KONCEPCJA ŻYCIA LUDZKIEGO

Człowiek w baroku znów czuje się zagubiony. Optymizm i spokój renesansowy stopniały
w zderzeniu z rzeczywistością: wojnami, śmiercią, głodem, cierpieniem. Człowiek baroku
nie wierzy więc w trwałość życia doczesnego – pozostaje mu wiara w życie po śmierci.
Widzi kruchość życia i śmieszność wartości, tj. bogactwo, uroda, sława. Jest kruchą
trzciną na wietrze, posiada duszę mistyka, cierpi na myśl o tajemnicy kosmosu.
KONTRREFORMACJA to prąd powstały w Kościele Katolickim w odpowiedzi na
zagrożenie reformacją. Miał on na celu zreformowanie Kościoła, przeprowadzenie tzw.
„reformy chrześcijańskiej”. Tymczasem kontrreformacja stała się ruchem określającym
kulturę końca XVI aż po XVII wiek. Ogromną rolę w określeniu tej kultury odegrali
jezuici. Kontrreformacja na początku była ruchem twórczym, a nawet tolerancyjnym,
później doprowadziła do podporządkowania kultury Kościołowi, tłumienia swobody
wypowiedzi. W konsekwencji doprowadziła ona do cenzury kościelnej, do tworzenia
indeksów ksiąg zakazanych, do rozmnożenia się małowartościowej literatury dewocyjnej.
KONCEPTYZM W LITERATURZE
Oparta na nim strategia stylistyczna polega na skonstruowaniu wypowiedzi lirycznej wedle
określonego, błyskotliwego i zaskakującego konceptu. Mając na celu nieustanne
zadziwianie i szokowanie czytelnika konceptyzm posługiwał się kontrastowymi środkami
stylistycznymi, jak antytezy, paradoksy, oksymorony, twórczo wykorzystane anafory i
nieoczekiwane puenty.
Cechy
Najogólniej rzecz ujmując koncept oznaczał pewnego rodzaju wizję idei artystycznej, którą
poeta wyrażał w akcie twórczym w taki sposób, by odbiorca na drodze odczytania tekstu
przeszedł ten sam proces w stronę odwrotną i w konsekwencji doszedł do tych samych
wniosków, jakie kazały poecie stworzyć dany tekst. Epoka dojrzałego baroku wzbogaciła
ideę konceptu o dwa zasadnicze dla niej terminy retoryczne – acutum i argutum –
oznaczające ostrość i celność myśli wyrażonej w dziele bądź to w jego warstwie
stylistycznej, bądź treściowej.
SZTUKA BAROKU
Najbardziej znamienne cechy baroku we 3wszystkich odmianach i dziedzinach sztuki to:
• monumentalizm;
• pogłebienie perspektywy;
• operowanie kontrastami i światłem;
• wydobywanie ekspresji, emocji, dramatyczności
• iluzjonizm, stwarzanie wrażenia trójwymiarowości;
• dążenie do syntezy sztuk;
• ozdobność, szokowanie, zaskakiwanie.
U podstaw estetyki barokowej legło przekonanie o subiektywizmie pojęcia piękna.
Stwierdzono, że nie można zdefiniować piękna, gdyż zależy ono od gustów odbiorców.
Przyjęcie takiego stanowiska przez artystów pozwoliło wprowadzić na teren sztuki
brzydotę jako pełnoprawny środek ekspresji. Naturalizm, kontrast, iluzjonizm,
alegoryczność to główne cechy barokowego malarstwa. Tematyka obrazów: sceny
mistyczne i martyrologiczne (nagminnie, z przerażającą wręcz wiernością przedstawiano
sceny męczęństwa), rozwinęło się także malarstwo portretowe i pejzażowe.
Barokowi rzeźbiarze przedstawiali głównie postacie mitologiczne i postacie świętych.
Oddawali ruch, napięcie, przemianę, dynamizm postaci, jej indywidualizm, nie stronili od
elementów brzydoty.
Cechy barokowej architektury to przede wszystkim wielkość, monumentalizm budowli,
obfitość zdobień, zwłaszcza kolumn, często spiralnie skręconych. Architekturę świecką
reprezentowały pałace ozdobione attykami, wielkimi okuciami. Wnętrza dekorowano
stiukami, rzeźbami, obrazami.
LITERATURA BAROKU
Literaturę Baroku na świecie łączą między innymi powtarzające się motywy
średniowieczno-romantyczne, m.in. satanizm, fantastyka, mistycyzm, folklor,
makabryzm, symbolizm. W całej kulturze zjawiska barokowe były rodzajem reakcji
na rozumienie świata po Koperniku, czyli wtedy, kiedy zdano sobie sprawę, że
Ziemia nie jest centrum Wszechświata, że człowiek bezpośrednio styka się z
nieskończonością.
Porządek, jasność i harmonia, typowe dla epoki poprzedniej, powoli ustępowały
miejsca literaturze bardziej chaotycznej, niespokojnej, nieuporządkowanej,
dziwniejszej. Z początku zmiany dokonywały się w ramach literatury opartej na
wzorcach klasycznych. W ramach klasycznych form wyrażano już jednak niepokój,
niepewność, niewiarę w możliwości poznania, przekonanie o słabości człowieka. W
taki sposób rodząca się literatura w jej nowym nurcie była intelektualna, trudn a w
odbiorze, nawiązująca do wielu poprzednich dzieł. Opierała się na niezwykłych
konceptach, zaskakujących pomysłach i pointach, operowała dowcipem,
paradoksem. Zabiegi takie wyrażały próbę zrozumienia dziwnego świata, zdziwienie
nad jego zasadami i wydarzeniami, które się wokół działy. Był to wyraz niepewności
człowieka, artysty, chaosu, przemian w świecie.
Pojawiły się elementy dynamiczne oraz asymetria. Jeśli natomiast czerpano ze
wzorców starożytnych bądź średniowiecznych czy renesansowych – zawsze
interpretowano je na swój sposób. Naśladownictwo, tak cenione w poprzedniej
epoce, zostało zastąpione oryginalnością, konceptem, nastawieniem autora na
zaskakujący efekt. Dominowały więc reguły: persuadere (łac. przekonywanie
odbiorcy) oraz permovere (łac. poruszenie odbiorcy).
WIZERUNEK BOGA W BAROKU
Poezja barokowa przedstawia Boga dalekiego od świata i zupełnie obcego. Mikołaj
Sęp Szarzyński ukazuje Boga, jako istotę idealną, która nie należy do świata
materialnego. Człowiek Go nie pojmuje, ponieważ jest zupełnie nieosiągalny. Wymaga
dużego przywiązania, oddania i poświęcenia, jednak nie daje odczuć człowiekowi, że też
go kocha i szanuje, opiekuje się nim i troszczy. Dlatego człowiek czuje się samotny.
SARMATYZM
Genezą sarmatyzmu był mit o pochodzeniu niektórych ludów rzeczpospolitej od
starożytnego ludu Sarmatów ( głębokie pochodzenie - powodem do dumy).Podstawowym
składnikiem sarmatyzmu stał się wzorzec sarmaty. Prawdziwym Sarmatą mógł być Polak
, nietolerancyjny na inność ( inne tradycje , obyczaje) , będący szlachcicem ,
ziemianinem , katolikiem.
Wartości , które w jego życiu były najważniejsze:
-wolność
-wewnątrzstanowa równość (równi sarmatom tylko inni Sarmaci).
-tradycja(historia ,przeszłość przekazywanie informacji z pokolenia na pokolenie)
-wiara
-dawność rodu
-republikanizm
Od XVIII w. termin sarmatyzm funkcjonuje jako termin pejoratywny ( negatywny).
Skrajności sarmatyzmu :
Od wolności do samowoli
Od waleczności do awanturnictwa
Od gościnności do życia ponad stan
Od umiłowania tradycji do ksenofobii
Od szeroko pojętej religijności do zabobonów.
DYDAKTYZM
Ignacy Krasicki w swoich bajkach piętnował wady i przywary ludzkie chcąc tym samym
wpłynąć na zachowanie społeczeństwa. Krasicki pisał o tym wszystkim, co zaobserwował
w otaczającym go świecie i krytykował, ośmieszał, próbując jednocześnie naprawić
rzeczywistość i pouczyć ludzi. Przykłady krytyki wad widać "Dewotce" (obłuda
i zakłamanie), "Malarzach" (pochlebstwa), "Filozofie" (chwiejność poglądów), "Szczurze
i kocie" (pycha i zarozumialstwo) . Bajki opisują wiele sytuacji w XVIII - wiecznej Polsce,
pokazują współczesnemu odbiorcy problemy i wady społeczeństwa ówczesnych czasów.
Zarówno "Satyry" oraz "Bajki", pokazują obraz życia w XVIII - wiecznej Rzeczypospolitej,
ilustrują świat z oświeceniowych czasów. Krasicki wyśmiewa i neguje liczne wady
obywateli oświeconej Polski, tj.: skłonność do hazardu, pijaństwo, konserwatyzm
i ciemnotę szlachty, która bezkrytycznie podchodzi do wszystkiego. Satyry mają zwykle
doraźny cel, np.: "Do króla", ale często także mają charakter uniwersalny, najbardziej,
gdy dotyczą wad społecznych, np.: "Pijaństwo". Sam Krasicki o swoich satyrach wyrażał
się następująco: "Występek karać, oszczędzać osoby", w czym uwidaczniał się jego
obiektywnym i sprawiedliwe traktowanie wszystkich.

Pismem dydaktyczno - moralizatorskim, kierowanym przez Adama Naruszewicza były

"Zabawy przyjemne i pożyteczne". On także napisał kilka satyr, w których, podobnie
jak Krasicki, krytykował przywary społeczeństwa polskiego, a przede wszystkim szlachty.
mistrzowsko zaprezentował obraz ówczesnego szlachcica w utworze, pt.: "Chudy literat".
Bohaterem jest typowy szlachcic XVIII-wieczny, żyjący w przekonaniu o swojej wielkości
i "wszechwiedzy", zabobonny, pyszny i butny, który gardzi wiedzą, twierdząc, że nie
ma ona większego znaczenia dla grupy społecznej, z której pochodzi. W końcu to "oni"
stanowią elitę narodu.

Nieco innym utworem jest dzieło J. U. Niemcewicza "Powrót posła". Ta komedia

polityczna wyśmiewa wady zacofanego i ciemnego stanu szlacheckiego. Niemcewicz
piętnuje ograniczenie intelektualne, zacofanie i powierzchowność Sarmatów. Utwór
wystawiony został w Teatrze Narodowym i odniósł duży sukces, wywołując wiele emocji
i przyczyniając się do powiększenia zwolenników obozu postępowego.
NOWY WZÓR CZŁOWIEKA ÓŚWIECENIA

Cechy wzorowego Polaka oświeceniowi twórcy wskazywali głównie poprzez krytykę wad i
przywar oraz utwory dydaktyczne, z których samemu należało wysnuć odpowiednie
wnioski.

Cechy jakimi powinien się charakteryzować idealny człowiek i obywatel epoki oświecenia
zawarli w swych dziełach: a. Stanisław Staszic "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego",
"Przestrogi dla Polski" - obywatel:

- powinien otrzymać staranne wykształcenie - "takie będą Rzeczpospolite, jakie ich

młodzieży chowanie",
- musi myśleć postępowo i rozumieć potrzebę zmiany niektórych praw. Powinien
postulować: zniesienie liberum veto, zastąpienie tronem dziedzicznym obieralność
królów, otoczenie opieką rolników, zrównanie obywateli wobec prawa, "tępienie"
narodowych wad, które doprowadziły do upadku kraju,

b. Ignacy Krasicki chce nauczyć myślenia obywatelskiego oraz krytycyzmu wobec siebie.
W swoich utworach piętnuje on wady ogólnoludzkie i typowo polskie. Jednocześnie
oczekuje on odbiorcy myślącego, który będzie potrafił odczytać zawarte w jego dziełach
nauki. Jego ideał:
- nie powinien nadużywać alkoholu, unikać kłótni, czczego gadulstwa i bezmyślności -
satyra "Pijaństwo",
- nie charakteryzować się zarozumialstwem i pychą - satyra "Do króla", bajka "Szczur i
kot",
- nie charakteryzować się zawiścią, zaślepieniem, nieuctwem, ograniczeniem umysłowym
i za wysokim mniemaniem o własnej osobie - satyra "Do króla",
- powinien wykazywać krytyczny stosunek do mody i obyczajów - satyra "Żona modna",
- nie powinien popadać w dewocję - bajka "Dewotka",
- nie powinien pozostawać biernym wobec najeźdźcy - bajka "Ptaszki w klatce",
- powinien być tolerancyjnym - bajka "Filozof",
- powinien charakteryzować się poczuciem własnej godności - bajka "Kotka i chart",
- powinien być ostrożny i potrafić umiejętnie korzystać z doświadczeń innych ludzi -
bajka "Kulawy i ślepy",
- powinien starać wprowadzić reformę rolną (uwłaszczenie), otoczyć opieką chłopów,
objąć ich edukacją i poprawić warunki socjalne - (utopijne wizje) - pierwsza polska
powieść "Mikołaja Doświadczynskiego przypadki",
c. Julian Ursyn Niemcewicz - "Powrót posła" - wzorem człowieka i obywatela jest Walery -
poseł na sejm, jest on patriotą i należy do obozu reformatorów, z miłości rezygnuje z
posagu Teresy, gospodarowanie zaczyna od uwłaszczenia chłopów.

SENTYMENTALIZM

Jednym z najważniejszych zjawisk obyczajowych, ale i literackich, doby oświecenia był

sentymentalizm. Kierunek ten rozwijał się niejako w opozycji do klasycyzmu oraz
racjonalizmu oświeceniowego.
Sentymentalizm w literaturze, który polegał na zwróceniu się w kierunku uczuć,
zapoczątkował proces przemian, zakończony nastaniem epoki romantyzmu. Dlatego też,
z perspektywy czasu, niektórzy nazywają okres sentymentalizmu preromantyzmem.
Korzeni myśli tego nurtu należy doszukiwać się w osiemnastowiecznej filozofii Jana
Jakuba Rousseau. Kluczowym aspektem sentymentalizmu było podkreślanie roli uczuć w
procesie poznawania świata przez człowieka, jak i samego siebie.
Poza myślą Rousseau, największy wkład w filozoficzne podstawy sentymentalizmu mieli
John Locke i David Hume. Pierwszy z nich uważał, że człowiek poznaje otaczający go
świat poprzez wewnętrzną refleksję. Drugi z kolei podkreślał, że zdolność odczuwania jest
decydująca w procesie ludzkiego poznania, a także we wszelkich aktach woli. Wracając
do Rousseau, należy zwrócić uwagę na zasadniczą myśl jego filozofii – dobrem jest to, co
wywodzi się z pierwotnej natury, a złem to, co powstało jako produkt ludzkiej cywilizacji.
Uważał on naturę, a ściślej mówiąc przyrodę, za niezbędną do rozwoju wrażliwości.
Ponadto Francuz dopatrywał się w niej wzorca relacji społecznych, które w
najdoskonalszy sposób uwzględniają uczucia i emocje.

RACJONALIZM

Racjonalizm to kierunek filozoficzny i światopoglądowy. Charakteryzuje się rozumowym i

logicznym podejściem do świata oraz poznania. Za twórcę tego nurtu uznaje się
Kartezjusza, autora „Rozprawy o metodzie”.
Według racjonalistów, rozum jest najdoskonalszym (a według skrajnych – jedynym)
narzędziem poznania. Pogląd taki stoi w opozycji do empiryzmu, który zakłada poznanie
poprzez doświadczenie zmysłowe. Racjonalizm zakładał, że może istnieć poznanie bez
doświadczenia. Sam rozum wystarczy, by zweryfikować prawdziwość danej tezy.
Skrajnym racjonalistą był Kartezjusz, jego słynna maksyma „Myślę, więc jestem” jest jego
podstawowym aksjomatem, niezaprzeczalnym dowodem istnienia. Kartezjusz nawet w
przypadku tak podstawowego założenia nie zgadzał się na weryfikację empiryczną. Jest on
wyznawcą racjonalizmu filozoficznego. W praktyce jednak większość racjonalistów była
jednocześnie zwolennikami empiryzmu, w różny sposób godząc te dwa podejścia. Tak
rozumiany racjonalizm określany jest jako światopoglądowy.
W życiu codziennym racjonalizm przejawiał się w uznaniu prymatu rozumu nad uczuciem,
wrażeniem czy wiarą. Zwolennicy racjonalizmu odrzucali wszelkie dogmaty, jak choćby
antropocentryczny punkt widzenia charakterystyczny dla poprzedniej epoki, negowali też
znaczenie autorytetów, uznając jedynie dowody.

EMPIRYZM

Empiryzm to pogląd uznający poznanie przez doświadczenie za podstawowy i jedyny

bezpośredni sposób ujmowania rzeczywistości. Człowiek odbiera bodźce poprzez zmysły, a
wszelkie teorie i idee są wtórne wobec doświadczenia. Taka postawa stoi w sprzeczności z
racjonalizmem, który przyjmuje za źródło poznania właśnie idee.

Jej prekursorem był Francis Bacon, myśliciel uznający za realne tylko to, co daje się
potwierdzić w praktyce. Rzeczywiste jest tylko to, co dostępne zmysłom. Bacon odrzucał
wszelkie spekulacje, także te o charakterze ściśle racjonalistycznym, jeśli nie opierały się
na doświadczeniu.
Empiryści często posługiwali się pojęciem tabula rasa, co – dosłownie – oznacza „czystą
kartę” i ma obrazować umysł nowonarodzonego człowieka. Termin ten, stosowany już w
starożytności (Arystoteles), upowszechnił się za sprawą Johna Locke'a, który pisał, że
człowiek przychodzi na świat bez jakiejkolwiek wiedzy, umiejętności, poglądów,
predyspozycji, jest zatem jak niezapisana karta, na której ślad pozostawiają dopiero
doświadczenia. To świat zewnętrzny kształtuje od początku umysł człowieka, który
stopniowo tworzy najpierw proste, a później złożone idee.