ATIG ZAVARIVANJE

ATIG zavarivanje
Primjena klasinog TIG postupka zavarivanja, kao jednog od najekonominijih i najmobilnijih tehnolokih postupaka zavarivanja, ograniena je debljinom zavarivanog elika (do ~3,5 mm u zatiti argona i do ~5 mm u zatiti helijuma). Novu etapu u razvoju TIG postupka zavarivanja elika ini razrada i primjena specijalnih aktivirajuih topitelja (ATIG postupak). ATIG postupak zavarivanja predstavlja progresivni postupak zavarivanja, jer se istim smanjuju: vrijeme pripreme, vrijeme zavarivanja, utroak dodatnog materijala i zatitnog gasa (argona) i smanjuje broj neposrednih izvrilaca - zavarivaa. Aktivirajui topitelji se unose u zonu zavarivanja i oni u sebi sadre (mikrokoliine) elemente aktivatore i elemente modifikatore. Aktivatori su elementi koji pod zatitom inertnih gasova u zoni zavarivanja obezbjeuju odvijanje odgovarajuih fiziko-hemijskih procesa. Zahvaljujui ovim procesima dolazi do saimanja elektrinog luka, uz istovremeno smanjenje otpora tenog metala njegovoj penetraciji, bez poveanja jaine struje zavarivanja i dodatne potronje zatitnog gasa. Sve ovo doprinosi poveanju sposobnosti provarivanja elektrinog luka 24 puta i istovremeno obezbjeuje stabilno formiranje ava s blagim (kontinualnim, ravnomjernim) prelazom prema osnovnom metalu, kako sa strane lica, tako i sa korijenske strane. Dakle, aktivatori obezbjeuju potrebnu geometriju ava (sl.1).

4,5 mm Slika 1. Austenitni hrom-nikal elik 12X18H10T (OCT) klasa elika 304 (304L) Modifikatori su elementi koji poboljavaju strukturu metala ava. Zahvaljujui modifikatorima dolazi do formiranja sitnozrnaste, dezorjentisane, a ne usmjerene-dendritske (kao kod klasinog TIG postupka zavarivanja), primarne strukture metala ava. Metal ava sa ovakvom strukturom ima poveanu otpornost prema formiranju pukotina (toplih i hladnih), jer se pri zavarivanju ATIG postupkom poveava vrijednost kritine brzine deformacije, odnosno hlaenja, pri kojoj dolazi do nastajanja pukotina.

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici

ATIG ZAVARIVANJE

Sa sigurnou se moe konstatovati da postoji stalna tendencija porasta primjene tehnologija, zasnovanih na ATIG postupku zavarivanja, u industriji. Primjenom tehnologije zavarivanja, zasnovane na ATIG postupku zavarivanja, postie se niz ekonomskih prednosti u odnosu na klasian TIG postupak zavarivanja. Na sledeim dijagramima dato je uporeenje glavnih tehnolokih pokazatelja proizvodnosti ATIG postupka zavarivanja i klasinog TIG postupka zavarivanja.

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 4

77 60 40 26 7 5 6 7 8 34 15 9 20 24 43 30 40

vrijeme, min

10 11 12 debljina, mm

13

14

15

16

17

TIG - jednostrano

ATIG - jednostrano

TIG - dvostrano

ATIG - dvostrano

Slika 2. Zavisnost debljina materijala vrijeme zavarivanja

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici

ATIG ZAVARIVANJE

10 br. prolaza zavarivanja 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 4 6 8 10 12 debljina, mm 14 16 18 3 1 1 1 4 2 2 2 5 5 7 9

TIG - jednostrano

ATIG - jednostrano

TIG - dvostrano

ATIG - dvostrano

Slika 3. Zavisnost debljina materijala broj zavarivakih prolaza

1,2
elektrodna ica, kg

1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 4 5 6 7 8 9 0,25 0,06 0,5 0,08 0,54 0,78 0,81

1,1

0,1 10 11 12 debljina, mm 13 14 15 16 17

TIG - jednostrano

ATIG - jednostrano

TIG - dvostrano

Slika 4. Zavisnost debljina materijala utroak elektrodne ice

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici

ATIG ZAVARIVANJE

4 3,5 utroak el.energije, kWh 3 2,6 1,9 1,53 0,87 0,63 8 10 12 14 16 18 0,88 1,1 3,4

2,5 2 1,49 1,1 0,13 4 6 1,95

1,5 1

0,5 0

debljina, mm
TIG - jednostrano
ATIG - jednostrano
TIG - dvostrano
ATIG - dvostrano

Slika 5. Zavisnost debljina materijala utroak elektrine energije

0,9 0,8 0,7

argon, m3

0,77

0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 4 0,15 0,07 6 8 10 12 debljina, mm 0,26 0,34 0,2 0,24 0,42 0,43

0,6 0,4 0,3

14

16

18

TIG - jednostrano

ATIG - jednostrano

TIG - dvostrano

ATIG - dvostrano

Slika 6. Zavisnost debljina materijala potronja argona

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici

ATIG ZAVARIVANJE

Vano je napomenuti i to da je pri zavarivanju ATIG postupkom koriena ista oprema za zavarivanje, koja je koriena pri zavarivanju TIG postupkom. Sa ekolokog stanovita, topitelji ne utiu na proces zavarivanja niti na zdravlje zavarivaa. Zahvaljujui poveanoj koncentraciji uneene toplote elektrinog luka, smanjuje se pregrijavanje osnovnog metala u zoni uticaja toplote, to dovodi do smanjenja irine ove zone i do smanjenja veliine kristalnih zrna u njoj. Na taj nain se smanjuje mogunost pojave zaostalih napona i deformacija, ime se znatno poveava otpor metala ava formiranju hladnih pukotina. Spektralnom analizom zavarenog spoja na eliku 12X18H10T (304L) uoava se da u metalu ava dolazi do smanjenja sadraja ugljenika, silicijuma i mangana, a poveava se sadraj hroma, nikla i vanadijuma, to se pozitivno odraava na strukturu metala ava. Pri primjeni postupka slobodne kontrakcije, dolazi do ponovnog pretapanja metala ava i do usitnjavanja, odnosno profinjenja kristalne strukture. Primjenom ATIG postupka zavarivanja postiu se zavareni spojevi koji se po hemijskom sastavu i mehanikim osobinama skoro ne razlikuju od osnovnog metala. ATIG postupkom zavarivanja postie se kvalitetan zavareni spoj sa manjim vrijednostima jaine struje zavarivanja, sa kraim vremenom zavarivanja po jednom prolazu i sa tri do pet prolaza manje po zavarenom spoju u odnosu na klasian TIG postupak zavarivanja. Primjena ATIG postupka zavarivanja garancija je za dobijanje zavarenih spojeva visoke vrstoe i pouzdanosti, sa dugim vijekom trajanja, i to na elicima razliitih klasa. Kod ovih zavarenih spojeva, koji su realizovani sa uskim avom i dubokim provarivanjem i sa skoro paralelnim granicama stapanja, vjerovatnoa nastajanja koncentracije naprezanja 2 do 3 puta je manja nego kod zavarenih spojeva izvedenih klasinim TIG postupkom. Ovom stanju odgovara dug vijek trajanja zavarenih spojeva, to je ustanovljeno i specijalnim ispitivanjem posuda pod visokim pritiskom, izraenim od elika poviene i visoke vrstoe, koje posjeduju povienu osjetljivost na koncentraciju naprezanja. Za razliku od klasinog TIG postupka zavarivanja, pri korienju ATIG postupka zavarivanja, za dobijanje kvalitetnih zavarenih spojeva cijevi nije potrebno nikakvo skoavanje stranica ljeba, ve se priprema izvodi u obliku "I" spoja bez zazora, a zavarivanje se moe izvesti jednostrano pri debljini zida cijevi do 12 mm.

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici

ATIG ZAVARIVANJE
<0.3

0.3

+0.2

Picture 7. Priprema stranica ljeba

Slika 8. Austenitni hrom-nikal elik 316L , 12 mm (ATIG jednostrano zavarivanje) Za razliku od pripreme zavarenog spoja za zavarivanje klasinim TIG postupkom, pri zavarivanju cijevi ATIG postupkom priprema zavarenog spoja se u potpunosti pojednostavljuje, smanjuje se broj izvrilaca i ne zahtijeva nikakvu posebnu opremu. Vrlo lako se izvodi kvalitetno, ak, i u montanim uslovima u termoenergetskim postrojenjima, to je jedan od vrlo bitnih uslova za izvoenje kvalitetnog zavarivanja, odnosno dobijanje kvalitetnog zavarenog spoja. Vrijeme, koje je potrebno za pripremu zavarenog spoja cijevi pri primjeni klasinog TIG postupka zavarivanja, vee je, u zavisnosti od uslova rada, tri do pet puta od vremena koje je potrebno za pripremu zavarenog spoja cijevi pri primjeni ATIG postupka zavarivanja. Sa ekonomskog stanovita, trokovi pripreme zavarenog spoja cijevi za klasian TIG postupak zavarivanja vei su etiri do est puta od trokova pripreme zavarenog spoja cijevi za ATIG postupak zavarivanja. Primjenom aktivirajueg topitelja, kako pri automatskoj tako i pri runoj tehnici zavarivanja, mogue je realizovati zavarene spojeve visokog kvaliteta i pouzdanosti, u svim prostornim poloajima.

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

45

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici

<12

ATIG ZAVARIVANJE Sueono jednostrano zavarivanje

S1=18 mm

S2=812 mm

S3 = 925 mm i vie t = 58 mm

Sueono dvostrano zavarivanje

t
S3 = 1625 mm i vie t = 812 mm

S1=816 mm

S2=1625 mm t = 58 mm

Ugaoni spoj (jednostrano zavarivanje)

S2 S1

S1=18 mm

S1

S2=320 mm i vie

Ugaoni spoj (dvostrano zavarivanje)

t s

S2

S1=520 mm and more t = 36 mm

S2 = 560 mm

Slika 9. Oblici spojeva primjenom ATIG postupka

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici

t s

ATIG ZAVARIVANJE T spoj

s
1

s
S1=36 mm i vie S2=36 mm i vie S3=4 mm

S4=5 mm

S5=6 mm

Preklopni spoj

s
2

S1=1,53 mm

S2=1,53 mm

Slika 9 (nastavak). Oblici spojeva primjenom ATIG postupka Postupkom zavarivanja netopivom volframovom elektrodom u zatiti inertnog gasa (argon ili helijum), uz korienje ATIG postupka, postie se niz tehnolokih karakteristika, koje, sa tog stanovita, ovaj postupak dovode u dominantan poloaj u odnosu na klasian TIG postupak zavarivanja. Ukratko, te tehnoloke prednosti su: 1. Pri ATIG postupku zavarivanja ne koristi se dodatni materijal (iana elektroda) i postupak se realizuje samo kretanjem, odnosno voenjem gorionika za zavarivanje du linije spoja. Postupak je mnogo laki za izvoenje, prilagodljiviji za prinudne poloaje zavarivanja i za teu pristupanost zavarenih spojeva u montanim uslovima, posebno kada se radi o termoenergetskim, tj. kotlovskim postrojenjima. ATIG postupak, tamo gdje to prostorne mogunosti dazvoljavaju, laki je za mehanizaciju, odnosno automatizaciju, to je posebno vano pri zavarivanju cijevi. 2. Usled odvijanja odgovarajuih fiziko-hemijskih procesa u zoni zavarivanja, dolazi do saimanja elektrinog luka uz istovremeno smanjenje otpora tenog metala njegovoj penetraciji, a bez poveanja jaine struje zavarivanja i bez dodatne potronje zatitnog gasa. Poveava se gustina energije 1,5 do 2,5 puta u aktivnoj anodnoj mrlji, a

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici

ATIG ZAVARIVANJE

to doprinosi da se provarivake sposobnosti elektrinog luka poveavaju 2 do 4 puta u odnosu na klasian TIG postupak zavarivanja. 3. Zahvaljujui poveanju provarivakih sposobnosti elektrinog luka, mogue je realizovati kvalitetan i pouzdan zavareni spoj elika u jednom prolazu do 12 mm debljine (jednostrano zavarivanje) i u dva prolaza do 24 mm debljine pri dvostranom zavarivanju elika.

24 mm Slika 10. Dvostrano zavareni spoj austenitnog hrom-nikal elika 316L 4. Postupak ATIG obezbjeuje stabilno formiranje ava sa blagim i kontinualnim prelazom prema osnovnom metalu, i to kako sa strane lica ava, tako i sa korijenske strane. 5. ATIG postupak zavarivanja obezbjeuje kvalitetne (pouzdane) i dugotrajne zavarene spojeve elika bez skoavanja i bez zazora stranica ljeba i to: sueonih, ugaonih, "T" i preklopnih spojeva. 6. Zahvaljujui visokoj penetracionoj sposobnosti elektrinoh luka primjenom ATIG postupka, naknadno otklanjanje (popravka) greaka u zavarenom spoju, kao posljedice naruavanja reima zavarivanja, vri se ponovnim pretapanjem tih mjesta. Dakle, nije potrebno razdvajanje defektnih mjesta, to nije mogue pri klasinom (konvencionalnom) TIG postupku zavarivanja. 7. Kod zavarenih spojeva, izvedenih ATIG postupkom zavarivanja, znaajno se smanjuje vjerovatnoa formiranja koncentracije naprezanja pod dejstvom ugaonih pomjeranja stranica ljeba. Kod ovih zavarenih spojeva, kod kojih je postignut uzak av sa dubokim provarivanjem i sa skoro paralelnim granicama stapanja, ovi naponi su 2 do 3 puta manji nego obino, tj. pri klasinom TIG postupku zavarivanja. 8. Tehnologije zavarivanja, zasnovane zavarivanja primjenjuju se za: na primjeni ATIG postupka

Proizvodnju posuda pod pritiskom od elika poviene i visoke vrstoe. U avio i raketnoj tehnici.

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici

ATIG ZAVARIVANJE Za izradu cjevovoda postrojenjima. u termoenergetskim i

10 nuklearnim

Za izradu tankozidnih sudova visokog pritiska za komprimirane gasove od perlitnih, beinitnih i martenzitnih elika. Pri orbitalnom zavarivanju (cijev nepokretna, a zavarivaka glava se obre oko cijevi) cjevovoda od ugljeninih, nisko- i visokolegiranih elika u montanim uslovima. Za izradu elemenata rudarskih postrojenja za buenje niskolegiranih srednjelegiranih i drugih tipova elika. 9. od

Za primjenu ATIG postupka zavarivanja moe se koristiti standardna oprema za klasian TIG postupak, uz modernizaciju segmenta koji se odnosi na dopremanje, odnosno nanoenje topitelja u zonu zavarivanja (flomasteri, sprejovi i dr.). Koristei efekte topitelja aktivatora, znaajno se moe uticati na snienje cijene opreme i poveanje funkcionalnosti novih ureaja za zavarivanje.

ZAKLJUCI:
Primjenom aktivirajuih topitelja: Smanjuje se obim i vrijeme pripremnih radova. Smanjuje se vrijeme zavarivanja. Smanjuje se utroak dodatnog materijala. Postie se uteda elektrine energije. Smanjuje se potronja onertnog gasa. Smanjuje se neophodni broj angaovanih naposrednih izvoaa zavarivaa. Pojednostavljuje se postupak automatizacije zavarivanja.

Ostvarena saradnja sa:

Termoelektrana "GACKO" Bosna i Hercegovina MONTAVAR Maribor, Slovenija FBM HUDSON ITALIANA Terno dIsola, Bergamo, Italija GMB Sirone, Italija FAI Carvico, Italija Brodogradilite 3.maj Rijeka, Hrvatska "Termoelektro-Mont" Podgorica

Dr Darko Baji, dipl.in.ma. darkoba@cg.ac.yu; dabajic@yahoo.com

Univerzitet Crne Gore Mainski fakultet u Podgorici