DEMOKRAT PART DNEM TRK-AMERKAN LKLERNDE BASIN SANSR VE PULLIAM DAVASI

Okt. Gkhan EEL

Z: Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan likileri, Marshall Yardmlar ve Trkiyenin NATOya girmesi gibi gelimelerin at yolda hzla gelierek devam etmitir. Dnemin devlet adamlar tarafndan NATO ile Trkiyenin dolaysyla da ABDnin karlar zde olarak alglanm ve Trkiyenin uluslararas politikas bu dnce zerine bina edilmitir. NATO yelii Sovyet Rusya ile Trkiye arasnda belirgin krmzizgiler ekmise de; Babakan Menderes zellikle iktidarnn son yllarnda Sovyet Rusya ile iyi ilikiler gelitirmek isteyince; bu politika ABDnin dikkatini Trkiye zerine ekmi ve Demokrat Parti Hkmetinin izledii politikadan memnuniyetsizliini Menderesin ABD ziyaretinde aka ortaya koymutur. Bu noktadan sonra ABD ile Demokrat Parti arasnda balayan gerginlik, ABDli gazeteci Eugene C. Pulliamn 1958 yl Eyll ayndaki Trkiye ziyareti sonrasnda kaleme ald ve Demokrat Partinin basn politikas ve dier anti-demokratik uygulamalar nedeniyle sonunun geldiini ifade ettii yazlar ile belirginlemitir. Menderes bu yazlar tercme ederek Trkiyede yaymlayan gazeteler ve yneticileri hakknda davalar am ve bu davalar sonucu verilen cezalar da ABDnin ve Uluslararas Basn Enstitsnn aracl ile Dnya kamuoyuna duyurulmutur. Anahtar Kelimeler: Trk-Amerikan ilikileri, Demokrat Parti, Basn Sansr, Pulliam Davas. The Press Censorship and Pulliam Case on Turkish-American Affairs at the Period of Democratic Party ABSTRACT: Turkish-American affairs were established with the Marshall Aids and Turkeys membership to NATO had taken place in the period of Democrat Party. The interests of NATO, Turkey and United States perceived as identical by the statesmen of the period and Turkeys international policy has been developed upon this idea. Turkeys membership to NATO has created certain red lines between Soviet Russia

Nide ni. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Bl. gesel@nigde.edu.tr

146 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Okt. Gkhan EEL

and Turkey but Prime-minister Menderes, especially in the last years of his government, had tended to develop good affairs with Soviet Russia. This policy attracted the attention of the United States on Turkey. Dissatisfaction with the policy followed by the Government of the Democrat Party, stated by the US Government during the visit of Primeminister Menderes to the United States. Starting from this point of tension with the United States and Democratic Party became evident after Eugene C. Pulliams visit to Turkey in September 1958. Pulliam had written an article full of scorchers about the press policy of Democrat Party and other anti-democratic acts. He had assumed that Democrat Party was going towards the end with these acts. These articles had been translated and published by some of the newspapers in Turkey. Prime-minister Menderes had opened legal cases to writers and directors of those newspapers. The results of the cases had been announced by the United States and International Press Institute. Key Words: Turkish-American affairs, Democrat Party, Press Censorship, Pulliam Case.

Giri Gnmzde Trk D Politikasnn belirlenmesinde ve siyasi aktrlerin politikalarn uygulamaya koyarken zerinde nemle durduklar Trk-Amerikan ilikileri, balangcndan gnmze eitli ekonomik, politik yahut sosyal olaylardan, olumlu ya da olumsuz ynde etkilenerek ekillenmitir. Teknolojik gelimelerin hzla yaand 20. yzylda bu gelimelere doru orantl olarak yaygnlaan kitle iletiim aralar vastasyla uluslararas ilikiler de gelime gstermitir. Bu durum basnn da hzla gelimesi ve yaygnlamasna imkn tanyarak, byk kitleleri etkileyecek boyutlara ulamasna yol amtr. Demokrat Parti iktidara gelmeden nce basnn byk oranda desteini alarak seimlere katlm ve partinin baarsnda hi phesiz basnn halk zerindeki etkisinin pay byk olmutur. Demokrat Parti iktidar ncesinde, basn zgrln kstlayc maddelerin yer ald 1931 Matbuat Kanununu deitirme szn meydanlarda dile getiren Menderes, bylece basn arkasna almay baarmtr. Nitekim 1950 genel seimlerinin ardndan iktidar olduklarnda 5680 sayl Basn Kanunu ile 1931 Matbuat Kanunu1nun hkmete tand ve basna sansr kolaylatran baz maddeleri yrrlkten kaldrlmsa da; Demokrat Parti iktidarnn ilerleyen yllarnda basn politikasnda anti-demokratik uygulamalar artm ve iktidarn sonuna doru basna kar alan davalarn sayla1 25 Temmuz 1931 tarihinde yrrle giren 1881 sayl bu yasann 27. maddesi en ok eletirilen maddesi olmutur. Zira bir yazarn yazd yazdan, yaz ileri mdr, genel yayn ynetmeni ve gazete sahibinin de sorumlu tutulmasn ngryordu (Mazc 1998: 132-154).

147 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan...

rndaki art nedeniyle de Demokrat Parti Hkmeti, bata ABD olmak zere tm dnyadan eletiriler alarak d politikada bu tutumundan tr skntlar yaamaya balamtr. Osmanldan Demokrat Partiye Trk-Amerikan likileri Balangtan gnmze Trk-Amerikan ilikileri, phesiz hibir sorunda, bir anda kopacak dzeyde temelden yoksun deildir. ilikilerin tarihsel kkenleri deerlendirildiinde; 18.yzyln son yarsnda Osmanlnn Kuzey Afrikadaki topraklarna gelen Amerikan ticaret gemileri ile balayan ilikilerin, Amerikallarn blgedeki nemli limanlarda konsolosluklar amas ile gelitii sylenebilir (Erhan 2001: 34). Ege ve Karadenizde Amerikan ticaret gemileri zaman zaman bulunmular, Havanadan Hindistana varncaya kadar dnyann eitli nimetlerini zmir, stanbul ve daha sonra da Karadeniz limanlarna tamlardr (Erhan 2001: 72-73). Bu dnemde balayan ticari ve siyasi ilikiler gerek Osmanl Devletinin Avrupa ile olan sorunlar ve gerekse corafi uzaklk gibi nedenlerle younlaamamtr. likilerin geliememesinde Amerikan Sava da etkili olmutur. Trk-Amerikan ilikilerinde ilk diplomatik grme teklifi ABD tarafndan gelmitir. ABDnin Londra Sefiri bu teklifi, Osmanl Devletinin Londra Sefiri smail Ferruh Efendi ile yapt gayr resmi grmede bildirmi fakat Osmanl taraf teklifi ABDnin Bamszlk Savanda ngiltereye kar Franszlarla birlikte hareket etmesi nedeniyle reddetmitir (Kuran 1994: 39). Bu dnemde ngiltere ile iyi ilikiler hedefleyen Osmanl Devleti iin henz dnya siyasetinde belirgin bir rol oynamayan ABD ile yaknlamak bir risk olabilirdi. Bu riskin bilincinde olan Osmanl ynetimi; Fransann da Msr igali ve iki lkenin mttefik olmas sebebiyle bu yllarda ABD ile resmi iliki kurmaktan kanmtr. Fakat TrkAmerikan ilikileri gayr-resmi dzeyde ve zellikle ticari alanda devam etmitir. Amerikallar bu dorultuda zmir limannda ticari faaliyetlerine devam etmilerdir. David Offley adndaki Amerikan tccar zmirde bir irket kurmu ve 1824 ylnda Osmanl Hkmetince ABDnin zmir konsolosu olarak tannmtr (Kuran 1994: 40). Bunu mteakip 7 Mays 1830 ylnda yaplan Osmanl-ABD Ticari Antlamas (Erhan 2001: 123) ile de ilikiler resmi boyutta gelimeye devam etmitir. Trk-Amerikan ilikileri, Yunanistann bamszln ilan ettii sralarda, gelien ticari ilikiler nedeniyle ABDnin bu konuda Osmanl tarafnn yannda yer almasn salam ve ABD, Yunanistann bamszln Avrupal devletlerden daha sonra tanmtr. 19. yzylda Osmanl Devleti ile iyi ilikiler iinde bulunan ABD, I. Dnya Savanda da Osmanlya sava ilan etmemitir. Savan sonuna

148 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Okt. Gkhan EEL

doru dnemin ABD Bakan Woodrow Wilson, 8 Ocak 1918 tarihli kongre konumasnda 14 maddelik bir bar teklifini dile getirmitir. ABD Bakannn tarihe Wilson Prensipleri olarak geen bu konumasndan sonra; Osmanl ierisinde Amerikan Mandas fikri ortaya km ve bu dorultuda stanbulda Halide Edip, Ali Kemal, Celalettin Muhtar ve Hseyin Avni Beyin liderliinde Wilson Prensipleri Cemiyeti kurulmutur (Bayraktar 2009: 93). Osmanl Devletinin son yllarnda balayan ve zamanla gelierek devam eden Trk-Amerikan ilikilerinde Bakan Wilsonun Prensiplerinin yaratt olumlu havay; Amiral Bristolun Raporu da srdrmtr. Milli Mcadeleden sonra da ABD ile ilikilerde bu olumlu hava devam etmi ve Atatrk kendisini ziyaret eden Amerikan Sefiri Joseph C. Grew ile birlikte kameralarn nne geerek ABD halkna dostluk mesaj gndermitir. Bu srada Washingtona ilk Trk bykelisi olan Ahmet Muhtar Bey gnderilmi (Sander 1979: 7) ve Cumhuriyetin ilk yllarnda Trk-Amerikan ilikileri diplomatik alanda da gelitirilmitir. 1 Ekim 1929 tarihinde yaplan Ticaret ve Seyrisefin Antlamas (kn 1974: 81) ile de ilikilerde antlamalar dnemine girilmitir. Atatrk sonras dnemde de Trk-Amerikan ilikileri gelimeye devam etmi ve bu dnemde yabanc bir devlete ekonomik imtiyaz tanyan ilk antlama da 1 Nisan 1939 tarihinde ABD ile yaplmtr (kn 1974: 161). II. Dnya Sava Trk-Amerikan ilikilerinde yeni bir dnemin balangc olmutur. Savan sonunda Amerikann da aralarnda bulunduu grupta Almanyaya kar savaa giren Trkiye, sava sonrasnda yeniden ekillenen Uluslararas Politikann yeni aktrleri arasndaki yerini almtr. Bu yeni dnemde Dnya Siyasetinden uzak durma politikasn deitirmi olan ABD ile, d politikasnda Sovyetler Birlii tehdidini n plana karan Trkiye arasnda, ortak dman mant ile, ilikilerde yeniden bir yaplanmaya gidilmi ve mttefikliin ilk admlar atlmaya balanmtr (Uslu 2000: 87). Bu yllarda; II. Dnya Sava bitmesine ramen ordularn terhis etmeyen Sovyetler Birliini Avrupa, kendisi iin tehdit olarak alglamtr. Bu alg dorultusunda; ngiltere 1945-1947 yllar arasnda Yunanistan ve Trkiyeyi, Sovyetlere kar tampon blge oluturmak amacyla desteklemise de; ngiltere 1947 ubatnda ABDye; Yunanistan ve Trkiyeye yapt yardmlara 31 Mart 1947 tarihinden itibaren devam edemeyeceini bildirerek, yllarca srdrd Ortadou egemenliinde mutlak hkimiyet ilkesinden vazgemi ve savata nkleer gc ile korkutan ABDyi blgeye davet etmitir. Bu davet ABD tarafndan deerlendiril-

149 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan...

mi ve bylelikle gnmzde de etkisini koruyan Ortadouda ABD nfuzu olumaya balamtr (Orkunt 1978: 134). 12 Mart 1947de Bakan Trumannn ABD Kongresinde yapt konumada; ABDnin blgeye yardmnn nasl olacann ipularn verilmitir. Buna gre ABDnin sadece Ortadouda deil Avrupada da hegemon olma hedefi dorultusunda izleyecei yol haritas belirginlemeye balamtr. Avrupada istikrarn salanarak, blgenin ABD tarafndan nkleer g korumas altna alnmas ve ABDnin liderliindeki Yeni Dnya Dzeninde Avrupann da gcn savunma noktasnda rgtlemek, bu yol haritasnda belirginleen hedefler arasnda yer almtr. ABD bu hedefleri dorultusunda Truman Doktrininin ardndan Marshall Yardmlarn ve NATOnun kurulmasn da gerekletirmitir (Sander 1979: 12). te bu noktada daha da nem kazanan Trk-Amerikan ilikilerinde, gerek Sovyet Rusya tehdidi ve gerekse ABDnin blgede giritii mttefik aray nedeniyle, yaknlama dnemi balamtr. Truman Doktrini erevesinde ABD, Yunanistan ve Trkiyeye bir yardm paketi belirleyerek, Yunanistan ile Haziran 1947, Trkiye ile de 12 Temmuz 1947de (kn 1974: 349) birer antlama imzalamtr. Bu antlamalar dorultusunda iki lkeye toplam 400 milyon dolarlk yardm sz verilmi fakat yardmn byk ksm Yunanistana yaplm, Trkiyeye ise 69 milyon dolar tutarnda bir yardm yaplmtr (Sander 1979: 23). Truman Doktrini erevesinde ayrca ABD Trkiyeye asker uzmanlar ve iktisatlardan oluan bir heyet gndermesiyle Trk-Amerikan ilikilerinde yeni bir dneme girilmitir. Bu antlama sonrasnda, askeri yardmlarn birka yl devam etmesi ya da Trkiye ABD ile bir askeri ittifak antlamasnn gereklilii gibi yorumlar gazetelerde ke yazarlarnca ifade edilmise de, ABD, NATOnun kuruluundan nce Trkiye ile zel bir askeri ittifaka kar olduunu belirtmitir (Harris 1972: 28). ABD Hkmetinin bu tavrna ramen; Truman Doktrini dorultusunda, ABD Dileri Bakan Marshall tarafndan gelitirilen plana gre 4 Temmuz 1948de ABD ile Trkiye arasnda bir Ekonomik birlii Antlamas (kn 1974: 349350) yaplarak ABD kredilerinin resmi temeli atlmtr. Antlamann maddeleri incelendiinde ABDnin sadece kredi vermeyi ngrmedii anlalmaktadr. Amerikan yapm endstri makineleri ve eitli yedek paralar bu kredi kapsamnda Trkiyeye gnderilmitir (Sander 1979: 50). Ayrca 1956 ylna kadar devam eden Marshall yardmlar halka hibe olarak ifade edilmise de, bir baka adan bakldnda Amerikan Endstrisinin pazar ihtiyacn karlamay da amalam olduu ifade edilebilir. Trkiye, Truman Doktrini sonras d politikasnn nemli bir unsuru hline gelen ABD ile mttefiklik ilikisini, belirginletirmek yolunda ilerlerken, ABDnin mttefiki olan Avrupal devletler ile de iyi ilikiler

150 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Okt. Gkhan EEL

gelitirmek abasnda olmutur. Trkiye bu dorultuda Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Romanya, ekoslovakya ve Sovyetler Birlii tarafndan kurulan Karlkl Ekonomik Yardm Konseyine (Gm-Sevi 1996: 472) kar; ngiltere, Fransa ve Benelks Devletleri arasnda kurulan Avrupa Konseyine (Snmezolu 1996: 53) Trkiye 8 Austos 1949da ye olmutur. Giderek snan uluslararas politikada ayn yl kurulmu olan Kuzey Atlantik Antlamas rgt (NATO) (Snmezolu 1996: 286) ile taraflar iyice belirginlemi ve bu yeni dnyada ABD tarafnda yer almay uygun bulan dnemin Trk siyaset adamlar bu amala NATOya ye olmay uygun bulmulardr. 1950 seimleri ile iktidara gelen Demokrat Partinin de bu hedefi gerekletirmek amacyla Trk-Amerikan ilikilerine hz kesmeden devam etmesi ile de bunun bir devlet politikas hline geldii grlmtr. Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan likileri Demokrat Partinin 1950 Genel Seimlerinin ardndan byk bir ounlukla iktidara gelmesinden hemen nce 1950 yl banda Marshall Yardm Heyeti Bakan Russell Dorr, yardmlar dolaysyla Trkiyenin nurlu ufuklara gittiini belirtmitir. Bu aklamann hemen ardndan ABDnin Ankara Bykelisi Trkiyenin askeri ve ekonomik yardmdan azami ekilde faydalandn aklamtr (Behramolu 1973: 7). ABDnin Trkiyenin geleceine dair aklamalar gelecekte d politikasnda Trkiyeye nemli bir yer vereceinin iareti olarak deerlendirilebilir. Zira Demokrat Parti dnemi Trk-Amerikan ilikilerinin younlat bir zamana rastlamtr. Bu dnemde Birlemi Milletlerin arsna uyarak Kore Savana asker gnderen Trkiyenin bu davran ABDnin takdirini kazanmtr. Menderesin Koreye asker gnderilmesini Trkiyenin NATOya girii iin bir frsat olarak deerlendirmesi (Oran 2009: 545); asker gnderme kararnn hemen ardndan NATOya giri iin ikinci bavuruyu yapmas ile belirginlemitir. Nitekim NATO Bakanlar Konseyinin bavuruyu reddetmesi, Trk-Amerikan ilikilerinde yeni bir ittifaka davetiye karmtr. ABD, Kore savann ardndan Trkiyenin NATO yesi olmas iin elini tan altna koymutur. Bu dorultuda, ABD 19 Eyll 1950de, Trkiye ve Yunanistan NATOnun Akdeniz savunmasyla ilgili planlama almalarna armtr (Atav 1969: 206). 1951 yl Mays ayna gelindiinde ABDnin, Trkiye ve Yunanistann NATO yeliini ngiltere ve Fransaya resmen teklif etmesi Trkiyede memnuniyetle karlanmtr. Nitekim 18 ubat 1952 tarihinde imzalanan anlama (kn 1974: 31) ile NATOya resmen ye olmutur. NATOya giriin ardndan resmen mttefik olan ABD ile Trkiye, daha yakn ilikiler ierisine girmitir. Bu dorultuda; 10 Mart 1954 tarih ve 6375 sayl kanunla onaylanan szleme ile Trkiyede Amerikan askeri slerinin

151 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan...

yani gnmzde de aktif durumda olan NATO slerinin kaps almtr (kn 1974: 521). NATO idealine ulaan Demokrat Parti iin srada ekonomiye istikrar kazandrmak ve demeler dengesini zmek vard. Bu dorultuda 1954 baharnda ABDye 300 milyon dolarlk bir kredi talebinde bulunan Menderes, bu isteinin reddedilmesi zerine amacna ulamak iim ABDye tm diplomatik kanallardan bask uygulamaya balamtr (Harris 1972: 74). Nitekim 1958 ylna gelindiinde ABD kredi musluklarn amtr. Trkiye ile ABD arasndaki ilikilerde Demokrat Parti dnemi ikili anlamalarn hzland bir dnem olarak tarihe gemitir. 1952-1960 yllar arasnda ABD ile Trkiye arasnda 54 ikili anlama yaplmtr (Oran 2009: 556). Anlamalarn saysnn artmas ile birlikte ilikilerde eitli anlamazlklar da ortaya kmtr. 1954e kadar ABDnin ekonomik ve askeri yardmlar nedeniyle olumlu seyreden ekonomi, 1955 ylna gelindiinde yaanan darboaz nedeniyle skntl bir dneme girerek enflasyonun ykselmesine yol amtr. Bu dnemde Menderes ABDli yetkilerden yardm isteklerini sklatrmtr. 29 Kasm 1955te hkmetin istifasna neden olan ekonomik kriz sonras siyasal alanda da sorunlar yaanmaya balanmtr. 1955te New York Times Gazetesinin Trkiyede basna uygulanan sansr eletiren bir yaz yaymlamas ilikilerde buz gibi bir hava estirmitir. Vatan Gazetesi Bayazar Ahmet Emin Yalmann gazetede yazdklar yznden tutuklanmasnn ardndan Associated Press ajansnn Cumhurbakan Celal Bayara bir telgraf gndererek tutuklu olan gazetecilerin serbest braklmasn istemesi (Oran 2009: 561), Trkiye tarafndan i ilerine mdahale olarak yorumlanmtr. Yalmann felsefe alannda doktora yapm olduu Columbia niversitesinin fahri doktora unvan vermi olduu Celal Bayara Yalmann serbest braklmas iin mektup gndermesi de olumlu karlanmamtr. Yine ayn yl Amerikan Maden ileri Sendikas (UMWA)2 ABD ileri Bakanlndan, iilerin alma saatleri iyiletirilene kadar Trkiyeye askeri ve ekonomik yaplmamasn istemesi de Trk-Amerikan ilikilerinde souk hava esmesine neden olmutur. 1950li yllarda SSCB, Amerikan perspektifli dnya iin tehdit olarak alglanmaya devam ederken, ABD Ortadouda yeni bir nizam arayna girimitir. Badat Pakt olarak adlandrlan ve ABDnin teviki ile Trkiyenin blgede rol almasnn amaland rgtn kuruluu; Trkiye ile Irak arasnda imzalanan 24 ubat 1955 tarihli anlama (kn 1974: 34) ile olmutur. 4 Nisan 1955te ngilterenin de Badat Paktna dahil olmasnn ardndan Pakistan ve ran da Pakta katlmlardr. Blgedeki
2 United Mine Workers of America, (www.umwa.org).

152 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Okt. Gkhan EEL

SSCB tehdidine kar kurulan Badat Paktnda ABD fiilen ye olmasa da ngiltere ve Trkiye araclyla kuruluundan itibaren alnan kararlarda etkin rol oynamtr. Nitekim 1958de Irakn paktan ekilmesi zerine ABDnin gzetiminde yeni bir anlama yaplarak; Badat Paktnn yerini alan CENTO (Central Treaty Organization)3 kurulmutur. CENTO ncesinde ABDnin Ortadouya girmesini ve Trk-Amerikan ilikilerinde yeni bir dnemin almasna neden olan olaylarn temelinde esas itibariyle 1956 Svey bunalm4 ve bunun neticesinde ortaya kan Eisenhower Doktrini gsterilebilir (Sander 1979: 145). Eisenhower; Doktrinini5 aklamak amacyla Ortadouya yollad Bykeli James P. Richards, Trkiyeye gelerek Menderes ile grtkten sonra 22 Mart 1957de ortak bir bildiri yaynlanmtr. Bildirinin temelinde Trkiye ve ABDnin dnya bar ve uluslararas komnizme kar savunma tedbirleri almak amacyla birlikte hareket etmek kararnda olduklarn vurgulamlardr (Sander 1979: 153). Eisenhower Doktrininden sonra ABD Ortadouda etkin rol oynamaya balamtr. Ayn dnemde SSCBde, Msr ve Suriyeye ekonomik ve askeri yardmlar araclyla Ortadou corafyasna girmitir. 1956 Suriye Bunalm6 esnasnda ABD mttefiki Trkiyeyi yalnz brakmamtr. Trkiyede gerek SSCB ve gerekse blge Suriye bata olmak zere blge lkeleri ile ilikilerinin bozulmas pahasna ABD ile yakn ilikilerine devam etmi-

3 ABDnin kurulmasnda rol oynad Merkezi Anlama Tekilat 1979da nce ran ardndan Pakistann ekilmesine kadar varln srdrmtr. Eisenhowern 1959da Trkiyeyi ziyareti srasnda gazeteciler kendisine ABDnin CENTOya tam yelii noktasnda sorduklar soruya cevaben bu konuda ABDnin politikasnda herhangi bir deiiklik olmad ifade edilmitir. 4 Msrn kanal milliletirdiini aklamas ile patlak veren ve srail ile Msr savan eiine getiren kriz. 5 ABDnin Ortadou corafyasnda daha etkin rol oynamas iin Bakan Eisenhower tarafndan 5 Ocak 1957de Kongreye yetki talebinde bulunmutur. Eisenhower Kongreden kendisine; bamszln korumak iin ekonomik kalknma abas iine giren Ortadou lkelerine ekonomik yardm yapmak, blgedeki lkelerden isteyenlere askeri yardm yapmak ve lkelerin istemeleri artyla milletleraras milletler aras komnizmin kontrol altnda bulunan bir lkeden gelecek ak silahl saldrlar karsnda, Amerikan silahl kuvvetlerinin kullanlmas gibi konularda yetki almtr. Bu amalar gerekletirmek iin de 3 yl sre ile, her yl iin 200 milyon dolarlk harcama yetkisini de almtr. 6 Sveyte yaanan kriz sonrasnda SSCB Suriyeye ekonomik ve askeri yardmda bulunmu fakat Suriyenin SSCB tarafndan silahlandrlmas Trkiyenin cann skmtr.

153 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan...

tir. Nitekim bunun sonucu olarak da 1 Eyll 1959 tarihli mali yardm anlamas (kn 1974: 353) imzalanmtr. Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan ilikilerinde nemli olaylardan bir dieri de 1958 Lbnan Krizidir7. ABDnin Lbnana mdahale iin ncirlik ssn kullanmas, Trkiye ile Arap lkelerinin arasnn almasna neden olsa da ABD ile Demokrat Parti hkmeti arasnda yaknlamaya ve dolaysyla kredi musluklarnn almasna salamtr. Lbnana mdahale srasnda ncirlik ssnn kullanlmas muhalefet tarafndan eletirilmitir. nn 23 Austos 1958 tarihli Akis dergisinde yer alan aklamalarnda ABDyi Trk egemenliini istismar etmekle sulamtr. Dnemin siyasal ilikileri olduka youn bir seyir gsterirken Trk ve Amerikan devlet adamlar da karlkl ziyaretlerde bulunmulardr. Cumhurbakan Celal Bayar 1954 yl ierisinde ABDye resmi bir ziyaret yapmtr. Babakan Menderes de 5 Ekim 1959da CENTOnun toplantlarna katlmak zere ABDye resmi bir ziyarette bulunmutur. Menderesin ABD gezisi basnla arasnn bozulduu dneme denk gelmitir. Associated Press teleksleri Bakan Eisenhowern Menderesi yarm saat kabul ediini yanllkla yarm dakika olarak vermesi zerine, zellikle Menderese muhalif basnda bu olay manetten verilmitir (Yldz 1996: 22). Menderesin ABDde bekledii ilgi ve mali destei bulamamas nedeniyle Trkiye taraf iin olumsuz geen ABD gezisinin ardndan SSCB ile yaknlama araylar ierisine girmesinin de aralarnda bulunduu nedenlerle, ABD Trkiye ile ilikilerinin yeniden mttefiklik dzeyine dnmesi iin hamle yapmtr. Bu dorultuda Menderesin ABD gezisinin ardndan, 6 Aralk 1959da Eisenhower, ayn zamanda Trkiyeyi ziyaret eden ilk ABD Bakan olmutur8. Eisenhowern Trkiyeyi ziyareti srasnda yaplan grmelerin ardndan dileri Bakan Fatin Rt Zorlu; Trkiye, Eisenhowern Rusyaya kar halen takip etmekte olduu siyaseti isabetli bulmakta ve tamamen desteklemektedir eklinde bir beyanat vermitir (Milliyet 7 Aralk 1959: 1). Eisenhowern gezisi ilikilerde yumuamaya yol asa da, ksa bir sre sonra SSCB ile Trkiye arasnda yaplan bir aklama Zorlunun bu beyanat ile elimekteydi. 11 Nisan 1960 tarihinde yaplan aklamada
7 1958 Maysnda Lbnan Cumhurbakan amon, Ortadoudaki milliyeti ve ABD kart akmlarn Lbnanda g kazanmas zerine ABDyi yardma armtr. ABD bu arya 15 Temmuz 1958de ncirlik ssn de kullanarak Lbnana gnderdii 5000 asker ile cevap vermitir. 8 Eisenhowern Trkiye ziyareti 7 Aralk 1959 tarihli Milliyet gazetesinde manetten verilmi ve karlamada 1000 otomobillik bir kafile ve 200.000den fazla Ankaralnn olduu ifade edilmitir.

154 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Okt. Gkhan EEL

Babakan Menderesin 12 Temmuz 1960 tarihinde Moskovaya resmi bir ziyaret yapaca duyurulmaktadr. Ayn aklamada bir sre sonra Nikita Kruevinde iade-i ziyarette bulunaca bildirilmekteydi. Menderes bu geziyi 27 Mays 1960 darbesi nedeniyle gerekletiremedii iin iktidarda olsayd gezinin gerekleip gereklemeyecei, yoksa sadece ABDye verilen bir gzda m olduu noktasndaki yorumlar gemiten gnmze sregelmitir. SSCB taraf iin Trkiyeyi ABDnin yrngesinden karmak phesiz nemli bir baar olacakt. Demokrat Parti iktidarnn son gnlerinde yaanan bir olay ise Trkiye ile SSCB yeniden kar saflara sokmutur. 1 Mays 1960da ncirlikten kalkan bir Amerikan U2 keif ua, SSCB zerinde uu yaparken SSCB tarafndan askeri mdahale neticesinde drlmtr. Trkiyeyi sulayan SSCB yetkilerine cevaben uan Pakistan zerinden SSCB topraklarna girmesi nedeniyle Trkiyenin sorumluluk kabul etmeyecei bildirilmitir. Kruev, SSCBye kar herhangi bir saldrya kar Sovyetlerin gdml fzelerle karlk vereceini ve bu saldrda kullanlan slerin de yerle bir edilecei tehdidinde bulunmutur (Sander 1979: 193). Sovyetlerin bu tehdidi Trkiyeyi Amerikaya yeniden yaknlatrmtr. Zira Sovyet tehdidinin ciddiye alndn, 1960 yl sonuna doru Trkiyeye yerletirilen Jpiter Fzelerinden anlamak mmkndr. Pulliam Davas 3 Mays 1889da Kansasta dnyaya gelen Eugene Collins Pulliam, ocukluk yllarnda gazete satarak girdii basn hayatnda 1944 ylna geldiinde, The Indiana Polis Star, The Arizona Republic, The Indiana Polis News ve The Phoenix Gazette gibi byk gazetelerin sahibi ve bayazar olarak Amerikan basnnn nde gelen isimleri arasna girmitir. Gazetecilik hayat boyunca 50den fazla gazetenin sahibi olan Pulliam ayn zamanda; Associated Press gibi nemli bir ajansn bakanln 1958-1970 yllar arasnda yapmtr. Gazete patronluu, bayazarl ve uluslararas bir ajans yneticiliinin yansra Uluslararas Basn Enstits ynetim kurulu yelii gibi grevleri olan Pulliam, kars Nina Mason Pulliam ile Lbnan Sava ve Iraktaki Hkmet Darbesi ile snan Ortadouda yaananlar yerinde grmek ve bir dizi rportaj gerekletirmek zere Trkiyeden balayan bir seyahat planlar olduunu; Vatan Gazetesi imtiyaz sahibi Ahmet Emin Yalmana, 8 Eyll 1958 tarihinde gnderdikleri mektupla ifade etmilerdir (Yalman 1971: 341). Dnemin nemli gazetecilerinden Orhan Birgite gre; Irakta 14 Temmuz 1958 tarihinde gerekleen darbe sonucunda ldrlen Kral Faysal ve Babakan Nuri Said, Menderesin dostlar idi (Birgit 2006: 257). Bu nedenle Pulliam, ilk rportajn Babakan Menderes ile yapmak istemi olmaldr.

155 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan...

Zira Amerikaya dnnce kaleme ald yazlarnda Menderesi de blgedeki diktatrler arasnda gsterecektir. Pulliam ifti Trkiyeye gelmeden nce Uluslararas Basn Enstits (IPI) stanbul temsilcisi Zeyyat Gren araclyla Babakanlktan randevu talebinde bulunduklarn ve bunun kabul edildiini, ancak gn ve saat belirtilmediini Yalmana gnderdikleri mektupta ifade etmilerdir (Yalman 1971: 341). stanbula gelilerinin ardndan yerletikleri otelden aradklar Babakanlk zel Kaleminden, randevunun yerini ve tarihini renmek isteyen Pulliam iftine cevaben; Babakann stanbulda olduu ve ertesi gn grebilecei, telefon beklemesi yant verilir. Her gn grme tarihinin ertesi gne braklmas sebebiyle gn boyunca otelden ayrlmayarak telefon bekleyen Eugene C. Pulliam, nc gnn sonunda Babakanlk zel Kalem Mdr efik Fenmeni tekrar arayarak; Bu yaplann nezaketsizlik olduunu, kendisinin ABDnin nemli gazetecilerinden biri olduunu ve herhangi bir grme olmayacak ise bunun bildirilmesini talep eder. Bu konumadan hemen sonra Pulliam bizzat BasnYayn ve Turizm Bakan Ali Server Somuncuolu arayarak; Menderesin ertesi gn stanbuldan vapur ile zmire gideceini ve arzu ederlerse Pulliam iftinin vapurda konuk edileceini ve Babakan ile burada grebileceklerini bildirir. Ege vapurunda Pulliam iftini Basn-Yayn Genel Mdr Prof. Dr. Halil Demirciolu karlam ve Nina Pulliamn doum gn olmas sebebiyle kendilerine ampanya ikram edilmitir. Neeli balayan seyahat esnasnda Menderesin parti almalar nedeniyle rportaj imkn bulamayacaklarn anlayan Eugene Pulliam gemiden zmir ABD Konsolosluuna; Menderesin gemisiyle zmire geliyorum. Mmknse bugn, olmazsa yarn erken bir saatte benim ve eimin uakla stanbula gitmemizi salamanz rica ederim. Eugene Pulliam (Milliyet 19 Eyll 2000: 6) eklinde bir telgraf ekmitir. Telgraftan haberdar olan Demokrat Parti Milletvekili ve stanbul Ekspres Gazetesi sahibi Mithat Perin, durumu Menderese bildirse de Menderes olay ciddiye almayarak; Pulliam iin Tara Gazetecisi ifadesini kullanm ve bu ifade muhaliflerin aylarca dilinden dmemitir. Ertesi sabah Pulliam ifti gvertede karlatklar Menderese kendilerini tantarak grme iin beklediklerini bildirmiler, Babakann; Byle bir grme isteinden benim hi haberim yok (Yalman 1971: 341) demesi zerine, Menderes ile mlkat yapmadan9
9 Konuyu aktaran kaynaklarn byk bir ksmnda Pulliamn Menderes ile hi gremedii ifade edilmise de, Pulliam ngiliz Observer Gazetesine gn-

156 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Okt. Gkhan EEL

ayrlan Eugene Pulliam, Amerikaya dndnde yaadklar talihsiz olaylarn psikolojisi ile bir dizi yaz kaleme almtr. Trkiyede 1957 seimlerinden sonra Demokrat Parti Hkmeti ile basn arasndaki gerilim ve basknn da mimar olarak grdkleri Babakan Adnan Menderes hakknda ar ifadeler ieren yazlarn Arizona Republic ve Phoenix Gazette isimli Amerikan gazetelerinde yaynlamlardr. 1958 yl sonunda Are we too late in the middle east bal altnda bir araya getirdikleri 18 sayfalk yazlarnda; Ortadou corafyasnn demokrasiye geiinde Amerikann neden ge kaldn sorgulamlardr. Eugene Pulliamn 1958 Eyll ay sonunda kaleme ald ilk yazsnn bal Quarter to twelve for Turkey idi. Bir Amerikan deyimi olan bu ifade ile Trkiyede iktidarn yolun sonuna yaklatn ifade eden Pulliam, deta yaklaan darbenin habercisi idi. Yaznn 13. sayfasnda Menderes iin kendini diktatr tayin eden babakan ifadesi yer almaktayd. ABDyi Trkiyeye verilen yardmlarn kesilmesi ynnde uyaran Pulliam; Menderesin ABD yardmlarn kendi diktatrln tesis etmek iin kullandn iddia etmitir (Pulliam 1958: 18). Pulliam yazlarnda ayrca; Trkiyede derhal dzeltici tedbirler alnmazsa Iraktaki gibi bir askeri darbe ihtimalinden sz etmitir (Birgit 2006: 257). Sonu olarak Menderesin ve hkmetin baarsz olduunu ifade eden Pulliam, yazlarn 14 Ekim 1958 tarihli bir mektupla Ahmet Emin Yalmana gndermi, Yalmanda yazlar Trkeye evirerek Vatan Gazetesindeki kesinde yaymlamtr (Yalman 1971: 341). Vatan Gazetesinin ardndan, Ulus ve Dnya gazeteleri ile Kim, Akis, Altok ve Kervan10 dergileri Pulliamn yazlarn, yaymlamlardr. Birbiri ardna kan yazlardan rahatsz olan Menderes savclara talimat vererek yazy yaymlayan gazete ve dergiler hakknda Hkmeti kk drecek yayn yapmak suundan adli kovuturma yaplmasn istemitir. Fakat daha sonra yazy hafifleterek yaymlam olan Dnya Gazetesi Bayazar Falih Rfk Atayn zr yazs da yazmasnn ardndan, Atay ve Dnya Gazetesi hakkndaki ikyetini geri almtr11 (Balum 1991: 143). Menderesin Dnya Gazetesi hakkndaki ikyetini geri almas gazete ile Demokrat Parti arasnda iyi ilikiler olduu yorumunun yaplmasn neden olmutur (Topuz 1973: 201-202). Dier gazete ve dergiler hakkndaki
derdii mektupta Menderes ile grtn belirtmitir. 10 Nazillide kan ve tiraj yalnzca 20 adet olan yerel bir haber dergisi. 11 Dnya Gazetesinden Falih Rfk Atay, Bedii Faik ve Yekt Ragp nenin yarglanmalar devam ederken Menderesin ikayetini geri almas zerine davaya son verilmitir. Bu olay CHP tarafndan Meclis ats altnda dile getirilmi ve Adana Milletvekili Melih Mehmet Kktepepnar dier gazetecilere yaplan sulamalarn devam etmesinin adil olmadn meclis oturumunda ifade etmitir.

157 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan...

kovuturmalarn tamamlanmasnn ardndan balayan yarglama dnemi ise, gerek verilen cezalar ve gerekse gazetelerin matbaalarnn yarg kararnn beklenmeden kapatlmas gibi hukuk d eylemler nedeniyle uluslararas arenada byk yank uyandrm ve uygulamalardan dolay Demokrat Partiye Uluslararas Basn Enstits (IPI) nderliinde protesto telgraflar yamtr (Yalman 1971: 342). 1959 yl boyunca sren davalar sonucunda Ulus ve Vatan gazeteleri ile Kim ve Akis Dergileri 1er ay kapatlma cezasna arptrlm, Pulliamn yazsnn Trk basnnda yaymlanmasn salayan Vatan Gazetesinin Bayazar Ahmet Emin Yalman 18 ay 20 gn hapis cezas almtr 12. Yalman, cezasnn temyizi iin yapt bavuru sebebiyle dier sanklardan daha ge cezaevine girmitir. Temyiz mahkemesinin kararlarn Menderesin aklamas da (Toker 1991: 237) dikkat ekici bir durum tekil etmitir. Pulliam davasnda ayn gazeteden Yaz leri Mdrleri Selami Akpnar ve Naim Tiral da 16ar ay hapis cezas almlardr.13 Ulus Gazetesi Yaz leri Mdr lk Armann arptrld 16 aylk cezann yan sra verilen para cezas14 13 Mart 1959 tarihli The New York Times Gazetesinde Turkish Editor Jailed balkl bir habere konu edilmitir. Arman cezaevine girdikten sonra alk grevi yapmtr15. Kim Dergisi Sorumlu Mdr ahap Balcolu da 16 ay hapis cezas alanlar arasna katlmtr. Kapatlan Kim Dergisi yayn hayatna Mim16 ad altnda devam etmitir. Kervan Gazetesi sahibi Azmi Erdem de 13 ay 10 gn hapis cezas ve 3333 lira para cezasna arptrlmtr. Gazetecilere verilen bu cezalarn ardndan Milliyet Gazetesi yazar Abdi peki 1 Austos 1959 tarihinde gazetedeki kesinde Pulliama Ak Mektup balkl bir yaz kaleme almtr. pekinin yazs: Sayn Mr. Pulliam, Ltfen bir daha Trkiye hakknda yaz yazmaynz. Geri sizin oralarda herkes istediini yazmakta serbesttir, Basn hrdr. Ama siz ltfen Trkiye hakknda yaz yazma12 Yalmann cezas 65 yandan byk olduu iin 15 ay 16 gne indirilmi, 72 yandaki Yalman 7 Mart 1960 tarihinde cezaevine gnderildikten 4 gn sonra tedaviye ihtiyac olduu ynndeki doktor raporuyla Haydarpaa Numune Hastanesine sevk edilmi ve 15 Nisan 1960 tarihinde de hastal nedeniyle serbest braklmtr. 13 Akpnar ve Tiral 4 ay kadar kaldklar cezaevinden 1960 darbesinin ardndan kmlardr. 14 The New York Times Gazetesi 444$ olarak belirtmitir. 15 26 Kasm 1959 tarihinde alk grevine girdii gazeteler araclyla duyurulmutur. 16 Kim Dergisi kapatlnca derginin editrleri Mim Dergisini karmlar ve Mimin Kim olduunu bilmeyen yoktur eklinde zekice bir reklam slogan bulmulardr.

158 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Okt. Gkhan EEL

ynz. nk: Bizim buralarda basnn hl hr olduunu zanneden bz meslektalarmz veyahut bunun byle olduunu elan iddia eden politikaclara kanan arkadalarmz var. Ve onlar hr yabanc basnda yazlan bir yaznn Trk basnna iktibasnda mahzur grmyorlar. Ama bizim buralardaki hrriyetle sizin oralardaki hrriyet biraz deiik. Aradaki fark (imdilik) 6 sene 7 ay 16 gn hapis, 19.888 lira para cezas ve 3 gazetenin kapatlp yzlerce gazetecinin isiz kalmasndan ibret. te Trk Basnn baz politikaclar gibi hr zannedip, kendilerini sizin gibi hr grp yaznz iktibasta mahzur bulmayan meslektalarmz bu fark demek zorunda kaldlar. Siz temsil ettiiniz hrriyeti kullanmaya devam ettike, biz de hr olduumuzu zannettike aramzdaki fark gsteren rakamlar byyecek, hapishanelerde yatacak hcre, ceplerde o cezay deyecek para, mvezzilerde okunacak gazete kalmayacaktr. Onun iin ltfen bir daha Trkiye hakknda yaz yazmaynz. Hem meslektalarnz Msy Jaka Herr Hansa, Sinyor Alfredoya da syleyin. Onlar da yazmasnlar eklinde idi. Daha sonra ABDye giderek Pulliam ile gren pekiye Pulliamn verdii beyanat 23 Aralk 1959 tarihinde Milliyet Gazetesinde yaymlanmtr. Pulliam; Trk Meslektalarm dnyann en cesur gazetecileridir. Menderes ve hkmetini anlatabilmeyi ok isterdim ki, bz konulardaki siyasetine iddetle aleyhtar olmama ramen samimi ve hakiki dostumuz Trk milletine hrmetim ve hayranlm asla azalmamtr. Menderesin Ortadounun hakiki ve byk liderlerinden biri olduuna inanyorum. Menderes modern Trkiyenin kuruluunda Atatrkn bu byk hizmetlerin aynn bugn yapabilmek; Trkiyenin ikinci Atatrk olmak imkn ve faziletine sahiptir. szleri ile Menderes hakknda yazd ar ifadelerden olduka uzaklamtr. Yazlarnn Trk-Amerikan ilikilerinde meydana getirdii skntlar dzeltme abasyla Menderese zeytin dal uzatmtr. Diktatrlkle sulad Menderesin ikinci Atatrk olma imkn ve faziletine sahip olduunu ifade etmesi olduka dikkat ekici bir geri adm olmutur. Pulliamn beyanatndan bir sre sonra, Time Dergisi 18 Ocak 1960 tarihli saysnda Trkiyede basn ve Babakann kar karya olduunu belirterek; Menderes ve Basn arasndaki savan 1954 ylna kadar uzand ifade edilmitir. Bu ifadeyi Demokrat Partinin nde gelen isimlerinden Mkerrem Sarolun Yalman hakkndaki szleri de dorular niteliktedir. Zira Sarola gre; Menderes Yalmann ahsnda btn basn zdeletirmitir (Yldz 1996: 5).

159 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan...

Uluslararas Basn Enstits tarafndan ayda bir yaymlanan bltenin Ocak 1960 saysnn 3,5 sayfalk ksm Trk basn rejimiyle ilgili dnya basnnda yaymlanan yazlarn zetlerine ayrlmtr. Bu yazlarn yaymland gazete ve dergiler; Almanyadan Frankfurter Neue Presse, Hollandadan Courant, svireden Gazette de Lausanne, Avusturyadan Arbeiter Zeitung, sveden Svenska Dagbladet gazetesi ile ngiliz Manchester Guardian, New Chronicle, Amerikan Gazetelerinden Arizona Republic, Phoenix Gazette, Washington Post ve Times idi. Yalmann cezaevine girmesinin ardndan Time Dergisi yeniden Pulliam Davasn konu ederek, 21 Mart 1960 tarihli saysnda; Trk gazeteciliinin 100. yl dnmnde 53 yllk gazeteci Ahmet Emin Yalmann yazlar nedeniyle cezaevine girmesini eletirerek, Trk basnnn 100. ylnn buruk bir sevin ile kutlandn belirtmitir. Yalmann szlerine ve salk durumu ile bilgilere yer verilen yazda Trkiyede basn zgrl mcadelesinin devam ettii ifade edilmitir. Pulliamn yazlarn Trkiyede yaymlayarak hkmeti ve babakan kltc yayn yapmak suundan mahkm olanlar birer ikier cezaevlerinin yolunu tutarken, Uluslararas Basn Enstits (IPI) 18 Aralk 1959da yaynlad bir bildiriyle, hr dnya basnndan, Trkiyede 1954te yrrle giren kanunla ortaya kan basn rejiminin protesto edilmesini istemitir. Hkmet de bu bildirinin basnda yaymlanmasna yasaklama getirmitir (Kabacal 1994: 260). Yasaklama zerine 19 Aralk 1959 tarihinde birok gazete birinci sayfada beyaz boluklarla kmtr (Milliyet 19 Eyll 2000: 3). Uluslararas Basn Enstitsnn yaynlad bildirinin yanks her geen gn byrken Demokrat Parti Hkmeti tm gazeteleri bu kurulutan istifaya zorlamtr. Bu dnemde Gazete Sahipleri Sendikas As Bakan Mithat Perin istifa etmemekte direnir. Perinin ayn zamanda Demokrat Parti stanbul Milletvekili olmas Perin zerinde youn bir baskya neden olmutur. Basklar srerken hkmet, Uluslararas Basn Enstitsnden ayrlmayan gazetelere verilen, resmi ilanlarn kesilip, stanbul, Ankara ve zmirde karlacak bir ilan gazetesinde duyurulmas fikrini gelitirmitir. 1960 yl banda Pulliam, yazlar nedeniyle skntlara sebep olduu gazetecilere destek olmak ve Trk basnna ABD basnn tantmak amacyla bir Burs Program balatmtr. Milliyet gazetesinin 24 Ocak 1960 tarihli basksnda duyurulan Burs Program erevesinde, her yl 4 Trk gazetecisinin bir ay sreyle ABDde incelemelerde bulunacaklar ve Pulliamn sahibi olduu gazetelerin almalarn yerinde grecekleri duyurulmutur17.

17 Pulliamn bursu erevesinde gnderilecek gazeteciler stanbul Gazeteciler

160 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Okt. Gkhan EEL

27 Mays 1960 askeri darbesinin ardndan son bulan 10 yllk Demokrat Parti iktidar, geride 867 gazeteci hakknda mahkmiyetle sonulanan 2300 basn davas brakmtr (Yldz 1996: 24). Sonu Demokrat Parti Dnemi, iktidara gelii, trajik sonu, i ve d politikada hzl gelimelerin yaand bir dnem olarak tarihe gemitir. Demokrat Parti iktidara gelmeden nce verilen kimi szlerin tutulmamasna getirilen eletirilerin yan sra, zellikle basn politikas noktasnda, tek parti dneminde dahi grlmeyen uygulamalarn yaanmas nedeniyle, sadece i politikada deil, ayn zamanda uluslararas platformda da eletiriler almtr. Menderesin bu eletirilere kulak tkamas ve giderek dozunu artrd anti-demokratik eylemleri, Trk basnnda sansrn farkl uygulamalarnn yaanmasna neden olmutur. Bu uygulamalar nedeniyle basnla arasnda uurumlar oluan Menderes, Mkerrem Sarola Elimizde derdimizi millete anlatacak radyodan baka silah kalmad (Yldz 1996: 24) demek zorunda kalmtr. Ayrca bir baka adan deerlendirildiinde; Demokrat Partinin basn politikas, yabanclarn Trkiyenin i ilerine karmasna imkn tanmtr. Uluslararas Basn Enstits araclyla Demokrat Parti Hkmetine yaplan eletirilerin temelinde hkmetin basn politikas bulunsa da; ABD ve Avrupa, Trkiyenin SSCBye yaknlamasndan duyduu memnuniyetsizlii ve bu nedenle de d politikasndan ciddi endie duyduu Demokrat Parti hkmetini ypratmak iin, Menderesin ahsiyeti ve hkmetin basna kar taknd tutumu da kullanm olduu ifade edilebilir. KAYNAKA
ATAV, Trkkaya (1969), Amerika NATO ve Trkiye, Aydnlk Yaynevi, Ankara. BAYRAKTAR, Bayram (2009), Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Detay Yaynclk, Ankara. BALUM, Kemal (1991), Anpolitik, Bilgi Yaynevi, Ankara. BIAKI, BasknASLANDA, Alper Sedat (1995), Popler Siyasi Deyimler Szl, letiimYaynlar, stanbul.

Sendikas araclyla ngilizce bilenler arasndan seilerek gnderilmilerdir. Burs program erevesinde Necdet Gnkut, mit Deniz, Hilmi Yavuz ve Selami Akpnar gibi gazeteciler ABDnin Arizona Eyaleti, Phoenix ehrindeki Pulliama ait olan gazetelerde almalarda bulunmulardr. Gazetecilerin tm yol ve dier masraflar Eugene Pulliam tarafndan karlanm ayrca haftalk 100$ cret denmitir. Ayrntl bilgi iin bk. Milliyet (24.01.1960 ve 31.10.1960) .

161 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Demokrat Parti Dnemi Trk-Amerikan...

BEHRAMOLU, Namk (1973), Trkiye Amerikan likileri (Demokrat Parti Dnemi), Yar Yaynlar, stanbul. BERBER, Engin (2007), Trk D Politikas almalar, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul. BRGT, Orhan (2006), Evvel Zaman inde, Doan Kitaplk, stanbul. BORTANA, Azer (2000) Kavgas Demokrasiydi, 19.09.2000 tarihli Milliyet 2000 Gazetesi. ERHAN, ar (2001), Trk-Amerikan likilerinin Tarihsel Kkenleri, mge Kitabevi, Ankara. G, Ali hsan (2008), Hep smet Paann Yannda, Remzi Kitabevi, stanbul. GM, Okan SEV, Aziz (1996), Uluslararas likiler Szl, Polat Yaynlar, Ankara. HARRIS, George S. (1972), Troubled Alliance, American Enterprise Institute for Public Policy Research, Washington D.C. NUUR, Nuri (1992), Trk Basn Tarihi, Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, stanbul. KABACALI, Alpay (1990), Trkiyede Basn Sansr, Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, stanbul. KABACALI, Alpay (1994), Trk Basnnda Demokrasi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. KOHEN, Sami (07.12.1959), Grme Tam Bir Anlama le Bitti, Milliyet Gazetesi. KURAN, Ercment (1994), 500. ylnda Amerika, Balam Yaynlar, stanbul. MAZICI, Nuren, (1998) 1930a Kadar Basnn Durumu ve 1931 Matbuat Kanunu, Ankara ni. (Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi, Kasm 1996, Yl 9, S. 18den ayr basm, Ankara, s. 132-154). Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi, Kasm 1996, Yl 9, Say 18den ayr basm, Ankara. ORAN, Baskn (2009), Trk D Politikas, C. I, letiim Yaynlar, stanbul. ORKUNT, Sezai (1978), Trkiye-ABD Askeri likileri, Milliyet Yaynlar, stanbul. KN, Gndz KN, Ahmet (1974), Trk Antlamalar Rehberi (19201973), Ankara niversitesi SBF Yaynlar, Ankara. PULLIAM, Eugene (1958), Are we too late in the Middle East? Arizona Republic, Phoenix. SANDER, Oral (1979), Trk-Amerikan likileri (1947-1964), Ankara ni. SBF Yaynlar, Ankara. SNMEZOLU, Faruk (1996), Uluslararas likiler Szl, Der Yaynlar, stanbul. SNMEZOLU, Faruk (2006), Trk D Politikas, Der Yaynlar, stanbul

162 TBAR-XXIX-/2011-Bahar/Okt. Gkhan EEL

TOKER, Metin (1991), Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, Bilgi Yaynevi, Ankara. TOPUZ, Hfz (1973), 100 Soruda Trk Basn Tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul. USLU, Nasuh (2000), Trk Amerikan likileri, 21.Yzyl Yaynlar, Ankara. YALMAN, Ahmet Emin (1971), Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, C. IV, Rey Yaynclk, stanbul. YILDIZ, Nuran (1996), Demokrat Parti ktidar (1950-1960) ve Basn, Ankara niversitesi SBF Dergisi, C. 51, S.1., s. 481-505.