Ś redniowiecze

Nazwy epoki: (z łac. media aetas, intermedia aetas, medium aevum) oznacza wieki średnie.
Średniowiecze jako nazwa okresu została utworzona przez twórców następnej epoki (renesansu).

Ramy czasowe:

 świat - 476 r. n.e (upadek cesarstwa zachodniorzymskiego) – 1492 r. (odkrycie Ameryki przez
Kolumba)
 Polska – 966r. (chrzest Polski) – 1492 r. (odkrycie Ameryki przez Kolumba)

Uniwersalizm - oznaczał jedność religii (chrześcijaństwo), języka (łacina) oraz państwa. Zwolennikami
tego poglądu byli m.in. Otton III i Sylwester II. Zakładali oni stworzenie wielkiego, ponadnarodowego
cesarstwa uniwersalistycznego, składającego się z krajów słowiańskich, niemieckich, francuskich i
włoskich. (zjazd gnieźnieński)

Teocentryzm – ideologia średniowieczna, której istotą było podporządkowywanie wszystkich

ziemskich spraw Bogu. W centrum filozofii, poszukiwań i działań człowieka stał Bóg.

Ad maiorem Dei gloriam - z łaciny: ku większej chwale Boga - dewiza świętego Ignacego Loyoli i
założonego przez niego zakonu jezuitów. Człowiek powinien mieć jeden cel – zwiększanie chwały
Boga. Nie dbano o sławę, dzieła pisano anonimowo.

Dualizm - zakładał, że dusza i ciało są niezależne od siebie. Świat podzielony był wówczas na dwie
strefy - materialną (profanum) i duchową (sacrum). Konflikt między cielesnością, a duchowością.
Ówczesnymi twórcami filozofii dualistycznej byli św. Augustyn i św. Tomasz.

Krucjata - wyprawa wojenna inicjowana przez papiestwo i katolickie kraje Europy przeciwko
poganom lub przeciwnikom Kościoła. Wojny te były prowadzone przede wszystkim przeciw
muzułmanom, ale także przeciw poganom, chrześcijańskim heretykom.

Styl romański - (XI-XII w.) narodził się we Francji w budownictwie sakralnym. Budowle charakteryzują
się masywnością, grubymi murami i małymi oknami; są regularne, proste i surowe. Budowle
romańskie to przede wszystkim kościoły i klasztory (np. rotunda na Wawelu, opactwo Benedyktynów
w Tyńcu).

Styl gotycki - (XII-XVw.) narodził się we Francji. Jego cechy to lekkość, strzelistość, smukłość, duże
okna z witrażami i ostre łuki. Budowano tak mieszczańskie kamienice, mury obronne, zamki rycerskie
i budynki sakralne (np. dziedziniec Collegium Maius w Krk, starówka w Krk i Wrocławiu, katedra
Notre Dame).

Truwerzy - średniowieczni artyści wywodzący się zarówno ze stanu szlacheckiego jak i

mieszczańskiego. Działali od drugiej połowy XII wieku na terenie północnej Francji. Pisali w języku
francuskim na północy Francji.

Trubadurzy - poeci i zarazem muzycy francuscy działający w XII i XIII wieku. Przyjęło się uważać za
trubadurów tych poetów, którzy działali na południu Francji, pisząc w języku oksytańskim.
Wzorce parenetyczne średniowiecza:

 Święty: Przykład – święty Aleksy (Legenda o świętym Aleksym)

Cechy – pobożność, całkowite oddanie się Bogu, umartwianie ciała, śluby czystości,
rezygnacja z dóbr doczesnego świata, ubóstwo, często męczeństwo, a nawet śmierć za wiarę.
 Władca: Przykład – król Karol Wielki.
Cechy – mądrość, pobożność, miłosierdzie dla poddanych, sprawiedliwość, waleczność,
honor, męstwo, odwaga.
 Rycerz: Przykład – Roland, Lancelot, Tristan (Pieśń o Rolandzie).
Cechy – męstwo, odwaga, honor, wierność kodeksowi rycerskiemu, poddanie się Bogu i
władcy. Wierność danemu słowu i zasadom, przyjacielowi i damie swego serca. Pobożność,
waleczność, mistrzostwo w rycerskim rzemiośle, uczciwość w walce.

Wielka schizma - rozłam w chrześcijaństwie na Kościół wschodni i zachodni. Za symboliczną datę tego
wydarzenia przyjmuje się rok 1054.

System feudalny - system społeczny określający zależności pomiędzy wasalami a ich zwierzchnikami.
Według zasad obowiązujących w tym systemie lenno w postaci ziemi przekazywane było podczas
ceremonii – hołdu lennego.

Dydaktyzm - dążenie do kształtowania u kogoś właściwych postaw lub poglądów poprzez pouczanie
go lub dawanie wzorów do naśladowania.

Anonimowość - większość utworów nie była podpisywana, miało to na celu ukrycie się autora za
dziełem, a przez te wyeksponowanie jego wartości dydaktycznych, moralnych czy teologicznych.

Alegoryczność - postać, motyw lub fabuła mające poza znaczeniem dosłownym stały umowny sens
przenośny.

Historiografia – to dział piśmiennictwa obejmujący gatunki o treści historycznej – czyli, między

innymi, „kroniki”. Jej przykładem są kroniki – gatunek opisujący historię państwa. (Kronika Galla
Anonima, Kronika polska Wincentego Kadłubka)

Hagiografia – dział piśmiennictwa religijnego, który obejmuje żywoty świętych, legendy z nimi
związane oraz opisy cudów.

Apokryfy – teksty rozwijające wątki nieujęte w Piśmie Świętym.

Ars moriendi – motyw umierania w literaturze i sztuce średniowiecznej, częsty temat ikonograficzny.
Punkt ciężkości w ars moriendi leży na przebywaniu umierającego na łożu śmierci.

Asceza – wyrzeczenie się dóbr materialnych i przyjemności świata doczesnego.

Chanson de geste – pieśń o czynach; gatunek literatury parenetycznej, przedstawiający wzorzec

osobowy rycerza, opowiadający o dokonaniach rycerzy i władców (Pieśń o Rolandzie).

Etos rycerski – zespół zasad i wartości, pożądanych zachowań i cech, jakimi powinien odznaczać się
idealny przedstawiciel stanu rycerskiego.
Legenda – opowieść dotycząca życia świętych i bohaterów lub jakichś wydarzeń historycznych,
nasycona motywami fantastyki i cudowności.

Misterium – średniowieczny dramat religijny o tematyce zaczerpniętej z Biblii lub z życia świętych i
męczenników.

Moralitet – średniowieczny utwór sceniczny z alegorycznymi postaciami personifikującymi walkę

dobra ze złem.

Dramat liturgiczny – odmiana dramatu, popularna w średniowieczu, poruszająca tematykę

ewangeliczną i ściśle związana z liturgią katolicką.

Sztuki wyzwolone - przedmioty wykładane w szkołach starożytnego Rzymu i w średniowiecznej

Europie. Dzieliły się na 2 stopnie: trivium - obejmujące gramatykę, retorykę, dialektykę, i quadrivium -
obejmujące arytmetykę, geometrię, muzykę i astronomię.

Filozofie:

 Augustynizm – przedstawicielem był św. Augustyn, za cel życia człowieka uważał poznanie
Boga i swojej duszy.
 Franciszkanizm – przedstawicielem był św. Franciszek z Asyżu, uważał za cel człowieka
miłość, radość, miłosierdzie okazywane ludziom jako wyraz miłości do Boga.
 Tomizm – przedstawicielem był św. Tomasz z Akwinu, uważał za cel człowieka wznoszenie się
na drabinie bytów co raz wyżej, walcząc z pokusami.

Scholastyka - średniowieczna filozofia chrześcijańska, charakteryzująca się wywodzeniem prawd z

dogmatów religijnych.