Historia powstania listopadowego (początek, odwołanie do miejsc, sceny akcji nocy listopadowej)

Dramat symboliczny
Stanisław Wyspiański
Zarówno światopogląd, jak i wyobraźnię artystyczną Wyspiańskiego ukształtował Kraków. Złożyły się
na to i wpływy krakowskiej szkoły historycznej z jej ambicjami krytycznej rewizji polskich dziejów,
zmierzającej do odnalezienia przyczyn naszych narodowych klęsk, a szczególnie największej z nich-
utraty niepodległości, i atmosfera rodzinnego miasta, emanująca z licznych zabytków-świadków i
pomników wielkości narodowej. Wyspiański zafascynowany był przede wszystkim Wawelem.
Królewski zamek na wzniesieniu górującym nad miastem stanowił dla poety symbol skupiający
najważniejsze treści narodowej historii.

Drugim czynnikiem, który wywarł istotny wpływ na światopogląd i wyobraźnię artystyczną

Wyspiańskiego była, najogólniej mówiąc, atmosfera ówczesnej Galicji. Szkoła, korzystając z autonomii,
szerzyła wśród młodzieży kult romantyzmu, kult narodowych wieszczów; toczyły się polityczne spory
stronnictw, które nasilały się wraz ze wzrostem nadziei na ponowne odżycie sprawy niepodległości
Polski jako problemu międzynarodowego. Szczególnego znaczenia w tych galicyjskich sporach
politycznych nabierała sprawa chłopska. Galicja stała się kolebką politycznego ruchu chłopskiego,
który wskutek ,,braku silnego ruchu robotniczego był polityczną przeciwwagą dla stronnictwa
konserwatywnego. Problematyka i klimat historycznego malarstwa Matejki, gorące dyskusje wokół tez
historycznej szkoły krakowskiej, atmosfera miasta pełnego historycznych pamiątek, wreszcie bardzo
żywa tradycja myśli romantycznej i nabrzmiewające problemy społeczne oraz polityczne-wszystko to
stało się pożywką dla wyobraźni artystycznej Wyspiańskiego

Noc listopadowa
Warszawianka zapoczątkowała cykl dramatów poświęconych powstaniu listopadowemu, na który
składają się jeszcze Lelewel (1899) i Noc listopadowa (1904). Noc listopadowa, dramat osnuty n
wydarzeniach nocy 29 listopada 1930r., gdy wybuchło powstanie, jest utworem wielowątkowym.
Jednym z ciekawszych wątków jest próba charakterystyki wielkiego księcia Konstantego, jego stosunku
do Polski, dziejów i charakteru jego związków uczuciowych z małżonką, Joanną Grudzińską, która
wywierała na niego wielki wpływ. W ,,scenach dramatycznych,, , bo taki podtytuł dał poeta swemu
utworowi, znalazły się też wątki mitologiczne: wydarzenia powstania listopadowego są inspirowane
przez bogów greckich. Uczestniczy w nich Ares, Pallas, Atena, Nike spod Troi, Nike Napoleonidów,
Nike spod Termopil, spod Cheronei i Salaminy. Szczególne znaczenie ma jednak wątek związany z
mitem o Demeter i Korze. Kora-symbol wiecznie odradzającego się życia. Wątek Kory i Demeter wnosi
istotną poprawkę do sądu Wyspiańskiego sformułowanego w Warszawiance: krwawa ofiara
powstańców z lat 1830-1831 nie jest, jak się okazuje, daremna: stanowi zasiew pod plon, który kiedyś
zostanie zebrany.

Budowa dramatu i rola mitów: Noc listopadowa ma oryginalną konstrukcję dramaturgiczną- luźną,
płynną, tzn. charakteryzującą się zmiennością miejsc akcji, mieszaniem się planów realnych i
mityczno-fantazyjnych (wierność historycznym szczegółom nie była głównym celem Wyspiańskiego).
Płynność dotyczy także czasu. Na przykład wcielenia bogini Nike odwołują się do odległej przeszłości,
która równocześnie funkcjonuje w teraźniejszości. Przywołane zostają mity, które okazują się żywe
współcześnie i nadają nowy sens opisywanym wydarzeniom. Zmitologizowanie rzeczywistych
wydarzeń historycznych to chyba najbardziej istotna właściwość struktury tego dramatu i całej wizji
dziejów listopadowej nocy-historia zawiera interpretację mitu, mit podsuwa interpretację historii. Za
sprawą tej mitologizacji dokonuje się-jak pisał Boy-,,stopienie w jeden poemat kamieni, budowli i
zdarzeń i przyrody”.

Zwraca także uwagę falowanie nastroju, zjawisko które Wyspiański uznał za charakterystyczne dla tej
niezwykłej nocy. Jest to bowiem noc tak osobliwa, pełna tak silnych uczuciowych napięć, że może się w
czasie jej trwania wszystko wydarzyć. Wprowadzenie mitów i skonfrontowanie ich z rzeczywistymi,
historycznymi wydarzeniami w aurze specyficznego nastroju umożliwia uzyskanie pożądanej przez
symbolistów wieloznaczności. Ulega poszerzeniu znaczenie wydarzeń historycznych, a na ich tle
uwypuklają się tragedie indywidualne(księcia Konstantego ,Joanny). Noc listopadowa zawiera też
motyw teatru w teatrze, wprowadzony po raz pierwszy w Wyzwoleniu.
Historia powstania listopadowego (początek, odwołanie do miejsc, sceny akcji nocy listopadowej)

Historia w dramatach Wyspiańskiego

Geneza
Powstanie listopadowe było tym wydarzeniem historycznym, do którego Wyspiański
powracał najczęściej sądząc ,że ideologia romantyczna jest nadal żywa. Kształtuje się poprzez
myślenia Polaków o teraźniejszości i przyszłości. Ale charakterystyczne jest także
zainteresowanie Wyspiańskiego dawniejszą historią Polski. Inspirowany poglądami Nietzschego
o wiecznym kołowrocie wydarzeń szukał w historii Polski faktów i postaci o znaczeniu, które
upoważniałoby do historiozoficznych uogólnień. Nadawały się do tego zmitologizowane
wydarzenia historyczne. Dowodem zainteresowań historycznych Wyspiańskiego są Legenda I, II
(1895,1904), rapsody: Bolesław Śmiały (1903), Zygmunt August-sceny dramatyczne(1907).
Historiozofia Wyspiańskiego wiązała się często z teraźniejszością: z rozważań historycznych
miały wynikać wnioski i nauki dla współczesnych. Takie ujęcie jest szczególnie widoczne w
Wyzwoleniu, ale również w najsłynniejszym dramacie Wyspiańskiego, do dziś stanowiącym
źródło ideowej inspiracji, w Weselu (1901).
Główną przyczyną napisania „Nocy listopadowej” było zafascynowanie Wyspiańskiego tematem
powstania i lektura takich dzieła jak: „Historia powstania listopadowego” Stanisława
Barzykowskiego oraz „Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831” Maurycego
Mochnackiego. Wpływ na powstanie dramatu mogła mieć również najprawdopodobniej wizyta
autora w Warszawie w 1898 roku i wrażenia jakie zrobiły na nim Łazienki. Utwór powstawał
długo, bo od jesieni 1901 roku do 31 maja 1904 roku, kiedy to Wyspiański kończy przepisywanie
dramatu. Dzieło ukazało się drukiem w roku 1904.

Gatunek
„Noc listopadowa” to dramat sceniczny składający się z 10 luźnych scen, w którym brak podziału
na akty. Sceny tworzą szereg samodzielnych epizodów, rozgrywających się w różnych
miejscach. (…) Suma tych epizodów składa się na wielowymiarowy obraz powstania i
kondensuje dramatyzm zdarzeń[1]. Dostrzec można inspiracje dramatem romantycznym (brak
zasady trzech jedności, luźna kompozycja, rozrachunek z powstaniem). Wyspiański napisał nieco
później uzupełnienie do dramatu w formie „programu muzyki antraktowej”, które znamy z
rękopisu. Pierwsza inscenizacja dramatu odbyła się w rocznicę śmierci poety: 28 listopada 1908
roku.

Tematyka
Utwór przedstawia obraz pierwszych godzin powstania listopadowego (wydarzenia nocy z 29 na
30 listopada 1830 roku), odważnego zrywu podchorążych i jego przebieg. Akcja dramatu toczy
się, z wyjątkiem przeniesionych do śródmieścia Warszawy scen V, VI i VII, w Łazienkach lub w
ich bliskim sąsiedztwie. (…) W zakres wizji dramatycznej zostało wciągnięte całe otoczenie: park
i pałac na Wyspie oraz niektóre ze zdobiących go zewnątrz i wewnątrz posągów, pomnik Jana III
Sobieskiego, Amfiteatr, Szkoła Podchorążych oraz Belweder[2].
Wyspiański bardzo wiernie przedstawia wydarzenia i postacie historyczne, korzystając z książek
Barzykowskiego i Mochnackiego: Z książek tych Wyspiański czerpie nie tylko informacje. „Noc
listopadowa” jest w dużej mierze inscenizacją obrazów – żywo, plastycznie, z pasją
opowiedzianych przez obu świadków-autorów Ukazuje losy powstańców, niepowodzenia,
przeszkody, opór podzielonego i niezdecydowanego społeczeństwa, brak naczelnego wodza,
zawód ze strony przywódców i polityków (Chłopicki, Lelewel, Potocki) oraz tragiczne okoliczności
powodujące niepotrzebne ofiary (Nowicki).
Równolegle do planu historycznego autor prowadzi wydarzenia planu mitologicznego ściśle
związane z akcją powstańczą, pełniące rodzaj swoistego komentarza czy uzupełnienia.
Kamienne posągi bogów greckich, zdobiące aleje parku Łazienkowskiego, ożywają w noc
listopadową, włączają się w działania ludzkie, inspirują je i aranżują
Historia powstania listopadowego (początek, odwołanie do miejsc, sceny akcji nocy listopadowej)

Ważniejsze postacie dramatu

(według: T. Podoska, Objaśnienia [do:] S. Wyspiański, Noc listopadowa, Kraków 1987)

Postacie historyczne
(Powstańcy)

 Piotr Wysocki (1797–1875) – podporucznik w Szkole Podchorążych Piechoty,

współorganizator tajnego sprzysiężenia, które doprowadziło do wybuchu powstania
listopadowego.
 Seweryn Goszczyński (1801 – 1876) – poeta, działacz polityczny i konspirator. W
Związku Wysockiego należał do grupy cywilnych spiskowców, którzy 29.11.1830 r.
dokonali napadu na Belweder.
 Ludwik Nabielak (1804 – 1883) – pisarz i dziennikarz. W nocy 29.11.1830 r. dowodził
oddziałem belwederczyków.
 Jan Zajączkowski (1808 – 1882) – podporucznik 4 Pułku Piechoty Liniowej.
Powiadomiony o wybuchu powstania zaalarmował północno-zachodnią część miasta i udał
się do Teatru Rozmaitości, a następnie pospieszył pod Arsenał.
 Florian Dąbrowski (1798 – 1848) – porucznik 7 Pułku Piechoty Liniowej. Uczestnik walk
powstania listopadowego.
 Józef Chłopicki (1771 – 1854) – generał dywizji w wojsku Królestwa Polskiego. Po ostrym
starciu z w. ks. Konstantym podał się do dymisji. Typowany na wodza powstania przez
członków tajnych stowarzyszeń, odrzucał propozycję. Po wybuchu powstania, przystał na
przyjęcie dowództwa.
 Joachim Lelewel (1786 – 1861) – historyk, pedagog. Popierał i inicjował działalność
spiskową. Po wybuchu powstania powołany do rządu.
 Ksawery Bronikowski (1796 – 1852) – prawnik, konspirator i publicysta. Po wybuchu
powstania zmobilizował rzemieślników i ruszył z nimi na Arsenał
Pozostali uczestnicy powstania: porucznik Leon Czechowski, Józef Nowicki, Józef Zaliwski
(Przeciwnicy powstania)

 Wielki Książę – Konstanty Pawłowicz (1779 – 1831). Przez brata cara Aleksandra, po

utworzeniu Królestwa Polskiego w 1816 roku mianowany naczelnym wodzem wojsk polskich.
 Joanna Grudzińska (1799 – 1831) – druga żona w. ks. Konstantego
 Dmitrij Dmitrijewicz Kuruta (1770 – 1838) – generał – porucznik piechoty rosyjskiej,
dowódca korpusu gwardii, zastępca Konstantego jako naczelnego wodza wojsk polskich.
 Aleksiej Gendre – generał – major wojsk rosyjskich, należący do świty w. ks.
Konstantego; zabity podczas napadu na Belweder.
 Makrot – Henryk Mackrott junior – najlepszy tajny agent w Królestwie Polskim na
usługach carskich.
 Mateusz Lubowidzki (1787 – 1874) – wiceprezydent Warszawy, zausznik w. ks.
Konstantego. Znienawidzony przez Polaków. Ciężko zraniony podczas ataku na Belweder.
 Stanisław Potocki (1776 – 1830) – uczestnik powstania kościuszkowskiego, lubiany i
szanowany w Warszawie. Po utworzeniu Królestwa Polskiego mianowany generałem i
senatorem – wojewodą. Wybrany przez spiskowców na jednego z wodzów powstania
odmówił (był przeciwny rewolucji) i pozostał wierny w. ks. Konstantemu, meldując się w
Belwederze i przeciągając część wojsk na swoją stronę. Śmiertelnie raniony 29.11.1830 r.
podczas próby odwiedzenia Polaków od walki.
Pozostali: generał Franciszek Żymirski, Michaił Iwanowicz Lewicki, Wincenty Krasiński
Historia powstania listopadowego (początek, odwołanie do miejsc, sceny akcji nocy listopadowej)

Postacie mitologiczne[edytuj | edytuj kod]

 Atena – grecka bogini mądrości, siły i męstwa.

 Nike – bogini zwycięstwa, towarzyszy bitwom i zawodom szermierczym, spełnia ofiary po
odniesionym zwycięstwie, głosi tryumf bohaterów po szczęśliwie zakończonej wojnie.
o Nike spod Termopil (w 480 r. p.n.e. w wąwozie Termopile król
Sparty Leonidas wraz z 300 Spartanami powstrzymał bohatersko napór przeważających
sił perskich; zdradzeni przez Efialtesa wszyscy padli na polu walki, a Kserkses I zajął
Attykę i Ateny).
o Nike spod Maratonu (w 490 r. p.n.e. pod Maratonem w Attyce Grecy pod
wodzą Miltiadesa odnieśli słynne zwycięstwo nad wojskami Persów).
o Nike spod Salaminy (w 480 r. p.n.e. koło wyspy Salaminy flota Grecka
dowodzona przez Temistoklesa rozbiła flotę Kserksesa, zmuszając go do odwrotu z
Grecji).
o Nike spod Cheronei (w 338 r. p.n.e. Filip II Macedoński pokonał
pod Cheroneą Ateńczyków i Teban. Klęska Greków pod Cheroneą stała się kresem
niepodległości Hellady).
 Ares – grecki bóg wojny; kłótliwy i gwałtowny, brutalny i okrutny; rozmiłowany w walce dla
samego mordu i rozlewu krwi.
 Kery – przebywające w Tartarze skrzydlate duchy piekielne towarzyszące nagłej śmierci
człowieka, wydostające się na ziemię na każdy odgłos wojny.
 Hekate – bogini łaskawa dla ludzi, zsyłająca szczęście, siłę i sławę, odwracająca klęski i
nieszczęścia, czuwająca nad sprawiedliwością.
 Eumenidy albo Erynie – boginie zemsty, uosobienie wyrzutów sumienia.
 Demeter – bogini urodzaju i roślinności, zwłaszcza zbóż.
 Kora (Persefona, Prozerpina) – córka Demeter, podstępnie porwana i zaślubiona
przez Hadesa.

Przesłanie i sens utworu

Podstawą konstrukcyjną dramatu jest historia i przestrzeń, powiązane ze sobą i przeplatające się,
nad którymi jednocześnie rozgrywa się wątek mitologiczny. Dochodzi do przenikania się treści
mitologicznych z historycznymi, czyli swoistej interpretacji historii przez mit. Do zdarzeń nocy 29
listopada ukazanych w „Nocy listopadowej” Wyspiański odniósł się nieco inaczej niż w
poprzednich dziełach. Tutaj pomimo wszelkich niepowodzeń, klęsk i zagrożeń zaakcentowany
został dobitnie nakaz walki za wszelką cenę. Dla narodu skazanego na niewolnicze spodlenie
jest to jedyna historyczna alternatywa. Powstanie było zdrowym odruchem narodowego instynktu,
było wyrazem woli niepodległego istnienia [4]. Wprowadzane przez autora boginie i bogowie stają
się prowodyrami ludzkich zachowań i zapowiadają dalsze losy powstańców. Boginie Nike
paradoksalnie nie uosabiają wyłącznie zwycięstwa, ale również klęskę (Nike spod Cheronei czy
Termopil). Utożsamione są w dramacie jako bóstwa śmierci, tragizmu i porażki. Inny jednak
wątek mitologiczny zdaje się być optymistyczną interpretacją upadku powstania. Mit o Demeter i
Korze, o ich pożegnaniu zdaje się być swego rodzaju analogią do wydarzeń historycznych,
przesłaniem ideowym. W dramacie zmagają się jak gdyby dwie przeciwstawne siły, poryw ku
wyzwoleniu i nieuchronne chylenie się ku śmierci. Ten pierwszy znajduje symboliczny wyraz w
olimpijskim motywie Pallady i Aresa, demonicznych inspiratorów powstania podchorążych, to
drugie w eleuzyńskim micie o Korze-Prozerpinie, który wyraża odwieczny, nie do pokonania
porządek świata[5]. Tragedia powstania listopadowego to właśnie analogia do owego dnia, w
którym Kora schodzi do Hadesu a całe życie obumiera. Jednak tak jak w micie, kiedy nastaje
wiosna i wszystko budzi się do życia wraz z powrotem Kory na ziemię, tak ofiara powstańców nie
Historia powstania listopadowego (początek, odwołanie do miejsc, sceny akcji nocy listopadowej)

będzie daremna, a przelana przez nich krew stanie się posiewem i gwarancją przyszłej
wolności[5]. Kora podczas pożegnania z matką wymawia znamienne słowa:

Umierać musi, co ma żyć…

S. Wyspiański, Noc listopadowa, scena III, w. 215

Tak jak ziarna wschodzą po zimie tak ziarna bohaterstwa i patriotyzmu zostaną przechowane i
wzejdą, kiedy przyjdzie na to czas. Słowa włożone w usta Kory najlepiej oddają założenia i
poglądy ideowe Wyspiańskiego:
Wieki i lata, co przyjdą,
żyć będą ziaren tych treścią.
(…)
Pokoleniom ostawię czyny,
po ojcach wielkich – wielkie wskrzeszę syny –
kiedyś – będziecie wolni
S. Wyspiański, Noc listopadowa, scena VIII, w.182-190

Zobacz też
 Noc listopadowa – spektakl Teatru Telewizji w reżyserii Andrzeja Wajdy

Przypisy
1. ↑ A. Z. Makowiecki, Literatura Młodej Polski. Podręcznik dla klasy trzeciej szkoły średniej, Warszawa
1998, s. 281–282.
2. ↑ T. Podoska, Objaśnienia [do:] S. Wyspiański, Noc listopadowa, Kraków 1987, s. 371.
3. ↑ A. Łempic, Przewodnik po „Nocy listopadowej”, [w:] S. Wyspiański Noc listopadowa, Kraków 1971, s.
24.
4. ↑ Skocz do:a b A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 1994, s. 191.
5. ↑ Skocz do:a b A. Hutnikiewicz, op.cit., s. 194.

Bibliografia
 Hutnikiewicz A., Młoda Polska, Warszawa 1994.
 Łempicka A., Przewodnik po „Nocy listopadowej, [w:] S. Wyspiański, Noc listopadowa,
Kraków 1971.
 Makowiecki A. Z., Literatura Młodej Polski. Podręcznik dla klasy trzeciej szkoły średniej,
Warszawa 1998.
 Nowakowski J., Wyspiański. Studia o dramatach, Kraków 1972.
 Wyspiański S., Wyzwolenie, Noc listopadowa, Kraków 1987.

Linki zewnętrzne
 Noc listopadowa w serwisie Wolne Lektury
 Noc listopadowa (wyd. 1904) w bibliotece Polona