Motywy Literackie v.2.0

Motyw śmierci
„Pieśń o Rolandzie”
Wszechobecny motyw Pieśni o Rolandzie. W utworze giną dziesiątki tysięcy żołnierzy, lecz
szczególna uwaga poświęcona jest tylko jednej – śmierci Rolanda. Tytułowy bohater
konając postępował zgodnie z przyjętymi zasadami „sztuki umierania” (ars moriendi),
popularnej w czasach średniowiecznych: „Bierze róg, iżby mu nikt nie robił wyrzutu, i
drugą ręką swój miecz zwany Durendalem. Nieco dalej niż na strzelanie z kuszy idzie ku
Hiszpanii przez pole. Wstępuje na wzgórek. Tam, pod pięknym drzewem, są cztery głazy z
marmuru. Na zielonej trawie upada na wznak (…) Hrabia Roland leży pod sosną. Ku
Hiszpanii obrócił twarz. (…) Ofiarował Bogu swą prawą rękawicę, święty Gabriel wziął ją z
jego dłoni. Opuścił głowę na ramię; doszedł, ze złożonymi rękami, swego końca. Bóg zsyła
mu swego anioła Cherubina i świętego Michała opiekuna; z nimi przyszedł i święty Gabriel,
Niosą duszę hrabiego do raju”. Śmierć podczas wyprawy krzyżowej uznawana była
wówczas za śmierć męczeńską, która gwarantowała zbawienie. Tak też się stało w
przypadku Rolanda – jego duszę święci przenieśli do raju.
„Hamlet” Williama Szekspira
W utworze ginie aż ośmiu bohaterów, w tym tytułowy. Śmierć jest też obiektem
przemyśleń Hamleta. Dochodzi do wniosku, iż jest ona jednym z etapów cyklu życiowego,
który nieprzerwanie zatacza kręgi. Zastanawia się też, czy nie lepiej jest umrzeć niż żyć w
świecie pełnym zbrodni, kłamstwa i niemoralności. Śmierć ojca była dla niego, jak i dla
Laertesa, zobowiązaniem do wymierzenia zemsty mordercy.
Rozważania na temat śmierci towarzyszą ludziom zazwyczaj w czasach ich młodości,
zastanawiają się oni wtedy nad ideą własnej śmiertelność oraz swoich najbliższych.
Hamlet po śmierci ojca zdał sobie sprawę, iż życie ludzkie nie trwa wiecznie, doprowadziło
go to do zadumy nad własnym odejściem. Jak większość nastolatków, książę rozważał nad
samobójstwem, lecz nie miał pewności, czy tak prostym środkiem uwolni się od mizerności
swojego życia. Powątpiewał w życie pozagrobowe.
W Hamlecie nikt nie umiera ze starości czy przez chorobę, może z wyjątkiem błazna
Yoryka, ale on zginął na wiele lat przed wydarzeniami, które stanowią akcję właściwą.
Odbiorca styka się z zamachami, śmiercią przez otrucie, morderstwami, egzekucjami i
samobójstwem. Poprzez fakt, iż pozbawieni życia zostali wszyscy członkowie rodziny
królewskiej, Dania miała szansę na odrodzenie się i powrót do naturalnego porządku.
„Dziady” Adama Mickiewicza
Dla Upiora z wiersza Upiór i Gustawa z IV części Dziadów śmierć jest sposobem na
zakończenie udręki życia bez ukochanej. Niestety ich tragiczny los nie zmienia się nawet
po samobójstwie. Obaj zjawiają się wśród żywych, aby rozpamiętywać swoje uczucia i
cierpieć, ponieważ ich miłość jest wieczna i przekracza nawet granice wyznaczone życiem
ludzkim. Śmierć w Dziadach cz. II przenosi dusze zmarłych w świat metafizyczny, gdzie
muszą odpokutować swoje winy i zrozumieć błędy, jakie popełnili za życia. Śmierć nie
wyklucza ich również z życia mieszkańców wioski – co roku zjawiają się na obrzędzie
Dziadów, aby uzyskać pomoc od żywych i zostawić im naukę na przyszłość. W Dziadach
cz. III śmierć jest karą za grzechy – dosięga Doktora, człowieka okrutnego i
bezwzględnego, zdrajcę ojczyzny, w najmniej oczekiwanym momencie – mężczyzna ginie
rażony piorunem.
„Kordian” Juliusza Słowackiego
Po nieudanym zamachu Kordian zostaje skazany na śmierć przez rozstrzelanie. W Akcie III
(scena ósma) widać jego rozpacz, gdy przychodzi mu rozstać się z życiem. Śmierć, mimo
pozorów wyzwolenia od ziemskich cierpień, jawi się jako dramatyczne przejście do innego,
niewiadomego świata. Bohater mówi:
„Zamknę cierpienia i bole pokonam;

Lecz tu łez moich duma nie zatrzyma...
O! gdybym wiedział, że tak bez powrotu
Ziemię żegnałem; przed chwilą odlotu
Patrzałbym na świat innymi oczyma,
Dłużej, ciekawiej, a może ze łzami...”
Następnie godzi się z losem, odczytując wyrok jako konieczność, poświęcenie dla idei.
Śmierć ma być kolejnym wpisem do rejestru wielkich Polaków – patriotów poległych w
obronie kraju. (Kordian)
„(...) O zmarli Polacy/ Ja idę do was! (...)”
„Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego
Śmierć pojawia się na kartach „Nie –Boskiej komedii” wielokrotnie. Na początku umiera
Maria, jakiś czas później ginie od kuli Orcio. Rewolucja sieje spustoszenie i śmierć. Katem
jest człowiek, ofiarą inny człowiek, a instrumentami zabijania dawne narzędzia pracy
(noże, siekiery, kosy). Społeczność jest podzielona i ci, którzy niegdyś byli pokrzywdzeni,
sami sprawiają ból i wykonują wyroki. Śmierć wiąże się z krwawą zemstą. Każda zbrodnia
zyskuje miano wielkiego czynu i nobilituje zabójcę.
Mnóstwo śmierci widać w Okopach Świętej Trójcy, gdzie walają się trupy zabitych
chrześcijan. Śmierć w „Nie – Boskiej komedii” kojarzona jest z ciemną otchłanią. W taką
otchłań skacze ostatni z arystokratycznego rodu – Hrabia Henryk. Desperacki akt
samozagłady pieczętuje jego honorową walkę. Ku zagładzie i śmierci zdąża świat i
ludzkość, o czym można wnioskować, interpretując ostatnią scenę dramatu –
apokaliptyczną wizję zwiastującą powtórne przyjście Chrystusa.
Nowelistyka Elizy Orzeszkowej
„Tadeusz”
Niewielka nowela Orzeszkowej traktuje o śmierci małego chłopca. Dziecko ginie w sposób
tragiczny – przypadkiem tonie w sadzawce. Jego śmierć jest poniekąd konsekwencją
poznawania świata – zaciekawiony Tadeusz ściga sikorkę, brnie przez „las maku”, zrywa
błękitnookie niezapominajki i wpada do wody. Śmierć odbywa się w zupełnej ciszy i
kontrastuje z pełnym życia krajobrazem: pracą w polu, nawoływaniami namiestnika,
szumiącymi trawami, fruwającymi nad wodą ptakami. Przyroda pozostaje obojętna wobec
faktu śmierci dziecka, podobnie posąg Najświętszej Panny, przed którym niedawno matka
Tadeusza polecała syna opiece boskiej. Śmierć jawi się więc jako tragiczne fatum,
wypełnienie niewiadomego przeznaczenia, można ją postrzegać również w kategorii
procesu „wpisanego” w cykl natury.
„Gloria victis”
Ważnym elementem staje się męczeńska śmierć powstańców – śmierć w walce, na

polu chwały. Prezentowane postaci są ikonami męczeństwa - poświęcenia za
ojczyznę: „Nie niewolnicy to byli, na arkanie przemocy do boju ciągnięci, lecz dobrowolni
ofiarnicy wysokich ołtarzy. Ze światłem idei w głowach, z ogniem miłości w sercach, głowy
i serca nieśli wysoko. Byli silni, śmieli, gwarni i czy uwierzysz wietrze prędki - byli
szczęśliwi. Zapewne uwierzysz, bo wiedzieć o tym musisz, że na Gwieździe, która
nazywa się Ziemią, dusze ludzkie i szczęścia ludzkie istnieją w mnóstwie odmian
i że, jak motyl na kwiat wybrany, dusza ludzka zlatuje zazwyczaj na tę odmianę
szczęścia, która najwięcej do niej samej jest podobną. Ich dusze przyciągnęło ku
sobie to szczęście, co rozkwita na wysokich górach i ma kielich purpurowy, a
koronę uplecioną z cierni.” (o powstańcach)
Nowelistyka Marii Konopnickiej
„Obrazki więzienne”
Opowieść o Cyganie, który próbę ucieczki przypłaca utratą życia spowodowaną bestialskim
pobiciem przez współwięźniów, porusza problem bezsensowności śmierci. Bohater uciekał
niepotrzebnie, ponieważ „podług księgi” termin końca jego wyroku upłynął na dwa
tygodnie przed dezercją. Konopnicka opisała bałagan panujący w bezdusznej więziennej
administracji, zaniedbującej swe obowiązki.
„Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza
Śmiercią kończą się tragiczne losy rodziny Juranda ze Spychowa. Żona rycerza ginie
podczas ataku Krzyżaków na bezbronny dwór. Jurand przez wiele lat mści się na braciach
zakonnych za wyrządzoną mu krzywdę, lecz po porwaniu jedynej córki pada ofiarą spisku
Niemców. Okaleczony i poniżony, zmienia się i zemstę pozostawia Bogu. Załamuje się
ostatecznie po śmierci ukochanego dziecka, przez ostatnie tygodnie życia, trwając w
odrętwieniu i religijnym uniesieniu. Jego śmierć poetycko opisała Maria Konopnicka: „A
wtedy rozwinęła dusza Juranda dwoje jasnych skrzydeł i poczęła wstępować z Golgoty
swojej w niebo, coraz cichsza, coraz bielsza, coraz bardziej Chrystusowa, tak
Chrystusowa, że aż do przebaczenia swym katom”. Krótkie i niezwykle smutne jest życie
dwunastoletniej Danusi, która po ślubie z ukochanym, porwana przez Krzyżaków i
przetrzymywana przez Zygfryda de L�ve, popada w obłęd. Umiera w pobliżu rodzinnego
dworu, a jej twarz „cicha, ukojona snem nieprzespanym, pogodna i anielska” bieleje wśród
kwiatów złożonych na noszach.
„Quo vadis” Henryka Sienkiewicza
Męczeńska śmierć chrześcijan podczas igrzysk urządzonych przez Nerona jest czymś
zaskakującym i niezrozumiałym dla mieszkańców Rzymu. Wyznawcy Chrystusa umierają
cicho i pokornie, bez strachu, z uśmiechem na twarzach, widząc w śmierci możliwość
wiecznego szczęścia. Śmierć Chilona Chilonidesa jest dopełnieniem jego przemiany, która
nastąpiła po tym, jak ujrzał płonącego Glauka, a ten wybaczył mu po raz kolejny krzywdę.
W powieści pojawia się również wspomnienie śmierci Chrystusa, który dał się ukrzyżować
dla zbawienia ludzkości.
Nieśmiertelność obiecywał Chrystus swym wyznawcom, jeśli będą żyli zgodnie z cnotą,
kierując się miłością do bliźniego. Prawda, głoszona przez apostoła Piotra w Ostrianum,
zaskoczyła Winicjusza, który zrozumiał jak bardzo Bóg chrześcijan różni się od rzymskich
bogów.
„Rozdziobią nas kruki, wrony...” Stefana Żeromskiego
Scena śmierci powstańca przygnębia czytelnika. Wrażenie te wzmaga wykorzystanie przez

autora naturalizmu i realizmu szczegółu. Zaatakowany przez Moskali, wyśmiewany, bity,
szturchany, samotny – to były ostatnie przeżycia głównego bohatera noweli. Mimo próśb o
darowanie życia, został bestialsko zamordowany, a jego ciało zbezczeszczone, pozbawione
grobu i należnej czci.
„Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego
W „Dajmonionie”, rozdziale opisującym wybór odejścia z tego świata, Tomasz stara się
rozwikłać zagadkę śmierci. Popycha go do tego tragiczne i nieoczekiwane samobójstwo
Korzeckiego, co interpretuje jako kolejny przejaw ludzkiego cierpienia (Korzecki nie mógł
znieść zła świata) oraz słabości i ulotności człowieka. Judym stara się zrozumieć ostatnie
słowa przyjaciela, czytając wielokrotnie jego pożegnalny list: „Objawia się we mnie jakieś
od Boga czy od bóstwa pochodzące zjawisko... Zdarza się to ze mną począwszy od
dzieciństwa. Odzywa się głos jakiś wewnętrzny, który ilekroć się zjawia, odwodzi mię
zawsze od tego, cokolwiek w danej chwili zamierzam czynić, sam jednak nie pobudza mię
do niczego... To, co mnie obecnie spotkało, nie było dziełem przypadku; przeciwnie,
widoczną dla mnie jest rzeczą, że umrzeć i uwolnić się od trosk życia za lepsze dla mnie
sądzono. Dlatego właśnie owo Dajmonion, ów głos wieszczy nie stawił mi nigdzie oporu”.
Motyw Żyda
„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza
Jankiel, stary Żyd, jest Polakiem i patriotą. Jako postać utworu, która co prawda dość
rzadko pojawia się na kartach dzieła, pozostaje on równorzędnym bohaterem, który bierze
aktywny udział w kluczowych momentach akcji. To Jankiel, dzierżawiąc obie karczmy –
jedną, należącą niegdyś do Stolnika i drugą, należącą do Sędziego – dokonał
symbolicznego zjednoczenia wrogich sobie miejsc. To typ, który stara się bezkonfliktowo
godzić ludzi, który czuje się Polakiem i krzewi polskość, przywożąc z podróży wiadomości z
kraju i patriotyczne pieśni. To on jako pierwszy rozpowszechnia w okolicy Mazurek
Dąbrowskiego. Od początku jest wtajemniczony w misję księdza Robaka i jego plany
powstańcze, rozumie je, wspiera i staje się jego stronnikiem. To osoba stanowiąca swoisty
pomost między Horeszkami i Soplicami. Jest lubiany i powszechnie szanowany, zarówno
przez stronników Sędziego, jak i Stolnika.
„Lalka” Bolesława Prusa
W polskiej zbiorowej świadomości stosunki polsko-żydowskie są chyba najmocniej

obciążone stereotypami. Gdy w połowie dziewiętnastego wieku, w dobie epoki
pozytywizmu, pojawiła się idea asymilacji nacji wyznania mojżeszowego, czyli wyrwania
jej z izolacji społecznej i politycznej i zaakceptowania jej aktywności na różnych polach
życia – Bolesław Prus swym realistyczno-krytycznym okiem pokazał, iż hasło głoszone
wszem i wobec jest tylko złudnym marzeniem, nie dostosowanym do ówczesnej
rzeczywistości.
Nowelistyka Prusa
„Kamizelka”
Narrator kupił kamizelkę od starego Żyda „za cenę znakomicie wyższą od wartości, a
dałbym nawet i drożej, gdyby umiano się targować”. Żyd był handlarzem starzyzny, który
chodził po podwórzach warszawskich kamienic i sprzedawał swe towary, zachwalając je
nad wyrost: „- A fajn mebel!... - mówił. - Na taki śnieg to tylko taki parasol... Ja wiem, że
wielmożny pan może mieć całkiem jedwabny parasol, nawet ze dwa. Ale to dobre tylko na
lato!...”. W noweli został ukazany jako człowiek chciwy, chytry i sprytny. Gdy narrator
wyraził chęć kupienia kamizelki, żółte białka handlarza błysnęły, a koniec wyciągniętego
nosa poczerwieniał jeszcze bardziej. Żyd targował się zaciekle: „- Niech wielmożny pan
żartuje zdrów!... - rzekł klepiąc mnie po ramieniu. - Pan sam wi, co taka rzecz jest warta.
To przecie nie jest ubjór na małe dziecko, to jest na dorosłe osoby...”.
Miłość
Motyw miłości ukazany w noweli Kamizelka jest jednym z piękniejszych w polskiej

literaturze. Owo uczucie jest tu przedstawione jako coś niezwykłego, ponieważ w imię tego
uczucia małżonkowie posunęli się do kłamstwa i oszustwa, aby przynieść ulgę i spokój
ukochanej osobie. Z racji tego, że kierowali się szczytną intencją, nie można nazwać ich
czynu inaczej niż dowodem bezwarunkowej miłości.

„Mendel Gdański”
Nowela porusza problem asymilacji Żydów oraz prześladowania wyznawców judaizmu.

Główny bohater – Mendel Gdański – od urodzenia jest warszawiakiem, pracuje w tym
mieście i martwi się sytuacją Polski na arenie międzynarodowej. Mimo tego ludzie dają mu
do zrozumienia, że zawsze będzie Żydem, ponieważ Żyd to zawsze Żyd.
Gdański jest praktykującym Żydem. Wychowywał wnuka w poszanowaniu dla kultury i

tradycji żydowskiej, zachowując wszystkie obyczaje związane z obrzędowością. W piątki
spożywał z wnukiem obiad składający się z ryby, makaronu i wypieczonej kaczki. Gdański
stawiał wtedy na stole świecznik, zakładał czarny żupan, jarmułkę (okrągła, aksamitna
czapeczka noszona głównie przez Żydów), buty z długimi cholewami, natomiast wnuczek
przypinał sobie świeży kołnierzyk i czyste mankiety i obydwaj stawali przed zastawionym
stołem. Mendel nakładał tałes (z hebrajskiego była to uroczysta szata w białe i czarne
pasy, nakładana przez Żydów podczas modlitwy), brał do ręki modlitewnik i zaczynał
śpiewać. Na koniec, po błogosławieństwie, dziadek i wnuk jedli szabasowy posiłek.
Konopnicka stworzył inny model Żyda. Tak jak w Ziemi obiecanej Reymonta
czy Lalce Prusa mamy obraz chciwego, dbającego jedynie o pomnożenie pieniędzy semitę,
tak u niej Mendel jest przykładem człowieka skromnego, uczciwego, kochającego ponad
życie wnuka, który stanowił treść jego dni.
„Nasza szkapa”
Żyd zajmował się handlem (wchodząc na biedne podwórka Powiśla, wykrzykiwał słowo
„handel”). Był nieuczciwy, nabywając czasem wartościowe przedmioty za zaniżoną cenę. Z
drugiej jednak strony biedna rodzina Mostowiaków mogła liczyć tylko na jego „pomoc”
(tylko on miał pieniądze). Chłopcy nazywali go „Żydzichem” czy „Żydziskiem”, ponieważ
bawiło ich, jak targował najniższą cenę.
„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego
Rachel jest kobietą zafascynowaną młodopolską kulturą, zwłaszcza poezją. Dostrzega to

Poeta i próbuje z nią romansować. Mimo, że pochodzi z Bronowic, to jest przedstawicielką
inteligencji. Ojciec – Żyd Mosiek - przedstawia ją jako kobietę wyemancypowaną:
„Jakie tylko książki są, to czyta,

a i ciasto gniecie wałkiem,
była w Wiedniu na operze,
w domu sama sobie pierze –
no, zna cały Przybyszewski (…)”.
Sama Rachel często wykazuje się swoją znajomością sztuki antycznej czy języka
francuskiego. Jest postacią całkowicie różną od swojego ojca, co sama podkreśla:
„Interesujące, co?
Wyzysk, handel, ja i on - ?”.
Bohaterka zdaje się wszędzie dostrzegać poezję, nawet Poeta jest pod wrażeniem tej
mistycznej postaci. Jest również główną prowodyrką fantastycznych zjawisk, które mają
miejsce. To ona proponuje, by zaprosić Chochoła.
Żyd nazywany przez niektórych bohaterów Mośkiem (pierwowzór tej postaci to Hersz
Singer). Jest karczmarzem w bronowiczach. Na wesele przybył w interesach, a nie dla
zabawy. Tak jego interes określił Dziad:
„Ciągnąć do swojego szynkwasu”.
Prowadzi interesy nawet z Księdzem i robi to w doskonały sposób. Nie waha się nawet
szantażować duchownego, by ten pomógł mu odzyskać dług od Czepca. Bardziej niż swoje
interesy wydaje się jednak kochać Rachel, swoją córkę, o której wypowiada się jedynie w
ciepłych słowach, z dumą. Gdy wita go Pan Młody i nazywa przyjacielem, reaguje w ten
sposób:
„No, tylko że my jesteśmy

tacy przyjaciele, co się nie lubią”.
Nie oznacza to, że nie był lubiany we wsi, bądź prześladowany. Chodzi o specyficzne
stosunki między biegłymi w prowadzeniu interesów Żydami, a często zadłużonymi u nich
Polakami.
„Medaliony” Zofii Nałkowskiej
Ofiarą niepokojów wojennych jest „kobieta cmentarna”, niezdolna do racjonalnej

egzystencji nawet po czasie okupacji. Jej psychika odbija dawną, okrutną rzeczywistość,
do której zalicza głównie niemieckie prześladowania i represje wobec Żydów: „Do
ludzi strzelają po ulicach. Palą ich w mieszkaniach. Po nocach krzyki takie i płacz. Nikt nie
może ani spać, ani jeść, nikt nie może wytrzymać.”
Motyw kata i prześladowanego zarysowuje się w nowelce „Przy torze kolejowym”.
Ranną Żydówkę zabija człowiek, pozornie miły i uczynny, lecz jego zachowanie jest tylko
wyrafinowaną formą ukrycia drugiego oblicza – twarzy prześladowcy, którą napiętnował
strach. Jest to przypadek dualnej (podwójnej) osobowości, przy czym ta druga - zła, być
może nigdy by się nie ujawniła, gdyby nie czynniki zewnętrzne – obawa o własne życie, w
przypadku wykrycia faktu udzielenia pomocy ludności żydowskiej: „Spod uchylonej
powieki zobaczyła, jak policjant wyjął rewolwer z futerału i podał nieznajomemu. Ludzie
małą grupką stojący dalej, widzieli, że nachylił się nad nią. Usłyszeli strzał i odwrócili się
ze zgorszeniem.”
Dwojra Zielona (z pochodzenia Żydówka) jest ofiarą sylwestrowej zabawy Niemców –

straciła wtedy oko. Złote zęby usunęła sobie sama, by móc je sprzedać i za co żyć.
Ograniczenie racji żywnościowych czyniło człowieka posłusznym, a głodzenie jawiło się
jako dodatkowy atut w rękach katów sprawujących władzę.
Michał P. („Człowiek jest mocny”) pracował przy grzebaniu uduszonych gazem ofiar. Byli to
jego rodacy - Żydzi. Trwał dzięki sile fizycznej. Tak wspomina Niemców, którzy
nadzorowali pracę przy masowych grobach:
„Żandarmi, którzy nas pilnowali w czasie służby, byli trzeźwi. Byli zawsze ci sami. Z nami
nie rozmawiali. Czasem nam który rzucił do rowu paczkę papierosów. Raz przyjechało do
lasu Żuchowskiego trzech obcych Niemców. Rozmawiali z oficerami SS, oglądali razem
zwłoki, śmiali się i odjechali.”
„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall
Tematem utworu jest martyrologia Żydów w czasach drugiej wojny

światowej. Opowiada o niej świadek tych wydarzeń – Marek Edelman, człowiek
przebywający wówczas na terytorium getta warszawskiego, uczestnik powstania oraz jego
ostatni przywódca (po śmierci Mordechaja Anielewicza).
W reportażu Krall wspomina (w oparciu o relację Edelmana) o formach pomocy Żydom.

Niektórzy z nich byli ukrywani po stronie aryjskiej, często wówczas płacono za taką
przysługę (Lejkin, który opłacał utrzymanie córki po aryjskiej stronie). Lecz w miarę
nasilania się represji wobec ludności żydowskiej postawy Polaków ulegały zmianie. Polska
była jednym z krajów, w którym groziła kara śmierci za każdą formę wsparcia
okazywaną ludności żydowskiej. Podobnie było w Jugosławii i na Ukrainie.
„Opowiadania” Tadeusza Borowskiego
W opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” ukazuje znakomicie zorganizowaną fabrykę

śmierci, w której zabijanie Żydów (oraz innych mniejszości narodowych) było jej
podstawowym zadaniem produkcyjnym. Jacek Ingot pisze: „(…) ukazuje jej
funkcjonowanie, które można obserwować na rampie kolejowej; trwa tu karykaturalny
proces produkcyjny, wstępna selekcja surowca – najpierw oddziela się ludzi od klamotów,
potem ludzie są dzieleni na tych zdatnych do pracy (jeszcze trochę pożyją) i tych, którzy
szli od razu do gazu: starców, chorych, dzieci… Jedyną bronią tych nieszczęśników jest
liczba, której nie są w stanie pochłonąć krematoria”.
Motyw artysty
„Faust” Goethego
W „Prologu w teatrze” zostają zestawione trzy koncepcje poezji i roli artysty. Poeta
wygłasza poglądy bliskie romantykom – wierzy, że poezja rodzi się z natchnienia i
skierowana jest dla potomnych. Artysta powinien być wybitną jednostką, obdarzoną mocą
twórcą.
Motyw artysty
W „Prologu w teatrze” zostają zestawione trzy koncepcje poezji i roli artysty. Poeta
wygłasza poglądy bliskie romantykom – wierzy, że poezja rodzi się z natchnienia i
skierowana jest dla potomnych. Artysta powinien być wybitną jednostką, obdarzoną mocą
twórcą.
Mieszkanie posiadało wielkie zalety. Było suche, ciepłe, obszerne, widne. Miało
marmurowe schody, gaz, dzwonki elektryczne i wodociągi. (…)Kto tu wszedł, miał
swobodę ruchu; nie potrzebował lękać się, że mu coś zastąpi drogę lub że on coś zepsuje.
Czekając na gospodarza nie nudził się, otaczały go bowiem rzeczy, które warto było
oglądać. Zarazem widok przedmiotów, wyrobionych nie wczoraj i mogących służyć kilku
pokoleniom, nastrajał go na jakiś ton uroczysty(…)”.
Łęcki wierzy w swój zmysł do interesów. W rzeczywistości nie wyróżnia go nieprzeciętna

żyłka do interesów, lecz niski poziom umysłowy i ślepe zamiłowanie do salonowego
życia. Z kolei jego piękna latorośl to osóbka odznaczająca się egocentryzmem i wiarą w
swój urok, czar i powab (rozpieszczona przez ojca, Izabela od wszystkich czegoś wymaga,
w zamian oferując jedynie znajomość etykiety i dobrych manier (a i to nie pozostaje bez
zastrzeżenia).
- Kazimierz Starski - amoralny i cyniczny bawidamek, stawiający sobie za cel życia

cielesne uciechy i ciągłą zabawę, by gdy przyjdzie czas – poślubić jakąś majętną pannę z
posagiem lub bogatą wdówkę (dlatego też tak usilnie zabiegał o względy pani
Wąsowskiej). Aby stać się właścicielem majątku umierającej ciotki, prezesowej
Zasławskiej, czuwał przy jej łóżku dniami i nocami, a gdy okazało się, że zapisała mu tylko
niewielką cześć – zamierzał unieważnić testament.
Książę - choć popiera projekt założenia Spółki do handlu ze Wschodem i jako z nielicznych
sportretowanych w powieści arystokratów - pragnie coś zrobić dla „nieszczęsnego kraju”,
to jednak brak mu energii i zdolności umysłowych potrzebnych do wyprowadzenia
ojczyzny ze złej sytuacji (do jakiej doprowadzili ją jego przodkowie).
- hrabina Karolowa, czyli ciotka Izabeli, będąca kobietą lubującą się w plotkach, rautach
i spotkaniach towarzyskich.
panna Florentyna, uboga krewna państwa Łęckich, niezdolna do innego życia niż
dotychczasowe, upływające na prowadzeniu domu swych krewnych
Na drugim planie powieści występują:
- skłócone małżeństwo baronostwa Krzeszowskich (baron, zamiast wspierać żonę po

stracie jedynej i ukochanej córeczki, roztrwonił majątek grając na wyścigach, a
znerwicowana żona, nie mogąc liczyć na jego wsparcie, wplątała się w zatargi z
sąsiadami),
- baron Dalski. W chwili poznania go w książce, ten podstarzały mężczyzna zachwyca się
urodą swej dużo młodszej narzeczonej, wypełniając sobie oczekiwania do sakramentu
meblowaniem domu i wizytami w majątku prezesowej Zasławskiej, babki dziewczyny.
Potem w następnych rozdziałach dowiadujemy się o rozwodzie zakochanego niegdyś
barona z niewierną Eweliną (zdradziła go z przystojnym Kaziem Starskim). W efekcie
przedstawia się nam jako zdziecinniały, zaślepiony uczuciem do młodziutkiej wybranki
swego serca, a potem jako ośmieszony rozwodnik.
Jedynymi pozytywnymi postaciami pochodzącymi z tej grupy społecznej są:
- Starsza pani, prezesowa Zasławska, zakochana niegdyś w stryju Stanisława

Wokulskiego, a w momencie akcji powieści dająca przykład wzorowo prowadzącego
majątku (z ochronkami dla chłopskich dzieci, dbałością o służbę i fornali). Pozytywne
cechy tej postaci uwypuklają się w wyniku nie zaaprobowania sposobu, w jaki Izabela
traktowała głównego bohatera. Kobieta nie darzyła wybranki lubianego Stanisława
względami twierdząc, iż w prawdziwej miłości nie istnieją klasowe bariery,
Julian Ochocki, pozytywistyczny entuzjasta nauki i wynalazca,
Przy pierwszym poznaniu na kartach powieści wydała się odrobinę cyniczna i kokietująca
wszystkich pani Wąsowska (pozbawiona nadziei ze strony głównego bohatera na przyszły
romans, skierowała swą pozorną życzliwosć w stronę swego stałego adoratora – fircyka
Starskiego), a tak okazała się mądrą i ciepłą kobietą, zaufaną prezesowej Zasławskiej.
Prócz tej trójki, Prus oskarża całą arystokrację o poważne przewinienie, a mianowicie o
przyczynienie się do upadku kraju, o dbanie jedynie o własne sprawy, kosztem
narodowych interesów. Przypisuje arystokracji w powieści takie cechy, jak:
- pasożytnictwo („- Nie, pani, nie mogę być wrogiem tych, którzy w niczym mi nie
szkodzą. Sądzę tylko, że zajmują oni uprzywilejowane miejsca bez zasługi i że dla
utrzymania się na nich apostołują w społeczeństwach pogardę dla pracy, a cześć
dla próżniaczego zbytku” [Wokulski w rozmowie z Izabelą; rozdział piąty, tom II],
- próżniactwo („Czym jestem w jej [Izabeli] oczach obok tych wykwintnisiów, dla których
pusta rozmowa, koncept, kompliment stanowią najwyższą treść życia”; rozdział drugi, tom
II),
- egoizm,
- nihilizm,
- tępota panien, których czas upływa na plotkach i szukaniu męża („Podczas pewnego
balu rzekła [Izabela Łęcka] do panny Pantarkiewiczówny: - Nigdy tak dobrze nie bawiłam
się w Warszawie jak tego roku.- Bo jesteś zachwycająca - odpowiedziała krótko panna
Pantarkiewiczówna zasłaniając się wachlarzem, jakby chciała ukryć mimowolne
ziewnięcie... - Panny "w tym wieku" umieją być interesujące - odezwała się na cały głos
pani z de Ginsów Upadalska do pani z Fertalskich Wywrotnickiej. Ruch wachlarza panny
Pantarkiewiczówny i słówko pani z de Ginsów Upadalskiej zastanowiły pannę Izabelę. Za
dużo miała rozumu, ażeby nie zorientować się w sytuacji, jeszcze tak jaskrawo
oświetlonej. "Cóż to za wiek? - myślała. - Dwadzieścia pięć lat jeszcze nie stanowią <>...
Co one mówią?...” [rozdział dziesiąty, tom II],
- degeneracja („- Niestety!... - westchnął Ochocki. - Wyobraź pan sobie klasę ludzi
majętnych lub zamożnych, którzy dobrze jedzą, a niewiele robią. Człowiek musi w jakiś
sposób zużywać siły; więc jeżeli nie pracuje, musi wpaść w rozpustę, a przynajmniej
drażnić nerwy... I do rozpusty zaś, i do drażnienia nerwów potrzebne są kobiety piękne,
eleganckie, dowcipne, świetnie wychowane, a raczej wytresowane w tym właśnie
kierunku... Toż to ich jedyna kariera...” [rozdział siedemnasty tomu II]),
- zbytkowny tryb życia („- A tak rachowałem - prawił pan Łęcki - że od pięćdziesięciu
tysięcy dasz mi z dziesięć tysięcy rocznie. Na utrzymanie domu wychodzi mi sześć do
ośmiu tysięcy, więc za resztę moglibyśmy z Belą co roku wyjeżdżać za granicę. Obiecałem
nawet dziecku, że za tydzień pojedziemy do Paryża... Akurat!... Sześć tysięcy rubli ledwie
wystarczą na nędzne istnienie, a o podróżach ani myśleć... Nikczemny Żyd...Nikczemne
społeczeństwo, które tak ulega lichwiarzom, że nie śmie z nimi walczyć nawet przy
licytacji... A co mnie najwięcej boli, powiem ci, to okoliczność, że za tym nędznym
Szlangbaumem może ukrywać się jaki chrześcijanin, nawet arystokrata...” [rozdział
dziewiętnasty, tom I]),
- gonitw za rozrywkami („Wielki post nie był tak nudny, jak obawiano się w modnym
świecie. Naprzód Opatrzność zesłała wezbranie Wisły, co dało powód do publicznego
koncertu i kilku prywatnych wieczorów z muzyką i deklamacją. (…)We wszystkich tych
filantropijnych zajęciach panna Izabela przyjmowała czynny udział. Bywała na koncertach,
zajmowała się wręczeniem bukietu uczonemu krakowianinowi, występowała w żywym
obrazie w roli anioła litości i grała w sztuce Musseta Nie igra się z miłością. Panowie
Niwiński, Malborg, Rydzewski i Pieczarkowski prawie zasypali ją bukietami, a pan
Szastalski zwierzył się kilku damom, że prawdopodobnie w tym jeszcze roku będzie musiał
odebrać sobie życie.” [rozdział jedenasty, tom II]),
brak energii (tę cechę wytyka arystokracji Ochocki w rozmowie z Wokulskim w rozdziale
jedenastym tomu I: „- Winszuję panu zupełnego triumfu - rzekł półgłosem. - Książę
formalnie zakochany w panu, obaj hrabiowie i baron toż samo... Oryginały to są, jak pan
widział, ale ludzie dobrych chęci... Chcieliby coś robić, mają nawet rozum i ukształcenie,
ale... energii brak!... Choroba woli, panie: cała klasa jest nią dotknięta... Wszystko mają:
pieniądze, tytuły, poważanie, nawet powodzenie u kobiet, więc niczego nie pragną. Bez tej
zaś sprężyny, panie Wokulski, muszą być narzędziem w ręku ludzi nowych i ambitnych...
My, panie, my jeszcze wielu rzeczy pragniemy (…)”),
- nieuzasadniona pycha z powodu swego arystokratycznego pochodzenia („-

Szacunek!... - zawołał śmiejąc się Wokulski. - Czy książę sądzi, że nie zrozumiałem, na
czym on polegał i jakie zapewniał mi stanowisko między wami?... Pan Szastalski, pan
Niwiński, nawet... pan Starski, który nigdy nic nie robił i nie wiadomo skąd brał pieniądze,
o dziesięć pięter stali wyżej ode mnie w waszym szacunku. Co mówię... Lada zagraniczny
przybłęda bez trudu dostawał się do waszych salonów, które ja musiałem dopiero
zdobywać, choćby... piętnastym procentem od powierzonych mi kapitałów!... To oni, to ci
ludzie, nie ja, posiadali wasz szacunek, ba! mieli nierównie rozleglejsze przywileje... Choć
każdy z tych wyżej oszacowanych mniej jest wart aniżeli mój szwajcar sklepowy, bo on
coś robi i przynajmniej nie gnoi ogółu...” [Wokulski w rozmowie z księciem; rozdział
piętnasty, tom II],
- pogarda dla ludzi pracy, dla służby („- Proszę pana!... - odparła pani Misiewiczowa
trzęsąc ręką. Znamy tu jedną magazynierkę, której te panie dają roboty, bo jest bardzo
zręczna i tania. Łzami się nieraz zalewa, kiedy od nich wraca. Ile się trzeba naczekać z
przymierzeniem sukni, z poprawieniem, z rachunkiem... A jaki ton w rozmowie, jakie
impertynencje, jakie targi... Ta magazynierka mówi (jak dobrze życzę!), że woli mieć do
czynienia z czterema Żydówkami aniżeli z jedną wielką damą. Choć teraz i Żydówki psują
się: gdy która zbogaci się, zaraz zaczyna mówić tylko po francusku, targować się i
grymasić” [rozdział dziewiąty, tom II]),
- brak patriotyzmu,
- brak własnej godności (gonitwa za posagiem), czego przykładem jest fragment

traktujący o zajęciach arystokracji: „Od południa składano sobie i oddawano wizyty i
rewizyty albo zjeżdżano się w magazynach. Ku wieczorowi bawiono się przed obiadem, w
czasie obiadu i po obiedzie. Potem jechano na koncert lub do teatru, ażeby tam zobaczyć
inny sztuczny świat, gdzie bohaterowie rzadko kiedy jedzą i pracują, ale za to wciąż
gadają sami do siebie- gdzie niewierność kobiet staje się źródłem wielkich katastrof i gdzie
kochanek, zabity przez męża w piątym akcie, na drugi dzień zmartwychwstaje w
pierwszym akcie, ażeby popełniać te same błędy i gadać do siebie nie będąc słyszanym
przez osoby obok stojące. Po wyjściu z teatru znowu zbierano się w salonach, gdzie służba
roznosiła zimne i gorące napoje, najęci artyści śpiewali, młode mężatki słuchały
opowiadań porąbanego kapitana o murzyńskiej księżniczce, panny rozmawiały z poetami o
powinowactwie dusz, starsi panowie wykładali inżynierom swoje poglądy na inżynierią, a
damy w średnim wieku półsłówkami i spojrzeniami walczyły między sobą o podróżnika,
który jadł ludzkie mięso. Potem zasiadano do kolacji, gdzie usta jadły, żołądki trawiły, a
buciki rozmawiały o uczuciach lodowatych serc i marzeniach głów niezawrotnych. A potem
- rozjeżdżano się, ażeby w śnie rzeczywistym nabrać sił do snu życia” [rozdział 5, tom I].
Motyw arystokracji w „Lalce” Prusa

Bolesław Prus na kartach „Lalki” bardzo dokładnie sportretował tę grupę społeczną,
pełniącą w dziewiętnastowiecznej Polsce już nie tak znaczącą rolę, tak jak w czasach
Pierwszej Rzeczpospolitej. Płaszczyzną, na której wykazywała się klasa arystokratyczna,
nie była już aktywność w dziedzinie polityki czy stosunków międzynarodowych, a
jedynie sfera przyjęć czy ogromnych balów, urozmaicających realia tamtej Warszawy.
Pisarz doskonałe przedstawił powolny proces, gdy w miejsce zapatrzonych w przeszłość
Tomaszów Łęckich czy próżnych i cynicznych fircyków w stylu Kazia Starskiego, wchodzili
ludzie typu aktywisty Juliana Ochockiego czy dbającej o godny poziom życia swej służby –
prezesowej Zasławskiej.
W swym realistycznym spojrzeniu okiem wnikliwego obserwatora nie

dokonał jednostronnej, a co za tym idzie prostej oceny arystokratycznego środowiska.
Widać to bardzo wyraźnie w postawach postaci wobec ojczyzny: od kosmopolityzmu,

zachwytu tym, co obce, przy jednoczesnej negacji tego, co polskie (Starski), poprzez,
najczęściej widoczną, obojętność na sprawy narodu (przykładem mogą być poglądy
wygłaszane przez Tomasza Łęckiego czy barona Krzeszowskiego, pragnących jedynie
przyjęć, dóbr materialnych, i przede wszystkim niezmienności swej społecznej pozycji
wśród hierarchii arystokratycznych osobliwości), aż do patriotycznej postawy tajemniczego
Księcia (któremu jednak ewidentnie brak zdolności przywódczych do wyciągnięcia kraju z
marazmu).
W ich świecie prawdę i prostolinijność zastąpiły obłuda i zakłamanie. Panna Izabela

zaangażowała się w działalność filantropijną nie z potrzeby niesienia pomocy, lecz w celu
podtrzymania kontaktów towarzyskich i zwielokrotnienia możliwości pokazania się w
nowych kreacjach. Dla niej wyznacznikiem wartości człowieka były nie jego czyny,
lecz pochodzenie i nazwisko. Ślepo zapatrzona w podrzędnych, lecz popularnych w
„wielkim świecie” artystów typu tragik Rossi czy skrzypek Molinari, dawała wielokrotne
przykłady nie swej rozgłaszanej wszem i wobec znajomości sztuki, lecz całkowitego braku
zmysłu estetycznego. Ta salonowa lalka była do kupienia dla każdego, kto gotów był
zaoferować oczekiwane przez nią warunki. Na szczęście Wokulski szybko dojrzał
prawdziwe oblicze arystokratki i nie doszło do transakcji, czyli jej pojmowania
sakramentu małżeństwa. Jej postawa była żywym przykładem zasad panujących w
środowisku, w którym się urodziła. Na szczęście arystokracja ma na kartach powieści
także pozytywnych przedstawicieli. Jednostką godną podziwu jest między innymi Julian
Ochocki, entuzjasta nauki, gotowy poświęcić całe życie dla dobra postępu w technice i
wynalezieniu maszyny latającej. Nie interesują go rauty, podróże, wizyty w teatrze czy
salonowe miłostki. Jest to w stanie zamienić na ciasną pracownię, w której, pracując nad
doskonaleniem niedoskonałego świata, byłby szczęśliwy.
Motyw biedy
„Chłopi” Władysława Reymonta
W Chłopach odnajdziemy wątki dotyczące biedy i nędzy mieszkańców wsi, historie życia
komornic czy małorolnych chłopów, wyzysku parobków przez bogatszych gospodarzy. Na
przykładzie losów Agaty, Jagustynki, Szymka i Nastki czy Bylicy Reymont przybliżył
sytuację ludzi w zaborze rosyjskim, którzy nie mieli swej ziemi i większych szans na
usamodzielnienie.
Choć na końcu dziedzic, sprzedając lipczanom ziemię, a nawet umożliwiając niektórym

zakup na raty (Szymek i Nastka), okazuje się człowiekiem litościwym i empatycznym),
jednak w przeważającej części tetralogii bohaterowie są uzależnieni od bogatych
panów i właścicieli folwarków. Nieumiejący pisać i czytać, nieznający się na przepisach
prawa czy zasadach działania sądów – postaci Reymonta są od kołyski naznaczone
piętnem „wieśniaka”, człowieka z nizin społecznych. Ci prości, wręcz czasem prymitywni
ludzi jednak czerpią radość ze swego zwykłego życia wyznaczanego przez rytm natury,
niezmienną powtarzalność czterech pór roku, obrzędów i ceremonii liturgicznych.
Reymont, nazwany przez Antoniego Lange „(…) pierwszym pisarzem polskim, w którym
nie ma lamentu”, zaczął pracę nad tetralogią zatytułowaną Chłopi, ponieważ w 1897 r.
podpisał z redakcją „Tygodnika Ilustrowanego” umowę, w której zobowiązał się stworzyć
takie dzieło.
Nowelistyka Prusa
„Kamizelka”
Bohaterowie noweli żyli w trudnych warunkach materialnych, dzięki czemu Prus zwrócił
uwagę czytelnika na niski poziom życia polskiej mieszczańskiej rodziny w drugiej
połowie XIX wieku. Małżeństwo urzędnika najemnego i nauczycielki radziło sobie dobrze
do momentu, gdy stan zdrowia mężczyzny nie pogorszył się na tyle, iż uniemożliwił mu
wykonywanie zawodu. Wtedy też musieli zrezygnować z usług służki, a aby opłacić lekarza
kobieta musiała nie tylko wziąć na siebie dodatkowe obowiązki w udzielaniu lekcji, ale
podjąć również pracę krawcowej. Bohaterka pracowała niemal bez przerwy, by zarobić na
opiekę medyczną dla nieuleczalnie chorego ukochanego.
„Antek”
Była największym problemem wsi opisanej w noweli. Samotna kobieta, pozbawiona

pomocy z zewnątrz, nie była w stanie utrzymać swojej rodziny, przez co jej najstarszy syn
musiał „wyruszyć w świat”. Antek zdał sobie z czasem sprawę z trudnej sytuacji, w jakiej
znalazła się jego matka, on i jego brat: „Chata ich była najbiedniejszą we wsi, a pole
najgorsze. Matka, choć przecie gospodyni, pracować musiała jak komornica i odziewała się
prawie w łachmany. Na niego samego patrzono we wsi jak na straceńca, który nie
wiadomo po co innym chleb zjada. A co go się nie nabili, co go się nawet psy nie
nagryzły!... Jakże daleko było mu do profesora, gorzelnika, a choćby i do pisarza, którzy
ile razy chcieli, mogli wejść do wójtowskiej chaty i gadać z wójtową”. Prus wskazał, że
polskiej wsi potrzebna była reforma strukturalna i rzetelna pomoc w wyjściu z trudnej
sytuacji.

„Nasza szkapa”
Problem biedy jest głównym tematem noweli. Rodzina Mostowiaków zajmuje mały, ciemny
i wilgotny pokoik na poziomie piwnicy w mieszkaniu znajdującym się w jednej z
najbiedniejszych dzielnic Warszawy - na Powiślu. Mieszkańcy mają ciężką sytuację
finansową. Na utrzymanie tylu osób Filip zarabia jako przewoźnik żwiru i piasku, co nie
jest zbyt opłacalnym zajęciem. Dodatkowym problemem rodziny jest postępująca gruźlica
Anny.
Rodzinie na zaspokojenie podstawowych potrzeb nie wystarcza skromna pensja Filipa. Nie
mają co jeść (w kryzysowych momentach cieszą się, gdy mogą posilić się gotowanymi
ziemniakami czy kaszą), czym się ogrzać (w izbie panuje przejmujące zimno, na które
skarży się mały przedszkolak Piotruś) czy za co wykupić lekarstw dla chorej Anny (mimo
ciągłych zaleceń doktora). Mimo panującej biedy oraz smutku, Mostowiacy są ze sobą
silnie związani.
Biedota jest zbiorowym bohaterem młodopolskiej powieści. Żeromski skonstruował

Tomasza Judyma jako reprezentanta zarówno nizin społecznych (pochodził z biednej
rodziny warszawskiego szewca), jak i członka inteligencji, ludzi pozornie zaangażowanych
w realizowanie idei pomocy bliźnim, filantropów, a tak naprawdę pławiących się w swym
bezpiecznym świecie luksusów i comiesięcznych wpływów.
Motyw Boga
„Antygona” Sofoklesa
Antygona, w obronie praw boskich, decyduje się godnie pochować brata. Pragnie, by
jego dusza zaznała pośmiertnego odpoczynku w krainie Hadesu i nie błąkała się po
świecie. Na argumenty Kreona, dotyczące konieczności wydania rozkazu, odpowiada:
„Któż wie, czy takie wśród zmarłych są prawa?”
Bardziej lęka się konsekwencji wynikających z niespełnienia powinności wobec bogów niż
złamania zasady ustanowionej przez człowieka. Mówi:
„A nie mniemałam, by ukaz twój ostry

Tyle miał wagi i siły w człowieku,
Aby mógł łamać święte prawa boże
Które są wieczne i trwają od wieku,
Że ich początku nikt zbadać nie może.
Ja więc nie chciałam ulęknąć się człeka
I za złamanie praw tych kiedyś bogom
Zdawać tam sprawę. Bom śmierci ja pewna
Nawet bez twego ukazu;”
Wie, że łamiąc rozkaz, naraża się na śmierć, ale godzi się ze swoim tragicznym losem.
Honoruje prawa boskie i postrzega je jako nadrzędne. Uznaje wyższość bogów, nie
człowieka.
Bóg w dziele Goethego nie przypomina Boga chrześcijańskiego, wystawiającego na próbę

grzeszną duszę ludzką. Wierzy bezgranicznie w człowieka, w to, że wystawiony na próbę
Faust nie ulegnie namowom diabła i nie zatraci ważnych dla siebie wartości. Bóg wie,
że „dopóki człowiek błądzi, dopóty dąży”.
„Cierpienia młodego Wertera” Goethego
Obecność Boga Werter dostrzega w każdym najmniejszym źdźble trawy. Cały otaczający
go świat jest dziełem Wszechmocnego, tchnieniem Wszechmiłującego Boga. Bóg to także
Ojciec, do którego pragnie udać się po śmierci, by poskarżyć się i szukać pocieszenia.
Bóg w Dziadach cz. III ma dwa oblicza. Dla Konrada jest on rozumem świata, z którym
bohater prowadzi walkę o władzę nad duszami ludzkimi. Ostatecznie Konrad przegrywa
walkę z Bogiem, przeciwko któremu się zbuntował. Dla Księdza Piotra Bóg jest miłością
świata, od którego dzięki pokorze, uzyskuje łaskę ujrzenia przyszłych zdarzeń. Natomiast
Bóg z II części Dziadów jest sprawiedliwością – łaskę zbawienia otrzymują ci, którzy idąc
przez życie wypełniali boskie prawa.
O Boskiej mocy i potędze śpiewa Chór Aniołów w Przygotowaniu. Mówi o nich

również Archanioł. Bóg jest tu nie tyle animatorem świata i rzeczywistości, ale przede
wszystkim wartością najwyższą (w sensie etycznym) i punktem odniesienia wszystkich
wartości. Pozornie wszystko zależy od Niego, choć to, co złe wydaje się być szatańskim
wybrykiem. Jednak to Stwórca skupia w sobie pełnię władzy i potrafi rozpędzić
paktujących nad losami świata (Polski) szatanów (Głos w Powietrzu):
„W imię Boga! Precz stąd! precz!...”

(Chór Aniołów)
„Ziemia – to plama
Na nieskończoności błękicie,
A Bóg ją zetrze palcem lub wleje w nią życie
Jak w posąg gliniany Adama.”
Rewolucjoniści szargają wizerunek Boga i kpią ze wszystkich zasad. Niszczą świątynie i

oddają się lubieżnym rytuałom, które odprawia kapłan nowej wiary – Leonard. Wódz
buntowników to ateista. Jedynie Henryk i garstka arystokratów bronią kultury
chrześcijańskiej. Bóg w wyobrażeniach Hrabiego jest wielkim świetlistym punktem
pośród ciemności, promienieje, lecz nic nie oświeca. W końcowej scenie dramatu obraz
Opatrzności jest całkowicie odmienny – Boża moc wręcz oślepia i niszczy.
Żona Henryka prosi Boga o dar poezji. Niejednokrotnie o natchnienie błaga Stwórcę
Henryk, lecz Bóg inaczej odpowiada na modlitwy – ironicznie, jakby karząc człowieka za
próby dorównania Mu potęgą. Jego oblicze w scenie ostatniej jawi się jako srogie, ze
złowieszczym, porażającym spojrzeniem, którego nie da się znieść. Bóg karze wówczas za
grzechy, przypomina o swojej władzy nad światem.
Bóg chrześcijan w powieści ukazany został jako miłosierny i sprawiedliwy. Jest to przede
wszystkim Bóg – człowiek, który z miłości do ludzi dał się ukrzyżować, aby odkupić ich
winy. Staje się kimś bliskim chrześcijanom, dzięki Piotrowi, który był uczniem Chrystusa,
widział jego męczeńską śmierć, a po wielu latach pojawił się w Rzymie, aby zbudować
Kościół wyznawców jedynego Boga. Bóg chrześcijan uczy swoich wyznawców życia w
miłości do bliźniego, cnocie i pokorze. Jest „wszechmiłością, wszechdobrem i
wszechprawdą”. Za dobro i cnotę obiecuje nieśmiertelność.
Chrześcijanie z pokorą przyjmowali męczeńską śmierć na arenie amfiteatru. Umierali z
nadzieją na życie wieczne, z uśmiechem na twarzach, w religijnym uniesieniu,
dostrzegając w chwili śmierci możliwość połączenia się ze Zbawicielem. Również dumny
Winicjusz nauczył się pokory wobec Chrystusa.
„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego
Sonia bardzo gwałtownie reaguje na cyniczne uwagi Raskolnikowa, nie pozwalając

wzbudzić w swym sercu nuty zwątpienia w sprawiedliwość Boską. Tajemnice wiary
zgłębiała z Lizawietą, przyrodnią siostrą lichwiarki, brutalnie zamordowaną przez
Rodiona: „Była sprawiedliwa… przychodziła do mnie… Z rzadka…bo nie wypadało.
Czytałyśmy razem [Biblię] … i rozmawiały. Będzie oglądała Boga twarzą w
twarz(…)”. Kobiety wymieniły się krzyżykami (Rodion dostał go od Soni). Jest to dowód
niezwykłego geniuszu kompozycyjnego pisarza – w wyniku wymiany morderca zakłada
na szyję krzyż należący do kobiety, którą zabił siekierą.
„Proces” Franza Kafki
Najwyższym sędzią jest Bóg, który decyduje o życiu i śmierci, obserwuje człowieka i
ocenia jego uczynki. Człowiek może być świadomym winy lub nie, lecz jego życie zawsze
zawiera w sobie elementy winy, co z kolei musi doprowadzić do wymierzenia kary. Może
się buntować przed nieuchronną śmiercią, tak jak zbuntował się bohater Procesu, lecz z
czasem musi pogodzić się z własnym losem. Pod tym względem Józef K. reprezentuje
każdego człowieka, a władza sądowa może być utożsamiana z Bogiem. Z punktu widzenia
filozofii egzystencjalnej wszechobecny i irracjonalny sąd może być potraktowany jako
wewnętrzny głos sumienia głównego bohatera powieści.
„Stary człowiek i morze” Ernesta Hemingwaya
Chociaż Santiago sam przyznaje, iż nie był zbyt wierzący, to jednak zwraca się do Boga z
prośbą o pomoc w walce z marlinem. Bohater szukał w Stwórcy pocieszenia, nadziei i
otuchy.
„Mistrz i Małgorzata” Michała Bułhakowa
Moskwa jest miastem bez Boga. Ogół obywateli to ateiści. Nikogo „nie dziwi” brak
Boga. „Znakomita większość ludności naszego kraju dawno już świadomie przestała
wierzyć w bajeczki o Bogu.” Wszyscy praktycznie przywykli do myśli, że są „panami”
swojego losu, który kończy się wraz ze śmiercią człowieka. Taką teorię wyznaje między
innymi literat Berlioz. Bóg to „pojęcie abstrakcyjne” - nie da się udowodnić Jego istnienia,
jeżeli brak na nie dowodów, dokumentacji. Dopiero szatan przypomina o istnieniu Stwórcy
– kogoś, kto odpowiada za życie. Nawet on wierzy, że Bóg ma moc sprawczą i w sposób
pośredni decyduje o losach ludzi, On również odpowiada za śmierć. Bulwersuje diabła
bezwyznaniowość obywateli, bo wówczas przeczą oni i istnieniu szatana. Czart bezwiednie
podlega Bogu. „Wypracowali” nawet wspólny kompromis. Rozkazy ze „Światłości”
skrupulatnie wypełnia władca krainy cieni. Przeciwnicy Boga, tacy jak Berlioz „płacą głową”
za głoszenie fałszywych teorii.
Jeszua Ha-Nocri to postać, której prototypem może być Jezus Chrystus. Poznajemy go w
chwili procesu: „Natychmiast dwóch legionistów wprowadziło między kolumny z
ogrodowego placyku dwudziestosiedmioletniego człowieka i przywiodło go przed tron
procuratora. Człowiek ów odziany był w stary, rozdarty, błękitny chiton. Na głowie miał
biały zawój, przewiązany wokół rzemykiem, ręce związano mu z tyłu. Pod jego lewym
okiem widniał wielki siniak, w kąciku ust miał zdartą skórę i zaschłą krew.”
Jeszua staje przed obliczem wielkiego hegemona posądzony o podburzanie

jeruszalaimskiego ludu do zburzenia świątyni oraz jako jednostka, która sprzeniewierza się
panującemu systemowi władzy. Wytyczony zostaje przeciwko niemu proces przez
arcykapłanów Sanhedrynu, jednakże wyrok oficjalnie, w obecności mieszkańców
Jeruszalaim, wydać musi namiestnik Judei – Poncjusz Piłat. Ów nie dostrzega w skazańcu
takiego ciężaru win, jaki zauważają reprezentanci duchowieństwa. Pod ich naciskiem,
zwłaszcza Kajfasza, Piłat skazuje niewinnego człowieka na śmierć.
Ha – Nocri nie jest niebezpieczny, jak sądzą niektórzy, walczy o prawdę słowem, nikogo
nie rani, uważa, że „na świecie nie ma złych ludzi”, wierzy w dobro, prawdę i
sprawiedliwość. W ich imię również umiera.
Motyw bohatera romantycznego
Motyw bohatera romantycznego
Główny bohater dramatu Goethego, Faust, posiada cechy charakterystyczne dla bohaterów
romantycznych. Jest jednostką wybitną, wielką indywidualnością, która buntuje się
przeciwko Bogu i wytyczonym przez niego prawom. Jest rozdarty wewnętrznie,
rozgoryczony życiem, pragnie poznania tego, co jest niedostępne dla zwykłego
śmiertelnika. Dzięki wędrówce w czasie i przestrzeni zachodzi w nim metamorfoza – z
człowieka, który kierował się egoistycznymi pobudkami staje się osobą, która pragnie
walczyć o szczęście wszystkich ludzi.
Gustaw z II części Dziadów oraz Konrad z III części Dziadów to typowi bohaterowie
romantyczni. Obaj są jednostkami wybitnymi, o silnej osobowości i indywidualizmie.
Gustaw to romantyczny kochanek, żyjący miłością i wybierający samobójstwo, po utracie
ukochanej. Konrad cierpi, widząc męki swojego narodu, utożsamia się z nim i buntuje się
przeciwko Bogu.
Kordian realizuje typową biografię bohatera romantycznego, łączy w niej cechy bohatera
werterycznego (postać Wertera z powieści J. W. Goethego Cierpienia młodego Wertera) i
bajronicznego (postać Hassana z poematu G. Byrona Giaur). Bohatera
werterycznego cechuje wrażliwość, delikatność, wybujała fantazja, literackie fascynacje.
Doświadcza zwykle niespełnionej miłość, której efektem jest próba samobójcza. Zwraca
się ku naturze, która portretuje stany jego duszy. Czuje się wyobcowany, jest
indywidualistą. By posiąść wiedzę o świecie i odnaleźć sens życia, wyrusza zazwyczaj w
podróż. Z bohaterem bajronicznym wiąże natomiast Kordiana postawa pełna buntu,
przesadny indywidualizm, często nawet egocentryzm.
Jego odwaga graniczy z szaleństwem. Desperacko pragnie zmieniać świat, pokonują go
nieraz własne ambicje, bo zaślepiony, gotów jest czynić wszystko, by osiągnąć cel. Tym
celem jest najczęściej walka o wolność. Skłonny bywa do okrucieństwa i wyrzeczenia się
zasad. Działa wbrew zdrowemu rozsądkowi i sumieniu. Kordian to kliniczny przypadek
romantyka – jednostki kierującej się uczuciem, wrażliwej, upoetyzowanej, wędrowca,
poszukiwacza wartości i buntownika. Takiego bohatera zabija własne męczeństwo i to, co
pozornie wskazywało na jego indywidualizm. Staje się ofiarą niedorzecznej ideologii i
samego siebie. Jego wizerunek to portret potępionego skazańca, chorego z urojenia
patrioty, który wcale „nie zasila” szeregu wielkich wojowników, tylko rejestruje się w
kartotece chorych, obłąkanych jednostek – szaleńców.
„Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry
Bohatera Ślubów panieńskich można nazwać raczej antyromantycznym. Gucio nie

buntował się przeciw niesprawiedliwościom świata, lecz odczuwał bunt wobec „umowy”,
jaką zawarli Radost i Dobrójska. Młodzieniec nie miał zamiaru przeciwstawić się woli
„dorosłych”, jak Kordian czy Gustaw, lecz dokładał wszelkich starań, by opóźnić moment
zaręczyn. Buntował się wobec nudy i przewidywalności zalotów, monotonności wiejskiej
atmosfery, jednostajnemu, zaplanowanemu życiu przy boku niekochanej, lecz pięknej i
mądrej żony. Przejawy jego buntu również były inne. Nie czuł braku chęci do życia, nie
chciał się zabić, nie popadł w stan marazmu. Buntował się aktywnie, wymykając się w
nocy na bale, hazard oraz zachowując się arogancko i lekceważąco (zasnął w salonie w
obecności dam).
Fredro tą kreacją energicznego, aktywnego i dokładającego starań do osiągnięcia
celu ośmieszył romantycznego bohatera: nieszczęśliwego, cierpiącego, bezradnego,
czekającego na śmierć kochanka, czego bezpośrednim dowodem może być zestawienie
Gucia z Gustawem (IV część Dziadów). Zdrabniając imię, chciał dowieść, iż w jego
bohaterze nie ma nic z pompatyczności i wyniosłości mickiewiczowskiego bohatera,
którego karykaturą jest Albin.
Cechy Wokulskiego jako romantyka:
- romantyczna biografia młodzieńczego okresu, wątek walki o wolność: Wokulski bierze

udział w postaniu styczniowym, poświęcając młodość patriotycznej walce o wolność i
niepodległość, za swą miłość do ojczyzny cierpi na syberyjskim zesłaniu;
- romantyczna, nieszczęśliwa i nieodwzajemniona miłość, która jest motorem jego

działań, a w której przeszkodą według bohatera są konwenans i stosunki społeczne;
idealizowanie swej wybranki do takiego stopnia, iż nie wyobraża sobie życia bez swej
„bliźniaczej duszy” i być może nawet popełnia z jej powodu samobójstwo (jedną nieudaną
próbę odebrania sobie życia z powodu Izabeli miał już za sobą); jest romantycznym
kochankiem podobnym do Gustawa;
- skłonność bohatera do depresji, stanów apatycznych i melancholijnych, głębokich

przemyśleń, rozpamiętywania setki razy tej samej sytuacji, wspominania każdego gestu,
uśmiechu czy słowa ukochanej;
„Rozdarta sosna” to tytuł rozdziału zamykającego opowieść o losach Tomasza Judyma,

który decyduje się na porzucenie ukochanej Joasi i poświęcenie swego życia w służbie
dla innych. Na tę dramatyczną decyzję złożyło się wiele wypadków i poczynionych
refleksji, zwłaszcza w trakcie trzech ostatnich rozdziałów. Bohater definitywnie
podsumowuje swój wybór słowami: „Muszę to oddać, com wziął. Ten dług przeklęty... Nie
mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca
z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia.
Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał!”.
Te wyznanie Koniński zinterpretował jako parafrazę słów Jezusa: „Lisy mają nory i
ptaki, powietrzne gniazda, lecz Syn Człowieczy nie ma miejsca, gdzie by głowę mógł
oprzeć” (Mt. 8.9-20) lub „Ja przyszedłem po to, aby [owce] miały życie i miały je w
obfitości” (J. 9.10).
W kontekście powyższego odczytania czterech ostatnich rozdziałów, wybór Judyma

wpisuje się niejako w obraz bohatera romantycznego, dokonującego wyboru między
dobrem ogółu, a własnym szczęściem (decyduje się na pełne poświęcenie).
Motyw buntu
„Giaur” Goethego
Giaur jest zbuntowany, skłócony z całym światem. Wypowiada walkę

niesprawiedliwości i panującej krzywdzie, czego przykładem jest złamanie podstawowego
prawa – zakazu zabijania. Po śmierci ukochanej podchodzi do życia w
sposób egoistyczny, hedonistyczny, dążąc do spełnienia swych pragnień i zemsty.
Werter, wrażliwy artysta i indywidualista, buntuje się przeciwko towarzyskim

konwenansom i obyczajom, niszczącym miłość. Prowadzi to go do poczucia wyobcowania i
niezrozumienia przez innych. Status społeczny młodzieńca stawia go w sytuacjach, w
których szczególnie dotkliwie odczuwa niesprawiedliwość, wynikającą z przestarzałych
form ustrojowych. Dla ludzi z Wahlheim jest kimś z wyższej klasy społecznej. Nie potrafi
również odnaleźć się wśród arystokracji, która uważa go za kogoś gorszego. Znieważony,
składa dymisję i rezygnuje ze stanowiska pisarza w poselstwie. Wyrazem buntu Wertera
jest również próba obrony parobka, który zabił z zazdrości innego mężczyznę.
Konrad, wygłaszając Wielką Improwizację, buntuje się przeciwko niesprawiedliwościom i

cierpieniu ojczyzny. Uważa, że gdyby miał władzę nad ludźmi, potrafiłby stworzyć
szczęśliwy naród. Jego wystąpienie przeradza się w bunt przeciwko Bogu. Bohater obwinia
Stwórcę, że, rządząc światem, kieruje się rozumem, a nie uczuciem. Bunt Konrada kończy
się jego klęską. Zostaje on opętany przez złego ducha i zepchnięty do otchłani. Gustaw
z Dziadów cz. IV buntuje się przeciwko prawom rządzącym światem, które odebrały mu
ukochaną, ponieważ nie był bogaty.
W biografiach bohaterów romantycznych zazwyczaj pojawia się bunt i samobójstwo.

Kordian nie jest tu wyjątkiem. To przykład bohatera rozczarowanego światem,
zawiedzionego z powodu miłości. Zakochany w Laurze zostaje przez nią odrzucony.
Dziewczyna nie uznaje jego uczuć. Młodzieniec ma trudności w odnalezieniu sensu życia i
indywidualnej życiowej ścieżki. Brak mu wzorców i celów:
„Otom ja sam jak drzewo zwarzone od kiści,

Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści;
Ilekroć wiatr silniejszy wionie, zrywa tłumy.
Celem uczuć – zwiędnienie; głosem uczuć szumy (...)
Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój
Daj życiu duszę i cel wyprorokuj...”
Formą oporu wobec niemocy i bezsensu życia okazuje się dla Kordiana samobójcza śmierć.
Jest to jego prywatny bunt wobec życia - zanegowanie samej wartości życia. Gdy
ów bunt okazuje się nieskuteczny (bo samobójcza śmierć nie powiodła się), Kordian
wybiera inną jego formę – ma zamiar walczyć w obronie wolności (plan zabicia cara). Lecz
na tym polu również nie odnosi sukcesu. Tym razem buntuje się jego sumienie, które nie
jest w stanie zaakceptować łamania wewnętrznego kodeksu wartości. Kordian jako
jednostka zbuntowana, skazany jest na przegraną.
Jurand ze Spychowa buntuje się przeciwko Krzyżakom, którzy w brutalny sposób

przyczynili się do śmierci jego ukochanej żony. Przez wiele lat prowadzi samotną walkę z
braćmi zakonnymi, siejąc wśród nich postrach i będąc niepokonanym przeciwnikiem.
Natura Marka Winicjusza buntuje się przeciwko nauce chrześcijan, która wydała mu się
zaprzeczeniem wszystkich wyznawanych przez niego wartości. Ligia buntuje się przeciwko
sposobowi, w jaki chce zdobyć ją młody patrycjusz i ucieka przed nim. Wyrazem buntu,
który jest jednocześnie zwycięstwem nad Neronem, jest samobójstwo Petroniusza, który
chciał umrzeć pięknie, uprzedzając wydany na niego wyrok. Niewolnica Eunice sprzeciwia
się rozkazowi swego pana, co w Rzymie było niespotykane.
„Faraon” Bolesława Prusa
W powieści można wyróżnić różne oblicza buntu. Przede wszystkim buntuje się młody
Ramzes, widząc stopniowy upadek kraju, jego nędzę, znikomość rządów własnego ojca i
władzę kapłanów. Buntuje się przeciwko osaczeniu, szpiegowaniu i śledzeniu go na
każdym kroku. Pentuer buntuje się przeciwko wyzyskowi ludu, z którego się wywodzi.
Buntuje się lud, podżegany przez kapłanów i faraona, świadomy swej niedoli i żądający
swych praw.
Józef K. buntuje się przeciwko władzy sądowej, która bez udowodnienia mu winy, wszczęła
proces. Początkowo sądzi, że jeśli nie będzie myślał o dochodzeniu, sprawa zakończy się
szybko. Później podejmuje walkę z aparatem władzy – stara się dotrzeć do urzędników,
aby udowodnić swoją niewinność. Bunt mężczyzny kończy się kapitulacją – bohater
poddaje się, zaczyna myśleć o procesie, oddając w ten sposób zwycięstwo sądowi. Biernie
czeka na wyrok i równie biernie oddaje się w ręce urzędników, którzy zjawili się w jego
mieszkaniu, by wykonać wyrok śmierci.
„Folwark zwierzęcy” Georga Orwella
Stary knur Major przez dwanaście lat życia obserwował sposób, w jaki żyją zwierzęta pod
jarzmem człowieka. Doszedł do wniosku, że za wszystkie nieszczęścia zwierząt, za ich
ciężką pracę, często głodowanie i przedwczesną śmierć, winny jest człowiek, który przez
to jest naturalnym wrogiem każdego czworonoga. Zrozumiał też, że wszystkie zwierzęta
są sobie równe i powinny zjednoczyć swe siły, aby zorganizować powstanie przeciwko
ludziom. Wierzył, że pewnego dnia na świecie będą żyły wyłącznie zwierzęta. Pragnął, aby
żyły wolne, pracując wyłącznie dla siebie. To właśnie Major rozbudził w sercach
mieszkańców Folwarku potrzebę zbuntowania się przeciwko prawom człowieka i wywołania
powstania. Nie przypuszczał jednak, że władzę przejmą świnie, które z łatwością
przystosują prawa, sporządzone na podstawie jego życiowych wniosków, do własnych
potrzeb, a przede wszystkim uczynią– przed czym je ostrzegał – upodobnią się do
człowieka. Przeciwko rządom świń buntują się jedynie kury, które zmuszone zostają do
oddawania wszystkich zniesionych jaj. Bunt zostaje jednak szybko stłumiony. Pozostałe
zwierzęta nie potrafią sprzeciwić się władzy Napoleona.
„Tango” Sławomira Mrożka
Motyw buntu pojawia się dwukrotnie. Najpierw w opowieściach Stomila i Eleonory, kiedy
małżonkowie wspominają czasy swojej młodości: „Czas buntu i skoku w nowoczesność.
Wyzwolenie z więzów starej sztuki i starego życia! Człowiek sięga po samego siebie,
zrzuca starych bogów i siebie stawia na piedestale. Pękają skorupy, puszczają okowy.
Rewolucja i ekspansja! - to nasze hasło. Rozbijanie starych form, precz z konwencją,
niech żyje dynamika! Życie w stwarzaniu, wciąż poza granice, ruch i dążenie, poza formę,
poza formę! (…) każdy konformizm uważaliśmy za hańbę. Bunt! Tylko bunt miał dla nas
wartość!
(…) Bunt to postęp w fazie potencjalnej”. To właśnie ich pokolenie doprowadziło do
ostatecznego upadku wszelkich norm moralnych, obyczajowych, a nawet erotycznych.
Sprzeciw Artura skierowany jest w odwrotnym kierunku: „Tak długo byliście
antykonformistami, aż wreszcie upadły ostatnie normy, przeciw którym można się było
jeszcze buntować. Dla mnie nie zostawiliście już nic, nic! Brak norm stał się waszą normą.
A ja mogę się buntować tylko przeciw wam, czyli przeciwko waszemu rozpasaniu”.
Motyw córki
„Balladyna” Juliusza Slowackiego
Starsza Alina i młodsza Balladyna są córkami Wdowy. Obydwie piękne. Wygląd zdaje się
świadczyć o ich charakterach. Czarnowłosa Balladyna ma „czarny charakter”. Bywa
zawistna, zła i leniwa. Jasnowłosa Alina to osoba o gołębim sercu, przepełniona miłością,
współczuciem. Matce okazuje ogromny szacunek. Jako pierwsza informuje Kirkora, że w
przypadku ślubu z nim, zabrałaby matkę do zamku, by jej „garnek gotować” i „rozniecać
ogień”. Balladyna potwierdza słowa siostry, ale już za sugestią matki:
„Byłabym poczwarą
Niegodną twojej ręki, ale piekła,
Żebym się matki kochanej wyrzekła.”
Jednak to ona wyrzeka się rodzicielki, uprzednio jednak zabija Alinę. Jej postępowaniem
kieruje żąda władzy i pragnienie przełamania społecznej – klasowej bariery.
Słowacki na przykładzie swoich bohaterek ukazuje dwie postawy – dwa portrety miłości
dzieci do rodziców. Alina portretuje zachowanie, które powinno być normą dla każdego
kochającego dziecka – miłość i szacunek okazywane „dawcom” życia, ponadto pomoc w
chwilach dla nich trudnych. Postawa Balladyny oburza, choć jednocześnie uświadamia, że i
takie zachowania nie są obce ludzkiej naturze.
Danusia jest jedynym dzieckiem Juranda ze Spychowa. Krucha i delikatna, przypomina

ojcu utraconą żonę. Dla niej Jurand jest gotów do największych poświęceń – wyrzeka się
honoru rycerskiego i dumy, stając pokornie przed obliczem porywaczy, w nadziei, że
odzyska dziewczynkę. Jej śmierć sprawia, że Jurand nie ma już sił żyć – traci świadomość i
władzę w nogach i ostatnie tygodnie spędza w zupełnym odcięciu od rzeczywistości.
Jagienka jest córką, z której może być dumny każdy ojciec. Doskonała gospodyni,
pracowita, dobra i pełna współczucia dla innych ludzi dziewczyna jest dla Zycha oparciem
po śmierci żony.
„Cudzoziemka” Marii Kuncewiczowej
Marta jest najmłodszym dzieckiem Róży i Adama, dzieckiem niechcianym przez matkę,
poczętym w noc, kiedy mężczyzna siłą wyegzekwował swoje małżeńskie prawa. Dla
Adama Marta jest wymarzoną córką, „nieodrodną córeczką tatusia” – jak mawiała zawsze
Róża. Mężczyzna przelał na dziewczynkę całą miłość, której nie mógł ofiarować żonie i
synowi. Matka przez pierwsze lata życia Marty nie interesowała się nią, nie okazywała
żadnych uczuć, była obojętna i nienawidziła dziecka. Z zawziętością śledziła córkę, upajała
się jej strachem. W pewnym momencie chciała nawet otruć dziewczynkę, myśląc, że w ten
sposób zemści się ostatecznie na mężu. Zemsty dokonała w inny sposób – odbierając
Adamowi córkę. Okazało się, że dziewczyna posiada piękny głos i Róża podjęła decyzję o
dalszym życiu Marty. Uznała, iż córka jest w stanie zrealizować jej marzenia o sławie i
powinna uczyć się śpiewu. Marta, przez całe dzieciństwo łaknąca matczynej miłości,
zrezygnowała z własnych marzeń o szkole rolniczej, poświęciła również wspaniałe
porozumienie łączące ją z ojcem i zaczęła spełniać pragnienia Róży.
Motyw cierpienia
W „Antygonie” cierpienie towarzyszy bohaterom od samego początku. Jego przyczyną jest

dwóch mężczyzn poległych w bratobójczej walce, ale w rozterki duchowe najbardziej
wprawia „uczestników” dramatu rozkaz wydany przez władcę. Werdykt Kreona staje się
przyczyną nieszczęścia całej rodziny królewskiej.
Samotna w działaniach i w bólu po stracie braci, z których jednemu odmówiono pochówku

jest tytułowa postać – Antygona. Siostra (Ismena) nie chce jej pomóc, bo lęka się reakcji
władcy, wobec czego dziewczyna musi indywidualnie przyjąć na siebie wszystkie
konsekwencje planowanego czynu. Gdy zostaje skazana na śmierć, wznosi pełen żałości
lament, który ukazuje jej cierpienie:
„Zginęłam, prawie nie zaznawszy świata. (...)

Ani zaznawszy słodyczy wesela,
Ni uczuć matki, ni dziatek pieszczoty,
Schodzę tak sama i bez przyjaciela,
Nieszczęsna, żywa do grobowej groty.”
Ismena cierpi również, boi się złamać rozkaz króla, lecz gdy dowiaduje się o działaniach
Antygony, gotowa jest przyjąć część winy na siebie. Nie zgadza się na to jej starsza
siostra. W rozpaczy pogrążają się Hajmon i Eurydyka - każde po stracie ukochanej osoby,
ale niewątpliwie i Kreon, który ostatecznie oskarża siebie za całokształt nieszczęśliwego
splotu wydarzeń:
„O, biada! Win mi nie ujmie nikt inny,

Nie ujmie męki ni kaźni! (...)
Wiedźcie mnie, sługi, uchodźcie stąd ze mną,
Mnie, który syna zabiłem wbrew woli
I tamtą. Biada! Aż w oczach mi ciemno.”
W przypadku Hajmona i Eurydyki cierpienie wydaje się być tak ogromne, że tylko śmierć
może od niego wyzwolić.
„Król Edyp” Sofoklesa
Jednym z najbardziej wybitnych dzieł, podejmujących tę tematykę – jest tragedia

starożytnego geniusza Sofoklesa. W Królu Edypie przedstawił dramat jednostki, losem
której kieruje nieodwracalne przeznaczenie. Tytułowy bohater pada ofiarą klątwy,
mimo iż dokłada wszelkich sił, by oszukać fatum, czyli „to, co przepowiedziane, zrządzone
przez bogów”. Cierpienie jednak nie jest skąpe. Spotkało również Jokastę, małżonkę i
matkę króla. Historia przeklętego, kazirodczego związku dwójki nieświadomych tego osób
odsłoniła jeszcze jeden wymiar cierpienia – niesprawiedliwość.
Edyp cierpiał, ponieważ odsłaniająca swe karty przeszłość w końcu przekonała go, iż to,
czego obawiał się najbardziej, już się dokonało. Zabił swego ojca, ożenił się z matką, z
którą miał czworo dzieci. Sprowadził tym samym przekleństwo na swój ród i na ziemie.
Wolał odejść na zawsze, niż być ciężarem dla córek i synów i wstydem dla poddanych.
Scena pożegnania z Antygoną i Ismeną dowodzi, ile bólu kosztował Edypa ta decyzja:
„O dziatki! Gdzież wy? Nie strońcie ode mnie,

Niech was obejmę w miłosnym uścisku
W rękach, co oczy niegdyś pełne błysku
Ojca w tak czarne pogrążyły ciemnie”.
Podobnie cierpiała Jokasta. Urodziła dzieci swego syna, z którym dopuściła się grzechu
kazirodztwa, choć zdecydowała się nawet poświęcić pierworodnego syna Edypa), by do
tego nie dopuścić.
Antyczny twórca odsłonił przed nami jeszcze jeden – zdawałoby się, że „przyziemny” –
wymiar cierpienia. Chodzi mi tu o cierpienie fizyczne, które staje się dla przeklętych
bohaterów sposobem na uśmierzenie bólu wewnętrznego. Otóż Jokasta wolała powieści się
w swej komnacie na chuście, a jej małżonek (i syn jednocześnie) – wyłupić sobie oczy, niż
spojrzeć w oczy dzieciom z kazirodczego, grzesznego łoża oraz poddanym, na których
przez ten czyn spadła zaraz i cierpienia.
Cierpienie Edypa było zdeterminowane być może wyznacznikami dramatu antycznego.

Wystarczy tu wspomnieć chociażby zasadę katharsis, czyli „oczyszczenia”. Czytając
lub oglądając mękę i wyrzuty sumienia niewinnego człowieka przeżywamy głęboki wstrząs
uczuciowy, co ma być początkiem – według starożytnych - wyzwolenia duszy z win,
oczyszczenia ze złych emocji poprzez przeżycie uczucia „litości i trwogi”. Śledząc akcję
tragedii, mamy doznać uczucia litości. Trwoga natomiast ma być naszym udziałem, kiedy
oglądamy dramat człowieka, w którym odnajdujemy siebie.
Cierpienie jest uczuciem, które towarzyszy Werterowi od chwili, gdy do Lotty wraca jej
narzeczony. Pojawienie się mężczyzny, mającego większe prawa i miejsce w sercu
dziewczyny, sprawia, że Werter zaczyna odczuwać narastającą udrękę. Wszechobecny ból
wypełnia jego duszę, a nadmierna wrażliwość młodzieńca potęguje ten stan. Próbuje uciec
przed cierpieniem i na kilka miesięcy opuszcza ukochaną kobietę. Rozłąka nie uspokaja
jego emocji. Ból i cierpienie towarzyszą każdej chwili jego życia. Uwalnia się od
niszczącego go uczucia, popełniając samobójstwo.
Małgorzata, ukochana Fausta, przypłaca swoją miłość do mężczyzny cierpieniem.

Uwiedziona przez mędrca, czuje się winna, że jej miłość jest grzeszna. Przyczynia się do
śmierci matki, której podaje zbyt silny środek nasenny. Pośrednio z jej winy ginie brat,
który staje w obronie godności dziewczyny i zostaje zamordowany przez Fausta.
Porzucona Małgorzata rodzi dziecko i zabija je, obawiając się hańby i odrzucenia przez
ludzi z miasteczka. Przytłoczona nieszczęściami i poczuciem winy, traci zmysły, lecz z
pokorą przyjmuje wyrok śmierci. Jej śmierć staje się przyczyną cierpienia Fausta.
W Dziadach cz. III przedstawione zostało cierpienie narodu polskiego po rozbiorach.

Prześladowani młodzi ludzie są torturowani podczas przesłuchań. Cierpienie patriotów
wynika z tego, że nie mają oni swojej ojczyzny, a zaborca pragnie wyniszczyć ich polskość.
Cierpi również główny bohater dzieła – Konrad, utożsamiający się ze swoim narodem i
współodczuwający udrękę milionów rodaków. Cierpienie towarzyszy również Gustawowi z
II części Dziadów. Po stracie ukochanej pogrąża się w rozpaczy i popełnia samobójstwo.
Upiór, powstający z grobu, każdego roku na nowo przeżywa cierpienie, związane z utratą
kochanki. Cierpią również dusze zmarłych, zjawiające się na obrzędzie Dziadów, ponieważ
popełnione za życia grzechy uniemożliwiają im zbawienie.

„Miłosierdzie gminy”
W noweli mamy do czynienia z dwoma rodzajami cierpienia. Oba dotyczą starca Kuntza
Wunderlego, wystawionego na okrutną licytację. Tragarz cierpiał fizycznie, ponieważ starał
się ukryć problemy związane z reumatyzmem. Na siłę prostował kręgosłup, maszerował –
tak jak mu kazano – choć sprawiało mu to ogromny ból. O wiele większe jednak było jego
cierpienie psychiczne: poniżany, wyszydzany, traktowany jak zwierzę – musiał nadal
udawać wesołość i stać wyprostowany w obliczu kilkudziesięciu śmiejących się par oczu.
Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza
Cierpienie dla Juranda ze Spychowa staje się powodem zemsty na Krzyżakach. Rycerz
stara się znaleźć ukojenie po śmierci żony, prowadząc prywatną wojnę z braćmi
zakonnymi. Jego udrękę potęguje porwanie jedynej córki. Pod wpływem tragicznych
przeżyć zmienia się i w cierpieniu odnajduje przymierze z Bogiem. Dla Jagienki cierpienie
wynikające z nieodwzajemnionej miłości i świadomości, że jej ukochany poślubił inną
kobietę, staje się drogą do dojrzałości emocjonalnej. Żywiołowa i radosna dziewczyna
nabiera godności i powagi, zwłaszcza że w jej sercu nie ma miejsca dla zawiści i zazdrości,
gości w nim jedynie smutek i współczucie dla Zbyszka, któremu los nie oszczędził
osobistej tragedii. Również Zbyszko z Bogdańca pod wpływem cierpienia zmienia się z
zapalczywego chłopca w dorosłego mężczyznę. Jego cierpienie po śmierci Jurandówny
potęguje świadomość, że nie dane mu było zaznać małżeńskiego szczęścia u boku
młodziutkiej żony i że trud w odnalezieniu ukochanej zakończył się tragicznie. Cierpienie
Danusi, porwanej i zniszczonej emocjonalnie przez Zygfryda de L�ve sprawia, że
dziewczynka popada w obłęd i poddaje się chorobie.
Cierpienie Marka Winicjusza wynika głównie z jego tęsknoty za Ligią i prób odnalezienia
dziewczyny. W czasie prześladowań chrześcijan i po pojmaniu ukochanej, młodzieniec nie
potrafi pogodzić się ze świadomością, że zakładniczka może zginąć na arenie amfiteatru.
Ligia cierpi, ponieważ jej miłość do rzymskiego patrycjusza i poganina jest niezgodna z
wyznawaną przez nią wiarą. Cierpienie Akte, dawnej kochanki Nerona, ma swoje źródło w
świadomości, że ukochany mężczyzna porzucił ją dla innej kobiety i nigdy do niej nie
wróci. Pomponia Grecyna żyje u boku męża, który nie wyznaje wiary chrześcijan i nadal
czci rzymskich bogów, co jest głównym powodem jej cierpienia. Apostoł Piotr cierpi,
widząc męczeństwo wyznawców Chrystusa.
W Faraonie cierpienie zostaje ukazane na przykładzie ludu. Scena, w której urzędnicy

odbierają chłopom dzieci w zamian za podatki, jest wypełniona cierpieniem rodziców,
którzy są bezsilni w obliczu nieszczęścia. Cierpi Sara, opuszczona przez kochanka,
poniżona i tracąca malutkiego synka. Ogrom cierpienia podkreśla fakt, że sądzi, iż chłopca
zabił jego ojciec. Cierpi Ramzes, rozumiejąc swoją bezsilność wobec kapłanów i opłakując
śmierć syna i kochanki. Cierpi Pentuer widząc okładanego kijami niewolnika, który bronił
kanału przed zakopaniem – kanału, który kopał przez dziesięć lat, aby uzyskać wolność
dla swoich dzieci.
W powieści motyw ten pojawia się wielokrotnie, zazwyczaj przybierając formę bólu
fizycznego, trapiącego starca. Cierpienie było nieodzownym elementem życia Santiago.
Rybak zdołał się już do niego przyzwyczaić, dlatego świetnie radził sobie na morzu. Musiał
przezwyciężyć krwawiące dłonie, rany twarzy i boku oraz wycieńczenie organizmu, aby
osiągnąć swój wielki cel. Inaczej było z cierpieniem psychicznym. Klęska, jaką odniósł w
starciu z rekinami była dla niego dużo bardziej szkodliwa i bolesna, niż wszystkie rany,
jakie poniósł.
Róża Żabczyńska, bohaterka powieści Marii Kuncewiczowej „Cudzoziemka” przez całe życie
cierpi po stracie ukochanego mężczyzny. Zdradzona, postanawia zemścić się na ludziach.
Żyje w nieustannym konflikcie ze światem, staje się osobą zimną, wyrachowaną, złą.
Wiele lat wspomina utracone szczęście, czeka na powrót Michała, nieświadomie niszcząc
siebie i osoby, które szczerze ją kochały.
„Granica” Zofii Nałkowskiej
„Granica” to swoiste studium cierpienia ludzkiego, które ma wiele obliczy i wiele

przyczyn. Kolichowska cierpi mając świadomość, że się starzeje. Elżbieta cierpi, kochając
Awaczewicza, ponieważ wie, że jej miłość nie zostanie odwzajemniona. Później cierpi,
ponieważ dostrzega brutalność otaczającego ją świata, w którym ludzie muszą żyć pod
podłogą jak szczury, by nie umierać na ulicy z głodu. Cierpi jako mężatka, uwikłana z
problemy męża z byłą kochanką. Jest świadoma, że Bogutówna wrosła w ich małżeństwo i
nie ma sposobu na rozwiązanie tej sprawy. Cierpi, widząc niepokój i wewnętrzną
szarpaninę emocjonalną męża, który nie potrafi definitywnie zerwać powiązań z Justyną.
Cierpi Jasia Gołąbska, widząc swoje, umierające kolejno, dzieci. Nie wie, jak im pomóc.
Cierpi Justyna po usunięciu ciąży, ponieważ dopiero wówczas dostrzega swój błąd i nie
potrafi pogodzić się z myślą, że nie pozwoliła urodzić się dziecku.
Cierpienie w powieści to przede wszystkim cierpienie emocjonalne, wywołane krzywdą

lub niemożnością zmiany zaistniałej sytuacji i bezsilnością bohaterów wobec życia.
Cierpienie „wpisane” jest w sens egzystencji. Bez niego nie dałoby się „odczuć” radości
życia. Powieściowi bohaterowie doznają bólu. Jest to zarówno ból fizyczny, jak i
psychiczny. Małgorzata cierpi z powodu braku miłości. Ma, co prawda, kochającego męża,
ale właśnie brak poświęcenia dla kogoś czyni jej życie jałowym. Dobra materialne nie
satysfakcjonują jej. Posiada wszystko, o co może zabiegać kobieta, ale brak jej
wewnętrznego uporu - siły pobudzającej do działania. Dopiero mistrz i jego dzieło
rozbudzają w niej chęć walki. Mistrz boleje nad sobą z powodu odrzuconej powieści.
Cierpienia psychiczne doprowadzają go do depresji, obłędu niemal. Odczuwa
nieuzasadnione lęki. Kieruje się do szpitala psychiatrycznego, by tam jątrzyć w sobie ból,
„pielęgnować” samotność, odrzucenie. Uważa, że wraz z zanegowaniem utworu, skończyło
się jego życie. Pozostaje bierny. Równie uległy jest wykreowany przez niego bohater –
Jeszua Ha – Nocri. Skazaniec niemal obojętnie, łagodnie przyjmuje decyzję o śmierci. Taką
samą postawę wykazuje, gdy wyrok – przeznaczenie ma się wypełnić. Piłat cierpi na
hemicranię objawiającą się nieznośnymi bólami głowy, do tego jest „więźniem” własnej
osobowości, zatraconej tożsamości. Gnębiące go duchowe „boleści” są równie natrętne i
uporczywe jak fizyczna dolegliwość głowy. Bohaterowie Mistrza i Małgorzaty ilustrują różne
aspekty cierpienia, czyniąc je wręcz bytową koniecznością.
„Dżuma” Alberta Camusa
Cierpienie w sensie fizycznym jest w powieści wszechobecne. Najdosadniej, jednak,

ukazane zostało w ostatnich chwilach życia małego Filipa, syna sędziego Othona. Śmierci
chłopca przypatrywali się niemal wszyscy główni bohaterowie dzieła. Widok umierającego
w ogromnym cierpieniu dziecka wywiera wpływ na zmianę postaw niektórych z bohaterów.
Tamto tragiczne wydarzenie zmusza doktora Rieux do wypowiedzenia słów: „(…)nigdy nie
będę kochał tego świata, gdzie dzieci są torturowane”, natomiast ojciec Paneloux zmienił
swoje poglądy: „Ale jak gdyby zmienił się od dnia, kiedy tak długo patrzył na umierające
dziecko. Na twarzy jego było widać wzrastające napięcie. I pewnego razu, (…) powiedział
do Rieux z uśmiechem, że przygotowuje teraz krótką rozprawę na temat: «Czy kapłan
może radzić się lekarza»(…)”.
Cierpienie w „Medalionach” to spotęgowane wszelkie negatywne uczucia, jakich

doświadcza każdy człowiek. Do rangi ogromnego bólu psychicznego urasta strach,
przerażenie, niepokój. Towarzyszy temu poczucie osamotnienia, opuszczenia i
bezradności. Człowiek nie ma wpływu na własny los. Zostaje osaczony. Jedynym
pewnikiem wydaje się śmierć. Ludzie są wywożeni poza tereny swoich miejsc
zamieszkania (często w niewiadomym kierunku), koncentrowani w obozach pracy, gdzie
wykorzystuje się potencjał ich siły fizycznej, więzieni w gettach. Wielokrotnie zostają
poddani rozmaitym praktykom medycznym, eksperymentom. Stają się „materiałem”
naukowym oraz „surowcem” możliwym do dalszego przetwarzania. By sprawować nad
nimi pełnię władzy wykorzystuje się przemoc i terror. Są bici, poniżani, okłamywani,
traktowani przedmiotowo. Nie mają szans zaspokojenia elementarnych potrzeb, a głód
staje się podstawą „łamania” człowieka(z opowiadania „Dno”):
„Budzili nas o trzeciej w nocy, nie było światła, po ciemku słałyśmy łóżka, piłyśmy czarną
kawę bez cukru i jadłyśmy prędko ten chleb. Od czwartej do wpół do szóstej był apel na
dworze. Zimno, deszcz, albo śnieg, wszystko jedno. Potem było pół godziny drogi do
fabryki, tak żeby zdążyć na szóstą. Obiad dawali nam w fabryce. To była zupa z liści czy
czegoś, nie umiem wytłumaczyć, brukiew suszona czy coś takiego. Rano i wieczór czarna
kawa bez cukru, do tego dziesięć deka chleba na cały dzień. (...) Więc byłyśmy wciąż
głodne. Straszny był głód.”
„Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Głównym jednak tematem i zamiarem autora było ukazanie prawdy dotyczącej

obozowych realiów, w których zacierały się wszelkie granice, a zwłaszcza granice
człowieczeństwa. O granicach moralności, poszukiwaniu humanitaryzmu, a także sensu
egzystencji tam, gdzie „zamierała”, traciła znaczenie, opowiada „Inny świat”.
Powieść ukazuje jednocześnie wymiar ludzkiego cierpienia w sensie indywidualnym,

dokumentuje przeżycia jednostek w sytuacjach ekstremalnych, stanowi także istotne
źródło historyczne, ponieważ pisana jest w oparciu o relacje naocznego świadka –
uczestnika zbiorowej dramatycznej historii.
Motyw domu
„Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza
Dom symbolizuje wszystko to, co kojarzy się nam z domem, czyli przede wszystkim miłość
i bezpieczeństwo. Dla Konrada domem była Litwa, z której jako dziecko został porwany
przez Krzyżaków. To stało się powodem, iż w późniejszych latach domem była dla niego
jedynie ojczyzna (świadczą o tym słowa: „Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w
ojczyźnie”.
W jednym z listów do narzeczonej Żeromski pisał: „Dom jest dla człowieka częścią jego
istoty, toteż najbardziej brak tej części odczuwają tacy jak ja, co nie mieli prawie
rodzinnego domu…”. Dom to zazwyczaj symbol rodziny, spokoju, stabilizacji, kosmicznego
ładu czy pępka świata. U Żeromskiego jednak staje się oznaką nieczułości wobec krzywdy
bliźniego (mieszkanie Czernisza, Kalinowicza, Krzywosąda), a zarazem pokusą, którą
należy przezwyciężyć (Judym mówi Joasi: „zakiełkuje we mnie wyschłe nasienie
dorobkiewicza"), by stać się naprawdę wolnym i pomagać innym
Nadał swej powieści tytuł wieloznaczny i wielofunkcyjny, sygnalizujący tematykę

utworu. Bezdomność ma u niego kilka obliczy, począwszy od dosłownego, widocznego w
opisach warszawskiej biedoty czy najbiedniejszych mieszkańców Paryża, a skończywszy na
metaforycznym, dotykającym bezdomności w jej przenośnym znaczeniu.
Motyw domu w dziele Bułhakowa pojawia się zarówno w wątku biblijnym, fantastycznym,
jak i realistycznym.
W pałacu Heroda Wielkiego żyje człowiek, któremu nie sprzyja klimat miasta Jeruszalaim.
Nienawidzi tego miejsca, irytują go upały, zapach kwiatów – róż, a nawet obyczaje i święta
celebrowane przez mieszkańców. „Przeklęte miasto” – mówi o Jeruszalaim Piłat - „ – Nie
ma bardziej beznadziejnego miejsca na ziemi. Nie mówię już o przyrodzie – jestem chory
za każdym razem, ilekroć muszę tu przyjechać – to jeszcze pół biedy!... Ale te
święta!...Magowie, czarodzieje, wróżbici, te stada wiernych!... Fanatycy, fanatycy!... Ileż
był wart ten jeden mesjasz, którego nagle zaczęli się spodziewać w tym toku!”
Nie cierpi też przypisanej mu funkcji procuratora, ale skwapliwie wypełnia tą powinność.
Piłat marzy o powrocie do rodzinnej Caesarei, gdzie byłby wiele szczęśliwszy. Chętnie
zabrałby ze sobą wykształconego skazańca i Mateusza Lewitę, którego osadziłby w
prywatnej bibliotece.
Dom – pałac Heroda całkowicie mu nie odpowiada: „Człowiek jest przygotowany na to, że
w każdej chwili może stać się świadkiem odrażającego przelewu krwi... Nieustannie trzeba
przesuwać wojska, czytać donosy i skargi, a połowa z nich to donosy i skargi na mnie!
(...) O, gdyby nie to, że jestem w służbie imperatora!...
(...) Będę mógł wreszcie powrócić do Caesarei. Czy uwierzysz, że ta poroniona budowla
Heroda – procurator machnął ręką w stronę kolumnad i stało się oczywiste, że ma na
myśli pałac – po prosu doprowadza mnie do obłędu? Nie mogę tu sypiać. Świat nie widział
dziwaczniejszej architektury!...”
Mistrz, aby móc pracować nad powieścią, wynajmuje skromne mieszkanie w okolicy
Arbatu. Czuje się w nim szczęśliwy. Daje mu ono poczucie bezpieczeństwa. Jest oazą
spokoju. Pisarz może tworzyć: „ – Własne, oddzielne mieszkanko, do tego jeszcze
przedpokój, a w przedpokoju zlew (...), maleńkie okienka tuż nad trotuarem, który
prowadził od domku do furtki. A pod płotem, o dwa kroki, pod samymi oknami – bez, lipa i
klon. Ach, ach, ach!”
Małgorzata wraz ze służącą Nataszą i mężem, mieszka w pięknej gotyckiej willi, lecz nie
czuje się tam szczęśliwa. Gdy tylko może, wychodzi na spacery, a po zawarciu znajomości
z mistrzem, odwiedza go w jego skromnym domu. Obydwoje czują się w nim dobrze. Tu
rozkwita ich uczucie, podobnie jak kwitną kwiaty i drzewa w ogrodzie – w zależności od
zmieniających się pór roku. Spędzają w nim sporo czasu. On tworzy, ona czyta, dba o
mieszkanie i ukochanego. Pewnego dnia, gdy Małgorzata musi powrócić do willi,
nieznajomi ludzie usuwają mistrza z domku przy Arbacie. Kochankowie, po wielu
perypetiach, wracają jednak do niego i ponownie są szczęśliwi: „W godzinę później w
suterenie maleńkiego domku przy jednym z zaułków w pobliżu Arbatu, w pierwszym
pokoju, w którym wszystko było tak samo jak przed ową straszną nocą jesienną, przy
nakrytym aksamitną serwetą stole, pod lampą z abażurem, koło której stały w wazoniku
konwalie, siedziała Małgorzata i cicho płakała z wyczerpania przeżytymi wstrząsami i ze
szczęścia.”
Nagrodą dla tej pary jest wieczny spokój i „wieczysty dom” w zaświatach. Zasłużyli na
niego dzięki walce o swoją miłość. Zabiera ich tam Woland wraz ze swoją świtą. Książę
ciemności i jego asystenci powracają do swojego „domu” - krainy cieni, skąd przybyli, i
gdzie panuje większa harmonia niż w życiu doczesnym:
„ – Posłuchaj, jak cicho – mówiła Małgorzata, a piasek szeleścił pod jej bosymi stopami. –
Słuchaj i napawaj się tym, czego nie dane ci było zaznać w życiu doczesnym – spokojem.
Popatrz, oto jest przed tobą twój wieczysty dom, który otrzymałeś w nagrodę.
Oto twój dom, oto twój wieczysty dom, który otrzymałeś w nagrodę. Widzę już okno
weneckie i dzikie wino, które wspina się pod sam dach. (...) Wiem, że wieczorem
odwiedzą cię ci, których kochasz, którzy cię interesują, ci, co nie zakłócą twojego spokoju.
Będą ci grali, będą ci śpiewali, zobaczysz, jak jasno jest w pokoju, kiedy palą się świece.
(...) będziesz zasypiał z uśmiechem na ustach. Sen cię wzmocni (...). Ja zaś będę strzegła
twego snu.”
Motyw dworku szlacheckiego

Dworek szlachecki to ostoja tradycji i polskości, to miejsce staropolskiej gościnności i

poszanowania innych z racji wieku i stanu. Soplicowo staje się symbolem patriotyzmu,
miejscem, w którym nadal obecna jest żywa ojczyzna i pamięć o niej.
Miejscem akcji jest wieś położona pod Lublinem, szlachecki dworek Dobrójskiej –
miejsce szczęśliwego, wręcz idyllicznego życia. Mieszkańcy i goście majątku, choć nie są
bogaci, to jednak charakteryzują ich takie cechy, jak życzliwość, zdolność pomocy czy
radość życia, a my odczuwamy uniwersalność podkreślonych wartości. Fredro
wyidealizował w dramacie polski dwór i ziemiański model życia szlachty. Opisał codzienne
zajęcia i życie jego mieszkańców i gości, obyczaje, zainteresowania, styl życia i pogodną
atmosferę, kierując się własnymi spostrzeżeniami. Mistrzowsko sportretował ludzi
zamieszkujących prowincjonalne dworki szlacheckie, odtwarzając z dbałością ich psychikę:
myśli, uczucia i pragnienia.
„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej
Akcja powieści rozgrywa się często w siedzibach szlachty: w Korczynie, w Olszynce, czy w
Osowcach. Narratorka przybliża każde z tych miejsc, wskazując na ich szczególne cechy.
Opisuje położenie siedzib, komnaty, salony itp. Szlacheckie dwory z „Nad Niemnem” nie są
pełne przepychu, widać w nich skromność, prostotę, nawet zubożenie. Są to miejsca
raczej smutne, w których cierpią samotni bohaterowie, tylko niewielki dworek w Olszynce
dzięki „zabieganej” pani Kirłowej tętni życiem. Opozycją „pochmurnych” dworów jest
słoneczny bohatyrowicki zaścianek, w którym toczy się pracowity kołowrót życia.
„Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego
Wzorowany na Soplicowie dworek w Nawłoci jest miejscem wręcz idyllicznym. Życie toczy
się tam wyłącznie wokół przyjemności. Czas Wielosławskim i ich gościom upływa na
wspaniałych posiłkach, wycieczkach po okolicy, bankietach, balach. Wszystkie obowiązki
spoczywają na parobkach, co powoduje, że szlachcie nie muszą się niczym martwić i
oddają się uciechom życia. Stary dworek jest otoczony wielkim parkiem. Nieopodal
znajduje się „Arianka”, czyli dom, w którym mieszkają rządcy i goście. W drodze między
tymi budynkami usytuowany jest cmentarzyk rodziny Wielosławskich. Szlachcie są tak
przejęci swoimi sprawami, że nie dostrzegają nędzy parobków i komorników. Arkadię
zaburza dopiero śmierć Karoliny.
Dworkiem szlacheckim jest Boleborza, należąca do hrabiostwa Tczewskich i zarządzana

przez Waleriana Ziembiewicza. Boleborza to przede wszystkim szlachecki sposób myślenia
i świadomości. Pan Walerian, twierdzący, że jest przywiązany do ziemi i tradycji, do końca
życia szczycił się posiadaniem herbów szlacheckich, należących do niego i do jego żony.
Tak naprawdę szlacheckość w „Granicy” ma niewiele wspólnego z pojęciem szlachty za
czasów romantyzmu. To bardziej styl życia, oparty na polowaniach i zabawie, beztrosce.
Ziembiewicze to portret upadku szlacheckiego życia, jego etap końcowy, kiedy to szlachcic
z herbem, bez własnego majątku, musiał pracować dla innych. Walerian nie przejmował
się w rzeczywistości majątkiem, którym zarządzał, spędzał dnie na rozrywkach, uwodzeniu
dziewcząt folwarcznych i uważał, że jest wyłącznie do pilnowania ludzi, by nie kradli
własności Tczewskich. Nałkowska przedstawia na przykładzie tej rodziny anachroniczność
szlachty.
Ferdydurke” Witolda Gombrowicza
Przebywając w Bolimowie, główny bohater zapoznaje się ze wszystkimi tradycyjnymi

zasadami, kultywowanymi wciąż przez szlachecką, ziemiańską rodzinę (bicie służby, życie
ponad stan).
Motyw dziecka
Dusze dzieci pojawiają się w II części Dziadów. W niebie nie mogą zaznać szczęścia,
ponieważ za życia nie zaznały goryczy. Swoiste udziecinnienie więźniów pokazane jest
w Dziadach cz. III. Są to uczniowie ze Żmudzi, którzy w wyniku prześladowań zostają
zesłani na Sybir. Jedno dziecko, dziesięcioletni chłopiec, nie jest w stanie dźwigać
łańcuchów, które są dla niego za ciężkie. Dzieckiem jest również Jan Rollison, uczeń
gimnazjum, który bity, załamuje się podczas przesłuchań i chce popełnić samobójstwo.
Jerzy Stanisław czyli Orcio przychodzi na świat, gdy jego ojciec zaczyna odczuwać, że jego
życie stało się monotonne, że zapomniał o młodzieńczych ideałach. Henryk „znika” z domu
tuż przed chrzcinami niemowlęcia. Matka pragnie, by jej syn był poetą, potem Maria
umiera i dzieckiem opiekuje się ojciec, który zdążył już rozpoznać fałszywy urok
kochanki. Orcio nie jest typowym chłopcem, bywa zamyślony, nie bawi się z
rówieśnikami, czasem choruje. Jako dziesięciolatek recytuje poezję, która „zalega” w jego
głowie i musi zostać wypowiedziana. Ma kłopoty ze wzrokiem, a niebawem przestaje
widzieć. Pozostaje mu życie w sferze wyobrażeń, co z czasem prowadzi go do obłędu.
Lekarze nie znajdują antidotum na jego „poetyckie dolegliwości”. Szkic Orcia to portret
Krasińskiego z lat młodzieńczych – zdolnego dziecka o skłonnościach poetyckich,
niezwykle wrażliwego, cierpliwego, kochającego i naznaczonego cierpieniem. Orcio kojarzy
się z niewinnym aniołem. Z jego postacią kontrastują dzieci z obozu rewolucjonistów,
które zostały „napiętnowane” ideą rewolucji. Ich „zabawkami” są szydło lub głowa
arystokraty – to obraz przyszłego bestialskiego pokolenia.
Motyw dziecka
Nowelistyka Prusa
„Katarynka”
Motyw dziecka jest przedstawiony w noweli w sposób dający nadzieję na poprawę losu
wszystkich pokrzywdzonych przez los mieszkańców dziewiętnastowiecznej Polski.
W Katarynce obecne jest zagadnienie cierpiącego dziecka i świata widzianego jego

oczyma, które było bardzo popularne w nowelistyce pozytywistycznej. Najwybitniejsi
autorzy owej epoki, czyli Konopnicka, Sienkiewicz czy Dąbrowska czynili z dzieci
bohaterów swoich dzieł, aby zwrócić uwagę społeczeństwa na najmłodszych.
Autor Kamizelki w jednym ze swoich innych dzieł napisał: „Naród nasz nie jest jako owi
purytanie, co mężnie szli w nieznane, ażeby zbudować nową, wolną i potężną ojczyznę,
ale jest jak dziecko, które z rozpaczą wyciąga ręce ku odsuwającej się przeszłości”. Dla
piewcy codzienności, jakim był Prus, problemy dzieci i zwykłych prostych ludzi były
znacznie istotniejsze od tego, co działo się na salonach.
Jak trafnie zauważył literat i publicysta Adam Breza: „Gdyby [Prus] był naturalistą,
ulubionym dlań studium byłyby wymoczki. Gdyby był medykiem, kochałby się w
bakteriach. Ponieważ jest powieściopisarzem, więc umiłował prostaczków, biedaków, małe
dzieci, idiotów i kaleki. W tym świecie jest jak u siebie. Zakłada dwie pary okularów i bada
ten skromny, spokojny, drobny mikrokosmos, analizując uczucia kiełkujące dopiero i
pierwotne, pragnienia same siebie nieświadome, światek nierozwiniętych serc i uczuć i
tych ludzi ani bardzo złych, ani anielsko dobrych, ani zbyt podłych, ani nadto
szlachetnych. W tym zakresie tworzy istne arcydzieła”.
Dzieci w twórczości Prusa zwykle wywodzą się z ubogich rodzin, podobnie jest z
niewidomą dziewczynką, która jest córką krawcowej i wychowuje się bez ojca. Gdy
pewnego dnia jej zachowaniu przygląda się mieszkający naprzeciwko pan Tomasz, jest
zaskoczony zachowaniem smutnego i przygnębionego dziecka, które nigdy nie biega i nie
bawi się. W pewnym stopniu sytuacja wyjaśnia się, gdy mecenas dostrzega, że dziecko nie
widzi. Wówczas w bohaterze budzi się uczucie współczucia, lecz nie jest jeszcze na tyle
silne, by zmotywować go do działania. Do decyzji o pomocy kalekiemu dziecku Tomasz
dojrzewa, gdy obserwuje reakcję dziewczynki na dźwięk przypadkowo grającej katarynki.
Pan Tomasz zmienia swoje zachowanie widząc, że muzyka sprawia dziecku ogromną
radość.
Dziecięca bohaterka noweli jest jak na swój wiek osóbką niezwykle dojrzałą, co zostało
zdeterminowane przez chorobę pozbawiającą ją zmysłu wzroku. Ta postać może stanowić
wzór do naśladowania nie tylko dla dziecięcych czytelników, lecz również dla dojrzałych
odbiorców twórczości Prusa.

„A...B...C...”
Problematyka dziecięca wielokrotnie pojawia się w twórczości Orzeszkowej. Autorka

pragnie ukazać trudną sytuację dzieci żyjących w ówczesnych czasach. Były to lata
niepewności, naznaczone klęską zaborów, bezowocnych zrywów niepodległościowych,
brutalnej polityki wobec uciśnionego narodu, czas wyzysku społecznego.
Dziecięce ryciny w „A... B... C...” to sylwetka dwunastoletniego, dojrzewającego

Kostka – syna ślusarza i małej Mańki – córki stróża. Kostek to podwórkowy
łobuziak, zdarza się, że dokucza młodszym dzieciom. Naśladując ojca, zaczyna zaglądać
do szynku i próbować alkoholu. W porę zajmuje się nim Joanna. Chłopak jest pełen
szacunku dla młodej nauczycielki, słucha jej, wykonuje polecenia, chętnie się uczy, często
pomaga dziewczynie w obowiązkach domowych: „Jednak od niedawna to stare dziecinne
serce po raz pierwszy może rozkwitło uczuciem innym niż uczucie krzywdy, bojaźni,
bosych nóg i karczemnych wrażeń. Nigdy w życiu nie widział tak ślicznej panienki, jaką w
oczach jego była Joanna, i nie słyszał ani tak łagodnego głosu, ani tak ciekawych
powiastek jak te, które opowiadała mu ona, ilekroć gotowała obiad lub naprawiała
bieliznę, a on dopomagał jej, w czym mógł (...). Odkąd mu powiedziała, aby był dobrym
dla malutkiej Mańki, nie bił jej nigdy, nie szczypał i nie straszył, bardzo często widzieć ich
można było trzymających się za ręce i z powagą przechadzających się po dziedzińcu.”
Córeczka stróża – Mańka, dzięki pannie Lipskiej, poznaje pierwsze litery i zaczyna
przygotowywać się do dalszej edukacji. Mimo tego, że jest jeszcze bardzo mała, pochłania
ją pasja wiedzy i nauki. Gotowa kształcić się zawsze i wszędzie, niezależnie od
okoliczności: „Ona tu i dziś nocować będzie, jak wiele razy nocowała, a teraz chce trochę z
elementarza poczytać, pokazać, co już umie... że już wszystko umie... wszystko od a do
p... od p nie umie, ale wczoraj nauczy się...”
Postacie Kostka i małej Mańki symbolizują przypadki innych dzieci –

pokrzywdzonych, często nieszczęśliwych i niekochanych, równocześnie jednak pełnych
zapału, przepełnionych skrywaną dobrocią, miłością. To nie tylko „dziecięce obrazki” z
czasów pisarki, ale również portrety wielu współczesnych maluchów pozbawionych opieki,
głodnych, zaniedbanych. Dzieci są całkowicie bezbronne i tylko od dorosłych zależy ich los,
dlatego problematyka spraw (i praw) dziecka musi być stale aktualna.
„Dobra pani”
Główną bohaterką noweli jest Hela, która jako pięcioletnie dziecko trafia pod opiekę pani
Eweliny Krzyckiej. Majętna kobieta zobowiązuje się kształcić i wychowywać dziewczynkę i
faktycznie tak jest, ale tylko do pewnego czasu. Niebawem dziecko nudzi dobrodziejkę i
zostaje odesłane do garderoby, a wkrótce potem tam, skąd zostało zabrane - do ubogiej
rodziny. Hela jest przykładem dziecka skrzywdzonego przez los – jej rodzice nie żyją.
Zajmuje się nią nieodpowiednia i nieodpowiedzialna osoba – Ewelina Krzycką.
Dziewczynka, nim trafia pod skrzydła pani Eweliny, nie różni się od innych dzieci
zamieszkujących w skromnych, ubogich i ciasnych mieszkaniach. Dzieci te, mimo trudnych
warunków życia, potrafią być szczęśliwe. Cieszą je zwyczajne zabawy, obecność rodziców,
skromne, ale wspólne posiłki. Przykładami mogą być tu Kaśka, Marylka i Wicek –
„przybrane” rodzeństwo Helki. „Pod ścianą na tapczanie siedziała i głośno gwarzyła
gromadka dzieci. Było ich troje: chłopak dwunastoletni, krępy i silny, z czupryną jak u
ojca gęstą i najeżoną, i dwie dziewczyny od lat ośmiu do dziesięciu, bose, w długich aż do
ziemi spódniczkach, szczupłe, ale rumiane i śmiejące się na całą izbę. Rozśmieszał je tak
Wicek, który wpółleżąc na tapczanie i dziwne rzeczy bosymi nogami dokazując, opowiadał
im o przygodach swych doświadczanych w szkółce początkowej, do której uczęszczał.”
Hela kontrastuje z nimi, jest przygnębiona, nieszczęśliwa, ponieważ przez kilka lat żyła w
luksusowych warunkach i nie potrafi znaleźć dla siebie miejsca w ciasnym, biednym
mieszkaniu. Wokół niej porozrzucane są przedmioty, których używała w domu opiekunki
(piękny grzebień, kolorowe wstążki, zniszczone, a niegdyś eleganckie sukienki), a które w
chacie Jana zupełnie tracą wartość i jeszcze bardziej podkreślają krzywdę i cierpienie
dziewczynki, bo cierpi ona przecież z powodu odrzucenia. Los Heli ilustruje tragedię
dziecka „wyrwanego” ze swojego środowiska, pozbawionego pierwotnych warunków
życia i chwilowo przeszczepionego na inny grunt. Nowela Orzeszkowej udowadnia, że to
nie dobra materialne decydują o szczęściu małego człowieka, ale okazywana mu miłość i
troska oraz bezpieczny, spokojny dom.
„Tadeusz”
Tytułowy bohater ma ponad dwa lata i cechuje go szczególna ciekawość i chęć

poznawania świata - jak przystało na wszystkie maluchy w tym wieku. Fascynuje go
otaczająca rzeczywistość. Podziwia przyrodę, każdy jej „twór” wart jest uwagi: mała
sikorka, wróble, kwiaty maku, niezapominajki. Świat jednak skrywa wiele
niebezpieczeństw, o których malec nie wie. Gdy matka chłopca ciężko pracuje, on wciela
się w rolę mini naukowca, badacza i sam zamierza odkrywać uroki otoczenia. Rodzicom
brakuje czasu, by być jego „przewodnikami”, dworskie dziewczęta wcale nie zauważają
Tadeusza, wieśniaczki popędzane przez namiestnika, wyrywają zielsko. Nikt nie zaprząta
sobie głowy dzieckiem, a ono zostaje samo, bez opieki. Nieszczęście, które mu się
przytrafia, to przestroga przed podobnymi sytuacjami.

Jakub – bohater noweli - jest dziesięcioletnim uczniem warszawskiego gimnazjum. Od

urodzenia wychowuje go dziadek, ponieważ jego matka, najmłodsza córka Mendla – Lija-
umiera przy porodzie (o ojcu nic niewiadomo).
Kubuś jest dla dziadka lustrem, w którym widzi swą zmarłą żonę Resię i ukochaną
córkę Liję. Starzec pokładał w nim wszystkie nadzieje, wpajał szacunek dla innych, uczył
tolerancji i dumy, wychowywał w myśl zasad asymilacji, posyłając chłopca do polskiej
szkoły. Nie zabrakło w edukacji Jakuba informacji o jego żydowskich korzeniach i
kultywowaniu tradycyjnych obrzędów. Chłopiec odmawiał razem z dziadkiem modlitwy, a
co piątek spożywał z nim specjalny, szabasowy posiłek.
Gdy delikatny i wrażliwy bohater został zaatakowany przez chuligana, który zabrał mu
czapkę i pogardliwie nazwał „Żydem”, od razu przybiegł do dziadka po pomoc i radę. Ten
wytłumaczył mu, że to w Warszawie, gdzie chłopak się urodził, jest jego miejsce: „- Nu,
co to jest Żyd? Nu, jaki ty Żyd? Ty się w to miasto urodził, toś ty nie obcy, toś swój,
tutejszy, to ty prawo masz kochać to miasto, póki ty uczciwie żyjesz. Ty się wstydzić nie
masz, żeś Żyd. Jak ty się wstydzisz, żeś ty Żyd, jak ty się sam za podłego masz, dlatego
żeś Żyd, nu, to jak ty możesz jakie dobro zrobić dla to miasto, gdzie ty się urodził, jak ty
jego kochać możesz?... Nu?...”. Mimo nauk dziadka, chłopiec nie ma jeszcze na tyle
ukształtowanej świadomości narodowej i nie jest tak odważny, by przeciwstawić się
oprawcom, których najzwyczajniej się boi.
„Nasza szkapa”
Ciekawym zabiegiem Konopnickiej było stworzenie narracji z perspektywy dziecka, w tym

przypadku najstarszego syna Mostowiaków – Wicka. Dzięki temu zabiegowi poznajemy
uczucia, które towarzyszyły chłopcu w najbardziej znamiennym etapie jego życia – przy
stracie matki. Chłopcy postrzegali wydarzenia w swój dziecinny sposób, traktując
wyprzedawanie mebli jako zabawę i przygodę. Gdy Filip sprzedał szafę, cieszyli się, że na
miejscu po meblu znaleźli drobne rzeczy (guzik, igłę), które potraktowali jako skarby.
Podobnie było z łóżkiem (mogli teraz spać na sienniku, jak prawdziwi mężczyźni, jak
ojciec), krzesłami (niesienie na głowie stołków do Żyda było wyprawą godną
najznakomitszych wędrowców) czy trzema skarbami matki – rondlem, moździerzem i
żelazkiem.
Marcin Kozera” Marii Dąbrowska
Bohaterami opowiadania są głównie dzieci. Nie tylko Marcin, ale Krysia i pozostali
uczniowie szkółki to kilkunastoletni potomkowie polskich emigrantów w Londynie. Świat
widziany ich oczyma jest zupełnie inny, niż ten, który widzą ich rodzice. Każdą wolną
chwilę poświęcają zabawie. Marcin musiał zmierzyć się w bardzo młodym wieku z bardzo
ważnym i trudnym zagadnieniem tożsamości narodowej. Gdy doszedł do wniosku, iż był
Polakiem, można powiedzieć, że przestał być dzieckiem.
Córka Nerona i Poppei, mała Augusta, była ukochanym dzieckiem cezara, lecz jej śmierć
stała się dla niego jedynie okazją do teatralnego okazywania bólu i inspiracją do napisania
kolejnego poematu. Tragiczne są losy małego Rufiusa, syna Poppei, który zasypia podczas
odczytywania wierszy Nerona. Cezar uderza dziecko i wydaje na nie wyrok śmierci. Ciało
uduszonego chłopca zostaje wrzucone do morza. Ten czyn świadczy jednocześnie o
okrucieństwie i bezwzględności szalonego władcy.
„Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela” Henryka Sienkiewicza
Jedenastoletni Michaś to polski uczeń uczęszczający do pruskiej szkoły. Jego przykład

ilustruje przypadki innych polskich dzieci uczących się w niemieckich szkołach,
obarczonych „brzemieniem” nauki, narażonych na prześladowania i szykanowanie ze
strony nauczycieli. Michaś to wrażliwy i obowiązkowy chłopiec, przeciętnie zdolny,
ale uparty. Jego marzeniem było osiągnięcie jak najlepszych wyników, by nie zawieść
ukochanej matki. Jednak w pruskiej szkole, gdzie przesadnie obarczano dzieci nauką,
zwłaszcza języków obcych (niemieckiego, łaciny, greki) nie miał szans na realizację
marzeń: „Chłopiec wprawdzie istotnie nie był tępy, ale należał do tego rodzaju dzieci,
których zdolności, z początku średnie, rozwijają się dopiero później, razem z siłami
fizycznymi i zdrowiem. W innych warunkach mógłby był skończyć szkoły i uniwersytet, i
stać się pożytecznym pracownikiem na każdym polu. W tych, jakie istniały, męczył się
tylko i, wiedząc o wysokim wyobrażeniu, jakie matka miała o jego zdolnościach, wysilał
się na próżno.”
„Janko Muzykant” – Henryk Sienkiewicz
Przykładem utalentowanego dziecka jest w noweli dziesięcioletni Janko. Chłopiec ma

nietypową pasję – fascynują go wszelkie dźwięki, odgłosy, melodie natury. „W polu grała
mu bylica, w sadku pod chałupą ćwirkotały wróble, aż się wiśnie trzęsły! Wieczorami
słuchiwał wszystkich głosów, jakie są na wsi, i pewno myślał sobie, że cała wieś gra. Jak
posłali go do roboty, żeby gnój rozrzucał, to mu nawet wiatr grał w widłach.” Różni się od
rówieśników, ponieważ spędza czas samotnie, ale podobnie do wszystkich wiejskich
dzieci podczas rozmów z ludźmi wkłada palec do buzi. Jest nieśmiały. Cechuje go
wrażliwość: „bo jak – bywało, zahuczą organy lub zaśpiewają słodkim głosem, to dziecku
oczy tak mgłą zachodzą, jakby już nie z tego świata patrzyły...” Niektórzy nazywają go
ladacem, bo stroni od obowiązków i ucieka z domu, by kręcić fujarki „wedle strugi”.
Społeczność wiejska nie rozumie i nie pochwala jego pasji. Wszyscy mają go za
„odmieńca”. Bywa bity i szykanowany. Chłopak często chodzi pod karczmę, by słuchać
śpiewów i wygrywanych na różnych instrumentach melodii. We dworze podziwia skrzypce.
Na użytek własny robi sobie podobne z końskiego włosia i gonta, ale te nie brzmią jak
prawdziwe. Janko jest utalentowanym, nietypowym dzieckiem, nierozumianym i
potępianym przez innych. Przypomina Orcia z „Nie – Boskiej” komedii żyjącego w
poetyckim obłąkaniu. Ma „obsesję” na punkcie muzyki. W „wiejskim światku”, gdzie toczy
się walka o byt, brakuje miejsca dla „odmieńców” – artystów. Giną oni wraz ze swoimi
marzeniami, ideałami. To jednostki skazane na przegraną.
Osieroconym chłopcem w powieści jest Witek, którego przygarnął na wychowanie Boryna i

dał posadę pastucha (pasł jego krowy, kochał konie, sypiał w stodole). Kilkunastoletni
chłopiec cierpiał z powodu nieznajomości rodziców, co ujawniło się w Dzień Zaduszny, gdy
wraz z Kubą poszedł do kościoła, by zapłacić za „wypominki” za duszę zmarłych. Gdy
ksiądz poprosił o imiona matki i ojca, Witek wybuchnął niepowstrzymanym płaczem,
ponieważ nie był w stanie ich wymienić (bo ich nie znał). Choć Boryna traktował go często
bardzo ostro (obwinił o stratę krowy), jednak Kuba (uczący go pacierza), Józka (jego
przyjaciółka) czy Jagna (traktująca go życzliwie i trochę niczym matka) sprawiali, że
chłopiec był pogodny i pozytywnie nastawiony do życia.
Motyw fatum/przeznaczenia
Człowiek ukazany w dziele Sofoklesa to jednostka tragiczna. Jego losem „sterują”

bogowie, a ich „plan” musi się wypełnić. Dowodzi tego wspomniany mit o Labdakidach.
Wyrocznia delficka orzeka o tym, co się wydarzy i Edyp, mimo że próbuje uniknąć
przeznaczenia, paradoksalnie je realizuje. Nad rodem królewskim ciąży fatum. Podobnie
jest w „Antygonie”. Wróżbita Tyrezjasz zna przyszłość, ale pojawia się on dopiero na końcu
dramatu, gdy wszystko jest już przesądzone.
Teoretycznie to człowiek podejmuje decyzje, dokonuje wyborów, ale gdy godzą i przeczą
one boskim planom, jednostka zostaje ukarana i „sprowadzona” na właściwe tory
przeznaczenia. To, co „zaplanowali” bogowie musi się wydarzyć. I w owej niemożności
działania, przeciwstawienia się losowi tkwi cały tragizm człowieka.
Gdy Edyp dowiedział się w młodości od wyroczni delfickiej, że zabije swego ojca i podzieli
łoże z matką, postanowił opuścić rodziców i ruszyć w świat, by nie dopuścić do
wypełnienia przepowiedni. Na nic to się jednak zdało, ponieważ ciążyło na nim fatum, czyli
nieodwracalne przeznaczenie. Dramat doskonale ukazuje, że przed losem nie można uciec,
ponieważ człowiek jest jedynie bezwolną marionetką, zbyt bezsilną, by zmienić bieg
przeznaczenia.
Dramat Sofoklesa jest opowieścią o ogromnej – o ile nie nadrzędnej w stosunku do

wszystkiego – sile i roli przeznaczenia. Owo fatum, kierujące ludzkim losem, jest czymś
niezmiennym i nieodwracalnym, niezależnym od człowieka. Dowodem na to może być
Edyp, który starał się odmienić przepowiednię. Choć opuścił ludzi, których uważał za
rodziców i wyjechał z Koryntu, to jednak tymi poczynaniami kierowało przeznaczenie. To
ono doprowadziło go na brzeg królestwa Teb, za jego interwencją zabił przypadkowego
mężczyznę, którym okazał się jego rodzony ojciec – Lajos. W wyniku niezmiennego
przeznaczenia w końcu podzielił łoże z matką i spłodził z nią czworo przeklętych dzieci.
Sofokles podkreśla, że nadrzędną siłą rządzącą życiem człowieka jest
przeznaczenie i wyroki wyroczni delfickiej.
Zły los sprawił, że Santiago nie mógł złowić ryby przez osiemdziesiąt cztery dni, przez co
ludzie w wiosce nazywali go „salao”. Rybak rzucił wyzwanie swojemu przeznaczeniu i
wypłynął daleko w morze. Los zetknął go tam z największą rybą, jaką starzec widział w
życiu. Gdy Kubańczyk był pewny, że odniósł zwycięstwo, rekiny zaatakowały jego zdobycz.
Drapieżniki uzmysłowiły człowiekowi, iż ciąży nad nim fatum, którego sam nie pokona.
Motyw filantropii
Nowelistyka Bolesława Prusa
„Katarynka”
Motyw ten stanowi główny problem pozytywistycznej noweli. Jej główny bohater Tomasz
jest przedstawicielem zamożnej części społeczeństwa. Pochodzenie zdeterminowało go do
niesienia pomocy słabszym i biedniejszym. W końcowej scenie noweli, gdy emerytowany
prawnik, który wiódł samotne życie, a większość pieniędzy wydawał na dzieła sztuki i
antyki zaczął przeszukiwać notes w poszukiwaniu adresów znajomych okulistów -
zachował się zgodnie z panującymi wówczas zasadami solidarności społecznej. O ile
jego wcześniejsza postawa nie znajdowała aprobaty u czytelnika, to swoim hojnym
gestem Tomasz wymazał początkowe złe wrażenie. Filantropia bohatera przyniosła korzyść
nie tylko niewidomej dziewczynce, ale i jemu samemu. Jak wcześniej zostało to
wspomniane, był człowiekiem samotnym, kawalerem, dawno już odszedł z pracy. Dlatego
też świadomość, iż wciąż był przydatny dla społeczeństwa, a nie tylko kolegom
potrzebującym porady prawnej, podniosła go na duchu.
Nowelistyka Emilii Orzeszkowej

„Dobra pani”
Sylwetka „dobrej pani” - Eweliny Krzyckiej unaocznia problem fałszywej filantropii, czyli
rzekomych, dobroczynnych działań, które mają przynosić korzyści innym, a tymczasem są
krzywdą wyrządzaną drugiej osobie, przysparzają cierpień. W pani Krzyckiej mieszkańcy
Ongrodu widzą dobrodziejkę, świętą, ponieważ udziela hojnych datków oraz decyduje się
wychowywać i kształcić biedne dzieci. Nie zauważają egoizmu zacnej damy, która w ten
sposób zaspokaja tylko własne kaprysy. Orzeszkowa piętnuje pseudohumanitarną
postawę, przypomina, że chęć czynienia dobra musi wypływać z potrzeby serca i ludzkiej
wrażliwości. Nigdy też działalność charytatywna nie powinna być w sposób rażący
„wystawiana” na widok publiczny.
Fałszywa filantropia – jest to główny temat noweli. Konopnicka opisała w niej

społeczeństwo bogatej szwajcarskiej gminy Hottingen, która w opacznym tego słowa
znaczeniu „dbała” o swych najstarszych mieszkańców. Przeznaczywszy pewną sumę na ich
utrzymanie, przeprowadzała licytację. Jej zwycięzca – czyli człowiek gotowy przyjąć za
najniższą kwotę starszą osobę – zobowiązywał się ją dożywotnio utrzymywać. Tak
naprawdę jednak pieniądze z dopłaty zatrzymywał dla siebie, a głodnego i zmęczonego
starca traktował jak tanią siłę roboczą, jak własność, którą bądź co bądź kupił.
Motyw kariery
Motyw kariery
„Doktor Piotr” Stefana Żeromskiego
Piotr jest doktorem chemii, zdolnym naukowcem pokładającym ufność w posiadanej

wiedzy, mającym nadzieję na to, iż zdobyte umiejętności zaprocentują kiedyś dobrą
posadą i poprawą stanu życia. Kocha ojca, którego opuścił osiem lat temu by kontynuować
naukę. Pisze mu wiele listów, relacjonuje wydarzenia i radzi się w sprawie decyzji, które
musi podjąć. Z powodu uczucia, którym darzył ojca, zdecydował się porzucić szansę na
upragnioną karierę i zaistnienie w świecie nauki. Zrezygnował z kierowniczego
stanowiska w Anglii, choć w kraju nikt nie chciał go zatrudnić (mimo, iż chciał pracować za
najniższe wynagrodzenie).
„Siłaczka” Stefana Żeromskiego
Lekarzem, wydawałoby się – z powołania – jest w noweli Paweł Obarecki. W części

retrospektywnej przypomina w jakimś stopniu Tomasza Judyma, jest tak samo przekonany
o powodzeniu przedsięwziętych planów, jak bohater Ludzi bezdomnych. Różnica miedzy
postaciami stworzonymi przez Żeromskiego tkwi jednak w tym, że Obarecki po roku
przebywania w Obrzydłówku akceptuje obowiązujące tam zasady i wtapia się w miejscową
„elitę”, gdy tymczasem Judym – jak Bozowska – rezygnuje z osobistego szczęścia,
materialnych korzyści i poświęca się całkowicie temu, w co wierzy.
Niespełniona kariera skrzypaczki staje się życiowym kompleksem Róży Żabczyńskiej.

Kobieta za swoją porażkę obwinia nauczyciela muzyki i twierdzi, że została źle
przygotowana technicznie. Niezrealizowane marzenia o sławie stara się zrekompensować
karierą córki.
Kariera jest dla Józefa K. rzeczą nadrzędna Skupia się wyłącznie na kolejnych awansach i
zaspokajaniu potrzeb materialnych. W pogoni za sukcesem traci poczucie wyższych
wartości – izoluje się od ludzi, docenia tylko tych, którzy zajmują wyższe stanowiska, a
innych traktuje lekceważąco. Nie ma przyjaciół ani ukochanej kobiety, jest człowiekiem
samotnym i wyalienowanym ze społeczeństwa.
W „Granicy” mamy przykład kariery, określanej jako piękna i szybka. Młody Ziembiewicz,
syn zubożałego szlachcica, od najmłodszych lat musi pracować, żeby opłacić szkoły.
Po skończonych studiach szybko dostaje stanowisko redaktora w gazecie, a po kilku
miesiącach zostaje prezydentem miasta.
Kariera jest dla niego równoznaczna z zaprzedaniem własnych wartości i ambicji.

Nagły awans społeczny i próby odnalezienia się w nowej sytuacji sprawiają, że Zenon
zakłada maskę i w towarzystwie innych ludzi staje się zupełnie kimś innym, niż jest w
rzeczywistości. Wszystkie jego wzniosłe plany, które miały polepszyć byt mieszkańców
miasta, legły w gruzach, choć trudno jest się doszukać w tym jego złej woli, ponieważ
zależały w dużej mierze od czynników zewnętrznych, takich jak cofnięte fundusze na
budowę domów dla robotników.
Z czasem Ziembiewicz, który miał piękne marzenia, stał się typowym urzędnikiem,
który tłumaczył, że chciał dobrze, lecz ludzie mieli za duże wymagania. Kariera
Ziembiewicza została okupiona dużą ceną, poświęceniem własnego małżeństwa oraz
siebie. Zaprzeczając sobie, spełniając oczekiwania innych, ukrywając przed światem swój
romans z Justyną, żył w nieustannym lęku i próbował odsunąć od siebie odpowiedzialność
za wszystko, co nie potoczyło się po jego myśli.
Motyw kobiety
„Dzieje Tristana i Izoldy”
Izolda Jasnowłosa - zdumiewającej urody bohaterka („droga rozjaśniła się, jak gdyby
słońce spłynęło nagle przez listowie wielkich drzew, i ukazała się Izold Jasnowłosa”)
była córką króla Irlandii i siostrzenicą rycerza Morholta. Od swej matki, znającej
sztukę uzdrawiania ludzi poprzez zioła oraz potrafiącej przyrządzać magiczne napoje,
nauczyła się wszystkich tych umiejętności. Poznaliśmy ją, gdy opłakiwała swego martwego
wuja, gdy poprzysięgała zemścić się na jego mordercy – Tristanie Lończyku. Nie
wiedziała jeszcze wtedy, iż to właśnie z nim dopuści się cudzołóstwa i grzechu.
„Makbet” Williama Szekspira
Ucieleśnieniem kobiety fatalnej (fr. femme fatale) jest Lady Makbet. To ona najbardziej
namawia męża do popełnienia zbrodni, działając na jego ambicje. Kobieta przypomina
biblijną Ewę, która nakłoniła Adama do zjedzenie zakazanego owocu. Podobnie jak Ewa,
Lady Makbet działa z inspiracji zła.
Z wypowiedzi bohaterów dramatu można wywnioskować, że małżonka Makbeta jest

kobietą piękną. Z uznaniem wyraża się o niej Dunkan oraz dostojnicy szkoccy. Lady tak
opisuje ten wizerunek:
„Chcąc świat oszukać stosuj się do świata,

Ubierz w uprzejmość oko, dłoń i usta,
Wyglądaj jako kwiat niewinny, ale
Niechaj pod kwiatem tym wąż się ukrywa”.
To w głównej mierze Lady doprowadziła do upadku Makbeta. W odróżnieniu jednak od

innych kobiet fatalnych, wpada w obłęd i popełnia samobójstwo.
W utworze nie ma ich wiele, bo tylko dwie, ale spełniają one ważną rolę. Hamlet na
początku utworu uwodził Ofelię, pisał dla niej romantyczne wiersze, adorował. Gertruda
swoją postawą doprowadziła syna do wypowiedzenia słynnych dziś słów:
„Słabości, nazwisko
Twoje: kobieta”.
Wstręt do płci przeciwnej spowodował, iż Hamlet odtrącił Ofelię. Ubliżając wszystkim
kobietom, radził jej, aby dla dobra wszystkich wstąpiła do zakonu. Dopiero gdy
dziewczyna popełniła samobójstwo przyznał, że ją kochał.
W opublikowanym w 1957 roku eseju zatytułowanym Matka Hamleta, Carolyn Heilbrun

broniła kobiecych bohaterek Hamleta. Autorka dowodziła, iż Szekspir nie zawarł w
tekście utworu informacji, że Gertruda wiedziała o tym, iż Klaudiusz zamordował
jej poprzedniego męża. Mężczyźni, którzy interpretowali Hamleta, przez stulecia trwali
w błędnym, według Heilburn, przekonaniu, jakoby królowa była współwinna tej zbrodni,
ponieważ taki zarzut padł z ust jej syna. Kobieta dowodziła, iż nie było żadnego
ewidentnego dowodu na to, że Gertruda dopuściła się cudzołóstwa. W dodatku była
przekonana, że królowa dostosowała się najlepiej jak umiała do sytuacji, w której znalazła
się po śmierci męża, dla dobra państwa.
Ofelia była otoczona przez trzech, silnych mężczyzn: Laertesa, Hamleta i Poloniusza.
Wszyscy trzej opuszczają ją, pierwszy wyjeżdża, drugi porzuca, a trzeci umiera.
Konwencjonalne teorie starały się dowieść, iż nagły brak tych trzech mężczyzn, którzy
podejmowali za Ofelię decyzje, doprowadził ją do szaleństwa. Interpretatorki
feministyczne uważają, iż bohaterka popadła w obłęd z powodu poczucia winy,
ponieważ zamordowanie Poloniusza przez Hamleta było spełnieniem jej
podświadomych marzeń.
Leila to najwieksza miłość Giaura. Gruzińska branka była pierwszą wśród żon bogatego
baszy Hassana, który kochał ją ponad życie. Nie dawał wiary rozgłaszanym opowieściom o
jej związku z Giaurem, ufał jej pięknym i władczym oczom. Czytelnik poznaje jedynie opis
jej urody („oczy gazeli”, „cudowny rumieniec”, ciemne spojrzenie), nie dowiadując się
niczego na temat jej uczuć.
Wyidealizowana do granic możliwości przez ukochanego Wenecjanina, który widzi w tej

wschodniej piękności anioła i jutrzenkę, tak naprawdę jest tylko dodatkiem do całej
opowieści (nie mamy nawet cytatów z jej wypowiedzi).
W Cierpieniach młodego Wertera Lotta jest kobietą doskonałą, obdarzoną licznymi

zaletami. Pozostaje wierna mężowi, chociaż z czasem rozumie, że darzy Wertera coraz
głębszymi uczuciami i odczuje pustkę po zerwaniu znajomości. Werter idealizuje ją, widzi
w niej anioła.
W dramacie Goethego można odnaleźć dwie postaci kobiet: niewinną Małgorzatę i Helenę
Trojańską, według mitologii greckiej najpiękniejszą kobietę świata. Czternastoletnia
Małgorzata jest uosobieniem niewinności, cnoty i naiwności. Uwiedziona przez Fausta,
zakochuje się w nim i spełnia każde jego żądanie. Przyczynia się do śmierci matki i brata,
morduje dziecko, zrodzone w grzechu z mędrcem. Ta młoda dziewczyna z pokorą
przyjmuje karę za swoje grzechy i dlatego może dostąpić zbawienia. Helena jest
iluzorycznym wytworem wyobraźni Fausta. Mędrzec, oczarowany urodą kobiety, przenosi
się w czasy antyczne, zdobywa miłość Heleny i zostaje jej mężem. Helena znika, kiedy
ginie jej syn, Euforion, ponieważ została przerwana więź z życiem, która umożliwiała jej
przybranie ludzkich kształtów. Z obiema kobietami bohater dramatu przeżywa wielką
miłość – uczucie do Małgorzaty kończy się tragicznie, z Heleną Faust przeżywa wiele
szczęśliwych lat.
„Balladyna” Juliusza Słowackiego
Balladyna to postać tragiczna uwikłana w konflikt własnej osobowości i nie odkrytej

tożsamości – konflikt między namiętnościami, żądzą władzy a wewnętrzną moralnością i
sumieniem. Poruszając się po drodze pragnień, zapomina o rozsądku. Nierozważnie szuka
granic osobistej wolności. Udowadnia, jak niewiele potrzeba, by stanąć w kolizji z prawem
i samym sobą. Wystarczy mała iskra – chwilowe rozbudzenie uśpionej fantazji, szaleńczej
ambicji, by zapłonęło ognisko zła i spopielały wszelkie zasady. Jakże czujnym trzeba
być strażnikiem świętej „etycznej” korony, by nie zapomnieć o „królewskich” –
odgórnych prawach i nie uśmiercić się rażeniem „pioruńskich” (niszczących)
pragnień.
„A...B...C...”
Przykładami kobiet w noweli „A... B... C” są Joanna Lipska, pani Rożnowska – właścicielka
magla, matka Kostka – praczka. Kobiety ukazane przez Orzeszkową nie są kapryśnymi
damami, to najczęściej dbające o dom rodzinny gospodynie, zapracowane matki. Jeżeli
którakolwiek z nich osiągnęła pewien status materialny (pani Rożnowska), to głównie
dzięki własnej pracy. Joanna jest wykształconą córką profesora i trudno byłoby jej
wykonywać ciężką pracę fizyczną. Autorka kreuje bohaterkę tak, by w jakiś sposób
wiązała się ze swoim wykształceniem, ale nie tylko - prócz pracy nauczycielki wykonuje
mnóstwo codziennych obowiązków, dzięki temu pisarka wcieliła w jedną postać postulaty
pozytywizmu: ideę nauki i pracy. Praczka wręcz „zabija się” praniem cudzej bielizny. Stara
się utrzymać dom, ponieważ ma męża pijaka i obiboka. Jest silna i może nawet
konkurować z mężczyzną lub być od niego lepsza. W postaci Rożnowskiej – jako
właścicielki magla autorka podkreśla autonomię kobiet, ich predyspozycje do realizacji
obranych celów. Podobnie jest też w przypadku Joanny Lipskiej.
Urodę kobiet z noweli Orzeszkowej tłumi codzienny trud i ciężka praca. Taki znajdujemy
w utworze opis matki Kostusia – praczki: „(...) wysoka i chuda, z twarzą wzdłuż i wszerz
zoraną bólem i troskami, w grubej, krótkiej spódnicy i wielkiej chustce zarzuconej na
głowie (...)” Joannę praca odmienia, nadaje cel jej życiu, dzięki niej dziewczyna rozkwita,
pięknieje.
Kobiety ukazane przez Orzeszkową są zapracowane, czułe i wrażliwe na cierpienia

drugiego człowieka, skore nieść pomoc, gdy tylko zajdzie taka potrzeba. W utworach
pisarki często występują w „rolach głównych”. Autorka prezentuje ich portrety
psychologiczne, szkice osobowościowe. Z całą mocą akcentuje siłę i możliwości płci
pięknej i z pozoru słabszej.

„Obrazki więzienne”
Historia „Dzikiej”, przywiezionej z wojny tureckiej przez rosyjskiego oficera a następnie

przez niego porzuconej ukazuje bezbronność cudzoziemki. Dziewczyna, nie znając języka i
będąc w obcym kraju, została zaszufladkowana jako szalona, chora psychicznie i
zamknięta w celi („jeszcze jednym numerze”).
Konopnicka w tej historii poruszyła również kwestię całkowitego uzależnienia kobiet od

mężczyzn (podobnie jak jej koleżanka – Eliza Orzeszkowa – w opowiadaniu „Marta”).
„Dzika” była egzotyczną zdobyczą Rosjanina, seksualną maskotką zdaną na jego łaskę.
Gdy znudziła się już oficerowi, doniósł na nią do władz i zamknął w więzieniu. Los
bohaterki obrazka wzrusza i budzi współczucie. Jest zarazem przestrogą dla płci pięknej.
„Potop” Henryka Sienkiewicza
Główną żeńską postacią powieści Henryka Sienkiewicza jest Aleksandra Billewiczówna.

Nazywana jest często uosobieniem polskiej szlachcianki, posiadaczką najznakomitszych
przymiotów i nonkonformistką. Dzieje się tak za sprawą wydarzeń, które mają miejsce
podczas akcji Potopu.
Bohaterka jest wnuczką Herakliusza Billewicza - pułkownika lekkiego znaku i

podkomorzego upickiego, ale przede wszystkim patriarchy rodu Billewiczów wywodzącego
się od Mendoga. Wolą zmarłego dziadka miała zostać żoną Andrzeja Kmicica lub
powiększyć grono zakonnic w najbliższym klasztorze. W naturze dziewczyny – skromnej i
posłusznej względem rodziny – nie leżał sprzeciw i bunt, toteż zamierzała spełnić
ostatnie życzenie kochanego dziadka.
Główna żeńska bohaterka powieści historycznej Potop jest literackim

uosobieniem kobiety idealnej, wzorem patriotki, wiernej cnocie i ojczyźnie. Choć
zakochała się od pierwszego wejrzenia w mężczyźnie przeznaczonym jej drogą umowy
krewnych, to jednak gotowa była poświęcić uczucie, by tylko żyć w zgodzie z zasadami
wpojonymi przez Billewiczów: „Bo nie pójdę za człowieka, na którym ciążą łzy ludzkie i
krew ludzka, którego palcami wytykają, banitem, rozbójnikiem zowią i za zdrajcę mają”.
W końcowej scenie powieści potrafiła się jednak przyznać do pomyłki i ze łzami w oczach
wyznała: „Jędruś, ran twoich nie godnam całować!”. Bohaterka jest bodajże jedyną
posiadaczką „męskiego umysłu” w polskiej literaturze.
Ligia, dobra i troskliwa chrześcijanka, odróżnia się od innych rzymskich kobiet. Jej serce,
wypełnione miłosierdziem i wyznawanymi zasadami, nie zna nienawiści. Pomponia
Grecyna jest kobietą wierną i łagodną, a fakt, że mąż nie jest wyznawcą Chrystusa, jest
powodem jej smutku. Eunice, piękna niewolnica, bezgranicznie kocha swojego pana
Petroniusza. Sprzeciwia się jego rozkazowi i z radością przyjmuje karę chłosty, ponieważ
może zostać w domu Petroniusza. Największym dowodem jej miłości jest śmierć u boku
ukochanego mężczyzny, ponieważ bez niego nie potrafiłaby żyć. Akte przez wiele lat żyje
wspomnieniami szczęścia, które zaznała u boku Nerona i zaślepiona miłością, nie
dostrzega jego okrutnego charakteru, usprawiedliwiając każdy jego postępek. Poppea
Sabina, żona Nerona, jest kobietą bezwzględną i okrutną, znienawidzoną przez
poddanych. Namówiła cezara do zamordowania matki i żony. Zazdrosna o urodę Ligii,
pragnie zemścić się na dziewczynie, w obawie, że pewnego dnia Neron może ją dostrzec.
Szczerym uczuciem darzyła jedynie swojego synka, Rufiusa, którego za wszelką cenę
chciała uchronić przed wyrokiem, wydanym przez władcę.
W Faraonie Bolesława Prusa są ukazane cztery postacie kobiece o zupełnie odmiennych

osobowościach. Królowa Nikotris jest kobietą dojrzałą emocjonalnie, świadomą wielkości
stanu kapłańskiego, z którego pochodził jej ojciec. Jest wierna mężowi i szanuje poczucie
niezależności syna jako władcy – respektuje jego zarządzenia. Wie, że młodzieniec jest
gwałtowny i próbuje odwieść go od pomysłu walki z kapłanami. Jest świadoma, że może to
zakończyć się klęską Ramzesa. Ostatecznie zostaje żoną mężczyzny, który pośrednio
przyczynił się do śmierci jej dziecka. Sara, kochanka Ramzesa, jest postacią tragiczną.
Krótkotrwała miłość faraona do niej i szczęście wynikające z narodzin dziecka, zostaje
zakłócone pojawieniem się w życiu Ramzesa Kamy. Sara zostaje oszukana przez kapłanów
i zgadza się, aby dziecko zostało Żydem. Wygnana przez władcę, ze spokojem i pokorą
przyjmuje poniżenie ze strony Fenicjanki. Nie przestaje kochać Ramzesa, a kiedy sądzi, że
to on zamordował dziecko, bierze winę na siebie. Umiera, uświadomiwszy sobie, że
pozwoliła zabić dziecko obcemu mężczyźnie. Sara to uosobienie kobiecej delikatności,
dobra i macierzyństwa.
Kama, kapłanka fenicka, to kobieta wyrachowana i bezwzględna, która zostaje
kochanką Ramzesa, ponieważ tego wymaga dobro ojczyzny – może manipulować
faraonem. Jest zimna i okrutna, pełna nienawiści do Sary i dziecka. To ona namawia
Lykona do zabicia chłopca. Swoje winy okupiła później chorobą – dotknięta trądem,
została zesłana w głąb pustyni. Hebron jest dziewczyną o silnym charakterze i poczuciu
niezależności. Zostaje żoną Tutmozisa z woli ojca i Ramzesa, lecz zakochuje się w faraonie
i staje się jego kochanką.
„Bartek Zwycięzca” Henryka Sienkiewicza
Przykładami kobiet w noweli są żona Bartka – Magda Słowikowa i pani Maria

Jarzyńska. Magda to uboga chłopka, która w momencie, gdy małżonka powołano do
wojska, musiała podołać podwójnym obowiązkom. Zajmowała się domem i
gospodarstwem, czasem pomagali jej sąsiedzi. Była na tyle zaradna, że potrafiła
oszczędzić pieniądze, by posłać je ukochanemu Bartkowi. Wspierała męża, gdy wrócił z
frontu, zabiegała o zmniejszenie mu kary więzienia, do którego trafił wskutek bójki z
panem Boege. Płakała, gdy jej rodzinę wysiedlono z Pognębina.
Pani Jarzyńska to portret młodej szlachcianki, dbającej o sprawy narodowe. Pragnęła, żeby
jej mąż został posłem w pruskim parlamencie, wówczas Polacy mieliby szansę decydować
o sprawach dla nich istotnych. W celu przekonania włościan do oddania głosu na
Jarzyńskiego, pani Maria odwiedzała gospodarstwa. Niestety, wybory były mistyfikacją i
zastraszeni chłopi głosowali na Niemca – Szulberga. Sienkiewicz odmalował jednocześnie
dwa portrety kobiet: chłopki i szlachcianki, lecz obydwa te wizerunki mają pewne cechy
wspólne – kobieta jest zaradna, sprytna, pełna inwencji, opiekuńcza. Jarzyńska nosi nie
tylko cechy damy, ale także społecznej aktywistki. „Odwiedza chorych, ujmuje sobie
ludność, pomaga, gdzie może. Robiłaby to i bez polityki, bo ma dobre serce, ale dla
polityki tym bardziej.” Wraz z mężem dzieli jego wyborczą porażkę. Niestety portret
młodej Jarzyńskiej traci na kolorycie, gdy wspólnie z małżonkiem opuszcza Pognębin i
chłopów, w których interesie rzekomo występowała. Są to bardzo wyraźne kobiece szkice.
Kama, kapłanka fenicka, to kobieta wyrachowana i bezwzględna, która zostaje

kochanką Ramzesa, ponieważ tego wymaga dobro ojczyzny – może manipulować
faraonem. Jest zimna i okrutna, pełna nienawiści do Sary i dziecka. To ona namawia
Lykona do zabicia chłopca. Swoje winy okupiła później chorobą – dotknięta trądem,
została zesłana w głąb pustyni. Hebron jest dziewczyną o silnym charakterze i poczuciu
niezależności. Zostaje żoną Tutmozisa z woli ojca i Ramzesa, lecz zakochuje się w faraonie
i staje się jego kochanką.
Przykładami kobiet w noweli są żona Bartka – Magda Słowikowa i pani Maria

Jarzyńska. Magda to uboga chłopka, która w momencie, gdy małżonka powołano do
wojska, musiała podołać podwójnym obowiązkom. Zajmowała się domem i
gospodarstwem, czasem pomagali jej sąsiedzi. Była na tyle zaradna, że potrafiła
oszczędzić pieniądze, by posłać je ukochanemu Bartkowi. Wspierała męża, gdy wrócił z
frontu, zabiegała o zmniejszenie mu kary więzienia, do którego trafił wskutek bójki z
panem Boege. Płakała, gdy jej rodzinę wysiedlono z Pognębina.
Pani Jarzyńska to portret młodej szlachcianki, dbającej o sprawy narodowe. Pragnęła, żeby
jej mąż został posłem w pruskim parlamencie, wówczas Polacy mieliby szansę decydować
o sprawach dla nich istotnych. W celu przekonania włościan do oddania głosu na
Jarzyńskiego, pani Maria odwiedzała gospodarstwa. Niestety, wybory były mistyfikacją i
zastraszeni chłopi głosowali na Niemca – Szulberga. Sienkiewicz odmalował jednocześnie
dwa portrety kobiet: chłopki i szlachcianki, lecz obydwa te wizerunki mają pewne cechy
wspólne – kobieta jest zaradna, sprytna, pełna inwencji, opiekuńcza. Jarzyńska nosi nie
tylko cechy damy, ale także społecznej aktywistki. „Odwiedza chorych, ujmuje sobie
ludność, pomaga, gdzie może. Robiłaby to i bez polityki, bo ma dobre serce, ale dla
polityki tym bardziej.” Wraz z mężem dzieli jego wyborczą porażkę. Niestety portret
młodej Jarzyńskiej traci na kolorycie, gdy wspólnie z małżonkiem opuszcza Pognębin i
chłopów, w których interesie rzekomo występowała. Są to bardzo wyraźne kobiece szkice.
Na kartach powieści odnajdujemy dwa wyraźne kobiece typy. Jagna, córka Dominikowej,
jest jedną z głównych kobiecych bohaterek powieści Reymonta Chłopi. Ta urodziwa
dziewiętnastoletnia wiejska dziewczyna stanowi źródło wielu szczegółowych opisów na
kartach dzieła. Tragedia bohaterki polega na tym, że jej delikatna, artystyczna, a
zarazem niezdecydowana dusza nie pasuje do otoczenia. Nietolerowania przez
gromadę, wrażliwa i nieszczęśliwa poszukuje czegoś nieokreślonego, dąży do
niesprecyzowanego celu, jest nieszczęśliwa w Lipcach, w przestrzeni, w którym przyszło
jej żyć. Choć swymi wyborami unieszczęśliwiła wielu ludzi, nie potrafiła wziąć na siebie
za to odpowiedzialności. Przykładem może być scena, w której daje upust nienawiści
do męża, któremu przysięgała przed ołtarzem.Jagna stała się ofiarą społeczności,
wyklętym przykładem odmienności, przez co jest niewyczerpanym źródłem interpretacji i
analiz teoretyków literatury.
Kolejną postacią jest Hanka. Żona Antka i matka trójki jego dzieci może być wzorem dla
współczesnych feministek. Jest jedną z najciekawszych kobiecych kreacji w literaturze
polskiej. Dlaczego? Ponieważ Reymont nie stworzył jej na wzór jakiegoś szablonu czy
schematu – Hanka niezaprzeczalnie jest indywidualnością. Spośród wszystkich
bohaterów powieści ulega najciekawszej metamorfozie, z bezbarwnej żony Antka i
synowej Macieja zmieniając się w świadomą swej siły i poczucia obowiązku dojrzałą
kobietę. Choć Reymont obdarzył Hankę wieloma cechami charakterystycznymi dla
stereotypowego wzorca wiejskich kobiet (skąpa, skora do kłótni, lubiąca plotki),
jednak budzi ona sympatię czytelników, a zwłaszcza żeńskiej ich części, w bohaterce
szukającej inspiracji, wzoru siły i godności. Najważniejsze zdanie, jakie padło z ust Hanki,
było odpowiedzią na odmianę jej losu: „Bieda łacniej przekuwa człowieka niźli kowal
żelazo”.
„Jądro ciemności” Josepha Conrada
Przez znaczną część Jądro ciemności opowiada o losach mężczyzn, którzy stanowią
bezapelacyjną większość postaci powieści. Dodatkowo historia, którą opowiada Marlow
jest kierowana do wyłącznie męskiej załogi jachtu „Nellie”. Pomimo tego kobiety
odgrywają w dziele ważną rolę.
Jeżeli białych mężczyzn, których czytelnik poznaje w Kongu nazwiemy „żołnierzami

kolonizacji”, to europejskie kobiety również miały wpływ na rzeczywistość. Fakt, iż były
one cichymi strategami widać najlepiej w momencie, gdy Marlow starał się o posadę na
parowcu należącym do spółki handlowej. Bohater początkowo zamierzał zdobyć pracę
dzięki swoim kwalifikacjom i doświadczeniu, następnie zwrócił się z prośbą o pomoc do
wpływowych krewnych. Jednak męscy przedstawiciele jego rodziny nie potrafili działać na
tyle skutecznie, by osiągnąć ten cel. Bohater skomentował ten fakt słowami: „Wówczas -
czy uwierzycie? - wziąłem się do kobiet. Ja, Charlie Marlow, zaprzągłem do roboty kobiety,
aby dostać posadę. Słowo daję!”. Zawstydzony Marlow potrafił przyznać, iż działania
ciotki cechowały się skutecznością: „Dostałem nominację, oczywiście, i dostałem ją
bardzo prędko”.
Kolejnymi kobietami przedstawionymi w powieści są pracownice siedziby spółki

handlowej w „grobowym mieście”: „Dwie kobiety, jedna gruba, a druga szczupła,
siedziały na krzesłach wyplatanych słomą, robiąc coś na drutach z czarnej wełny”. Gdy
Marlow zjawił się w biurze natknął się na nie i wydawało mu się, iż wystarczy im jedynie
spojrzenie na mężczyznę, aby wszystko o nim wiedzieć. Bohater w myślach nazwał te dwie
kobiety „odźwiernymi u wrót Ciemności”.
Podobną rolę w powieści pełni Narzeczona Kurtza. Autor zasugerował, że to właśnie z jej
powodu wszechstronnie utalentowany mężczyzna udał się do Afryki. Marlow dowiedział się
od niej, iż jej zaręczyny z Kurtzem były źle odebrane przez członków jej rodziny oraz, „że
miał już dosyć tej względnej biedy i że właśnie to go tam wygnało”. Kobieta była
całkowicie oddana swojemu mężczyźnie: „(…) ja w niego wierzyłam więcej niż ktokolwiek
na ziemi - więcej niż jego własna matka, więcej niż... on sam”.
Kobietą, która nie pasuje do opisywanych powyżej postaci jest z pewnością kochanka
Kurtza, o której Marlow powiedział: „Była dzika i przepyszna, płomiennooka i wspaniała”.
Czarnoskóra piękność stanowi naturalne przeciwieństwo Narzeczonej. Kobieta zamiast
opłakiwać odejście swojego ukochanego, demonstrowała swój gniew i fizyczną siłę.
Podczas rozmowy z ciotką Marlow pomyślał, iż kobiety: „Żyją we własnym świecie, który
właściwie nigdy nie istniał i istnieć nie może. Jest na to o wiele za piękny, a gdyby można
taki świat zbudować, rozleciałby się przed zachodem słońca”. Według niego kobiety były
powierniczkami świata naiwnych iluzji. Jednocześnie można je uważać za głównych
beneficjantów kolonialnej ekspansji oraz bogactw z niej płynących. Prawdą jest, że
znaczna większość akcji w Jądrze ciemności podejmowana jest przez mężczyzn, lecz bez
kobiet, cała historia nie mogłaby się wydarzyć.

„Granica” Nałkowskiej to galeria kobiecych postaci. Kobiet starych, dla których życie
powoli się kończy i które starają się nadal jakoś funkcjonować, choć czasy ich świetności
dawno przeminęły (znajome Cecylii Kolichowskiej):
- kobietą zniszczoną życiem i pracą, dla której świat ograniczał się do wypełniania
obowiązków i która poza kuchnią obserwowała życie państwa przez okno, jest Karolina
Bogutowa.
- Cecylia Kolichowska to kobieta, która nie potrafi pogodzić się ze swoją starością, dla
której starość to ostateczny etap życia.
- Elżbieta, pozornie niedostępna i zimna, co często zarzucał jej mąż, w rzeczywistości ma

dobre serce. Nie potrafi przejść obojętnie obok ludzkiego nieszczęścia.
- Justyna to kobieta o prostym, naiwnym sercu. Zakochana w synu pracodawców matki,

zraniona i oszukana, nie potrafi odnaleźć się w sytuacji, po usunięciu ciąży. Doprowadza ją
to do załamania psychicznego.
- Romana Niewieska – matka Elżbiety – pomimo upływu czasu i starzenia się, nadal
romansuje z mężczyznami i nie potrafi być wierna mężowi.
- Jasia Gołąbska jest przedwcześnie zniszczona biedą, problemami z mężem i śmiercią

dzieci.
- Łucja Posztraska może zadziwiać miłością do męża nieudacznika i pijaka. Zawsze go

broni i usprawiedliwia.
- Żancia Ziembiewiczowa przez wiele lat wybaczała zdrady męża i pomimo wszystko
kochała go szczerze.
- Adela, kochanka Zenona z czasów jego nauki w Paryżu, w obliczu śmierci godziła się z
faktem, że wybranek jej nie kocha, a sama obdarzyła go miłością bezgraniczną.
„Szewcy” Stanisława Ignacego Witkiewicza
Motyw ten jest bardzo wyrazisty, poprzez kreację Księżnej. Irina jak mało która postać w
polskiej literaturze, nie tylko dwudziestolecia międzywojennego, jest kobietą wręcz
ociekającą erotyzmem. Otwarcie wykorzystuje swoje walory, aby realizować cele. Jawnie
przyznaje się, iż jest w stanie oddać się każdemu mężczyźnie, który znajduje się u władzy.
Księżna bawi się prokuratorem wodząc go „za nos”. Wykazała się również tendencjami
sadystycznymi, gdy rozkazała Scurv’emu zażyć proszki potęgujące podniecenie erotyczne,
aby upajać się jego katuszami. Najważniejszym celem Księżnej było
wprowadzenie matriarchatu, czyli ustroju, w którym najwyższą władzę sprawują kobiety.
Ze stronic powieści Bułhakowa wyłania się portret kobiety „dynamicznej”. Jej przykładem
jest tytułowa Małgorzata, początkowo, samotna bezsilna, pogodzona z życiem u boku
niekochanego męża. Obraz Małgorzaty „przybiera na sile” w momencie, gdy spotyka
mistrza. Miłość motywuje ją do działania, zwłaszcza walka w obronie tego uczucia.
Niepozorna niewiasta zamienia się w piękną wiedźmę, a wkrótce potem, mimo strachu,
zostaje gospodynią szatańskiego balu – królową i partnerką samego władcy piekieł.
Ta niezwykle „dostojna” funkcja wyróżnia ją z grona licznych moskiewskich Małgorzat. W

dodatku zyskuje szacunek i poważanie całej świty Wolanda, no i oczywiście tych, którzy
mu „podlegają” w piekielnych czeluściach. Balowi goście uniżenie całują jej kolano. Po
uroczystości jest „szlachetną” Małgorzatą - pełną wyrozumiałości i współczucia. Dzięki niej
wybaczono Friedzie zbrodnię dzieciobójstwa. Dumna, nie ośmiela się przypomnieć
Wolandowi o danej obietnicy. Woli wówczas myśleć o samobójczej śmierci i honorowo
opuścić mieszkanie messera: „ – Wszystkiego dobrego, messer – powiedziała na głos,
pomyślała zaś: „Byle się stąd wydostać, potem już jakoś dojdę do rzeki i się utopię”.
Małgorzata wykreowana przez Bułhakowa to wzorzec kobiety przepełnionej miłością,
dumnej, zdecydowanej na wszystko, energicznej i pięknej. Tylko spełnione uczucie może
„nadać” kobiecie takie rysy i osobowość. Bez prawdziwej miłości jest ona „madonną”
samotności i desperacji. Odwzajemniona miłość, poczucie bycia kochaną czynią z kobiety
jednostkę o ponadprzeciętnych możliwościach, „nasyconą” optymizmem, wewnętrzną siłą,
która pozwala walczyć z codziennością. Życie u boku takiej damy jest niewątpliwe
ekscytującą przygodą.
Powieść Marii Kuncewiczowej „Cudzoziemka” to wspaniałe studium psychologii kobiety.

Autorka przybliża czytelnikowi portret Róży Żabczyńskiej, kobiety nieszczęśliwej,
porzuconej, niespełnionej artystki, skłóconej ze światem i z samą sobą. Pierwsza miłość,
zakończona zdradą, staje się dla głównej bohaterki utworu życiową tragedią. Przez wiele
lat Róża rozpamiętuje stracone szczęście, żyje nienawiścią do świata i innych ludzi,
zamienia w koszmar życie męża i dzieci. Czeka na powrót ukochanego mężczyzny, a jej
egzystencja przypomina sen na jawie. Dopiero na kilka dni przed śmiercią Róża dostrzega
swoje błędy, pragnie pogodzić się ze światem, prosić o wybaczenie i wybaczyć doznane
krzywdy. W rzeczywistości kobieta żyła tylko przez szesnaście lat, kiedy mieszkała w
Taganrogu i przez ostatni dzień życia, w którym, wspominając swoją przeszłość,
zrozumiała przyczyny swoich klęsk.

Ala to piękna dziewczyna będąca obiektem uwielbienia Artura, który jest równocześnie jej
kuzynem. Bohaterka to postać niezwykle próżna, której zależy jedynie na powodzeniu u
mężczyzn. Robi wszystko, co może, gdy zauważa, iż Artur nie zwraca uwagi na jej wdzięki.
Ala jest sprawczynią upadku swojego narzeczonego. Zdrada, której się dopuściła
doprowadziła go ostatecznie do śmierci.
Motyw konfliktu
„Romeo i Julia” Williama Szekspira
W dramacie mamy przedstawione dwa zwaśnione i nienawidzące się wzajemnie

arystokratyczne rody Werony. Z jednej strony czytamy o wyrozumiałej, pełnej godności i
spokoju rodzinie Montekich, darzącej syna Romea ogromną miłością (matka umiera z
tęsknoty, gdy Romeo zostaje skazany na banicję) oraz zaufaniem, tolerancyjną wobec
jego skłonności do samotności, nieingerującą w jego sprawy, a z drugiej poznajemy ród
Kapuletów. Są to ludzie zapalczywi, brutalni i często agresywni, mający bardzo
wygórowane wyobrażenie o pozycji swej rodziny w społeczeństwie. Najbardziej jednak boli
w Kapuletach ich despotyzm wobec Julii, którą ojciec bezwzględnie i kategorycznie zmusza
do małżeństwa z niekochanym przez nią, acz zamożnym Parysem, a matka nie chce nawet
wysłuchać jej argumentów („Nie mów nic do mnie, nic ci nie odpowiem; / Rób, co chcesz,
wszystko mi to obojętne”).
Konflikt miedzy rodami jest tłem, a zarazem czynnikiem sprawczym historii. Choć nie
wiadomo nawet, jaki początek ma waśń, to najważniejsze jest – by pielęgnować w sobie
nienawiść, czego dowodem są liczne bójki na placach Werony. Niezgoda osiągnęła już taki
punkt, iż do walki wciągnięci zostali nawet służący.
Dopiero w momencie tragedii, rodziny widzą niedorzeczność swego

postępowania, zdeformowanie pojmowania pojęcia honor (najważniejsze, by zabić
przeciwnika, nie trzeba zastanawiać się nad jego winą). Niestety, jest już za późno.
Historię podsumowują słowa Księcia: „Patrzcie, Monteki! Kapulecie! Jaka / Chłosta
spotyka wasze nienawiści, / Niebo obrało miłość za narzędzie / Zabicia pociech waszego
żywota; / I ja za moje zbytnie pobłażanie / Waszym niesnaskom straciłem dwóch
krewnych. / Wszyscy jesteśmy ukarani”.
„Giaur” to opowieść o konflikcie zbuntowanej jednostki ze społeczeństwem, czego

przykładem może być postawa buntowniczego i walecznego bohatera. Wiedział, że nikt,
kto choć raz nie kochał, nie zrozumie jego decyzji o zemście na zabójcy swej ukochanej i
dlatego zdecydował się na odizolowanie w klasztorze, w którym pozostawał
niezidentyfikowanym mnichem.
Różnice światopoglądowe są przyczyną konfliktu i polemiki Gustawa i Księdza z II

części Dziadów. Gustaw reprezentuje swoją postawą typowo romantyczne poglądy –
wierzy w siłę miłości, w istnienie świata pozazmysłowego i duchy. Ksiądz jest człowiekiem,
kierującym się zdrowym rozsądkiem. Nie rozumie cierpienia Gustawa, ponieważ uważa, że
należy pogodzić się z wyrokami Boga.
Konflikt między dwoma szlacheckimi rodami jest jednym z głównych wątków Pana
Tadeusza. Zaczyna się przed laty w momencie, w którym Jacek Soplica w przypływie
gniewu zabija Stolnika, który nie zgodził się na jego związek z jedyną córką. Przez lata
stary służący Horeszki mści się na krewnych Jacka. Spór rodzinny przenosi się na brata
Soplicy, Sędziego i dalekiego krewnego Stolnika, Hrabiego, którzy zaczynają procesować
się o stary zamek Horeszków. W utworze mamy do czynienia również z konfliktem,
ukazanym w sposób humorystyczny. Jest to spór między Rejentem a Asesorem o charty.
„Zemsta” Aleksander Fredro

Konflikt dotyczy sporu o mur i wzajemnych, nieprzyjaznych relacji między Cześnikiem a
Rejentem. W starym zamku zamieszkuje dwóch nienawidzących się sąsiadów: Cześnik
Maciej Raptusiewicz i Rejent Milczek. Jedna połowa budynku prawnie należy do Klary
– bratanicy Cześnika, druga do Rejenta. Rozdziela je mur, który miejscami jest
wyszczerbiony. Przez wyłom odbywa się „nielegalna” komunikacja bohaterów. Rejent, jako
właściciel nie tylko połowy zamku, ale i części muru, postanawia go naprawić i wtedy
sąsiedzki spór zostaje spotęgowany. Murarze wynajęci przez Rejenta wykonują prace
naprawcze, co nie podoba się Cześnikowi, który podobnie jak Rejent całą sytuację
obserwuje z okna. Posyła swoich pachołków celem przerwania prac i dochodzi do bójki, a
właściciele – jako pośredni obserwatorzy – kłócą się, wymieniając wrogie opinie – każdy
ze swojego stanowiska w oknie. W końcu zdenerwowany Cześnik życzy sobie, by mu
podać strzelbę i chce celować do Rejenta:
„Hej! Gerwazy! Daj gwintówkę!
Niechaj strącę tę makówkę!”
Po incydencie, który nie zakończył waśni, Rejent spisuje fałszywe zeznania robotników i
najpewniej ma w planach pozwać Cześnika do sądu. Przeczuwając to, Raptusiewicz
decyduje się na ostateczne rozstrzygnięcie w postaci pojedynku. Posyła z
zawiadomieniem Papkina i, gdy faktycznie nadchodzi czas zemsty, inicjator
(pomysłodawca) nie pojawia się w umówionym miejscu. Zdziwiony Milczek przekracza
progi sąsiedzkich komnat i dostrzega nieprzewidzianą zmianę „scenariusza”. Zgoda, która
musi nastąpić, zaskakuje każdego z bohaterów.
W kulminacyjnej scenie utworu ujawnia się konflikt etyczny. Gdy Piotr dowiaduje się, że
pieniądze, które przez cztery lata zagranicznych studiów przysyłał mu ojciec pochodziły ze
zmniejszenia niewykształconym i wykorzystywanym robotnikom dziennej pensji, odczuwa
odrazę i potępia postępek rodzica. Dominik z kolei nie czuje się winny niecnego postępku,
przeciwnie – czuje dumę, że udało mu się „oszczędzić” trochę pieniędzy. W wyniku
odmiennych poglądów między mężczyznami dochodzi do kłótni i zapada decyzja
definitywnej rozłąki. Piotr opuszcza starego ojca.
Konflikt między Zakonem a Królestwem Polskim trwa od lat. Krzyżacy nie dotrzymują
warunków pokoju, napadają na polskie dwory, oskarżają Jagiełłę o fałszywy chrzest,
gnębią poddanych. Przez wiele lat stosunki między obu państwami łagodzone były dzięki
przezorności Konrada von Jungingena, mającego świadomość, że potęga Zakonu może
ugiąć się pod mieczem polskiego króla. Konflikt zaostrza się po objęciu urzędu wielkiego
mistrza przez Ulryka von Jungingena. Ulryk dąży do wojny z Jagiełłą. Początkowo Krzyżacy
odnoszą zwycięstwa i zajmują Ziemię Dobrzyńską. Ostateczna walka rozgrywa się na
polach Grunwaldu i Zakon ponosi klęskę.
Konflikt wewnętrzny rozgrywa się w duszy Marka Winicjusza, rzymskiego patrycjusza,

żołnierza, człowieka egoistycznego i porywczego, który w imię miłości do chrześcijańskiej
dziewczyny, Ligii, stara się zrozumieć jej wiarę. Jest zdecydowany zostać chrześcijaninem,
choć jego natura początkowo sprzeciwia się nowej nauce, odrzucając ją jako niezgodną z
jego charakterem, przyzwyczajeniami i sposobem życia. Między apostołem Piotrem a
Kryspusem rodzi się konflikt światopoglądowy. Kryspus, fanatycznie pojmujący swoją
wiarę, potępiający miłość Ligii do rzymskiego patrycjusza, w dniach męczeństwa
chrześcijan wieszczący rychłą apokalipsę stoi w opozycji do łagodnego, sprawiedliwego i
miłosiernego Piotra. Kryspus nawołuje wyłącznie do życia w czystości i bezwzględnego
oddania Bogu. Słowa Piotra zawsze potrafią ukoić serca chrześcijan, napełnić je nadzieją,
a nie strachem przed sądem bożym. Kolejny konflikt, oparty na pozyskiwaniu wpływów na
dworze Nerona, rozgrywał się między Tygellinem a Petroniuszem. Tygellin, człowiek
okrutny i chętnie wypełniający rozkazy Nerona był dla cezara niezastąpiony w Rzymie, lecz
kiedy rozmiłowany w sztuce władca szukał pochwał dla swoich dzieł, zawsze zwracał się do
arbitra elegancji. Miłość Winicjusza i Ligii to jednocześnie konflikt dwóch światów.
Młody patrycjusz, żyjący rozpustnym życiem rzymskim, chciał uczynić z Ligii nałożnicę, co
było sprzeczne z jej wiarą.
W powieści Prusa to podstawowy wątek dzieła. Stronami konfliktu są faraon i kapłani.

Przedmiotem – walka o władzę w państwie. Walka ta kończy się ostateczną klęską
młodego władcy i jego śmiercią.
Róża Żabczyńska przez ponad czterdzieści lat pozostaje w nieustannym konflikcie z całym
światem. Żyje wspomnieniami traconej miłości, nienawidzi ludzi, obwiniając wszystkich za
swoje porażki i nieszczęście. Dopiero przed śmiercią zaczyna rozumieć, w jaki sposób
zmarnowała swoje życie, dochodzi do równowagi psychicznej, staje się cicha i dobra,
prosząc o przebaczenie bliskich. Sama również przebacza doznane krzywdy.
W powieści mamy do czynienia z konfliktami wewnętrznymi, które dręczą bohaterów.

Zenon odczuwa nieustanny niepokój, dręczony wyrzutami sumienia, że uwiódł Justynę i
doprowadził do jej choroby. Odczuwa również swoisty konflikt między swoimi poglądami a
tym, czego oczekują od niego inni. Jego kariera dyplomatyczna to poczucie zaprzedania
własnych wartości i własnego „ja”. Ofiarą konfliktu uczuciowego pada Elżbieta, która w
pewnym momencie rezygnuje z własnej miłości do Zenona, uznając, że Justyna ma
większe niż ona prawa, ponieważ spodziewa się dziecka Ziembiewicza.
Motyw konfliktu – między dwoma knurami, współtwórcami zasad Animalizmu,

Napoleonem i Snowballem rozgrywa się walka o przywództwo wśród zwierząt. Snowball
kieruje się w dużej mierze dobrem pozostałych zwierząt – chce, aby należały one do
wspólnych ugrupowań, nauczyły się pisać i czytać. Pragnie również złagodzić nieco ciężar
pracy na folwarku, wprowadzając ulepszenia. Przez wiele tygodni pracuje nad planami
budowy wiatraka, który wytwarzałby prąd, potrzebny do uruchomienia niektórych maszyn.
Dzięki niemu zwierzęta potrafią doskonale zorganizować obronę majątku przed ludźmi.
Bardziej oczytany od Napoleona jest jednak gorszym mówcą. Jego przeciwnik lekceważy
wszelkie udogodnienia, wprowadzane do zarządzania folwarkiem. Napoleon uważa, że
należy skupić się na odpowiednim wychowaniu młodego pokolenia. Zabiera małe
szczenięta i wychowuje je w izolacji od pozostałych zwierząt. Konflikt między knurami
zaostrza się w momencie, kiedy zwierzęta, przekonane do racji Snowballa, zamierzają
zagłosować za budową wiatraka. Napoleon wykorzystuje swoją przewagę i wyszkolone
psy, aby pokonać przeciwnika, który zostaje zmuszony od ucieczki. Późniejsze odkrycia
świń, dotyczące zdrady Snowballa i jego współpracy z ludźmi, niszczą wizerunek knura w
pamięci zwierząt. Konflikt ten uwidacznia sposób, w jaki władza w państwie totalitarnym
rozprawiała się z przeciwnikami – metodą fałszywych oskarżeń i oszczerstw.
Motyw konfliktu pokoleń

Fredro zmodyfikował na potrzeby tego tytułu odwieczny motyw konfliktu pokoleń, który
u niego ma mniej tragiczny wymiar (w porównaniu na przykład z komediami Moliera, w
których młodzi musieli przełamywać opór dorosłych, by się pobrać). Choć Radost i
Dobrójska reprezentują inne pokolenie, są przychylnie nastawieni do Gucia i Anieli,
cierpliwie czekając, aż młodzieniec się oficjalnie oświadczy.
Pokoleniowy spór obejmuje głównie seniora i juniora rodu Korczyńskich. Spór Benedykt –
Witold dotyczy różnic światopoglądowych oraz kwestii wychowawczych. Senior Korczyński,
pozbawiony złudzeń i nadziei, opowiada się za tradycyjną formą zarządzania majątkiem,
nie widzi konieczności „unowocześniania” gospodarki, pozostaje „konserwatystą” również
w kwestii relacji z zaściankiem. Przeciwną wizję reprezentuje jego syn. Ten optuje
zwłaszcza za „naprawą” stosunków sąsiedzkich, co mogłoby polepszyć położenie zarówno
dworu, jak i zaścianka. W istocie każdy z nich pragnie tego samego – „rekonstrukcji”
korczyńskich dóbr, ale obydwaj reprezentują inne strategie realizacji celu.
Przejawem obecności konfliktu pokoleń są wrogie stosunki między Maciejem a Antkiem

Boryną. Ziemia i kobieta – te dwie sprawy spowodowały, że tak podobni do siebie
mężczyźni stali się sobie zupełnie obcy. Choć płynęła w nich jedna krew, chcieli nawet się
zabić (Maciej podpalił bróg, w którym nakrył syna i żonę, a Antek zamierzał strzelić do
ojca w czasie zamieszania w bitwie o las). Na szczęście w końcowej scenie drugiego tomu
między mężczyznami doszło do symbolicznego pojednania, gdy ranny Maciej z miłością
spojrzał na syna.
Konflikt pokoleń obserwujemy również na przykładzie relacji panujących między
Dominikową a jej synami, których traktował niczym parobków, bijąc i zabraniając kontaktu
z kobietami.

Motyw konfliktu miedzy rodzicami a dziećmi często występuje w polskiej literaturze.
Wystarczy wspomnieć takie tytuły, jak „Moralność Pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej
czy „Chłopów” Reymonta. Również i Stefan Żeromski pokusił się o opisanie sporu między
spokrewnionymi osobami, bohaterami opowiadania „Doktor Piotr” - Dominikiem i Piotrem
Cedzynami. Dramat i tragizm tego konfliktu ujawnia się w kulminacyjnym punkcie utworu.
Piotr to jedyne dziecko, cała radość życia Dominika. Choć byli spokrewnieni różnili się
definitywnie. Z jednej strony cechowały ich inne marzenia, plany na przyszłość,
rozumienie pojęcia moralność, z drugiej tak samo mocno odczuwali miłość i tęsknotę.

Przeżył wstrząs, gdy przez przypadek odkrył, iż pieniądze, które ojciec przysyłał mu przez
cztery lata studiów na naukę pochodziły z obniżania dziennych pensji robotnikom. Nie
potrafiąc przyznać racji argumentom ojca, kierującego się w swym postępowaniu miłością
i czułością, w konfrontacyjnej rozmowie jest dla niego bezduszny i chłodny, w analizie
postępku ojca jest twardym i surowym sędzią. W końcu postanawia wyjechać i opuszcza
starego rodzica.
Konflikt pokoleń uwidacznia się na płaszczyźnie Zenon Ziembiewicz – Walerian

Ziembiewicz. Zenon należy do pokolenia wykształconego, o nowoczesnych poglądach.
Dostrzega skostnienie życia w Boleborzy, nieumiejętność zarządzania majątkiem przez
ojca i jego ślepe przywiązanie do tradycji szlacheckiej. Walerian Ziembiewicz to
przedstawiciel starego pokolenia, z pietyzmem odnoszący się do posiadanego herbu
szlacheckiego. Jest niewykształcony, stara się żyć „po pańsku”, choć w rzeczywistości
pracuje dla Tczewskich. Zenon krytykuje ojca za jego liczne romanse z dziewczynami z
folwarku i nabiera „niechęci do folkloru”. Nie wyciąga wniosków z postępowania ojca i
popełnia podobne błędy: wiąże się z dziewczyną ze wsi, zdradzając narzeczoną. Zaczyna
podobnie jak Walerian, oczekiwać od Elżbiety wyrozumiałości i wybaczenia.
Rewolucja obyczajowa i upadek norm doprowadziły do sytuacji zastanej na początku

utworu. Pokolenie, które dokonało tych wielkich i nieodwracalnych zmian jest
w „Tangu” utożsamione przez Stomila i Eleonorę. To oni zaczęli „rozbijać tradycję”, co
doprowadziło według ich syna do stwierdzenia: „Tu już nie ma w ogóle żadnej tradycji ani
żadnego systemu, są tylko fragmenty, proch! Bezwładne przedmioty. Wyście wszystko
zniszczyli i niszczycie ciągle, aż zapomnieliście sami, od czego się właściwie zaczęło”.
Widzimy w tym momencie pewien paradoks, przedstawiciel młodszego pokolenia pouczał
starszych i pragnął przywrócić stan rzeczy z przeszłości, gdy obowiązywały normy, prawa i
reguły. Jak sam mówił, chciał powrotu normalności, czyli stanu, gdy to on będzie mógł
buntować się przeciwko zasadom, a nie jego ojciec czy matka. Właśnie taką sytuację
uznalibyśmy za typowy konflikt pokoleń: postępowy syn przeciwko konserwatywnym
rodzicom, czy dziadkom. W „Tangu” jest odwrotnie.
Eleonora nie mogła zrozumieć Artura i zadała mu pytanie: „(…) dlaczego akurat ty,
najmłodszy, chcesz koniecznie mieć jakieś zasady. Zawsze bywało odwrotnie”. Należy
również zwrócić uwagę na przedstawicieli najstarszego pokolenia, a zwłaszcza na Eugenię.
Babcia tak bardzo przywykła do swobody, iż nie mogła wytrzymać bez gry w karty z
Edkiem. „Wszystko jej się w głowie pomieszało”, mówił Artur o staruszce, która
zachowywała się i ubierała jak nastoletnia dziewczyna. Niespotykanym wcześniej
elementem fabularnym jest fakt, iż Arturowi udało się zdobyć oparcie w przedstawicielu
najstarszego pokolenia, wuju Eugeniuszu. Zazwyczaj bywało tak, iż generacje
prezentowały skrajnie różne poglądy, ale w „Tangu” jest inaczej. Marzenia obydwu
bohaterów wydają się być zbieżne. Klęska, jaką poniósł Artur, jest klęską całego pokolenia
romantyków, aktywistów, którzy chcieli zmienić świat, poprzez odnowienie dawnych norm.
Ich wysiłek spotkał się z brutalnością totalitaryzmu.
Motyw marzycielstwa
Werter jest przeciwieństwem spokojnego i ustatkowanego Alberta. Jako artysta i poeta o

wrażliwej duszy, kieruje się głównie emocjami i uczuciami. Nie potrafi znaleźć swojego
miejsca na ziemi i wszędzie czuje się wyobcowany. Na ziemi jest jedynie wędrowcem. To
typowy marzyciel o niespokojnym sercu patrzący na świat przez pryzmat miłości i
nieracjonalnych idei.
Zwykle związany jest z Justyną. Gdy bohaterka przeżywa, bądź przeżyła coś niezwykłego,
towarzyszą jej marzenia senne. Dzieje się tak np. w momencie, kiedy Justyna poznaje
legendę o Janie i Cecylii oraz historię Mogiły. Nie bez znaczenia jest tu postać Jana – w
marzeniach panna Orzelska widzi siebie jako jego żonę. We śnie czuje pocałunki
ukochanego: „Lecz sen czy marzenie niosły jej te pocałunki nie od gwiazdy dnia może, ale
od kogoś innego, innego...”. O wielkiej, romantycznej miłości marzy pani Emilia oraz
Teresa. Swoje wizje czerpią z lektury romansów.
Wizja szklanych domów, jaką Seweryn nakreślił przed Cezarym, miała być wielką ideą,
która natchnie go do wzięcia udziału w wielkim przedsięwzięciu, czyli odbudowie polskiej
państwowości. Kolejnym idealistą, którego bohater spotkał na swojej drodze był Antoni
Lulek. Zagorzały komunista nie miał żadnych krytycznych uwag do wyznawanej przez
siebie ideologii. Przez to postać ta jest niezwykle niebezpieczna, ponieważ fanatyzm
kieruje ją do odrzucenia wszystkiego, co wiąże się z niepodległością Polski. Przeciwstawne
poglądy do Lulka wyrażał Szymon Gajowiec. Jego prorządowy program ewolucyjnych
reform był wsparty wielką wiarą w opaczność boską.
Motyw matki
Gertruda, matka głównego bohatera, a zarazem królowa Danii to kobieta, która zaledwie
miesiąc po śmierci małżonka wyszła za mąż za swojego szwagra. Hamlet miał jej za złe,
że tak szybko przestała opłakiwać jego ojca i uległa Klaudiuszowi. Gdy książę
dowiedział się, iż stryj zamordował swojego brata, aby przejąć koronę, nabrał podejrzeń,
co do udziału Gertrudy w tym spisku. Mimo zawodu, jaki sprawiła mu matka, nie potrafił
się na niej zemścić.
Hamlet był jedynym synem kobiety i martwił ją stan jego zdrowia, zwłaszcza
psychicznego. Podczas pojedynku księcia z Laertesem, Gertrudę rozpierała duma ze
zwycięstwa jej jedynaka. Chcąc uczcić jego zwycięstwo wzniosła toast i nieświadomie
napiła się zatrutego wina, które ją uśmierciło. Jednak, jak wiele szekspirowskich
postaci, Gertruda nie była jednoznaczna. Nie oponowała, gdy jej mąż planował wysłać
Hamleta do Anglii, nie miała też zamiaru spełniać prośby syna i zaprzestać sypiania z
mężem. Gertruda jest jedyną matką w Hamlecie. Druga kobieta w utworze, Ofelia, nie
miała potomstwa i była półsierotą.
Pani Rollisonowa jest matką, której odebrano jedynego syna. Każdego dnia zjawia się
przed domem Senatora, aby błagać go o łaskę dla jedynaka. Jej miłość jest tak ogromna,
że sercem wyczuwa cierpienia młodego chłopca.
Matka w dramacie Słowackiego wyobrażona jest jako starsza kobieta, która kiedyś straciła
męża. Wdowa wychowuje samotnie dwie dorastające córki: starszą Balladynę i młodszą
Alinę. Jest już w podeszłym wieku, o włosach „białych jak różyczka”. Kocha swoje córki i
troszczy się o nie. Uważa, że każda z nich zasługuje na wspaniałego, bogatego męża.
Przyszły zięć winien zapewnić jej córkom dostatni i niefrasobliwy żywot: „(...) a gdyby też
Bogu
chciało się matce dać złotego zięcia...”
Matka nie chce, by dziewczęta powielały jej smutną, trudną egzystencję. Opowiada im
fikcyjne historie o księciu. Gdy pojawia się Kirkor wdowa widzi w nim kandydata dla
starszej córki, bo to ona, tradycyjnie, powinna pierwsza wyjść za mąż. Boleśnie przeżywa
rzekomą ucieczkę Aliny i cierpi, gdy Balladyna wyrzuca ją z zamku. Kirkor żywi szacunek
dla teściowej, nie tylko jako do kobiety, staruszki, której doświadczył los i czas, ale jako
matki swojej żony,:
„(...) Gdzie jest nasza matka?

Może śpi jeszcze, pożegnaj staruszkę (...)”
Wdowa uosabia miłość rodzicielską, uczucie, którego nic nie jest w stanie zniszczyć.
Właściwie świadomość zaniku tego uczucia ze strony Balladyny wiedzie ją do
autodestrukcji. Po wygnaniu z zamku planuje odebrać sobie życie, ale łamie się gałąź na
której miała zawisnąć. Podczas procesu tai imię nikczemnej córki. Nie ujawnia go nawet
na torturach, bo wie, że za takie przestępstwo, dziewczyna zostałaby ukarana śmiercią.
Woli umrzeć niż pozwolić, by skrzywdzono jej dziecko. Wdowa to ikona cierpienia, statua
najczystszego i najbardziej bezinteresownego z uczuć – miłości matki do dziecka.

„Nasza szkapa”
Anna Mostowiak jest matką trzech synów: Wicka, Felka oraz Piotrusia. Choć od jakiegoś
czasu choroba przykuła ją do łóżka, kobieta stara się opiekować synami, a zwłaszcza
najmłodszym Piotrusiem. Gdy w izbie panuje przejmujący chłód, zabiera synka do siebie
pod przykrycie.
Dym”
Matka jest, obok Marcysia, główną bohaterką noweli. Choć nie poznajemy nawet jej
imienia, wdowa jest symbolem bezwarunkowej miłości matczynej i troskliwości o dziecko.
Posiada wszystkie cechy, jakie przypisalibyśmy wzorowej matce (być może byłoby inaczej,
gdyby nie miała tak dobrego syna, jak Marcyś).
Matkami w Faraonie są Nikotris i Sara. Nikotris kocha syna, lecz pragnie, aby żył tak, jak
jego ojciec, co pozwoliłoby mu panować długo i szczęśliwie. Sara jest młodą matką,
szczęśliwą i bez reszty pochłoniętą opieką nad synkiem. Nie było jej jednak dane długo
cieszyć się macierzyństwem. Po tragicznej śmierci syna, bierze winę na siebie i zostaje
aresztowana. Do więzienia niesie w ramionach zwłoki swojego dziecka. Dla niej życie
skończyło się. Umiera w chwili, kiedy dowiaduje się, że wypełniła się przepowiednia starej
kapłanki.
Przykładem matki jest pani Maria, kobieta doświadczona przez los, wdowa.
Wawrzynkiewicz kreuje ją niemal na świętą: „(...) Od sześciu lat byłem w jej domu, byłem
przy śmierci jej męża, widziałem ją nieszczęśliwą, samą, a zawsze dobrą jak anioł,
kochającą dzieci, świętą prawie w swym wdowieństwie (...)”. Należała do „(...) tego
rodzaju istot nerwowych, wrażliwych szlachetnych i kochających, które zdolne są do
największych poświęceń, ale które w życiu i zetknięciu się z jego rzeczywistością mało
znajdują szczęścia, dając najprzód więcej niż mogą otrzymać. Ten rodzaj ludzki ginie też
zaraz (...), bo przychodzą na świat z wadą serca – za dużo kochają.” Pani Maria była
niewątpliwie wspaniałą matką, w domu – szlacheckim dworku w Zalesinie wychowywała
kilkuletnią córkę – Lolę, starszy syn – Michaś uczęszczał do pruskiej szkoły. Kobieta
pokładała w chłopcu ogromne nadzieje, wierzyła w jego niebywałe zdolności, zalecała
nauczycielowi, by dbał o kondycję fizyczną i psychiczną Michasia. Pragnęła, żeby syn był
pilnym uczniem, a w przyszłości „pociechą” jej i krajowi: „(...) pani Maria kochała go nie
tylko jak własne dziecko, ale zarazem jak wszystkie swoje nadzieje na przyszłość. Na
nieszczęście, z zaślepieniem zwykłym matkom, widziała w nim niepospolite
zdolności.” Wygórowane oczekiwania matki prowokowały chłopca do nadmiernego wysiłku,
tym bardziej że przekonywano go o słabym stanie zdrowia pani Marii. Śmierć ukochanego
dziecka stała się jej osobistą tragedią.
Matka Janka rodzi chłopca w bólach. Ani jej, ani jemu nikt nie rokuje długiego
życia: „Kowalka Szymonowa, która była najmądrzejsza poczęła chorą pocieszać: – Dajta –
powiada – to zapalę nad wami gromnicę, juże z was nic nie będzie, moja kumo”. Po
wizycie księdza „położnica” poczuła się lepiej. Kobieta kochała jedynaka, choć
niejednokrotnie „sprawiała mu warząchwią muzykę.” Nie rozumiała pasji chłopca, zbyt
pochłaniała ją codzienność, obowiązki. „Matka, biedna komornica, żyjąca z dnia na dzień
pod cudzą strzechą, może go i tam kochała po swojemu, ale biła dość często i zwykle
nazywała „odmieńcem”. Śmierć jedynaka obudziła w niej uśpione macierzyńskie
uczucia, „zaczęła ryczeć, jakby straciła rozum albo jak człowiek, co widzi, że od śmierci
nie wydrze swego kochania...”.
Rozpacz i lament kobiety, ukazane w ostatniej scenie noweli, są dodatkową odsłoną
miłości macierzyńskiej, nie tylko tych matek, które tracą swoje potomstwo, ale także tych,
które poznają trud wychowania i „smakują” pełnego trosk macierzyństwa.
„Syzyfowe prace” Stefana Żeromskiego
Helena Borowicz była matą Marcina, niegdyś kobietą piękną, a w czasie akcji powieści
wyniszczoną przez chorobę (suchoty). Zmarła w wakacje, gdy jej jedynak zdał do
pierwszej klasy. Całe swe życie podporządkowała synowi: opłacała stancję, kupowała
książki, odzież. Była kobietą delikatną, wrażliwą, czego dowodem były łzy, często obecne
na jej policzkach.
Pani Jadwiga ponad wszystko kochała swojego syna, Cezarego, pomimo że młody Baryka
nie okazywał jej należytego szacunku i posłuszeństwa po wyjeździe ojca na wojnę. Kobieta
próbowała robić wszystko, by jej jedynemu dziecku niczego nie zabrakło. Spełniała każdą
jego zachciankę, nie dostając od niego w zamian nic. Gdy skończyły się zapasy jedzenia w
Baku, ryzykowała własnym życiem i wyjeżdżała do pobliskich wsi, aby tam zdobyć ziarno
na mąkę. Cezary bardzo późno dostrzegł, że: „Zgarbiła się, skuliła, zmalała. Była siwa,
pomarszczona, żółta, odziana w dawną, wyświechtaną sukienczynę. Gdy biegała za jego
sprawami, wynosiła jego brudy, prała jego bieliznę, obsługiwała go jak pokojówka i
kucharka - często chwytała się rękami za serce albo za głowę. Widział, jak się podpiera
sękatym kijem wchodząc na schody - maca rękami sprzęty i ściany w biały dzień, jak by
nagle oślepła”. Z zażenowaniem zorientował się, że nie zauważał jej wysiłków, ani wielkiej
rodzicielskiej miłości, która nią kierowała. Po śmierci kobiety, Cezary często ją wspominał i
tęsknił do niej.
Różę Żabczyńską trudno nazwać prawdziwą matką. Nie potrafi okazywać czułości
dzieciom, jest wymagająca i despotyczna. Są chwile, w których rozważa zamordowanie
Marty i Władysia. Zaborczym uczuciem darzy wyłącznie syna, który jest podobny do niej i
w niczym nie przypomina męża. Od chłopca wymaga nieustannej troski, zainteresowania.
Bez skrupułów doprowadza do zerwania zaręczyn z pierwszą narzeczoną, później niszczy
spokój domu Władysława. Marty nienawidzi, ponieważ dziewczynka jest podobna do ojca.
Początkowo nie interesuje się córką, nie zajmuje się jej wychowaniem, później popada w
skrajność i staje się nadopiekuńcza. Zmienia się, kiedy okazuje się, że Marta została
obdarzona pięknym głosem. Róża postanawia, że córka zostanie śpiewaczką i w jej
karierze widzi możliwość zrealizowania własnych ambicji i marzeń.
Cecylia Kolichowska to matka, która przez wiele lat oczekiwała na powrót swojego
jedynego syna z zagranicy. Dziecko było całym jej światem do momentu,
kiedy musiała wybierać między małżeństwem a synem, który był zazdrosny o jej
drugiego męża. Wywiozła schorowanego syna do sanatorium i pozostawiła go tam na
długie lata.
Matczynym uczuciem, którego jednak nie potrafiła okazywać, obdarzyła Elżbietę.

Wiedziała, że dziewczyna nie zastąpi jej utraconego syna. Kiedy ten wrócił z zagranicy z
trudem rozpoznała w nim swoje dziecko, mówiąc, że wraca do niej starszy od
pierwszego męża w chwili, kiedy musiał uciekać z kraju. Ostatnie tygodnie jej
życia zbliżyły do siebie Cecylię i Karola i podczas długich rozmów wyjaśnili sobie
powody, jakie kierowały nimi przed laty.
Żancia Ziembiewiczowa kochała syna miłością bezwzględną, akceptując jego wady i

dziwactwa, ciesząc się ze szczęścia syna w małżeństwie, lecz tak naprawdę nie starając się
doszukać przyczyn jego niepokoju. Zawsze potrafiła znaleźć dla niego wytłumaczenie i
usprawiedliwienie. W jej oczach Zenon był uosobieniem sukcesu, błyskotliwej kariery.
Jasia Gołąbska traciła kolejno dzieci, które umierały z biedy i niedożywienia. Pogodziła
się jednak z tym faktem, mówiąc, że Bóg wie, co robi, bo ona nie dałaby rady ich
wychować. Jest troskliwą matką, co szczególnie widać w opiece nad najmłodszą, tracącą
wzrok córeczką. Po śmierci dziewczynki, straciła ochotę do życia.
Doskonałą matką jest Elżbieta Ziembiewiczowa, która bardzo kocha synka i dla
której dziecko jest uwieńczeniem jej wielkiej miłości do męża i ich szczęściem. Z
niewyjaśnionych pobudek zostawia jednak po śmierci męża synka pod opieką teściowej i
wyjeżdża za granicę.
Matką, która samotne macierzyństwo i trudy wychowania dziecka, przyjęła z pokorą

jest Karolina Bogutowa. W powieści jest również przykład matki, która stanowi bardzo
charakterystyczną indywidualność. To Władysława Niska, która jako panna z dzieckiem nie
może znaleźć pracy i co jakiś czas zmuszona jest do oddania swojego małego Zbysia do
Opieki. Kiedy znajduje pracę, sprowadza do domu pracodawców dziecko w nadziei, że
państwo polubią doskonałego w oczach matki chłopca. Potrafi awanturą i groźbami,
nieomal siłą, zabierać Zbysia z Opieki, o którego dba i który jest dla niej wszystkim.
Eleonora jest niejako zaprzeczeniem zarówno typowej matki, jak i żony. Kobieta nie potrafi
nawet dokładnie określić daty narodzin swojego jedynego syna. Nie podoba się jej także
pomysł, by Artur został lekarzem. Przez cały czas była przekonana, że bohater zostanie
artystą. Gdyby znała go bliżej, wiedziałaby, iż gardził artystami, takimi jak jego ojciec.
Śmierć Artura na krótko przykuwa uwagę matki, bardziej przejęta jest tym, że pod władzą
Edka, jej mąż będzie mógł przestrzegać diety.
Motyw miłości tragicznej

Miłość ukazaną w „Antygonie” można rozpatrywać dwojako: jako wszechpotężne uczucie

będące motorem działań bohaterów, ale jednocześnie prowadzące do ich zguby. Zarówno
Antygona, jak i Hajmon kochali tak silnie, że postanowili ponieść ofiarę ze swojego życia,
choć każde w innym rozumieniu:
„Miłości – ni bóg nie ujdzie przed twoim nawałem”
Hajmon nie wyobrażał sobie dalszego życia bez ukochanej i tak jak ona popełnił
samobójstwo. Antygona kierowała się sercem (miłością do brata) i nie mogła postąpić
wbrew temu, co czuła. Godziłoby to w jej system wartości i przeczyło sumieniu.
W utworze mamy przykład jednego z najbardziej dramatycznych trójkątów miłosnych,

skutków miłości zrodzonej z magii, przeklętej, fatalnej. Tragiczny skutek pomyłki - wypicia
napoju miłosnego - zmienia wzorowego rycerza w wiarołomcę i grzesznika, a dobrze
wychowaną potomkinię królów w zwykłą cudzołożnicę, wykorzystującą spryt i podstęp w
dążeniu do spełnienia.
Historia Romea i Julii, jest chyba, prócz ich średniowiecznych przodków – Tristana i Izoldy,
jedną z najbardziej znanych opowieści o nieszczęśliwej miłości „od pierwszego wejrzenia”,
niezważającej na przeciwności losu, lecz walczącej o spełnienie.
Miłość między Lottą a Werterem jest uczuciem, które od pierwszej chwili nie może mieć
szczęśliwego zakończenia. Dziewczyna jest zaręczona z innym mężczyzną i pozostaje mu
wierna. Uczucie całkowicie wypełnia serce młodzieńca i zmienia jego świat. Z czasem staje
się dla niego obsesją i destrukcyjnie wpływa na jego psychikę. Nękany niemożnością
spełnienia swoich pragnień, dokonuje tragicznego wyboru – popełnia samobójstwo. Lotta
dopiero w obliczu zakończenia znajomości z Werterem, rozumie ile znaczy jego obecność
w jej życiu. Decyduje się jednak zrezygnować z tych uczuć dla dobra małżeństwa z
Albertem, którego szanuje i ceni.
W tej poetyckiej powieści odnajdujemy pochwałę miłości, uczucia ponad podziały, które
jest najstarszą inspiracją artystów. Poznajemy Wenecjanina Giaura oraz muzułmańską
brankę – piękną Lellę. Choć ich związek jest zdradą wymierzoną w pana dziewczyny –
baszę Hassana, to jednak para poddaje się obezwładniającej sile bezwarunkowego uczucia
i dąży do zjednoczenia, planując ucieczkę. Podczas kończącej utwór scenie spowiedzi
tajemniczego mnicha (Giaura) wyznaje on zakonnikowi, że czasy spędzone przy boku
ukochanej były najszczęśliwszymi chwilami w jego tragicznym życiu. Dzięki uczuciu, które
zaznał w objęciach Leili, nie żałuje żadnego swego kroku, ponieważ przy niej spędził
dni „obfite w rozkosz”. Nieważne, że później z jej powodu przyszły dni „płodniejsze w
bóle”.
Miłość Fausta i Małgorzaty Miłość Fausta i Małgorzaty jest miłością nieszczęśliwą,

grzeszną, kończącą się śmiercią dziewczyny. Dla mędrca miłość do Małgorzaty jest
zaspokojeniem pożądania, dla niej – uczuciem szczerym i bezgranicznym. Zafascynowany
urodą dziewczyny Faust pragnie zdobyć jej uczucia. Jest przekonany, że bezgranicznie
kocha Małgorzatę, lecz jego uczucia wynikają przede wszystkim z pożądania i namiętności.
Małgorzata, niewinna, prosta i naiwna, ulega urokowi mężczyzny, który według niej
pochodzi z wielkiego świata. Zakochana spełnia każde jego żądanie – usypia matkę by
Faust mógł odwiedzić ją w pokoju. Jej nierozważne działania przyczyniają się do śmierci
matki i brata. Porzucona dziewczyna rodzi dziecko Fausta i zabija je w obawie przed
hańbą. Za morderstwo zostaje skazana na śmierć, lecz z pokorą przyjmuje karę za swoje
grzechy i nie chce uciec z ukochanym. Po śmierci zostaje zbawiona i jako Pokutnica
wstawia się za duszą Fausta przed Matką Boską.
Wielka miłość romantyczna jest tematem Dziadów cz. IV. Gustaw – nieszczęśliwy
kochanek w trzech godzinach, określanych jako godziny: miłości, rozpaczy i przestrogi,
opowiedział historię swojej miłości do Maryli. To opowieść o sile uczucia, które było tak
intensywne, że przyczyniło się do obłędu, a później do samobójczej śmierci młodzieńca.
Dla Gustawa była to miłość wyjątkowa – taka, która łączy na zawsze dwie bliźniacze
dusze, która przetrwa wszystko. Niestety, ukochana kobieta poślubiła innego, a porzucony
bohater pogrążył się w rozpaczy i cierpieniu. Bohater wiersza Upiór, to ofiara miłości.
Młody mężczyzna, odrzucony przez ukochaną, popełnia samobójstwo, lecz nawet po
śmierci nie zaznaje spokoju. Każdego roku wstaje z mogiły i na nowo przeżywa swoją
tragedię.
Tragizm tego uczucia obserwujemy na przykładzie Aldony i Waltera Alfa, czyli Pustelnicy i
Konrada Wallenroda. Młode małżeństwo nie może żyć razem, ponieważ okrutni Krzyżacy
nie pozwalają Litwinowi spokojnie patrzeć na poczynania względem jego ojczyzny. Miłość
dwójki głównych bohaterów jest niespełniona i tragiczna, ponieważ nie mogą żyć wspólnie.
Kończy się samobójstwem głównego bohatera i śmiercią jego kochanki.
Miłość ukazana w dziele Słowackiego to uczucie niespełnione, nierealne, „podszyte”

naiwnością i kłamstwem. Laura postrzega zakochanego w niej Kordiana jako naiwnego
młodzieńca. Lekceważy jego uczucia. Chłopak z tendencją do marzycielstwa i
zamiłowaniem do poezji, wydaje jej się nieco obłąkany. Wioletta, podobnie jak Laura, nie
docenia uczuć Kordiana. Jest dla niej atrakcyjny do momentu, gdy informuje ją o stracie
dóbr i możliwym ubóstwie. Okazuje się, że Wioletta nade wszystko ceni rzeczy materialne
i wygodne życie. Jej uczucia można kupić. Za pieniądze potrafi wyznać i okazać miłość. Nie
umie kochać prawdziwie. Widząc papierowość (powierzchowność) miłości oraz
postrzegając ją jako źródło wewnętrznych cierpień, Kordian przestaje w nią wierzyć.
Uczucie miłości zostaje w dramacie „zniekształcone”. Właściwie praktycznie go nie ma,

choć całość utworu wydaje się być mu podporządkowana. Nierealna jest miłość Grabca i
Goplany, bo trudno „pogodzić” uczucia bogów i śmiertelników. Między Aliną, Kirkorem i
Balladyną mógłby powstać swoisty trójkąt miłosny, bo dzielny rycerz w tej kwestii akurat
nie potrafi dokonać właściwego wyboru. Grabiec tajemnie widuje się z Balladyną, ale ta,
gdy tylko ma szansę na małżeńskie „profity”, zapomina o kochanku, później go nawet
zabija. Podobnie czyni z Kostrynem, z którym w dodatku jest w ciąży. Zdradza męża,
Grabca i Kostryna, a wszystko podporządkowuje idei władzy.
Taka miłość rodzi się pomiędzy Jackiem Soplicą i Ewą Horeszkówną. Główną przeszkodą
jest różnica majątkowa – ubogi szlachcic, jakim jest Jacek nie jest godzien, według ojca
dziewczyny, jej ręki. Chociaż młodzi bardzo się kochają, ukrywają swoje uczucia. Podanie
czarnej polewki definitywnie przekreśla nadzieje Jacka. Ostatecznie oboje nie znajdują
szczęścia u boku innych partnerów – Jacek żeni się z dziewczyną, której nie jest w stanie
pokochać, a Ewa zostaje żoną mężczyzny wybranego przez rodziców. Ogrom miłości
odciska piętno na życiu Soplicy. Przez cały czas, po kres swych dni, rozpamiętuje swoje
młodzieńcze uczucia i nawet na łożu śmierci, mówi o ukochanej.
Początkowo Pan młody jest zakochany w swojej małżonce. Uwielbia ją, wydaje mu się ona
najpiękniejsza, ale gdy pojawia się Dziewica nie potrafi oprzeć się jej urokowi. Mówi do
Żony: „(...) czuję, że powinienem cię kochać”. Tym wyznaniem sprawia Marii ból,
przyprawia ją o rozpacz. Porzuca małżonkę i podąża za kochanką. Harmonia rodzinnego
szczęścia zostaje zachwiana. Henryk przyczynia się do cierpień najbliższych. Wie, że nie
sprawdza się także w roli ojca. „O synu, przebacz, żem ci dał życie (...)”, jest pośrednią
przyczyną śmierci członów swojej rodziny.
Wątek miłosny występujący w „Lalce” jest jednym z najsłynniejszych w polskiej

literaturze. Każdy czytelnik, śledząc zmagania Wokulskiego w walce o „prywatne
szczęście” czuje dla niego współczucie.
Stanisław, z chwilą ujrzenia Izabeli Łęckiej w teatrze, uczynił ją motorem wszystkich

swoich wyborów i decyzji. To dla niej postanowił się wzbogacić i dlatego też wyjechał
na wojnę bułgarsko-turecką, dla niej znosił wszystkie ucinki ze strony arystokracji (w łaski
której próbował się wkraść) oraz kupiectwa (nie rozumieli jego nagłego zainteresowania
wyścigami, spektaklami i częstych kontaktów z warszawską śmietanką towarzyską), zaczął
uczyć się języka angielskiego (by zrozumieć, o czym Izabela mówiła w jego obecności),
dbać przesadnie o strój i maniery, a także stracił ciężko zarobione pieniądze, kupując
zniszczoną kamienicę i ratując jej zadłużonego ojca od całkowitego bankructwa. To panna
Izabela kierowała jego życiem.
Ciekawe w tym wątku jest połączenie cech romantyka i pozytywisty, dających o sobie
najbardziej znać właśnie w relacjach z Łęcką, którą kochał jak romantyk (szalenie,
beznadziejnie, idealizując obiekt swego uczucia), a zdobywał jak pozytywista (przez
uzależnienie jej przyszłości od swego majątku).
Uświadomiwszy sobie prawdziwe, egoistyczne usposobienie ukochanej, Wokulski

próbował wypędzić ją ze swego serca, jednak, wbrew jego dojrzałości życiowej, kobieta
wciąż był dla niego jedyną. Na koniec powieści bohater poniósł klęskę (tak, jak Izabela),
podobnie jak inni romantyczni kochankowie. Nie potrafił sobie uświadomić, że być może
gdyby nie traktował Izabeli tak idealistycznie, a był bardziej stanowczy, to wówczas
mogłoby coś ich połączyć.

„A...B...C...”
Temat miłości w noweli Orzeszkowej został ujęty w perspektywie więzi rodzinnych oraz
niespełnionego, ograniczonego barierami materialnymi uczucia ubogiej dziewczyny do
sytuowanego doktora Adama.
Miłość jako niezrealizowane uczucie dwojga ludzi pojawia się w przypadku Joanny i
doktora Adama. Uboga dziewczyna i ceniony lekarz nie mogą być razem, dzieli ich status
materialny i społeczny. Może bardziej jest to bariera wyobrażeniowa niż rzeczywista,
jednak Joannie wydaje się nie do pokonania. Młody doktor, za życia profesora Lipskiego
bywał częstym gościem w jego domu, mężczyźni prowadzili liczne rozmowy. Po śmierci
seniora rodu medyk przestał pokazywać się w mieszkaniu przyjaciela. Prawdopodobnie
wcześniej interesował się Joanną, okazywał jej swoją sympatię, był uczynny podczas
pogrzebu. Zubożała sierota nie jest dla niego odpowiednią partią na żonę. Doktor woli
pokazywać się w towarzystwie wytwornych dam. Proces Joanny traktuje jako ciekawostkę
i uczestniczy w nim z pozycji biernego obserwatora. Myśli dziewczyny zdradzają tajoną
miłość do lekarza: „Ilekroć spostrzegł ją, kłaniał się grzecznie. Nic więcej. Jednak w jej
sercu struna jakaś uparła się drżeć przy każdym jego spotkaniu i śpiewać jej o nim w
godzinach ciszy.” Joanna wie, że jej uczucie musi pozostać niezrealizowane. Wyjaśnia to
bratu: „ – Mój Mieczku, ty wiesz dobrze, że byłyby to dla mnie marzenia zbyt wysokie (...)
ja... wiem dobrze, iż między nami nic nigdy nie będzie, ale chcę... aby wiedział, że
zasługuję przynajmniej na jego szacunek...”
„Gloria victis”
Na tle dramatycznych wydarzeń pisarka umieściła wątek przyjaźni i miłości,

podkreślając przy tym, że w tragicznych okolicznościach uczucia te nabierają większego
znaczenia, specjalnej rangi. Bliskość śmierci sprzyja eskalacji uczuć. Zawiązują się
przyjaźnie, rodzi się miłość.
Anielka Tarłowska i Marian Tarłowski są rodzeństwem, nie mają bliskich, ich rodzice nie
żyją. Wzajemnie się wspierają: „Samotność serc sierocych i wspólność zagrody rodzinnej,
kędyś daleko starymi lipami ocienionej, skrzepiały węzeł u kolebek zadzierzgnięty (...)
Pracowali razem. Brat uczył siostrę, siostra pomagała bratu i zawsze byli razem, we
dwoje: w szkole, w domu, na ulicach miasteczka, na drogach polnych i
leśnych.” Przybywają do małego miasteczka na Polesiu litewskim i tutaj pozostają.
Wkrótce Marian, zwany czule przez siostrę Marysiem, przyłącza się od oddziałów
powstańczych, Aniela poznaje Jagmina. Wspólnie spędzają czas: „Wkrótce jednak
przyszedł czas, że na ulicach miasteczka, na polnych i leśnych drogach poczęli ukazywać
się nie we dwoje, ale we troje. (...) zawiązywało się pomiędzy tym trojgiem coś coraz
serdeczniejszego: przyjaźń? miłość? Jedna i druga razem? – aż dnia pewnego, za sprawą
nowego towarzysza, dziewczyna zapłakała krotko, lecz rozpacznie.”
Jagmin przysięga ukochanej, że w trudnych chwilach powstania będzie blisko jej
brata: „Tam, gdzie nikogo mieć nie będzie, ja będę mu swoim. Przyjacielem mu będę,
bratem, w potrzebie obrońcą.” Przed bitwą żegna się z dziewczyną. Rozstaniu
towarzyszą smutek i łzy. Każde z nich wie, że mogą się więcej nie zobaczyć. Obowiązek
wobec ojczyzny nakazywał powstańcom opuścić swoje rodziny, bliskich. Przykład
rodzeństwa Tarłowskich oraz Anielki i Jagmina ilustruje tragedię rozstań.
Miłość Zbyszka i Danusi kończy się tragicznie. Od pierwszej chwili musieli się zmagać z
różnymi nieszczęściami. Zbyszko został skazany na ścięcie za obrazę majestatu posła
krzyżackiego, a z rąk kata uratowała go Jurandówna. Po tym, wedle obyczaju, musiały
odbyć się ich zrękowiny. Kolejną przeszkodą na drodze do szczęścia był brak zgody na ślub
młodych ojca dziewczyny, Juranda. Po kilkumiesięcznej rozłące, podczas której pozostają
sobie wierni, młodzieniec zostaje ranny podczas polowania, a Danusia pada ofiarą spisku
Krzyżaków i w kilka godzin po zaślubinach zostaje podstępnie przez nich porwana.
Zbyszko przez długi czas szuka młodej żony, wreszcie odbija ją z rąk Zygfryda de L�ve,
lecz dziewczyna jest obłąkana i nie poznaje go. Umiera w drodze powrotnej do domu.
Młody rycerz po jej śmierci pogrąża się w rozpaczy, spędzając czas przy trumience
ukochanej. Jego żalu nie potrafi nawet ukoić wypełnienie złożonych Danusi. Ślubów.
Nieszczęśliwe są także losy Juranda ze Spychowa i jego żony, którą kochał bezgranicznie.
Tragiczna śmierć małżonki staje się dla Juranda przyczyną zemsty na Krzyżakach i
wieloletniej krwawej prywatnej wojny, którą toczy z oprawcami kobiety.
Motyw miłości nieszczęśliwej – Akte, kochanka Nerona, została porzucona przez cezara
dla Poppei. Żyła przez wiele lat, rozpamiętując minione szczęście, nadal kochając władcę.
Jako jedyna dostrzegała w nim człowieka dobrego, usprawiedliwiając jego postępowanie i
winy wpływem innych osób. Pozostała mu wierna do jego śmierci.
„Szkice węglem” Henryka Sienkiewicza
Rzepowa kochała męża – Wawrzona. Nie chciała, by wzięto go do wojska, jak to zakładał
sprytny plan Zołzikiewicza. Lamentowała i rozpaczała: „Już ciebie, nieboże, niedługo moje
oczy będą oglądały, już ja ci nie będę ni chustów prała, ni jeść gotowała. Pójdziesz ty,
nieboraku, na kraj świata.” Obowiązków domowych nie traktowała jako niewdzięcznej
pracy. Troska o małżonka była wyrazem jej miłości i oddania. Próbując ocalić
ukochanego przed branką, udała się z prośbą o pomoc do księdza, dziedzica
Skorabiewskiego i powiatu, lecz wszędzie ją ignorowano. Stała się ofiarą intrygi
Zołzikiewicza. Zdesperowana kobieta uległa pisarzowi, który dzięki temu zaspokoił swój
„apetycik” na piękną Marię. Wawrzon nie wybaczył jej zdrady – zabił Rzepową, ale nie
tylko ona wydała mu się winna całej tragedii. Oskarżał również obojętnych „panów” -
podpalił zabudowania dworskie. Pisarz cudem się uratował.
Sienkiewicz szkicowo nakreślił uczucie Marii i Wawrzona. Z ust bohaterów nie padają
żadne wyznania, to raczej czyny świadczą o prawdzie i wielkości ich uczucia. Wędrówka
Rzepowej przez rozmaite „instytucje”, to swoisty szlak miłości, „pielgrzymka” w jej
imieniu. Zołzikiewicz czytuje brukowe romanse, z wątkami sensacyjnymi, marzy o pannie
Jadwidze Skorabiewskiej, flirtuje z wiejskimi dziewczętami. Jest na tyle prymitywny i
egoistyczny, że nie dostrzega ofiarności Rzepowej.
Wątek miłości i zdrady pojawia się w noweli dwukrotnie, nie chodzi tylko o sprawę
Rzepów. Baraniogłowska para - Wach Rechnio i Baśka Żabianka, zwani przez autora
Romeem i Julią, na sądzie gminnym wzajemnie się oskarżają, ujawniając sekrety związku.
Przykład Baśki i Wacha ukazuje inne oblicze miłości – uczucia zaborczego, skalanego
zawiścią i zazdrością.
Narrator – Wawrzynkiewicz wspomina swoje uczucie do matki Michasia – pani Marii.

Kobieta nie wiedziała o sekretnej miłości korepetytora, była zresztą zamężna, później
owdowiała: „Nigdy ona nie wiedziała o tym i nigdy wiedzieć nie będzie. Pamiętam, ze ja
jestem... ot sobie – pan Wawrzynkiewicz, prywatny nauczyciel, a do tego człowiek chory,
ona zaś córka zamożnego domu szlacheckiego, po prostu pani, na którą bym nie śmiał
oczu podnieść. Ale że samotne serce, miotane życiem, musi w końcu przyczepić się do
czegoś, jak przyczepia się muszla miotana falą – wiec moje przywarło do niej. Co ja na to
poradzę? a wreszcie co jej to szkodzi? Nie chcę od niej więcej światła niż od słońca, które
wiosną ogrzewa moje chore piersi.” Skrywana miłość nigdy nie wyszła na jaw.
Wawrzynkiewicz utrzymywał z panią Marią kontakt listowny, donosząc jej o postępach
syna w nauce, gdy Michaś zachorował, depeszował do niej w sprawie przyjazdu. Współczuł
cierpiącej kobiecie po śmierci kochanego dziecka, tym bardziej, że sam bardzo cenił
Michasia: „był mi drogim, bo był synem droższej dla mnie nad wszystko istoty...”
W powieści mamy kilka par kochanków. Pierwszym przykładem będą macocha i pasierb,
czyli Jagna i Antek. Swym romansem złamali prawa chrześcijańskie, społeczne i
obyczajowe. Antek zdradził żonę Hankę, a Jagna Macieja. Grzeszność tej pary potęguje
fakt, że Jagna sypiała zarazem z ojcem i synem, co temu drugiemu w zupełności nie
przeszkadzało. Być może Reymont chciał zwrócić w ten sposób uwagę na odwieczną
obecność takich sytuacji w życiu człowieka. Warto zwrócić uwagę, iż Borynowie nie byli
jedynymi mężczyznami uwiedzionymi przez córkę Dominikowej. W sercu Jagny ważne
miejsce zajmował jeszcze Mateusz (przed właściwa akcją), lubiła spędzać czas z wójtem, a
obiektem jej romantycznych myśli był syn organistów – Jasio. Kolejną powieściową parą
kochanków byli Tereska i wspomniany Mateusz, którzy zaczęli romans pod nieobecność
męża kobiety.
W końcowych rozdziałach powieści, nastoletni Borowicz zakochuje się z wzajemnością

w Annie Stogowskiej. Uczucie młodych jest niewinne i pozbawione jakichkolwiek
kalkulacji czy akcentów erotycznych, lecz mimo to jest jedną z najtragiczniejszych historii
o miłości, czego dowodem mogą być rozmyślania bohatera po spotkaniu z „Birutą”: „Trza
było skazać na śmierć tę miłość, od której serce pęka, jakby zbielałem w ogniu żelazem
wypalić wszystko aż do ostatniego wspomnienia. Postanowił zacząć tę pracę od chwili
bieżącej, dźwignąć niezwłocznie katuszę: unikać widoku «Biruty». Gdy upłynęła trzecia
noc od ostatniej «schadzki» nie poszedł do parku. Ranek spędził w lesie. Leżał tam twarzą
do ziemi, jak człowiek śpiący w letargu i przywalony ziemią mogiły. Ciało jego nie czuło
głodu ani pragnienia, zimna ani bólu. W głowie miał taką nicość, jakby mu ją przed chwilą
rozwaliła bomba. Tylko w głębokości serca tlało, niby płomyk, cierpienie zranionej duszy.
Czasem blask jego pełgał żywiej i oblekał się w formę przysięgi: gdybyś kiedy we śnie
poczuła, że oczy moje już nie patrzą na ciebie z miłością, wiedz, żem żyć przestał...”.
Uczucie, jakie wybuchło między Laurą Kościeniecką, a głównym bohaterem od początku

było skazane na niepowodzenie. Pochodząca z wyżyn społecznych, starsza o dwa lata od
Cezarego kobieta, wydawała się tak mocno związana ze swoim statusem, że za nic nie
chciałaby go utracić. Pomimo tego, że zapewniała Barykę o wielkiej miłości, nigdy nie
rozważała zerwania zaręczyn z Barwickim. Planowała, że romans z Cezarym będzie
kontynuowała jako mężatka. Główny bohater powieści nie mógł zgodzić się na takie
traktowanie. Mimo wielkiego wewnętrznego sprzeciwu, próbuje zapomnieć o pięknej
kobiecie. Ponowny widok Laury powoduje, że Cezary decyduje się na dołączenie do
manifestacji komunistów w umundurowaniu z czasów wojny polsko-bolszewickiej.
Róża Żabczyńska w wieku szesnastu lat przeżywa pierwszą miłość, która zaważy później
na całym jej życiu. Osamotniona i zagubiona dziewczyna, czująca się obco w Polsce,
zakochuje się w Michale Bądskim, synu jej nauczyciela muzyki. Młodzieniec odwzajemnia
jej uczucia, jest oczarowany piękną panną, zachwyca się jej klasycznym nosem, rozbudza
w niej namiętność i pożądanie. „Sieh mal, sieh mal – diese, diese Nase…” te słowa
prześladują Różę do końca jej dni, od nich zaczęły się „sprawy jedyne, nieziszczone,
najlepsze i najgorsze”. Dziewczyna wyjeżdża za ukochanym do Petersburga. Ich szczęście
zostaje zakłócone bardzo szybko. Michał ulega urokowi moskiewskiej kursistki i zdradza
Różę. Porzucona skrzypaczka postanawia zemścić się na całym świecie – na mężczyznach,
ponieważ przez jednego z nich została skrzywdzona, na kobietach, gdyż jedna z nich
odebrała jej ukochanego, na Polsce, bo w tym kraju spotkało ją niewyobrażalne
nieszczęście. Poślubia Adama, lecz nie potrafi odwzajemnić jego uczuć, nieustannie
wspominając i rozpamiętując utraconą miłość. Życie swoje i bliskich zamienia w piekło.
Przez ponad czterdzieści lat żyje jak we śnie – dla niej czas zatrzymał się na dniu, w
którym Michał szeptał jej czułe słowa w pokoju mieszkania Bądskich. Niespełniona jako
kobieta, nieszczęśliwa jako żona dopiero przed śmiercią zaczyna rozumieć, co straciła. Z
życiowego letargu budzi ją dopiero doktor Gerhardt, wypowiadający podobne zdanie, które
usłyszała przed wieloma laty z ust ukochanego: „Und so eine wndersch�ne Nase haben
wir…”. Kobieta postanawia zmienić się, przebaczyć doznane krzywdy, pragnie prosić męża
i dzieci o przebaczenie, pogodzić się ze światem. Nieszczęśliwa miłość do Michała, to
niespełnione uczucie, sprawiło, że Róża Żabczyńska zniszczyła swoje życie, zniszczyła
emocjonalnie siebie i swoich najbliższych.
„...czy ludzie się kochali. (...)- myśl tę Marek Edelman kończy następująco: „Otóż być z
kimś to była w getcie jedyna możliwość życia. Człowiek zamykał się z drugim człowiekiem
– w łóżku, w piwnicy, gdziekolwiek, i do następnej akcji już nie był sam.” Do takich
związków popychała ludzi obawa przed śmiercią, samotnością, strachem. W
ostatnich chwilach życia pragnęli być z kimś, mieć poczucie bycia komuś potrzebnym,
zwłaszcza, że wielu z nich utraciło swych bliskich. Członkowie rodzin poginęli w walkach,
transportach, obozach. Los niektórych był nieznany. Nikt nie wierzył w to, że przeżyje:
„Ludzie garnęli się wtedy do siebie jak nigdy przedtem, jak nigdy w normalnym życiu.
Podczas ostatniej likwidacyjnej akcji biegli do gminy, szukając jakiegoś rabina czy
kogokolwiek, kto im da ślub, i szli na Umschlagplatz jako małżeństwo.”
Motyw miłości spełnionej

Miłość Fausta i Heleny – Faust zakochuje się w Helenie Trojańskiej, najpiękniejszej

kobiecie świata. Sprowadza ją z krainy umarłych na żądanie cesarza i dopiero wówczas
uświadamia sobie, że przed laty, w chacie czarownicy, widział odbicie kobiety w
magicznym zwierciadle. Dzięki mocy Mefistofelesa przenosi się do antycznej Sparty i
sprawia, że Helena zostaje jego małżonką. Spędzają wspólnie wiele lat, odizolowani od
świata, w arkadyjskiej krainie. Mają syna, Euforiona. W chwili śmierci Euforiona, umiera
również Helena, która była jedynie iluzją i mogła mieć ludzki kształt dopóty, dopóki łączyła
ją z życiem więź miłości do syna.
„Zemsta” Aleksander Fredro
Autor nie wyjaśnia, kiedy Klara i Wacław się poznali i pokochali. Wiadomo natomiast,
że spotykają się potajemnie i pragną pobrać, ale jest to niemożliwe ze względu na
sąsiedzkie spory. Rejentowicz proponuje nawet Klarze ucieczkę, ale rozsądna dziewczyna
odrzuca jego projekt:
„A, rozumiem. – Nie, Wacławie,

Gdzie mnie zechcesz, znajdziesz wszędzie
Zawsze twoją – prócz w niesławie.”
Po incydencie przy murze Wacław, jako jeniec Papkina, przedostaje się na stronę Cześnika.
Pragnie widywać się z ukochaną. Młodzi proszą o wstawiennictwo narzeczoną Cześnika
– Podstolinę, ale ta, rozpoznawszy kim jest młodzian, zapragnęła odnowić dawny romans.
Naiwna Klara niczego nie spostrzegła, a przestraszony zaborczością wdowy Rejentowicz
uciekł do swojej połowy zamku. Milczek, znając szczegóły znajomości syna z Hanną,
zobowiązał go do małżeństwa, ale jego naczelnym celem było bolesne „dopieczenie”
sąsiadowi.
Raptusiewicz był równie pomysłowy i właściwie zareagował na nietakt: sprowadził
unieszczęśliwionego koncepcją ślubu z podstarzałą wdową Wacława i nakazał mu żenić się
z bratanicą. Do małżeństwa nie trzeba było młodzieńca ani zmuszać, ani przekonywać.
Miłość została uświęcona przez kapłana.
Śluby panieńskie są apoteozą, wywyższeniem miłości. Puentą dzieła jest przekonanie,

że miłość to uczucie prawdziwe i stałe, a nie sztuczne i ulotne, jak u romantyków. Aniela
przekonała się dzięki przeprowadzonej przez Gustawa intrydze, że „najpiękniejsze z uczuć”
istnieje. Dziewczyna zrozumiała jednak, że rodzi się powoli, a nie „spada nagle z nieba”, w
co wierzyła po lekturze romantycznych dzieł. Fredro sprzeciwił się mickiewiczowskiej tezie
o miłości „od pierwszego wejrzenia”, ukazując Gucia, który stopniowo dorastał do
kochania, uświadamiając sobie jego siłę i moc. Fredro pokazał wzór prawdziwej miłości.
Nie było nim sentymentalne wzdychanie smutnego, ponurego, płaczliwego, bezradnego i
biernego Albina (przypominającego postać Wertera z Cierpień młodego Wertera Goethego)
– karykatury romantycznego kochanka, lecz to uczucie, o które walczył Gustaw i które
miało moc zmieniającą losy bohaterów.
W dziele mamy kilka rodzajów miłości, dzięki czemu poznajemy jej różne oblicza,
począwszy od mocnego i silnego uczucia Gustawa do Anieli, pogodnego i pełnego
zrozumienia i wyrozumiałości Anieli do Gustawa, poprzez przekorne Klary do Albina,
sentymentalne, pełne łez i rozpaczy Albina do Klary, a skończywszy na dawnym, lecz
nieśmiało kultywowanym Radosta do Dobrójskiej.
Pisarz zasygnalizował w utworze problem cierpień ludzi w małżeństwie bez miłości.
Niespełnieni w związku się rodzice Klary, nieszczęście jest również udziałem Radosta i
Dobrójskiej – rozdzielonych w młodości poprzez decyzję rodziców. Cierpieliby również
Gustaw i Aniela, gdyby nie pojawiło się między nimi uczucie. Choć dzieło nie jest tragiczną
historią, to jednak nakreśla negatywne konsekwencje praw w czasach, gdy o przyszłości
ludzi nie decydowali oni sami, lecz rodzice i stosunki społeczno-majątkowe.
Wątek miłosny jest najważniejszy i najbardziej znaczący w dziele, zaznaczający się

wyraźnie we wszystkich księgach. Zarzewiem konfliktu między rodami była miłość Jacka
Soplicy do Ewy Horeszkówny. Zakończona nieszczęśliwie i nigdy niespełniona doprowadza
Jacka do zbrodni, a w następstwie do przywdziana habitu bernardyna. Najważniejsza
miłość w dziele to jednak rodzące się uczucie między potomkami Ewy i Jacka, Zosią i
Tadeuszem, mające tym szczęśliwy finał i kończące spór między rodzinami.
W Panu Tadeuszu mamy miłość szczęśliwą, która jest swoistym dopełnieniem burzliwej i
nieszczęśliwej miłości Jacka i Ewy. Po wielu latach ich dzieci zakochują się w sobie i
doprowadzają tym samym do pogodzenia zwaśnionych rodów, niczym szekspirowska para
Romeo i Julia. Jednak w tym przypadku nie ma samobójczej śmierci kochanków. Para
staje na ślubnym kobiercu. Miłość Tadeusza i Zosi zaskakuje szczerością i prawdziwością
uczuć, oboje nawzajem się uzupełniają i rozumieją. Jako para mogą stanowić wzorzec
miłości spełnionej.
W utworze nie ma żadnego wzorcowego związku, dopiero pod koniec tworzy się
między Janem i Justyną, podejrzewać jeszcze można, że wzajemna sympatia Witolda i
Maryni Kirlanki przerodzi się kiedyś w głębsze uczucie.
Wyobrażony poprzez związek Justyny i Jana jest osnową utworu. Wokół niego koncentrują
się inne wątki. Justyna i Jan wyobrażają miłość idealną, zdolną pokonać wszelkie
przeszkody. Podobną wymowę ma przytoczona w powieści legenda o Janie i Cecylii –
protoplastach i założycielach rodu Bohatyrowiczów. Wzorzec miłości idealnej sugeruje
nadrzędność tego uczucia wobec innych, autorka wyznacza mu tak istotną rolę, ponieważ
wszelkie działania człowieka pozbawione emocjonalnego fundamentu wydają się trudne do
realizacji, czasem nawet bezwartościowe (np. Różyc).
Małżeństwo Andrzeja Kmicica i Aleksandry Billewiczówny zostało zaplanowane nie przez

młodych, lecz ich przodków. Para została wychowana w posłuszeństwie dla starszych,
dlatego nie sprzeciwiła się decyzji Herakliusza i ojca kawalera. Choć bohaterowie nie
widzieli się od czasu, gdy byli dziećmi, to jednak nie zamierzali przeciwstawiać się planom
rodziny.
Gdyby nie miłość „od pierwszego wejrzenia”, kto wie, jak skończyłby się związek
dumnej panny i zuchwałego kawalera, którzy przecież nie wiedzieli o sobie nic, prócz
zdawkowych informacji o pochodzeniu. Na szczęście w chwili spotkania w izbie czeladnej w
Wodoktach młodzi od razu przypadli sobie do gustu i ustalili datę ślubu za pół roku. Ich
drogi jednak nie miały się tak szybko połączyć, ponieważ bohaterowie natrafiali na
przeszkody. Nie dość, że różnili się znacznie pod względem usposobienia i wyznawanych
zasad (on hulaka, trzpiot, wielbiciel uczt i wojen, ona – bogobojna, skromna, ale i
wyniosła), to jeszcze do ciągłych kłótni przyczyniały się coraz to nowsze powikłania
polityczne i niecne zamiary Radziwiłłów, krzyżujące plany małżeńskie.
Związek Oleńki i Andrzeja był szalenie dynamiczny. Obfitował w szereg niespodzianek,
niezwykłych zmian akcji, począwszy od porwań dziewczyny, poprzez najgorsze zarzuty
kierowane pod adresem ukochanego, a skończywszy na wytworzeniu chłodnego dystansu
między obojgiem. Choć panna wielokrotnie przebaczała przystojnemu kawalerowi, to
jednak chwila ich pojednania cały czas się przedłużała.
Na szczęście szczera miłość i głęboka wiara w przeznaczenie, w Opatrzność Boską

sprawiła, że pod koniec powieści Kmicic został uwolniony od zarzutów rozsiewanych przez
Radziwiłłów, a piękna Oleńka wyrzekła znamienne słowa: „Jędruś, ran twoich nie godnam
całować!”. Historia miłości Aleksandry i Andrzeja jest typowym „chwytem” powieści
historycznych Henryka Sienkiewicza. Wszyscy bohaterowie Trylogii – zakochani i dążący
do spełnienia pragnień – na swej drodze napotykają szereg przeszkód, nim w końcu
połączą się z ukochaną połówką.
W powieści Sienkiewicza szczęśliwie kończy się historia miłości Jagienki i Zbyszka.

Uczucie, które rozkwitło w sercu dziewczyny od pierwszego wejrzenia, początkowo zostaje
odrzucone przez młodzieńca, który pozostaje wierny swojej narzeczonej. Zychówna,
cierpiąca z powodu nieodwzajemnionego uczucia, po tym, jak się dowiaduje, że ukochany
utracił żonę, wyrusza do Spychowa, aby być blisko rycerza. Po odnalezieniu Jurandówny
wyjeżdża upokorzona i zawstydzona zaistniałą sytuacją. Pomimo że kocha młodzieńca,
modli się o jego szczęścia i jego dobro stawia ponad własnym. Po śmierci Danusi stara się
ukoić rozpacz ukochanego, troskliwie się nim opiekuje i osiąga cel- z czasem Zbyszko
odwzajemnia jej uczucia. Pobierają się, tworząc zgodne i szczęśliwe małżeństwo. Równie
szczęśliwie kończy się miłość Hlawy i Anusi Sieciechówny. Zakochany w Jagience giermek
zwraca uwagę na wesołą i potulną służkę Zychówny i poślubia dziewczynę.
Eunice, niewolnica Petroniusza, zakochana w nim ukrywa swoje uczucia. Za wszelką cenę
pragnie być przy ukochanym i sprzeciwia się rozkazowi mężczyzny, który nakazuje jej, by
została kochanką Winicjusza. Z czasem elegant dostrzega piękną dziewczynę i zakochuje
się w niej. Miłość odmienia jego życie tak bardzo, że zaczyna nawet lubić zapach fiołków,
ponieważ są ulubionymi kwiatami ukochanej kobiety. Petroniusz pragnie wyzwolić Eunice,
lecz dziewczyna odrzuca jego propozycję, chcąc być jego niewolnicą. Ich szczęście
przerywa wiadomość, że Neron wydał rozkaz śmierci na arbitra elegancji. Eunice
postanawia umrzeć razem z ukochanym.
Miłość Winicjusza i Ligii po wielu trudnościach znajduje spełnienie. Ich uczucie błogosławi
najwyższy apostoł chrześcijan, Piotr. Miłość Marka do dziewczyny ulega głębokiej
przemianie. Najpierw przede wszystkim pożąda ukochanej, zwracając uwagę na jej
piękno. Później zaczyna dostrzegać różnicę między chrześcijanką a rzymskimi kobietami.
Zauroczony jej łagodnością i delikatnością, jest gotów zostać chrześcijaninem tylko
dlatego, by móc ją poślubić. Zrozumienie nauki chrześcijan i wiara w pomoc Chrystusa w
chwili, kiedy Ursus ratuje zakładniczkę na arenie amfiteatru, sprawia, że miłość Marka
dojrzewa i zmienia się w szczere uczucie. Zaczyna kochać wnętrze dziewczyny. W końcu
odnajdują spokój i szczęście z dala od świata Rzymian, na Sycylii, gdzie zostają
małżeństwem.
Symbolem miłości małżeńskiej, wiernej i godnej największych poświęceń i upokorzeń była

Hanka – kobieta, która mimo ciągłych zdrad nadal kochała Antka. Narażona na plotki,
zajmowała pozycję głowy rodziny, martwiąc się o jedzenie, opał, zdrowie dzieci i wiernie
czekała na powrót męża spędzającego upojne chwile w brogu z macochą. Choć jej miłość
nie była przykładem tej z romantycznych powieści czy brazylijskich telenowel (mąż
wielokrotnie wytykał jej, że była „dziadówką”, zapewniał, że jej nie kocha i żądał, by dała
mu spokój), trwała przy mężu bez względu na przeciwności losu.
Miłość w „Granicy” Zofii Nałkowskiej jest jednym z głównych wątków powieści. Można tu
znaleźć nie tylko przykłady miłości między kobietą a mężczyzną, lecz także miłości
matczynej czy też miłości syna do matki.
Miłość w dziele Bułhakowa to nie tylko wysuwające się na pierwszy plan uczucie łączące
mistrza i Małgorzatę, ale również sygnalizowane miłosierdzie, dobroć, współczucie.
Sygnaturą „miłości idealnej” są tytułowi bohaterowie. Ich uczucie pisarz przedstawił w
rozmaitej tonacji: od radości spotkania, wspólnego przebywania ze sobą, po niepokojące
momenty oddalenia, rozdzielenia, walki. W ostatnich scenach powieści koloryt uczucia
zostaje „stonowany”. Para kochanków „przemieszcza się” do krainy „wieczystego spokoju”.
Śmierć niesie wybawienie dla miłości, ponieważ już raz „zagubiła się” w absurdzie życia,
rzeczywistości.
Motyw miłości rodzicielskiej
Chodzi tu o uczucie, jakim Edyp darzył córki. W Exodusie pozostawił dzieci pod opieką
Kreona. Nakazał przy tym, by o chłopców nie troszczył się zbytnio, ponieważ byli
mężczyznami: „I nie zabraknie im życia zasobów”. Większą uwagę miał przykładać do
wychowania dziewcząt – małej Antygony i Ismeny, z którymi pożegnał się przed
odejściem. Scena ta dowodzi ogromnej miłości, jaką darzył córki:
„O dziatki! Gdzież wy? Nie strońcie ode mnie,

Niech was obejmę w miłosnym uścisku
W rękach, co oczy niegdyś pełne błysku
Ojca w tak czarne pogrążyły ciemnie”
oraz wyrzutów sumienia, które go przytłaczały:
„Ojca morderca, on w łożu swej matki,

Z której ma życie i sam się narodził,
Waszym był ojcem, o nieszczęsne dziatki!
To wam w twarz rzucą. Więc któż wam swe serce
Odda? Któż pojmie? Któż w domu ugości?
Nikt! O nieszczęsne! W ciężkiej poniewierce
Żyć wam tu przyjdzie bez czci i miłości”.
Wdowa kocha obydwie córki, ale starsza z nich, przy nadarzającej się okazji odrzuca
matczyną miłość. Filon obrazuje uczucia do nieboszczki Aliny, co podważa i wypacza
całkowicie ich charakter. Kocha zbyt nierealnie. Słowacki zanegował tym samym ideał
romantycznego uczucia. „Wywiódł” je na manowce zła i zbrodni. Właściwie tylko Wdowa
mogłaby „ocalać” ideę miłości, bo jako jedyna cierpi z jej powodu i z jej powodu umiera.
Nie wydaje na torturach imienia niedobrego, ale umiłowanego dziecka.
„A...B...C...”
Temat miłości w noweli Orzeszkowej został ujęty w perspektywie więzi rodzinnych oraz
niespełnionego, ograniczonego barierami materialnymi uczucia ubogiej dziewczyny do
sytuowanego doktora Adama.
Bardzo wyraźnie zaznaczona jest miłość rodzeństwa Lipskich wyrażająca się poprzez
wspólną troskę, wzajemną pomoc i wsparcie. Joanna wyraża szacunek i przywiązanie do
brata, wykonując codzienne obowiązki: gotuje mu, naprawia jego bieliznę, podaje posiłki,
robi zakupy, sprząta. Niepokoi się także o ich wspólną przyszłość. Są sierotami. Gdy żył
profesor Lipski, sytuacja materialna rodziny była stabilna, po jego śmierci komplikuje się.
We wszelkich trudnych decyzjach siostra zasięga rady brata, np. w kwestii nauczania
dzieci. On zaś, na wieść o możliwości uwięzienia Joanny, decyduje się zadłużyć, byle tylko
ocalić honor dziewczyny. Brat i siostra są nie tylko rodzeństwem, są parą
oddanych przyjaciół.
„Dym”
Miłość matczyna – matka kocha syna całym sercem, jest gotowa do największych
poświęceń (oddaje mu swe posiłki, wstaje wcześniej i zasypia później niż on). Całe swoje
życie poświęca ukochanemu jedynakowi. Opieka nad nim stanowi sens jej
istnienia. Miłość synowska – Marcyś jest symbolem oddanej i szczerej miłości
synowskiej. Darzył matkę szacunkiem.
Dominik Cedzyna jest doskonałym przykładem na rodzicielską miłość – szczerą,

bezwarunkową, gotową do największych poświęceń. Aby umożliwić synowi karierę i
rozwój, finansował mu studia poza granicami kraju, co doprowadziło do tego, że dopuścił
się złego czynu – zmniejszył pensję chłopom, okradając ich z należnych pieniędzy.
Dla bohatera najważniejsze było dobro i szczęście syna, który był jego „oczkiem w
głowie”. Listy otrzymywane od Piotra przez lata rozłąki stanowiły jedyną rozrywkę
podobnych i smutnych dni staruszka. Nigdy nie czytał ich od razu, ciesząc się codziennie
nowym fragmentem.
Piotr Cedzyna bardzo kochał starego ojca. Jego miłość doprowadziła do tego, iż
zrezygnował nawet z możliwości pracy i rozwoju w zagranicznym prywatnym laboratorium
chemicznym (choć w kraju nie miał szans nawet na posadę podrzędnego pracownika) –
chciał pozostać przy boku ojca, wspierać i opiekować się nim. Wielokrotnie w częstych
listach zapewniał, że czuje się częścią rodzica, ze stanowią jedność. Tym bardziej cierpiał,
gdy odkrył postępek Dominika i musiał – aby zachować wierność swym ideałom i zasadom
– opuścić go.
Wrażliwa strona natury Marcina Borowicza ujawnia się w jego miłości do matki, myślistwa
czy przyrody. W czasie wakacji w rodzinnych Gawronkach „niektóre z drzewin witał z
uśmiechem radości (…). Lubił je, nie wiedząc o tym, tak głęboko, jakby były cząstkami
jego istoty, organami jego czującej natury”.
Miłość w „Granicy” Zofii Nałkowskiej jest jednym z głównych wątków powieści. Można tu
znaleźć nie tylko przykłady miłości między kobietą a mężczyzną, lecz także miłości
matczynej czy też miłości syna do matki.
Motyw miasta
Bolesław Prus z wiernością szczegółu i dokładnością godna przewodnika

turystycznego przedstawił w powieści przestrzenie otwarte (przykładem jest
naturalistyczny opis dzielnicy biedoty miejskiej – Powiśla, szczegółowa charakterystyka
pola bitwy na Węgrzech, jak również pola wyścigowego, warszawskiej ulicy, Paryża czy
Zasławka) oraz przestrzenie zamknięte (wśród których godny przytoczenia jest
szczegółowy opis pokoju Ignacego Rzeckiego, sklepu Jana Mincla, salonu arystokracji czy
kamienicy Łęckich).
Paryż został opisany w powieści w rozdziale pierwszym tomu drugiego dla kontrastu z
Warszawą. Bohater, rozczarowany i oszołomiony rozbieżnością w rozwoju obu miast,
zastanawia się nad powrotem do Polski:
„I ja miałbym tam wracać?... Po co?... Tu przynajmniej mam naród żyjący wszystkimi

zdolnościami, jakimi obdarowano człowieka. Tu naczelnych miejsc nie obsiada pleśń
podejrzanej starożytności, ale wysuwają się naprzód istotne siły: praca, rozum, wola,
twórczość, wiedza, nawet piękność i zręczność, a nawet choćby szczere uczucie. Tam zaś
praca staje pod pręgierzem, a triumfuje rozpusta!
Ten, kto dorabia się majątku, nosi tytuł sknery, kutwy, dorobkiewicza; ten, kto go trwoni,
nazywa się: hojnym, bezinteresownym, wspaniałomyślnym... Tam prostota jest
dziwactwem, oszczędność wstydem, uczoność równoznaczny z obłędem, artyzm
symbolizuje się dziurawymi łokciami. Tam, chcąc zdobyć miano człowieka, trzeba posiadać
albo tytuł z pieniędzmi, albo talent wciskania się do przedpokojów. I ja bym tam miał
wracać?...”.
Ucieczką od myśli związanych z Izabelą są dla niego spacery po ulicy Lafayette, bulwarze
Magenta, bulwarze Kapucyńskim, Polach Elizejskich, wizyty w paryskich teatrach…
Bolesław Prus w pewnym momencie porównuje stolicę Francji do ogromnej

gąsienicy. W konkretnych miejscach topograficznych sytuuje jej głowę, a potem kolejne
elementy ciała. Bohater zauważa w tych obserwacjach pewną prawidłowość, ustaloną
logikę. Ogromne miasto, które jeszcze niedawno wzbudzało w nim niczym nieuzasadniony
lęk, stało się dla niego przejrzyste i zrozumiałe.
To spostrzeżenie może być analogią do obserwacji społeczeństwa polskiego (dopiero, gdy

się zjednoczy w jedno ciało – organizm, czyli organicyzm – będzie w stanie stworzyć silny
organizm), w którym Wokulski widział dysproporcje i rozwarstwienie.

„A...B...C...”
Akcja utworu dzieje się w „wielkim mieście wielkich Niemiec”. Miasto wykreowane przez
Orzeszkową, z pozoru ogromne, czyniące ludzi bezimiennymi jednostkami, potrafi jednak
ograniczać wolność człowieka i jego zdolności do decydowania o sobie. W tym wielkim
niemieckim grodzie ludzie „oddychają powietrzem wąskich uliczek i ciasnych izdebek”.
Joanna postrzega społeczność miejską jako zagrażającą jej miłości do doktora Adama.
Według niej miasto jest małe i zbyt ciasne, napiętnowane społeczną ignorancją. Przez to
uczucie młodej dziewczyny może pozostać tylko w sferze tajonych wyobrażeń. Mówi do
brata: „ – Tylko widzisz... miasto nasze takie ciasne... ludzie tu wszystko jedni o drugich
wiedzą i czasem spotykać się ze sobą muszą... więc, chcę, aby on wiedział, że ja... wiem
dobrze, iż między nami nic nigdy nie będzie (...)”. Miasto staje się więc za ciasne dla
ludzkich uczuć, równie ograniczające są przekonania społeczne.
„Dobra pani”
Miasteczko, w którym rozgrywa się akcja noweli to Ongród (inaczej Grodno).Uosabia

wszelkie inne małe miasteczka - bezbarwne, nieciekawe, podzielone na dzielnice biednych
i bogatych. W jednej z ubogich dzielnic pani Ewelina znajduje Helę. Ludzie w
prowincjonalnych miasteczkach żyją obok siebie, czasem masowo spotykają się w kościele
i chyba w tym miejscu najwyraźniej zaznaczają się różnice pomiędzy nimi, przede
wszystkim klasowe, widoczne w strojach, zachowaniu. Wystrojona Krzycka z modnie i
bogato ubranym dzieckiem robią w kościele niesamowite wrażenie. Wszyscy im się
przyglądają i podziwiają panią dobrodziejkę: „Uwielbiano też powszechnie panią Ewelinę,
ilekroć łagodna i zadumana twarz jej przesuwała się boczną nawą wspaniałej świątyni, a u
drzwi kościelnych stojąca Janowa, zapałem porwana, całą siłą obu swych łokci rozpychała
ściśnięty wokół niej tłum, z łoskotem na kolana padała (...)”.

Bohaterem noweli jest Warszawa z końca XIX wieku. To właśnie na jednej z jej cichych
uliczek od dwudziestu siedmiu lat główny bohater prowadził zakład introligatorski.
Mendel związany był ze stolicą był od urodzenia: „ja się piętnasty urodził, tu, na
Stare Miasto, w te wąskie uliczkę. Zara za te żółte kamienice, gdzie apteka?”. Kochał
swoją „małą ojczyznę” z całego serca: „- Nu, co un jest ten Mendel Gdański? Un Żyd jest,
w to miasto urodzony jest, w to miasto un żyje ze swojej pracy, w to miasto ma grób ojca
swego i matki swojej - i żony swojej, i córki swojej. Un i sam w to miasto kości swoje
położy”.
Znał doskonale zwyczaje ludzi mieszkających w sąsiedztwie i okolicy: „Wie, kiedy zza
którego węgła wyjrzy w dzień pogodny słońce; ile dzieci przebiegnie rankiem, drepcąc do
ochronki, do szkoły; ile zwiędłych dziewcząt w ciemnych chustkach, z małymi
blaszeczkami w ręku przejdzie po trzy, po cztery, do fabryki cygar na robotę; ile kobiet
przystanie z koszami na starym, wytartym chodniku, pokazując sobie zakupione jarzyny,
skarżąc się na drogość jaj, mięsa i masła; ilu wyrobników przecłapie środkiem bruku,
ciężkim chodem nóg obutych w trepy, niosąc pod pachą węzełki, a w ręku cebrzyki,
kielnie, liny. siekiery, piły. Ba, on i to nawet wie może: ile wróbli gnieździ się w gzymsach
starego browaru - który panuje nad uliczką wysokim, poczerniałym kominem - w
gałęziach chorowitej, rosnącej przy nim topoli, która, nie ma ani siły do życia, ani ochoty
do śmierci i stoi tak czarniawa, przez pół uschnięta, z pniem spustoszonym, z którego na
wiosnę wynika nieco bladej zieloności. On, może nawet nie patrząc w okno, samym uchem
tylko rozpoznałby, czy Paweł, stróż, zamiata ulicę nową swoją, czy też starą miotłą”.
Warszawa w oczach Gdańskiego jest miastem spokojnym, w którym jego wnuk Kubuś
ma doskonałe warunki do rozwoju. Choć obaj mieszkają w biedniejszej dzielnicy stolicy, to
jednak są tam szczęśliwi, żyją według stałego rytmu dnia. Gdy dziadek pracuje, maluch
odrabia lekcje, a w piątki wspólnie spożywają odświętny posiłek.
Ludzie są dla siebie mili. Sąsiadki przynoszą Gdańskim obiady, każdy się zna i darzy
szacunkiem, wszyscy mają do siebie zaufanie. Stary introligator miał szczerych przyjaciół
(straganiarka podawała mu przez otwarte okno czarną rzodkiew w zamian za kolorowy
papier dla swych dzieci, z którego kleili latawce), którzy traktowali go jak równego sobie,
nie myśląc o nim, jak o chciwym Żydzie. Cieszył się nawet sympatią dzieci, czego
dowodem może być fakt, iż przychodził do niego synek gospodarza domu (przesiadywał
całe dnie w jego izbie, klejąc żołnierzyki z tektury).
Wszystko legło w gruzach z chwilą pojawienia się pierwszych plotek na temat pogromu
Żydów. W kulminacyjnym punkcie noweli, gdy dochodzi do starcia pod oknem bohatera,
Warszawa nie jest już dla niego oazą spokoju i domem. Choć stają przy nim ludzi gotowi
pomóc (własnym ciałem broni go student, również Janowa oferuje wsparcie), to jednak
przeważa wrażenie, że jest obcy w mieście. Uliczna zgraja, którą charakteryzuje „dzika
żądza pastwienia się (…) instynkt okrucieństwa” powodują, że umiera w nim serce do
Warszawy, „jego” miasta.
Konopnicka stara się pokazać w noweli, że każde miejsce tworzą ludzie i to od nich zależy,
czy będzie ono azylem, czy też skupiskiem osób małych i głupich.
„Marcin Kozera” Marii Dąbrowska
Areną akcji Marcina Kozery jest stolica Anglii, Londyn. Z miejscem tym utożsamia się
główny bohater. Nazywa miasto „swoim” i wychwala jego uroki. Londyn ukazany jest
również jako miejsce zamieszkania licznej polonii. Emigranci zamieszkują biedne dzielnice
w pobliżu Charles Square, skąd mają blisko do fabryk. Co bogatsi Polacy zamieszkują
zachodnią dzielnicę stolicy Anglii.
W powieści Quo Vadis Rzym ukazany został w momencie upadku starego świata i narodzin
wiary chrześcijańskiej. Rzym jest miastem przepychu i rozpusty, rządzonym przez
szalonego Nerona. To miejsce, w którym zderzają się dwa światy: pogańskich Rzymian
oraz cichych i pokornych chrześcijan. Dzięki Apostołowi Piotrowi staje się również
miejscem, z którego na świat wypłynie wiara, trwająca aż do dziś.
Baku jest miastem, w którym rozgrywa się pierwsza część powieści. Tutaj dorasta Cezary i
tutaj także rozgrywają się dantejskie sceny krwawej rewolucji. Zanim doszło do rewolty,
miasto było oazą spokoju. W pamięci mieszkańców tliły się jeszcze wydarzenia z 1905
roku, kiedy to Tatarzy dokonali rzezi na Ormianach, dlatego też każdy konflikt był tłumiony
w zarodku przez władzę. Jednak siły rewolucji nie udało się zatrzymać. Do głosu doszły
zadawnione konflikty etniczne i Baku zamieniło się w arenę drastycznych zbrodni. Siły
tureckie, sprzymierzające Tatarom, rozpoczęły ostrzał armatni, co spowodowało, że miasto
zaczęło przeistaczać się w ruinę. Jego widok przedstawiał się następująco: „Ohydny wiatr
Nord lecący z gór Kaukazu, pociski armatnie bijące z południa, dym płonących źródeł
naftowych, zaduch trupi wszędzie, głód, pragnienie, wszy, brud i nędza legowiska, którym
by niegdyś psa podwórzowego nie poczęstował, nie były tak dokuczliwe, jak owa pustka
wewnętrzna i niemożność uczepienia się za cokolwiek”. To, co wydarzyło się w Baku było
wielką przestrogą przed rewolucją i ideą komunizmu.
Żeromski stworzył przykładowe prowincjonalne miasteczko, o znaczącej nazwie

– Obrzydłowek. W jego zamkniętym środowisku rządzą aptekarz i felczer, ludzie
niewykształceni i dbający jedynie o powiększenie swego majątku. Byli autorytetami w
dziedzinie medycyny, lecząc biednych i „ciemnych” ludzi swymi miksturami, nie licząc się z
konsekwencjami zastosowania złych leków.
Obrzydłówek, niczym narkotyk sprawia, że taki człowiek, jak Paweł Obarecki, rezygnuje ze
swych młodzieńczych pragnień zmienienia świata i wtapia się w ospałe i przygnębiające
środowisko.
„Sachem” Henryka Sienkiewicza

Antylopa powstała na zgliszczach dawnej indiańskiej osady Chiavatty. Przed piętnastu
laty „Chiavatta była potężną” stolicą plemienia Czarnych Wężów, lecz niemieccy koloniści
zapragnęli uczynić ją swoją własnością. Napadli na Chiavattę, wymordowali Indian i
wznieśli „cywilizowane” miasto. W miarę upływu lat Antylopa rosła w siłę. Odkryte złoża
srebra podwoiły liczbę mieszkańców. Powstały kamienne „wigwamy”. „Mieszkańcom
dobrze się działo (...) Kto by w późniejszych czasach odwiedził piętnastotysięczną
Antylopę, ten by w bogatych kupcach miejscowych nie poznał tych niemiłosiernych
wojowników, który piętnaście lat temu spalili Chiavattę.” Ludność Antylopy wzbogaciła się
na handlu żywym srebrem, pomarańczami i winem. Mieszkańcy „obrośli tłuszczem” i stali
się filistrami – mieszczuchami lubującymi się w taniej rozrywce. Chiavatta z indiańskiej
stolicy przekształciła się w bezduszną Antylopę - stolicę kołtunerii.
Petersburg w powieści przedstawiony jest jako dziecko XIX-wiecznych praw

kapitalizmu, miasto ofiar niezdolnych do walki o przetrwanie, wśród których na plan
pierwszy wysuwają się nędzarze (rodzina
Marmieładowów), pijacy (Marmieładow), prostytutki (Sonia), a także łotrzy i
cwaniacy wykorzystujący innych (Łużyn, lichwiarka), miasto pożerające jednostki wybitne
(takim mianem określał siebie Raskolnikow)...
„Grobowe miasto”, czyli najprawdopodobniej Bruksela, gdzie mieści się główna siedziba
towarzystwa. Pobielane groby kojarzą się ze śmiercią, a w kontekście powieści czytelnik
nabiera podejrzeń, iż to właśnie na śmierci niewolników w koloniach miasto zbudowało
swoją potęgę. Określenie „pobielany grób” pochodzi z Księgi św. Mateusza. W Biblii zwrot
ten oznaczał coś pięknego na zewnątrz, lecz zawierającego wewnątrz coś przerażającego.
Motyw mieszczaństwa
O mieszczaństwie nie słyszymy wiele, ale Henryk Sienkiewicz podkreśla w wielu

miejscach książki jego miłość do ojczyzny. Przykładem mieszczanina-patrioty jest Jacek
Brzuchalski z Częstochowy, mieszczanie lwowscy, męczeńscy i bohaterscy mieszczanie
warszawscy. Mieszczan dostrzegamy w relacjach narratora o powstaniu: „O mieszczanach
tylko słyszał Kmicic, iż dawnych czasów, pogrążonej ojczyzny i króla żałują (…) Mówiono
też, że cechy miały broń ukrytą, zwłaszcza płatnerze, rzeźnicy, kuśnierze i potężny cech
szewiecki (…) i przy lada pomocy z zewnątrz, gotowi by byli na Szwedów uderzyć”.
To środowisko zróżnicowane pod względem narodowościowym (na niemieckie,

żydowskie i polskie, posiadające cechy i przywary charakterystyczne dla swej nacji, np.
obrotni i sprytni Żydzi) i majątkowym można podzielić według dwóch kryteriów:
1) pod względem wieku na:
- stare
Przykładem może być kupiec Jan Mincel, spolszczony Niemiec. Ten pracowity i uczciwy
mężczyzna ciężką pracą dorobił się sklepu w centrum Warszawy: „Obiady w dzień
powszedni jadaliśmy w sklepie, naprzód dwaj młodzi Minclowie i August Katz, a następnie
ja z pryncypałem. W czasie święta wszyscy zbieraliśmy się na górze i zasiadaliśmy do
jednego stołu. Na każdą Wigilię Bożego Narodzenia Mincel dawał nam podarunki, a jego
matka w największym sekrecie urządzała nam (i swemu synowi) choinkę. (…)Za mojej
pamięci przewinęło się przez nasz sklep paru subiektów i kilku uczniów, których pryncypał
dlatego tylko usunął, że nic sobie nie oszczędzili. Dzień, w którym się to wydało, był
ostatnim ich pobytu. Nie pomogły obietnice, zaklęcia, całowania po rękach, nawet
upadanie do nóg. Stary nie ruszył się z fotelu, nie patrzył na petentów, tylko wskazując
palcem drzwi wymawiał jeden wyraz: fort! fort!... Zasada robienia oszczędności stała się
już u niego chorobliwym dziwactwem.” [rozdział trzeci, tom I]. Jest reprezentantem
oszczędnych i zapobiegliwych handlowców (w myśl takich zasad wychował syna Jana,
który odziedziczył po nim rodzinny interes);
- średnie
Reprezentanci średniego pokolenia mieszczan to między innymi Ignacy Rzecki oraz

August Katz, którzy, oddając się sumiennej pracy – realizują przy tym romantyczne
ideały w młodości, walcząc „za wolność naszą i waszą”;
- nowe
Główny bohater powieści, przedsiębiorczy i energiczny Stach, robi błyskawiczną karierę,

dziesięciokrotnie powiększając pozostawiony przez żonę majątek dzięki sytuacji powstałej
na ziemiach polskich po powstaniu styczniowym (zajmuje się międzynarodowym
handlem).
2) według narodowości na:
- polskie:
- handlowiec Wokulski,
- drobni kupcy i rzemieślnicy Szprot i Węgrowicz,
- inteligenci: pani Meliton oraz pani Stawska,
- subiekci: Mraczewski, Zięba, Lisiecki,
- adwokaci,
- studenci: Patkiewicz i Maleski,
- służące,
- lokaje,
- pochodzenia niemieckiego – Minclowie, Hopfer,
- pochodzenia żydowskiego – Szlangbaumowie, Klejn, Szuman.
Ówczesna sytuacja gospodarcza kraju (polski przemysł zdominowany przez obcy kapitał,
wykluczający obsadzanie wyższych stanowisk Polakami, zajmującymi zazwyczaj źle płatne
posady parobków) spowodowała, iż mieszczanie mieli w Polsce nieduże możliwości
rozwoju. To jednak nie usprawiedliwia ich w oczach Prusa, który negatywnie ocenił tę
warstwę w utworze (przykładem tego mogą być postacie Lisieckiego i Mraczewskiego,
nieodpowiedzialnych w pracy, myślących tylko o zabawie, pozbawionych krzty refleksji).
Mieszczaństwo w powieści nie wykazuje, podobnie jak arystokracja, inicjatywy i

energii. Każdy przejaw samodzielnej pracy jest traktowany jako objaw szaleństwa i
przybiera postać inicjatywy skazanej z góry na niepowodzenie. Przykładem może być tutaj
działalność przedstawicielki biednej inteligencji – Heleny Stawskiej. Gdy podjęła się jakiejś
aktywności zarobkowej, spotkało się to nie tylko ze zdziwieniem, ale nawet z posądzeniem
ją o złe prowadzenie (baronowa Krzeszowska zarzuciła kobiecie romans z jej mężem,
posądziła o kradzież lalki, a gdy pani Helena zaprzyjaźniła się z Wokulskim i korzystała z
jego rad – nazwano ją utrzymanką tego galanteryjnego kupca).
Aby jeszcze bardziej uwypuklić niezorganizowanie i niechęć do pracy mieszczaństwa
polskiego, Prus opisał bardzo szczegółowo działalność handlową pracowitych, oszczędnych
Żydów i konsekwentnych Niemców. Ci, w przeciwieństwie do Polaków, byli solidarni w
swych inicjatywach, mieli poczucie narodowej spójności.
Mieszczaństwo to w „Granicy” Cecylia Kolichowska, Marian Chązowicz – właściciel

cukierni, Julian Toruciński – właściciel sklepu bławatnego, Zenon i Elżbieta
Ziembiewiczowie, urzędnicy, mieszkający w kamienicy Kolichowskiej od frontu). To
warstwa społeczna posiadająca pewien majątek, lecz zmuszona zarabiać na swoje
utrzymanie. Odnoszą się pogardliwie i z wyższością do osób, które są od nich zależne lub
są ich pracownikami. Kolichowska stwarzała pozory zamożności, gromadząc w salonie
masę tandetnych mebli, które świadczyły o tym, że kiedyś żyła w dobrobycie. Mają
świadomość swojej pozycji towarzyskiej, choć w rzeczywistości cechuje ich brak wpływów
takich, jakie posiadają Tczewscy.
Motyw mogiły

„Gloria victis”
„A toż co? A to co jest takiego? Tego natura nie uczyniła! To uczyniły ręce
ludzkie? Tu nigdzie natura pagórków nie usypywała! Ten usypany jest przez
ludzi! Kto? po co? dlaczego? A tenże krzyżyk na pagórku, wśród liliowych
dzwonków, Boże, jak mały, prosty, biedny! – co znaczy?” – zapytuje wiatr prędki
leśne drzewa, a dąb odpowiada: „ – To jest mogiła! (...) Śpi w niej wiele serc
mężnych, spalonych na ołtarzu...”. Mogiła to piaszczysty kurhan, ma przypominać o
tych, którzy zginęli, oddali życie za ojczyznę. Symbolizuje poległych bohaterów. W
noweli „Gloria victis” nikt już o niej nie pamięta, odwiedzają ją jedynie dzikie zwierzęta,
stada wron i kawek. Strumień czasu szemrze o zabitych: „Vae victis”, wieszcząc
zapomnienie. Dopiero wiatr ogłasza chwałę bohaterów, wzbija się pod niebiosa i
szumi: „Gloria victis”. Motyw mogiły często pojawia się w twórczości Orzeszkowej,
obecny jest na przykład w powieści pt. „Nad Niemnem”. Wspomniany w niej grób Jana i
Cecylii wyobraża społeczne braterstwo, wiąże się z nim legenda – historia miłości: Jan i
Cecylia przedstawiciele różnych warstw społecznych porzucili swoich najbliższych i wbrew
zakazom postanowili żyć razem. Schronili się w dzikiej puszczy i wspólną pracą
przekształcili ją w ludną i bogatą krainę. Dali początek rodowi Bohatyrowiczów. Ich mogiła,
czczona przez przyszłe pokolenia, stała się symbolem dążeń do równości społecznej,
przełamywania konwenansów oraz odpowiednikiem postulatu pracy, samozaparcia i
realizacji celów. Prócz grobu Jana i Cecylii w utworze istnieje jeszcze jeden ważny symbol
– mogiła powstańcza – piaszczysty kurhan podobny temu z „Glorii victis”, w którym
także „Śpi (...) wiele serc mężnych, spalonych na ołtarzu...”. Po kilkudziesięciu latach grób
odwiedzają głównie Jan i Anzelm Bohatyrowicze. Anzelm – reprezentant pokolenia
powstańców przekazał młodemu Janowi historię walki narodowowyzwoleńczej. Do
powstania szli wówczas zarówno chłopi jak i szlachta, walczyli ramię przy ramieniu, zanikła
hierarchia społeczna.
Motyw mogiły
Mogiła powstańcza uosabia podobnie jak grób Jana i Cecylii solidarność klas oraz
stanowi ikonę bohaterstwa, poświęcenia dla ojczyzny. Dla Janka Bohatyrowicza
grób nabiera szczególnego wymiaru – spoczywa w nim jego ojciec. Mężczyzna pielęgnuje
pamięć o ojcu, czci go jako bohatera powstania Dla Justyny Orzelskiej mogiła początkowo
nie ma żadnego znaczenia, w jej świadomości nie funkcjonuje pojęcie tradycji powstania
styczniowego (Justyna jest reprezentantką młodego pokolenia), dopiero później, gdy
poznaje legendę rodu Bohatyrowiczów oraz historię walk, budzą się w niej uczucia
patriotyczne i szacunek dla przeszłości: „ (...) z tej mogiły uderzyły w nią strumienie
uczuć i myśli, jeżeli niezupełnie dla niej nowych, to nigdy dotąd tak silnie nie
zaznanych i wyraźnie nie określonych. Pogrążyła się w nich tak, ze całkiem
zapomniała o sobie. Pierwszy może raz w życiu, zupełnie, absolutnie o sobie zapomniała, i
tylko tego nie czuć nie mogła, ze serce jej stawało się większe, jakby nabrzmiewało jakaś
z tonów bez słów uplecioną pieśnią, i gorętsze, jakby spod tej trawy, do której pieśnią
lgnęła, wydobywało się i wnikało niewidzialne płomię. Byłyżby zaraźliwym żarem
spoczywające w samotnych mogiłach prochy zapomnianych? Albo w zamian nie
otrzymanych wawrzynów otrzymywałyżby ich kości dar wiecznego pod ziemią gorzenia i
wyrzucania w świat niewidzialnych iskier?” (fragment powieści „Nad Niemnem”)
Motyw obyczajów i tradycji
Z „Dziejów Tristana i Izoldy” możemy się wiele dowiedzieć o epoce średniowiecza, a

dokładniej mówiąc: o obyczajach w niej panujących, o wartościach, jakimi w tym czasie
kierowali się ludzie i w które wierzyli, a nawet o stosunkach społecznych. Badacze epoki, a
nawet zwykli odbiorcy dzieła, często zastanawiają się, jak żyło się w „wiekach średnich”.
Oto odpowiedź wysnuta po uważnej lekturze utworu.
Z utworu dowiadujemy się o średniowiecznych obyczajach, wśród których ważnymi i

kultywowanymi były: orszak królewski, pocałunek łaski, sąd boży, stos, uczty przy
muzyce lutnistów.
W romantyzmie nastąpił charakterystyczny dla tej epoki zwrot ku motywom i

literaturze ludowej, która pierwotnie występowała w twórczości ustnej. Romantycy w
wierzeniach i zwyczajach ludowych widzieli skarbnicę tradycji narodowej. Swoje utwory
stylizowali na wzór twórczości artystów, wywodzących się z prostego ludu. W dziełach
romantycznych odnaleźć można przyswojone z folkloru prawdy i postawy moralne, jakimi
kierował się lud. Co więcej, to właśnie romantycy wprowadzili do literatury bohatera
ludowego i poprzez pryzmat jego wartości i poglądów ukazywali świat.
Potop daje nam także obraz codziennego życia domowego i obyczajowego w XVII
wieku. Otrzymujemy szczegółowe opisy urządzenia zamku warszawskiego, teatru
królewskiego, uczt i rycerskich turniejów, uroczystości na zamkach, hulaszczych zabaw w
dworach szlacheckich, bójek w karczmach.
Nowelistyka Prusa
„Antek”
Mimo iż akcja rozgrywa się w drugiej połowie XIX-ego wieku, to i tak pogańskie zabobony
wciąż znajdują swoich entuzjastów wśród mieszkańców wsi. Gdy miejscowa znachorka
uznaje, iż jedynym sposobem na przepędzenie choroby z organizmu małej Rozalki było
włożenie jej do rozgrzanego pieca, matka wykonała okrutne polecenie.

Akcja powieści Henryka Sienkiewicza Krzyżacy przenosi czytelnika w realia
średniowiecznej Polski. Autor, dzięki materiałom źródłowym, w pełni oddał życie
rycerzy z przełomu XIV i XV wieku, ludzką mentalność, zróżnicowanie społeczne, obyczaje
i wierzenia ludowe minionych czasów.
Rycerze mieszkali w dworach lub kasztelach (zamkach). Wygląd dworu świadczył o

zamożności właściciela. Bogdaniec, spalony podczas napaści i zniszczony powodzią,
przedstawiał się raczej skromnie: „Dwór składał się z ogromnej sieni, dwóch obszernych
izb z komorami i z kuchni. W izbach były okna z błon, na środku zaś każdej ognisko w
ulepionej z gliny podłodze, z którego dym wychodził przez szpary w pułapie”. Zamożniej
wyglądał dwór w Zgorzelicach, należący do Zycha: „W izbach były okna z szybami z rogu,
zestruganego cienko i tak wygładzonego, że był prawie jak szkło przeźroczysty. Nie było
ognisk na środku izb, tylko wielkie kominy z okapami na rogach. Podłoga była z
modrzewiowych desek czysto umytych, na ścianach zbroje i mnóstwo mis błyszczących
jak słońca oraz pięknie wyciętych łyżników, z szeregami łyżek, z których dwie były ze
srebra.
Gdzieniegdzie wisiały też makatki, złupione na wojnach lub nabyte od wędrownych
kupców. Pod stołami leżały ogromne płowe skóry turze, a takoż żubrze i dzicze.”.
Mieszczanie natomiast mieszkali w piętrowych, murowanych bądź drewnianych
domach: „Wiele domów było wprawdzie drewnianych, ale i te dziwiły wyniosłością ścian i
dachów oraz oknami ze szklanych gomółek pooprawianych w ołów, które odbijały tak
blaski zachodzącego słońca, że można było mniemać, iż w domu jest pożar. W ulicach
bliższych rynku pełno było jednak dworzyszcz z czerwonej cegły albo zgoła kamiennych,
wysokich, ozdobionych przystawkami i czarnym krzyżowaniem po ścianach.”, chłopi w
lepiankach z gliny, zaś smolarze czy bartnicy w leśnych szałasach.
Również strój świadczył o pochodzeniu. Rycerze na czas wojen przywdziewali zbroje,

często zdobyczne, natomiast w okresie pokoju chodzili w skórzanych kubrakach,
przepasanych pasami z ozdobną klamrą, a włosy upinali w pątliku. Kobiety ubierały się w
długie suknie z szerokimi rękawami. Cechą charakterystyczną stroju mieszczan były
czerwone czapki z długimi do łokci końcami.
W średniowieczu ważna była wiara. Niezwykła pobożność nie wykluczała

jednak prastarych wierzeń. Zych ze Zgorzelic nakazuje córce, aby wystawiła za próg
misę z jedzeniem dla domowych skrzatów. Przesądny Maćko starał się przekupić diabła
Borutę workiem z winem wywieszonym na noc przed karczmą. Na bogobojności ludzi
korzystali handlarze relikwiami, tacy jak Sanderus.
Stan rycerski, najobszerniej opisany w powieści Sienkiewicza, wyróżniał się

również obyczajami, które były ściśle przestrzegane. Dzięki „Krzyżakom” czytelnik
zapoznaje się z pasowaniem na rycerza, ślubowaniem damie i pojedynkami rycerskimi.
Pochodzący z zamożnego rodu mężczyjna odznaczający się szlachetnością, prawością i
honorem za szczególną odwagę był pasowany na rycerza. Pasowania mógł dokonać król
lub książę, a insygniami rycerskimi były ostrogi i pas. Zbyszko został rycerzem w
niecodziennych okolicznościach, podczas choroby. W rzeczywistości rycerz musiał
przyklęknąć przed władcą, który dotykał mieczem jego ramion, dopełniając ceremonii.
Ślubowanie damie było obyczajem zachodnim, mniej popularnym w Polsce. Rycerz

obierał sobie damę serca, której przysięgał dozgonną wierność i obronę godności. Zbyszko
obiecał Danusi, że stanie do pojedynku z każdym, kto zaprzeczy, iż najpiękniejszą i
najcnotliwszą panną na świecie jest Jurandówna, oraz że złoży u jej stóp pawie czuby z
hełmów krzyżackich, aby w ten sposób pomścić zamordowaną przez Krzyżaków matkę
dziewczyny. Wybranka nie musiała być panną. Rycerze często przysięgali kobietom
zamężnym, o czym świadczą śluby Fulka de Lorche, który za damę serca obrał Ulrykę,
panią czterdziestoletnią, zamężną i otoczoną gromadką dzieci. Śluby rycerskie nie musiały
również kończyć się małżeństwem. Dama serca, aby zakończyć ceremoniał, podawała
rycerzowi swoje rękawiczki lub wstążkę. Rycerz nosił je przy sobie, walcząc w ten sposób
w barwach swojej pani.
Pojedynkować mogli się wyłącznie rycerze pasowani. Pojedynki odbywały się na śmierć i
życie, a w czasach pokoju stanowiły rodzaj rozrywki podczas turniejów, kiedy rycerze
wykazywali się siłą, walecznością i umiejętnością władania bronią. Obyczaj ten służył do
nie tylko do obrony honoru rycerza, ale i ojczyzny, przyjaciół oraz rodziny. W takich
okolicznościach toczyła się walka na śmierć i życie, a zwycięzca zabierał własność
pokonanego – jego konie, zbroję, łupy wojenne. Wyzwaniem do pojedynku było rzucenie
rękawicy, a jej niepodniesienie godziło w dobre imię rycerza. Gotowość do stanięcia w
szranki rycerze poświadczali uściśnięciem dłoni. Po walce zwycięzca zostawał przez dobę
na placu boju, ponieważ krewni pokonanego w ramach rewanżu mieli prawo do wyzwania
go na pojedynek.
W powieści można odnaleźć również zwyczaje średniowieczne takie jak: nakrycie

nałęczką skazanego i handel relikwiami.
Nakrycie nałęczką skazanego było staropolskim zwyczajem, nieco już zapomnianym na

przełomie XIV i XV wieku. Panna, ubrana w białą sukienkę i ruciany wianuszek, zarzucała
na głowę skazańcowi białą nałęczkę (welon), wykrzykując słowa: „Mój ci on!”. W ten
sposób potwierdzała, że mężczyzna jest jej przeznaczony i chce wyjść za niego za mąż.
Zazwyczaj po ocaleniu skazańca odbywały się zrękowiny (zaręczyny) młodych.
Zwyczajem rozpowszechnionym w średniowieczu był handel relikwiami i odpustami,

ścigany listami papieskimi. Relikwie świętych chroniły przed niebezpieczeństwami, a
grzesznik mógł za odpowiednią kwotę wykupić sobie odpuszczenie win nawet na kilka lat.
Innym zwyczajem było służenie damie. Podczas uczt młodzieniec stawał przy stole za
swoją panią i podawał jej potrawy oraz nalewał napoje. Wybierał ukochanej
najsmakowitsze kąski i słodycze. Przed wejściem do kościoła podawał jej na swoich
palcach wodę święconą.
Ukazany w „Krzyżakach” obraz średniowiecza uzupełniają metody leczenia stosowane w

czasie chorób. Ludzie korzystali głównie z ziół, balsamów i maści oraz sadła zwierzęcego.
Chory Maćko, aby pozbyć się tkwiącej mu w boku drzazgi, wypił kilka garnków sadła
niedźwiedziego, a ranę zasklepił tłuszczem bobra.
Powieść Henryka Sienkiewicza wspaniale oddaje klimat minionej epoki. Stanowi cenne
źródło dawnej obyczajowości i wprowadza czytelnika w świat rycerzy, którzy z
uwielbieniem traktowali wybrankę serca, a honor i odwagę stawiali na pierwszym miejscu.
Reymont doskonale sportretował życie mieszkańców polskiej wsi przełomu wieków, wiernie
oddając ich przywiązanie do tradycji i kultywowanie obyczajów przenoszonych z pokolenia
na pokolenie. Choć wiele odeszło już w zapomnienie (na przykład swaty), wiedza o nich
wzbogaca nasze pojmowanie kultury i przeszłości. W Chłopach czytamy nie tylko o
uniwersalnych problemach mieszkańców Lipiec, lecz – i może przede wszystkim –
poznajemy obyczaje związane ze wszystkimi największymi chrześcijańskimi świętami oraz
obrzędami. Fryderyk B��k napisał: „Skoro w końcu odkładamy książkę na bok, wiemy,
że zdobyliśmy to, co tylko wielki poeta dać może: wgląd w prawdziwe życie ludu”.
Na przykładzie ożenku Macieja Boryny i Jagny Paczesiowej dużo miejsca zajmuje opis
obyczajów weselnych - przygotowujących do ślubu i wesela. Kolejne opisane przez
Reymonta obyczaje związane są z okresem Bożego Narodzenia. Znanym zwyczajem
było wypiekanie i roznoszenie opłatków, czym zajmowali się, tak jak nakazywała
tradycja, kolędnicy. Kulminacją Bożego Narodzenia była wigilijna kolacja, po
której częstowano krowy opłatkiem. W wigilijny wieczór wszyscy udawali się do
kościoła na pasterkę.
Prócz zwyczajów związanych z weselem i Bożym Narodzeniem na kartach

powieści odnajdziemy także mnóstwo obyczajów wielkanocnych, poznawanych
dzięki świętowaniu rodziny Macieja Boryny. W jego domu w Wielki Piątek bielono
ściany, odsypywano obejście żółtym piaskiem oraz malowano pisanki, które
potem odkładano do poświęcenia na duży stół przykryty białym obrusem, na
którym leżały w miseczkach i donicach święconki sąsiadek.
Do innych tradycyjnych obyczajów kultywowanych na lipeckiej wsi należały wieczorne
spotkania przy pracy: kiszenie kapusty, darcie pierza, przędzenie wełny, podczas
których w jednej chałupie zbierało się mnóstwo ludzi, umilających sobie obowiązki
rozmową i śpiewem.
Innym zwyczajem były obrzędy związany z Dniem Zadusznym. Gdy nadchodził, w

Lipcach od rana bezustannie biły kościelne dzwony, a po obu stronach drogi prowadzącej
do kaplicy klęczeli modlący się żebracy. W zakrystii otoczony grupką ludzi organista
otrzymywał od nich pieniądze na „wypominki” za duszę zmarłych, po czym zapisywał
imię nieboszczyka w specjalnym zeszycie. Za kościołem ksiądz wyczytywał imiona
zmarłych dusz, za które wszyscy zebrani się modlili.
Kolejnym zwyczajem było święcenie pól, mające je uchronić od nieurodzajów i innych

kaprysów pogody: „(…)zapalili świecie, ksiądz nadział czarną, rogatą czapeczkę,
przeżegnał się i zaintonował: „Kto się w opiekę...". Ostatnim z ważniejszych zwyczajów
jest przygotowywanie czterech ołtarzy i procesja w święto Bożego Ciała.
Motyw ojca
W utworze pojawia się dwóch ojców – Duch króla, ojca Hamleta i Poloniusz. Pierwszy
z nich nawiedził księcia i wyjawił mu tajemnicę swojej śmierci. Upiór domagał się od syna,
by ten go pomścił mordując Klaudiusza. Ojciec tytułowego bohatera był wybitnym
człowiekiem, a w oczach syna był wręcz półbogiem, niedoścignionym wzorem.
Wspomnienie ojca przysparzało Hamletowi wyrzutów sumienia, ponieważ nie potrafił go
pomścić. W porównaniu z nim czuł się tchórzliwy i słaby.
Poloniusz miał dwóje dzieci – Ofelię i Laertesa. Królewski Szambelan dbał głównie o
dobre imię syna i dziewictwo córki. Udzielał im mnóstwo rad, których młodzi pokornie
wysłuchiwali. Miał u swego potomstwa posłuch. Jego śmierć z ręki Hamleta spowodowała,
iż Ofelia popadła w obłęd, który doprowadził ją do utraty życia. Podobny los spotkał
Laertesa, który zginął podczas pojedynku z Hamletem.
Klaudiusz był ojczymem i jednocześnie stryjem głównego bohatera. Hamlet dobrze

wiedział, że ten nie pałał do niego miłością, zwłaszcza po tym, jak został zdemaskowany
podczas przedstawienia teatralnego. Klaudiusz planował pozbycie się niewygodnego
pasierba, najpierw wysłał go do Anglii na pewną śmierć, gdy to się nie powiodło
zorganizował pojedynek, w którym miał zginąć od zatrutego ostrza. Dodatkowo do wina
Hamleta dolał truciznę. Klaudiusz zginął z rąk swojego pasierba, dla którego zabójstwo
było spełnieniem danej ojcu obietnicy zemsty.

„Nasza szkapa”
Filip Mostowiak jest ojcem trzech synów: Wicka, Felka oraz Piotrusia. Podczas choroby
żony spada na niego obowiązek opieki nad urwisami, czego chłopcy wcale mu nie
ułatwiają. Jest dobrym i troskliwym rodzicem.
Pan Mateusz Kozera, ojciec głównego bohatera, to robotnik w fabryce, który od trzydziestu
lat mieszka na obczyźnie. Pochodzący ze Strzałkowa mężczyzna opowiada chłopcu o
urokach rodzinnych okolic. Jest też winny temu, że Marcin nie mówi po polsku. Ojciec nie
miał nigdy czasu na to, aby nauczyć syna rodzimego języka. Mało tego, sam przyznał, iż
powoli zapomina polską mowę, ponieważ mieszka i pracuje z Anglikami. Gdy wreszcie
posłał chłopca do szkółki języka polskiego, zrobił to zbyt późno. Marcin miał wtedy
dwanaście lat, nie znał ani jednego słowa po polsku i miał wielkie braki w stosunku do
pozostałych uczniów. Pan Mateusz był bardzo ciepłym człowiekiem, który próbował
wypełnić chłopcu lukę po zmarłej matce. Czasami jednak potrafił być wobec niego srogi i
wymagający. Podczas przedstawienia wypełniała go duma z syna.
W sercu Juranda ze Spychowa pozostało jedyne pozytywne uczucie – miłość do jedynej

córki, Danusi. To bezgraniczne oddanie wykorzystują Krzyżacy, dla których rycerz jest
wrogiem nieprzejednanym i niepokonanym. Podstępnie porywają dziewczynę, a Jurand
zjawia się w Szczytnie, składając z siebie ofiarę w imię ocalenia dziecka. Upokorzony,
złamany przez przeciwnika, musi wyrzec się dumy i honoru. W przypływie szaleństwa
rozpoczyna samotną walkę i, pomimo przewagi przeciwnika, doprowadza do śmierci wielu
Krzyżaków. Zych ze Zgorzelic jest ojcem, który równie mocno jak Jurand Danusię kocha
swą córkę Jagienkę. Jest z niej dumny, chętnie ją wychwala do Maćka i Zbyszka i chciałby,
aby dziewczyna poślubiła młodego rycerza.
Ramzes XII jest ojcem następcy tronu. Dla młodego księcia stanowi autorytet ze względu
na boską władzę, przed którą każdy Egipcjanin musiał upadać na twarz. Choć dostrzegał
słabość i znikomość faktycznych rządów faraona, krytykując je, wiedział, że może to
zostać uznane za zdradę. Faraon widzi w synu godnego następcę, który chce uchronić
państwo przed upadkiem.

Seweryn Baryka był szanowanym rosyjskim urzędnikiem polskiego pochodzenia. Zapewnił
Cezaremu najlepsze wykształcenie i wychowanie. Dbał o to, by jego jedyny syn pamiętał,
że jest Polakiem i w tym celu rozmawiał z nim w ojczystym języku oraz pokazywał mu
polskie książki. Jego wyjazd na wojnę spowodował, że Cezary opuścił się w nauce i
zachowaniu. Seweryn powrócił po blisko pięciu latach nieobecności, gdy wszyscy myśleli,
że nie żyje. Zjawił się w Baku jako odmieniony człowiek. Chciał zabrać syna do
wyzwolonej Polski. Schorowany w drodze do Moskwy opowiedział Cezaremu opowieść o
szklanych domach, aby zaszczepić w ten sposób synowi patriotyzm i chęć pomocy przy
odbudowie Polski. Podczas ostatniego etapu podróży mężczyzna umiera, pozostawiając
syna Cezarego samego z ideą szklanych domów, która wkrótce zderzyła się z ponurą
rzeczywistością.
Adam przez całe życie stara się być dobrym i kochającym ojcem. Śmierć syna Kazia
przyjmuje zgodnie z zasadą „Bóg dał – Bóg zabrał”, czego nie może wybaczyć mu żona. Z
życia Władysia wycofuje się, widząc, że Róża darzy chłopca zaborczą miłością. Zupełnie
inne relacje łączą go z córką. Marta jest jego dzieckiem – ukochanym, wymarzonym,
upragnionym. Od chwili narodzin opieka nad dziewczynką spada na barki mężczyzny –
matka nie interesuje się córką, nie chce jej karmić. Adam rozpieszcza Martę, łączy ich
prawdziwe porozumienie i silna więź emocjonalna. Pragnie, aby dziewczynka była
szczęśliwa, choć często musi ukrywać się z okazywaniem jej czułości, aby nie drażnić
żony. Z czasem traci córkę, która staje się dla Róży narzędziem zemsty na mężu. Kobieta,
wbrew woli Adama, decyduje, że dziewczyna będzie uczyła się śpiewu. Adam bezradnie
patrzy, jak Marta stopniowo oddala się od niego i staje się ulubienicą matki.
W utworze motyw ten jest zrealizowany poprzez postaci Sajetana i jego syna Józefa. Co
ciekawe autor umieścił dwójkę bohaterów po „przeciwnych stronach barykady”. Sajetan
stanął na czele rewolucji komunistycznej, a jego syn był aktywnym członkiem
faszystowskiej organizacji „Dziarscy Chłopcy”. Los sprawił, iż to właśnie dwudziestoletni
Józef Tempe aresztował i wtrącił do więźnia swojego ojca z polecenia prokuratora
Scurv’ego. Dzięki „uszewceniu się”, jakiemu mimowolnie poddali się „Dziarscy Chłopcy”,
czyli popadnięciu wręcz w hipnotyczny trans pracy przy wyrobie butów, ojciec z synem
rzucili się sobie w ramiona i w wielkim szczęściem pojednali się.
Motyw ten pojawia się wraz z postacią ojca Manolina. Chłopiec ma poczucie, iż rodzic
próbuje mu udowodnić, że jest od niego lepszy: „Nie lubię, jak ten mój mnie budzi. Bo to
tak, jakbym był gorszy od niego”. Mężczyzna nie pozwala synowi nawet nosić swojego
sprzętu rybackiego, od Santiago dowiadujemy się: „U nas inaczej (…) Pozwalałem ci nosić
różne rzeczy, kiedy miałeś pięć lat”. Dla Manolinem większym autorytetem jest starzec,
aniżeli własny rodzic. Ich przyjaźń przypomina nieco relację ojca z synem.
Stomil nie jest typowym ojcem, czyli przykładem do naśladowania dla syna. Niechlujny
bałaganiarz nie poczuwa się do odpowiedzialności za Artura, jest całkowicie pochłonięty
swoją pasją, czyli kolejnymi eksperymentami teatralnymi. Postawa jego, jak i Eleonory,
budzi w odbiorcy dramatu pytanie, kto wychował głównego bohatera na człowieka z
zasadami.
Motyw patriotyzmu
„Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego
Całkowicie innym człowiekiem, przeciwieństwem Parysa, jest z kolei Antenor – symbol
szczerego patriotyzmu, szlachetności oraz dojrzałej mądrości. W swych wyborach
kieruje się przede wszystkim dobrem ojczyzny, zapominając przy tym o prywatnym
szczęściu czy wygodzie. Nie daje się zmanipulować sprytnemu i przebiegłemu
Aleksandrowie czy grającemu na uczuciach Ikateonowi, wzywając – mimo poniesionej
klęski (nie udało mu się przekonać rady do oddania Heleny posłom greckim) – do obrony
kraju
Ojczyzna jest najważniejszą ideą dla więźniów z III części Dziadów oraz patriotów
polskich, przedstawionych w innych scenach dzieła. W imię własnej narodowości, której
bronią za wszelką cenę, zostają aresztowani i poddawani torturom.
Patriotami są Polacy stojący blisko drzwi w Salonie Warszawskim. Dostrzegają oni wady
towarzystwa stolikowego, brak zainteresowania losami ojczyzny. Widzą cierpienia rodaków
i niesprawiedliwość rządu carskiego. Patriotami są również więźniowie – ofiary śledztwa
Senatora.
Stosunek do ojczyzny prezentuje następujący cytat: „Słodszy wyraz nad wszystko, wyraz
miłości, któremu / Nie masz równego na ziemi, oprócz wyrazu – ojczyzna”, pochodzący
z Powieści wajdeloty. To w imię miłości do ojczyzny główny bohater rezygnuje z osobistego
szczęścia i decyduje się na życie w kłamstwie i ciągłym uważaniu na wypowiedziane słowa
czy wykonane gesty.
Patriotyzm jest wszechobecny na kartach dzieła. Wszyscy bohaterowie to patrioci, z

niecierpliwością wypatrujący wszelkich wiadomości z kraju i możliwości wyzwolenia
ojczyzny. Patriotyzm przejawia się w ich rozmowach, w przestrzeganiu dawnych
obyczajów, w kulcie polskości. Dworek Sędziego to ostoja patriotycznych uczuć, łącznie ze
starym zegarem kurantowym, który wygrywa melodię Mazurka Dąbrowskiego oraz
obrazami na ścianach, przedstawiającymi sławnych bohaterów narodowych. Mieszkańcy
Soplicowa wyczekują od lat pojawienia się wojsk polskich i wolności. Próba wzniecenia
powstania to również dowód przywiązania i miłości do kraju.
Unaocznia się nie tylko we wspomnieniach dotyczących powstania styczniowego, choć te

są znamienne, bo uosabiają istotne wartości społeczno – narodowe. Patriotyzm
zauważalny jest w postawach bohaterów, zwłaszcza Benedykta Korczyńskiego, który w
czasie popowstaniowych represji walczy o utrzymanie majątku. Benedykt osobiście nie
bierze udziału w walkach niepodległościowych, ale, jako jedyny z braci, pragnie zachować
ojcowiznę. Staje się w ten sposób nie tylko spadkobiercą ziemi, ale i dziedzicem tradycji
stanowiącej o wartości narodu.
Szymon Winrych był jednym z ostatnich powstańców. Walczył mimo nadchodzącej klęski
zrywu, niesprzyjających warunków atmosferycznych i braku pomocy państw zachodnich.
Żeromski pisze w pewnym momencie: „Jeżeli kto jeszcze na tej ziemi walczył w całym i
zupełnym znaczeniu tego słowa, to on, Winrych”. Tylko on szmuglował broń, podtrzymując
na duchu kolegów: „Przez długi czas tych ludzi ściganych, głodnych, przeziębłych i
wylęknionych wspierał swymi szyderczymi półsłowami i podniecał jak chłostą”. Gdy inni
byli przekonani o upadku zrywu: „(…)on się, jak to mówią, zawziął”. Chciał walczyć mimo
chłodu, głodu, zmęczenia. Był wzorowym powstańcem i patriotą.
Głębokim patriotyzmem wyróżniają się rycerze polscy. Cenią ponad wszystko miłość
ojczyzny, są gotowi walczyć o jej wolność i zawsze stawiają się na wezwanie króla.
”Latarnik” – Henryk Sienkiewicz
W czasach romantyzmu i pozytywizmu łączono patriotyzm z walką o wolność (Skawiński

jako popowstaniowy emigrant walczący w różnych częściach świata), wiązano go również z
tożsamością i świadomością narodową, istnieniem w danej kulturze i języku. Skawiński
mimo licznych wędrówek po obcych kontynentach nie zapomniał o swoim pochodzeniu.
Tłumił jednak swoją miłość do ojczyzny i tęsknotę za nią. Stale oczekiwał wiadomości o
wyzwoleniu Polski, „odczytywał sobie hiszpańską gazetę (...) lub newyorskiego „Heralda”
(...) i szukał w nich wiadomości z Europy. Biedne stare serce! Na tej wieży strażniczej i na
drugiej półkuli biło jeszcze dla kraju...” Przesyłka z polskimi książkami, wśród których
znalazł „Pana Tadeusza” na nowo obudziła w nim tęsknotę. Stało się tak w chwili, gdy
znalazł już ukojenie w pustelniczym żywocie latarnika. Lektura poematu przeniosła jego
„duszę utęsknioną” w rodzinne strony, do ojczystej ziemi. „Oto czterdzieści lat dobiegało,
jak nie widział kraju, i Bóg wie ile, jak nie słyszał mowy rodzinnej (...). We łkaniu, jakie
nim wstrząsało, nie było bólu, ale tylko nagle rozbudzona niezmierna miłość, przy której
wszystko jest niczym...”
„Sachem” - Henryk Sienkiewicz

Nowela „Sachem” zaliczana jest do nowel o wymowie patriotycznej. Jej celem nie było
„krzepienie serc”, a uświadamianie o możliwości i konsekwencjach wynarodowienia.
Patrząc z pesymistycznego punktu widzenia, pisarz pragnął zaznaczyć, że każdy naród
posiada swoją odrębność, stanowi swoistą wspólnotę kulturową, a będąc ciemiężonym i
prześladowanym, powinien stawać w obronie tradycji i tożsamości narodowej. W
przeciwnym razie czekała go rola służalczego „sachema”.
Motyw pieniądza

Pieniądz jest motorem sprawczym utworu. Nęci uczestników licytacji, którzy co chwila
przebijali swe oferty, godząc się na coraz niższą kwotę dopłaty. Byli tak zaślepieni w chęci
bogacenia się jak najniższym kosztem, że zapomnieli o drugim człowieku i jego
uczuciach.

Przeżył wstrząs, gdy przez przypadek odkrył, iż pieniądze, które ojciec przysyłał mu przez
cztery lata studiów na naukę pochodziły z obniżania dziennych pensji robotnikom. Nie
potrafiąc przyznać racji argumentom ojca, kierującego się w swym postępowaniu miłością
i czułością, w konfrontacyjnej rozmowie jest dla niego bezduszny i chłodny, w analizie
postępku ojca jest twardym i surowym sędzią. W końcu postanawia wyjechać i opuszcza
starego rodzica.
Zysk był jedyną religią wyznawaną przez towarzystwo. Żądza bogactwa opętała niemal
wszystkich białych bohaterów, których Marlow spotkał w Afryce. W tym kontekście na
szczególną uwagę zasługuje postać księgowego, który narzeka, że odgłosy, jakie wydaje z
siebie umierający agent nie pozwalają mu się skupić na liczeniu dochodów.
Pieniądz spełnia istotną rolę w powieści. To właśnie brak środków na realizację planów,
jest jedną z przyczyn klęski młodego faraona. „Faraon” Bolesława Prusa
Pieniądz spełnia istotną rolę w powieści. To właśnie brak środków na realizację planów,
jest jedną z przyczyn klęski młodego faraona.
Motyw poświęcenia

„Gloria victis”
Sylwetki powstańców oraz postać wodza są skonstruowane na wzór wielkich mężów –

bohaterów. Autorka akcentuje ofiarność powstańców, ich poświęcenie, rezygnację z
uroków życia, miłości, rodziny: „Albowiem, według przykazania Pana opuścił on żonę i
dzieci, dostatki i spokój, wszystko co pieści, wszystko, co raduje i jest życia ponętą,
czarem, skarbem, szczęściem, a wziąwszy na ramiona krzyż narodu swego, poszedł za
idącym ziemią tą słupem ognistym i w nim zgorzał.” – pisze Orzeszkowa o Traugutcie,
przyrównując go do Chrystusa.
Szymon Winrych był jednym z ostatnich powstańców. Walczył mimo nadchodzącej klęski
zrywu, niesprzyjających warunków atmosferycznych i braku pomocy państw zachodnich.
Żeromski pisze w pewnym momencie: „Jeżeli kto jeszcze na tej ziemi walczył w całym i
zupełnym znaczeniu tego słowa, to on, Winrych”. Tylko on szmuglował broń, podtrzymując
na duchu kolegów: „Przez długi czas tych ludzi ściganych, głodnych, przeziębłych i
wylęknionych wspierał swymi szyderczymi półsłowami i podniecał jak chłostą”. Gdy inni
byli przekonani o upadku zrywu: „(…)on się, jak to mówią, zawziął”. Chciał walczyć mimo
chłodu, głodu, zmęczenia. Był wzorowym powstańcem i patriotą.
Stanisława Bozowska tak bardzo wierzyła w swe ideały, miała tak dużo siły i energii,
samozaparcia, że poświęciła swe życia w służbie innym, rezygnując z osobistego szczęścia.
Jej postać charakteryzują heroizm i altruizm. Zrezygnowała z życia w wielkim mieście, z
przebywania w środowisku studenckim, opuściła przyjaciół i przeniosła się na wieś, by
szerzyć wiedzę wśród najbiedniejszych.
Jak ogromna musi być miłość, by doprowadzić szlachetnego człowieka, którym był
Dominik Cedzyna do okradania niewykształconych i biednych chłopów? Jak duże musi być
umiłowanie kogoś, by, mimo samotności, pozwolić temu komuś rozwijać się z dala od
kraju?
Na przykładzie postępowania głównego bohatera Doktora Piotra obserwujemy poświęcenie

dla drugiego człowieka w myśl chrześcijańskich przykazań.
Jurand ze Spychowa po porwaniu córki przez Krzyżaków staje się ofiarą tych, z którymi
przez wiele lat toczył zwycięską prywatną wojnę. Zjawia się w Szczytnie, mając nadzieję,
że upokorzywszy się przed braćmi zakonnymi, ocali jedyne dziecko. Wyrzekając się dumy,
honoru rycerskiego, błagając o uwolnienie Danusi, składa w ofierze siebie. Niewinną ofiarą
podstępu Krzyżaków staje się dwunastoletnia Jurandówna. Porwana przez Danvelda i
Zygfryda, krucha i delikatna, załamuje się psychicznie pod wpływem okrutnego
traktowania przez de L�ve. Życie ofiar spisku braci zakonnych kończy się tragicznie –
Danusia traci zmysły i umiera w pobliżu Spychowa, na chwilę odzyskując świadomość.
Jurand, okaleczony, przez ostatnie tygodnie wiedzie żywot pokutnika, a po śmierci córki
popada w stan letargu, traci kontakt z rzeczywistością i wkrótce umiera.
„Rozdarta sosna” to tytuł rozdziału zamykającego opowieść o losach Tomasza Judyma,

który decyduje się na porzucenie ukochanej Joasi i poświęcenie swego życia w służbie
dla innych. Na tę dramatyczną decyzję złożyło się wiele wypadków i poczynionych
refleksji, zwłaszcza w trakcie trzech ostatnich rozdziałów. Bohater definitywnie
podsumowuje swój wybór słowami: „Muszę to oddać, com wziął. Ten dług przeklęty... Nie
mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca
z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia.
Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał!”.
Motyw podróży/wędrówki
Werter określa siebie mianem „wędrowca na ziemi”. Jego całe życie to wędrówka w
poszukiwaniu miejsca dla siebie. Wyobcowany i niezrozumiany przez otoczenie, wszędzie
czuje się obco. Dla niego każdy człowiek jest tylko pielgrzymem na ziemi, który dąży do
osiągnięcia spokoju i odnalezienia prawdziwego domu w życiu wiecznym.
Wędrówka Fausta w czasie i przestrzeni wpływa na wewnętrzny rozwój bohatera i sprawia,

że w świadomości mędrca zachodzi ogromna przemiana. Faust, początkowo skupiony na
zaspokajaniu swoich egoistycznych pragnień, przemierza świat w poszukiwaniu ziemskich
przyjemności. Aby pozyskać miłość Heleny przenosi się do świata antycznego i w
idyllicznej krainie zaznaje pełni szczęścia. Dzięki wędrówkom zaczyna dojrzewać do
zrozumienia, że sens życia ludzkiego polega na działaniu na rzecz całej ludzkości, a nie na
zaspokajaniu własnych potrzeb.
Niedoszły samobójca – Kordian udaje się w poszukiwanie sensu życia. Pragnie wzbogacić
swój bagaż doświadczeń, nauczyć się czegoś o świecie i o sobie. W tym celu udaje się na
wyprawę po różnych miejscach Europy. W Londynie, podczas rozmowy z Dozorcą w
James Parku, dowiaduje się o dominacji pieniądza. Tę regułę potwierdza jego wizyta u
pięknej Włoszki Wioletty. Uczucia dziewczyny można kupić: „Gorzkie pocałowania kobiety
- kupiłem” – powie Kordian na szczycie Mont – Blanc. W Dover na kredowej skale
młodzieniec kontempluje poezję Szekspira. Wierzy w magię poezji.
W Watykanie pozbywa się złudzeń co do zainteresowania Stolicy Apostolskiej sprawami
Polaków. Ubolewa nad ignorancją, obojętnością Kościoła na cierpienia innych
narodów: „Niech się Polaki modlą, czczą cara i wierzą...” – mówi papież i zajmuje się
papużką. Na ośnieżonym alpejskim szczycie Mont – Blanc Kordian wygłasza poetycki
monolog, manifest życia. Czuje się rozgoryczony. Świat wydaje się mu bezwartościowy.
Nic nie ma większego znaczenia. Wszystko można kupić i wszędzie trzeba grać rolę kupca,
nawet w miłości. By zaprzeczyć tym regułom i okazać bezinteresowność, Kordian chce
poświęcić się ojczyźnie i jej ofiarować życie. Autorytetem staje się dla niego szwajcarski
rycerz Winkelried.
Jest naczelnym motywem drugiej części Trylogii Henryka Sienkiewicza. Podróżuje główny
bohater, którego wędrówka umożliwia wprowadzenie różnorodnych wydarzeń
historycznych i znacznie poszerza panoramę społeczną powieści. Kmicic podczas swej
wędrówki poznaje różnych ludzi i przeżywa rozmaite przygody, stając się między innymi
obrońcą klasztoru na Jasnej Górze czy uczestnikiem bitwy ze Szwedami w wąwozie. Motyw
podróży jest tu również rozumiany metaforycznie. Andrzej szuka wciąż swej drogi,
wysnuwa wnioski ze zderzenia poglądów z twardą rzeczywistością. Wędruje, by odnaleźć
swą drogę i ponownie zdobyć miłość i szacunek ukochanej kobiety.
Bohaterowie Krzyżaków nieustannie podróżują. Wówczas rozgrywają się wydarzenia ważne

dla rozwoju akcji powieści. W drodze do Krakowa Zbyszko poznaje Danusię i atakuje posła
krzyżackiego. W drodze do Bogdańca poznaje Jagienkę i rozkochuje w sobie młodą
dziewczynę. Podczas podróży do Ciechanowa poczet Juranda zostaje zasypany przez
śnieżycę. W drodze do Spychowa Jurand i Zbyszko spotykają wysłanników braci
zakonnych z wieścią o Jurandównie. Podczas przejazdu do Szczytna Maćko i Jagienka
spotykają okaleczonego ojca Danusi. W drodze do Spychowa umiera żona rycerza z
Bogdańca.
Narrator wypowiada o na jego temat następujące zdanie: „Najgorszy zarzut, jaki mógł
spotkać Marlowa, to że nie był on typowym przedstawicielem swego zawodu. Był
marynarzem, ale był również wędrowcem (…)”. Bohater nie potrafił zadomowić się na
dłużej w jednym miejscu. Podróżowanie było dla niego czymś naturalnym, co sprawiło mu
przyjemność. Niemal przez całą opowieść widzimy Marlowa w ciągłej drodze. Najpierw
trzydzieści dni płynie z Europy do Afryki, następnie przez piętnaście dni pieszo przemierza
dżunglę, a jego rejs do stacji Kurtza trwa około dwóch miesięcy.
Do pielgrzyma możemy porównać Rocha, wędrującego od wsi do wsi i opowiadającego

historie o Bogu, Jezusie i ich miłosierdziu. Choć Reymont nie zdradził nam wielu
szczegółów, możemy się domyślać, że był poszukiwany przez carskie władze (zabór
rosyjski), a na końcu powieści zmuszony do opuszczenia wsi, ponieważ wypytuje o niego
żandarmeria. Roch jest symbolem dydaktyka (uczył wiejskie dzieci czytania i pisania),
pielgrzyma (chodził na pielgrzymki, między innymi do Częstochowy), mędrca, życzliwego
doradcy i wiernego przyjaciela (pomógł zorganizować wsparcie dla opuszczonych kobiet,
gdy mężczyźnie z Lipiec byli w areszcie).
Podróż do Pi-Bailos i pobyt w kolejnych nomesach to dla Ramzesa droga do zrozumienia

zasad, rządzących państwem i próba odpowiedzi na pytanie: dlaczego skarb państwa
ubożeje z każdym rokiem?
Motyw poezji i poety
Poetą jest Konrad w III części Dziadów. Sądzi, że jego siła bierze się ze zdolności
tworzenia pieśni i jest równa boskiej. W Dziadach cz. III Mickiewicz przedstawia koncepcję
poezji, upatrując jej źródło w natchnieniu.
„Płomień rozgryzie malowane dzieje, / Skarby mieczowi spustoszą złodzieje, / Pieśń ujdzie
cało” – cytat mówi o ogromnej roli pamięci mieszkańców pokonanego kraju, którzy dzięki
poezji nigdy nie zapomną cierpienia, jakie było udziałem ich narodu.
Krasiński w „Nie – Boskiej komedii” występuje przeciw romantycznej koncepcji

poezji. Nie gloryfikował poety jako wodza ludu, który krasomówstwem ma prowadzić za
sobą tłum. Poezję pragnął czynić skarbnicą prawdy i sztuki – sztuki życia. W niej miały się
odbijać prywatne lęki, myśli oraz rzeczywistość i codzienność. Potwierdza to dramat
Krasińskiego (również osobisty). Postaci stworzone przez twórcę, noszą wiele cech samego
autora. Oto Orcio jest chorowity, ślepnie, bardzo wcześnie traci matkę – to fakty z życia
Krasińskiego - Gdy miał dziewięć lat, zmarła jego matka – Maria Urszula Radziwiłł,
często chorował i miał problemy ze wzrokiem. Tak jak i Orcia wychowywał go ojciec,
w „Nie – Boskiej komedii” nosi on imię przyjaciela wieszcza – Henryka Reeve’a.

Słowacki prezentuje odmienną od Mickiewicza ideę poezji. Ów widział poetę jako

wieszcza, proroka, opiewającego dzieje ojczyzny nad jej trumną. Słowackiego można
identyfikować z Trzecią Osobą Prologu. Wypowiada ona założenia idei liryki. Ignoruje
poprzedników, mówiąc: „Zwaśnionych obu spędzam ze scenicznych progów.” Według
niego poezja ma sięgać do tradycji rycerskich, sławić świetność narodu, przypominać o
bohaterstwie i w tym duchu motywować do działania.
Słowacki obalił mit o zbawczej sile poezji, zdemaskował jej mesjanizm, którym mógł
„usypiać” naród. Autor nie przypisywał mu żadnej szczególnej roli prócz biernego
oczekiwania i wiary w nagłe „zmartwychwstanie”. Nie negował roli poezji w życiu narodu,
wyznaczał jej tylko inną funkcję - rozbudzania uczuć patriotycznych i wiary w odzyskanie
niepodległości, ochronę najcenniejszych wartości i przekazywania ich przyszłym
pokoleniom, obronę przed utratą świadomości narodowej, przypominania o narodowej
odrębności i potędze.
W Prologu w teatrze Goethe zestawia ze sobą trzy koncepcje sztuki i wynikające z niej
zadania artysty.
Dyrektor teatru reprezentuje koncepcję oświeceniową. Uważa, że sztuka powinna być

przede wszystkim tworzona dla ludzi, musi być interesująca dla widza i zaskakiwać
nowymi elementami. Dobra sztuka to taka, która przyciąga do teatru tłumy widzów i daje
im poczucie zadowolenia. Dyrektor nie rozumie wzniosłych ideałów Poety, który według
niego jest jedynie sługą widowni, odpowiedzialnym za odczucia widza. Sztuka powinna
również posiadać właściwości dydaktyczne.
Innego zdania jest Poeta, który jest przedstawicielem stanowiska romantyków. W jego
ujęciu sztuka powstaje nie dla tłumów, lecz dla potomnych, nie może być więc źródłem
poklasku. Sztuka powstaje dzięki natchnieniu, a artysta to jednostka wybitna, obdarzona
mocą tworzenia. Poeta jest przeciwnikiem teorii Dyrektora, którą określa mianem „lichego
rzemiosła”.
Komik jest zwolennikiem koncepcji ludycznej. Dla niego sztuka ma bawić, cieszyć i
wzbudzać ciekawość – ma być przede wszystkim rozrywką, ponieważ młodzi wolą śmiech
od melancholii.Bohaterowie Prologu w teatrze reprezentują różne koncepcje poezji i roli
artysty. Dyrektor wygłasza poglądy, charakterystyczne dla doby oświecenia. Poeta
zapowiada nadejście nowej epoki – romantyzmu. Z kolei Komik wygłasza koncepcję
ludyczną, która powracała we wszystkich epokach w duchu nurtu dionizyjskiego.
Motyw pojedynku
W utworze pojawia się ich bardzo wiele. Najważniejsze dwa rozegrały się pomiędzy
Karolem Wielkim a emirem Baligantem oraz pomiędzy Tierim a Pinabelem. W pierwszym
przypadku było to starcie wodzów wielkich armii, którzy walczyli ze sobą niczym równy z
równym, lecz władca Franków zwyciężył. Drugi pojedynek rozstrzygnął sąd nad
Ganelonem. Zwycięstwo słabszego Tierego oznaczało, iż zdrajca i jego krewni zostaną
skazani na śmierć. W obydwu przypadkach zwycięstwa były możliwe dzięki interwencji
boskiej.
Pojedynek był częścią planu Klaudiusza, dzięki któremu miał raz na zawsze pozbyć się
pasierba. Bezpośrednia konfrontacja na florety Hamleta z mistrzem fechtunku Laertesem o
dziwo przebiegała po myśli tego pierwszego. To właśnie w wyniku tego sportowego
pojedynku, ostatecznie śmierć poniosły aż cztery osoby. Poza Hamletem i Laertesem,
zginęli również Klaudiusz i Gertruda.
W powieści, dotyczącej realiów życia rycerzy w XVII wiecznej Polsce, jest wiele
pojedynków. Niektóre z nich są honorowe i zgodne z kodeksem prawego żołnierz (Kmicic
kontra Wołodyjowski czy Bogusław Radziwiłł), inne zaś pozbawione wszelkich zasad
(Bogusław Radziwiłł kontra Roch Kowalski).
Motyw walki pojawia się dwukrotnie w powieści. Przede wszystkim można się go dopatrzyć
w zmaganiach rybaka z wielkim marlinem. Ich pojedynek był długi i wyczerpujący. Rybak
mężnie znosił trudy tej walki. Fizycznie ryba była od niego silniejsza, ale to on zadał jej
decydujący cios. Po raz drugi motyw ten pojawia się we wspomnieniach starca. Za młodu
wziął udział w pojedynku w siłowaniu się na rękę z wielkim Murzynem. Ich mecz trwał bez
przerwy ponad dobę. Santiago, zwany w tamtych czasach El Campeon zdołał pokonać
swojego przeciwnika.
„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza
Pylaszczkiewicz przyjmuje wyzwanie Miętusa i staje do pojedynku na miny, dzielnie i

ofiarnie walcząc w obronie młodzieńczych ideałów. Przy użyciu wzniosłych i szlachetnych
min i gestów (na przykład uniesiony do góry palec) próbuje bronić niewinności, lecz
sprytny Miętus przy pomocy arbitrów „gwałci go przez uszy”, czyli przytrzymuje i
brutalnie, bezwzględnie uświadamia, szepcząc mu pojęcia związane z seksem przy użyciu
najokropniejszych min, obraźliwych gestów i „najbardziej plugawych powiedzonek”.
Motyw Polski i Polaków
W dramacie Jan Kochanowski przedstawił pokrótce obraz polskiego społeczeństwa XVI

wieku oraz swe opinie o narodzie. Nie uczynił tego bezpośrednio, lecz w sposób
metaforyczny.
Opisana w epejsodionie III narada najwybitniejszych mężów Troi jest tak

naprawdę refleksją na temat przebiegu polskich sejmików szlacheckich, w czasie
których każdy chciał przeforsować własne racje, działał w sposób zachowawczy, uległy w
stosunku do agresorów, nie kierując się dobrem kraju, acz prywatną korzyścią i zyskiem.
Według autora tragedii Rzeczpospolitą zamieszkiwali obywatele pokroju egoistycznego i
przebiegłego Parysa, niedający dojść do głosu prawdziwym patriotom (Antenor).
Kochanowski napiętnował takie wady Polaków, jak brak odpowiedzialności za losy

ojczyzny, brak poszanowania zasad prawa, brak wewnętrznego ładu,
powszechne przekupstwo, samowolę w podejmowaniu decyzji i społeczną
niesprawiedliwość. Krytyce poddał również nieumiejętność odpowiedniego
przygotowania do wojny czy „złotą młodzież”, dbającą o rozrywki i uciechy cielesne, a nie
o kraj. Zestawieniem tych poglądów są słowa Ulissesa: „O nierządne królestwo i zginienia
bliskie, / Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość / Ma miejsca, ale wszytko złotem
kupić trzeba! / Jeden to marnotrawca umiał spraktykować, / Że jego wszeteczeństwa i
łotrowskiej sprawy / Od małych aż do wielkich wszyscy -jawnie bronią, / Nizacz prawdy
nie mając ani końca patrząc, / Do którego rzeczy przyjść za ich radą muszą. / Nie
rozumieją ludzie ani się w tym czują, / Jaki to wrzód szkodliwy w Rzeczypospolitej / Młódź
wszeteczna: ci cnocie i wstydowi cenę / Ustawili; przed tymi trudno człowiekiem być /
Dobrym; ci domy niszczą. ci państwa ubożą, / A rzekę, że i gubią (Troja, poznasz
potym!). / A przykładem zaś swoim jako wielką liczbę / Drugich przy sobie psują. Patrz.
jakie orszaki / Darmojadów za nimi, którzy ustawicznym / Próżnowaniem a zbytkiem jako
wieprze tyją. / Z tego stada, mniemacie, że się który przyda / Do posługi ojczyzny? Jako
ten we zbroi / Wytrwa, któremu czasem i w jedwabiu cieżko? / Jako straż będzie trzymał,
a on i w południe / Przesypiać się nauczył'? Jako stos wytrzymać / Ma nieprzyjacielowi,
który ustawicznym / Pijaństwem zdrowie stracił'? Takimi się czując, / A podobno nie
czując, na wojnę wołają / Boże, daj mi z takimi mężmi zawżdy czynić!”.
Słowacki nie kreśli w Kordianie pełnego, konkretnego obrazu polskiego

społeczeństwa, zarysowuje głównie szkic nastrojów społecznych przed i po koronacji
oraz snuje osobiste refleksje dotyczące zbiorowej rewolucji. Widać to wyraźnie w Akcie III,
scenach: pierwszej, trzeciej i czwartej.
W scenie pierwszej obserwujemy tłum oczekujący na przejście cesarza (Mikołaja I),

który ma być koronowany na króla polskiego. Lud wyczekujący monarchy komentuje to
ważne wydarzenie. Odzywają się głosy z tłumu – niektórzy wnioskują o okrucieństwie
władcy. Sądzą, iż jego rządy mogą być krwawe, zwłaszcza jeśli zaczną się wystąpienia
zbrojne przeciwko narzuconej władzy:
„Te wielkie rusztowanie... jeśli naród zbroi,

To będą ścinać głowy...”
Wśród zgromadzonych znajdują się przedstawiciele różnych stanów: Szewc, Szlachcic,

Żołnierz.
Szewc reprezentuje w utworze patriotyczne mieszczaństwo. Podczas rozmowy

ze Szlachcicem, dotyczącej grubego piwowara zesłanego niegdyś na ciężkie roboty w
głąb Rosji, a przybyłego na uroczystość koronacji, Szewc wyraża swój krytyczny stosunek
do „widowiska” związanego z oczekiwaniem na cara, zwłaszcza, że obecność na nim
wręcz uwłacza narodowej godności. Sam bierze w nim udział, ponieważ w pewien
sposób odczuwa narodową klęskę – powierzenie kraju obcemu władcy (zaborcy):
„Któż mu tu przyjść radził?

Wstyd mu biją te kotły i wstydem gra trąba,
Chyba żywot kulami i siarką nasadził
I chce się u nóg cara rozprysnąć jak bomba.”
Szlachcic również jest wyrazicielem myśli Szewca, mówi jednak nieco innym
językiem – bardziej metaforycznym, przez co obydwaj się nie rozumieją:
„Szlachcic:
Ten szewc pojął honoru i zemsty prawidła.
(...) O! zgrajo przebrzydła,
Kto twoje berło kupi, kij pastucha kupi...
Szewc:
Cha! Cha! Cha! jak się szlachcic czerwony jendyczy!...”
Nagle pojawia się orszak cesarski i lud zaczyna wiwatować: „Niech żyje! niech
żyje!” Pierwszy z Ludu bacznie obserwuje pochód, Drugi z Ludu zauważa starca niosącego
złotą poduszkę z szablami. Wówczas odzywa się Żołnierz (uczestnik powstania
kościuszkowskiego), który na widok broni, w obecnej sytuacji, chętnie porwałby się do
walki:
„Oj, dobrze cesarzowi, że polskie szablice

Spią sobie na poduszkach...”
Słysząc pierwsze takty pieśni: „Boże, zachowaj króla” (God save the King – ang.), Żołnierz
przekręca jej słowa i śpiewa: „Boże, pochowaj nam króla!” Stary wojak reprezentuje
postawę patriotyczną. Kiedyś walczył o wolność, aktualnie jest świadkiem jej zabijania,
odebrania ostatniej nadziei na nią. Cierpi, widząc skrzywdzoną Ojczyznę. W głębi duszy
jest buntownikiem, nie lęka się otwarcie wyrażać swoje poglądów.
Orszak cesarski przybliża się, ale sylwetkę przyszłego króla Polski zasłania nagle
Garbaty Elegant. Dyskutując i drwiąc z kaleki, mężczyźni nie zauważają cesarza.
Garbaty Elegant, niczym wysłannik tajnych służb, odwraca ich uwagę. Lud, jak widać,
traktuje przygotowania do koronacji raczej obojętnie, bardziej jako widowisko, maskaradę.
Jest raczej bezsilny, zastraszony. Pojawiają się i głosy patriotyczne: Szewc, Szlachcic,
Żołnierz, co oznacza, że część społeczeństwa nie akceptowała rządów nowego monarchy i
chętnie by się przeciw niemu zbuntowała.
Po koronacji (scena trzecia) nieprzychylne komentarze nasilają się. Pierwszy i
Drugi z Ludu oraz Szlachcic dowodzą, że cesarz nie będzie dotrzymywał konstytucyjnej
przysięgi, raczej złamie zawarte w niej prawa. Zbliża się Wielki Książe Konstanty, ale jego
nadejście poprzedza kobiecy krzyk. Książę wytrącił kobiecie dziecko. Maleństwo nie żyje,
bruk zalany krwią zostaje szybko uprzątnięty, dwóch żandarmów wyprowadza zrozpaczoną
matkę. Tłum nadal pozostaje obojętny – obserwuje tylko całe zajście, a wkrótce potem
rwie sukno rozłożone na estradzie i udaje się na ucztę. Na placu rozstawiono beczki z
winem – można wznosić toasty za zdrowie nowego władcy. Nagle daje się słyszeć Śpiew
Nieznajomego. Ów nuci pieśń o narodowym śnie. Liryczną wypowiedzią tej postaci
Słowacki akcentuje pasywność narodową – niezdecydowanie na walkę i
niemożność jej podjęcia. Batalię w obronie wolności może podjąć tylko garstka
bojowców (spiskowców) – śpiewa o tym Nieznajomy:
„Pijcie wino! idźcie spać!

My weźmiemy win puchary,
By je w śklanny sztylet zlać.
Niech ten sztylet silne ramię
W piersi wbije i załamie...”
Tym samym poeta podkreśla rolę działań konspiracyjnych, nie zdając sobie jednak sprawy,
że dla wzniecenia rewolty, potrzebne jest skumulowanie wszystkich sił (nie tylko
aktywnych, chętnych do walki patriotów i spiskowców, również mocy drzemiącej w
zmęczonym narodzie) – pobudzenie społeczeństwa do ogólnonarodowego buntu.
Obojętność tłumu podkreślona została także w scenie egzekucji Kordiana (Akt III, scena
ostatnia). Lud biernie czeka na wykonanie wyroku na młodym żołnierzu, apatycznie
uczestniczy w scenie planowanego zabójstwa.
O braku umiejętności organizacyjnych w przygotowaniach do zamachu na cara
oraz o nierealności działań bojowych, Słowacki wypowiada się też w scenie czwartej
(Aktu III). Spiskowcy, mimo pragnienia zniszczenia caratu i przywrócenia ciemiężonemu
krajowi wolności, również okazują się bierni, zastraszeni. Ulegają wpływowi Prezesa,
reprezentującego tutaj dyplomatów i przedstawicieli politycznych, którzy lękali się
konsekwencji zarówno zamachu, jak i walki zbrojnej oraz Księdza – ten symbolizuje
aspekty moralne, hamulce etyczne (zabicie carskiej familii byłoby nieetyczne, niezgodne z
normami społecznymi i moralnymi) Wśród stu pięćdziesięciu bojowników, pięciu jest
zdecydowanych na konkretne działanie. Ostatecznie tylko Kordian (popierany przez Starca
z Ludu) decyduje się wprowadzić w czyn spiskową teorię, ale jego samotne działanie
okazuje się wkrótce nadaremne.
Ocena społeczeństwa w „Kordianie” wypada niezbyt dobrze. Lud okazuje się

nieprzygotowany do walki i zastraszony, teorie konspiracyjne nie mają szans realizacji,
ponieważ brak im aprobaty i narodowego poparcia.
Sienkiewicz, biorąc sobie do serca zarzuty krytyków pierwszej części cyklu - Ogniem i
mieczem, postanowił tym razem w Potopie pokazać przekrój całego społeczeństwa
polskiego wieku XVII, uwzględniając nie tylko życie wojenno-obozowe, ale i
obyczajowe. W powieści czytamy o wszystkich warstwach społeczeństwa, poczynając od
arystokracji, a skończywszy na chłopach.
W powieści obserwujemy początkowy upadek moralny społeczeństwa, które dopuszcza

się zdrady, oddaje kraj w ręce wroga, rezygnuje z walki. Cudzoziemiec Weyhard
Wrzeszczowicz wypowiada się o Polakach: „Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle
nieładu i swawoli dopatrzeć można (...) Któryby w świecie naród
nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla
opuścił... Jeno szaleni, swawolni, źli i przedajni te ziemię zamieszkują”. Później na
szczęście – w myśl zasad utworu „ku pokrzepieniu serc” - następuje punkt zwrotny. Naród
podźwiga się z marazmu i duchowo odradza. Przy końcu utworu sami Szwedzi nie mogą
nadziwić się zamianie, jaka zaszła w narodzie, który do niedawna nie stawiał żadnego
oporu.
Na kartach powieści ukazani są reprezentanci różnych grup społecznych, środowisk i

zawodów Warszawy lat siedemdziesiątych XIX wieku.
Wokulski zauważa ogromne dysproporcje społeczne, dzielące poszczególne

warstwy: „Szczególny kraj, w którym od tak dawna mieszkają obok siebie dwa całkiem
różne narody: arystokracja i pospólstwo. Jeden mówi, że jest szlachetną rośliną, która ma
prawo ssać glinę i mierzwę, a ten drugi albo przytakuje dzikim pretensjom, albo nie ma
siły zaprotestować przeciw krzywdzie. A jak się to wszystko składało na uwiecznienie
monopolu jednej klasy i zdławienie w zarodku każdej innej! Tak silnie wierzono w powagę
rodu, że nawet synowie rzemieślników i handlarzy albo kupowali herby, albo podszywali
się pod jakieś zubożałe rody szlachetne.” [rozdział 2, tom II].
Cezary Baryka jest „człowiekiem z zewnątrz”, który obiektywnie przygląda się procesom,
jakie mają miejsce w odradzającej się Polsce. Największym problemem ojczyzny jest
wybór drogi odbudowy państwowości. Jeżeli nie nastąpi to jak najszybciej, pogarszająca
się sytuacja społeczna doprowadzi do tego, że Polska podzieli los bolszewickiej Rosji i
stanie się areną krwawych zajść rewolucji. Gdy Cezary poczuł się już pełnoprawnym
obywatelem, po tym jak walczył w wojnie z sowietami, tak wypowiadał się o
ojczyźnie: „Mamy tu, Polacy, ziemię polską i lud polski. Mamy wolność”. Jego stosunek do
Polski i samych Polaków zmieniał się z czasem. W rozmowie z Gajowcem, bohater
zarzucił: „Znana jest anegdota o temacie «Słoń». Polak, mający po innych nacjach
napisać rozprawę o słoniu, napisał bez wahania: «Słoń a Polska»”. Podobała mu się
waleczność i zamiłowanie Polaków do ojczyzny, ale raziło zaślepienie niepodległością.
Uważał, że krajanie są zbyt opieszali we wprowadzaniu zmian i boją się wielkich decyzji.
Biedota jest zbiorowym bohaterem młodopolskiej powieści. Żeromski skonstruował

Tomasza Judyma jako reprezentanta zarówno nizin społecznych (pochodził z biednej
rodziny warszawskiego szewca), jak i członka inteligencji, ludzi pozornie zaangażowanych
w realizowanie idei pomocy bliźnim, filantropów, a tak naprawdę pławiących się w swym
bezpiecznym świecie luksusów i comiesięcznych wpływów.
Motyw powstania
Kordian niemal w całości jest próbą retrospekcji – odtworzenia przyczyn klęski powstania
listopadowego. Jego szczegółową analizę zawiera Przygotowanie. W nim autor wymienia
tych, którzy w znacznym stopniu przyczynili się do klęski zrywu. Zamach na cara
wyobraża nieudolność bojową oraz separację i osamotnienie w działaniu. Wstępnie nie
przewidywano zbrojnego czynu o dużym zasięgu – było to sprzysiężenie garstki młodych
żołnierzy z warszawskiej Szkoły Podchorążych, którzy planowali zaatakować Belweder i
zabić despotycznego naczelnika wojsk polskich – Księcia Konstantego (stąd u Słowackiego
aluzja - Spisek koronacyjny). Rozrosło się jednak do rozmiarów powstania narodowego,
które ogarnęło znaczne tereny Królestwa Polskiego, część Litwy, Żmudzi i Wołynia. Wizyta
Kordiana w Watykanie – to aluzja do stanowiska, jakie zajęła Stolica Apostolska wobec
narodowego buntu – papież Grzegorz XVI w liście pasterskim do biskupów polskich z dnia
9 czerwca 1832 roku potępił przewrót.
Słowacki negatywnie ocenia przywódców powstania listopadowego. Są to w jego

opinii ludzie starzy, zniedołężniali, konserwatywni, którzy nie umieją podejmować
szybkich, strategicznych decyzji. Obarcza ich winą za niepowodzenie zrywu narodowego.
W Przygotowaniu pojawia się ponadto korpus oficerski Wojska Polskiego. Ten także nie
uchodzi krytyce wieszcza – to tłum „wymuskanych rycerzy – ospalców”, niezdolnych do
należnych działań bojowych. Posłów sejmu powstańczego nazywa poeta „mowców
plemieniem” i „zwichrzonym stadem szpaków” – są niepraktycznymi teoretykami. Słowacki
dokonuje rozrachunku z ówczesną powstaniową rzeczywistością, wskazuje na
niedojrzałość polityczną wodzów narodu, nieprzygotowanie do walki o niepodległość oraz
na bezsilność społeczną. Wytyka błędy popełniane przez liderów powstania. Kwestionuje
ponadto „optymistyczną” legendę o posłannictwie narodowym propagowaną w dziełach
Mickiewicza.
Jest bardzo charakterystyczny dla całokształtu dzieła. Autorka, powracając do tego

historycznego wydarzenia, przypomina o tożsamości narodowej i wspólnocie społecznej.
Mit powstania styczniowego tkwi w świadomości bohaterów, pamięta o nim starsze
pokolenie – to, które brało udział w walkach (Anzelm) oraz kolejne - pielęgnujące
wspomnienia o powstańcach (Jan, a później także Justyna). Wspomniany wątek ma
nawiązywać do tradycji, krzewić wartości patriotyczne, wskrzeszać nadzieje na odzyskanie
niepodległości.

„Gloria victis”
Orzeszkowa nawiązuje do wydarzeń okresu powstania styczniowego (1863 – 1864).

Umieszcza akcję utworu na terenach Polesia litewskiego, gdzie niegdyś
stacjonowały oddziały partyzanckie dowodzone przez Romualda Traugutta –
ostatniego, tajnego dyktatora powstania. Wydarzenia rozgrywają się w maju 1863 roku,
gdy kampania styczniowa obejmowała swoim zasięgiem ówczesne tereny Litwy. Pisarka
wspomina potyczki rozgrywane z wojskiem rosyjskim przez partyzantów, umieszcza w
tekście informacje o planowanej bitwie, opisuje wielką bitwę rozegraną w lasach
horeckich, traktuje o śmierci bojowników. Czyni to w celu ukazania ofiarności powstańców,
ich heroizmu, poświęcenia i bohaterstwa.
„Nie było już w namiocie rannych ani lekarzy. Były tylko trupy w krwi broczące i jeszcze
otrzymujące nowe rany, umilkłe albo w strasznym konaniu charczące. A pośrodku tego
pola mordów dokonanych dokonywał się już ostatni. Na ostrzach, kilku pik osadzony i
wysoko wzniesiony w powietrze mały Tarłowski twarz białą jak chusta wystawiał na
rdzawoczerwony blask słońca. Męczeńska twarz ta, o umierających oczach, z
czerwonym sznurkiem krwi od złotych włosów do ust, konwulsja wstrząsanych,
poznała jednak przyjaciela (...)” (śmierć Tarłowskiego)
Motyw powstania styczniowego uwypukla patriotyczną wymowę dzieła, które w całości
poświecone jest pokoleniu biorącemu udział w walkach 1863 – 1864 oraz wszystkim
„męczennikom” sprawy narodowej. To hołd złożony bohaterom.
Żeromski opowiedział o klęsce przez pryzmat epizodu z ostatnich dni zrywu. Przedstawił
historię powstańca, starającego się przewieść broń do walczącego jeszcze oddziału.
Powstanie z noweli nie jest romantycznym zrywem, wzniosłym wydarzeniem, które

sprawia, że jego uczestnicy przypominają walecznych herosów, półbogów. Wskutek
zastosowania naturalistycznych i ekspresjonistycznych opisów, sprawia, że jeszcze bardziej
odczuwamy jego klęskę. Słowa Winrycha, wypowiedziane tuż przed śmiercią - „Wszystko
przełajdaczone!” - w kontekście zakończenia i wymowy utworu są w pełni uzasadnione.
Rzeczywistość wyłaniająca się z relacji ostatniego przywódcy powstania w getcie,

jest pozbawiona patosu, zwyczajna, a sama postawa Edelmana zostaje odebrana przez
innych jako wyraz cynizmu i przejaw tendencji do desakralizacji (degradowania
świętości). A przecież Edelman nie jest cyniczny i bezuczuciowy, nade wszystko jest
szczery. Bohater „Zdążyć przed Panem Bogiem” tłumaczy wybuch powstania przede
wszystkim instynktem obrony i możliwością wyboru śmierci: „Ważne było przecież, że się
strzela... Ludzie zawsze uważali, że strzelanie jest największym bohaterstwem. No to
żeśmy strzelali.”
Powstanie, odgórnie skazane na przegraną (braki w broni, amunicji, niewyszkoleni
bojowcy w niewielkiej liczbie) miało być raczej formą sprzeciwu wobec hitlerowskiej próby
wyniszczenia całego narodu, sygnałem dla świata, próbą nagłośnienia cierpień i śmierci
tysięcy niewinnych ofiar: „My wiedzieliśmy, że trzeba umierać publicznie, na oczach
świata”.
Motyw pracy

„A...B...C...”
Orzeszkowa traktuje kategorię pracy jako kryterium wartości człowieka. Praca

nadaje sens ludzkiemu istnieniu. Pisarka krytykuje tych, którzy nie wypełniają i stronią od
obowiązków. Kontrastuje ze sobą takie postaci. Uboga, pracowita praczka - matka
Kostusia ma męża pijaka, który często przesiaduje w karczmie.
Każdy z bohaterów zaangażowany jest w określoną pracę. Wszyscy są na tyle zajęci, że

brakuje im czasu na wychowywanie dzieci. Nazewnictwo postaci wiąże się z ich zawodem.
Niekiedy autorka pomija imiona bohaterów, określając ich mianem wykonywanej
czynności: np. praczka, stróż, murarz, właścicielka magla, piekarz, dorożkarz. Dzień
Joanny wypełniony jest zwyczajnymi powinnościami: przygotowywaniem posiłków,
sprzątaniem, naprawianiem odzieży. Mieczysław ciężko pracuje jako kancelista, podupada
przez to na zdrowiu, podobnie jak wcześniej ojciec rodzeństwa. Dzieci, obecne w noweli,
pomagają rodzicom w zajęciach domowych, opiekują się młodszym rodzeństwem, uczą
się.
Dla głównej bohaterki edukacja dzieci jest specyficzną misją, w którą Joanna bardzo się
angażuje. Praca pedagoga uszczęśliwia i satysfakcjonuje dziewczynę.
„Tadeusz”
Pisarka nawiązuje do pozytywistycznego postulatu pracy, wyobrażając ciężką pracę

wiejskich kobiet oraz zajęcie parobka (orka). W tym kontekście umieszcza próżne
dworskie damy, które swoją bezczynnością, „celebrowaniem” nieużytecznych zajęć
przyczyniają się niejako do tragedii rodzinnej.
Praca to najwyższa wartość, jaką wyznawał Marlow. Dzięki pracy pozostał przy zdrowych
zmysłach. Wszelkie zadania wykonywał z wielką dokładnością i najlepiej jak potrafił.
Jedynie ludzie, którzy pracowali równie ciężko i entuzjastycznie jak on, zasługiwali na jego
szacunek.
Praca jest w powieści podstawowym elementem życia wsi, wyznacza rytm jej egzystencji.
Można powiedzieć, że kto pracował – był szanowany i lubiany. Praca była również szansą
na wydostanie się z biedy i nędzy panującej w Lipcach. Największym poważaniem cieszyli
się najbogatsi gospodarze, a co za tym idzie – najbardziej pracowici.
W powieści motyw ten jest ukazany na przykładzie ludu. Chłopi, nadmiernie

wykorzystywani, nie mają sił pracować, co wpływa niekorzystnie na państwo.
W ściślejszym rozumieniu można nazwać ten motyw, w tym konkretnym

przypadku, motywem lekarza. Wyraża się on rzecz jasna przez postawę doktora Rieux,
który jest przykładem do naśladowania nie tylko dla innych medyków, ale dla wszystkich
ludzi pracujących. Postawa doktora stoi w opozycji do podejścia do pracy pozostałych
mieszkańców Oranu, którą narrator opisuje w ten sposób: „Nasi współobywatele dużo
pracują, ale zawsze po to, by się wzbogacić. Interesują się przede wszystkim handlem i
zajmują się głównie, jak to sami nazywają, robieniem interesów”. Swoistym mottem,
przyświecającym doktorowi Rieux jest: „Najważniejsze to dobrze wykonywać swój
zawód”, te słowa określają najdoskonalej jego podejście do swojej służby lekarskiej.
Jak sam mówi wybrał ten sposób zarabiania na życie na przekór swojemu pochodzeniu,
aby udowodnić ludziom, że możliwy jest awans społeczny. Mimo długiego stażu w
zawodzie, doktor nigdy nie przyzwyczaił się do widoku śmierci swoich pacjentów i zawsze
robił wszystko co w jego mocy, by jej zapobiec. Doktor ma często świadomość, że
rozmiary epidemii go przerastają, ale nigdy nie rozważał nawet zaprzestania walki z
zarazą: „Trzeba walczyć w taki czy inny sposób i nie padać na kolana”.
Praca pojawia się także w powieści jako przyczyna rozpadu zawiązku Josepha
Granda: „Dalsza historia była według Granda bardzo prosta. Jak ze wszystkimi: człowiek
żeni się, kocha jeszcze trochę, pracuje. Pracuje tyle, ze zapomina kochać”. Po części
podobnie dzieje się z małżeństwem państwa Rieux. Doktor dopiero po wyjeździe żony
odczuwa, że zaniedbał ją na korzyść pracy.
Praca została ukazana jako sens egzystencji Szewców. Pozbawieni zajęcia rzemieślnicy
odchodzili od zmysłów i marzyli o powrocie do wykonywania swojego zawodu. Zupełnie
inaczej na pracę reaguje Księżna, dla której jest to wyrok, a nie przywilej. Ciekawym
zabiegiem, na jaki zdecydował się Witkacy było przyrównanie pracy fizycznej do aktu
seksualnego: „Wszystko we mnie dygoce, jak w jakiej turbinie na milion koni i klaczy
parowych. Dziwek nie trza, piwa nie trza - nie trza radia, kina i pajęczarzy umysłu
wszelakich! Praca sama w sobie - oto jest cel najwyższy - Arbeit an und f�r sich! Bierz,
wal, dratwę wlecz - kłuj! Buty, buty - powstają, wyłaniają się z nicości butowego prabytu,
z wiecznej czystej idei buta, tkwiącej w otchłani idealnej, pustej, jak sto milionów stodół.
Kuj, kuj - okute buty nie drą się - to jest prawda, i to absolutna. Tyle jest prawd, ile
butów, i tyle pojęć buta, ile wynosi liczność alef jeden! Boże - daj tylko tak do końca.
Dziwek nie trza - Arbeit an sich - to w serce jakby sztych. Piwa nie trza - niech nikt mi
mózgu już nie przewietrza. Szczęścia idzie z flaków własnych tajny nurt - idzie furt.
Ręczna buciornia wali jak piekło, co wszystko już z nas wywlekło - a nie nastarczy butów
dla całego świata na hurt - nędzny wiersz - ale nie o to chodzi: but się rodzi, but się
rodzi!!”.
Opętani pracą Czeladnicy zarazili swoim zapałem nawet „Dziarskich Chłopców”, którzy do
tej pory ślepo wypełniali polecenia Scurv’ego.
Pracę w łagrze można również potraktować jako jeden z mechanizmów zbrodni i

terroru. Była wyczerpująca, ciężka i ponad ludzkie siły. Więźniowie pracowali w
trudnych warunkach atmosferycznych (niska temperatura – mróz), nie byli dobrze
odziani: „Około trzech czwartych więźniów wychodziło do pracy w łapciach, często z
odsłoniętymi częściami nóg, ramion i piersi (...)”. Do najcięższych należała praca w lesie
przy wyrębie i ciosaniu drzew. Gdy do obozu przybywał nowy etap wybierano
najsilniejszych i najzdrowszych, by – jak mówiono - „przepuścić ich przez las”.
Wartość człowieka mierzona była jego wydajnością, uwzględniano tzw.
produktywność więźnia. Od tego zależały racje żywieniowe (pierwszy, drugi lub
trzeci „kocioł”). Ponadto stosowano zasadę konkurencyjności: ci więźniowie, których
dzienna wydajność pracy sięgała lub przekraczała 125% normy dostawali teoretycznie
większe racje żywieniowe. Nazywano ich „stachanowcami”. Przypominało to po
części „wyścig szczurów”, jednak – jak twierdzili sami skazańcy – nie kalkulowało się.
Organizm wyczerpywał swoją energię, a nie miał skąd gromadzić zapasów, bo porcje
jedzenia były zbyt skąpe. Nie wystarczały nawet na uśmierzenie głodu.
Lżejsze (pozornie) prace to m.in. rozładunek żywności, pomoc w kuchni (segregowanie

jarzyn). Wykwalifikowani skazańcy mogli się czuć uprzywilejowani, zamieszkiwali
w baraku technicznym i na ogół wykonywali prace związane ze swoim zawodem (sprawy
techniczne itp.). Wyjścia do pracy odbywały się według ustalonego wcześniej
harmonogramu, więźniowie byli konwojowani (konwojent miał prawo użycia broni):
„Za „lesorubami” ruszały brygady na birżę drzewną brygady ciesielskie do miasta, brygady
ziemne, brygady na bazę żywnościową, brygady zatrudnione przy budowie dróg, na stacji
pomp i w elektrowni”.
Po pracy wszyscy byli rozliczani z wydajności i jakości swojej pracy. Czynności tej
dokonywał brygadier. Czasem stosowano przy tym drobne oszustwo zwane „tuftą” -
polegające m.in. na „umiejętnym” wiązaniu drewnianych kloców, dopisywaniu wyższych
norm pracy więźniom (za odpowiednią opłatą). Zależał od niej autorytet brygadiera.
Ciężka praca dla ludzi jest jedną z przyczyn powstania zwierząt. Mieszkańcy Folwarku
Zwierzęcego pragnęli pracować, aby zaspokajać wyłącznie swoje potrzeby. Po przejęciu
gospodarstwa życie zwierząt niewiele się zmienia, a w wielu aspektach staje się bardziej
uciążliwe niż za czasów ludzi. Uprzywilejowane świnie ograniczają prawa pozostałych
zwierząt, wydłużają czas pracy, pozbawiają dni odpoczynku. Zwierzęta pracują wydajnie,
świadome, że owoców ich działań nie zabierze człowiek. W rzeczywistości pracują dla świń,
które doskonale wykorzystują naiwność mieszkańców folwarku, przekonując ich, że po
trudzie czeka ich nagroda – wiatrak ułatwi pracę na gospodarstwie. Zwierzęta nie
odczuwają, że ich praca przynosi jakieś korzyści – jedzą mniej, są zmęczone, a wyniki,
przedstawiane im przez świnie, nie przekładają się na to, że życie na folwarku jest lepsze.
Praca stała się główną maksymą Boxera, który ślepo wierzył w hasła głoszone przez
Napoleona. Dla konia wysiłek ponad własne możliwości kończy się tragicznie –
wycieńczony zostaje sprzedany przez świnie do ubojni.
Motyw przemiany
Szekspir w tym dramacie stworzył postacie dynamiczne, dojrzewające w miarę rozwoju

wypadków i nowych przeciwności, niesionych przez nieżyczliwy los. Romeo z niezdarnego
życiowo samotnika, przeobraził się w spokojnego, zaradnego mężczyznę, a jego wybranka
– Julia – z nieśmiałej i posłusznej woli rodziców dziewczynki, w świadomą swej woli i
obowiązku kobietę.
„Świętoszek” Moliera
Przemiana najbardziej uwidoczniona jest na przykładzie Orgona. Człowiek ten zmienił się
nie do poznania od momentu, gdy poznał Tartuffe’a. Tak o swoim panu mówi Doryna:
„Był to wprzód człowiek z duszą roztropną i godną,

W służbach króla okazał tęgość niezawodną –
Teraz, odkąd Tartuffe’em swym przejął się cały,
Od tego czasu chodzi niby ogłupiały”.
Orgon przechodzi przemianę ponownie, gdy przekonuje się o prawdziwej naturze

Świętoszka. Wtedy zdaje sobie sprawę ze swojej naiwności i łatwowierności.
Werter przechodzi wewnętrzną przemianę. Z człowieka pełnego radości i miłości do świata,

żyjącego uczuciem do ukochanej kobiety, staje się pesymistą, który traci sens życia i nie
potrafi w niczym znaleźć ukojenia dla swojego bólu. Początkowo szczęśliwy, skupiony
wyłącznie na miłości do Lotty, staje się osobą zniszczoną emocjonalnie destrukcyjną
namiętnością.
Główny bohater dzieła Goethego, Faust, ulega przemianie wewnętrznej. Jest człowiekiem,
który posiadł ogromną wiedzę i pragnie zaznać rozkoszy życia. dzięki paktowi, który
zawarł z diabłem, otwierają się przed nim nowe możliwości. Faust poznaje, czym jest
radość życia, zabawa, miłość i sława, lecz nie przynosi mu to satysfakcji. Z czasem
uświadamia sobie, że sensem życia człowieka nie jest pogoń za własnymi, egoistycznymi
pragnieniami lecz aktywny czyn i działanie na korzyść ludzkości. Dopiero wówczas może
osiągnąć pełnię szczęścia. Faust postanawia więc stworzyć idealne państwo, które buduje
na ziemiach wydartych morzu, dzięki mocy diabła i w którym zamieszka społeczeństwo
przyszłości, złożone wyłącznie ze szczęśliwych ludzi. Ta praca, twórcze tworzenie dla
innych, wprawia mędrca w stan euforii. Pragnie zatrzymać czas, wypowiadając słowa, na
które od lat czekał diabeł.
Przemianie wewnętrznej ulega Konrad. W prologu III części Dziadów z kochanka przeradza
się w patriotę. Z buntowniczego poety i samozwańczego proroka staje się osobą pokorną,
oddaną sprawom narodowym. Gustaw z II części Dziadów pod wpływem książek staje się
romantycznym kochankiem, dla którego miłość stanowi sens życia.
Przemianie wewnętrznej ulega Jacek Soplica. Z awanturnika i warchoła, który znany był w
okolicy ze swojego awanturniczego charakteru, z człowieka pełnego pychy, która nie
pozwala mu błagać o rękę ukochanej Ewy, z zabójcy, którym się staje w porywie gniewu,
zabijając Stolnika i z osoby, uważanej później za zdrajcę i sprzymierzeńca Moskali, staje
się emisariuszem i patriotą. Przywdziewa mniszy habit i zmienia swe nazwisko na Robak.
Jego wewnętrzna przemiana to droga pokuty i pokory, która sprawia, że pośmiertnie
zostaje zrehabilitowany w oczach społeczności i odzyskuje swoje dobre imię.

Ulega jej główny bohater powieści – chorąży orszański Andrzej Kmicic, którego dzieje to
przejście przez kolejne etapy przemiany: od awanturnika, poprzez nieświadomą zdradę,
do prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność swego narodu, gotowego
postawić obowiązek służby dla kraju ponad głos serca. Kluczowe znaczenie dla przemiany
bohatera miała scena, w której dostaje przez przypadek list z wiadomością o miejscu
pobytu Oleńki. Choć w pierwszej chwili chciał sprzeciwić się rozkazom dowódców,
wzywających go do dalszej walki ze Szwedami i jechać do ukochanej, to jednak udaje mu
się pokonać stare nawyki. Postawiwszy sobie nowe priorytety, Kmicic ruszył do dalszej
walki i dzięki temu odniósł wielkie „zwycięstwo nad sobą”.
Jurand ze Spychowa przez wiele lat prowadzi samotną walkę na śmierć i życie z Zakonem
krzyżackim, mszcząc się za śmierć ukochanej żony. Ten nieugięty i gniewny rycerz
załamuje się w obliczu kolejnej tragedii – porwania przez braci zakonnych jego jedynej
córki. Aby ocalić dziecko, zgadza się na warunki, postawione mu przez komtura Danvelda i
zjawia się w Szczytnie. Posłusznie wypełnia żądania Krzyżaków, błagając ich o oddanie
Danusi. Zawsze dumny i honorowy, potrafi ugiąć się przed wrogiem. Kiedy odkrywa, że
został oszukany, porywa się do ostatniej walki z liczniejszym przeciwnikiem. Pojmany i
okaleczony przez Zygfryda, staje się człowiekiem pełnym pokory i odnajduje ukojenie w
modlitwie, żyjąc jak pokutnik. Rycerz, który niegdyś z zadowoleniem wsłuchiwał się w jęki
jeńców w spychowskich lochach, zmienia się tak bardzo, że zwraca wolność swojemu
oprawcy, Zygfrydowi de L�ve, pozostawiając ostateczną zemstę Bogu. Zupełnie inna
przemiana zachodzi w naturze Zbyszka z Bogdańca. Porywczy i niespokojny
osiemnastolatek pod wpływem cierpienia po utracie młodej żony, bywania na dworach,
przyjaźni z rycerzami i przestrzegania rycerskich zasad zmienia się w dojrzałego,
szlachetnego rycerza, dla którego priorytetem stają się rodzina, patriotyzm i honor.
Sensem ideowym powieści Henryka Sienkiewicz jest zapowiedź zwycięstwa Kościoła

chrześcijan nad imperium rzymskim, które zatraciło wszelkie granice człowieczeństwa
i moralności. Zapowiedzią nadchodzących zmian są nawrócenia dwóch
bohaterów dzieła – Marka Winicjusza i Chilona Chilonidesa, opierające się na głębokiej
przemianie wewnętrznej. Przemiana wewnętrzna zachodzi w duszy Marka Winicjusza,
rzymskiego patrycjusza, egoistycznego i dumnego. Młodzieniec, zakochany w
chrześcijance, pod wpływem miłości początkowo zmienia swoje postępowanie, a później
odkrywa prawdy głoszone przez chrześcijan. Z człowieka skupionego wyłącznie na
własnych pragnieniach staje się chrześcijaninem, zdolnym do miłości bliźniego. W sercu
Chilona Chilonidesa, donosiciela i oszusta, nastawionego na łatwy zarobek, zachodzi
przemiana w obliczu męczeńskiej śmierci wyznawców Chrystusa, których wydał Neronowi.
Udręczony wyrzutami sumienia, patrząc na umierającego Glaukusa, który przebacza
wyrządzone mu przez Greka krzywdy, oskarża publicznie cezara o podpalenie miasta.
Nawrócony przez Pawła z Tarsu, przyjmuje chrzest i umiera śmiercią męczeńską na
krzyżu. Przemianie ulega również świat Rzymian, opętany szaleństwem zbrodni i rozpusty.
Następuje jego schyłek, a na gruzach imperium powstaje zalążek cywilizacji
chrześcijańskiej, która w odróżnieniu od antycznego świata, przetrwała wieki.
Marcin Kozera to postać dynamiczna, która przechodzi na kartach utworu swoistą

metamorfozę. Poznajemy go jako rozrabiakę uważającego się za Anglika, który nie potrafi
wypowiedzieć słowa w języku innym niż angielski. Nauka polskiej mowy i pisowni, kontakt
z innymi dziećmi emigrantów z Polski, poznawanie historii ojczyzny przodków inicjuje
proces, którego zwieńczeniem jest stwierdzenie Marcina: „Ja jestem Polakiem”.

W największym stopniu przemianie uległ jej Kurtz. Wykształcony Europejczyk, który
przybył do Afryki z dobrymi intencjami nie potrafił oprzeć się pokusie i wykorzystał swoją
wyższość nad tubylcami. Podporządkował sobie ludność tubylczą, lecz triumf Kurtza trwał
krótko, ponieważ jego duszą zawładnęła „ciemność”, której część nosi w sobie każdy
człowiek. Mężczyzna z utalentowanego humanisty zmienił się w bezwzględnego
barbarzyńcę, który mordował dla zdobycia kości słoniowej.
W powieści przemianie ulega najbardziej Hanka, która z kobiety płaczliwej, słabej,

podporządkowanej mężowi i pozbawionej swego zdania staje się pod wpływem wydarzeń
(wywołanych przez niewiernego męża) silną, pewną siebie, zdecydowaną kobietą. Nie
pozwala już się bić i zastraszać, potrafi się przeciwstawić, odkrywa, iż sama może zadbać
o los swój i swoich dzieci (cały czas kochając Antka). Kazimierz Czachowski
napisał: „Równolegle z żywiołową w swej namiętności Jagną występuje niemniej
żywiołowa w swej pracy Hanka, przemiany zaś duchowe obu tych naczelnych postaci
kobiecych są przeprowadzone z mistrzostwem, znacznie wykraczającym poza najlepszą
wnikliwość intuicji psychologicznej, jako wynik świadomego artyzmu”.
W duszy młodego Ramzesa zachodzi wewnętrzna przemiana. Z młodego księcia zastaje on

mianowany następcą tronu, który zaczyna dostrzegać, że państwo, którym ma w
przyszłości rządzić, chyli się ku upadkowi. Dzięki obserwacjom i wyciąganym wnioskom
zaczyna dojrzewać do ostatecznego zamiaru – wypowiedzenia wojny kapłanom.
Cezary jest bohaterem dynamicznym, a co za tym idzie zmienia się. Poznajemy go jako
posłusznego, dobrze ułożonego czternastolatka. Z biegiem czasu, gdy jego ojciec
wyjeżdża na wojnę, chłopak odczuwa swobodę i staje się ulicznym rozrabiakom. Zadaje
się z rówieśnikami, z którymi nie mógł do tej pory nawet rozmawiać. Pociąga go życie
chuligana. Duch rewolucji inspiruje go nawet do pobicia dyrektora szkoły, który nakrył go
na wagarowaniu. Po paru latach dostrzegł, z jak wielkim trudem jego matka robi
wszystko, by jemu niczego nie brakowało. Zmienił wtedy swoje podejście do kobiety, którą
wcześniej lekceważył i ignorował. Stał się kochającym synem. Jego poglądy na rewolucję
zmieniają się, gdy zapoznaje się z jej skutkami, podczas pracy przy usuwaniu zwłok
Ormian z ulic Baku. W skutek historii o szklanych domach opowiedzianej przez ojca
bohatera, w Cezarym rodzi się duch patriotyzmu. Wcześniej uważał Polskę jedynie za mit,
nieistniejącą krainę. Wyobrażenie o dobrobycie i nowej cywilizacji starło się z brutalną
rzeczywistością. Jednak duch patriotyzmu nie zgasł całkowicie i Baryka wstąpił do polskiej
armii i walczył przeciwko bolszewikom, których do niedawna był gorliwym zwolennikiem.
W Nawłoci bohater staje się namiętnym kochankiem, kierującym się namiętnością, a nie
zdrowym rozsądkiem. Miłosne zaślepienie sprawia, że zapomina o swoich
dotychczasowych poglądach i przekonaniach, pławiąc się w dobrodziejstwach życia w
szlacheckim dworku. Z rzadka dostrzega, że bogactwo i dostatek Wilosławskich płynie z
nędzy okolicznych chłopów. Po zawodzie miłosnym wraca do Warszawy i staje się
aktywistą politycznym. Początkowo skłócony z komunistami, dołącza ostatecznie do
wielkiej manifestacji robotniczej.
Na przykładzie losów Marcina Borowicz Żeromski ukazał, jak w młodym człowieku rodzi się
miłość do ojczyzny i do drugiej osoby. Powieść Syzyfowe prace jest historią dojrzewania
człowieka słabego i ulegającego wpływom do wykształcenia poczucia odpowiedzialności za
siebie i innych. Na przykładzie dziewięciu lat z życia dynamicznego bohatera obserwujemy
wiele postaw, począwszy od ugodowości i bierności, a skończywszy na świadomości swej
narodowej przynależności. Choć w tym czasie wiele razy zbłądził i wyznawał złe poglądy,
to jednak nie odwrócił się od niesprawiedliwości, która dotknęła Andrzeja Radka i pomógł
chłopcu wrócić do szkoły. Tym uczynkiem dał wyraz swego zagubienia, jak również dowód
wartości, jakie wszczepiła mu matka.
Chłopiec jest bohaterem dynamicznym. Zmienia się zarówno jego wygląd, jak i charakter.
Choć na początku swej edukacyjnej ścieżki ulega rusyfikacji, wierzy w każde słowo
swego duchowego przewodnika i mentora - inspektora Zabielskiego, aktywnie działa w
założonym poprzez siebie kole rusofilskim, to jednak w miarę upływu lat dorasta do
samodzielnego myślenia. Dowodem jego „zakochania” we wszystkim, co rosyjskie i
całkowitego podporządkowania obcym wpływom była między innymi odpowiedź na pytanie
dyrektora, czy upoważnił Waleckiego do złożenia protestu na treści rozpowszechniane
przez historyka Kostriulewa: „- Ja nie mogłem do wystąpienia namawiać kolegi
Wałeckiego, gdyż uważam za bardzo użyteczne te «dopełnienia», które nam właśnie czytał
profesor Kostriulew. Był to krytyczny rzut oka na machinacje Jezuitów w upadającej i
upadłej Polsce. Mnie się zdaje, że my wszyscy z przyjemnością słuchaliśmy uwag
nadprogramowych i muszę wyznać, że Walecki protestował tylko we własnem swojem
imieniu”.
Na uwagę zasługuje stosunek bohatera do religii, który zmieniał się kilkakrotnie w
utworze, począwszy od biernego, nawykowego uczestnictwa w nabożeństwach w
dzieciństwie, poprzez gorącą falę pobożności zainspirowanej stratą matki, a skończywszy
na wyznawaniu materializmu i ateizmu.
Bohater powieści, egoistyczny i skupiony na zaspokajaniu wyłącznie potrzeb materialnych,

zaczyna analizować swoje życie, doszukując się winy. Ten pewny siebie człowiek,
doskonały pracownik i osoba godna zaufania, z czasem staje się zagubiony, zaszczuty i
zdominowany przez władzę. Początkowo buntuje się przeciwko prawu, lecz później
poddaje się i biernie godzi się na śmierć.
W artykule Rodiona, cytowanym podczas spotkania u Porfirego, autor usprawiedliwia

zbrodniarza (zawsze jednostkę wybitną), który dokonuje czynu dla dobra społeczeństwa.
W jego poglądach widać znajomość Hegla – Raskolnikow postrzega siebie jako wybitną
jednostkę, mogącą poprawić losy ogółu, daje sobie prawo zabicia „odrażającej staruchy”.
W końcu po wielu nieprzespanych nocach, stopniowo dojrzewa do przyznania się do
grzechu -złamał piąte przykazanie. Zrozumiał, że nawet najbardziej osadzona w
rzeczywistości teoria nie może usprawiedliwiać potworności zbrodni.
Powieść kończy się, gdy Raskolnikow dochodzi do tego wniosku. Wiemy, że nastąpią duże
zmiany w jego postępowaniu i traktowaniu ukochanej, ale „(…) tu już się rozpoczyna nowa
historia, historia stopniowej odnowy człowieka, historia stopniowego jego odradzania się,
stopniowego przechodzenia z jednego świata w drugi”.
W życiu Róży Żabczyńskiej dwukrotnie zachodzi przemiana wewnętrzna. W wieku

szesnastu lat młoda adeptka Konserwatorium Muzycznego zakochuje się w Michale
Bądskim. Wówczas jest wrażliwą, ufną marzycielką. Po zdradzie ukochanego dziewczyna
marzy wyłącznie o zemście. Staje się osobą złą, kapryśną, drażliwą, nieprzystępną i
bezwzględną. Wychodzi za mąż za Adama, którego nie darzy żadnym uczuciem,
pozostając wierna pierwszej miłości. Przez wiele lat rozpamiętuje uczucia do Michała,
czeka na jego powrót. Unieszczęśliwia w ten sposób siebie i bliskich. Przed śmiercią w
kobiecie zachodzi kolejna przemiana. Róża uwalnia się od swoich lęków i godzi się z losem.
Zawdzięcza to spotkaniu z doktorem Gerhardtem, który komplementuje ją słowami,
wypowiedzianymi przez Bądskiego. Skrzypaczka budzi się z letargu, w który zapadła po
stracie ukochanego. Znów ma szesnaście lat i sądzi, że całe życie jest przed nią.
Postanawia zmienić swoje postępowanie, staje się cicha i pokorna. Wspominając całe
swoje życie, zaczyna rozumieć przyczyny klęsk, jakie poniosła. W ostatnich rozmowach z
bliskimi prosi ich o przebaczenie.
Przemianie wewnętrznej ulega Elżbieta Biecka. Ta piętnastoletnia dziewczyna, która z

wyniosłością i oziębłością patrzyła na otaczającą ją rzeczywistość, która nie dostrzegała
niczego poza swoim uczuciem do Awaczewicza i żyła tylko spotkaniami z nim, patrzeniem
na niego i myślami o nim, zmienia się w osobę wrażliwą na ludzkie nieszczęście zaczyna
stawać w obronie każdego pokrzywdzonego przez los. Jej przemiana dokonuje się pewnej
nocy, po tym, jak odkrywa, że Awaczewicz jest kochankiem jej nauczycielki francuskiego.
Tej nocy słyszy wycie psa Fitka, uwiązanego na łańcuchu na podwórku kamienicy
Kolichowskiej i nagle zaczyna dostrzegać jego cierpienie. Stara się ubłagać ciotkę, by
pozwoliła spuścić jej psa, choć na parę minut, bo inaczej zwierzę zwariuje. Po tym
zdarzeniu Elżbieta staje się zupełnie inną osobą, która już nie skupia się wyłącznie na
sobie.
Metamorfozie w powieści ulega również Zenon Ziembiewicz. Zmieniają się jego poglądy i
podejście do wielu spraw. Początkowo był idealistą, pragnącym żyć uczciwie, kierując się
prawdą i sprawiedliwością. Z czasem, decydując się na drobne ustępstwa, zatraca swoje
ideały, skupiając się na zagwarantowaniu sobie i żonie lepszej przyszłości. Cały czas jest
świadomy, że łamie swoje zasady i zaprzedaje się Czechlińskiemu. Pogrąża się w świecie
kłamstw, niedopowiedzeń, zakładając maskę człowieka błyskotliwego i towarzyskiego.
Wszelkie jego działania kończą się dla niego tragicznie. Niepowodzenia zawodowe i
komplikujące się sprawy osobiste doprowadzają go do samobójstwa.
W Dżumie przemianie ulegają, co najmniej, trzy postaci.

Rambert, który początkowo próbuje za wszelką cenę uciec z Oranu, nie czuje więzi
wspólnoty z mieszkańcami miasta. Powolna zamiana powoduje, że dołącza do formacji
sanitarnych, ale zastrzega, że jak tylko będzie miał okazję ucieknie z miasta. Gdy w końcu
takowa okazja się nadarzyła, mężczyzna zrozumiał, że nie może opuścić teraz Oranu.
Sumienie nie pozwala mu na to. Nie może dla własnego szczęścia odwrócić się od
potrzebujących ludzi. Przyznaje, że: „(…) może być wstyd, że człowiek jest sam tylko
szczęśliwy”.
Drugą postacią jest Cottard, który przechodzi metamorfozę od niedoszłego samobójcy do
człowieka korzystającego z wszelkich uroków życia. Szalejąca epidemia pozwoliła,
paradoksalnie, poczuć się wolnym. Cottard mógł w końcu robić to, na co zawsze miał
ochotę, ale nie pozwalał mu to wiszący nad nim wyrok.
Trzecia postać to ojciec Paneloux, który początkowo głosi, że dżuma jest boską karą za
grzechy mieszkańców Oranu. Dopiero, gdy jezuita jest świadkiem męczeńskiej śmierci
małego Filipa, zmienia swoje poglądy. Uważa wyroki boskie za niemożliwe do odczytania
dla istoty ludzkiej. Uznaje, że człowiek może jedynie albo je przyjąć i kochać Boga za nie,
albo nienawidzić Go, ale: „któż odważyłby się wybrać nienawiść do Boga?”.
We wszystkich opowiadaniach Borowskiego widać, jak wojna i czasy okupacji zmieniły

mentalność ludzi. Żyli według nowych zasad, wyznając wartości tak
zwanego „odwróconego dekalogu”, to, co przed wojną było zakazane i negowane, teraz
wypełniało treść ich życia i było czymś zupełnie naturalnym.
Przykłady zmiany postaw ludzkich wobec nowej rzeczywistości odnajdujemy chociażby w

opowiadaniu „Pożegnanie z Marią”, w którym pisarz ukazał bohaterów niepodlegających
jednolitej ocenie, złożonych i trudnych w jednoznacznym odbiorze. Poznani
bohaterowie bogacą się w wyniku nieszczęścia innych, wykorzystują zastaną sytuację
do swych celów, ale jednocześnie nie są głusi na potrzeby innych.
Podobnie, choć może już bardziej drastycznie, obserwujemy zmianę zachowania

ludzkiego w opowiadaniach dotyczących życia w obozie. W tym opowiadaniu „Proszę
państwa do gazu” widzimy, jak doświadczenia lagru zmieniają cywilizowanego człowieka w
bezduszną i chłodną maszynę.
Przemiana jest wymuszona przez Artura na reszcie domowników, ale nie trwa długo I tak,
widzimy Stomila, który zamienia swoją piżamę i niechlujny wygląd na garnitur, białe
kamaszki, elegancką fryzurę. Babcię Eugenię, która zamieniła swoje młodzieżowe,
kolorowe stroje, na ubrania odpowiednie dla jej wieku. Z Edka zrobił się nagle lokaj,
Edward. Jednak te powierzchowne zmiany nie pociągnęły za sobą gruntownych przemian
mentalnych. Po śmierci Artura wszystko wróciło do stanu sprzed jego „kontrrewolucji”.
Motyw przepowiedni
Przepowiednia jest w tym dramacie elementem sprawczym, maszyną wprawiającą

wszystko w ruch. To przez nią Lajos i Jokasta pozostawiają swego nowonarodzonego
synka w lesie na pożarcie zwierząt, to za jej przyczyną młody Edyp opuszcza Korynt i
kochających rodziców, a w końcu – dowiedziawszy się o dopełnieniu słów wyroczni –
wyłupuje sobie oczy, a Jokasta wiesza się na chuście. Przepowiednia jest nieodwracalna,
niezmienna, stała.
Tyrezjasz, nazywany również Terezjaszem lub Tejrezjaszem, był starożytnym, ślepym

wróżbitą: „W którego duszy prawda ma ostoję”. Nie wiadomo, ile dokładnie miał lat, lecz
wiek ten był tak znaczny, że żył na świecie najdłużej ze wszystkich ludzi. Doświadczenia,
które zdobył i mądrość, którą pogłębiał sprawiły, że poznał wszystkie tajemnice i nigdy nie
mylił się w udzielanych poradach. Edyp miał jak najlepsze zdanie o tym bohaterze:
„O Tyrezjaszu, co sprawy przenikasz

Jasne i tajne, na ziemi i niebie!
Chociaż ty ślepym, nie uszło twej wiedzy,
Jako choruje gród ten, przeto w tobie
Upatrzyliśmy zbawcę i lekarza”.
Tyrezjasz przewidział, że gdy król przyjrzy się dokładniej związkom rodzinnym – zmiażdży
go zło. Dzięki wróżbom jest odwiecznym przykładem i symbolem jasnowidzenia, a
wizerunek ślepego znawcy przeszłości i przyszłości wpisał się na trwałe do kultury i sztuki.
Motyw przemijania
François Villon Wielki Testament
Głównym tematem tego wspaniałego średniowiecznego poematu jest przemijanie.
Wpisuje się on dzięki temu w popularne również w wiekach średnich obrazowanie
wanitatywne (od vanitas). Najdosłowniej podjęty w utworze zostaje problem starzenia się,
utraty urody czy sił witalnych. Poeta pokazuje tu jednak również kwesti ę przemijania
człowieka w historii, złudność dóbr doczesnych, nieubłagany upływ czasu. Akcentowana
jest także w utworze zawodność pamięci oraz przekonania o ważnym znaczeniu człowieka
w dziejach. Niemal przysłowiowe stało się już dzisiaj zawołanie Villona: „Ach, gdzie s ą
niegdysiejsze śniegi!”
Daniel Naborowski Krótkość żywota

Poeta podejmuje tu temat doczesnego życia. Wskazuje na jego krótko ść i przemijanie.
Dowodzi, że człowiek powinien starać się pogodzić z ulotnością swojej egzystencji.
Obrazowe porównania pokazują, jak bardzo życie ludzkie jest nietrwałe (przyrównane jest
do dymu, cienia, wreszcie punktu). Ukazanie czasu w kontek ście ci ągłego ruchu i
następujących zmian. Nieuchronności towarzyszy tutaj także nieodwracalność i
powszechność zdarzeń oraz zjawisk. W liryku poeta posługuje się gradacj ą, obrazuj ąc ą
coraz wyraźniej ulotność i nietrwałość ludzkiego żywota. Końcowe przyrównanie życia do
„czwartej części mgnienia” jest najbardziej sugestywne. Sztandarowy utwór realizuj ący
barokowy motyw vanitas.
Kazimierz Przerwa-Tetmajer Koniec wieku XIX

Tematem wiersza jest dla poety koniec wieku XIX, a zarazem odchodzenie pewnych
ideałów, wartości. Dawny świat i jego idee okazują się przebrzmiałe i nieaktualne. W nowej
rzeczywistości nie ma dla nich miejsca. Brakuje jednak alternatywy dla przeszłości,
podmiot liryczny nie potrafi wskazać szczytnych ideałów, które mogłyby zast ąpić
odchodzące w niepamięć wartości. Poetycki manifest postawy schyłkowej. Liryczny zapis
świadomości człowieka żyjącego na przełomie wieków, w ważnym momencie
historycznym, w obliczu dziejowej zmiany pokoleń. Ukazanie również bezsilno ści jednostki
wobec postępujących masowo zmian (obrazowa metafora mrówki rzuconej na tory
pociągu).
Tomasz Mann Ś mierć w Wenecji

W utworze motyw przemijania dotyka kilku aspektów. Przede wszystkim ukazany jest
proces starzenia się głównego bohatera Gustawa Aschenbacha, utraty sił witalnych i
postępującej stagnacji jego działań. Akcja powieści osadzona jest jednak w ogarni ętej
zarazą Wenecji. Miasto jest zżerane przez chorobę, powoli nast ępuje zanik jego
świetności. Podnoszący się poziom wody pochłania coraz bardziej domy, zaś utrzymuj ący
się w powietrzu odór stale się wzmaga. Jednocześnie z upadkiem wielkiego niegdy ś
miasta Mann pokazuje rozkład dawnej kultury i minionych wartości. Klasycyzm ust ępuje tu
miejsca dekadentyzmowi.
Jarosław Iwaszkiewicz Panny z Wilka

Powieść psychologiczna, która opisuje powrót mężczyzny w średnim wieku do dworku w
Wilku. Przed wielu laty spędził tu najlepszy okres swego życia, wówczas nawi ązał też z
pannami z dworku rozmaite kontakty, od erotycznej fascynacji, przez uczucie subtelne i
wysublimowane, po prawdziwą miłość. Ponowne przybycie Wiktora do dworku
uświadamia mu, że dawne lata i młodość bezpowrotnie przemin ęły. Młode, urocze panny
stały się przez ten czas dorosłymi kobietami. Niektóre powychodziły za m ąż, maj ą dzieci.
Ukochana mężczyzny sprzed lat – Fela – już nie żyje. Powrót pokazuje Wiktorowi również
jak bardzo zmienił się on sam. Stał się człowiekiem przygaszonym, zgorzkniałym,
bezskutecznie szukającym przeszłości, której już nie ma.
Inne przykłady literackie:

• Biblia Księga Koheleta (ukazanie marności doczesnego świata i życia)
• Mikołaj Sęp-Szarzyński O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego; O
nietrwałej miłości rzeczy świata tego (złudność i pozorność ziemskiej egzystencji
człowieka w kontekście przemijania i śmierci)
• William Szekspir Hamlet (kiedy Hamlet ogląda czaszkę błazna królewskiego Yorika
uświadamia sobie nieubłagany upływ czasu i konieczność śmierci)
• Hieronim Morsztyn Ś wiatowa rozkosz (ukazanie wartości duchowych i nietrwałości dóbr
doczesnych)
• Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (dworek w Soplicowie jest reliktem przeszłości, obrazem
odchodzącej w niepamięć kultury szlacheckiej)
• Bolesław Prus Lalka (ukazanie społeczeństwa polskiego w chwili ważnych przemian
cywilizacyjnych, kulturowych i gospodarczych)
• Charles Baudelaire Padlina (młodość i piękno skontrastowane z obrazami śmierci i
rozkładu)
• Jan Lechoń Toast (przemijanie dawnego świata i kultury)
• Wisława Szymborska Nic dwa razy (przemijanie i niepowtarzalność zdarzeń)
Wizje Kasandry miały na celu wywołać trwogę i zadumę w Priamie, lecz on okazał się
być głuchym na proroctwo swojej córki. Kobieta przepowiedziała, że Troja zmierza do
upadku, ponieważ w konfrontacji z Grekami jest z góry skazana na porażkę. Kasandra
przepowiedziała dokładny przebieg bitwy, wymieniła kto poniesie śmierć i z czyich stanie
się to rąk. Ostrzegła nawet Priama przed koniem trojańskim i zabroniła wpuszczać go do
miasta. Priam spotkał się wcześniej z jeszcze jedną przepowiednią – w przeddzień
narodzin Parysa Hekuba przepowiedziała upadek Troi. Wszystko to jednak nie robiło
wrażenia na nieudolnym władcy, jakim bez wątpienia był Priam. Przepowiednia Kasandry
sprawuje w utworze bardzo ważną rolę, ponieważ decyduje w ostateczności o
antywojennej wymowie dramatu, pomimo ostatnich słów Antenora.
Proroctwo wprawia w ruch całą akcję Makbeta. Dokładniej rzecz ujmując, robią to
czarownice, które przepowiadają Makbetowi, że najpierw zostanie tanem Kawdoru, by
później zostać królem Szkocji. Wiedźmy przepowiadają szereg innych wydarzeń: mówią,
że Banko będzie płodził króli czy, że Makbet powinien strzec się Makdufa. Czarownice
wzywają widma, które przepowiadają bohaterowi, jak uniknąć śmierci i kto może go
zgładzić. Wszystkie przepowiednie, poza tą dotyczącą potomków Banka, realizują się w
obrębie akcji dramatu.
W powieści są obecne elementy legendy i apokryfu średniowiecznego. Zaczynają się

często od proroctwa, które buduje specyficzną atmosferę. Jest to widoczne w epizodzie
oblężenia Częstochowy, skonstruowanym w oparciu o relacje ojca Kordeckiego. Starosta
Łuszczewski przewidział wówczas: „zbliży się (…) sąd mój i pozostawi państwo w
utrapieniu i stanie się jako napisano: rozkosz sieją, a utrapienie i boleść odmierzą. Nie
tylko nawiedzą to królestwo, ale miasta bohaterskie i możne, albowiem przywołano
głodnego, który dostatki ich pożre (…) Panować będą głupi, a mędrcy i starcy nie podejmą
głowy. Cześć i prawda upada, aż przyjdzie, który gniew mój przebłaga i który duszy swej
nie oszczędzi dla miłości prawdy”.

Wernyhora to wywodzący się z XVII wieku, znany z głównie z legend Kozak, wróżbita,
propagator polsko-ukraińskiego pojednania. Jego przybycie jest związane z jedną z jego
przypowieści, mianowicie zapowiedział swój powrót w chwili, gdy Polska będzie prawie
martwa i pomoże ją wskrzesić. Co do innych przepowiedni, wierzono, że przepowiedział
między innymi rozbiory Polski. Przybywa do Gospodarza z jasno sprecyzowanym
rozkazem, którego wypełnienie da Polsce niepodległość.
Motyw przyjaźni
Była wpisana w średniowieczny kanon powinności rycerskich. Więzy, jakie łączyły Rolanda
i Oliwiera zostały rozerwane dopiero przez śmierć. Mężczyźni za życia mogli na sobie
polegać w każdej sytuacji. Dwaj parowie uzupełniali się wzajemnie: „Roland jest mężny, a
Oliwier roztropny; obaj mężowie wspaniałego serca”. Jak pisze Wiesław Solecki: „Przyjaźń
tych dwóch parów na trwałe weszła do kultury europejskiej jako znaczący wykładnik
obyczaju rycerskiego średniowiecza”.
Listy Wertera do Wilhelma świadczą o głębokiej przyjaźni, jaka ich łączy od wielu lat.
Wilhelm jest jedynym powiernikiem jego każdej myśli, doradcą i czasami głosem
rozsądku. Próbuje przekonać Wertera do opuszczenia Lotty, deklaruje chęć przyjazdu do
Wahlheim i pomocy w skomplikowanej sytuacji przyjaciela. Werter bezgranicznie ufa
Wilhelmowi.
Przyjaciółmi są więźniowie z III części Dziadów. Nawet torturowani podczas przesłuchań,

nie ulegają oprawcom i nie zdradzają nazwisk innych.
Przyjaciółmi w powieści Henryka Sienkiewicza są Zbyszko i Fulko de Lorche. Początkowo

jako przeciwnicy, mający stanąć do pojedynku w obronie czci swoich dam, z czasem się
zaprzyjaźniają. Rycerz z Bogdańca nie zgadza się, aby Fulko zapłacił za siebie okup, kiedy
został pojmany przez niego na Żmudzi. De Lorche zjawia się w Spychowie, gdy dowiaduje
się, że Maćko jest jeńcem Krzyżaków i proponuje, aby przyjaciel wymienił go za stryja. To
właśnie przy Lotaryńczyku młody rycerz znajduje ukojenie po śmierci Danusi. Wiernym i
lojalnym przyjacielem Zbyszka staje się giermek Hlawa, który towarzyszy rycerzowi w
każdym niebezpieczeństwie, chroni go i wypełnia powierzone mu zadania.
Motyw przyjaźni
Prawdziwym przyjacielem Marka Winicjusza jest Petroniusz. Od pierwszej chwili stara się
pomóc młodzieńcowi w zdobyciu Ligii, służy mu radą i stara się uchronić go przed
wszelkimi niebezpieczeństwami. Kierowany przywiązaniem i litością dla zakochanego
siostrzeńca, chce uwolnić Ligię z rąk Nerona.
Przyjaciółmi są Ramzes i Tutmozis. Ramzes ma w swym ulubieńcu najbardziej zaufanego

powiernika i wiernego poddanego. Zawsze może liczyć na jego pomoc, wie, że zostanie
wysłuchany. Do Tutmozisa zwraca się z każdą, nawet najbardziej poufną prośbą. Tutmozis
pozostaje jego oddanym żołnierzem i ginie w imię odzyskania władzy przez młodego
faraona.

„Gloria victis”
Na tle dramatycznych wydarzeń pisarka umieściła wątek przyjaźni i miłości,

podkreślając przy tym, że w tragicznych okolicznościach uczucia te nabierają większego
znaczenia, specjalnej rangi. Bliskość śmierci sprzyja eskalacji uczuć. Zawiązują się
przyjaźnie, rodzi się miłość.
Anielka Tarłowska i Marian Tarłowski są rodzeństwem, nie mają bliskich, ich rodzice nie
żyją. Wzajemnie się wspierają: „Samotność serc sierocych i wspólność zagrody rodzinnej,
kędyś daleko starymi lipami ocienionej, skrzepiały węzeł u kolebek zadzierzgnięty (...)
Pracowali razem. Brat uczył siostrę, siostra pomagała bratu i zawsze byli razem, we
dwoje: w szkole, w domu, na ulicach miasteczka, na drogach polnych i
leśnych.” Przybywają do małego miasteczka na Polesiu litewskim i tutaj pozostają.
Wkrótce Marian, zwany czule przez siostrę Marysiem, przyłącza się od oddziałów
powstańczych, Aniela poznaje Jagmina. Wspólnie spędzają czas: „Wkrótce jednak
przyszedł czas, że na ulicach miasteczka, na polnych i leśnych drogach poczęli ukazywać
się nie we dwoje, ale we troje. (...) zawiązywało się pomiędzy tym trojgiem coś coraz
serdeczniejszego: przyjaźń? miłość? Jedna i druga razem? – aż dnia pewnego, za sprawą
nowego towarzysza, dziewczyna zapłakała krotko, lecz rozpacznie.”
Jagmin przysięga ukochanej, że w trudnych chwilach powstania będzie blisko jej
brata: „Tam, gdzie nikogo mieć nie będzie, ja będę mu swoim. Przyjacielem mu będę,
bratem, w potrzebie obrońcą.” Przed bitwą żegna się z dziewczyną. Rozstaniu
towarzyszą smutek i łzy. Każde z nich wie, że mogą się więcej nie zobaczyć. Obowiązek
wobec ojczyzny nakazywał powstańcom opuścić swoje rodziny, bliskich. Przykład
rodzeństwa Tarłowskich oraz Anielki i Jagmina ilustruje tragedię rozstań.
Poruszonym przez Hemingwaya w powieści „Stary człowiek i morze” zagadnieniem

jest przyjaźń. Niezwykła więź, jaka istniała między starcem i kilkunastoletnim Manolinem
była bardzo specyficzna. Powstała dzięki wspólnej miłości obydwu do morza i łowienia
ryb.
Dzięki opisanej historii Hemingway zwrócił uwagę, iż każdy człowiek, niezależnie od

wieku, potrzebuje drugiej osoby. Nawet najwięksi samotnicy muszą mieć kogoś, na kim
będą mogli polegać. Siła przyjaźni pozwoli człowiekowi przeżyć największe klęski oraz
dodatkowo wzbogaci smak zwycięstwa.
Motyw przyrody/natury
Motyw natury
W Cierpieniach młodego Wertera przyroda jest nierozerwalnie złączona z losami

tytułowego bohatera dzieła. Gdy jest szczęśliwy, otaczająca go natura staje się dla niego
rajskim ogrodem. Kiedy coraz bardziej popada w apatię przyroda zmienia się w
„nieznośnego dręczyciela, katującego ducha”. Siły natury niszczą ukochane miejsca, w
których przebywał z Lottą i które wypełniały były jego wspomnieniami.
Przyroda w Panu Tadeuszu jest elementem bardzo istotnym. To swoisty bohater świata
przedstawionego, który nie jest tylko tłem dla dziejących się wydarzeń, ale współistnieje
na równi z człowiekiem. Jest to wykładnia szczęścia, ludzkiego życia i spokojności. Dzięki
antropomorfizacji zjawisk przyrody granice między światem człowieka i światem natury,
zacierają się i tworzą jednolity, metafizyczny świat. Przyroda wytycza rytm życia ludzi,
człowiek stara się żyć z nią w zgodzie i jedności.
Mickiewicz w niezwykle plastyczny sposób wpisuje szlachecki dworek z pobielonymi

ścianami w krajobraz nadniemeńskiej Litwy. Oddaje piękno miejsca, poprzez barwne
określenia i przestrzenność obrazu. Jest to jednocześnie krajobraz, który sam pamięta z
lat dzieciństwa i który maluje oczami wyobraźni i miłością do miejsc, które zmuszony był
opuścić. Krajobraz ten jest opisany z topograficzną szczegółowością, z wiernym oddaniem
zapamiętanych lasów, pól, pagórków i łąk. Ów krajobraz ujawnia się już w pierwszych
wersach dzieła:
„Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,
Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;
Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,
Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem” [Ks. I, 15-18]
Na pierwszym planie powieściowego krajobrazu widać wspaniały Niemen. Na drugim

planie znajduje się szata roślinna. Akcja rozgrywa się wśród złotych pól, zielonych łąk,
starych drzew i przenosi niejednokrotnie do obejścia Bohatyrowiczów, u których w sadzie
obradzają drzewa owocowe i rosną wspaniałe ogrodowe kwiaty: floksy, georginie, piwonie.
Ogół zjawisk przyrody w „Nad Niemnem” to niezwykle sugestywny pejzaż o znamionach

malarstwa impresjonistycznego. „Stojąc” przed nim odbiorcy towarzyszą wspomnienia
własnych przeżyć, doświadczeń oraz uczucie tęsknoty.

„Tadeusz”
Wizja przyrody w Tadeuszu jest wręcz sielankowa: „Na obszerne, szczelnie

pozamykane budynki, na trawę zroszoną i wzdymającą się szorstkimi krzakami łopuchu,
chrzanu i ostu, na klomby z przekwitłych bzów i kwitnących głogów, na białe ścieżki w
różne kierunki śród zieleni wydeptane i otaczające dziedziniec niskie opłotki spadała
olbrzymia, jednolita złota płachta słonecznego światła, cała drgająca miliardami iskier i w
głębokiej ciszy powietrza rozśpiewana głosami niewidzialnie prawie poruszających się liści
i niewidzialnych śród liści ptaków i owadów.”Bukoliczny obraz świata nie zapowiada
katastrofy. Wśród przepysznego krajobrazu, polną drogą wędrują matka i dziecko. W
trakcie wędrówki zatrzymują się przed święta figurą na modlitwę, a potem rozmawiają z
napotkanym Klemensem. Wizerunek szczęśliwej rodziny współgra z pogodną wizją natury i
świata, lecz harmonia ta zostaje zachwiana w momencie śmierci chłopca. Przyroda „nie
reaguje” na nieszczęście, ale pozostaje ono szramą na jej nieskazitelnym uroku. W ten
sposób tworzy się kontrast. Nagła śmierć dziecka deformuje piękno natury i nabiera
tragicznego wyrazu.
„Gloria victis”
W utworze przyrodzie przypisuje Orzeszkowa niezwykłą rolę – chór leśnych drzew i

polnych kwiatów opowiada o ważnym wydarzeniu historycznym – powstaniu
styczniowym.
[zr]Narratorem w „Glorii victis” są drzewa i polne kwiaty, zaś słuchaczem

wiatr obdarzony niezwykłą mocą, podobnie jak niezwykłą mocą obdarzony jest świat
natury – jest to przywilej trwania, ponadczasowego bytu. Przyroda nawiązuje do wydarzeń
mitycznych, jest niemal „wszechwiedząca”: „Skąd wiemy o Leonidasie? Pra – pra – ojcom
naszym opowiadały o nim pra – pra – ojce wiatrow prędkich i nikt nie zgadnie, kędy, jak,
kiedy o rzeczach wielkich i o rzeczach wiecznych rozpowiadają wiatry drzewom, drzewa
chmurom, chmury gwiazdom, gwiazdy duchom, a baśnie i pieśnie, wieści i powieści płyną
jak świat szeroko i jak wieczność długo...”[/zr]
Dramat powstania rozgrywa się na tle piękna przyrody. Jest to specyficzny kontrast, który
Orzeszkowa zwykła wykorzystywać w swojej twórczości celem zaakcentowania
dramatyzmu sytuacji. Ponadto opowieść drzew współgra z tonacją utworu: ton podniosły,
patetyczny. Natura tworzy swoisty klimat, inkrustuje (uświetnia, ozdabia) tło
przedstawianych zdarzeń. Relacja świadków (natury) oraz opisy przyrody kreują nastrój:
rozbudzają tęsknotę, sprzyjają zadumie, ten natomiast ma wpływać na emocje czytelnika,
zmuszać do refleksji. Odbiór tego „emocjonalnego” kodu zależy od wrażliwości
odbiorcy. „Przygasało, ciemniało również nad lasem niebo, za przezroczystą
zasłoną drzew jaśniejących już nie krwawym płomieniem, lecz bladym złotem
zorzy. Od tego bladozłotego jeziora, na niebie zawieszonego, szły lasem światła,
blade, przedwstępne gońce nocy, i rozpływała się od nich po lesie melancholia
zadumana, tęskna...”
Przyroda odgrywa w noweli niezwykłą rolę. Świat natury pełen jest magii. Ożywiona
przyroda przemawia tajemniczymi głosami (zabieg animizacji, personifikacji): „W
ogrodzie dworskim nad stawem słowik zaczął śpiewać i pogwizdywać cicho, to głośniej:
„Idź, pójdź, weź!” Lelek poczciwy cichym lotem zakręcił się koło głowy dziecka i zawołał:
„Janku!, nie!, nie!” Ale lelek odleciał, a słowik został i łopuchy coraz wyraźniej mruczały:
„Tam nie ma nikogo!” Świat przyrody przejmuje rolę narratora.
Tworzy to efekty baśniowe. Rzeczywistość ukazana jest z perspektywy dziecka – przyroda

ożywa dzięki fantazji chłopca, i tylko w jego wyobraźni. Ponadto natura portretuje stany
emocjonalne małego bohatera: strach, napięcie. Moment śmierci Janka kontrastuje z
żywotnością przyrody: „Jaskółki świergotały w czereśni, co rosła pod przyzbą; promień
słońca wchodził przez szybę i oblewał jasnością złotą, rozczochraną główkę dziecka i
twarz, w której nie zostało kropli krwi. (...) a twarz dziecka była jakby zasłuchana w te
odgłosy wiejskie, które wchodziły przez okno. Był to wieczór, więc dziewczęta wracające
od siana śpiewały (...).”
W Chłopach człowiek i natura stanowią nierozerwalne połączenie, silniejsze niż śmierć,

czego symbolem jest ostatnia scena z życia Macieja Boryny, gdy umiera na polu,
zwracając swe ciało matce-ziemi. Również za życia mieszkańcy Lipiec czują się związani z
naturą, ponieważ stanowi ona porządek ich losów, wyznacza czas pracy i czas odpoczynku
(wschody i zachody słońca), porę świąt i obrzędów, odpustów i zabaw.
„Latarnik” - Henryk Sienkiewicz
Oprócz dziejów głównego bohatera – Skawińskiego, jego przeżyć wewnętrznych, w

utworze mocno wyeksponowany został motyw przyrody. Opisy krajobrazów są bardzo
plastyczne i niezwykle poetyckie. Tworzą nastrój w utworze, stanowią tło przedstawianych
zdarzeń. Wspomnienie tropikalnego lasu wprowadza do utworu pierwiastek
egzotyki. „Dalej, między Aspinwall a Panamą, widać było ogromny las, nad którym co rano
i pod noc zwieszał się czerwonawy opar wyziewów – las prawdziwie podzwrotnikowy,
zalany u spodu stojącą wodą, oplatany lianami, szumiący jedną falą olbrzymich
storczyków, palm, drzew mlecznych, żelaznych i gumowych.” Wokół tego przepysznego
zakątka rozciąga się niezmierzony ocean „podglądany” przez parę strażniczych oczu
patrzących z latarni morskiej. Owa latarnia rysuje się na tle błękitnego nieba. Lecz cóż
znaczą te piękne pejzaże dla starczego serca, które rwie się na wspomnienie sosnowego
boru, obrazu rodzinnego domu, krzyku żurawi, jęku studni i młyna; „(...) z cienia
wychylają się lasy, zarośla, szereg chałup, topole. Studnie skrzypią (...). Jaka ta ziemia
kochana, śliczna w różowych blaskach jutrzni!.” Wyzyskując efekt przestrzeni, oceanu,
autor zaakcentował samotność starego emigranta i odległość, jaka dzieliła go od ojczyzny.
W powieści Marii Kuncewiczowej „Cudzoziemka” piękno przyrody staje się elementem

rozładowującym napięcie głównej bohaterki. Róża, zdecydowana zastrzelić syna, w pewnej
chwili spogląda na ogród i zachwycona urokiem księżycowej nocy łagodnieje, zapomina o
zbrodniczym zamiarze. Zawsze wrażliwa na piękno przyrody wsłuchuje się w szelest liści,
wyobraża sobie dźwięki światła, które zamieniają się w melodię koncertu D-dur Brahmsa.
Motyw rewolucji
Poeta zademonstrował obraz „rzeźnickiej” rewolucji, by ukazać jej niszczycielskie

działanie, które wcale nie rozwiązuje problemów ludności i nie znosi podziałów
społecznych, bo te będą istniały zawsze. Zapowiada je sylwetka generała Bianchetti –
człowieka, który siebie ocenia jako lepszego – „nie jesteście moimi braćmi w geniuszu”.
Krwawy bunt przynosi jedynie mnóstwo ofiar, rodzi i sankcjonuje bestialstwo,
krwiożerczość, wypacza psychikę, neguje zasady. Krasiński zdawał sobie sprawę z
konieczności dziejowych i ustrojowych przemian, ale nie opowiadał się po stronie
społecznego przewrotu. Sądził, iż wszystko potoczy się zgodnie z prawami historii i wolą
Boga.
Wśród buntowników są reprezentanci różnych klas społecznych: chłopi,

rzemieślnicy, lokaje, rzeźnicy, ale także myśliciele – filozofowie, artyści, hrabianki, czyli
kobiety wolne, które, wyzwalając się z małżeńskich obowiązków, porzuciły swych mężów i
przywileje arystokracji. Są także i dzieci napiętnowane ideologią rewolucji, które wiedzą
już czym jest śmierć i jak się zabija. Rewolucję traktują w kategoriach zabawy, zabawką
staje się kolące szydło (chłopię jedzące wiśnię, z szydłem w ręku) czy głowa arystokraty.
Poeta chciał w ten sposób ukazać, iż społeczny przewrót wyciska swoje piętno na każdym,
a tym samym przyczynia się do wykoślawienia percepcji, rozumowania, zasady moralne
tłamsi w zarodku. W przyszłości te dzieci staną się zbrodniarzami, którym obca będzie
jakakolwiek wartość. Zło wyda swój plon.
Rewolucjoniści pragną obalenia starego porządku oraz ukarania tych, którzy ich
wykorzystywali i ciemiężyli. Uznają, iż najlepszym sposobem – drogą do oswobodzenia
jest wymordowanie rasy panów. Jeżeli zabraknie warstwy rządzącej oni będą mogli przejąć
„stery” i wprowadzić własne zasady. Nie myślą jednak o tym, że i tu konieczny będzie
pewien podział i hierarchia. Mordują bez opamiętania i konsekwencji, mają na to
przyzwolenie jednego ze swoich kapłanów – Leonarda, ten „wyświęca” wybranych na
zabójców. Narzędziem zbrodni staja się narzędzia pracy: siekiery, kosy, cepy, noże.
Buntownicy uważają Boga za winnego swoich nieszczęściom: Bóg nad nami nie miał litości
- hura – hura! Odrzucają więc Jego istnienie. Zastępują Najwyższego bogiem wolności i
równości. Jemu oddają cześć podczas specjalnych „wyzwoleńczych” nabożeństw.
Rewolucja ukazana w dramacie Krasińskiego jawi się jako krwawa rzeź. Ofiarami są
klasy uprzywilejowane, a wykonawcami wyroków najczęściej niższe warstwy społeczne.
Rewolucjoniści wykazują przewagę liczebną, ponadto cechuje ich okrucieństwo. Są
bezlitośni, nie oszczędzają nikogo, a wyroki wykonywane są niemal natychmiast: zabijają
panów, wieszają ich i dręczą, tak jak ci niegdyś dręczyli poddanych. Mają ręce i ubrania
splamione krwią. Krew znaczy Okopy Świętej Trójcy. Tu wre zaciekła bitwa pomiędzy
arystokratami a rewolucjonistami. Wszędzie piętrzą się trupy, poniewierają strzaskane
działa. Taka jest cena przemiany – próby zbudowania lepszego świata.
Szewcy” Stanisława Ignacego Witkiewicza
W Szewcach zmierzył się Witkacy z problemem rewolucji. Przewrót polityczny w

dramacie został ukazany w sposób groteskowy i zdeformowany, ale przez to jeszcze
bardziej przerażający. Dramat można odczytywać jako przegląd ustrojów i reżimów
sprawowania władzy, pomiędzy którymi zmiany dokonywane są na drodze rewolucji.
Witkacy w bardzo trafny sposób wskazał na uniwersalne prawidłowości, które można
zaobserwować przy niemal każdym przewrocie społecznym czy politycznym.
Po pierwsze rewolucja w konsekwencji niemal zawsze pociąga za sobą jeszcze

bardziej gwałtowną i krwawą kontrrewolucję. W Szewcach widać to za każdym
razem, gdy dochodzi do zamiany władzy. Im bliżej końca dramatu, tym rewolty są coraz
bardziej brutalne. Poczynając od aresztowania szewców przez „Dziarskich Chłopców” do
zabójstwa Sajetana przez Hiper-Robociarza. Kolejnym bardzo ważnym prawidłem
wskazanym przez Witkacego jest fakt, iż na rewolcie najbardziej korzystają
zwierzchnicy, a nie ci, którzy ją przeprowadzają. W dramacie widać to na przykładzie
Towarzyszy X i Abramowskiego, którzy jednym rozkazem przejmują władzę zdobytą siłą
przez Hiper-Robociarza. Co ciekawe, oni sami zdają sobie sprawę, iż wkrótce utracą
panowanie: „Szkoda, że my sami nie możemy być automatami”.
Trzecią i powszechnie znaną zasadą, którą można zaobserwować przy każdej rewolcie jest
zasada: „Rewolucja pożera własne dzieci”. Witkacy ukazał w dramacie, iż zawsze po
dokonanym przewrocie w obozie zwycięskim dochodzi do sporów o sprawowanie władzy.
Uwidocznił to na przykładzie Szewców, których przywódca Sajetan cudem przeżył zamach
z rąk I Czeladnika. Uderzenie siekierą w głową w prawdzie nie zabiło Tempe, ale pozbawiło
go przytomności i władzy. Ostatnim spostrzeżeniem Witkacego na temat rewolty jest
kwestia zamiany poglądów rewolucjonistów, gdy ci już znajdą się u władzy.
Dostrzegł to Sajetan, kiedy jego Czeladnicy, wcześniej przepełnieni wzniosłymi ideałami
równości zaczęli upajać się władzą i związanymi z nią przywilejami i wygodami.
Lesław Eustachiewicz dostrzegł, iż „prócz trzech bezpośrednio prezentowanych rewolucji
jest jeszcze jedna, najgłębiej ukryta, wobec której inne są tylko pozorne”. Badacz
wskazuje, iż Witkacy przestrzegał przed tajemniczymi „nimi”. „Oni” stanowią
niewypowiedziane zagrożenie, prawdopodobnie chodzi o Towarzyszy X i Abramowskiego.
Czeladnicy w swojej rozmowie wydają się obawiać, iż właśnie „oni” wkrótce przejmą
władzę. Pierwszy z nich oświadczył: „Nieskończona drabina tajnych rządów,
superpozowanych jednych nad drugimi, nie istnieje!”, na co drugi odpowiedział: „To nie
wiadomo jeszcze, jak to jest z tymi tajnymi rządami. Może są i w naszej strukturze
społecz...”. Urwane zdanie oznacza, iż Czeladnik dokonał autocenzury. Pierwszy z nich
dodał wtedy: „Dobrze jest, jak jest! Nie myśleć nic, bo śmierć z przerażenia nad samym
sobą czai się zza każdego węgła”. Kogo dotyczyła przestroga Witkacego? W tym wypadku
warto odnieść się do biografii, a raczej śmierci autora Szewców, który na wieść o
wkroczeniu do Polski sowietów pozbawił się życia…
Obraz rewolucji, jaki przekazuje czytelnikowi Stefan Żeromski, jest wstrząsający. Autor
umyślnie wyeksponował brutalność, chaos i niesprawiedliwość krwawego przewrotu, aby
zniechęcić do tej idei Polaków. Rewolucja w Baku przypomina istne pandemonium lub
apokalipsę. Zaczyna się od wieców i zgromadzeń. Z czasem tłum zaczyna podpalać kukły
przedstawiające znamienitych polityków. W końcu dochodzi do publicznych egzekucji. Na
ulicach Baku wybuchła regularna wojna między komunistami, a klasą posiadającą.
Specyfika panujących w mieście antagonizmów na tle narodowościowym przyczynia się do
jeszcze większej eskalacji przemocy. Pokłosiem rewolucji był taki oto obraz: „Niewesoły
widok przedstawiały znane ulice. Bez żadnej przesady i bez przenośni mówiąc, krew
płynęła nie rowami, lecz lała się po powierzchniach jako rzeka wieloramienna. Ściekała do
morza i zafarbowała czyste fale. Trupy wyrżniętych Ormian wrzucano w morze, podwożąc
je na brzeg samochodami ciężarowymi i wozami”. Świadkami wszystkich tych wydarzeń
był młody Cezary Baryka. Początkowo był zafascynowany ideą rewolucji. Doświadczenie
nauczyło go, że należy szukać innej drogi do wprowadzenia komunizmu.
Zwierzęta, żyjące na Folwarku Dworskim, zainspirowane przemówieniem Majora,

postanowiły przygotować powstanie, które wyzwoli ich spod władzy ludzi. Świnie zajęły się
sprawami organizacyjnymi i spisały prawa, które miały obowiązywać w świecie zwierząt,
nazywane Animalizmem. Początkowo zwierzęta sądziły, że rewolucja wybuchnie za wiele
lat, a one działają na korzyść przyszłych pokoleń, które miały wcielić słowo w czyn. Okazja
do wybuchu powstania nadarzyła się jednakże szybko. Wygłodzone i zaniedbane zwierzęta
zaatakowały właściciela folwarku i wypędziły go z gospodarstwa, które uznały za swoje.
Rewolucja, której przyświecały szczytne idee, a więc równość i solidarność wszystkich
zwierząt, skończyła się dla nich gorszą tyranią niż za czasów człowieka. Władzę objęły
świnie, ograniczające wolność pozostałych zwierząt i przyznające swojemu gatunkowi
większość przywilejów.
Motyw rodziny
W dramacie mamy wspomniane trzy małżeństwa – Lajosa i Jokasty, Polybosa i Meropy

oraz Edypa i Jokasty. Najbardziej znanym jest oczywiście to ostatnie, ponieważ zawarte
między synem a matką. Edyp i Jokasta byli szczęśliwym i zgodnym małżeństwem,
opartym na partnerstwie i wzajemnym szacunku. Gdy Edyp, wystraszony słowami
Tyrezjasza oraz przepowiednią wyroczni delfickiej, zaczął tracić rozsądek i jasność umysłu,
Jokasta podtrzymywała go na duchu. Była nawet gotowa sama dźwigać świadomość
popełnionego grzechu, by tylko odciążyć sumienie męża. Mieli czwórkę dzieci: dwóch
synów i dwie córki.
Związek małżeński dwójki głównych bohaterów – Makbeta i Lady Makbet – nie jest
oparty na zasadach patriarchatu. Inaczej niż w większości małżeństw w ówczesnych
czasach, pozycja kobiety w rodzinie Makbetów jest bardzo silna i znacząca. Można
powiedzieć, że Lady posiada wiele męskich cech, o czym mówi jej mąż:
„Rodź mi samych chłopców!

Bo męstwa twego nieugięty kruszec
Nic niewieściego od dziś dnia nie spłodzi”.
Nie wiadomo nic o potomstwie Makbetów, ale Lady mówi, że zna smak rodzicielstwa:
„Byłam karmicielką
I wiem, jak to jest słodko kochać dziecię,
Które się karmi”.
Równocześnie kobieta twierdzi, że nie zawahałaby się zabić własnego dziecka, jeśli
przeszkadzałoby jej ono w osiągnięciu celu:
„(…) byłabym mu jednak

Wyrwała była pierś z ust nadstawionych,
Które się do mnie tkliwie uśmiechały,

I roztrzaskała czaszkę, gdybym była
Zobowiązała się do tego czynu,
Jak ty do tego”.
Między małżonkami ciężko dopatrzyć się wielkiej miłości. Nie mówią ze sobą o tym
uczuciu. Gdy umiera Lady Makbet, jej mąż nie wydaje się być tym nadto przejęty.
Przyczyną takiego zachowania jest zatracenie dwójki bohaterów w walce o zdobycie, a
później utrzymanie władzy.
Rodzina Orgona to główni bohaterowie dramatu. Jego druga żona – Elmira jest kobietą
piękną i młodą, podobnie jak córka – Marianna. Syn – Damis jest młodzieńcem
porywczym i skorym do awantur. Matka Orgona – Pani Pernelle stoi murem za swoim
synem, ale jeszcze bardziej wspiera Tartuffe’a. Mąż Elmiry – Kleant służy rodzinie swoimi
racjonalnymi radami, a służąca Doryna jest traktowana na równi z pozostałymi
domownikami. Małżeństwo Orgona i Elmiry, pomimo różnicy wieku małżonków, wydaje się
być udane. Macocha żyje w przyjaźni ze swoimi przybranymi dziećmi, których jest
rówieśniczką. Orgon to niekwestionowana głowa rodziny, a swoje rządy sprawuje niekiedy
w sposób przypominający tyranię.
Rodzinę Sopliców łączą silne więzi, oparte na szczerym oddaniu i zaufaniu. Sędzia traktuje
Tadeusza jak syna, jest odpowiedzialny za jego wychowanie i pragnie jego szczęścia.
Soplicowska rodzina jest także ostoją dawnej tradycji i obyczajowości, które są
przekazywane z pokolenia na pokolenia i stanowią ważny element życia w ich domu.
Członkowie rodu darzą się wzajemnym szacunkiem, są dla siebie wsparciem w trudnych
chwilach. Nawet Jacek Soplica, który żyje przez wiele lat poza rodziną, na obczyźnie, stara
się mieć wpływ na wychowanie syna. Innym przykładem rodziny jest ród Horeszków, w
którym wola rodziców jest najważniejsza. O ich jedności świadczy dzień, w którym Stolnik,
jego żona i córka wspólnymi siłami bronią się przed Moskalami. Silnie więzy rodzinne
odczuwa Klucznik Gerwazy, który choć nie był spokrewniony z Horeszkami, mści się przez
lata na krewnych zabójcy Stolnika. Stara się również wpłynąć na Hrabiego, by ten odczuł
swoje rodowe powiązania z Horeszkami i walczył o swoje dziedzictwo.
Pewnej nocy budzi się z dziwnym przeczuciem. Ma wrażenie, że czegoś nie dopełnił, coś
zdradził. Przed oczami jawi mu się kochanka niezwykłej piękności – Dziewica i hrabia
przeklina sam siebie: „Przeklęta niech będzie chwila, w której pojąłem kobietę, w
której opuściłem kochankę lat młodych, myśl myśli moich, duszę duszy mojej...” Wie, że
zdradził młodzieńcze ideały, porzucił pasję pisania, tworzenia (tę uosabia Dziewica) i na
zawsze będzie musiał pozostać przy zwykłej, prozaicznej żonie, tym bardziej, że na
świat ma niebawem przyjść potomek. Opamiętuje się nieco, ale od tamtej pory pogrąża
się we własnych myślach i ciągle milczy, unieszczęśliwiając tym żonę. Maria rodzi syna –
Orcia, a widząc niepocieszonego małżonka, błaga go o miłość już nie dla niej samej, ale
dla dziecka. Niestety, hrabia podążając za poetycką Dziewicą, która ponownie
przybywa i kusi go, zapomina o chrzcie pierworodnego. Dziewica przekonuje: „Ta, która
cię wstrzymuje, jest złudzeniem. – Jej życie znikome – jej miłość jak liść, co ginie wśród
tysiąca zeschłych – ale ja nie przeminę.”
Poetycka kochanka łudzi Henryka nieśmiertelnością, sławą. Odbywa z nią „fantastyczny”

lot, który wcale nie prowadzi do rajskich plenerów, a wiedzie wprost do piekła. Mąż
zauważa wówczas, jak łatwo dał się omotać, uległ sile wyobrażeń. Zrezygnowany wraca na
łono rodziny. Maria z rozpaczy postradała zmysły i odwieziono ją do szpitala dla
obłąkanych. Jak się później okaże, mały Orcio będzie także cierpiał za winy ojca –
stopniowo tracił wzrok i popadał w obłęd.
Hrabia odwiedza małżonkę w klinice, a ta wyznaje mu, iż pragnąc być taka jak on, błagała
Boga o dar poezji, i stała się poetką, lecz przywieziono ją do szpitala dla umysłowo
chorych. Wkrótce Maria umiera i pojawia się już tylko jako senne widziadło w rojeniach
ślepnącego chłopca. Przez nieodpowiedzialność Henryka cierpi jego rodzina: żona i syn.
Obydwoje w końcu umierają, ginie także hrabia. Szczęście małżeńskie i miłość (dla
hrabiego) okazują się ułudą, pozorem, podobnie, jak kłamstwem mogą być marzenia,
których nie da się, a może nawet nie trzeba realizować.
Małżeństwo, o którym żartobliwie wspomina poeta w motcie do Części

pierwszej (wydania wcześniejsze), zostało zobrazowane jako zwyczajowa proza życia
połączona z wypełnianiem codziennych obowiązków, jako banał, który staje na
drodze ideałom, marzeniom, przeszkadza w realizowaniu ambicji. Czy faktycznie tak jest?
To już problem przeznaczony do indywidualnej interpretacji. Niemniej, może całkiem
nieświadomie, zrealizował Krasiński ów zaprojektowany w „Nie – Boskiej
komedii” cudaczny scenariusz rodzinnego „trójkąta”. Zakochany w Delfinie Potockiej
(romans z mężatką rozpoczął się w 1838 roku, w trzy lata po paryskim wydaniu „Nie –
Boskiej komedii”) został zmuszony do ślubu z Elizą Branicką (w 1843 roku), ale nadal
utrzymywał kontakty intymne z Delfiną. Lato 1846 roku spędzili całą trójką we Włoszech.
Delfina była jego muzą, natchnieniem, poetycką kochanką, do której słał mnóstwo listów,
zaś Eliza prozaiczną żona, kobietą, którą poślubił na rozkaz ojca, lecz również matką
czwórki jego dzieci.
Motyw rodziny i małżeństwa pojawia się w dziele Orzeszkowej jako

kwintesencja niespełnienia, zwłaszcza niespełnionej miłości. Pary małżeńskie funkcjonują
na zasadzie wzajemnego przebywania „obok siebie”. Uczucia małżonków uczucia dawno
wygasły. Nieszczęśliwi są Benedykt i Emilia, Zygmunt i Klotylda. „Kompromisowy” jest
związek Bolesława i Marii Kirłów (pani Kirłowa toleruje zachowanie męża). Warto
zauważyć, że nieszczęśliwe małżeństwa znajdują się zwłaszcza wśród szlachty i
arystokracji. W zaścianku problem nieudanych związków nie istnieje. Tu „budulcem”
miłości jest wzajemne wsparcie, wspólna praca i wychowywanie dzieci.
Rodzina jest w Chłopach jednym z najważniejszych tematów, to wokół niej zbudowane są

niemal wszystkie wątki. Poznajemy rodzinę Borynów (Maciej z żoną Jagną, Antek z żoną
Hanką, Józka), kowalów (zięć Macieja z jego córką – Magdą), wójtów, Kozłów, Kłąbów,
organistów czy Paczesiów (Dominikowa z Jagną, a później dwoma synami – Szymkiem i
Jędrzychem). Fundamentem każdej z tych rodzin jest solidarność, gdy nadchodzą złe dni, i
ogromna miłość, niewidoczna może w codziennych chwilach, lecz ujawniajaca się w
kulminacyjnych momentach dzieła (bitwa o las, głosowanie w sprawie budowy szkoły,
wzajemna pomoc w polu pod nieobecność lipeckich mężczyzn). Choć pozornie między
członkami rodziny Borynów, a dokładniej Maciejem i Antkiem, panowała oschłość, a nawet
nienawiść podsycana kolejnymi kłótniami najpierw o ziemię, a później o Jagnę – jednak w
krytycznym momencie bitwy o las mężczyźni udowodnili, że w ich żyłach płynie ta sama
krew. Do historii literatury przeszła następująca scena: „Naraz Boryna otworzył oczy i
długo patrzał w Antka, jakby sobie nie wierząc, aż głęboka, cicha radość rozświeciła mu
twarz, poruszył ustami parę razy i z największym wysiłkiem szepnął: - Tyżeś to, synu?...
Tyżeś?... I omdlał znowu”.
„Tadeusz”
Przykładem rodziny w noweli Orzeszkowej są Chwedora, Klemens i ich jedyny syn –

Tadeusz. Narodziny dziecka umocniły więzi małżeńskie między Chwedorą i Klemensem.
Mężczyzna, zostawszy ojcem, począł bardzie szanować żonę, przestał również nadużywać
alkoholu, zmienił się: „Jedynym było, po kilku latach małżeństwa przyszło na świat jako
anioł pokoju, bo Klemens odkąd miał syna, szanować zaczął jego matkę i nigdy już
pomiędzy nimi ani kłótni nie bywało, ani nawet trwogi o przyszłość. Ojciec dla miłości
dziecka zaprzysiągł, że wódki ustami nie dotknie, i dotrzymał przysięgi.”
Rodzice kochają jedynaka, czasem karcą go, ale w ich uczuciach nie ma gniewu, jest za to
troska i miłość. We trójkę tworzą obraz szczęśliwej rodziny, ich szczęście zniweczy
jednak śmierć ukochanego dziecka.

„Nasza szkapa”
Rodzina Mostowiaków składa się z pięciu osób: ojca Filipa, matki Anny oraz trzech synów:
najstarszego Wicka (narrator noweli), Felka oraz małego Piotrusia. Są to ludzie bardzo
związani, darzący się szacunkiem i miłością. Anna nigdy nie kłóci się z mężem, nie neguje
jego starań o poprawę losu jej i dzieci. Zawsze stara się podtrzymać go na duchu. Filip z
kolei dokłada wszelkich starań, by dostarczyć rodzinie jedzenia i opału. W kryzysowych
momentach, takich jak wyprzedawanie mebli czy przedmiotów o sentymentalnej wartości,
członkowie rodziny potrafili się zjednoczyć i być zgodni.
Rodzina Kozerów składała się z pana Mateusza i jego syna Marcina. Małżonka pana
Mateusza zmarła, gdy ich syn miał zaledwie dwa lata. Główny bohater nie pamięta swojej
rodzicielki, lecz bardzo za nią tęskni. Widać to najlepiej, gdy ojciec nucił mu kołysankę,
którą w przeszłości śpiewała Marcinowi jego matka.
Modelową rodziną są Młodziakowie. To trzyosobowa mieszczańska rodzina, której

postępowanie i zasady są przykładem „fałszywej formy”. Głową rodziny jest Wiktor
Młodziak, inżynier-konstruktor i urbanista. Jego żona - Joanna Młodziakowa – nie pracuje
zawodowo, ale aktywnie uczestniczy w społecznej działalności, realizując się
jako „członkini komitetu dla ratowania niemowląt lub dla zwalczania plagi żebraniny
dziecięcej w stolicy”. Młodziakowie mają nastoletnią córkę Zutę. Wszyscy zachowują się
bardzo nowocześnie, w domu czczą racjonalizm, wyolbrzymiają rolę sportu szczycą się
swoimi wyzwolonymi z formy zasadami i wolnomyślicielstwem, Gdy odkrywają w szafach
pokoju Zuty obecność nastoletniego Kopyrdy i podstarzałego profesora, pęka ich forma i
pokazują prawdziwe, ukrywane przed otoczeniem, klasyczne i tradycyjne oblicze.
Pięcioro z szóstki bohaterów łączą ścisłe więzy rodzinne. Jednak nie jest to typowa familia.
Głową rodziny jest Stomil, który doprowadził do tego, że w domu przestały obowiązywać
jakiekolwiek normy i zasady. Jego żona, Eleonora, nie ukrywa swojego romansu z
prostakiem - Edekiem. Matka pani domu, Eugenia, tylko formalnie jest babcią Artura,
ponieważ jej zachowanie nie współgra z jej wiekiem. Członkinią rodziny jest również
narzeczona Artura, Ala.
Motyw rusyfikacji

„A...B...C...”
Polska w latach 1772 – 1918 pozostawała we władaniu obcych mocarstw, których celem
było wynarodowienie ludności oraz zniszczenie polskiego dorobku kulturowego. Gdyby
naród w tym okresie pozostawał bierny, zaborcy osiągnęliby swój cel. Ówczesna
ludność polska mieniłaby Rosjanami, Prusakami czy Austriakami. Współcześnie może
trudno byłoby mówić o polskości i narodzie polskim.
Okupanci skutecznie starali się zwalczać wszelkie przejawy obrony języka ojczystego i
miłości ojczyzny, lecz Polacy z dumą bronili swojej przeszłości, pragnąc budować wolną
ojczyznę dla przyszłych pokoleń. To dlatego wybuchały powstania narodowe, choć
przegrane, to przecież przypominające o obowiązku służby Polsce i byciu Polakami.
Orężem w owych trudnych czasach, gdy upadała nadzieja na zwycięstwo przewrotów
narodowych, stała się także walka słowem, często symbolicznym, ukrywającym
faktyczne treści (język ezopowy u Orzeszkowej). Inną niż bojowa formą zmagań z
problemem rusyfikacji czy germanizacji była próba utrzymania ziemi - majątków
ziemskich, polskich gospodarstw, choć wielokrotnie starano się odebrać Polakom ich
rodzime obszary (wysiedlenia, konfiskaty majątków, przywłaszczanie mienia). Uparcie
trwano również przy mowie ojczystej i aby ją zachować, organizowano tajne lekcje,
podczas których nauczano i mówiono po polsku. Ów istotny problem ukazała Eliza
Orzeszkowa w „A... B... C”. Wszystkie te działania zmierzały do rozbudzenia świadomości
narodowej. Chodziło o to, aby istnieć, trwać, nie dać się pokonać. Od tego zależał byt
narodu i jego przyszłość.
Syzyfowe prace są historią rusyfikacji uczniów gimnazjum w Klerykowie. Pisarz zawarł w

powieści przekrój najczęściej występujących metod odpolszczenia młodzieży. Akcja
pierwszej powieści Stefana Żeromskiego rozgrywa się w drugiej połowie XIX wieku, a
dokładniej w latach siedemdziesiątych. Większość opisanych wydarzeń ma miejsce w
niewielkim mieście Klerykowie, położonym na terenie zaboru rosyjskiego. Zasadność
umieszczenia akcji w takim, a nie innym miejscu i czasie wynika historii Polski.
Po upadku powstania styczniowego polskie społeczeństwo poddawane było surowym

represjom, które stanowiły karę za zbyt wygórowane ambicje ludzi, którzy chcieli żyć w
wolnym kraju i mieć pełnię swobód obywatelskich. Niewystarczająca karą była śmierć
wielu mężczyzn, okaleczenia, których nie sposób było zagoić. Prócz zsyłek na wiele lat w
głąb Rosji, zamykania w więzieniach, konfiskaty majątków, horrendalnie wysokich
podatków, Polaków poddano rygorystycznej, acz stopniowej i szczegółowo zaplanowanej
rusyfikacji.
Przegląd najczęściej stosowanych metod rusyfikacji w Królestwie Polskim na

podstawie Syzyfowych prac:
- język rosyjski językiem wykładowym,

- zakaz posługiwania się językiem polskim na terenie szkoły,
- nieobowiązkowe uczestniczenie w lekcjach języka polskiego,
- tłumaczenie kiepskich polskich utworów na język rosyjski głównym punktem zajęć z
ojczystego języka,
- umieszczanie w planie lekcji języka polskiego w godzinach rannych, by zniechęcić
uczniów,
- zakłamywanie historii Polski i uwypuklanie wad narodowych,

- wywyższanie historii rodziny carskiej i dokonań Rosji na arenie międzynarodowej,
- nagradzanie uczniów ulegających rusyfikacji,
- metoda pamięciowa główną metodą nauczania,
- zaniżanie poziomu zajęć z przedmiotów ścisłych, by nie rozwijać zdolności
samodzielnego myślenia,
- rewizje i ciągłe kontrole podczas przerw oraz na stancjach,
- szpiegowanie i podsłuchiwanie na każdym kroku.
Motyw rycerza
Ten wzorzec parenetyczny był w średniowieczu bardzo popularny. Średniowieczny rycerz,

aby zostać pasowany, musiał przyjść na świat w „odpowiedniej” rodzinie, musiał mieć
znakomity rodowód z tradycjami, czyli być „szlachetnie urodzony”. Roland był
siostrzeńcem Karola Wielkiego, nosił tytuł hrabiego. Dwunastu parów było baronami.
Diuk Naim przedstawiał się jako Książe Bawarii, Ryszard Stary – Normandii. Czasem
zdarzały się odstępstwa od tej zasady, lecz były one rzadkie. Dotyczyły przede wszystkim
wsławienia się w bohaterskich czynach wojennych, za które waleczny kawaler otrzymywał
tytuł.
W utworze zarówno Roland, jak i Oliwier oraz Turpin, a po części także Karol Wielki, to
wspaniali przedstawiciele stanu rycerskiego. Każdy z nich postępował zgodnie z przyjętym
kodeksem, przedkładając ponad własne życie dobro swojego seniora. Na przykładzie
Rolanda widzimy, iż jedną z podstawowych cech idealnego rycerza jest dobre pochodzenie
– tytułowy bohater był synem siostry samego cesarza. Roland obdarzony był tak wielką
siłą, że przecinał przeciwników na pół, niejednokrotnie wraz z ich końmi. Idealny rycerz
reprezentował najwyższe cnoty i idee. Ważnym elementem wizerunku Rolanda jest jego
koń – Wajlantyf – i miecz – Durendal.
Ponadto rycerz musiał być niezwykle urodziwy, a jego sylwetka i maniery miały
wyróżniać go z tłumu. Swą urodę miał podkreślać poprzez odpowiedni strój, który
najczęściej składał się z paradnej zbroi ozdobionej złotem, srebrem i cennymi kamieniami.
Ważnym elementem rynsztunku rycerza był jego miecz, wykuty przez najlepszego
płatnerza oraz koń, traktowany jako towarzysz walki. Zarówno narzędziom walki, jak i
zwierzętom, nadawano imiona. I tak Karol Wielki jeździł na Tensendurze, Roland na
Wajlantyfie, Ganelon na Tarancie, a Marsyl na Ganionie. Jeśli zaś chodzi o miecze, to
cesarz posługiwał się Radosnym, tytułowy bohater utworu Durendalem, jego druh Oliwier -
Hauteclaire, arcybiskup Turpin - Almasem, Ganelon - Murglejem, a Baligant – Szacownym.
Roland jest przykładem idealnego rycerza: „Przez wąwozy hiszpańskie jedzie Roland
na Wejlantyfie, swym rączym rumaku. Przybrał się w zbroję, która go pięknie zdobi.
Jedzie mężny baron, potrząsając włócznią. Do nieba obraca ostrze; do żeleźca
przymocował proporzec, całkowicie biały; frędzle biją mu o ręce. Szlachetne jest jego
ciało, twarz jasna i roześmiana”. Na głowie nosił zdobiony kamieniem i złotem hełm, a w
gałce jego miecza, zwanego Durendalem, spoczywały relikwie wielu świętych (ząb św.
Piotra czy strzęp szaty Matki Bożej).
Prócz „szlachetnego pochodzenia”, urody i odpowiedniego stroju rycerz musiał być

bardzo silny, aby bronić słusznej sprawy w częstych bitwach, czy nawet z tak
prozaicznego powodu, jakim było noszenie zbroi, ważącej około siedemdziesięciu
kilogramów!
Ponadto musiał stale myśleć o swej sławie, dbać o nią w każdej chwili, starać się
zawsze być pierwszym, niepokonanym, zawsze mścić zniewagi, bronić honoru seniora,
ponieważ ciążyła na nim tak zwana odpowiedzialność rodowa. Ciągła gonitwa za
przygodami, wystawianie się na próby wiązało się z nieobecnością w domu. Z tą zasadą
wiązała się inna. Średniowieczny rycerz nigdy nie uciekał z pola walki, nawet, gdy czuł
zbliżającą się klęskę czy śmierć. Dla niego ucieczka byłą najgorszym przewinieniem, wolał
odejść jako waleczny rycerz, niż żyć jak tchórzliwy uciekinier.
Roland wsławił się w bitwie wiele razy. W Hiszpanii zdobył Nobles, Commibles,
Waltemę i Ziemię Pińską, Balagier, Tudelę, Sezylę. Wcześniej zajął jeszcze Andegawię,
Bretanię, Normandię, Akwidanię, Lombardię i całą Romanię, a prócz nich Bawarię i całą
Flandrię, Burgundię, całą Apulię, Konstantynopol, Saksonię, Szkocję Walię, Islandię,
Anglię.
Wśród innych cech doskonałego rycerza możemy wyróżnić jeszcze wzorowy stosunek
do dam, słabszych od siebie i pokrzywdzonych. Rycerz miał idealne maniery, potrafił
zachować się w towarzystwie, nigdy nie kłamał, zawsze dotrzymywał słowa, był gotowy
oddać życie w imię „słusznej sprawy”, czyli za ojczyznę, wiarę katolicką (częste wyprawy
krzyżowe) oraz swego władcę.
W życiu codziennym oraz na wojnie kierował się zasadą bezwarunkowego honoru,

niepohamowanego męstwa, bezgranicznej wierności wobec wyznawanych wartości
(miłość do ojczyzny i wiara w Boga). Wiarołomstwa dopuszczał się tylko, gdy miał romans
z żoną seniora lub zhańbił inną kobietę z domu swego pana. Wiesław Solecki
pisze: „Kobieta w średniowiecznym kodeksie etycznym zajmuje miejsce szczególne. Choć
to może brzmi dziwnie, do obowiązków rycerza należało być zakochanym. Miał więc swoją
damę serca, której musiał być wierny, a ponieważ przebywał zazwyczaj z dala od niej
walcząc bądź szukając szlachetnych przygód, przeto miłość – odwzajemniona –
wystawiana była na długą próbę, która nie zawsze kończyła się szczęśliwie. Literatura
średniowieczna mnoży przykłady zdrady Miłość musiała być czysta, stanowiła czynnik
uszlachetniający. Rycerz idealizował wybrankę serca i dla niej dokonywał czynów
narażających go na śmiertelne niebezpieczeństwo. (…) Dama, otoczona dwórkami czy
przyjaciółkami, oczekiwała cierpliwie powrotu rycerza. Jego śmierć przecinała często i jej
życie (taj jest w przypadku Rolanda i Ody). Często też umierali razem”.
Tristan jest synem króla Lonii i siostry króla Kornwalii – Blancheflor.
Autorzy legendy bardzo mocno podkreślili w utworze oddanie rycerza swemu wujowi,
królowi Markowi. Aby nie opuszczać jedynego krewnego, zdecydował się zostawić swą
ukochaną Lonię i służyć mu w Kornwalii. To dla dobra tego kraju i dla spokoju Marka
przystąpił do walki z niepokonanym irlandzkim rycerzem – Morhołtem.
Jak przystało na średniowiecznego rycerza, Tristan nie obawiał się spojrzeć śmierci w
oczy. Przeciwnie, oczekiwał jej z godnością, czego przykładem może być prośba
spuszczenia rannego po walce z Morhołtem na pełne morze, beż wioseł czy żagla.
Inną cechą młodzieńca był spryt i umiejętność władania słowem: „umiał w porę
mówić i w porę milczeć”. Bez większego wysiłku potrafił przekonać Izoldę Jasnowłosą, by
zaniechała na nim zemsty za śmierć wuja, czy tak pokierować galijskim księciem, by ten
oddał mu ukochanego pieska Milusia.
Gohaterowie Krzyżaków należą głównie do stanu rycerskiego. W swoim postępowaniu

kierują się honorem i zawsze dotrzymują danego słowa. Sienkiewicz w postaciach polskich
rycerzy, zarówno historycznych, jak i fikcyjnych ukazał wzorcowe cechy średniowiecznego
rycerza: szlachetność, prawość, męstwo, odwagę oraz głęboki patriotyzm. Henryk
Sienkiewicz w powieści Krzyżacy ukazał kontrastowy obraz rycerstwa polskiego i
krzyżackiego.
Rycerstwo polskie przedstawione zostało w sposób nieco wyidealizowany. Autor,
charakteryzując poszczególne postacie, zarówno historyczne, jak i fikcyjne, kładł nacisk na
wyróżnienie cech, którymi odznaczał się ten stan. Bohaterowie tacy jak: Maćko z
Bogdańca, Zbyszko, Powała z Taczewa czy Zyndram z Maszkowic odznaczają
się prawością, szlachetnością, prawdomównością, odwagą, wiernością w
przyjaźni, posłuszeństwem wobec króla i dbałością o dobro ojczyzny. Maćko z
Bogdańca reprezentuje typ rycerza szlachcica – drobnego ziemianina, którego ojciec
za szczególne zasługi w bitwie pod Płowcami, otrzymał od króla herb szlachecki i ziemię
bogdaniecką. Starzec łączy w sobie rozwagę, waleczność, dbałość o honor z życiową
rozwagą i sprytem, w które nie została wyposażona żadna z postaci rycerzy polskich.
Jest dobrym gospodarzem, przywiązanym do ziemi ojczystej, a jego nadrzędny cel stanowi
odzyskanie rodowego majątku i to staje się głównym powodem jego udziału w wojnie,
prowadzonej przez Witolda. Zbyszko kieruje się przede wszystkim pragnieniem
zdobycia pasa i rycerskich ostróg, a honor rycerski jest dla niego najważniejszy.
Rycerze polscy odznaczali się również tężyzną fizyczną, wyjątkowym zdrowiem i
odpornością na ból i trudy. Zbyszko z łatwością wyciska sok z gałęzi czy też naciąga
kuszę bez korby, a Powała wykazuje się ogromną siłą na uczcie w Malborku, kiedy zwija
ostrze tasaku w trąbkę, czego nie potrafi dokonać najsilniejszy z rycerzy krzyżackich –
Arnold von Baden. Łączyła ich również świadomość krzywd osobistych i narodowych,
doznanych z rąk Krzyżaków i wynikająca z tego konieczność wojny z Zakonem.
Zasady postępowania wyznaczał kodeks rycerski, którego przestrzeganie było dla
rycerzy sprawą honoru. Wzorowy rycerz musiał być człowiekiem szlachetnym, mężnym,
roztropnym, oddanym królowi i ojczyźnie. Powinien pomagać słabszym i bronić ich w
obliczu nieszczęścia. Równie ważną cechą była lojalność wobec przyjaciół, rodziny i
władcy. Przeciwników traktował z szacunkiem, nigdy nimi nie gardząc, ponieważ ważną
zaletą był szacunek czci rycerskiej własnej czy też cudzej.
Polscy rycerze średniowieczni zyskali sławę w całej Europie, wyróżniając się swoją
szlachetnością i tężyzną fizyczną. Zawisza Czarny, który pojawia się w powieści
Sienkiewicza, był wzorem cnót i przykładem godnym naśladowania. Inni rycerze, tacy
jak: „Zawisza z Garbowa i Farurej, Dobko z Oleśnicy, Powała z Taczewa, Paszko Złodziej z
Biskupic, Jaśko Naszan, Abdak z Góry, Andrzej z Brochocic, Krystyn z Ostrowa, Jakub z
Kobylan” są znani z tego, że z nimi „ni na dworze czeskim, ni na węgierkim nikt mierzyć
się nie może”.
Wyraźnym przeciwieństwem polskich rycerzy w Krzyżakach są rycerze zakonni.

Wyróżniający się strojem, na który składały się: zbroja, biały płaszcz z czarnym krzyżem i
hełm z pawimi piórami, pochodzą z możnych rodów niemieckich i europejskich. Krzyżacy
przedstawieni w powieści w niczym nie przypominają pierwszych zakonników, którzy
dotrzymywali ślubów czystości, ubóstwa i posłuszeństwa.
Cechuje ich duma, pycha wobec słabszych i pokora wobec silniejszych od nich,
okrucieństwo i bezwzględność w realizowaniu swoich dążeń, o czym mówi Powała
z Taczewa: „Dziwna to jest natura Krzyżaka. Gdy z Krzyżakiem źle, będzie ci wyrozumiały
jak franciszkanin, pokorny jak jagnię i słodki jak miód – tak, że lepszego na świecie nie
znajdzie. Ale niech jeno poczuje za sobą moc – nikt ci się więcej nie napuszy i u nikogo
nie znajdziesz mniej zmiłowania. Widać Pan Jezus dał im krzemienie zamiast serc.
Przypatrywałem ja się przeróżnym narodom i nieraz widziałem, jak prawy rycerz oszczędzi
drugiego, który jest słabszy, mówiąc sobie: „Nie przybędzie mi czci, skoro leżącego
potratuję. A Krzyżak wtedy właśnie najzaciętszy”. Posługują się kłamstwem i intrygą w
stosunkach politycznych, nastawieni są na gromadzenie bogactwa, nie stronią od
pijaństwa i obżarstwa.
Oblicze rycerzy zakonnych poznajemy na przykładzie Hugona Danvelda, Zygfryda de
L�ve, Rotgiera, Kunona Lichtensteina, Konrada i Ulryka von Jungingen. Danveld jest
osobą niezwykle cyniczną i bezwzględną, pragnącą zaspokoić swoją rozpustną żądzę,
którą poczuł na widok Danusi Jurandówny. Dla niego honor rycerski jest czymś mało
istotnym – na sądzie rycerskim przysięga na swoją cześć, że podczas walki z Jurandem
poniósł go koń, choć w rzeczywistości uciekł, wystraszony siłą i walecznością pana ze
Spychowa. Rotgier nie odczuwa żadnych wyrzutów sumienia, popełniając zbrodnicze
czyny.
Kłamstwem i obłudą chce przekonać księcia Janusza do oddania ziem Juranda ze

Spychowa jako zadośćuczynienie za krzywdy poniesione przez Zakon. Zygfryd każe
okrutnie okaleczyć bezbronnego Juranda, a następnie bezwzględnie postępuje z jego
córką, doprowadzając dziewczynę do obłędu. Jedynym ludzkim uczuciem, do którego jest
zdolny, jest miłość do jedynego syna i szczera rozpacz po jego śmierci, która szybko
jednak zamienia się w pragnienie zemsty. Kuno Lichtenstein jest uosobieniem wszystkich
wad rycerzy zakonnych.
Nieco łagodniej Sienkiewicz przedstawił postać wielkiego mistrza Konrada von Jungingena,
podkreślając jego świadomość, że bracia zakonni postępują niegodnie i żerują na
krzywdzie ludzkiej. Jednak i on dostosowuje swoje rządy do polityki poprzedników i
oczekiwań współbraci, choć czyni to z wewnętrznym przymusem. Z kolei Ulryk von
Jungingen ma cechy prawdziwego rycerza: jest szlachetny, honorowy i waleczny.
Taki obraz rycerstwa, uwieczniony na kartach powieści, został podporządkowany

wymowie ideowej powieści. Sienkiewicz obdarzył pozytywnymi cechami polskich
rycerzy konfrontując ich z okrutnymi, bezwzględnymi i przekonanymi o swojej wyższości
rycerzami zakonnymi. Ze zderzenia dwóch różnych światów, których reprezentanci
kierowali się ściśle określonymi zasadami, jasno wynikało, że sprawiedliwość i ostateczne
zwycięstwo stanie się zasługą strony polskiej.
Rycerz jest ucieleśnieniem marzeń Poety o wielkim bohaterze, którym był Zawisza Czarny.
Zjawa ta jest symbolem dawnej potęgi narodu polskiego, jego waleczności i męstwa.
Przypomina Poecie najświetniejsze czasy w dziejach Polski, kiedy pod Grunwaldem Jagiełło
rozgromił Krzyżaków. Uświadamia też Poecie, że poezja, jaką uprawia nie ma sensu, że
dekadentyzm do niczego nie prowadzi. Nakłania go do złożenia przysięgi, że od teraz
Poeta zajmie się twórczością, która wzbudzi w Polakach zapał do walki narodowo-
wyzwoleńczej, przez co Polska odzyska swoją dawną pozycję mocarstwa. Poeta
ostatecznie nie składa przysięgi.
Motyw rzeki
Na pierwszym planie powieściowego krajobrazu widać wspaniały Niemen: „Z jednej

strony widnokręgu wznosiły się niewielkie wzgórza z ciemniejącymi z ciemniejącymi na
nich borkami i gajami; z drugiej wysoki brzeg Niemna, piaszczystą ścianą wyrastający z
zieloności ziemi, a koroną ciemnego boru oderżnięty od błękitnego nieba, ogromnym
półkolem obejmował równinę rozległą i gładką, z której gdzieniegdzie tylko wyrastały
dzikie pękate grusze, stare, krzywe wierzby i samotne słupiaste topole.”
Niemen – Nieman, Nioman, Nemunas – płynie przez Białoruś, Litwę i Rosję. Długość rzeki
wynosi 937 kilometrów, a powierzchnia dorzecza zajmuje 98,2 tys. kilometrów
kwadratowych. Niemen przepływa przez tereny nizinne, silnie meandrując. Uchodzi do
Morza Bałtyckiego. Dzięki systemowi kanałów łączy się z Dnieprem, Wisłą i Pregołą.
Rzeka przepływa przez terytorium trzech państw. Wykorzystanie jej nazwy w tytule nie
jest przypadkowe. Warto pamiętać, że w latach 1569 – 1795 na mocy unii lubelskiej
istniało państwo nazwane Rzeczpospolitą Obojga Narodów, w którego skład wchodziła
Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie. Powierzchnia tego federacyjnego
(sprzymierzonego) państwa obejmowała terytorium dzisiejszej Polski, Litwy i Białorusi, a
oprócz tego część Ukrainy, Estonii, Słowacji, Rosji i Mołdawii. Mimo pozbawienia Polski
autonomii (sprawa zaborów), kraje te nadal były ze sobą związane.
Wydarzenia opisane przez Orzeszkową dotyczą również wymienionych krain

geograficznych. Swoim zasięgiem objęło je powstanie styczniowe. Motyw powstania jest
istotnym wątkiem utworu. W oparciu o tytuł można domniemywać, że już sam wizerunek
rzeki miał pełnić funkcję integracyjną i obrazować wspólnotę narodową (także pomiędzy
tymi krajami), a w dodatku wymarzoną przez autorkę wspólnotę warstw społecznych.
Wstęga wody miała związywać rzeczywistość i marzenia, być symbolem pojednania,
również ze względu na swoją wszechobecność - na terenach, przez które przepływa i w
dziejach – historii i tradycji kilku narodów.
Niemen pojawia się na wielu kartach książki i jest poniekąd jej naczelną postacią. Jego
wizja przypomina płótna impresjonistycznych mistrzów, gdzie toczy się gra barw i
świateł. Tak samo jest w przypadku Niemna. Obraz rzeki z pewnością nie jest statyczny,
bo wszystko tu faluje, błyszczy, drga, mieni się rozmaitymi kolorami - jest niezwykle
żywotne: „Dzień był taki pogodny, upalny, Niemen u stóp wysokiej góry toczył się taki
błękitny i złoty, a u brzegu stała łódka mała, w której wnet z towarzyszem swoim usiądzie,
aby na koniec rzeki wypłynąć i koniec wędy w błękitach utopiwszy patrzeć mniej może na
pływające po ich powierzchni i obecność małej rybki drżeniem swym zdradzające piórko,
jak na ten mały, piękny, nad wszystko milszy mu kawałek świata.”
Przy tym rzeka jest metaforą życia, które płynie swoim nurtem, pełne jest niespodzianek,
zakrętów, wiraży. Wiąże się też z przemijaniem: „ – Szczęście wywyższa, szczęście poniża,
wszystko na świecie czasowe i przemijające... każda rzecz, by woda upływa, by liść na
drzewie żółknie i gnije...”
Motyw rzeki ma w powieści wielkie znaczenie. To właśnie rzeka w kształcie węża

przyciągnęła Marlowa do Afryki. Wyprawa pod jej prąd, do serca kraju, zajęła bohaterowi
blisko dwa miesiące, a przy tym była niezwykle trudna i żmudna. Jest to oczywista
sugestia autora, iż podróż każdego z nas w głąb własnej osobowości może być równie
powolna i ciężka.
Motyw samobójstwa
Kilka postaci dramatu decyduje się ponieść śmierć z własnej ręki. Ów desperacki akt
stanowi formę buntu wobec tego, co nieuniknione, sprzeczne z ich koncepcją życia. Jest
to ostateczna próba zachowania wolności i udowodnienia tezy, że człowiek decyduje o
swoim losie.
Samobójstwo popełnia Antygona – wybiera je zamiast długiej męczeńskiej śmierci, na

którą skazał ją Kreon. Czyn Antygony powoduje „lawinę” podobnych. Hajmon, nie mogąc
znieść braku ukochanej, przebija się mieczem, a następnie „żelazo w swej piersi” zatapia
jego matka - Eurydyka, bo jej ukochany syn i przyszła synowa nie żyją – jakaż więc
pociecha dla opuszczonej przez najbliższych matki?
Wybór samobójczej śmierci pogłębia rys psychologiczny bohaterów, obrazuje tragizm ich
sytuacji, straceńczą próbę zachowania duchowej autonomii.
Edyp nie jest tragicznym romantycznym kochankiem, wypijającym truciznę z powodu

miłosnego zawodu. Nie jest także zawiedzionym niespełnionymi ideałami społecznikiem,
który rzuca się pod pociąg. Jest tylko człowiekiem, który nieświadomie dopuścił się dwóch
grzechów, a wyrzuty sumienia doprowadziły go do wyłupienia sobie oczu. Podobny los
spotkał Jokastę. Dowiedziawszy się o dopełnieniu przepowiedni, mając świadomość, że
dzieliła małżeńskie łoże z rodzonym synem – wiesza się na chuście.
Motyw ten pojawia się bardzo często w twórczości Szekspira. W Makbecie ma on nieco
inny charakter, niż w pozostałych dziełach. Co prawda, Lady Makbet popełnia
domniemane samobójstwo, ale jej mąż odrzuca takie rozwiązanie swoich problemów.
Makbet woli umrzeć w walce, jak rycerz, niż targnąć się na własne życie:
”Mamli rzymskiego głupca naśladując
Przebić się własnym mieczem? Nie! dopóki
Życie przed sobą widzę, wolę raczej
Przeszywać cudze piersi”.
Samobójstwo pojawia się w przemyśleniach Hamleta. Tytułowy bohater potępił pomysł na

odebranie sobie życia. Był zdania, że jeżeli ucieczka od problemów świata mogła być tak
łatwa, to z pewnością wiązały się z tym jakieś straszne konsekwencje.
Główny bohater utworu, Werter, popełnia samobójstwo. Kieruje nim nieszczęśliwa miłość
do kobiety, która jest dla niego nieosiągalna. Przyczyną samobójstwa staje się również
nadmierna wrażliwość i uczuciowość mężczyzny. Rozpamiętując udrękę miłości, popada w
apatię i zaczyna myśleć o odebraniu sobie życia. Ogarnia go coraz większy pesymizm i
zniechęcenie do wszystkiego. Czuje się również wyobcowany i niezrozumiany przez ludzi.
To wszystko składa się na jego ostateczną i tragiczną w skutkach decyzję. Śmierć dla
Wertera jest wybawieniem od cierpienia i dręczącego go niepokoju. Umiera w nadziei, że
po śmierci Lotty, ich dusze odnajdą się i połączą uczuciem, które za życia nie było im
dane.
Samobójstwo jest dla Gustawa z II części Dziadów sposobem na zakończenie cierpienia po

utracie ukochanej Maryli. Samobójczą śmierć wybiera również Upiór.
Popełnia je główny bohater – Walter Alf - po dokonaniu zemsty na Krzyżakach i słowach

Aldony, która odmówiła dalszego wspólnego życia oraz w obliczu wykonania kary śmierci
przez zakonników. Umiera w strzelnicy, wypiwszy zatrute wino z pucharu. Aldona ginie
chwilę potem, widząc gasnącą nagle lampę (strąca ją umierający kochanek).
Śmierć w „Nie – Boskiej komedii” kojarzona jest z ciemną otchłanią. W taką otchłań
skacze ostatni z arystokratycznego rodu – Hrabia Henryk. Desperacki akt samozagłady
pieczętuje jego honorową walkę. Ku zagładzie i śmierci zdąża świat i ludzkość, o czym
można wnioskować, interpretując ostatnią scenę dramatu – apokaliptyczną wizję
zwiastującą powtórne przyjście Chrystusa.
W biografiach bohaterów romantycznych zazwyczaj pojawia się bunt i samobójstwo.

Kordian nie jest tu wyjątkiem. To przykład bohatera rozczarowanego światem,
zawiedzionego z powodu miłości. Zakochany w Laurze zostaje przez nią odrzucony.
Dziewczyna nie uznaje jego uczuć. Młodzieniec ma trudności w odnalezieniu sensu życia i
indywidualnej życiowej ścieżki. Brak mu wzorców i celów:
„Otom ja sam jak drzewo zwarzone od kiści,

Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści;
Ilekroć wiatr silniejszy wionie, zrywa tłumy.
Celem uczuć – zwiędnienie; głosem uczuć szumy (...)
Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój
Daj życiu duszę i cel wyprorokuj...”
Formą oporu wobec niemocy i bezsensu życia okazuje się dla Kordiana samobójcza śmierć.
Jest to jego prywatny bunt wobec życia - zanegowanie samej wartości życia. Gdy
ów bunt okazuje się nieskuteczny (bo samobójcza śmierć nie powiodła się), Kordian
wybiera inną jego formę – ma zamiar walczyć w obronie wolności (plan zabicia cara). Lecz
na tym polu również nie odnosi sukcesu. Tym razem buntuje się jego sumienie, które nie
jest w stanie zaakceptować łamania wewnętrznego kodeksu wartości. Kordian jako
jednostka zbuntowana, skazany jest na przegraną.
Samobójczą śmiercią kończy żywot Zygfryd de L�ve. Okrutny Krzyżak, oszalały po śmierci
syna Rotgiera, staje się oprawcą Juranda ze Spychowa i jego córki. Uwolniony przez
człowieka, któremu wyrządził nieludzką wręcz krzywdę (okaleczył go i uwięził jego jedyne
dziecko) załamuje się psychicznie i dręczony przywidzeniami, decyduje się na ostateczny
krok. W jego duszy odżywają pełne zgryzot wspomnienia związane ze zbrodniami
popełnionymi przez zemstę i ze śmiercią Rotgiera. Przerażenie wzbudza w nim również akt
miłosierdzia okazany przez Juranda. Poddaje się obłędowi, widzi śmierć pod postacią
kościotrupa i czarnego stwora z nieludzką twarzą, który namawia go, by targnął się na
swoje życie. Jego samobójstwo jest swoistą pokutą za wyrządzone krzywdy – umiera
ostatni ze spiskowców podstępnie i obłudnie rozprawiających się z polskim rycerzem,
którego imię ze strachem było powtarzane przez braci zakonnych.
Samobójstwo popełniają Petroniusz i Eunice. Elegant, pragnący umrzeć pięknie i godnie,

podejmuje decyzję o ostatecznym kroku w chwili, kiedy dowiaduje się, że Neron wydał na
niego wyrok śmierci. Mężczyzna nie obawia się śmierci, przeczuwając od jakiegoś czasu jej
nadejście. Urządza ucztę, na którą zaprasza augustianów i rozkazuje lekarzowi, aby
otworzył mu żyły. Zakochania w Petroniuszu Eunice, wiedząc, że nie będzie potrafiła żyć
bez swojego pana, decyduje się umrzeć razem z nim. Wraz z ich śmiercią zginęło w
Rzymie to, co pozostało jeszcze światu – piękno i poezja.
Samobójstwo z rozpaczy popełnia starzec, niewolnik. Przez dziesięć lat każdej nocy kopał
kanał dla bogatego właściciela, a w zamian miał otrzymać skrawek ziemi i wolność dla
swoich dzieci. Kiedy żołnierze zakopali rów, popełnił samobójstwo. Było to aktem bólu i
bezsilności wobec praw, które odmawiały niewolnikowi wszystkiego. Krzywdę starca
zrozumiał młody Ramzes i kazał wykupić jego dzieci.
W „Dajmonionie”, rozdziale opisującym wybór odejścia z tego świata, Tomasz stara się
rozwikłać zagadkę śmierci. Popycha go do tego tragiczne i nieoczekiwane samobójstwo
Korzeckiego, co interpretuje jako kolejny przejaw ludzkiego cierpienia (Korzecki nie mógł
znieść zła świata) oraz słabości i ulotności człowieka. Judym stara się zrozumieć ostatnie
słowa przyjaciela, czytając wielokrotnie jego pożegnalny list: „Objawia się we mnie jakieś
od Boga czy od bóstwa pochodzące zjawisko... Zdarza się to ze mną począwszy od
dzieciństwa. Odzywa się głos jakiś wewnętrzny, który ilekroć się zjawia, odwodzi mię
zawsze od tego, cokolwiek w danej chwili zamierzam czynić, sam jednak nie pobudza mię
do niczego... To, co mnie obecnie spotkało, nie było dziełem przypadku; przeciwnie,
widoczną dla mnie jest rzeczą, że umrzeć i uwolnić się od trosk życia za lepsze dla mnie
sądzono. Dlatego właśnie owo Dajmonion, ów głos wieszczy nie stawił mi nigdzie oporu”.
Justyna Bogutówna próbuje popełnić samobójstwo dwukrotnie. Pierwszy raz łyka jodynę,
lecz zostaje odratowana dzięki Niestrzępowej. Próba ta spowodowana była pogarszającym
się stanem psychicznym dziewczyny, brakiem kontaktu z rzeczywistością i usunięciem
dziecka. Drugi raz Justyna próbowała zabić się po oblaniu kwasem Zenona Ziembiewicza.
Chciała skoczyć z okna, lecz odciągnął ją woźny. Samobójstwo popełnia Zenon
Ziembiewicz. Jest to ostateczny wyraz jego upadku, po klęskach nie tylko osobistych,
lecz i zawodowych.
Samobójstwo na życzenie wydaje się jedynym logicznym rozwiązaniem w przypadku

młodej Żydówki, rannej w kolano podczas ucieczki z pociągu. ( „Przy torze kolejowym”)
Boleśniejsza od świadomości fizycznej śmierci, staje się ludzka obojętność.
Dwojra Zielona z opowiadania o tym samym tytule, w desperacji wołała: „Dajcie mnie
noża”, bo nie miała już siły, by żyć:
„Już nie mogłam żyć. Oka nie miałam, nic nie miałam.”
Młode kobiety na wizie („Wiza”) wiedziały, że następnego dnia, nie będą już na niej stały,
lecz siła tęsknoty i pragnienie wolności były silniejsze niż świadomość nędzy i poniżenia.
Dlatego zaśpiewały swój „samobójczy” hymn narodowy.
Motyw samotności
Dla Wertera samotność jest balsamem dla serca. Wynika przede wszystkim z nadmiernej
wrażliwości, poczucia wyobcowania i niezrozumienia go przez otoczenie.
Ten romantyczny utwór jest obrazem dramatu samotności i wyobcowania, które

odczuwa główny bohater, nie dość, że cierpiący po śmierci ukochanej Leili, to jeszcze
niosący brzemię zbrodni w swym sercu.
Konrad jest samotnym poetą. Jego poezji nie rozumieją ludzie. Gustaw jest samotnikiem z
wyboru – ucieka przed ludźmi, by w odizolowaniu rozpamiętywać utratę kochanki.
Kordian już jako chłopiec czuje się samotny, niezrozumiany przez otoczenie. Miłość nie
spełnia jego oczekiwań. Dla Laury jest tylko niedojrzałym chłopcem, Wioletta widzi w nim
atrakcyjnego mężczyznę do momentu, gdy wyznaje, że stracił majątek. Porzuca mrzonki o
miłości na rzecz poświęcenia ojczyźnie. Jako żołnierz wybiera drogę samotnej walki.
Decyduje się złożyć ofiarę ze swojego życia na ołtarzu wolności. Nie krępują go żadne
więzy rodzinne. Mówi:
„Ojciec w grobie – i matka w grobie – krewni w grobie,

Ona – jak w grobie... Wiec nikt po mnie! Wszyscy ze mną!
A szubienica będzie pomnikiem grobowym...”
Słowacki na przykładzie tego bohatera kwestionuje samotność bojową oraz ideę

posłannictwa (mesjanizm). Do walki o niepodległość (tak, jak i do innych istotnych
działań mających sprzyjać przemianom) potrzeba zaangażowania społecznego. To musi
być świadome i zbiorowe działanie. Jednostkowe ofiary niewiele zmieniają. Ponadto
samotność nigdy nie wiąże się ze szczęściem – w żadnej sferze życia. Uświadamia to
krótka biografia wyizolowanego Kordiana.
Uczucie samotności dotyka wielu bohaterów. Jest ono najczęściej następstwem

nieszczęśliwej miłości. Justyna po zakończeniu znajomości z kuzynem Korczyńskim czuje
się opuszczona i zagubiona. Marta odrzuciwszy Anzelma, cierpi w ukryciu, podobnie
Anzelm – stopniowo popada w apatię, a symbolem jego samotności jest „duszna choroba”,
która izoluje go od świata. Wyalienowani są też pani Emilia Korczyńska i jej mąż Benedykt
– ci wzajemnie nie spełniają swoich oczekiwań, każde z nich oddzielnie brnie przez życie.
Samotna jest także Teresa, która stale marzy o miłości.

„A...B...C...”
Główna bohaterka czuje się samotna w momencie, gdy nie potrafi zadecydować o swoim
dalszym życiu. Sytuacja taka ma miejsce po śmierci ojca rodzeństwa – profesora
Lipskiego. Podobne odczucia towarzyszą dziewczynie po wydaniu wyroku skazującego ją
na karę grzywny lub więzienia. Kryje się ze swoją samotnością w ciasnym mieszkaniu i
cierpliwie oczekuje na brata. Samotność młodej dziewczyny zaznacza się także poprzez
afekt do doktora Adama. Miłość ta nigdy się spełni, Joanna o tym wie, lecz mimo to
pielęgnuje w sobie nierealne uczucie. Izolacja bohaterki unaocznia się także poprzez
istnienie w „wielkim mieście wielkich Niemiec”, gdzie ludzie nie zawsze zwracają na siebie
uwagę, są raczej anonimowi, a dostrzega się ich w sytuacjach nietypowych, przykładem
może być tu proces Joanny. Samotność bohaterki zanika w momencie, gdy wciela się w
rolę nauczycielki oraz podczas relacji z bratem.
„Dym”
Samotna w utworze jest wdowa. Nie ma przyjaciół czy rodziny prócz ukochanego syna
Marcysia. Całe dnie spędza samotnie w małej i nędznej izbie, oczekując na kilkanaście
minut rozmowy z jedynakiem po jego powrocie. Szczególnie przejmuje scena na końcu
noweli, gdy kobieta nie może już liczyć na obecność Marcysia, ponieważ ten nie żyje.
Siedzi całymi dniami przy oknie, obserwując dym.
Winrych jest jednym z ostatnich walczących powstańców. Przypomina bohatera

romantycznego. Tak jak Kordian czy inne postacie z tamtej epoki, był indywidualistą
zdanym na własne siły, samotnym i pozbawionym szans na pomoc z jakiejkolwiek strony.
Choć liczył na zmiennika przy przewożeniu broni, pozostał sam do chwili śmierci, za
przyjaciela mając tylko konia.
W utworze samotni są zarówno ojciec, jak i syn. Dominik Cedzyna, otoczony ludźmi,
zaangażowany w pracę, tak naprawdę żyje w świecie marzeń o powrocie na wieś,
prowadzeniu własnego majątku, funkcji rządcy. Staruszek czuje się samotny i opuszczony,
poprawiając sobie nastrój lekturą listów od Piotrusia – ukochanego syna (należy pamiętać,
iż nigdy nie czytał listów w całości, analizując ich najdrobniejszy fragment w odstępach
czasowych).
Podobnie jego syn, choć zajęty studiami i rozwojem naukowej kariery, czuje się
opuszczony z dala od ojczyzny, którą opuścił wiele lat temu. Przytłacza go również myśl,
że Dominik jest gdzieś daleko, samotny, zdany na łaskę innych (tym bardziej, że wciąż
czuł się kimś wyższym niż inni, co nie ułatwiało mu interpersonalnych relacji).
W powieści jedynie Jagna odczuwała samotność i nienazwaną potrzebę opuszczenia wsi, w

której źle się czuła, nękana ciągłymi plotkami i niemożnością robienia tego, co pragnęła.
Nie dążyła, jak pozostali, do zgromadzenia majątku; w swych wyborach nie kierowała się
wyrachowaniem czy interesownością, przez co stała się ofiarą społeczności, wyklętym
przykładem odmienności, kiedy pragnęła jedynie wolności i samotności.
Latarnia morska znajduje się na maleńkiej wyspie położonej niedaleko portu

Aspinwall: „na całej zaś wysepce, mającej morgę rozległości, nie ma nikogo.” Już sam fakt
zamieszkania na tak niewielkim zakątku izoluje człowieka od świata.
Skawiński po trudach życia potrzebował samotności i odpoczynku. W ciszy i spokoju

pragnął przygotować się na spotkanie ze śmiercią. Pełniąc służbę latarnika, popadł w stan
odrętwienia. Bywały dni i tygodnie, kiedy nie widywano go w miasteczku. On również
przestał widywać ludzi. Zespolił się z otoczeniem. „Nie rozumował nad tym, czuł tylko
bezwiednie, ale w końcu zdawało mu się, ze niebo, woda, jego skała, wieża i złote ławice
piasku, i wydęte żagle, i mewy, odpływy i przypływy, to jakaś wielka jedność i jedna,
ogromna tajemnicza dusza; on zaś sam pogrąża się w tej tajemnicy i czuje ową duszę,
która żyje i koi się.” Jego stan przypominał indyjską nirwanę – uczucie wyzbycia
się wszelkich trosk, cierpień, całkowitego zapomnienia. Żyjąc na krawędzi jawy i
snu, mimo samotności czuł się szczęśliwy. Znajdował w niej ukojenie.
Bohater powieści Franza Kafki jest człowiekiem samotnym i wyalienowanym ze

środowiska. Jest to samotność na własne życzenie. Bankier, skupiony wyłącznie na
karierze i dobrobycie materialnym, traci poczucie, że istnieją wartości wyższe – przyjaźń,
miłość. Wiedzie monotonny tryb życia, ludzi traktuje zależnie od ich pozycji w
społeczeństwie, kobiety – instrumentalnie. Nie ma przyjaciół, nie ma ukochanej kobiety.
Nie utrzymuje nawet kontaktów z krewnymi.
Poczucie samotności przez całe życie towarzyszy głównej bohaterce powieści Marii
Kuncewiczowej „Cudzoziemka”. Róża Żabczyńska wszędzie czuje się obco. W Rosji
uważana była za Polkę, w Polsce – ze względu na akcent – za Rosjankę, na prowincji – za
damę z dużego miasta, a za granicą za cudzoziemkę. Samotna jest również w
małżeństwie. Nie kocha swojego męża, Adama, rozpamiętując przez całe życie pierwszą,
dziewczęcą miłość do Michała Bądskiego. Życie kobiety to nieustanne cierpienie,
wspominanie i tęsknota za utraconym uczuciem. Ta izolacja od świata sprawia, że Róża nie
potrafi znaleźć swojego miejsca, co pogłębia jej samotność.
Równie samotna jest córka skrzypaczki – Marta. Od najmłodszych lat pozbawiona przez
matkę kontaktu z rówieśniczkami, później realizująca marzenia i ambicje Róży, która w
dziewczynie dostrzegła wielki talent muzyczny, nie odnalazła szczęścia nawet w
małżeństwie. Poślubiła mężczyznę, wybranego jej przez Żabczyńską, który rozumiał jej
miłość do muzyki, lecz nie potrafił okazywać cieplejszych uczuć. Osamotniona Marta,
spragniona namiętności, szukała tych uczuć w ramionach innych mężczyzn. Samotność
dokucza również Adamowi. Przez całe małżeństwo żyje w cieniu innego mężczyzny, ma
świadomość tego, że uwielbiana przez niego żona wciąż myśli o Michale Bądskim. Adam
marzył o prawdziwym, spokojnym domu, małżeńskiej poufałości i szczęściu. Niestety, Róża
nie potrafiła mu tego zapewnić, żyli pod jednym dachem, lecz w rzeczywistości obok
siebie.
W powieści motyw ten pojawia się wielokrotnie, zazwyczaj przybierając formę bólu
fizycznego, trapiącego starca. Cierpienie było nieodzownym elementem życia Santiago.
Rybak zdołał się już do niego przyzwyczaić, dlatego świetnie radził sobie na morzu. Musiał
przezwyciężyć krwawiące dłonie, rany twarzy i boku oraz wycieńczenie organizmu, aby
osiągnąć swój wielki cel. Inaczej było z cierpieniem psychicznym. Klęska, jaką odniósł w
starciu z rekinami była dla niego dużo bardziej szkodliwa i bolesna, niż wszystkie rany,
jakie poniósł.
Bohaterowie powieści Bułhakowa doświadczają uczucia samotności. Samotna, bo

pozbawiona miłości jest Małgorzata. Samotny i nieszczęśliwy czuje się procurator Judei
Poncjusz Piłat. Niczym pustelnik siedzi w zaświatach na kamiennej skale i kontempluje
swój niewypełniony los. Samotny, bo odrzucony przez lud staje przed hegemonem
skazaniec Ha – Nocri. Równie samotny jest mistrz z niezrozumiałym przez recenzentów,
skrytykowanym dziełem. Każdy z bohaterów na swój sposób walczy z uczuciem
opuszczenia. Małgorzata z krzyczącym bukietem mimozy wyrusza na spotkanie miłości.
Prefekt przywołuje psa Bangę, bo tylko on wydaje się rozumieć swego pana. Jeszua wierzy
w sensowność losu i samotność „wpisuje” w jeden z wymiarów przeznaczenia.
Mistrz udaje się do szpitala psychiatrycznego, by, jak mniema, spotkać mu podobnych.
Tam poznaje Iwana Bezdomnego, którego „lekarstwem” na ból niezrozumienia są środki
antydepresyjne rozdwajające jaźń. Samotność wyobrażona u Bułhakowa tożsama jest
z odrzuceniem, niezrozumieniem, brakiem miłości. Jest jakoby piętnem i symbolem
(np. odrzuconego artysty). Może dotknąć każdego człowieka, w zasadzie, w taki czy inny
sposób, „narzuca się” życiu. Niekiedy nawet bywa pragnieniem. U Bułhakowa to uczucie
„przejściowe”, może bardziej budujące, konstruktywne niż deprymujące. W końcu przecież
Małgorzata poznaje i odzyskuje mistrza. Procurator zostaje uwolniony od brzemienia
samotności, a Jeszua, opuszczony przed śmiercią, w „światłości” ma wiernego sługę –
ucznia – Mateusza Lewitę.
, sny w chorobie i gorączce po zbrodni, sen w syberyjskiej lecznicy). Raz śni także alter
ego Raskolnikowa - Swidrygajłow (lubieżny sen o dziewczynce, którą przygarnął w noc
przed swym samobójstwem).
Najbardziej bogaty w symbole jest sen Raskolnikowa, w którym jako siedmioletni chłopiec
jest mimowolnym świadkiem zakatowania starej kobyłki przez jej zwyrodniałego
właściciela, chłopa Mikołkę (poprzedza on brutalne zabójstwo lichwiarki i jej siostry). To
jeden z najsłynniejszych snów w literaturze światowej. Możemy go interpretować
jako:
- ostrzeżenie – oglądając drastyczną scenę zakatowania kobyłki, Rodion czuje

paraliżujący strach i grozę, obraz znęcania się nad niewinnym i bezbronnym
zwierzęciem: „przyprawia [go] o mdłości”,
Motyw snu
- pokazanie prawdziwej natury bohatera – Raskolnikow w tym śnie jest wrażliwy,
sprawia wrażenie niezdolnego do zadawania bólu i cierpienia. Dużą wartość symboliczną
miał zabieg ukazania go jako siedmioletniego chłopca (motyw bezbronnego, wrażliwego
dziecka),
- przypomnienie wieku niewinności, by raz na zawsze się od niego odciąć (dorosły

Rodia wpada w szpony zła).
Życie bohatera powieści Franza Kafki przypomina senny koszmar. Wszystko zmienia się w
chwili, kiedy Józef K. zostaje aresztowany. Otaczający świat staje się dla niego wrogi,
przybiera odrealnione kształty, staje się groteskowy i zdominowany przez aparat władzy.
Okazuje się, że sąd jest wszędzie, nawet na strychach starych domów, a wielu ludzi ma
osobiste kontakty z urzędnikami sądowymi. Świat K. przybiera kształt labiryntu, po którym
w poszukiwaniu prawa krąży bohater.
Życie Róży przypomina sen na jawie. Żabczyńska przez czterdzieści lat żyje
wspomnieniami utraconej miłości, rozpamiętuje doznane krzywdy. Czuje się niespełniona
jako kobieta i jako artystka, za co obwinia cały świat. Marzenia traktuje jako sposób na
ucieczkę od rzeczywistości.

Józio, wszystko co go spotyka, traktuje na początku ja sen. Nie może uwierzyć, ze choć
ma trzydzieści lat, wszyscy widzą w nim gimnazjalistę, nire potrafi zrozumieć, że musi
chodzić do szkoły.
Motyw snu
Sen jest bardzo ważną częścią życia bohaterów Dziadów cz. III. Podczas snu ich dusze
przenoszą się w sferę metafizyczną. Nad śpiącymi bohaterami złe i dobre moce toczą
walkę o ich dusze.

„Dym”
Sen – gdy Marcysiowi śni się czerwony piorun, który w niego uderza, zapowiada to
nadchodzącą tragedię i zburzenie dotychczasowego porządku. Matka, by uspokoić dziecko,
interpretuje go, jako zapowiedź wesela. Nazajutrz chłopak ginie w wyniku wybuchu pieca
w fabryce. Sen jest zapowiedzią katastrofy.
Powieść jest pełna szczegółowo opisanych snów, najczęściej głównego bohatera (sen o
koniu, sny w chorobie i gorączce po zbrodni, sen w syberyjskiej lecznicy). Raz śni także
alter ego Raskolnikowa - Swidrygajłow (lubieżny sen o dziewczynce, którą przygarnął w
noc przed swym samobójstwem).
Najbardziej bogaty w symbole jest sen Raskolnikowa, w którym jako siedmioletni chłopiec
jest mimowolnym świadkiem zakatowania starej kobyłki przez jej zwyrodniałego
właściciela, chłopa Mikołkę (poprzedza on brutalne zabójstwo lichwiarki i jej siostry). To
jeden z najsłynniejszych snów w literaturze światowej. Możemy go interpretować
jako:
- ostrzeżenie – oglądając drastyczną scenę zakatowania kobyłki, Rodion czuje

paraliżujący strach i grozę, obraz znęcania się nad niewinnym i bezbronnym
zwierzęciem: „przyprawia [go] o mdłości”,
- pokazanie prawdziwej natury bohatera – Raskolnikow w tym śnie jest wrażliwy,
sprawia wrażenie niezdolnego do zadawania bólu i cierpienia. Dużą wartość symboliczną
miał zabieg ukazania go jako siedmioletniego chłopca (motyw bezbronnego, wrażliwego
dziecka),
- przypomnienie wieku niewinności, by raz na zawsze się od niego odciąć (dorosły

Rodia wpada w szpony zła).
Życie bohatera powieści Franza Kafki przypomina senny koszmar. Wszystko zmienia się w
chwili, kiedy Józef K. zostaje aresztowany. Otaczający świat staje się dla niego wrogi,
przybiera odrealnione kształty, staje się groteskowy i zdominowany przez aparat władzy.
Okazuje się, że sąd jest wszędzie, nawet na strychach starych domów, a wielu ludzi ma
osobiste kontakty z urzędnikami sądowymi. Świat K. przybiera kształt labiryntu, po którym
w poszukiwaniu prawa krąży bohater.
Życie Róży przypomina sen na jawie. Żabczyńska przez czterdzieści lat żyje
wspomnieniami utraconej miłości, rozpamiętuje doznane krzywdy. Czuje się niespełniona
jako kobieta i jako artystka, za co obwinia cały świat. Marzenia traktuje jako sposób na
ucieczkę od rzeczywistości.
Józio, wszystko co go spotyka, traktuje na początku ja sen. Nie może uwierzyć, ze choć
ma trzydzieści lat, wszyscy widzą w nim gimnazjalistę, nire potrafi zrozumieć, że musi
chodzić do szkoły.
Motyw spisku
Motyw spisku
Walka jest głównym motywem dzieła Mickiewicza. Nie są to jednak działania zgodne z
honorowym rycerskim kodeksem czy zasadami godnymi średniowiecznego wojownika, lecz
podstępne i zdradliwe poczynania w celu bezwzględnego zniszczenia wroga.
Motyw spisku – pierwsza wzmianka o spisku pojawia się w tytule utworu Kordian. Część
pierwsza trylogii. Spisek koronacyjny. Następnie ów wątek zostaje rozbudowany w Akcie
III – spiskowcy zgromadzeni w lochach katedry św. Jana rozważają kwestię zamachu na
cara.
Motyw spisku zostaje „rozpisany” w formie polemiki, w której kwestie etyczne

przeplatają się ze sprawą niepodległości. Reprezentantami przeciwnych stanowisk są tu:
Prezes i Ksiądz – niezdecydowani na zamach oraz Podchorąży i Starzec z Ludu –
przekonani o słuszności i konieczności zabójstwa monarchy (Mikołaja I). Prezes i Ksiądz to
strażnicy zasad moralnych i kodeksu rycerskiego (żołnierskiego). Dla Prezesa zamach
byłby naruszeniem prawa, występkiem przeciwko zasadom władzy monarszej (fakt
koronacji), pogwałceniem kodeksu żołnierza. Ponadto Prezes wyraża obawy o to, co się
stanie, gdyby zamach doszedł do skutku:
„A kiedy na Polskę wszystkie ludy zwalą,

Wielu przeciw postawisz wojska? wielu ludzi?
Czym zbrojnych? Czy sztyletu zakrwawioną stalą?”
Dostrzega realne zagrożenie Polski, zbrojną ingerencję innych państw, która mogłaby
doprowadzić do zagrożenia samoistnego bytu narodu. Przegrana nasiliłaby falę represji, a
odzyskanie suwerenności stałoby się bardziej nierealne. Argumenty Księdza mają naturę
etyczną: zbrodnia popełniona w słusznej sprawie i tak pozostanie zbrodnią, piętnem
moralnym, występkiem przeciwko Bogu. Za ów występek przewidziana jest kara.
Podchorąży – Kordian i Starzec opowiadają się za zamachem, widząc w nim jedyną
możliwość uwolnienia się spod władzy tyrana. Bunt jest dla nich działaniem, formą oporu
wobec zaistniałej sytuacji i strasznej „carskiej” rzeczywistości. Starzec potrafi uzasadnić
przymus zabójstwa – będzie to tylko jedno wobec ogromu tych, jakich dopuszcza się
monarcha na poddanym ludzie. Ponadto zahamuje ono falę następnych zbrodni. Jedno
morderstwo, wobec wielu, na pewno zostanie wybaczone przez Boga (Starzec):
„Stanę przed bogiem obok jakiego mocarza,

Co się codzienną zbrodnią we łzach ludu pławi;
I powem: „Boże! Boże, patrz, otośmy krwawi!
Zjęliśmy tę krew z ludzi, aby drzewo krzyża
Lżejsze było płaczącym na ziemskim padole;
A teraz się na twoją opuszczamy wolę...”
Do sumień spiskowców bardziej trafiają argumenty moralno – polityczne (Ksiądz, Prezes).

Głosując przeciw, nie aprobują zbrodni. Podchorąży – Kordian decyduje się na samotną
walkę o wolność.
Scena spisku to dramatyczna dyskusja o środkach wiodących do odzyskania

niepodległości, ale to również ocena przed i popowstaniowej rzeczywistości. Zamach na
cara planowany w faktycznym dniu koronacji (24 maja 1829 roku), nie powiódł się,
ponieważ przeważyły obawy polityków i dyplomatów. Bojowcy nie zyskali ich aprobaty. Nie
bez znaczenia były tu również rozterki etyczne, które skutecznie hamowały zapędy
buntowników.
Powstanie listopadowe również tkwiło korzeniami w spisku. Zryw narodowy

rozpoczęła nocą z 29 na 30 listopada 1830 roku niewielka grupa młodych żołnierzy ze
Szkoły Podchorążych w Warszawie. Zawiązali oni sekretne sprzysiężenie, na czele
którego stanął podporucznik Piotr Wysocki. Celem ataku spiskowców stał się początkowo
Belweder. Tu rebelianci pragnęli uśmiercić Wielkiego Księcia Konstantego.
Motyw spisku podkreśla nieprzygotowanie społeczno - polityczne do ogólnonarodowego
zrywu, osamotnienie w działaniu – brak zaangażowania obywateli (bo wstępnie był to
jedynie bunt wojskowych), poparcia ze strony części społeczeństwa (chłopi, szlachta,
skłonni do lojalizmu przywódcy) oraz ze strony mocarstw Europy Zachodniej: Anglii i
Francji.
Hugo von Danveld, Zygfryd de L�ve, Rotgier i Gotfryd po tym, jak książę Janusz odrzuca
ich żądania ukarania Juranda i wypuszczenia przez niego z niewoli rycerza Bergowa,
postanawiają sami zakończyć wieloletnią walkę samotnego polskiego rycerza z
Krzyżakami. Aby zmusić do uległości pana ze Spychowa, fałszują list i porywają jego
córkę. Spisek kończy się tragicznie zarówno dla ofiar zmowy, jak i spiskowców. Danveld i
Gotfryd zostają zabici przez oszalałego z gniewu i rozpaczy Juranda. Rotgier ginie w
pojedynku ze Zbyszkiem z Bogdańca, który podejmuje wyzwanie na sąd Boży. Zygfryd,
obłąkany po śmierci syna i uwolniony przez Juranda, popełnia samobójstwo.
Kapłani zawierają tajny akt, na mocy którego ma zostać podpisany traktat z Asyrią.
Później, za plecami młodego faraona, przeprowadzony zostaje spisek, który ma obalić jego
rządy.
Motyw starości
Konopnicka pokazuje nam inny niż tradycyjny model starości. Senior z jej noweli nie
mieszka wraz z rodziną, nie służy pomocą i radą krewnym. Kuntz Wunderli, mimo swych
osiemdziesięciu dwóch lat, postępującego reumatyzmu, chudości i wyniszczenia
organizmu, musi stanąć na środku kancelaryjnej sali i „dobrze” się prezentować. Jego
zadaniem jest sprzedanie się jak najtaniej, by trafić do życzliwej rodziny, lecz nie za tanio,
by móc się utrzymać. Choć Kuntz robi co może, by sprawić dobre wrażenie na innych,
widać, że jest zniedołężniały. Z tego powodu uznaje, że zawiódł gminę. Uczestnicy licytacji
śmieją się i szydzą ze starca, choć wszyscy go znają. Nie okazują szacunku należnego
wiekowi, dla nich Wunderli jest tylko towarem. Bieda powoduje, że rodzina licytowanego
nie jest w stanie go wylicytować. Starość ukazana przez Marię Konopnicką jest
przygnębiająca i odstraszająca.
Główny bohater utworu – Skawiński to człowiek w podeszłym wieku. Po wielu latach

tułaczki pragnie odnaleźć spokój, ciszę, prywatną przystań, gdzie będzie mógł
przygotować się na spotkanie śmierci. Śmierć nie kojarzy mu się z unicestwieniem, ale
raczej z tajemnicą, nieskończonością. Starość traktuje jako czas zasłużonego odpoczynku.
Samotna latarnia jest dla niego wymarzonym miejscem, by wskrzeszać wspomnienia,
oddawać się kontemplacji, snuć refleksje. „(...) być może, że gdy się człowiek zestarzeje,
woła także na niego inna nieskończoność, jeszcze ciemniejsza i bardziej tajemnicza, a im
jest bardziej zmęczony życiem, tym milsze są mu te nawoływania. Ale, by ich słuchać,
trzeba ciszy. Prócz tego starość lubi się odosabniać, jakby w przeczuciu grobu.”
W powieści starcem jest tytułowy bohater. Santiago nie jest jednak typowym starcem, jak
sam mawiał o sobie: „Bo ze mnie dziwny staruch”. Postać ta zawiera wszelkie cechy osoby
w podeszłym wieku. Ciało rybaka pokryte było głębokimi zmarszczkami i bruzdami, lecz
miał w sobie coś z młodzieńca, a mianowicie oczy, „które miały tę samą barwę co morze i
były wesołe i niezłomne”. Jedną z głównych cech Santiago była życiowa mądrość, jaką
posiadał. Wypływała ona z jego ogromnego doświadczenia.
Starość w powieści można rozpatrywać z dwóch różnych punktów widzenia. Dla Cecylii
Kolichowskiej starość była jej końcem, świadectwem przemijania i nieuchronności losu.
Początkowo próbowała nie widzieć oznak starości u siebie, lecz dostrzegała je u swych
znajomych. Nie lubiła spotkań, które odbywały się w dniu jej imienin, ponieważ z każdym
rokiem widziała swoje koleżanki zagłębiające się coraz bardziej w tę ostatnią fazę życia.
Elżbieta nie obawiała się starości. Odczuwała swoją wyższość nad zebranymi w salonie
ciotki kobietami, wynikającą z młodości. Uważała, że starość jest kolejnym etapem
młodości i nie rozumiała strachu Kolichowskiej.
Motyw syna
„Dym”
Marcyś jest półsierotą i ukochanym dzieckiem swej matki, którą darzy szacunkiem i
miłością. Stara się dbać o jej dobry nastrój, żartując czy nucąc piosenki mimo zmęczenia
po ciężkiej pracy.
Władysław, syn Róży i Adama, przez całe życie pozostawał pod wpływem matki, będąc
niejako uzależnionym od skrzypaczki, pełen podziwu dla niej i ciekawości. Od
najmłodszych lat musiał okazywać jej troskę i ślepą miłość. Róża, świetnie manipulująca
uczuciami najbliższych, zmusiła syna do zerwania zaręczyn z pierwszą narzeczoną. Później
niszczyła spokój jego żony i dzieci. Władyś przez wiele lat pozostawał rozdarty między
miłością do matki a miłością do Jadwigi.
Karol Wąbrowski, jest synem Cecylii Kolichowskiej z pierwszego małżeństwa.

Początkowo bezgranicznie kochał i uwielbiał matkę. Kiedy był małym chłopcem, podziwiał
ją i obserwował przy codziennych czynnościach oczami dziecka, dla którego matka stanowi
cały świat. Nie potrafił pogodzić się z faktem, że matka związała się z nieodpowiednim dla
niej mężczyzną, którego wstydził się i z którego kpili jego koledzy z gimnazjum. Matka
została jego żoną, chociaż Karol powiedział, że przekona się o tym, iż Aleksander
Kolichowski nie jest dobrym człowiekiem. Rozłączony z matką na wiele lat, podczas
których przebywał za granicą, wrócił pod koniec jej życia. Wcześniej nie zwracał uwagi na
błagalne listy Elżbiety z prośbą o przyjazd. Wrócił do Kolichowskiej jako obcy jej człowiek,
którego polubiła i zaakceptowała. W ostatnich godzinach życia matki powiedział jej, że
bardzo ją kochał i był zazdrosny o jej drugie małżeństwo. Zenon Ziembiewicz widział
wszystkie niedoskonałości matki, jej niedokształcenie i pobłażliwość wobec zdrad ojca,
czego nie potrafił zrozumieć. Jednak po śmierci ojca, wziął matkę do swojego domu i
szanował ją oraz jej przyzwyczajenia.
W utworze motyw ten jest zrealizowany poprzez postaci Sajetana i jego syna Józefa. Co
ciekawe autor umieścił dwójkę bohaterów po „przeciwnych stronach barykady”. Sajetan
stanął na czele rewolucji komunistycznej, a jego syn był aktywnym członkiem
faszystowskiej organizacji „Dziarscy Chłopcy”. Los sprawił, iż to właśnie dwudziestoletni
Józef Tempe aresztował i wtrącił do więźnia swojego ojca z polecenia prokuratora
Scurv’ego. Dzięki „uszewceniu się”, jakiemu mimowolnie poddali się „Dziarscy Chłopcy”,
czyli popadnięciu wręcz w hipnotyczny trans pracy przy wyrobie butów, ojciec z synem
rzucili się sobie w ramiona i w wielkim szczęściem pojednali się.
Motyw szaleństwa
Nie do końca wiadomo czy udawane, czy prawdziwe, ale było ono reakcją Hamleta na
przerastający go problem pomszczenia śmierci ojca. Niektórzy uważają, iż był to rodzaj
maski, którą przywdział główny bohater, aby w ten sposób obserwować w spokoju
wydarzenia toczące się na zamku. Według Poloniusza przyczyną obłędu Hamleta była
nieodwzajemniona miłość Ofelii. To właśnie ona, po śmierci ojca, również popadła w
szaleństwo, z tą różnicą, że nie ma wątpliwości, co do jego autentyczności. W jego efekcie
Ofelia popełniła samobójstwo, topiąc się w rzece.
Henryk, mężczyzna, który pokochał Lottę i został przez to oddalony ze służby u komisarza,
w szaleństwie znajduje ukojenie swojej rozpaczy i bólu, którego powodem jest odrzucona
miłość. W utracie poczucia rzeczywistości odnajduje spokój, czego zazdrości mu Werter.
Dla niego szaleństwo jest sposobem na szczęście i zapomnienie o prawdziwych
przyczynach udręki.
Szaleńcem jest Gustaw z II części Dziadów. Tragiczne dzieje miłości do Maryli sprawiły, że
popadł w obłęd i uciekł przed rzeczywistością.
W „Nie – Boskiej komedii”, podobnie jak w wielu romantycznych dziełach, pojawiają się
postacie szaleńców. Niejednokrotnie szalony bohater stanowi tło podjętej przez
twórcę problematyki. Dzięki takiej postaci autor mógł wykpić jakąś teorię,
skarykaturować ideologię, bądź też przemówić proroczym głosem. Obłąkani zachowują się
niemal jak postaci fantastyczne: słyszą głosy, mają objawienia, mówią bez sensu.
W dziele Krasińskiego przez poetyckie fanaberie Męża w obłęd popada Maria (Żona),
pragnąc mu dorównać i być przez niego kochaną. W ten sposób poeta wykpił romantyczną
koncepcję poezji, jako tej, która daje władzę i czyni wielkim. Opętany poetycką manią
jest także Orcio – syn Hrabiego. Szaleńczą łaskę poezji wyprasza dla niego u Boga
matka. Orcio stopniowo ślepnie, potem ginie w Okopach Świętej Trójcy trafiony kulą
rewolucjonisty. Maria zaś umiera w szpitalu wariatów pośród jej podobnych. Mąż
odwiedzając chorą, słyszy, jak zewsząd dobywają się głosy. Słychać je z sufitu, zza ściany,
spod podłogi, są wszędzie. Jeden z wariatów uważa się za nowe wcielenie Mesjasza: „W
łańcuchy spętaliście Boga. – Jeden już umarł na krzyżu. – Ja drugi Bóg, i równie wśród
katów.”, drugi za wodza rewolucji: „Na rusztowanie głowy królów i panów – ode mnie
poczyna się wolność ludu.”, trzeci ma się za króla: „Klękajcie przed królem, panem
waszym”, czwarty sądzi, że jest prorokiem i głosi apokalipsę: „Kometa na niebie już
błyska – dzień strasznego sądu się zbliża.”
Każdy z niech cierpi z powodu urojonej wielkości, indywidualności. W rolach

szaleńców odbija się specyfika rzeczywistości, ale oni sami odbierani są tylko jako wariaci.
Za taką też uważano później Marię. Ona również miała swoją apokaliptyczną wizję świata,
najpewniej jest to proroctwo późniejszych zdarzeń – rewolucji. Chora mówi do
Męża: „Wszystkie światy lecą to na dół, to w górę – człowiek każdy, robak każdy krzyczy:
„Ja Bogiem” – i co chwila jeden po drugim konają – gasną komety i słońca. – Chrystusa
nas już nie zbawi – krzyż swój wziął w obie ręce i rzucił w otchłań. Czy słyszysz jak ten
krzyż, nadzieja milionów, rozbija się o gwiazdy, łamie się, pęka, rozlatuje na kawałki, a
coraz niżej i niżej – aż tuman wielki powstał z jego odłamków – Najświętsza Bogarodzica
jedna jeszcze się modli, Jej służebnice nie obiegły Jej dotąd – ale i Ona pójdzie, kędy idzie
świat cały.”
Obłąkana Żona wieszczy upadek świata i zachwianie się ładu społecznego. Późniejsze
zdarzenia dramatu potwierdzają jej proroctwo: wybucha rewolucja społeczna, warstwy
niższe występują przeciwko uprzywilejowanym i domagają się swoich praw. Gdzieś w tym
wszystkim ginie Bóg, dewastowane są kościoły, ołtarze i symbole kultu. Bóg interweniuje
na końcu, w ostatniej scenie dramatu i nie wiadomo, czy przybył jako zapowiedź końca
czy też „przepowiada” odrodzenie świata.
Pośród wielu interpretacji pojawia się i taka, że „Nie – Boska komedia” jest wizją
apokalipsy, a przecież o takiej mówią obecni w dramacie szaleńcy, zatem mamy tu do
czynienia z katastroficzną utopią, kasandrycznym (pesymistycznym) wyobrażeniem
autora.
Zygfryd de L�ve po śmierci syna popada w szaleństwo. W przypływie zemsty okalecza

Juranda i składa jego dłoń i język w trumnie Rotgiera. Ma wrażenie, że zmarli bracia
zakonni rozmawiają z nim. Owładnięty panicznym strachem, nie potrafi zamordować
przetrzymywanej Jurandówny. Z wysiłkiem, miesiącami broni się przed obłędem,
podróżując z uwięzioną w wiklinowej kolebce Danusią. Ostateczne załamuje się po tym,
jak rycerz ze Spychowa uwalnia go i pozwala odejść. Ten akt miłosierdzia go przeraża.
Ścigany urojeniami, widząc śmierć pod postacią kościotrupa, popełnia samobójstwo.
Zmysły traci Danusia – delikatna i pełna ufności zaledwie dwunastoletnia dziewczynka,
porwana przez Krzyżaków, aby zmusić do uległości jej ojca. Potraktowana okrutnie
(porywacze rozbili jej luteńkę o ścianę, Zygfryd głodził ją i przez cały czas i przetrzymywał
w ciemnej, ciasnej klatce), wystraszona, załamuje się psychicznie, a jedynym uczuciem,
które wypełnia jej serce, jest bezgraniczne przerażenie. Odnaleziona przez Zbyszka, nie
rozpoznaje go i poddaje się chorobie, która stopniowo wyniszcza jej organizm.
Świadomość odzyskuje na chwilę przed śmiercią, aby przekonać się, że umiera obok tego,
którego pokochała całym dziewczęcym sercem.
Szalonym jest Neron, władca imperium. Rozmiłowany w rozkoszach życia, rozpuście i

własnym talencie, marzy o sławie i uwielbieniu poddanych. Nikt nie potrafi przewidzieć
jego decyzji i rozporządzeń. Opętany pragnieniem napisania Troiki, wydaje rozkaz
podpalenia Rzymu, aby ujrzeć płonące miasto i znaleźć odpowiednie natchnienie.
Afryka w powieści jest odpowiedzialna nie tylko za choroby fizyczne, ale i psychiczne.
Szaleństwo pełni w Jądrze ciemności dwie funkcje. Po pierwsze jest to ironiczny
mechanizm, który ma wywołać w czytelniku poczucie sympatii dla Kurtza. Marlow niemal
od początku wiedział, iż agent był szalony, lecz poprzez poznawanie o nim kolejnych
faktów, uznał, iż to, co dla towarzystwa było szaleństwem, jemu wydawało się
pociągające. Dzięki temu Marlow wraz z czytelnikiem sympatyzują z Kurtzem, a
jednocześnie nabierają podejrzeń, co do spółki. Po drugie szaleństwo Kurtza wynika z
nieprzestrzegania przez niego norm zachodniej cywilizacji oraz żądzy władzy.

Róża Żabczyńska jest osobą niepoczytalną. W chwilach niezrównoważenia emocjonalnego
myśli o zamordowaniu własnych dzieci. Jest osobą histeryczną, niszczącą siebie i męża.
U Justyny Bogutówny po usunięciu ciąży zaczyna się powolny proces utraty zmysłów.
Początkowo zaczyna się zmieniać jej charakter, z prostej, uległej dziewczyny staje się
osobą kapryśną, mającą wymagania i niezdecydowaną. Chce pracować jako
sprzedawczyni, lecz ostatecznie sama rezygnuje z pracy, pewnego dnia po prostu nie
zjawiając się w sklepie. Kolejna praca w cukierni nie podoba się jej, chociaż nie potrafi
wyjaśnić - dlaczego. Zaczyna miewać sny i słyszeć głosy zmarłych, widzi w nich swoje
dziecko. Wysyła dziwne listy do Zenona, które go niepokoją, nie potrafi rozmawiać z
ludźmi, zapominając, co chciała powiedzieć. Stopniowo izoluje się od innych, spędza całe
dnie leżąc w łóżku, a polecenia wykonuje automatycznie. Jej choroba, zdiagnozowana
przez lekarza jako schizofrenia, doprowadza ją do myśli samobójczych. Następnie
pojawiają się obsesyjnie myśli o zabiciu Ziembiewicza i przekonanie, że jego śmierć
zakończy jej męczarnię.
Motyw szatana
Mefistofeles zakłada się z Bogiem o duszę Fausta i za wszelką cenę postanawia wygrać.
Jest duchem, który zawsze mówi „nie” i posiada ogromną moc. Z łatwością przybiera
różne kształty, może podróżować w czasie i przestrzeni, za pomocą diabelskich sztuczek
spełnia wszystkie żądania Fausta. To jednocześnie diabeł – filozof, niezwykle wykształcony,
egoistyczny i wyrachowany. Jest znawcą życia ludzkiego, gardzi ludźmi, lecz potrafi
również ulitować się nad ich nędzą.
Diabły i złe moce toczą walkę o ludzkie dusze w Dziadach cz. III. Opętany zostaje Konrad,
a diabeł kończy za niego bluźniercze słowa, skierowane do Boga.
W Przygotowaniu (w didaskaliach) czytamy: „Szatan zlatuje w postaci pięknego anioła” i

„dziesięć tysięcy szatanów spada”. W dalszej części autor przypomina, iż szatan był
niegdyś tworem Boga i jego poddanym, lecz zbuntował się przeciwko władzy Boskiej i
oddalił od Najwyższego. Od tamtej pory utożsamia zło i bunt. W Przygotowaniu diabły
występują w większej ilości i noszą różne imiona: Szatan (jako Szatan), Mefistofel,
Gehenna i Astarot. Ponadto to one, a nie tylko Bóg, biorą udział w kreowaniu
rzeczywistości, zwłaszcza tej, która później objawi swoje krwawe oblicze. Czarci tworzą
„złych ludzi” - przywódców powstania listopadowego i wodzą człowieka na pokuszenie –
Kordiana, który usiłuje zabić cara. W drodze do królewskiej komnaty Kordian napotyka
Szatana, w szpitalu wariatów pojawia się anonimowy Doktor ukazujący opętanemu manią
wolności i poświecenia buntownikowi bezsens jednostkowej ofiary. Płaci dozorcy szpitala
płonącym dukatem, rozmawia z obłąkanym, po czym znika. Prawdopodobnie jest tylko
tworem wyobraźni bohatera oraz wyrzutem jego nadwerężonego sumienia.
Szatan u Bułhakowa nie jest mściwym władcą ciemności. Przypomina człowieka i nosi
ludzkie cechy. Troszczy się o losy moskiewskiej społeczności i martwi go wymykające się
spod kontroli zło. Nie ujawnia agresji i nie ma zapędów „anarchistycznych”. Jego celem nie
jest wywoływanie zamieszek i prowokowanie niemoralnych uczynków, ale przywracanie
porządku. Paradoksalnie ma naturę etyka. Wierzy w Boga i jest filozofem,
uczonym. „Wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro”. Wykorzystuje tylko niektóre
z „diabelskich” sztuczek, resztę dopełnia człowiek, ale to czart sprawuje kontrolę nad
złem. Nie jest buntownikiem. Podporządkowuje się rozkazom ze „światłości”. Jego
skrywanym obliczem jest miłosierdzie. Bardziej jawnym zaś karykatura, ironia i kpina. Na
jego twarzy na pewno nie gości szyderczy uśmiech, prędzej żartobliwy, wesoły. Zapewne
czasem wykrzywia ją ból, spowodowany widokiem świata. Ma wtedy zafrasowane oblicze.
Rozmyśla niekiedy nad „ułomną” naturą człowieka.
Motyw szczęścia/arkadii
Wyidealizowaną krainą szczęśliwości, spokoju i ładu jest Soplicowo. To mały zamknięty

świat, który swym mieszkańcom, uprzyjemniającym sobie życie polowaniem,
grzybobraniem czy dyskusjami o etykiecie, zdaje się być krainą beztroski. Świat, który
przepełniony jest dobrem, harmonią, w której żyją zarówno ludzie, jak i przyroda, w
którym to, co złe jest chwilowe i ma swoje szczęśliwe zakończenie. Istotnym składnikiem
owej arkadii jest wszechobecna natura, która dopełnia swoją istotą życie człowieka.
Współgra ona z życiem bohaterów, urzeka ich swoim pięknem, a jednocześnie wyznacza
rytm życia i pracy poprzez następstwo pór roku oraz wschody i zachody słońca. To świat,
do którego chętnie chciałoby się uciec, by, choć przez parę minut, zaznać uczucia
szczęśliwości, wypełniającego każdą sferę życia.
Nowelistyka Emilii Orzeszkowej

„Dobra pani”
Kwestia szczęścia pojawia się niejako w kontekście zagadnień dotyczących wychowania,

wykształcenia i ofiarności. Uwidacznia się zwłaszcza w opowieści garderobianej, dla której
radością życia byłby dom rodzinny w szlacheckiej okolicy, potomstwo, mąż, „rumiana
twarz” i trudy dnia codziennego. Krzycka zniweczyła wizję szczęścia panny Czernickiej,
choć pozornie pragnęła zapewnić jej wspaniałą przyszłość, podobnie było z Helą. Pani
Ewelina inaczej rozumiała to pojęcie. Utożsamiała je z możliwością spełniania kaprysów,
zabijania samotności i nudy. Uważała, że zarówno Czernicka, jak i Hela, będą zadowolone,
mogąc żyć u boku świetnej damy. Szczęście jednak jest wartością względną i nie dla
każdego oznacza to samo.
Motyw arkadii wyobrażony został dzięki opisom przyrody. W zasadzie tylko przyroda
tworzy idealny, spójny obraz. Jej piękno otacza wszystko wokół: dworki szlacheckie i
bohatyrowicki zaścianek, problemy powieściowych postaci, ich życie i obowiązki. Natura
współgra z nastrojami bohaterów, wyznacza rytm egzystencji. Człowiek wpisany w jej cykl
może czuć się szczęśliwy, ale pod warunkiem, że on również rozumie „nastroje” przyrody,
akceptuje je i godzi się na współzależność.
Pojęcie szczęścia jest różne dla każdego człowieka. Dla starego Maćka szczęście wiązało
się z odbudową rodowego Bogdańca i zapewnieniem ciągłości rodu. Zbyszko swoje
szczęście początkowo wiązał z Danusią, dlatego po stracie młodej żony uważał, że jego
życie skończyło się i pozostanie mu tylko smutek. Swój żal ukoił u boku Jagienki, którą
poślubił i z którą stworzył zgodne małżeństwo. Dla Jagienki, która bezgranicznie kochała
rycerza z Bogdańca, ważniejsze było szczęście ukochanego mężczyzny. Chociaż cierpiała z
powodu nieodwzajemnionego uczucia, modliła się o odnalezienie Danusi.
Marek Winicjusz, początkowo odrzucający naukę chrześcijan, odnajduje prawdziwe

szczęście, stając się wyznawcą Chrystusa. Zostaje mężem ukochanej kobiety i zaznaje
spokoju, wierząc, że czuwa nad nimi Zbawiciel. Szczęściem dla chrześcijan jest sama
wiara, głosząca miłość i oddanie Bogu.
Wzorowany na Soplicowie dworek w Nawłoci jest miejscem wręcz idyllicznym. Życie toczy
się tam wyłącznie wokół przyjemności. Czas Wielosławskim i ich gościom upływa na
wspaniałych posiłkach, wycieczkach po okolicy, bankietach, balach. Wszystkie obowiązki
spoczywają na parobkach, co powoduje, że szlachcie nie muszą się niczym martwić i
oddają się uciechom życia. Stary dworek jest otoczony wielkim parkiem. Nieopodal
znajduje się „Arianka”, czyli dom, w którym mieszkają rządcy i goście. W drodze między
tymi budynkami usytuowany jest cmentarzyk rodziny Wielosławskich. Szlachcie są tak
przejęci swoimi sprawami, że nie dostrzegają nędzy parobków i komorników. Arkadię
zaburza dopiero śmierć Karoliny.
Tomasz Judym, tak jak Schopenhauer, nie wierzył w szczęście i ludzkie dobro, a
wszystko, co go spotykało, przyczyniło się do umocnienia się w nim twierdzenia, iż
człowiek nigdy nie zaspokoi swych popędów (miał poczucie bezsensu życia, coraz mocniej
emanował z niego pesymizm i rezygnacja). Ta postać na początku powieści zachwycała się
posągiem Wenus z Milo, co było realizacją poglądu niemieckiego filozofa o kontemplacji
sztuki jako jedynej wartości stałej.
Motyw szkoły
Nowelistyka Prusa
„Antek”
Choć miała odmienić oblicze wsi według pozytywistów, tak naprawdę nadal mało kto
realizował edukacyjne cele dydaktyków. Gospodarskie dzieci nadal były „uczone” przez
niewykwalifikowanych amatorów łatwego zarobku, którzy zamiast pochwał lub innych
środków pedagogicznych stosowali kary cielesne. W narratorskim opisie samej szkoły
czytelnik może doszukać się ironii: „(…) wydała mu się taka prawie porządna jak ta izba w
karczmie, co w niej szynkwas stoi, a ławki były w niej jedna za drugą jak w kościele. Tylko
że piec pękł i drzwi się nie domykały, więc trochę ziębiło”.

Stanisława Bozowska jest przykładem nauczycielki z powołania, gotowej poświęcić nawet
życie w imię dobra swych wychowanków. Aby szerzyć naukę, opuszcza miasto i przyjaciół,
przenosi się na wieś uważając, że tam będzie najbardziej potrzebna. Jej postępowanie jest
godne pochwały i naśladowania (zupełnie inaczej, niż postępowanie drugiego bohatera
noweli – Pawła Obareckiego).
Z edukacją główny bohater – ośmioletni wówczas chłopiec - styka się już w szkole
przygotowawczej w Owczarach, co jest dowodem na zainteresowanie zaborcy
najmłodszymi. Pierwszym zakazem, jaki otrzymuje, jest ten dotyczący używania języka
polskiego. Przestrzegania odgórnego „regulaminu” pilnuje nauczyciel Wiechowski. Jest w
pewnym metaforycznym sensie mitologicznym Syzyfem. Cierpliwie i bezustannie wpaja
podopiecznym obcy alfabet, gramatykę, tradycje, a nawet zwyczaje religijne Rosjan,
dyskryminując wszystko, co do tej pory znali z doświadczenia (katolicyzm także).
Wiechowski nieustannie przekonywał dzieci, że muszą nie tylko mówić, pisać i czytać po
rosyjsku, ale także się modlić w tym języku, czego przykładem może być śpiewanie
rosyjskiej wersji katolickiej pieśni „Święty Boże, Święty mocny...”: Niepohamowana żądza
odpolszczenia uczniów, w której dopuszczał stosowanie „pięciopalczastej dyscypliny” czy
stawianie wolniej przyswajających wiedzą w kącie, przyczyniła się do poprawy jego losu.
Dyrektor Jaczmieniew, wizytujący placówkę, podwyższył mu pensję po tym, jak usłyszał
skargi wiejskich kobiet na nauczyciela, który nie uczy dzieci po polsku.
Następnie Marcin dostaje się do gimnazjum w Klerykowie. Indoktrynację rozpoczęto

już na etapie przyjmowania kandydatów do szkoły. Kryteria kwalifikacyjne ułożono w ten
sposób, by każdy, kto był Polakiem, czuł się gorszy, ponieważ postępowanie
„sprawdzające wiedzę” nie obejmowało dzieci rosyjskich, zamożnych oraz pochodzących z
żydowskich rodzin lojalnych caratowi. Gdy bohater zostaje przyjęty w poczet uczniów,
musi nadrobić zaległości, ponieważ wszystkie przedmioty są wykładane w języku
rosyjskim. Gimnazjaliści nawet na przerwach mają zakaz używania polskiej mowy. Choć
w planie zajęć były lekcje języka polskiego, były one nieobowiązkowe. Nie dość, że
prowadził je nudny, zastraszony przez władze placówki profesor Sztetter, to jeszcze
odbywały się wcześnie rano. Mało który uczeń z radością na nie uczęszczał, tym bardziej,
że nie dowiadywał się z nich nic ciekawego, lecz pogłębiał raczej znajomość języka
wykładowego, ponieważ tłumaczono na nich polskie utwory kiepskiej jakości na język
rosyjski.
Aby w pełni zrozumieć przebieg procesu rusyfikacji, warto pokusić się o dokładniejsze
zanalizowanie treści wpajanych młodzieży na lekcjach. Nieświadomym ważności
ówczesnego momentu dziejowego chłopcom wmawiano, że Polska jest krajem
zakłamanym, złym, zaściankowym, niezdolnym do autonomiczności. Inspektor
wypożyczał im książki, z które przedstawiały Polskę: „jako dom niewoli, gniazdo
rozbestwionej szlachty, mordującej lud ruski przy akompaniamencie okrzyków psiakrew i
psiadusza”. Przyswajali sobie: „urąganie tej polskości, wśród której wzrośli”. Cały czas za
to powtarzano opowieści o wspaniałej carskiej familii, decyzjach dobrego i najsilniejszego
na świecie kraju ze stolicą w Moskwie. Nazwiska i dzieła takich twórców, jak Mickiewicz,
Słowacki czy Norwid były zakazane, przedmioty ścisłe prowadzone powierzchownie,
ponieważ rozwijały samodzielne myślenie i wyobraźnię.
Nowela Sienkiewicza podejmuje temat nauki, pedagogiki. Wawrzynkiewicz – narrator

wypowiada się o pruskim systemie szkolnictwa, którego celem było „zniemczenie”
młodego pokolenia oraz wynarodowienie. W niemieckich placówkach nauczania gnębiono
polskich uczniów, drwiono z polskiej tradycji, kultury i obyczajów, stosując system kar
usiłowano wpoić dzieciom obce im wartości, nauczyć innego języka: „W opinii niemieckich
profesorów to tylko dziecko dobrze się sprawiało, które płaciło śmiechem za ich drwiny z
„polskiego zacofania”, języka i tradycji.” Nauka ściśle wiązała się z procesem germanizacji,
ponieważ językiem obowiązkowym był niemiecki. Zabraniano rozmawiać po polsku.
Uczniowie byli zmuszani do nadmiernego wysiłku intelektualnego, dźwigania dużej ilości
„bizantyjskich” tomów, zaś kary, publiczne nagany, szykanowanie deprymująco wpływały
na młodych ludzi: „Musiał przecie wyuczyć się co dzień choć jako tako lekcyj, bo inaczej
usunięto by go ze szkół (...). Trzeba było przynajmniej wzmacniać go fizycznie,
gimnastykować, kazać mu dużo chodzić lub jeździć konno, ale nie było czasu na to.
Dziecko tyle miało do roboty, tyle do wyuczenia się na pamięć, tyle do napisania co dzień,
że z ręką na sumieniu powiadam: nie było czasu. Każdą chwilę potrzebną dla wesołości,
zdrowia i życia chłopca zabierała łacina, grecki i... niemiecki.” Nie wszystkie dzieci potrafiły
znieść ciążące na nich obowiązki oraz prześladowania. Tragiczne losy Michasia to efekt
działania „morderczej machiny” pruskiej edukacji.
W pierwszej części powieści Józio poznaje patriotyczną dydaktykę szkoły – warszawskie

gimnazjum dyrektora Piórkowskiego - jej nudnych profesorów i metody, którymi starają
się „upupić” młodzież.
Motyw szlachty
Motyw szlachty
Szlachta jest centralnym zbiorowym bohaterem utworu. Autor daje szeroki obraz tej
warstwy społecznej, łącznie z jej wadami i zaletami. Przywiązuje szczególną wagę do
dawnej tradycji szlacheckiej, dzięki czemu czytelnik poznaje styl szlacheckiego życia.
Wzorcowy szlachcic to Sędzia, który jest dobrym gospodarzem, strażnikiem
obyczajowości, kultywuje pamięć o ojczyźnie. Również Podkomorzy to typ szlachcica,
który wyrastał w dawnej tradycji i poczuciu wspólnoty. Szlachta w dziele pozostaje
wewnętrznie zróżnicowana i podzielona według stanu majątkowego. Indywidualizm postaci
wpływa na podkreślenie cech tego stanu. Mamy tu wierność i orędownictwo dawnej
tradycji, niechęć do nowości ze świata, która powoli jednak wkrada się do szlacheckich
dworków, mamy także szlachtę z jej wadami: pijaństwem, warcholstwem i popędliwym
charakterem, co cechuje głównie szlachtę zaściankową.
Miejscem akcji komedii Fredry jest wieś położona pod Lublinem, a dokładniej szlachecki
dworek pani Dobrójskiej – miejsce szczęśliwego, wręcz idyllicznego życia. Mieszkańcy i
goście majątku, choć nie są bogaci, to jednak charakteryzują ich takie cechy, jak
życzliwość, zdolność pomocy czy radość życia. Warto zwrócić przy opisie dworku uwagę,
że nie opisano go z naciskiem na szczególne cechy wyglądu, nie osadzono tego miejsca w
jakiejś konkretnej historycznej rzeczywistości, co jeszcze bardziej sprawia, że odczuwamy
uniwersalność podkreślonych wartości. Fredro wyidealizował w dramacie polski dwór i
ziemiański model życia szlachty.
W świecie, który poznajemy z ponad stu stron komediodramatu, panny zajmowały się z
zapałem haftowaniem, robótkami na drutach (gdy Albin podnosił upuszczone przez
ukochaną kłębki wełny, ta bardzo się denerwowała). O rumieńce przyprawiała je lektura
powieści sentymentalnych oraz utworów romantycznych. Z żywością i gwałtownością
rozprawiały o bohaterach książki „Męża Kloryndy życie wiarołomne”.
W utworze widać zmiany, jakie zaszły w głównych zainteresowaniach polskiej młodzieży od

czasów polowań czy grzybobrania, tak plastycznie opisanych w „Panu Tadeuszu” przez
Adama Mickiewicza. W dziele Fredry nowe pokolenie w celach rozrywkowych udaje się na
tańce do pobliskiego miasta, a nie na łono natury (ważne jest, że autor nie ukazał wsi
przez pryzmat krajobrazu, lecz poprzez opisy wnętrza domu i zajęć, psychiki jego
mieszkańców).
Choć pisarz wyidealizował wiejskie życie, to jednak wprowadził do dramatu postać

niechętną takiemu otoczeniu. „Laleczka warszawska” (określenie Gucia według Klary)
cierpiała katusze, przebywając w majątku Dobrójskiej. Na potwierdzenie tej myśli warto
przytoczyć wypowiedź bohatera na temat „atrakcji” wiejskiego życia: „Nie…wieś ma swoje
wdzięki…mówię szczerze. / «ziewa skrycie» / Na wiosnę kwiatki… listki… trawki świeże, / A
w lecie, w lecie! … są te… piękne żniwa; / No i w jesieni… / «ziewając» / także… tam coś
bywa; / W zimie wieczory… tak… w zimie… wieczory / Są, są zabawy… o, są, każdej
pory!... / «Ziewa i wkrótce zaczyna drzymać»”.
Śluby panieńskie są idylliczną wizją prowincjonalnego szlacheckiego dworku.

Fredro opisał codzienne zajęcia, życie jego mieszkańców i gości, obyczaje,
zainteresowania, styl życia i jego bardzo pogodną atmosferę, kierując się własnymi
spostrzeżeniami, ponieważ na kartach komedii przedstawił czasy współczesne sobie,
wyrażając życzliwy stosunek wobec świata polskiego dworku. Artysta mistrzowsko
sportretował ludzi zamieszkujących niewielkie dworki szlacheckie, odtwarzając z dbałością
ich psychikę: myśli, uczucia i pragnienia.
Sienkiewicz sportretował w utworze szlachtę. W powieści mamy liczne przykłady szlachty

zamożnej oraz pojedyncze ubogiej, zaściankowej. Pierwsza grupa jest przedstawiona
niejednolicie. Poznajemy między innymi uczestników pospolitego ruszenia pod Ujściem, z
których większość przyjeżdża na miejsce spotkania niechętnie, opieszale, martwi się o
pozostawione majątki, ponieważ akurat nadchodziła pora żniw. To właśnie uczestnicy
pospolitego ruszenia podpisują kapitulację, rezygnując z podjęcia walki. Zależy im jedynie
na przysłowiowym „świętym spokoju”. Cieszą się z zaproszenia na wieczorną ucztę do
obozu szwedzkiego.
Niechętny takiemu postępowaniu pozostaje między innymi Stanisław Skrzetuski, który na

wieść o kapitulacji Wielkopolski rwał sobie włosy z głowy. Z drugiej strony podobną
niechęć do walki reprezentują niektórzy oficerowie Radziwiłła, którzy po odczytaniu umowy
polsko-szwedzkiej nie protestują i pozostają przy zdrajcy. Innym przykładem
niegodziwego postępowania zamożnej szlachty, działania na niekorzyść kraju jest
postępowanie pułkowników służącym Szwedom podczas oblężenia Jasnej Góry, którzy nie
widzą w swej taktyce nic złego (dopiero po jakimś czasie zaczną żałować).
Jeszcze jedną grupą, doprowadzającą do pogorszenia sytuacji kraju byli pyszni i

zarozumiali szlachcice, którzy twierdzili, że każdy ma prawo wybierania takiego króla,
jakiego chce i przechodzili na stronę Karola Gustawa. Mówili przy tym: „Pana i pod obcym
panowaniem znaleźć można”.
Większość powieściowej szlachty to jednak patrioci, walczący z zapałem w obronie króla

Jana Kazimierza i Rzeczypospolitej, gotowi poświęcić życie za ojczyznę (Zagłoba,
Skrzetuscy, Wołodyjowski, Kmicic).
Z kolei w grupie ubogiej, zaściankowej szlachty doskonałym przykładem oddanych

żołnierzy i dzielnych patriotów są mieszkańcy zaścianka w okolicach Upity na Żmudzi,
czyli szlachta laudańska. Byli to między innymi Pakosz Gasztoft z Pacunelów (patriarcha
zaścianka, słynny z bogactw i sześciu córek), Józwa Butrym (zięć Pakosza, któlremu „w
wojnach kozackich kula armatnia stopę mu urwała”), Kasjan Butrym (był najstarszym
człowiekiem na Laudzie, pamiętającym jeszcze czasy Stefana Batorego).
Przedstawicieli tej warstwy w powieści nie odnajdziemy wielu. Są to między

innymi: ojciec Wokulskiego (przeznaczający wszystkie pieniądze na odzyskanie spadku
po ojcu, oceniający ludzi według urodzenia i statusu majątkowego i przejawiający
wielokrotnie skłonności do popadania w nieuzasadniona złość) oraz Wirski (popadł w
ruinę trwoniąc swój majątek, którego nie potrafił utrzymać po zaprowadzeniu zmian formy
własności). Po uwłaszczeniu chłopów ludzie ci nie potrafili już gospodarować, a zamiast
odnaleźć się w nowej rzeczywistości – nadal trwonili pieniądze (byli w tym względzie
podobni do arystokracji). W końcu spadli bardzo boleśnie ze społecznych szczytów.
Dopiero następne pokolenie po nich, reprezentantką którego jest pani Stawska,
przyzwyczaja się do nowych realiów. Kobieta pozostawiona przez ucieczkę męża za granicę
bez środków do życia, nie czekała na cud, lecz śmiało o prężnie podjęła się udzielania
korepetycji, a potem, dzięki pomocy Wokulskiego, zastanawiała się nawet nad
otworzeniem własnego sklepu.
Dominik Cedzyna jest zdeklasowanym i zubożałym szlachcicem, który w wyniku

reformy uwłaszczeniowej i nastania ery kapitalizmu, nie potrafił odnaleźć się w nowych
realiach i tracił cały majątek. Nie stracił jednak dumy i przekonania o wyższości swego
urodzenia. Zwracając uwagę na nienaganne maniery, zachowywał się spokojnie i wyniośle
w chwilach, gdy był obiektem szyderczych słów inżyniera, myśląc: „Ja i tak pan, a tyś i tak
cham!...”. Z rozrzewnieniem wspominał dawne czasy, gdy: „jeździł czwórką wałachów i
wspaniałymi saniami, z furmanem w złotawej liberii, otulał się (…) kiereją srogimi
niedźwiedziami podbitą”, nie potrafiąc się odnaleźć w nowych realiach ekonomicznych.
Ziemiaństwo reprezentują Walerian i Żancia Ziembiewiczowie, zamieszkujący Boleborzę.

Tę zubożałą klasę ze wszystkimi wadami, które najlepiej dostrzega powracający na każde
wakacje do domu Zenon, cechuje typowo szlacheckie rozumowanie. Walerian Ziembiewicz
hołdujący przeszłości, przywiązany do swojego herbu szlacheckiego, spędza czas na
bezowocnym chodzeniu po łąkach z dubeltówką, uwodzeniu dziewcząt i pilnowaniu, by
pracownicy nie kradli własności hrabiostwa Tczewskich. Jego żona zajmuje się głównie
kwiatami i grą na fortepianie oraz zarządza służbą. Są ludźmi powierzchownie
wykształconymi, co szczególnie razi młodego Zenona.
Swoista nieumiejętność odnalezienia się w nowej sytuacji i nieudolność prowadzenia
majątku, doprowadziła Ziembiewiczów do utraty własnego dziedzictwa, po czym zmuszeni
byli podjąć pracę zarządcy u ludzi bogatych. Nadal jednak podtrzymują znaczenie swojej
warstwy, próbują żyć po „pańsku” według szlacheckiej tradycji, trwając w swym świecie.
W rzeczywistości mają też znikomy wpływ na politykę, a ich przynależność do tej warstwy
społecznej poświadcza jedynie stary klejnot szlachecki, stojący w oszklonej szafce.
Motyw tańca
W powieści opisane są tańce podczas wesela Macieja Boryny z Jagną. Goście

zaczęli pierwszy taniec poświęcony Jagusi. Z sieni dochodziła skoczna muzyka tak, by
po przestąpieniu progu każdy chwytał partnera i „puszczał się posuwistym krokiem
"chodzonego" - a już tam, niby ten wąż farbami migotliwy, toczyły się dokoła izby pary,
gięły się, okrążały, zawracały z powagą, przytupywały godnie, kołysały się przystojnie i
szły, płynęły, wiły się, a para za parą, głowa przy głowie - niby ten rozkołysany zagon
dostałego żyta, gęsto przekwiecony bławatem a makami... - a na przedzie w pierwszą
parę Jagusia z Boryną!”. Wszyscy bawili się wesoło, i młodsi, i starsi. Zabawie nie było
końca: „I tańcowali! ...Owe krakowiaki, drygliwe, baraszkujące, ucinaną, brzękliwą nutą i
skokliwymi przyśpiewkami sadzone, jako te pasy nabijane, a pełne śmiechów i swawoli;
pełne weselnej gędźby i bujnej, mocnej, zuchowatej młodości i wraz pełne figlów
uciesznych, przegonów i waru krwi młodej kochania pragnącej. Hej! (...)”. Tak oto
chłopski naród bawił się na najbogatszym weselu.
Taniec wieńczy ostatnie karty dzieła Adama Mickiewicza. W polonezie, odtańczonym na

zaręczynowym przyjęciu Zosi i Tadeusza, stoją obok siebie żołnierze, szlachta i wieśniacy.
Mistrzowsko opisana przez poetę scena wymieniania się par, ruchu w rytm muzyki, to
wspaniały obraz tańca i tanecznej tradycji.

Taniec to najbardziej oczywisty motyw w dramacie. Ostatnia scena swoją wymową
przypomina chocholi taniec zaczerpnięty z „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego. Brutal
Edek prowadzi w tańcu Eugeniusza, reprezentującego polską inteligencję. Scena ta
uwidacznia marazm, którym cechowało się społeczeństwo PRL-u.
Motyw totalitaryzmu
Proces Franza Kafki można interpretować jako powieść o totalitaryzmie. Schemat władzy w
utworze odpowiada założeniom systemu totalitarnego. Władza sądowa jest wszechobecna,
wszechpotężna i absolutna. Dla zwykłego człowieka jest czymś niedostępnym, choć w
decydujący sposób wpływa na jego życie. Przekonał się o tym bohater dzieła, Józef K.,
który został wciągnięty w potężne tryby machiny sądowniczej, pozbawiającej go wolności i
prawa decydowania o własnym życiu. Powieść Kafki można uznać za wizjonerską – w
czasie, kiedy pisarz pracował nad utworem systemy totalitarne jeszcze nie istniały.
„Folwark zwierzęcy” – George Orwell
Świat przedstawiony w powieści Georga Orwella Folwark Zwierzęcy jest odniesieniem do

wydarzeń, które rozegrały się w Rosji po wybuchu Rewolucji Październikowej i objęciu
rządów przez Józefa Stalina. Pisarz, przenosząc akcję do świata zwierząt, które
zbuntowały się przeciwko władzy człowieka i własnemu uciskowi, przedstawia metody,
dzięki którym świnie osiągnęły szereg przywilejów, ograniczając jednocześnie prawa
pozostałych zwierząt. Życie zwierząt na folwarku jest odzwierciedleniem życia ludzi w
państwie zdominowanym przez system totalitarny.
Wybuch powstania poprzedziło przemówienia Majora, który przed śmiercią postanowił

podzielić się z pozostałymi zwierzętami swoimi wnioskami, które wyciągnął obserwując
sposób, w jaki zwierzęta są traktowane przez człowieka. Stary knur uzmysłowił
zwierzętom ich tragiczne położenie – wyzyskiwane przez ludzi, często głodujące, nie
odpoczywały nawet na starość, ponieważ były zabijane, aby przynieść człowiekowi
korzyść. Major uznał, że człowiek jest największym wrogiem wszystkich zwierząt i
należy jak najszybciej doprowadzić do otwartej walki, która wyzwoli zwierzęta spod jego
jarzma. Nakazywał, aby zwierzęta wystrzegały się upodobnienia do ludzi i pamiętały,
że muszą działać solidarnie, bo są sobie równe. Po śmierci knura zwierzęta czuły się
zobowiązane do wypełnienia jego nauk i zaczęły przygotowywać się do rewolucji. Na
czele buntowników stanęły świnie, uważane za mądrzejsze od innych zwierząt, które
zajęły się stworzeniem podstaw Animalizmu i zasad, które będą obowiązywały w świecie
bez ludzi. Z trudem przekonały przeciwników powstania do swych racji i zmobilizowały ich
do wspólnych działań. Dzięki temu zwierzęta zyskały poczucie, że mogą walczyć w imię
wolności, braterstwa i solidarności. Po wypędzeniu z folwarku pana Jonesa, objęły rządy w
gospodarstwie i zaczęły pracować wyłącznie dla siebie.
Zasady Animalizmu, ujęte w Siedem Przykazań, stały się nadrzędnym prawem na
Folwarku Zwierzęcym. Zwierzęta postanowiły przekonać ludzi, że potrafią pracować
wydajniej i poprowadzą gospodarstwo lepiej niż poprzedni właściciel. Zapanowała ogólna
zgoda i radość z wolności. Sprawami organizacyjnymi zajęły się świnie. Pozostałe
zwierzęta zgodziły się na to, ponieważ uważały, że świnie są mądrzejsze od nich, posiadły
też umiejętność czytania i pisania, więc doskonale mogły wywiązać się z obowiązku
zarządzania farmą. Tymczasem okazało się, że świnie dopuszczają się pewnych
nadużyć, tłumacząc to tym, iż muszą mieć większe przywileje, aby lepiej wypełniać swoje
zadania. Tylko one miały prawo pić mleko i jeść jabłka. Z czasem czyniły tak, że same
nadawały sobie przywileje, dostosowując do swoich potrzeb Przykazania i dopisując do
nich kolejne elementy, które usprawiedliwiały ich dążenie do wygód.
Między dwoma czołowymi knurami rozegrała się walka o przywództwo i dominację.

Snowball, oczytany i bystry, chciał przede wszystkim polepszyć byt pozostałych zwierząt.
Podjął walkę z analfabetyzmem, wprowadzał kolejne ulepszenia, które z czasem miały
wpłynąć na długość pracy zwierząt i zapewnić im więcej dni odpoczynku. Zupełnie inną
strategię przyjął jego przeciwnik, Napoleon, który uważał, że najważniejsze jest
wychowanie młodych pokoleń. Rywalizacja zaostrzyła się, kiedy Snowball zaczął pracować
nad planem budowy wiatraka i przekonał do swojego pomysłu inne zwierzęta. Na zebraniu
w stodole, na którym wszyscy mieli głosować za przyjęciem projektu, Napoleon ukazuje
swoje prawdziwe oblicze – kategorycznie zabrania zwierzętom zgadzać się na pomysł
przeciwnika, a swego rywala przepędza z folwarku dzięki odpowiednio wyszkolonym psom.
W ten sposób zaczyna rządzić samodzielnie i natychmiast wprowadza nowe zarządzenia.
Pozbawia zwierzęta prawa do demokratycznego, wspólnego podejmowania decyzji i
likwiduje wspólne rządzenie folwarkiem. Od tej pory prawo do ustalania zajęć i
obowiązków zwierząt mają wyłącznie świnie. Pośrednikiem między „pospólstwem” a
Przywódcą zostaje Squealer – doskonały mówca, potrafiący każdą sprawę obrócić na
korzyść Napoleona. Zwierzęta, mniej wykształcone, skupione głównie na pracy, stopniowo
zapominają, jak brzmiały Przykazania. Ślepo ufają rządom świń, wypełniają wszelkie
ustalenia, a odpowiednio manipulowane zaczynają wierzyć, że Napoleon rzeczywiście dba
głównie o ich dobro.
Z czasem Napoleon umacnia swoją pozycję, oskarżając Snowballa o zdradę i współpracę z
panem Jonesem. Zwierzęta wierzą również i w tym przypadku, a wszelkie próby protestu
kończą się głośnym warczeniem psów. Świnie ogłaszają kolejne przywileje dla siebie, a
pozostali mieszkańcy folwarku zostają zaprzężeni do pracy i budowy wiatraka. Czasami
zdarza się, że któreś z nich stara się zrozumieć postępowanie świń i próbuje przypomnieć
sobie, która zasada Animalizmu została złamana, lecz wówczas okazuje się, że na ścianie
stodoły są wypisane Przykazania w zupełnie innym brzmieniu, niż je zapamiętały.
Świnie doskonale więc manipulują tłumem, dopisując do kolejnych praw treść zgodną z
ich postępowaniem. Założenia, które przyświecały Powstaniu, iż wszystkie zwierzęta są
równe, nie upodobnią się do człowieka i nie podejmą współpracy z odwiecznym wrogiem,
zostają odpowiednio zmodyfikowane. Napoleon zostaje uznany za „Ojca Wszystkich
Zwierząt”, przenosi się do domu i zaczyna żyć w luksusie.
Rządy świń są bezkompromisowe i bezwzględne. Zwierzęta godzą się na wszystkie

zmiany, ponieważ nie potrafią zaprotestować ani wyrazić swoich myśli. Zresztą
świadomość, że mogą godnie żyć jako wolne wynagradza im ciężką pracę i częste uczucie
głodu. Zupełnie inaczej żyją świnie – zawłaszczające dla siebie owoce trudu pozostałych
zwierząt. Stosownie przeprowadzana propaganda odnosi zamierzony skutek. Zwierzęta
wierzą w racje Napoleona, uczestniczą w uroczystościach na jego cześć, bezwolnie
wypełniają każde nowe zarządzenie. Kiedy zaczynają mieć wątpliwości, wówczas pojawia
się niczym duch Squealer i przekonuje ich, że Napoleon robi wszystko, kierowany miłością
i dobrem mieszkańców folwarku. Uspokojone zwierzęta nie podejmują żadnych działań
przeciwko Przywódcy.
Nowa rzeczywistość, w jakiej znalazły się „wolne” zwierzęta, w niczym nie przypominała
tej, którą obiecał im Major. Napoleon zaprowadził reżim, przemoc, wykorzystywał fałszywe
dokumenty i zmieniał na swoją korzyść wydarzenia z wybuchu Powstania. Stał się okrutny,
a wszelką zdradę wykrywał za pomocą przesłuchań i egzekucji. Wizja świata, w którym
zwierzęta miały być sobie równe, okazała się złudną, nierealną iluzją. Zwierzęta
znalazły się w gorszej sytuacji niż za rządów ludzi – pracowały dłużej i ciężej, ograniczano
im racje żywnościowe, łamano wszelkie obietnice. Stały się niewolnikami innych
zwierząt, a poczucie godności miały jedynie dzięki świadomości, że przecież są wolne i
nie pracują dla ludzi. Swojej sytuacji nie potrafiły jednak ocenić właściwie – ogłupiałe
wzniosłymi hasłami, zmuszane do posłuszeństwa i pozbawione wolnej woli, nie pamiętały
już czasów sprzed Powstania. Rządzące świnie upodabniają się całkowicie do
człowieka. Nawiązują współpracę z ludźmi, zaczynają chodzić na dwóch nogach i żyją w
domu pana Jonesa. Z czasem stają się jedynymi właścicielami folwarku, zmieniając go w
spółdzielnię i są dumne z metod, jakimi udało im się ograniczyć wolność poddanych.
Obraz Folwarku Zwierzęcego, który stał się państwem totalitarnym, metod działania
świń, przypomina sytuację, w jakiej znalazła się Rosja pod rządami Józefa Stalina. George
Orwell w powieści ukazał bezwzględność tego systemu, który w pełni ograniczał jednostki
a na uprzywilejowanym miejscu stawiał elitę rządzącą. Z planu świata przedstawionego
wyłania się warstwa symboliczna utworu, poruszająca istotne dla człowieka zagadnienia –
prawdę o systemie totalitarnym, wpływie władzy na państwo i obywateli a także okrutnych
metodach działania, które zmierzały do całkowitego ubezwłasnowolnienia jednostki i
wykorzystania jej dla potrzeb elity rządzącej. Najpełniej ideę tego systemu oddaje
odpowiednio zmodyfikowane przez świnie Przykazanie, które jako jedyne zachowało się na
ścianie stodoły: „Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre zwierzęta są równiejsze od
innych”.
Totalitaryzm nie jest przedstawiony wprost, ale w sposób zawoalowany. Droga, jaką
Edek doszedł do władzy, czyli brutalna przemoc, jest podobna do tej, jaką obierają
totalitarni dyktatorzy. Jego słowa: „Ale nie bójcie się, byle cicho siedzieć, nie podskakiwać,
uważać, co mówię, a będzie wam ze mną dobrze, zobaczycie. Ja jestem swój chłop. I
pożartować mogę, i zabawić się lubię. Tylko posłuch musi być”, są doskonałym
odzwierciedleniem totalitarnego reżimu, któremu zależy jedynie na posłuszeństwie
obywateli, a nie na ich poparciu.
Motyw władcy
Od czasu, gdy rozwiązał zagadkę Sfinksa, nękającego Teby i ich mieszkańców – Edyp jest
królem tej krainy. Sprawuje władzę sprawiedliwie, kochając i wykazując gotowość
poświęcenia dla ojczyzny, o czym dowiadujemy się podczas rozmowy bohatera z
Kapłanem. Upewniał starca, że miłuje swą ojczyznę miłością szczerą i bezinteresowną i nie
spocznie, póki nie odnajdzie przyczyn klęsk, nękających jego ziemię:
„Gdy moja dusza za mnie, za was jęczy,

Za miasto całe; ze snu się nie budzę
Na wasze głosy; wiedzcie, że łzy ronię
I częstym troski błąkaniem się trudzę,
By co obmyśleć ku ludu obronie”.
Obiecał przy tym, że zastosuje się do wszelkich wskazówek i wymagań, by odzyskać łaskę
i przychylność bóstw.
Władca Kornwalii na początku utworu oddawał swą ukochaną siostrę w ręce Riwalena. W
kilka lat później, chyba przez boski plan, zjawił się na jego dworze Tristan – owoc
małżeństwa tamtej dwójki. Od tej chwili król obdarzył go szczerą miłością, której nie
mogły zniszczyć nawet ciągłe donosy i oszczerstwa baronów, traktował Tristana jak
prawdziwego syna.
Bardzo kochał swą żonę, o istnieniu której doniosły mu jaskółki, przynosząc pewnego
dnia jej złoty włos. Niektórzy twierdzili, że Brangien nie wyrzuciła do morza reszty
magicznego wina, lecz podała je Markowi, który wypił wszystko. Inni z kolei wierzyli w
cudowną miłość króla do królowej, w uczucie tak silne, iż mimo nadludzkich starań – nie
mógł wygnać Izoldy ze swego zranionego serca: „Ani trucizna, ani czary, jedynie tkliwa
szlachetność serca natchnęła w nim tę miłość”.
Gdy dowiedział się o zdradzie siostrzeńca i małżonki, był bardzo surowy: chciał ich spalić
na stosie, choć dworzanie i lud nalegali na sprawiedliwy sąd. Nie poddawał się sugestiom
innych, kierując się własnym kodeksem wzorowego władcy, nie było w nim żadnych
przerysowanych cech zdradzanego męża. Choć na każdym kroku donoszono mu o
kolejnych spotkaniach kochanków, próbował ich zrozumieć.
Przykładem tego może być przyjęcie Izoldy po jej ucieczce do moreńskiego lasu. Na
koniec utworu, kiedy dowiedział się o śmierci kochanków, przewiózł ciała do Tyntagielu i
złożył je w dwóch grobach. Gdy wyrósł na nich głóg, którego trzykrotne zniszczenie się nie
powiodło - zabronił dalszych prób. Można to interpretować jako wybaczenie najbliższym
mu ludziom, którzy tak bardzo go skrzywdzili. To cecha wielkiego władcy.
Kolejnym popularnym średniowiecznym wzorem parenetycznym jest ideał władcy.

W Pieśni o Rolandzie przykładem jego realizacji jest król Franków - Karol Wielki.
Idealny władca musiał posiadać nie tylko cechy doskonałego rycerza (między innymi
„szlachetne urodzenie”, dobre wychowanie, honor, męstwo, wiara w Boga, gotowość
oddanie życia w walce o ojczyznę, szacunek dla dam, majestatyczność i dostojność
wyglądu), lecz także interesować się losem poddanych, bronić państwa, być jego
doskonałą wizytówkę. Jakby tego było mało, władca stał jeszcze na czele wojska, przez co
był odpowiedzialny na ludzi, którzy mu zaufali i gotowi byli spełnić każde jego polecenie.
Był więc nie tylko dobrym panem, troskliwym opiekunem, gospodarzem swych ziem,
mądrym sędzią, lecz również silnym wodzem, prowadzącym swe oddziały do zwycięstwa.
Władza średniowiecznego króla, realizującego rozkazy Stwórcy, pochodziła od Boga, z

którym nawiązywał kontakt poprzez prorocze wizje czy wieszcze sny. W konsekwencji tego
panujący łączył w swym ręku władzę duchową i świecką.
Podczas podejmowania wszystkich decyzji, tych ważnych i mniej istotnych, władca winien
kierować się honorem, rozwagą, roztropnością, zasadą sprawiedliwości, troską o swoich
poddanych, dobrem ojczyzny. Powinien szerzyć wiarę katolicką wśród pogan, cały czas
mając na uwadze, że jako osoba pełniąca tak ważne funkcje – musi dawać przykład
innym. Przed ogłoszeniem do publicznej wiadomości często konsultował swe
rozporządzenia z osobami z najbliższego otoczenia, dzięki czemu możemy przypuszczać,
że nie mógł być despotą. Wśród swych poddanych cieszył się sympatią i poparciem. Nikt
nigdy nie śmiał zarzucić mu czegokolwiek, ponieważ każdy traktował go jak ideał.
W przeciwieństwie do chociażby Pieśni o Rolandzie w Odprawie posłów greckich mamy do

czynienia z przykładem złego władcy. Priam, król Troi, rządzi swoim państwem w
sposób niedołężny. Jego pozycja ogranicza się do zwoływania narad, które za niego
podejmują decyzje w najbardziej palących sprawach Troi. Priam to władca, który „umywa
ręce” od odpowiedzialności. Na sercu nie leży mu dobro państwa, kieruje się wyłącznie
własnym interesem. Bezkrytycznie wprowadza w życie każdą decyzję rady, chociaż wie, że
większość z senatorów jest skorumpowana. Akceptuje i aprobuje też zachowanie syna,
którego konsekwencją jest wojna z Grekami. Człowiek ten nie słucha rad jedynego
roztropnego polityka – Atenora – sugerującego rozpoczęcie przygotowań do obrony przed
nadciągającym niebezpieczeństwem. Dopiero w momencie, gdy przekonuje się jak wielkie
są oddziały greckie decyduje się na… powołanie rady.
W dramacie o Dunkanie zawsze mówi się „król”, podczas gdy Makbet nazywany jest często
„tyranem”. Różnica pomiędzy dwoma władcami jest wyjaśniona w scenie, w której Makduf
spotyka Malkolma w pałacu króla Edwarda w Anglii. Syn Dunkana za idealnego króla
uznaje kogoś, kogo cechuje:
„(…)Sprawiedliwość, prawość,
Umiarkowanie, łaskawość, wspaniałość,
Stałość, uprzejmość, pobożność, cierpliwość,
Męstwo (…)”
Są to cechy, które rzekomo posiadał ojciec Malkolma. O tyranie – Makbecie, prawowity
następca tronu Szkocji mówi:
„(…) on jest krwawy, gwałtowny, złośliwy,

Fałszywy, chytry, drapieżny, wszeteczny,
Pełen wszelkiego rodzaju ohydy,
Noszącej znaną nazwę (…)”.
Malkolm uznaje jednak, że byłby jeszcze gorszym królem, niż Makbet. Syn Dunkana
zalicza do swoich cech m.in. żądzę władzy i wybuchowy temperament (cechy te pasują
doskonale do Makbeta).
Wzorowy król zapewnia swojemu królestwu pokój, porządek i sprawiedliwość - tak było
za czasów Dunkana. Czyny były wtedy wynagradzane adekwatnie do ich znaczenia, czego
przykładem było nadanie tytułu tana Kawdoru Makbetowi, po pokonaniu przez niego
wodza armii Norwegów. Najważniejsze jest to, by król, nie bacząc na własne interesy, był
lojalny wobec Szkocji.
Dla kontrastu widzimy Makbeta, który swojej ojczyźnie nie zapewnił niczego, prócz
chaosu. Nie był władcą sprawiedliwym i posiadał nawyk mordowania swoich
politycznych przeciwników. Jako ucieleśnienie tyranii musiał zostać pokonany przez
Malkolma, aby Szkocja ponownie miała prawdziwego króla.
Ideałem władcy w Hamlecie jest ojciec Hamleta, choć trzeba przyznać, że Klaudiusz jako
król radził sobie bardzo dobrze. Jednak sposób w jaki doszedł do władzy dyskredytował go
jako prawowitego władcę. Zakończenie utworu sugeruje jednak, iż na duńskim tronie
ponownie zasiadł człowiek odważny, mężny i sprawiedliwy, czyli młody Fortynbras.
Idealnym władcą w Świętoszku jest wzorowany na Ludwiku XIV książę. Władca w swojej
łaskawości wybaczył Orgonowi jego przewinienia, ponieważ pamiętał zasługi mężczyzny
wobec niego. W swojej wspaniałomyślności anulował też wszelkie umowy wiążące
Tartuffe’a z majątkiem bohatera dramatu. Książę zarządził także aresztowanie Świętoszka,
w którym to rozpoznał znanego organom ścigania oszusta.
Scenę koronacji przybliża autor w Akcie III (scena druga). Jej opis zawierają głównie
didaskalia. Koronacja Mikołaja I odbywa się w kościele katedralnym św. Jana. Uczestniczą
w niej dostojnicy państwowi. Jest to bardzo podniosła uroczystość. Mszę świętą celebruje
Prymas. Podaje Cesarzowi koronę, a ten wkłada ją na głowę. Następnie, przejąwszy od
kanclerza miecz państwa, Cesarz robi nim „znak krzyża na cztery strony świata”, potem
odbiera od Prymasa księgę konstytucyjną i składa przysięgę.
Władysław Jagiełło został w powieści Sienkiewicza ukazany jako władca mądry,

sprawiedliwy, pobożny i mężny. Przez wiele lat dąży do pokojowego załagodzenia konfliktu
z Zakonem. Dzięki jego zdolnościom strategicznym wojska polsko – litewskie odnoszą
ogromne zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem i pokonują potęgę Zakonu krzyżackiego.
Jest również niezwykle pobożnym królem, który nie chciał dopuścić do przelania
chrześcijańskiej krwi, lecz kiedy nie dało się uniknąć wojny, mężnie poprowadził swoje
oddziały do walki.
Neron, władca imperium rzymskiego, jest okrutnym i szalonym cezarem. Nie interesuje się
państwem, skupiając się wyłącznie na rozkoszy i rozwijaniu swoich artystycznych
talentów. Jego władza, oparta przede wszystkim na zaspokajaniu własnych potrzeb, jest
oparta na zbrodni i zemście na ludziach, którzy w jakiś sposób stają się mu nieprzychylni.
Każe zamordować niewinne dziecko, które zasnęło podczas odczytywania przez niego
wierszy. Jego pragnieniem jest ujrzenie płonącego miasta tylko po to, aby mógł dokończyć
pisane dzieło i przewyższyć sławą Homera. Później, bez skrupułów, oskarża niewinnych
chrześcijan o podpalenie Rzymu, żeby odsunąć od siebie wszelkie podejrzenia. Ze śmierci
wyznawców Chrystusa czyni dla poddanych widowisko. Neron jest jednocześnie
karykaturalnym obrazem władcy, wierzącego w swoje zdolności, dane przez bogów.
W powieści można wyróżnić trzy portrety władców: Ramzesa XII, Ramzesa XIII i
Herhora. Ramzes XII jest schorowanym starcem, który został prawie całkowicie odsunięty
od sprawowania rządów w państwie. Coraz częściej marzy o śmierci. Ma świadomość, że
pozostawia po sobie następcę, który dzięki zaletom i odwadze będzie w stanie podnieść
chylący się ku upadkowi kraj. Ramzes XIII to faraon – buntownik. Młody i porywczy,
pragnie silnej i samodzielnej władzy, której nie zamierza dzielić, jak ojciec, z kapłanami.
Ma zadatki na doskonałego faraona: widzi przyczyny klęski swojego państwa, chce
poprawić dolę ludu i zyskać miano „wielkiego”. Herhor to władca, który obejmuje tron
dzięki swojej pozycji w państwie. Wciela w życie wszystkie zamiary poprzednika i dzięki
nim zyskuje miano dojrzałego i rozsądnego władcy.
Motyw władzy
W Tebach rządy sprawuje Kreon, a nad Tebami czuwają bogowie, patronem miasta jest
Dionizos. Kreon – jako władca ma prawo wymagać respektowania wydawanych przez
niego rozkazów oraz domagać się szacunku ze strony mieszkańców Teb. Sprawując rządy
demokratyczne, musi przychylać się do zdania ogółu i zasięgać opinii przedstawicieli ludu
– Rady Starców. Do niego należą jednak ostateczne decyzje. Kreon podlega władzy
„wyższej” – bogów i zobligowany jest do przestrzegania powszechnych norm. Jego
działania nie powinny przeczyć wyznawanemu systemowi wartości i podważać praw
boskich. Król złamał te reguły. Wierząc w swoją nieomylność i sprawiedliwość, popełnił
grzech pychy, zignorował boskie prawidła i został za to surowo ukarany.
Odprawa posłów greckich to przestroga przed nieodpowiednim jej sprawowaniem. Utwór

ukazał, jak decyzje nieudolnego władcy mogą doprowadzić do upadku państwa. Sposobem
na sprawowanie władzy przez Priama jest zrzeczenie się odpowiedzialności na rzecz
rady, w której de facto rządzi Aleksander i jego zausznicy. Młody książę wykorzystuje
władzę do zaspokajania własnych, egoistycznych zachcianek. Parys dzięki
nieograniczonym możliwościom, które dawała mu przewaga w radzie mógł wywołać wojnę,
byleby nie oddawać Grekom swojej zdobyczy – Heleny. Odprawa posłów greckich to utwór
opowiadający o zgubnych losach państwa, w którym władzę dzierżą ludzie kierujący się
prywatą, a nie dobrem ogółu społeczeństwa.
Władza jest celem, do którego po trupach dąży Makbet. Można dostrzec podobieństwo
bohatera do mitycznych Eteoklesa czy Polinejkesa.
Chęć zdobycia władzy popycha Makbeta do pierwszej zbrodni – zamordowania swojego

krewnego, króla Szkocji.
Makbeta jest doskonałym przykładem tego, jak nie można rządzić państwem. Władza
tytułowego bohatera opierająca się na tyranii jest przeciwstawiona rządom wielkich królów
takich jak Dunkan czy Edward.
Była przyczyną, dla której Klaudiusz dopuścił się bratobójstwa. Był on typem człowieka,
który w makiawelistyczny sposób dążył po trupach do celu. Chęci do przejęcia władzy nie
przejawiał Hamlet, który po śmierci ojca powinien był zasiąść na tronie.
Problem żądzy władzy pojawia się już w pierwszym akcie, kiedy Balladyna i Alina
rywalizują o względy grafa. Walczą o władzę, bo bycie żoną Kirkora wiąże się z rangą,
tytułem, beztroską. Alina mówi:
„Jak będę panią, to ci znajdę męża...”

„(...) Bo też widzisz, siostro, że ten dzbanek
To moje szczęście, mój mąż, mój kochanek,
Moje sny złote i mój ślubny wianek,
I wszystko moje...”
Balladynę najwyraźniej mogły zachęcić do przestępstwa takie „przemowy” siostry. Zdała

sobie sprawę, ile może stracić. Sięgnęła po nóż. Z czasem pozbyła się wyrzutów sumienia.
Nie chciała wierzyć Goplanie, że to, co się wydarzyło, to tylko zły sen, urojenie. Jakżeby
miał zniknąć złoty książę. Zabijając, zyskała męża, a potem już spokojnie pięła się po
szczeblach „zbrodniczej” kariery. Łamała wszelkie zasady. Miłość, ślub, wierność nie miały
dla niej znaczenia. Po wyjeździe małżonka, „wyczuła” w słudze – Fon Kostrynie „bratnią
duszę”. Została jego kochanką, a później wspólnie z nim mordowała. Miała być również
matką jego dziecka :
„Skończ także ze starcem,
Co mieszka w celi – a nas tylko dwoje
Będzie wiedziało.
Kostryn:
Ty ciężarna; troje.”
„Stan błogosławiony”, który powinien wyróżniać Balladynę z grona kobiet, nie

przeszkadzał jej w popełnianiu przestępstw. Nie wahałaby się również popełnić
samobójstwa. Podczas walk o zdobycie Gniezna, kryjąc się w namiocie, miała
przygotowany nóż – na wypadek przegranej.
Zerwała ze swoją przeszłością – chłopskim rodowodem, wypędzając z zamku starą
matkę. Wyzbyła się wszelkich uczuć. Współczucie, miłość, dobroć, a nawet radość nie
miały do niej przystępu. Stała się ofiarą swoich namiętności, ideologii władzy – władzy
okupionej krwią najbliższych. Kolejno eliminowała świadków: Gralona, Grabca, choć kiedyś
miała z nim romans, Kostryna, który również nie był bez winy – w jego głowie roiła się
szaleńcza myśl zabicia ciężarnej kochanki, ale to ona go uprzedziła. Na jej rozkaz zabito
Pustelnika – Popiela III. W jego imieniu walczył dzielny Kirkor. On i starzec wyznawali ideę
sprawiedliwości, ale i tę „zachwiała” bezwzględna Balladyna.
Zemsta nie mogła być drogą do przywrócenia państwa prawa. Zbyt wiele krwi zostało
przelanej. Święta korona Lecha stała się igraszką w rękach niepowołanych osób, a
każdy kto jej dotknął, ginął. Zginęła również Balladyna. Wyrok nadprzyrodzonych mocy
został wykonany. Zbrodniarka sama wydała na siebie sąd, bo w ostatecznym rozrachunku i
ona zamierzała być sprawiedliwą. Sprawiedliwość została wymierzona miarą
zbrodni. Grom, który poraził zabójczynię „uwydatnił” zależność człowieka od
boskich mocy. Kara za zło przypomniała o etyce, wewnętrznej moralności, o
sumieniu oraz o takowych zasadach „wyrytych” w tradycji.
Korona Popielów „sprofanowana” krwią uświadomiła zabójczą moc władzy, wskazała na jej
destrukcyjne cele. Odzwierciedliła trudną drogę w realizacji zamierzeń, które nie powinny i
nie mogą godzić w moralne wartości.
Neron, władca imperium rzymskiego, jest okrutnym i szalonym cezarem. Nie interesuje się
państwem, skupiając się wyłącznie na rozkoszy i rozwijaniu swoich artystycznych
talentów. Jego władza, oparta przede wszystkim na zaspokajaniu własnych potrzeb, jest
oparta na zbrodni i zemście na ludziach, którzy w jakiś sposób stają się mu nieprzychylni.
Każe zamordować niewinne dziecko, które zasnęło podczas odczytywania przez niego
wierszy. Jego pragnieniem jest ujrzenie płonącego miasta tylko po to, aby mógł dokończyć
pisane dzieło i przewyższyć sławą Homera. Później, bez skrupułów, oskarża niewinnych
chrześcijan o podpalenie Rzymu, żeby odsunąć od siebie wszelkie podejrzenia. Ze śmierci
wyznawców Chrystusa czyni dla poddanych widowisko. Neron jest jednocześnie
karykaturalnym obrazem władcy, wierzącego w swoje zdolności, dane przez bogów.
Władza w powieści staje się powodem walki między faraonem - Ramzesem XIII a
kapłanami. Władca zdaje sobie sprawę z tego, że jako faraon ma ograniczoną władzę i
postanawia wyegzekwować swoje prawa. Kapłani, sprawujący faktyczną władzę w Egipcie,
nie zamierzają z niej zrezygnować.
Władza w Procesie jest wszechobecna, potężna i absolutna. Ma decydujący wpływ na życie

jednostki – w tym przypadku Józefa K. – która pozostaje wobec niej zupełnie bezbronna.
K. zostaje pewnego dnia aresztowany. Jego proces rozpoczyna się bez przedstawienia mu
zarzutów. W ten sposób władza zaczyna wpływać na jego życie, całkowicie
podporządkowując sobie bankiera, który z czasem nie może przestać myśleć o
dochodzeniu i doszukuje się winy, która według jego początkowych założeń nie istniała.
Józef K. przegrywa walkę z władzą, która jest wszędzie. Poddaje się i biernie czeka na
wyrok.
Władza w „Granicy” jest siłą wykonawczą. To właśnie osoby mające władzę nie
rozumieją postulatów robotników. Strzelają do manifestantów pod ratuszem.
Następnie aresztowaniami i procesami próbują rozwiązać konflikty społeczne, nie starając
się poprawić warunków bytowych najbiedniejszych. Jest to jednocześnie
potwierdzenie podziału społeczeństwa, oznaka wyższości oraz ostoja systemu, którego
za wszelką cenę broni, nawet za cenę ludzkiego istnienia. Władzę w powieści reprezentuje
Zenon Ziembiewicz jako prezydent miasta. Ziembiewicz próbował czynić dobro dla
mieszkańców i ulżyć robotnikom w ich ciężkiej sytuacji życiowej. Pragnąć polepszyć ich
warunki mieszkaniowe. W wyniku słabej osobowości został jednym z oprawców,
potwierdzając tym, że tylko ci, którzy mają władzę, decydują o losie innych.
Ważnym problemem Szewców jest zagadnienie władzy. Jest ona najwyższą wartością
dla głównych bohaterów dramatu i każdy z nich dąży do jej posiadania. Witkacy ukazał
władzę polityczną jako deprawującą i demoralizującą. Widać to na przykładzie Scurv’ego i
Czeladników. Pierwszy po wprowadzeniu systemu faszystowskiego stał się gnębicielem
więźniów. Drudzy szybko zapomnieli o wielkich ideach, które mieli zamiar wprowadzić po
przejęciu sterów w państwie, a zamiast tego oddawali się uciechom i przywilejom, jakie
niosły ze sobą wysokie stanowiska. W imię obrony posiadanej władzy byli oni gotowi
zamordować swojego przywódcę.
Przypadek czeladników wskazuje, iż posiadanie kontroli powoduje, iż rewolucjoniści

upodobniają się do tych, przeciwko którym wcześniej tak zaciekle walczyli.
Władza została ukazana jako paraliżująca siła, która natychmiast ogarniała kolejnych
bohaterów, którzy w wyniku rewolucji zasiadali na najwyższych stanowiskach. Żaden z
nich nie potrafił zrobić nic pozytywnego i konstruktywnego mając do dyspozycji wielkie
możliwości. Wszyscy poddawali się ludzkim namiętnościom, a swoją pozycję
wykorzystywali na swój użytek lub przeciwko innym.
Najlepiej demoralizującą siłę władzy i paraliż, jaki ze sobą niesie oddają słowa
Sajetana skierowane do Scurv’ego: „Jeden dekret, drugi, trzeci i szlus. Więc czemu,
powtarzam, pan tego sam nie zacznie, mając władzę, która ci na gówno w rękach gnije,
skurwysynie, a mogłaby kupą piorunów twórczych być. Czemu, rozumiejąc to, nie masz
pan odwagi? Żal ci tego głupiego, spokojnego żyćka twego, które dowolnie niski stwór
gdzieś głęboko ma? Czy to ze względu na publiczkę ona sobaczą, dla popularności - czy
co? O - gdyby były wyższe potęgi, to modliłbym się do nich o oświecenie tej hoch-explosiv
bomby władzy, aby świadomie pękła z własnej woli. Czemu, jeśli jest towarzystwo
świadomego macierzyństwa, nie ma instytutu oświecającego mężów stanu co do istotnego
znaczenia słowa „ludzkość” i charakteru chwil dziejowych! Czemu są oni zawsze ciasnymi
pionkami jakiejś zaściankowej idejki czy intrygi, u źródeł czy raczej na dnie której siedzi
ohydny, bezpłodny, bezpłciowy już polip międzynarodowej finansjery, koncernu czystej
formy chamstwa albo draństwa i tak dalej, i dalej. Czemu pan tego nie zrobi mając
władzę? Czemu?”.
Po powstaniu, dzięki któremu zwierzęta zajęły Folwark Dworski i przepędziły ludzi,

sprawami organizacyjnymi zajęły się świnie, uznawane za mądrzejsze od pozostałych
zwierząt. Świnie opanowały pisanie i czytanie oraz sprecyzowały w Siedmiu Przykazaniach
zasady Animalizmu. Prawa te gwarantowały równość między zwierzętami oraz zabraniały
im upodobnić się do ludzi. Świnie bardzo szybko zaczęły korzystać ze swojej
uprzywilejowanej pozycji, ograniczając jednocześnie prawa innych mieszkańców Folwarku.
Z czasem zaczęły żyć podobnie jak ludzie – zamieszkały w domu pana Jonesa, spały w
łóżkach i piły alkohol. W ten sposób łamały podstawowe założenia Animalizmu, zmieniając
zasady zgodnie ze swoimi potrzebami. Walka o przywództwo rozegrała się między
Napoleonem a Snowballem. Napoleon ironicznie patrzył na wszystkie działania
przeciwnika, który pragnął przede wszystkim polepszyć byt zwierząt i ułatwić im pracę.
Napoleon do uzyskania pełnego przywództwa wykorzystał odpowiednio wyszkolone psy i
wypędziwszy Snowballa z folwarku, zaczął wprowadzać nowe zasady. Stopniowo pozbawił
zwierzęta prawa do wygłaszania poglądów, do głosowania i niedzielnych wieców. Pod jego
dyktaturą życie zwierząt było gorsze niż za czasów pana Jonesa – pracowały więcej,
zmniejszano im racje żywnościowe, lecz były zadowolone, ponieważ sądziły, że są wolne i
pracują wyłącznie dla siebie. W rzeczywistości była to pozorna wolność – zwierzęta
przypominały bezwolnych niewolników świń, które żyły w wygodzie i dostatku. Rządy
świń, które z czasem upodobniły się do ludzi, opierały się na propagandzie, zastraszaniu i
despotyzmie. Bardzo szybko wprowadziły do gospodarstwa reżim, egzekucje przeciwników
i rozsiewanie fałszywych oskarżeń. Władza Napoleona była niepodzielna i jedyna, a
zwierzęta przez wiele lat nauczyły się, że nie mogą protestować, ponieważ może się to
zakończyć powrotem ludzi. Były również przekonane, że świnie, mądrzejsze od nich, są
stworzone do rządów i podejmowania decyzji w istotnych sprawach. Motyw władzy w
powieści Georga Orwella Folwark Zwierzęcy ukazuje metody rządzenia w państwie
totalitarnym i bezkompromisowo uwidacznia wszystkie wady tego systemu.
Władzę w XX wiecznej Moskwie wyobraża środowisko artystyczne - teatr Varietes i grupa

Massolitu. W dawnym Jeruszalaim jej reprezentantami są: namiestnik Poncjusz Piłat jako
przedstawiciel władzy świeckiej i Kajfasz – przedstawiciel duchowieństwa, obydwaj zależni
od Cezara Tyberiusza. Mimo rozpiętości czasowej problematyka rządów pozostaje taka
sama. Każdy obowiązany jest żyć w określonym „systemie” i akceptować ogólnie
przyjęte normy. Donosicielstwo, szpiegostwo i karanie „niewygodnych” obywateli
(Jeszua, mistrz) było rozpowszechnione w przedwiecznym Jeuszalaim i nie traci na
znaczeniu również w XX-wiecznej Moskwie. Gorzej, stało się życiową domeną.
Społeczeństwo jest zdeprawowane, podporządkowane absurdalnemu schematowi
politycznemu, któremu, ze względu na represje, boi się przeciwstawić. Tkwi w marazmie,
niemocy, nie buntuje się, przypominając lękliwą sylwetkę hegemona.
Powieść ukazuje uprzywilejowanie ludzi władzy (członkowie „Massolitu” i personel

administracyjny teatru „Varietes”) oraz szeroko rozwiniętą biurokrację. Członkowie
„Massolitu” posiadają specjalne legitymacje, dzięki którym otwiera dla nich swe podwoje
słynna restauracja Gribojedowa skupiająca elitę intelektualną Moskwy. Ponadto mają
wspaniale wyposażone mieszkania w najlepszych punktach miasta (mieszkanie krytyka
Łatuńskiego), im należą się długoterminowe urlopy, które mogą spędzać w różnych
częściach kraju.
Motyw winy i kary
Motyw winy i kary
Poczucie winy towarzyszy każdej nierozważnej decyzji Fausta. Uwiedzenie Małgorzaty

kończy się śmiercią dziewczyny, do której przyczynia się pragnienie mędrca. Później Faust
obwinia się również za śmierć pary staruszków, których kazał usunąć z domku, aby
odzyskać w ten sposób grunt, który przeszkadzał mu w stworzeniu idealnego państwa.
Poczucie winy doprowadza Małgorzatę do szaleństwa. Dziewczyna wini się za śmierć matki
i brata oraz zamordowanie własnego dziecka, lecz z pokorą przyjmuje karę za popełnione
grzechy.
Poczucie winy i wyrzuty sumienia towarzyszą Makbetowi od momentu popełnienia

pierwszej zbrodni – zamordowania Dunkana – do śmierci. Bohater robi wszystko, by nie
myśleć o konsekwencjach swoich okrutnych czynów, ale jego podświadomość nie pozwala
mu na to. Sumienie Makbeta i jego małżonki przybiera postać halucynacji – bohaterowi
ukazuje się duch Banka, a Lady Makbet wydaje się, że jej ręce zbroczone są krwią. Główni
bohaterowie muszą „Leżeć na strasznych torturach sumienia” i zdają sobie z tego sprawę.
Małżeństwo Makbetów początkowo chciało całą winę za zamordowane Dunkana zrzucić na

służbę króla, a później na jego synów. Jednak z biegiem czasu prawda wychodzi na jaw, a
jej konsekwencje doprowadzają do tragicznego końca dwójkę bohaterów.
Makbet próbował wziąć całą winę za kolejne zbrodnie na siebie, poczynając o planie
zabójstwa Banka, o którym nie powiedział żonie:
„Nie pytaj, luba, bądź przez niewiadomość
Wolna od winy, dopóki nie będziesz
Mogła przyklasnąć temu dziełu”.
Nieuniknioną karą za popełnione zbrodnie jest w tym przypadku śmierć. Makbet zdaje
sobie sprawę, że będzie musiał zapłacić za swoje grzechy i od śmierci Dunkana żyje w
ciągłym strachu i świadomości, że nie zmyje ze swoich rąk winy:
„Cóż się to ze mną stało, kiedy lada

Szmer, lada szelest przejmuje mię dreszczem?
Co to za ręce? Ha! wzrok mi pożera
Ich widok. Mógłżeby cały ocean
Te krwawe ślady spłukać z mojej ręki?
Nie, nigdy! raczej by ta moja ręka
Zdołała wszystkich mórz wody zrumienić
I ich zieloność w purpurę zamienić”
O tym, że kara jest nieunikniona mówi Makbet:
„Rozpłataliśmy węża, nie zabili –
Zrośnie się, będzie znów gadem: ząb jego
Jadem zaprawny nie przestaje grozić
Biednej niecnocie naszej”.
Karą dla Orgona za jego łatwowierność i bezkrytyczne zaufanie wobec Tartuffe’a była
utrata całego majątku. Pomimo usilnych starań całej rodziny, mężczyzna uparcie wierzył
Świętoszkowi i wyszedł na tym tragicznie. Dzięki jednak molierowskiemu zakończeniu kara
Orgona została anulowana, ale nie uniknął jej Tartuffe, musiał zapłacić za swoje wieloletnie
(jak się okazało). Świętoszek, rozpoznany przez księcia, trafił do więzienia.
Dusze z II części Dziadów odpokutowują swoje winy w zaświatach. Popełnione grzechy

uniemożliwiają im zbawienie. Motyw winy pojawia się również w Dziadach cz. III.
Największym przewinieniem więźniów jest to, że są Polakami.
Karą za grzechy dla duchów, pojawiających się podczas obrzędu Dziadów, jest niemożność
uzyskania zbawienia, dopóki nie odpokutują swoich win. Karą Konrada za bunt przeciwko
Bogu jest jego klęska – klęska poety, który pragnął uzyskać władzę nad duszami ludzkimi i
został zepchnięty w otchłań.
Wina Józefa K. jest pojęciem względnym. Bohater jest przekonany o swojej niewinności i
nie zna powodów, dla których został aresztowany. Wina kojarzy mu się ze zrobieniem
czegoś złego, popełnieniem przestępstwa, a jest przecież pewien, że nic złego nie zrobił.
Zaczyna analizować swoje życie, doszukując się winy, z czasem wierzy w jej istnienie. W
rzeczywistości winą bohatera był sposób życia, jaki wiódł. Skupiony na karierze zatracił
sens swego istnienia, zapomniał o wyższych wartościach, traktował ludzi instrumentalnie,
był samotny.
Motyw wojny
Motyw wojny
Stanowi główną oś akcji Pieśni o Rolandzie. Niemal wszystkie wydarzenia opisane w

utworze dzieją się podczas wojny francusko-hiszpańskiej. Jednak w poemacie nie
odnajdziemy opisów okropnych konsekwencji wojen czy potępienia tej metody
rozwiązywania sporów ideologicznych. Wręcz przeciwnie Pieśń o Rolandzie wychwala
rozlew krwi w imieniu Boga. Wiele razy powtarzają się pochwały odnośnie walki: „Bitwa
jest wspaniała i ciężka”, „Bitwa jest cudowna i wielka”, „Frankowie i poganie zadają
cudowne ciosy” itp.
Jest konsekwencją decyzji podjętej przez radę trojańską. Wojna w utworze

jest jednoznaczna z upadkiem państwa trojańskiego, ponieważ zostało to
przepowiedziane przez Kasandrę. Widmo wojny jednak nie przeraża ani Priama ani Parysa,
którzy ją wywołali swoimi niedojrzałymi i nieodpowiedzialnymi czynami. Wszyscy
przeciwnicy zbrojnego starcia z dużo silniejszymi Grekami zostali przegłosowani dzięki
mowie sprzedajnego oratora i demagoga. Wojna została ukazana w utworze jako
ostateczność, efekt najpierw niezgodnych z prawem działań Parysa, a następnie
wstawienia się po jego stronie całej rady i Priama.
Wojną kończy się wieloletni konflikt między Zakonem a Królestwem Polskim. Decydująca
bitwa pod Grunwaldem przeważa szalę zwycięstwa na stronę Polaków i Litwinów pod
dowództwem Władysława Jagiełły. Potęga Krzyżaków, którzy przez pychę i wiarę w swoją
siłę zlekceważyli przeciwnika, zostaje zmiażdżona.
Dżumę można odczytać jako metaforę wojny, a zwłaszcza drugiej wojny

światowej. Oran symbolizuje francuski opór wobec nazistów – dżumy. Camus
mieszkał we Francji pod okupacją hitlerowców i związał się z ruchem oporu, teoria, że
powieść jest metaforą tamtych wydarzeń jest więc wielce prawdopodobna.
Motyw wolności
Mitologia grecka – mit o Dedalu i Ikarze
Dedalowi, znakomitemu architektowi, a przy tym artyście, zlecona została praca na
dworze króla Minosa – miał wybudować labirynt, w którego centrum umieszczony miał
zostać Minotaur, syn Minosa, który urodził się w połowie człowiekiem, a w połowie bykiem.
Dedal wykonał swe zadanie i chciał wracać do ojczyzny. Minos nie pozwolił na to, uwi ęził
go swoją decyzją. W związku z tym architekt skonstruował skrzydła z wosku i piór, by móc
wraz ze swoim synem, Ikarem, uciec, przelatując nad morzem do Sycylii. Zabronił synowi
latania zbyt wysoko, ale chłopak, wypuszczony na wolność, zapomniał zupełnie o
wskazówkach ojca. Wzbijał się wyżej i wyżej, chcąc dosięgnąć słońca – wosk roztopił się i
Ikar spadł na ziemię. Chwilowe poczucie wolności przypłacone zostało życiem.
Wolność została tutaj źle wykorzystana. Ikar, traktowany jako symbol młodzieńczej głupoty
i marzycielstwa, zapragnął mieć jeszcze więcej niż dostał, co stało się przyczyn ą jego
klęski. Wolność, jak się okazuje, dodaje pewności siebie (czasem przeradza się ona w
pychę), często też jest źródłem nadużyć oraz irracjonalnych zachowań.
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III, Improwizacja

Wolny może być tylko poeta jako człowiek kierujący się sercem a nie rozumem, z
poczuciem swej wielkości i jednocześnie misji do spełnienia:
Nigdym nie czuł, jak w tej chwili –

Dziś mój zenit, moc moja dzisiaj się przesili […]
Wylecę z planet i gwiazd kołowrotu,
Tam dojdę, gdzie graniczą Stwórca i natura
Wolność doprowadza Konrada do ostateczności – jego duma i pewno ść siebie, a także

przekonanie o swojej nadludzkiej mocy spowodowały, że zwrócił się on nawet przeciwko
Bogu, zarzucając mu brak odpowiedniego kierowania ludźmi i nastawianie ich na warto ści
materialne, przy jednoczesnym całkowitym zanegowaniu ducha. Wolno ść jest tutaj siłą
niszczącą, wycieńcza bowiem Konrada i sprawia, że jego poczucie własnej wyj ątkowo ści
doprowadza go do obłędu.
Krzysztof Kamil Baczyński Wolność

Utwór Baczyńskiego to zwrot do zniewolonego człowieka w czasie wojny:
Przebudź się – jesteś wolny,

choćbyś jak w ziemi duch
szedł dołem dookolny
Poeta upomina, że wprawdzie można być zniewolonym, w sensie: podległym, żyj ącym w
okupowanym kraju, jednak jest to tylko ograniczenie wolności przejawiaj ącej si ę w sferze
materialnej, namacalnej. Bo mimo to można być całkowicie wolnym – trzeba tylko
uwierzyć, że niewola, w jakiej się człowiek znalazł, jest wstępem do jego wolno ści.
Ponadto duch, bez względu na panującą sytuację, nie musi jej si ę podporz ądkowywa ć, ale
być niezależnym, niepodatnym na zewnętrzne wpływy ograniczaj ące go.
Sławomir Mrożek Tango

W utworze mamy do czynienia zarówno z wolnością, jak i z jej brakiem. Trzy pokolenia,
które występują w dramacie – Artura, jego rodziców i babci, maj ą inne podej ście do
wolności. Artur, najbardziej konserwatywny z całego towarzystwa wypowiada si ę o niej
powściągliwie, jego ideałem jest jej zachowanie, a nie wykraczanie poza jej granice.
Rodzice Artura kreują się na bardzo nowoczesne małżeństwo, w zwi ązku z czym wolność
dla nich jest główną wartością, cenią ją sobie i postuluj ą za życiem bez ograniczeń, marzy
im się wolność całkowita. Edek, niemyślący, ale mający dużo siły, ostateczny zwycięzca
wszystkich, wprowadził system totalitarny, w którym pojęcie wolności nie istnieje, bo
jednostka jest całkowicie zniewolona przez aparat władzy.
Wisława Szymborska Głos w sprawie pornografii

W utworze myślenie, porównywane do największej rozpusty, jest równocze śnie przejawem
niczym nieograniczonej wolności:
Nie ma rozpusty gorszej niż myślenie.

Pleni się ta swawola jak wiatropylny chwast
na grządce wytyczonej pod stokrotki.
Utwór przepełnia charakterystyczna dla Szymborskiej ironia. Ludzki intelekt i umiej ętno ść
jego użycia okazują się potężną siłą, przekraczającą wszystkie (dozwolone) granice.
Dzięki temu uzyskuje on wolność totalną, może sięgnąć wszędzie, gdzie chce, a
jednocześnie nie zostać za to ukaranym. Wolność wyrażona myśleniem jest przejawem
niezależności, suwerenności umysłu i jego wszechstronnych możliwości.
Inne przykłady literackie:
• Adam Mickiewicz Oda do młodości (wolność domeną młodości)
• Juliusz Słowacki Oda do wolności (o wolności Polski)
• Maria Konopnicka Wolny najmita (wolność jako wartość negatywna; najmita może zrobić
tak naprawdę wszystko – i tak nikogo to nie obchodzi)
• Jean Paul Sartre Byt i nicość (człowiek jest skazany na wolność)
• Leopold Staff Sonet szalony (wolność pozwala na niczym nieograniczaną wędrówkę)
• Tadeusz Konwicki Mała apokalipsa (samospalenie bohatera wyrazem jego wolności)
• Zofia Nałkowska Granica (człowiek umieszczony między wolnością a jej brakiem)
• Witold Gombrowicz Ferdydurke (nie ma wolności, wszyscy jesteśmy zamknięci w formy)
• Czesław Miłosz Zniewolony umysł (zniewolenie przez system)
Motyw wsi
Choć pisarz wyidealizował wiejskie życie, to jednak wprowadził do dramatu postać

niechętną takiemu otoczeniu. „Laleczka warszawska”, czyli Gucio według Klary, cierpiała
katusze, przebywając w majątku Dobrójskiej. Na potwierdzenie tej myśli warto przytoczyć
ironiczną wypowiedź bohatera na temat „atrakcji” wiejskiego życia: „«coraz wolniej» Nie…
wieś ma swoje wdzięki…mówię szczerze. / «ziewa skrycie» / Na wiosnę kwiatki… listki…
trawki świeże, / A w lecie, w lecie! … są te… piękne zniwa; / No i w jesieni… / «ziewając» /
także… tam coś bywa; / W zimie wieczory… tak… w zimie… wieczory / Są, są zabawy… o,
są, każdej pory!... / «Ziewa i wkrótce zaczyna drzymać»”.
Wieś dla głównego bohatera jest miejscem ucieczki przed zgiełkiem miasta, miejscem, w
którym obcuje z naturą, zachwyca się każdym jej przejawem. To na wsi poznaje ludzi
prostodusznych, którzy mają na niego pozytywny wpływ. Twierdzi, że wśród mieszkańców
wsi można odnaleźć prawdziwe i szczere uczucia.
Nowelistyka Prusa
„Antek”
Akcja noweli rozgrywa się w jednej z polskich wsi w drugiej połowie XIX-ego wieku.
Miejsce to nie zostało wyidealizowane, jak u Kochanowskiego czy Reja, lecz opisane
krytycznym głosem Prusa.
Wieś opisana w utworze to miejsce, gdzie: „Każdy chłopski dom szarą słomą pokryty miał
ogródek, a w ogródku śliwki węgierki, spomiędzy których widać było komin sadzą
uczerniony i pożarną drabinkę. Drabiny te zaprowadzono nie od dawna, a ludzie myśleli,
że one lepiej chronić będą chaty od ognia niż dawniej bocianie gniazda. Toteż gdy płonął
jaki budynek, dziwili się bardzo, ale go nie ratowali”. Widać w tych słowach bardzo
wyraźnie ironię pisarza. Zabieg ten miał na celu zwrócenie szczególnej uwagi czytelnika na
palące problemy polskiej wsi, w której szerzyła się ciemnota i zacofanie.
Żeromski przedstawił w noweli ciemnego, niewykształconego chłopa, któremu nieznane
były takie uczucia, jak przynależność narodowa czy patriotyzm. Przypominał raczej
maszynę, niewolnika. Człowiek, który ograbia Winrycha i umieszcza jego ciało w rowie,
jest przykładem wieloletnich zaniedbań w edukacji i dbałości o rozwój warstw chłopskich.
Lud wiejski, który cechuje patriotyzm, wierność królowi Janowi Kazimierzowi i zapał do
walki ze szwedzkim najeźdźcą. Przykładem takiego bohaterskiego zachowania wobec
wroga jest postępowanie kilkunastoletniego chłopca stajennego Michałka, który
naprowadza na Szwedów polską chorągiew i w bitwie z nimi wykazuje się odwagą i
męstwem, czym wprowadza w podziw szlachtę. W konsekwencji tego czynu Stefan
Czarniecki powiedział po walce, że Michałko podczas pierwszego posiedzenia sejmu
będzie „równy stanem wszystkich waszmościom”. Przykład odwagi i bohaterstwa dali
także górale tatrzańscy organizujący pierwsze partie partyzanckie, ratujący króla w górach
i strzegący go w dalszej podróży, bezimienne masy chłopskie, które zgłaszają się na
ochotnika do obrony klasztoru, odpędzają powracającego Wrzeszczowicza lub - jako tak
zwane „kupy” chłopskie uzbrojone w cepy, widły i kosy - wycinają Szwedów po lasach. Lud
wiejski stanowił również oddziały piechoty łanowej i jako czeladź wydzierał zaciekle z rąk
Szwedów stolice kraju.
Narratorska ocena tej warstwy jest bardzo pozytywna: „(…)chłopi bowiem po równi ze
szlachtą i mieszczany wyciągnęli do lasów. Lud z gór, lud z puszcz głębokich, lud z ługów i
pól tkwił w lasach, czynił zasieki Szwedom po drodze, napadał na mniejsze prezydia,
wycinał w pień podjazdy. Cepy, widły i kosy nie gorzej od szlacheckich szabel opłynęły
krwią szwedzką”.
Akcja noweli toczy się na wsi. Społeczność wiejska boryka się z problemami dnia
codziennego. Życie jest pełne trosk. W takiej sytuacji nikt nie potrafi zrozumieć muzycznej
pasji małego Janka. Wszyscy chcieliby, żeby wyrósł na porządnego, zaradnego
gospodarza, a nie nieużytecznego artystę, dlatego uważają go za leniucha: „bo i do roboty
był ladaco”. Obraz wsi jest raczej przygnębiający, smutny, ożywiają go nieco dźwięki
przyrody: „W polu grała mu bylica, w sadku pod chałupą ćwirkotały wróble, aż się wiśnie
trzęsły!” i muzyka wiejskiej karczmy. W końcowym fragmencie noweli pojawia się motyw
wsi jako arkadii - pośród pogodnego wieczoru rozlega się śpiew ptaków i panien
wracających z pola, nitka zachodzącego słońca „plącze się” po twarzyczce umierającego
chłopca, i właśnie ta śmierć niweczy pozorny spokój i mrocznym cieniem zasnuwa letni,
„krajobraz wiejski”.
Barania Głowa to wieś w powiecie osłowickim, fikcyjna miejscowość, w której ludzie

borykają się z codziennością i zwykłymi, realistycznymi problemami. Wiążące decyzje
podejmuje samorząd lokalny, na czele którego stoi wójt Burak i pisarz Zołzikiewicz. Ciało
prawodawcze Baraniej Głowy jest skorumpowane. Szlachta nie ingeruje w sprawy
chłopstwa, a dba jedynie o własne interesy. Chłopi po reformie uwłaszczeniowej czują się
wyizolowani i wykorzystywani. Nikt nie chce udzielać im wsparcia ani porad, jak odnaleźć
się w nowej rzeczywistości. Inteligencja, jeżeli ma coś do załatwienia z gminą zazwyczaj
„ugaduje się” z panem Zołzkiewiczem, wówczas wszelkie problemy zostają należycie
rozwiązane.
We wsi znajduje się karczma prowadzona przez Żyda Szmula, gdzie spotykaj ą si ę
okoliczni chłopi. Tutaj rozmawiają, toczą polityczne „debaty” i popijaj ą arak. W Baraniej
Głowie mieści się także plebania i kościół. Można stąd dojechać do Małych Postępowic,
których dzierżawcą jest pan Floss, nietypowy ziemianin, swego czasu uczestnik obrad
sądów gminnych. Wieś wygląda raczej na zaniedban ą i „niecywilizowan ą”. Nieopodal
chałupy Rzepów świnie taplają się w błotnistej kałuży. Resocjalizacja więźniów – chłopów
skazanych za błahe przewinienia odbywa się w więzieniu, czyli w niewielkim chlewku.
Współtowarzyszami więziennej niedoli bywają świnie. Placówki edukacyjnej – szkoły nie
ma w Baraniej Głowie, dawny budynek ochronki wiejskiej zajmuj ą beczki z okowit ą –
wódką.
„Szkice węglem” ukazują zbiorowość wiejską oraz relacje panujące w danej społeczności:
zależność od samowolnej rady gminy, obojętna postawa dworu na sprawy chłopów.
Sienkiewicz nakreślił całkowicie odmienny „szkic” włościanina – w utworze jest on
zacofany, pozbawiony rozsądku, wręcz ciemny i głupi, łatwo nim manipulować. Krytyka tej
grupy społecznej nie była celem pisarza. Eksponując bezradność i krzywdę chłopa,
autor obciążył winą „warstwy wyższe”: inteligencję, duchowieństwo, ziemiaństwo, które
dzięki „zasadzie nieinterwencji” mogły pozostawać bierne wobec niesprawiedliwości i zła.
Jest to moralna ocena stosunków panujących na wsi w XIX wieku.

Pognębin był jedną z wsi Księstwa Poznańskiego, podobną do wielu innych na terenach
dawnej Rzeczypospolitej. „Ludzie w Pognębinie byli w ogóle dosyć biedni.” Tereny te
podlegały zaborowi pruskiemu, w pobliżu osiedlało się wielu kolonistów niemieckich. Ci zaś
wykorzystywali chłopów, udzielając im pożyczek a następnie wykupując ich gospodarstwa.
W ten sposób pozbawiali Polaków własnej ziemi. Tak postępował kolonista niemiecki –
Just.
Nazwa Pognębin miała sugerować ucisk germanizacyjny, presję zaborcy, podobnie jak inne
nazwy okolicznych wiosek: Krzywda Wielka, Krzywda Mała, Wywłaszczyńce, Niedola. W
Pognębinie znajdowała się szkoła, w której obowiązki nauczyciela pełnił pan Boege –
Niemiec. Szykanował dzieci chłopów, nazywając je polskimi świniami. Mieszkał tu także
pan Józef Jarzyński, dziedzic. Ów, by ratować posiadłość od upadku, ożenił się z młodą i
bogatą szlachcianką – Marią. W Pognębinie poważaniem cieszył się stary Maciej Kierz –
chłop znany z życiowej mądrości.
Reymont, nazwany przez Antoniego Lange „(…) pierwszym pisarzem polskim, w którym
nie ma lamentu”, zaczął pracę nad tetralogią zatytułowaną Chłopi, ponieważ w 1897 r.
podpisał z redakcją „Tygodnika Ilustrowanego” umowę, w której zobowiązał się stworzyć
takie dzieło.
Reymont doskonale sportretował życie mieszkańców polskiej wsi przełomu wieków,

wiernie oddając ich przywiązanie do tradycji i kultywowanie obyczajów przenoszonych z
pokolenia na pokolenie. Choć wiele odeszło już w zapomnienie (na przykład swaty),
wiedza o nich wzbogaca nasze pojmowanie kultury i przeszłości. W Chłopach czytamy nie
tylko o uniwersalnych problemach mieszkańców Lipiec, lecz – i może przede wszystkim –
poznajemy obyczaje związane ze wszystkimi największymi chrześcijańskimi świętami oraz
obrzędami. Fryderyk B��k napisał: „Skoro w końcu odkładamy książkę na bok, wiemy,
że zdobyliśmy to, co tylko wielki poeta dać może: wgląd w prawdziwe życie ludu”.
W Chłopach odnajdziemy wątki dotyczące biedy i nędzy mieszkańców wsi, historie życia
komornic czy małorolnych chłopów, wyzysku parobków przez bogatszych gospodarzy. Na
przykładzie losów Agaty, Jagustynki, Szymka i Nastki czy Bylicy Reymont przybliżył
sytuację ludzi w zaborze rosyjskim, którzy nie mieli swej ziemi i większych szans na
usamodzielnienie.
Choć na końcu dziedzic, sprzedając lipczanom ziemię, a nawet umożliwiając niektórym

zakup na raty (Szymek i Nastka), okazuje się człowiekiem litościwym i empatycznym),
jednak w przeważającej części tetralogii bohaterowie są uzależnieni od bogatych
panów i właścicieli folwarków. Nieumiejący pisać i czytać, nieznający się na przepisach
prawa czy zasadach działania sądów – postaci Reymonta są od kołyski naznaczone
piętnem „wieśniaka”, człowieka z nizin społecznych. Ci prości, wręcz czasem prymitywni
ludzi jednak czerpią radość ze swego zwykłego życia wyznaczanego przez rytm natury,
niezmienną powtarzalność czterech pór roku, obrzędów i ceremonii liturgicznych.
Jedną z głównych postaci powieści Chłopi Władysława Stanisława Reymonta jest Maciej
Boryna, który swym charakterem nadaje dziełu niepowtarzalnego znaczenia.
Dzięki temperamentowi, wyznawanym zasadom, miłości do ziemi – powstała jedna z
najpiękniejszych symbolicznych scen śmierci (gdy umiera na polu, w świetle księżyca).
Borynę poznajemy jako dojrzałego, przystojnego i krzepkiego mężczyznę,

najbogatszego gospodarza we wsi, właściciela trzydziestu dwóch morgów: „Już sam
dom najlepszy we wsi, duży, widny, wysoki, staneje kieby w jakim dworze, wybielone, z
podłogami, czyste! A co sprzętów, co statków różnych, obrazów samych ze dwadzieścia i
wszystkie ze szkłami! A tu jeszcze obory, stajnie, stodoła, szopa! A mało to lewentarza?
Pięcioro samych krowich ogonów, nie licząc byka, któren profit daje niezgorszy? Trzy
konie! A gdzie jeszcze grunt? Gdzie gęsi, świnie?...”. Był szalenie samodzielny i
władczy, nie pozwalał nikomu, choćby w części, zająć ważnej pozycji w wiejskiej
hierarchii. Miał gwałtowne usposobienie. Negatywne cechy charakteru ujawniał często w
relacjach z innymi ludźmi, a zwłaszcza z posiadającym już własną rodzinę synem, wobec
którego bywał apodyktyczny i którego traktował ostro.
Sposobem, w jaki ukazuje chłopów Wyspiański udowodnił, że pomimo, iż sam ożenił się z
chłopką, nie jest ludomanem. Dokonał oceny na podstawie własnych obserwacji,
przedstawiając chłopów zarówno z ich zaletami, jak i z ich wadami. Chłopi są ukazani jako
wielka siła narodu, ale siła ta nie jest wykorzystana. Są o wiele bardziej niż inteligencja
skorzy do walki i odzyskania wolności przez Polskę. Pomimo wielkiej woli walki, zdają
sobie sprawę, że sami nie podołają tak wielkiemu zadaniu i muszą być pokierowani przez
inteligencję, mówi o tym Czepiec:
„(…) ino kto by nos chcioł użyć

kosy wisom nad boiskiem”.
Cechą chłopów, która rzuca się w oczy od pierwszej sceny dramatu, jest ich duma i
znajomość swojej siły, słychać to wielokrotnie w słowach Czepca:
„A jak my, to my się rwiemy

ino do jakiej bijacki.
Z takich ,jak my, był Głowacki”,
„(…) my som swoi, my som zdrowi”,
„Tu ta ładniej, tam to brzydij;

z mistowymi to dziś krucho;
ino na wsi jesce dusa,
co się z fantzyją rusa”.
Wadami chłopów, które ukazał Wyspiański, są: pijaństwo, awanturnictwo, zazdrość o

bogactwo. Wadą też może być ich wielki zapał, ponieważ wykorzystany bez konkretnego
planu może wywołać niepożądane skutki. Nie jest to powiedziane wprost, ale można też
wyczuć niezrozumienie i potępienie dla rabacji i służalstwa wobec Austriaków. Chłopi z
Wesela twardo stąpają po ziemi, realnie spoglądają na siebie, swoje możliwości i szanse
na odzyskanie niepodległości, podczas gdy inteligencja czeka na cud, oni czekają na
przywódcę, który poprowadzi ich w walce o wolność Polski.
Czy jest możliwy sojusz między inteligencją a chłopami?
Różnice, jakie istnieją między stanami, stanowią przeszkodę nie do przejścia.

Inteligenci czują, że aby nawiązać kontakt z chłopami muszą udawać zainteresowanie, a
wręcz zniżyć się do poziomu swoich rozmówców. To samo można powiedzieć o chłopach,
uznających się za lepszych od mieszczan. Żyd, który jest obserwatorem stosunków między
stanami, tak mówi o ich spotkaniu:
„Taka szopka,
bo to nie kosztuje nic
potańcować sobie raz:
jeden Sas, a drugi w las”.
Niechęć do siebie inteligencji i chłopów ma także podłoże historyczne, chodzi tu nie tylko o
rzeź galicyjską, ale także wyzysk chłopów w okresie pańszczyzny. Bez zmiany nastawienia
do siebie, nie ma szans na wspólne działanie.
Motyw zła
W Pieśni o Rolandzie mamy do czynienia z sytuacją, w której namiestnik Boga, Karol

Wielki, staje przeciwko poganom. Czytelnik od razu domyśla się, iż cesarz reprezentuje
siły dobra, a Saraceni to ucieleśnienie zła. Dzięki interwencjom Stwórcy armia Karola
Wielkiego, która przegrała bitwę w wąwozie Ronsewal, zdołała wygrać wojnę z poganami.
Dobro zatriumfowało nad złem.
Zło jest bodajże najważniejszym tematem poruszonym w Makbecie. Ukazane jest ono w
utworze na trzy sposoby. Pierwszy to cechy osobowości Makbeta i jego małżonki. Ich
przerośnięte ambicje, żądza władz i zdolność do uczynienia wszystkiego, aby osiągnąć cel.
Dodatkowo Lady Makbet obciążona jest skłonnościami do manipulacji, knucia i
podżegania do najstraszliwszych zbrodni.
Ten rodzaj zła pochodzi z ludzkiego wnętrza, można powiedzieć, że z ludzkiej natury.
Wrodzone negatywne cechy osobowościowe bohaterów ścierają się na poziomie psychiki z
sumieniem i moralnością. W monologach Makbeta najlepiej widać tę walkę zła,
pochodzącego z wewnątrz umysłu, z poczuciem przestrzegania zasad
przyzwoitości. Widać to na przykład w scenie, gdy bohater przeżywa rozterki przed
zabiciem Dunkana:
„Jestem i krewnym jego, i wasalem.

To samo zbyt już przeważnie potępia
Taki postępek – lecz jestem, co więcej,
I gospodarzem jego, który winien
Drzwi zamknąć jego zabójcy, nie, owszem,
Sam mu do piersi zbójczy nóż przykładać”.
Drugi sposób ukazuje zło zewnętrzne, niezależne od człowieka. Uosabiają je wiedźmy i

ich bogini Hekate, która tak mówi o sobie:
Motyw zła
„A mnie, mistrzynię waszą, mnie,

Krzewiącą głównie wszystko złe,
Nie wezwać nawet do udziału
W tym dziele śmierci i zakału?”.
Ich działania mają na celu opanowanie świata przez chaos i niegodziwość. Poza tym,
że te nadprzyrodzone postacie można wyczuć instynktownie, to Szekspir podkreślił ich
bezeceństwo wyglądem i towarzyszącym ich pojawianiu się grzmotami i błyskawicami, co
wytwarza wokół nich nastrój grozy. Czarownice są w swoich działaniach bezwzględne, co
widać, gdy jedna z nich ma zamiar zemścić się na kobiecie, która ją obraziła, zabijając nie
ją, ale jej niewinnego męża. Zło reprezentowane przez wiedźmy jest o tyle groźniejsze, że
wpływa na to, płynące z ludzkiej natury, uwypukla je i potęguje. Dzieje się tak w
przypadku Makbeta. Wróżby czarownic powodują, że zdobywa się na zbrodnicze czyny,
których wcześniej na pewno by nie popełnił. Te czyny doprowadziły w ostateczności do
upadku bohatera.
Zastanawiające jest to, że wszystkie postaci symbolizujące zło są kobietami.

Najprawdopodobniej bierze się to z powszechnie obowiązujących ówcześnie praktyk
posądzania przedstawicielek płci pięknej o kontakty z siłami nieczystymi. Postaci
fantastyczne w dramacie szekspirowskim nie miały na celu ubarwienia i uatrakcyjnienia
odbioru sztuki, ale posiadały wielkie znaczenie symboliczne.
Trzeci aspekt zła odzwierciedla się w efektach panowania Makbeta – władcy

Szkocji. Styl rządzenia tyrana wynika z jego cech osobowościowych, ale niestety, tych
złych. Czarownice symbolizujące zło zewnętrzne nie mają wpływu na sposób sprawowania
władzy przez Makbeta. Za jego rządów wyeliminowana została niemal cała opozycja.
Mordowani byli także niewinni obywatele. Najlepiej sytuację, jaka miała miejsce za czasów
panowania tytułowego bohatera w Szkocji oddają słowa Lady Makduf:
„Gdzież mam uciec?
Cóżem zrobiła złego? Ale prawda,
Żyję na świecie, na którym zło często
Bywa chwalebne, a dobro jest miane
Za zgubne głupstwo. Biada mi! Czyż zdołam
Znaleźć obronę w tych jedynie słowach:
Jestem niewinna?”.
Symbolem zła w dramacie Goethego jest Mefistofeles, diabeł, który zakłada się z Bogiem o
duszę Fausta. Jego sugestie i rady sprowadzają na głównego bohatera nieszczęścia,
przynoszą cierpienie i ludzkie krzywdy. Symbolizuje również siły rozpadu, niskie żądze i
instynkty Fausta.
Tytułowa „ciemność” wydaje się przenikać utwór na wskroś. Ciemność symbolizuje

między innymi zło, które opętało Kurtza: „Ten głos przeżył jego siły, aby skryć we
wspaniałych zwojach elokwencji jałową ciemność jego serca”. Utalentowany agent uległ
mrocznym głosom podświadomości, drzemiącym w każdym z nas. Właśnie w ciemności
buszu, z dala od oczu swoich krajanów, Kurtz zaprzedał swoją duszę złu, co doprowadziło
go ostatecznie do klęski: „Dzicz poklepała go po głowie i oto głowa ta stała się podobna do
kuli, do kuli z kości słoniowej; dzicz popieściła go - i oto zwiądł; zagarnęła go, pokochała,
otoczyła ramionami, przeniknęła mu do żył, pożarła ciało i przykuła jego duszę do swojej
przez niepojęty rytuał jakiegoś szatańskiego wtajemniczenia. Stał się jej rozpieszczonym i
zepsutym ulubieńcem”. Zło czyhało na białych ludzi w głębokiej dziczy, gdzie nie sięgało
żadne stworzone przez nich prawo ani zasady. Spoglądając w zieloną dżunglę
Europejczycy widzieli „przyczajoną śmierć, ukryte zło, głęboką ciemność z wnętrza lądu”.
Z tekstów Borowskiego bije przeświadczenie o degradacji ludzkiego świata, który, jak

pisze Urbański, „stał się światem kamiennym, odczłowieczonym, podzielonym na
bezdusznych oprawców i bezrozumne ofiary”. Przyczynę tego stanu autor upatrywał w
kulturze europejskiej, którą oskarżył o dopuszczenie do narodzin totalitaryzmu i jego
potworne konsekwencje.
Autor, w przeciwieństwie do Borowskiego, propaguje idee niezgody na zło, postawę

wyrozumiałości i współczucia. Mimo iż wędrówka po zonie przypominać może kręgi piekła
Dantego, nie należy zatracać własnego człowieczeństwa, wprost przeciwnie - warto
pamiętać o humanizmie i ludzkiej godności.
„Przekonałem się wielokrotnie, że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za

upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go według uczynków, jakich dopuścił się
w warunkach nieludzkich – tak jakby wodę można było mierzyć ogniem, a ziemię
piekłem.”
Zła nie można pokonać, można je jedynie oddalić: „(…) bakcyl dżumy nigdy nie
umiera i nie znika (…)”. Nie można też mu się biernie przyglądać, ale trzeba działać
przeciwko niemu. Zło ma tendencję do rozprzestrzeniania się, gdy natrafi na podatny
grunt: „Każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem nie jest od niej wolny. I trzeba
czuwać nad sobą nieustannie, żeby w chwili roztargnienia nie tchnąć dżumy w twarz
drugiego człowieka i żeby go nie zakazić”. Postawy wobec zła są zróżnicowane, można mu
się poddać, ale można z nim też walczyć.
Jedynym pozytywem zła jest wyciągnięcie z niego wniosków: „Wszystko, co człowiek
może wygrać w grze dżumy i życia, to wiedza i pamięć”.
Motyw zbrodni
Zbrodni w Cierpieniach młodego Wertera dopuszcza się parobek, zabijając mężczyznę,

który ma poślubić jego ukochaną. Swój krok tłumaczy tym, że skoro on nie może być z
kobietą, to nikt inny nie będzie jej miał i ona również nie będzie należała do innego.
Werter doskonale rozumie parobka, wczuwa się w stan jego duszy. Współczuje
chłopakowi, uważając, że nie zależy potępiać czynu, uzasadnionego głęboką miłością.
Zbrodnią miało być zabójstwo cara – Mikołaja I. Słowacki szkicuje tło zamachu, akcentując
jego moralny aspekt. Miała to być zbrodnia popełniona w imię wyższych racji (w obronie
wolności), a więc niemal usprawiedliwiona. Zabójstwo nie zostaje dokonane, a z
moralnego punktu widzenia wręcz potępione – zamachowiec mdleje u progu sypialni cara
porażony majakami wyobraźni i lękiem. Obezwładnia go strach o konsekwencje
wynikające z planowanego czynu oraz moralna niemoc.
Zbrodnię dokonaną na pewnej młodej Angielce wypomina podczas kłótni Księciu
Konstantemu jego brat – car Mikołaj I (Akt III, scena dziewiąta).
Zbrodniarzem staje się Jacek Soplica, który w afekcie zabija Stolnika Horeszkę. Zbrodnia,
wynikająca z zemsty, staje się przyczyną wieloletniego konfliktu miedzy rodami. Sam
Jacek ma świadomość, że zabił w przypływie złości i rozpaczy, jednak przez okoliczną
ludność zostaje uznany za zdrajcę, mordercę i sprzymierzeńca wroga.

Zbrodnia nieodłącznie towarzyszy poczynaniom Krzyżaków. Podczas pokoju napadli na
bezbronny dwór w Złotoryi i porwali księcia Janusza. Podczas ataku jeden z Niemców
przytroczył żonę Juranda do konia i kobieta zmarła ze strachu. Zbrodnicze s ą również
zamiary braci zakonnych ze Szczytna wobec rycerza ze Spychowa. Porywaj ą jego
dwunastoletnią córkę, a Juranda zmuszają w ten sposób do uległości. Dziewczynka
umiera wycieńczona psychicznie i fizycznie, a Jurand zostaje okaleczony.
Zbrodnia była podstawowym sposobem sprawowania władzy przez Nerona. Cezar najpierw
zamordował matkę, brata i żonę, a następnie przez wiele lat wydawał wyroki śmierci na
ludzi, którzy stawali się dla niego nieprzychylni. Rządy Nerona to czas niepewności dla
jego poddanych. Zbrodnia stała się dla nich czymś powszechnym i normalnym.
Za pomocą zbrodni kapłani walczą z niekorzystnymi dla nich osobami. Zabijają Patroklesa,
który oskarża Mentezufisa o złamanie rozkazu Ramzesa. Zbrodni dopuszcza się również
Lykon, mordując syna Sary i faraona.

Dostojewski ukazał człowieka broniącego swoich poglądów. Szczegółowo nakreślił
obraz psychologiczny bohatera: mężczyzny przekonanego o słuszności swej zbrodni, o
swej wyższości. Jego spokój burzą spotkania z sędzią śledczym Porfirym, który, choć ma
pewność winy młodzieńca, to zachowuje w stosunku do niego takt i życzliwość. Pod koniec
dzieła, w rozmowie z Sonią, której zdradził swoje grzechy, Raskolnikow wyznał: „Wiesz, co
mnie tylko złości? Bierze mnie gniew, że wszystkie te głupie, bestialskie gęby otoczą mnie
zaraz, będą wybałuszać na mnie gały, zadawać mi swoje idiotyczne pytania, (…) będą
wytykać palcami…”. Nie martwiło go, że pozbawił życia niewinne kobiety, ale że będzie
musiał znosić niewygody przesłuchań.
Podczas rozwoju fabuły powieści obserwujemy jak Rodion staje się ofiarą własnej
zbrodni. Choć jego postawę w jakimś stopniu można nazwać altruistyczną i
usprawiedliwioną (okradł lichwiarkę nie dla siebie, zamierzał przeznaczyć kosztowności dla
innych), to jednak w konsekwencji dochodzimy do wniosku, że nie można naginać metod
do osiągnięcia celu – złem nie osiągniemy dobra.
W artykule Rodiona, cytowanym podczas spotkania u Porfirego, autor usprawiedliwia

zbrodniarza (zawsze jednostkę wybitną), który dokonuje czynu dla dobra społeczeństwa.
W jego poglądach widać znajomość Hegla – Raskolnikow postrzega siebie jako wybitną
jednostkę, mogącą poprawić losy ogółu, daje sobie prawo zabicia „odrażającej staruchy”.
W końcu po wielu nieprzespanych nocach, stopniowo dojrzewa do przyznania się do
grzechu -złamał piąte przykazanie. Zrozumiał, że nawet najbardziej osadzona w
rzeczywistości teoria nie może usprawiedliwiać potworności zbrodni.
Gdy w końcu przyznaje się przed trybunałem i zostaje skazany na 8 lat syberyjskiego
więzienia, nawet tam nie żałuje popełnionej zbrodni. Dostojewski nie pokazuje nam
procesu przemiany zbrodniarza, lecz zapowiada jej dokonanie w przyszłości, wskutek
wiary i miłości: „Ale tu już się rozpoczyna nowa historia, historia stopniowej odnowy
człowieka, historia stopniowego jego odradzania się, stopniowego przechodzenia z
jednego świata w drugi”.
Z tekstów Borowskiego bije przeświadczenie o degradacji ludzkiego świata, który, jak

pisze Urbański, „stał się światem kamiennym, odczłowieczonym, podzielonym na
bezdusznych oprawców i bezrozumne ofiary”. Przyczynę tego stanu autor upatrywał w
kulturze europejskiej, którą oskarżył o dopuszczenie do narodzin totalitaryzmu i jego
potworne konsekwencje.
Zbrodni próbuje dokonać Justyna Bogutówna, której wydaje się, że zabicie Zenona
zakończy jej osobistą udrękę. Jej krok podyktowany był szaleństwem i snami, w których
widziała zmarłych, nakazujących jej zamordowanie mężczyzny. Sama siebie określiła jako
„przysłaną od zmarłych”. Ostatecznie nie udało się jej zabić Zenona, oblała go kwasem,
który poparzył jego twarz i oślepił go. Zenon sam zakończył swoje życie, popełniając
samobójstwo.
Prócz kradzieży człowiek zlagrowany dopuszczał się także innych, niecywilizowanych

zbrodni. Zapominał na czas pobytu w obozie o wszelkich zasadach, których
przestrzeganie świadczyło o człowieczeństwie. W opowiadaniu „Ludzie, którzy
szli” ukazane zostało, jak Andrzej, przyjaciel narratora, mechanicznie i bez zastanowienia
wykonuje rozkaz zabicia dwóch bezbronnych ludzi: „(…) chwycił kij i uderzył na odlew.
Grek zasłonił się ręką, zaskowyczał i upadł. Andrzej położył mu kij na gardło, stanął na
kiju i zakołysał się”. Z drugim zrobił to samo, nie wykazując żadnych oznak
zdenerwowania czy wstydu.
Narrator przedstawia w powieści działalność sowieckiej machiny zbrodni i terroru,

wskazując na sposoby prowadzenia śledztwa, absurdalne zarzuty pojawiające się w
oskarżeniach, na podstawie których bohaterowie zostają zesłani do więzień i łagrów.
Śledztwa w więzieniach i obozach opierały się na fikcyjnych zarzutach, często podparte
były donosem (nie zawsze prawdziwym). Ofiary bito i katowano, próbując zmusić je do
przyznania się do abstrakcyjnych win
Motyw zdrady
W utworze to właśnie zdrada stała się przyczyną wielkiego dramatu. Ganelon kolaborując z
Saracenami skazał na śmierć dwadzieścia tysięcy żołnierzy tylnej straży, ze swoim
pasierbem na czele. Sam Ganelon nie jest typowym zdrajcom, który jak to często bywa,
przyznaje się z czasem do winy i żałuje swoich czynów. Bohater ten do końca próbował
przekonać otoczenie do swojej niewinności i prawie mu się to udało. Jednak dzięki Tieremu
zdrajcę spotkała zasłużona kara – został rozerwany przez cztery konie, a jego trzydziestu
krewnych powieszono.
Tristan jest pokonany przez fatalną miłość, która zmusiła go siłą wypitego
czarodziejskiego napoju do zmiany wyznawanych dotąd zasad, która zmieniła jego
postępowanie względem miłowanego wuja. Po wypiciu miłosnego napoju, wypowiedział
słowa świadczące o tym, iż przewidywał, co od tej pory go czeka: „(…) miły wuju, czemuż
od pierwszego dnia nie wygnałeś precz zbłąkanego dziecka, przybyłego, aby cię zdradzić?
(…) Izold jest twoją żoną i nie może mnie kochać”.
Choć wiedział, że postępował karygodnie, odtąd wiedziony pragnieniem połączenia się z

ukochaną, robił wszystko, by tego dokonać: kłamał, udawał, oszukiwał wuja, łamał raz
dane słowo. Co najgorsze, był gotów walczyć z każdym, kto twierdził, że miłował królową
występną miłością, by dowieść swej niewinności. A przecież wiedział, że był winien…
Nie znał poczucia winy czy skruchy. Wierzył w to, że Bóg rozumie jego grzeszne
postępowanie, wynik tragicznej pomyłki na statku. Pokutą były dla niego nie wyrzuty
sumienia, lecz oddalenie od ukochanej. Aby zabić pustkę po jej stracie, ożenił się z
Izoldą o Białych Dłoniach, którą skrzywdził, i która to przyczyniła się potem do jego
śmierci.
W utworze stanowi narzędzie walki z wrogiem. Rycerz, wychowany przez Krzyżaków na

wzorowego wojownika i indoktrynowany jednocześnie przez litewskiego wajdelotę,
namawiany do pomszczenia krzywd ojczyzny – wybiera właśnie zdradę jako oręż w
nierównej walce z Zakonem Krzyżackim. Halban cały czas mu powtarza: „Tyś niewolnik,
jedyna broń niewolników – podstępy”.
Rzepowa kochała męża – Wawrzona. Nie chciała, by wzięto go do wojska, jak to zakładał
sprytny plan Zołzikiewicza. Lamentowała i rozpaczała: „Już ciebie, nieboże, niedługo moje
oczy będą oglądały, już ja ci nie będę ni chustów prała, ni jeść gotowała. Pójdziesz ty,
nieboraku, na kraj świata.” Obowiązków domowych nie traktowała jako niewdzięcznej
pracy. Troska o małżonka była wyrazem jej miłości i oddania. Próbując ocalić
ukochanego przed branką, udała się z prośbą o pomoc do księdza, dziedzica
Skorabiewskiego i powiatu, lecz wszędzie ją ignorowano. Stała się ofiarą intrygi
Zołzikiewicza. Zdesperowana kobieta uległa pisarzowi, który dzięki temu zaspokoił swój
„apetycik” na piękną Marię. Wawrzon nie wybaczył jej zdrady – zabił Rzepową, ale nie
tylko ona wydała mu się winna całej tragedii. Oskarżał również obojętnych „panów” -
podpalił zabudowania dworskie. Pisarz cudem się uratował.
Sienkiewicz szkicowo nakreślił uczucie Marii i Wawrzona. Z ust bohaterów nie padają
żadne wyznania, to raczej czyny świadczą o prawdzie i wielkości ich uczucia. Wędrówka
Rzepowej przez rozmaite „instytucje”, to swoisty szlak miłości, „pielgrzymka” w jej
imieniu. Zołzikiewicz czytuje brukowe romanse, z wątkami sensacyjnymi, marzy o pannie
Jadwidze Skorabiewskiej, flirtuje z wiejskimi dziewczętami. Jest na tyle prymitywny i
egoistyczny, że nie dostrzega ofiarności Rzepowej.
Wątek miłości i zdrady pojawia się w noweli dwukrotnie, nie chodzi tylko o sprawę
Rzepów. Baraniogłowska para - Wach Rechnio i Baśka Żabianka, zwani przez autora
Romeem i Julią, na sądzie gminnym wzajemnie się oskarżają, ujawniając sekrety związku.
Przykład Baśki i Wacha ukazuje inne oblicze miłości – uczucia zaborczego, skalanego
zawiścią i zazdrością.
W Chłopach zdradzają Antek, Jagna, Tereska, poszukując zmysłowych uciech i bliskości w

ramionach kogoś innego niż prawowita druga połówka.
W powieści mamy kilka par kochanków. Pierwszym przykładem będą macocha i pasierb,
czyli Jagna i Antek. Swym romansem złamali prawa chrześcijańskie, społeczne i
obyczajowe. Antek zdradził żonę Hankę, a Jagna Macieja. Grzeszność tej pary potęguje
fakt, że Jagna sypiała zarazem z ojcem i synem, co temu drugiemu w zupełności nie
przeszkadzało. Być może Reymont chciał zwrócić w ten sposób uwagę na odwieczną
obecność takich sytuacji w życiu człowieka. Warto zwrócić uwagę, iż Borynowie nie byli
jedynymi mężczyznami uwiedzionymi przez córkę Dominikowej. W sercu Jagny ważne
miejsce zajmował jeszcze Mateusz (przed właściwa akcją), lubiła spędzać czas z wójtem, a
obiektem jej romantycznych myśli był syn organistów – Jasio. Kolejną powieściową parą
kochanków byli Tereska i wspomniany Mateusz, którzy zaczęli romans pod nieobecność
męża kobiety.
Symbolem miłości małżeńskiej, wiernej i godnej największych poświęceń i upokorzeń była

Hanka – kobieta, która mimo ciągłych zdrad nadal kochała Antka. Narażona na plotki,
zajmowała pozycję głowy rodziny, martwiąc się o jedzenie, opał, zdrowie dzieci i wiernie
czekała na powrót męża spędzającego upojne chwile w brogu z macochą. Choć jej miłość
nie była przykładem tej z romantycznych powieści czy brazylijskich telenowel (mąż
wielokrotnie wytykał jej, że była „dziadówką”, zapewniał, że jej nie kocha i żądał, by dała
mu spokój), trwała przy mężu bez względu na przeciwności losu.
Motyw zdrady pojawia się w Mistrzu i Małgorzacie kilkakrotnie. Na plan pierwszy wysuwa
się automatycznie postać Judy z Kiriatu, który za pieniądze „sprzedał” osobliwego
filozofa. Upozorował przyjaźń i zainteresowanie jego teoriami, a następnie wydał go w ręce
prześladowców, którym nie podobały się poglądy Jeszui, ponieważ uznali, że zagrażają
religii panującej w Jeruszalaim: „ - Ileś dziś dostał? Mów, jeśli ci życie miłe!” – tak
zwracają się oprawcy do zdrajcy (Judy), po czym wykonują wyrok i zabijają go.
Zdradliwa jest również Nisa – przyjaciółka Judy. To ona, za namową i zapłatą

Afraniusza, prowokuje zakochanego w niej młodzieńca do spotkania, a następnie wywabia
go za miasto, gdzie czekają już umówieni wcześniej dręczyciele.
Małgorzata jest nieszczęśliwa w małżeństwie i po kryjomu wymyka się na spotkania z

ukochanym mistrzem. Usprawiedliwia ją pragnienie wielkiej i czystej miłości, dla której
jest zdolna poświęcić siebie. Niegodnym zaufania przyjacielem, a tym samym zdrajcą
jest Alojzy Mogarycz, który udając przyjaźń, bazuje na nieszczęściu pisarza, ostatecznie
donosząc na niego, przez co mistrz zostaje wyrzucony ze swojego domu. Spotyka za to
niegodziwego denuncjatora kara – ma „przyjemność” poznać się z „kompanią” Wolanda.
Motyw zdrady ujęty w powieści, zarówno w wątku biblijnym, jak i współczesnym, świadczy
o aktualności tego pojęcia i takich zachowań, które nieuchronnie „wpisują się” w naturę
człowieka, ujawniając dualizm jego osobowości i psychiki, skłonność do ulegania pokusom
i pragnieniom.
W powieści Nałkowskiej zdrada jest jednym z głównych motywów. Jest pewien

schemat, według którego można podzielić kobiety, występujące w utworze. Część z nich
należy do grupy kobiet zdradzanych przez mężów, a część do grupy kobiet, które nie
potrafią dochować wierności mężom. Tak więc zdrada oparta jest na zasadzie trójkąta
uczuciowego żona – mąż – kochanka. Romans i powiązana z nim zdrada stanowią oś
konstrukcyjną powieści. Związek Zenona z Justyną niesie ze sobą cierpienie żony
Ziembiewicza, która wybacza chwile słabości męża i nawet wspiera go w późniejszych
problemach z kochanką. Zdradzane żony biernie przyjmują niewierność mężów, a co
więcej przebaczają. Żancia Ziembiewiczowa z pobłażliwością przez wiele lat patrzyła na
rozwiązłe życie erotyczne Waleriana, który po każdej przygodzie przepraszał ją. Cecylia
Kolichowska została zdradzona dwukrotnie – pierwszy mąż Wąbrowski związał się z
kobietą, która wyjechała za nim za granicę. O romansie drugiego męża dowiedziała się po
jego śmierci, znajdując w kasie weksle wypisane na nazwisko innej kobiety. Niewieska i
hrabina Tczewska, otaczają się młodymi mężczyznami, zdradzając mężów. Liczne romanse
tych kobiet podyktowane są próbą zatrzymania młodości.
Ze zdradą stykamy się z nią w „Tangu” wielokrotnie. Najbardziej widoczna jest w

przypadku romansu Eleonory z Edkiem. Kobieta próbowała przez to sprowokować swego
męża do podjęcia działań. Jednak bardziej oburzyło to Artura, aniżeli jego ojca, który
uważał, iż: „Swoboda seksualna to pierwszy warunek wolności człowieka”. Drugim, ważny
moment, gdzie pojawia się motyw zdrady, są końcowe sceny trzeciego aktu. Prawdziwą
burzę wywołują wtedy słowa Ali skierowane do Artura: „Ja cię zdradziłam z Edkiem”.
Dziewczyna nie zdawała sobie sprawy z tego, że bohater naprawdę ją kochał. To wyznanie
doprowadziło do wybuchu gniewu i utarty czujności przez Artura, a to z kolei zaowocowało
jego śmiercią.
Motyw zemsty
Motyw ten napędza akcję dramatu. Hamlet przyjął obowiązek pomszczenia śmierci ojca,
ale z upływem czasu rozmyślania na ten temat wpędziły go w depresję. Zupełnie inaczej
postąpił Laertes, który w furii przybył aż z Paryża, aby rozprawić się z mordercą
Poloniusza. Dodatkowo, gdy Ofelia popełniła samobójstwo motywacja jej brata do
pomszczenia śmierci ugruntowała się. Utwór udowadnia, że zemsta niesie ze sobą szereg
ofiar i na dłuższą metę odpłacanie śmiercią za śmierć nie ma sensu.
Zemsta staje się dla Juranda sposobem na ukojenie żalu i bólu po stracie żony. Rycerz
przez wiele lat pojedynkuje się z Krzyżakami i staje się dla nich postrachem. W Spychowie
przetrzymuje jeńców, wsłuchując się w ich jęki, a kiedy na nowo ogarniają go rozpacz i
wspomnienie ukochanej kobiety, wyrusza do Prus, by napadać na przygranicznie grody,
siejąc spustoszenie i w przelanej krwi szukając zapomnienia. Po porwaniu Danusi „jedna
krzywda i jedna pomsta” łączy pana ze Spychowa ze Zbyszkiem. Młody rycerz stara się
odnaleźć żonę i jedynie honor rycerski nie pozwala mu dokonać ostatecznej zemsty na
Zygfrydzie de L�ve, który przez wiele miesięcy przetrzymywał Jurandównę. Młodzieńcowi
zemsta nie przynosi ukojenia – choć dotrzymuje obietnicy złożonej Danusi i składa na jej
trumnie pawie czuby z hełmów Krzyżaków, to zapytany, czy pomsta zadowoliła go,
odpowiada: „Na nic widać zbawionym duszom krew ludzka!”. Pragnienie zemsty za śmierć
syna kieruje krokami Zygfryda. W przypływie ojcowskiego bólu okalecza on okrutnie
Juranda i składa jego dłoń i język w trumnie Rotgiera. Poprzysięga również zemstę na
Zbyszku z Bogdańca, który pokonał Rotgiera w sprawiedliwym pojedynku, zapowiadając,
że zada mu mękę gorszą od śmierci.
Motyw zemsty
Zemstą Kamy na Sarze jest namówienie Lykona do zamordowania synka Żydówki. Faraon
Ramzes XIII ginie w wyniku zemsty dwóch osób: Lykona i Mefresa. Arcykapłan Mefres od
dłuższego czasu nienawidzi władcy za to, że szydził z jego wiary. Lykon pała nienawiścią za
odebranie mu Kamy. Pośrednio do śmierci Ramzesa przyczynia się Mefres – wprowadza on
w stan letargu Greka i dając mu sztylet, nakazuje odnaleźć faraona. Lykon ginie z rąk
Ramzesa, który jednocześnie mści się na nim za zabójstwo syna.

Motywy Literackie v.2.0

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Motywy Literackie v.2.0

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Motyw śmierci

„Hamlet” Williama Szekspira

„Dziady” Adama Mickiewicza

„Zamknę cierpienia i bole pokonam;

„Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego

Ważnym elementem staje się męczeńska śmierć powstańców – śmierć w walce, na

„Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza

Scena śmierci powstańca przygnębia czytelnika. Wrażenie te wzmaga wykorzystanie przez

„Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego

„Lalka” Bolesława Prusa

W polskiej zbiorowej świadomości stosunki polsko-żydowskie są chyba najmocniej

Motyw miłości ukazany w noweli Kamizelka jest jednym z piękniejszych w polskiej

Nowelistyka Marii Konopnickiej

Nowela porusza problem asymilacji Żydów oraz prześladowania wyznawców judaizmu.

Gdański jest praktykującym Żydem. Wychowywał wnuka w poszanowaniu dla kultury i

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego

Rachel jest kobietą zafascynowaną młodopolską kulturą, zwłaszcza poezją. Dostrzega to

„Jakie tylko książki są, to czyta,

„Ciągnąć do swojego szynkwasu”.

„No, tylko że my jesteśmy

„Medaliony” Zofii Nałkowskiej

Ofiarą niepokojów wojennych jest „kobieta cmentarna”, niezdolna do racjonalnej

Dwojra Zielona (z pochodzenia Żydówka) jest ofiarą sylwestrowej zabawy Niemców –

Tematem utworu jest martyrologia Żydów w czasach drugiej wojny

W reportażu Krall wspomina (w oparciu o relację Edelmana) o formach pomocy Żydom.

„Opowiadania” Tadeusza Borowskiego

W opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” ukazuje znakomicie zorganizowaną fabrykę

Łęcki wierzy w swój zmysł do interesów. W rzeczywistości nie wyróżnia go nieprzeciętna

- Kazimierz Starski - amoralny i cyniczny bawidamek, stawiający sobie za cel życia

Na drugim planie powieści występują:

- skłócone małżeństwo baronostwa Krzeszowskich (baron, zamiast wspierać żonę po

Jedynymi pozytywnymi postaciami pochodzącymi z tej grupy społecznej są:

- Starsza pani, prezesowa Zasławska, zakochana niegdyś w stryju Stanisława

- nieuzasadniona pycha z powodu swego arystokratycznego pochodzenia („-

- brak własnej godności (gonitwa za posagiem), czego przykładem jest fragment

Motyw arystokracji w „Lalce” Prusa

W swym realistycznym spojrzeniu okiem wnikliwego obserwatora nie

Widać to bardzo wyraźnie w postawach postaci wobec ojczyzny: od kosmopolityzmu,

W ich świecie prawdę i prostolinijność zastąpiły obłuda i zakłamanie. Panna Izabela

Choć na końcu dziedzic, sprzedając lipczanom ziemię, a nawet umożliwiając niektórym

Była największym problemem wsi opisanej w noweli. Samotna kobieta, pozbawiona

Nowelistyka Marii Konopnickiej

Biedota jest zbiorowym bohaterem młodopolskiej powieści. Żeromski skonstruował

„A nie mniemałam, by ukaz twój ostry

Bóg w dziele Goethego nie przypomina Boga chrześcijańskiego, wystawiającego na próbę

„Kordian” Juliusza Słowackiego

O Boskiej mocy i potędze śpiewa Chór Aniołów w Przygotowaniu. Mówi o nich

„W imię Boga! Precz stąd! precz!...”

„Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego

Rewolucjoniści szargają wizerunek Boga i kpią ze wszystkich zasad. Niszczą świątynie i

„Quo vadis” Henryka Sienkiewicza

„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego

Sonia bardzo gwałtownie reaguje na cyniczne uwagi Raskolnikowa, nie pozwalając

„Stary człowiek i morze” Ernesta Hemingwaya

„Mistrz i Małgorzata” Michała Bułhakowa

Jeszua staje przed obliczem wielkiego hegemona posądzony o podburzanie

Motyw bohatera romantycznego

„Dziady” Adama Mickiewicza

„Kordian” Juliusza Słowackiego

„Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry

Bohatera Ślubów panieńskich można nazwać raczej antyromantycznym. Gucio nie

„Lalka” Bolesława Prusa

Cechy Wokulskiego jako romantyka: