BAROK

Nazwa, czas trwania epoki, pojęcia, uprawiane gatunki, cechy stylu

barokowego, filozofia, wzorce osobowe.
Podsumowanie epoki: historia i społeczeństwo, tematy i motywy,
idee, cechy tekstów kultury, wzory osobowe, prądy i kierunki
artystyczne, gatunki literackie.
1. Nazwa
Nazwa epoki (przypuszczalnie) pochodzi z portugalskiego słowa barocco oznaczający perłę o
nieregularnym kształcie.
2. Czas trwania epoki:
a) w Polsce
 początek – 1587 r. (wstąpienie na tron Zygmunta III Wazy),
 koniec – 1764 r. (wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego),
b) w Europie
 od końca XVI wieku,
 do końca XVII wieku.
3. Pojęcia:
 kontrreformacja – ruch religijno-kulturalny zwalczający reformację, a jednocześnie dążący do
odbudowy Kościoła katolickiego,
 racjonalizm – pogląd, według którego rozum stanowi podstawowe źródło poznania;
przeciwieństwo empiryzmu,
 sceptycyzm – pogląd filozoficzny podważający pełną wiarygodność ludzkiego poznania,
 panteizm – pogląd, według którego Bóg jest tożsamy z naturą,
 przerost formy nad treścią,
 vanitas – „marność” – przekonanie o nietrwałości ludzkiego życia; z księgi Koheleta, gdzie
pojawia się cytat: „Marność nad marnościami i wszystko marność”,
 sarmatyzm – światopogląd ukształtowany w środowisku polskiej szlachty; wór osobowy
sarmaty: tradycjonalistyczny, bitny i męski, z poczuciem wewnątrzstanowej równości i
niechęcią do nowinek, umiłowanie do wolności, patriota,
 marinizm (koceptyzm) – główny kierunek poezji barokowej, który charakteryzowała się
wirtuozerią formalną, elegancją, zabawą słowem i wykorzystywaniem konceptu,
 spirytualizm – pogląd zakładający, że na świat rzeczywisty składają się tylko substancje
duchowe,
 koncept – wyrazisty pomysł wpływający na wymowę utworu oraz jego formę, mający
zaskoczyć i zadziwić czytelnika.
4. Uprawiane gatunki

Epika Liryka Dramat

epopeja, pamiętnik, erotyk, sonet, sielanka, komedia, tragedia
hagiografia, kazanie, romans,
sonet,

5. Czołowi twórcy epoki

a) literatura polska:
 Mikołaj Sęp Sarzyński,
 Daniel Naborowski,
 Jan Andrzej Morsztyn,
 Wacław Potocki,
 Jan Chryzostom Pasek,
b) literatura powszechna:
 Molier,
 John Donne.
6. Cechy stylu barokowego:
a) w architekturze:
  monumentalizm budowli,
 budowle na planie koła, wieloboku lub elipsy,
 kopuła z nadbudówką (latarnią),
 kolumny o spiralnym trzonie,
 ornamenty i bogaty wystrój rzeźbiarski,
 iluzjonizm,
 pałace otoczone geometrycznymi ogrodami,
 rozbudowana symbolika i alegoryzm,
b) w sztukach plastycznych:
 iluzjonizm, stwarzanie wrażenia trójwymiarowości,
 dążenie do wywołania emocji,
 zmysłowość w przedstawieniu ludzkiego ciała,
 dynamizm, efekty świetlne,
 dramatyzm, widowiskowość,
 operowanie kontrastami, naturalizm,
 w rzeźbie: sceny grupowe, teatralizacja.
7. Filozofia
a) Kartezjusz – ojciec racjonalizmu:
 cogito, ergo sum – myślę, więc jestem,
 poznanie oparte jest na rozumie,
 sny również odzwierciedlają rzeczywistość, w której żyjemy,
b) Blaise Pascal
 człowiek jest trzciną myślącą; jest słaby fizycznie, ale jego potęgą jest myślenie,
 człowiek be myśli nie istnieje,
 myślenie jest istotą człowieczeństwa,
 tylko wiara może zapewnić człowiekowi szczęście.
8. Wzorce osobowe:
 Dworzanin
Wywodzi się z wyższych sfer. Jest wykształcony. Zna wiele języków obcych.
 Szlachcic
Wyższa warstwa społeczna. Jest odpowiednikiem rycerza w społeczeństwie feudalnym.
Posiadający dodatkowe przywileje. W razie wojny musiał bronić ojczyzny.
 Obywatel/Patriota
Gotowy oddać swoje życie za ojczyznę, przywiązany do tradycji i wiary.

Podsumowanie epoki:

A. historia i społeczeństwo
kontrreformacja, wojna trzydziestoletnia, monarchia absolutna we Francji, wojna
domowa w Anglii, potop szwedzki, powstanie kozackie Bohdana Chmielnickiego
B. tematy i motywy
marność, przemijanie, śmierć i grzech, piękno zmysłowe, miłość dworska, życie
żołnierskie i ziemiańskie, krytyka i idealizacja sarmatyzmu, makabra i brzydota, świat
jako teatr
C. idee
 sarmatyzm, mistycyzm, panteizm, sceptycyzm, zakład Pascala, względność piękna,
człowiek jako trzcina myśląca, nietolerancja, grzech i zbawienie
D. cechy tekstów kultury
teatralizm, ozdobność, kontrasty i sprzeczności, dynamizm, zmysłowość, iluzjonizm
E. wzory osobowe
dworzanin, szlachcic Sarmata, mistyk, mistyczka, żołnierz, dobry obywatel
F. prądy i kierunki artystyczne
styl barokowy, klasycyzm barokowy
G. gatunki literackie
sonet, epos, pamiętnik, tragedia, komedia, sylwa