Sentymentalizm i jego poklosie

...-- - -- --- '\

Geneza i zalozenia sentymentalizmu
Sentymentalizm to jeden z trzech nurtów oswiecenia (pozostale dwa to
klasycyzm i rokoko). Jego nazwa pochodzi od francuskiego slowa sentiment
- uczucie. Juz sama nazwa ujawnia wiec najwazniejsze zalozenie ideowe
nurtu.
Twórca sentymentalizmu byl francuski filozof Jean-Jacques Rousseau.
Uznal on, ze czucie (uczuciowosc, wrazliwosc) jest podstawowa cecha natu-
ry ludzkiej. Jego zdaniem kultura i cywilizacja niszczy to, co w czlowieku
dobre. W zwiazku z tym czlowiek jest rozdarty pomiedzy czuloscia i dobro-
cia (które leza w jego naturze) a wymaganiami, jakie stawia mu cywilizacja.
Trzeba wiec dazyc do tego, aby (glównie przez wychowanie) odbudowac
w czlowieku naturalna wrazliwosc i dobroc. Tym bardziej ze wlasnie uczu-
cia, takie jak przyjazn i milosc, a takze dobroczynnosc, zycie w zgodzie
z wlasnym sumieniem i "glosem serca", zdaniem sentymentalistów, dawaly
czlowiekowi
szczescie. --.
lS trudno nam w to uwierzyc, ale poglady sentymentalistów mialy cha-
-
rakter rewolucyjny. Pomysl, ze ludzie sa równi (który sentymentalisci dzielili
-
z oswieceniowymi racjonalistami), wystepowal przeciw zakorzenionym
przekonaniom, wedlug których szlachetnie urodzeni byli bardziej wartos-
ciowi niz inni ludzie. Sentymentalizm jest wiec nurtem demokratycznym.
Obok równosci wszystkich ludzi glosi hasla wzajemnego braterstwa i to-
lerancji, bez wzgledu na narodowosc, pozycje spoleczna, wyznawana religie
czy poglady polityczne.
Z drugiej strony - sentymentalisci cenili indywidualizm, niezaleznosc
i wlasne poglady, które nie musza odzwierciedlac powszechnych sadów.
W zwiazku z tym uwazali, ze nie ma prawdy obiektywnej. W ten sposób
przeciwstawiali sie przekonaniu, ze istnieja nienaruszalne autorytety, którym

nie wolno sie sprzeciwiac. Przykladem skrajnego indywidualizmu jest Werter ~:r
.------.
23
~
 -
problemy, motywy, tematy.
bohater sentymentalny, którego poglady na sztuke, nature, spoleczenstwo
do tego stopnia pozostaja w sprzecznosci z ogólnie przyjetymi, ze zwiastuja
juz postawe romantyczna.
, _.~-
~ Literat~~mentalna ~- ~.-- --
Sentymentalisci uwazali, ze literatura powinna przedstawiac wewnetrzne
problemy czlowieka, pokazywac zwiazek miedzy ludzmi i natura oraz "pro-
pagow~lasciwe stOsunki miedzyludzkie--ef>arte-na.~zajemnym zro;u-
mierrJ.'i:li sympatii. Najwazniejszymi zaletami literatury mialy byc czulosc
i prostota. Czulosc to oddzialywanie glównie na uczucia czytelnika. Fran-
ciszek Ksawery Dmochowski w Sztuce rymotwórczej pisal:
Umiej malowac rzeczy strasznie i przyjemnie
wesolo i okropnie, bo inaczej we mnie
czucia sprawic nie mozesz
/'
_~zania
Prost~a t;lnaczej unikanie ozdobnosci i odwolan mitologicznych, sp~
sie bliskije_ry!owiQ01:gg;p~mu /-- ---
Literatura sentymentalna chetnie przeciwstawialamiastó, cywilizacje
i kulture (uwazane za zle) - wsi, która umozliwiala kontakt z natura. Inne
wazne opozycje to: dziecinstwo (w czasie którego czlowiek jest naturalnie
dobry) przeciwstawiane doroslosci (skazonej przez cywilizacje i kulture);
dobra przeszlosc - zlej terazniejszosci; cywilizowany swiat - pojedynczemu
czlowiekowi.
Glówne
czula). gatunki sentymentalne
Sentymentalizm objal jedna JO. takz~opiSmiennictwo
sielanka\ piesn i romans i(powiesc
dramat.
Kiemnek ten wyrazal nowe upodobania odbiorców literatury - zwlaszcza
mieszczanskich, niechetnych ówczesnej wyrafinowanej, intelektualnej twór-
czosci, przesyconej sceptyczna filozofia epoki.
Literatura sentymentalna dazyla do ukazania czlowieka uczuciowego
i prostolinijnego, czesto skupiala sie na jego uczuciowych perypetiach. Ro-
mans sentymentalny i sielanka przedstawialy dzieje kochajacych sie par, ich
przedmiotem stawala sie psychika bohaterów, glównie jej sfera emocji. Nie
chodzilo jednak tylko o milosc erotyczna. Wazne byly równiez uczucia
rodzinne, przywiazanie, przyjazn, dobroc (zwlaszcza dla wszystkich posta-
wionych nizej w hierarchii spolecznej, a takze dla zwierzat), sympatia.
Sentymentalizm przybieral róZne formy: bohaterowie jednych utworów
panowali nad uczuciami dzieki rozumowi i dyscyplinie wewnetrznej, inni
ulegali namietnej, niszczacej milosci zapowiadajacej juz romantyzm. Obok
sentymentalizmu "placzliwego" i czulostkowego byl i "usmiechniety",
rozsadny, opanowany, poslugujacy sie humorem i ironia.
. Sentymentalizm i jego poklosie
Prawdziwym arcydzielem omawianego pradu byla powiesc Laurence'a
I
Sterne'a Podróz sentymentalna. Ten bardzo dziwny zapis wedrówki przez
Francje i Wlochy nie przynosi czytelnikowi zwyklych w takim wypadku
opisów atrakcyjnych krajobrazów i wspanialych zabytków. Jego narrator po-
drózuje bowiem raczej do ludzi niz do miejsc, i to ludzie najbardziej go in-
teresuja. Dodajmy - zwykli ludzie, cZesto sluzacy lub pokojówki (choc
przyznajmy, najlepiej, zeby byly ladne i mlode). Nie chodzi jednak równiez
o poszukiwanie erotycznych przygód, raczej o mile kontakty, nawiazywanie
nici sympatii z ludzmi (przede wszystkim prostymi, "dziecmi natury"),
a takze zwierzetami. To L..Jcicha podróz serca w poszukiwaniu NATURY i tych
uczuc, które z niej sie biora i ucza nas kochac sie wzajemnie - i kochac swiat
lepiej, niz go dotychczas kochamy. (L. Sterne, Podróz sentymentalna przez
Francje i Wlochy, przel. A. Glinczanka, Warszawa 1959, s. 103).
Sterne interesuje sie drobiazgami i kazdym najmniejszym nawet pomsze-
niem uczuc. Subtelne obserwacje psychologiczne stanowia glówna tresc
- \ dziela. Z tego tez powodu lekcewazy zasady tworzenia powiesci, nadajac jej
ksztalt fragmentaryczny, pozbawiajac poczatku i konca i umieszczajac
w srodku Przedmowe. Ten eksperymentatorski charakter dziela zainspirowal
wielu pózniejszych pisarzy, a Sterne stal sie patronem romantyków, twórców
wielkiej powiesci psychologicznej XIX w. i najrozmaitszych literackich
eksperymentów w wieku XX.
Kultura sentymentalna
Idee sentymentalne wydaly sie bardzo atrakcyjne warstwom najwyzszym
. alystokracji. Oczywiscie nie chodzilo o równosc ludzi, ale o czulosc i fas.
cynacje wsia, ale w jej wyidealizowanej postaci. Piekne panie ubrane w stro.
jc "pasterskie" (bedace w rzeczywistosci wykwintnymi dzielami krawiecki-
m!) pasly na lace wyszorowane, uperfumowane i przystrojone rózowymi
wstazeczkami owieczki. Najbardziej znana dama tego pokroju byla królowa
francuska Maria Antonina, która wydala bajonskie sumy na palacyk Petit
'I'rlanon, bedacy sceneria takiego sentymentalnego stylu zycia. O tym, jak
powierzchowne i naiwne byly te idealy prostego zycia, i o faktycznym braku
wraz!iwosci królowej na potrzeby innych swiadczy slynne zdanie, ktÓrc
wY)J,losilana wiesc, ze jej poddani gloduja i nie maja chleba: ,Jesli nie l1ulj~1
\.'hll'ba, czemu nie jedza ciastek?". Prawdziwym paradoksem jest to, Z\.~!:Hk
lul>lanyprzez nia sentymentalizm byl ideowym podlozem Wielkiej Rewolucji
Fr':I l1Cllskiej.
(rmym przejawem tej kultury jest tak popularny w XVIIIi XIXw, ogrÓd
w /'Ilyluangielskim (albo inaczej - ogród sentymentalny), który mial Irnl,
1.1
IWU<',nk:zym nieskrepowana nature, W tym celu budowano sztuczne n1lllY
I wodospady, rosliny sadzono w sposób pozornie nkuporz:I<Jkowany ~
Il'hu(jlyczny. ~