tymczasem trwała intensywna kampania wyborcza.
Pierwsza tura wyborów odbyła się 4 VI 1989r. Ostatecznie przedstawiciele opozycji obsadzili
wszystkie miejsca dostępne w ramach wolnych wyborów w Sejmie oraz 99 na 100 miejsc w
Senacie. Postawa społeczeństwa przesądziła o tym, iż postanowienia Okrągłego Stołu,
przewidujące reformę systemu komunistycznego, przestały być aktualne. Podstawowym
zadaniem rządu stało się przygotowanie pakietu radykalnych reform gospodarczych, które
weszły w życie w początkach 1990 r. Pod koniec 1989 r. przywrócono tradycyjną nazwę
państwa (Rzeczpospolita Polska) oraz godło (orła w koronie). Stopniowo reformowano
państwo, aczkolwiek zdaniem wielu przedstawicieli opozycji czyniono to zbyt wolno,
zwłaszcza w obliczu upadku komunizmu w całym regionie. Dopiero w kwietniu 1990 r.
zniesiono cenzurę, a w maju rozwiązano Służbę Bezpieczeństwa. W tym samym czasie
przeprowadzono wybory do samorządów lokalnych. W listopadzie 1990 r. rozpisano
powszechne wybory prezydenckie, w których zwyciężył Lech Wałęsa. Wolne wybory
parlamentarne odbyły się dopiero w październiku 1991 r. Proces odzyskiwania niepodległości
i odbudowy demokracji symbolicznie zakończyło wycofanie w 1993 r. ostatnich jednostek
armii rosyjskiej z terytorium Polski.

11.
 ANEKS
Zdjęcia

Teatr Wybrzeże w Gdyni Teatr Polski w Warszawie

Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa w Warszawie Nowa Huta w Krakowie

12.
Cerkiew w Hajnówce Pomnik Grunwaldzki w Krakowie

Teatr Circot 2 Galeria Foksal

13.
Czerwone Gitary Budka Suflera

Irena Szewińska Władysław Kozakiewicz

14.
 Słownik pojęć
holocaust- ludobójstwo około 6 milionów europejskich Żydów, dokonane w czasie II wojny
światowej przez III Rzeszę Niemiecką i wspierane w różnym stopniu przez uzależnione od niej
państwa sojusznicze.

Komunizm czy też system komunistyczny - ideologia i doktryna społeczna postulująca

zbudowanie społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji i
równym podziale dóbr. Ustrój totalitarny realizowany w ZSRR, narzucony krajom Europy Środkowej
i Wschodniej po II wojnie światowej, oparty na monopolu władzy skupionej w rękach jednej partii.

realizm socjalistyczny czy też socrealizm– kierunek w sztuce określany jako metoda twórcza,
istniejący od 1934 w sztuce radzieckiej, a następnie w pozostałych krajach socjalistycznych.
Miał tam oficjalny status podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej i był
ideowym oraz propagandowym narzędziem partii komunistycznych.

Stalinizm– system polityczno-ekonomiczny, jaki powstał w ZSRR po faktycznym przejęciu

pełni władzy przez Józefa Stalina, po II wojnie światowej narzucony innym państwom
komunistycznym.

15.
 Słownik postaci

Białoszewski Miron - Poeta, prozaik i dramaturg, jedna z najoryginalniejszych postaci powojennej

polskiej literatury. Białoszewski to twórca poezji lingwistycznej, jednego z nurtów poezji współczesnej.
Jego twórczość na tle epoki przedstawia się jako osobna – nigdy nie uległ modom ani konwencjom
literackim. Bronił się przed wpływami, zarówno kręgów artystycznych, jak i politycznych. To spowodowało,
że jego debiut możliwy był dopiero bardzo późno. Poeta zadebiutował jako dojrzały już twórca w 1956
roku, w czasie odwilży politycznej.

Hoffman Jerzy – polski reżyser i scenarzysta filmowy. Działalność reżyserską rozpoczął jako
dokumentalista, współpracując z Edwardem Skórzewskim, z którym nakręcił także filmy
fabularne ‘’Gangsterzy i filantropii’’ oraz ‘’Prawo i pięść’’. Sławę zdobył przede wszystkim
jako twórca adaptacji Sienkiewiczowskiej Trylogii (‘’Pan Wołodyjowski’’, ‘’Potop’’, ‘’Ogniem i
mieczem’’). Był także realizatorem filmów obyczajowych i wojennych.

Kozakiewicz Władysław - Mistrz świata , wicemistrz Europy i wielokrotny mistrz Polski w

skoku o tyczce oraz olimpijczyk. Warto przypomnieć, że Władysław Kozakiewicz ustanowił
mistrzostwo olimpijskie w skoku o tyczce, na Olimpiadzie w Moskwie, w 1980 roku z
wynikiem 5,78 m, jednocześnie ustanawiając nowy rekord świata. Pamiętany jest też z
powodu gestu, który dwukrotnie wykonał w stronę gwiżdżących na niego kibiców
radzieckich.

Szewińska Irena - bez wątpienia była najwybitniejszą w historii polską sportsmenką.

Zdobywała medale i biła rekordy największych światowych imprez. Nie zdobyła jedynie
medali mistrzostw świata. Spowodowane było to faktem, iż tę imprezę zaczęto cyklicznie
rozgrywać dopiero po zakończeniu kariery przez Polkę (1983). Była wielokrotnie odznaczana
za swoje zasługi związane z rywalizacją sportową, zarówno w kraju, jak i poza jego granicami.

Szymborska Wisława - Polska poetka, eseistka, krytyczka, tłumaczka, felietonistka; laureatka

Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1996), członek założyciel Stowarzyszenia Pisarzy
Polskich (1989), członkini Polskiej Akademii Umiejętności (1995), dama Orderu Orła Białego.
Otrzymała wiele nagród, z których najważniejszą była Nagroda Nobla w 1996 roku. Komitet
Noblowski w uzasadnieniu przyznania poetce nagrody napisał: „za poezję, która z ironiczną
precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach
ludzkiej rzeczywistości”. Należy do najczęściej tłumaczonych polskich autorów. Jej książki
zostały przetłumaczone na 42 języki.

16.
Wajda Andrzej – polski reżyser filmowy i teatralny, w młodości aktywny jako malarz. W
sezonie 1989/1990 dyrektor artystyczny Teatru Powszechnego w Warszawie. Czterokrotnie
jego filmy otrzymały nominację do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego.
Popularność przyniosły mu filmy inicjujące tzw. polską szkołę filmową: ‘’Kanał ‘’oraz’’ Popiół i
diament’, w których dokonywał rozrachunku z czasami II wojny światowej. Za zasługi dla
rozwoju kinematografii był wielokrotnie nagradzany, między innymi w 2000 roku otrzymał
Nagrodę Akademii Filmowej (Oscara) za całokształt twórczości.

Wałęsa Lech - działacz związkowy, jeden z założycieli i wieloletni lider NSZZ „Solidarność”.
Pracował jako elektryk w Stoczni Gdańskiej, w roku 1970 był aktywnym uczestnikiem
zorganizowanego tam strajku. W 1980 roku zaangażował się w tworzenie wolnych związków
zawodowych i stanął na czele „Solidarności”. W roku 1983 otrzymał Pokojową Nagrodę
Nobla jako „wyraziciel tęsknoty za wolnością i pokojem”, dążący do „rozwiązania problemów
jego kraju poprzez negocjacje i współpracę, bez uciekania się do przemocy”. Uczestniczył w
obradach Okrągłego Stołu. Po transformacji systemowej wystartował w wyborach
prezydenckich, uzyskując w pierwszej turze 40, a w drugiej 74% głosów. Urząd głowy
państwa sprawował od 1990 do 1995 roku.

Winkler Kazimierz - polski poeta, literat, rysownik i dziennikarz żydowskiego pochodzenia.

Pierwsze teksty piosenek napisał w czasie powstania warszawskiego. Twórca tekstów do
piosenek śpiewanych m. in. przez: Ludmiłę Jakubczak ("Gdy mi ciebie zabraknie") czy
Mieczysława Fogga. Publikował wiersze, opowiadania, felietony, teksty satyryczne, a także
rysunki. W kwietniu 2013 został odznaczony Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria
Artis”. Kazimierz Winkler zmarł w wieku 95 lat.

17.
 Bibliografia
1. Andrzej Werblan ‘’Polska Ludowa’’ 2017r. Wydawnictwo Iskry

2. Buldierpolska .pl

3. Culture .pl

4. Dzieje .pl

5. Encyklopedia PWN

6. Historycy .org

7. Instytut Pamięci Narodowej - rok 1989

8. Nowa gazeta .pl

9. Onet .pl

10. Polskie Radio .pl

11. Stefania Krzysztofowicz-Kozakowskiej ‘’Sztuka w czasach PRL’’ 2016r. Olszanica

12. Wikipedia Wolna Encyklopedia

18.