KULTURNI I PROSVETNI IVOT NA OSLOBOENIM TERITORIJAMA

Za Komunistiku partiju Jugoslavije borba za narodnu kulturu i narodno prosveivanje bila je sastavni deo revolucionarne borbe. Otuda i aktuelni slogani: Prosvetom k slobodi" i Nisu oruje samo puke i topovi, avioni i tenkovi, ve znanje"; poznata je i parola Knjiga nam pomae da osvojimo slobodu, sloboda e nam omoguiti da osvojimo knjigu". Kulturno-prosvetni i kulturno-umetniki rad tekao je u okvirima partizanskih vojnih jedinica, na osloboenim teritorijalna i u okviru delatnosti organa vlasti i antifaistikih organizacija ena i omladine. Borba je u osloboenom Uicu oktobra 1941. pisala o tome kako na itavoj osloboenoj teritoriji Srbije kljua nov ivot. Svet je eljan slobodnih manifestacija, mitinga, kulturnih priredaba, sijela, konferencija itd. . . . Nijedna sala koju su proli reimi gradili ne moe da primi ni polovinu onih koji dou da uestvuju i uivaju u priredbama." Kulturna politika narodnooslobodilakog pokreta razvijala se u skladu sa potrebama fronta i pozadine. Na osnovu uputstva o organizovanju i zadacima kulturno-propagandnih odbora oni su obrazovani pri svim sreskim i optinskim narodnooslobodilakim odborima sa ciljem da vaspitavaju narodne mase u duhu narodnooslobodilake borbe. Borba protiv okupatora i dosegnute politike tekovine su svetinje, osnovno merilo opredeljivanja; glavni zadatak je njihovo uvanje, unapreivanje i razvijanje. Od kulturne politike se trailo da omasovi broj korisnika kulturnih dobara, da doprinese emancipaciji zaostalih i nepismenih masa; usmeri njihove energije u pravcu daljeg drutvenog i politikog osveivanja. Naela i sadraj kulturne politike su istovetni u svim krajevima Jugoslavije, razlikujui se samo u specifinim oblicima koje su bile izraz drukijih prilika i okolnosti u kojima se razvijao pojedini narod Jugoslavije i

^0 N A R O D N O O S L O B O D I L A K I RAT I R E V O L U C I J A

zakona neravnomernosti jugoslovenske revolucije. Pored zajednike funkcionalnosti ove politike za celu Jugoslaviju, ne moe se gubiti iz vidi uvaavanje i oivotvoravanje u njenoj realizaciji izvesnih osobenih tradicionalnih sadraja. Njoj je zajedniko i to to i sami pokretai i nosioci kulturne politike, pre svega komunisti, nisu imali visoku obrazovnu osnovu. Ona se u nekim krajevima ak graniila sa jedva savladanom pismenou ili posedovanjem elementarnog kolskog obrazovanja (nepotpuna ili potpuna etvorogodinja osnovna kola). Iz toga ne proizlazi da je jugoslovenska revolucija seljaka", nepismena" revolucija, iako je boraku masu najveim delom inilo seljatvo iz najzaostalijih centralnih oblasti Jugoslavije, jer su u NOVJ i u organizacijama narodnooslobodilakog pokreta na slobodnim i neosloboenim teritorijama uestvovali masovno i intelektualci (s tim to se ova kategorija iri i na ake, studente, nametenike, dravne inovnike, itd.), pa i vei broj umetnika (pisaca, glumaca, muziara, slikara, itd.), novinara, publicista. No vie je nego karakteristino da je umetnika aktivnost ovih kategorija bila uveliko svedena u okvire politiko-propagandnog rada, izgaranja na poslovima borbe, partijske organizacije, usko politike delatnosti, kojoj su se aktivisti strasno predavali, tako da nije bilo mnogo vremena za stvaranje. Prosvetna politika imala je za osnovni zadatak savlaivanje pismenosti i ovlaivanje osnovnom kulturom. Na slobodnim teritorijama i u vojnim jedinicama organizovani su analfabetski teajevi. Kod obrade slova stari simboli su ustupali mesto novim: uz slovo ,,A" iao je avion, uz slovo P" bio je partizan, uz slovo S" za simbol je uzet SSSR, uz slovo G" gusle. U tekstualnom delu bukvara nalazili su se sadraji koji su odraavali aktuelne politike potrebe, manifestovali poruke rata i revolucije. Meu osnovnim kategorijama susreu se: bratstvo i jedinstvo, patriotizam, ravnopravnost naroda, solidarnost itd. Na okupiranim podrujima tekao je kulturni i prosvetni ivot u znaku ideologije nacionalsocijalizma i faizma, sadrajno i idejno odreen antikomunizmom, antijevrejstvom i antimasonstvom, antisrpstvom i antijugoslovenstvom. Veliane su nemaka kultura i rimska civilizatorska misija. U toj funkciji nalazila se tampa, bioskopski i pozorini repertoar, muzika, radio-program. Na tlu anektiranih oblasti tekao je program denacionalizacije, uvoenjem nemakog, italijanskog, bugarskog

K U L T U R N I I P R O S V E T N I IVOT N A O S L O B O E N I M T E R I T O R I J A M A

359

i maarskog jezika kao nastavnih i zvaninih jezika optenja. Ustaka ideologija i politika usmerene su na unitenje Srba. Z a b r a n j e n a je irilica i obrazovan ured za istotu hrvatskog jezika, sa zadatkom da istrebi" sve srpske rei i kovanice koje su navodno kvarile hrvatski jezik. Novinska i radio-propaganda upregnuti su da dokau kontinuitet izmeu velikih imena u hrvatskoj istoriji i ustaa kao nosilaca nove nacionalne revolucije". Zapoeo je rad na izradi Hrvatske enciklopedije. U izdata etiri toma na falsifikovan nain se predstavlja hrvatska stvarnost i prolost, zasnovani na ustakom faistiko-rasistikom pogledu na svet. Maarski okupator je suspendovao rad Matice srpske u Novom Sadu. Univerzitet u Beogradu nije radio. Pokuaji Velibora Jonia da reformie" Univerzitet pretrpeli su neuspeh. Studenti Univerziteta u Beogradu borili su se u ustanikim redovima, a deo profesora nalazio se u zarobljenikim logorima i zatvorima. Sa ustankom i narodnooslobodilakom borbom naroda Jugoslavije celokupna propaganda okupatora i kvislinga podreena je napadima na nosioce borbe kao neprijatelje naroda, sluge stranih centara, crvene Moskve" i plutokratskog Londona", tuinske izmeare koji lakomisleno rtvuju sudbinu naroda. Srpski kvislinzi su dokazivali da Nemci nisu neprijatelji srpskog naroda. Antikomunistikoj svrsi sluio je i Apel srpskom narodu", koji su potpisali nauni i kulturni radnici Beograda, deo pod pritiskom okupatora i kvislinga, a deo iznenaen i prevaren, ne znajui ni o emu je re, bez naknadne mogunosti da demantuje svoj potpis nakon objavljivanja Apela" u Novom vremenu. Proglas drutva srpskih pisaca i umetnika antifaista" od 14. avgusta 1941. godine pojavio se kao reakcija na ovaj sramotni dokument. List Obavetenja drutva srpskih pisaca i umetnika antifaista, koji je jedno vreme izlazio na Rudniku, analizirao je sutinu faizma, ustake zloine, smisao kvislinke i okupatorske parole o neophodnosti mira i prekida borbe, naglaavajui znaaj borbenog opredeljenja naroda prema okupatorima i njihovim saradnicima. Antikomunistiki sadraji tampe i raznih izlobi, specijalnih publikacija, antimasonskih izlobi, itd. faktiki su bili u slubi nemake propagande i uvrivanja okupatorske pozicije radi mirnog ostvarivanja okupacije i privredne eksploatacije zemlje. Tome cilju sluila je i kvislinka tampa (Novo vreme, Obnova, Ponedeljnik, itd. u Srbiji, Glas Crnogorca i kasnije

^0 N A R O D N O O S L O B O D I L A K I RAT I R E V O L U C I J A

Crnogorski vjesnik u Crnoj Gori, Hrvatski narod u NDH, Glas Blgarije u Makedoniji, itd.). Zajedniko je ovoj propagandi da je snage narodnooslobodilakog pokreta podvodila pod pojam komunisti" (ustae govore i o etnicima) koji su anacionalni, protivnici narodnih svetinja, unesreitelji naroda, strane sluge, ruioci vere, porodice i domaeg ognjita. Predstavljanju komunista" kao zloinaca i podmuklih ubica sluila je u Crnoj Gori publikacija Pakao ili crnogorski komunizam u redakciji Steva Rajkovia koja je pod italijanskom zatitom i obilato finansirana od okupatora do vrhunca zloupotrebljavala obraune sa petokolonaima" u vreme leviarenja", vansudske egzekucije stvarnih ili pretpostavljenih neprijatelja narodnooslobodilake borbe, usputne i nevino stradale rtve. Od umetnika i kulturnih stvaralaca, intelektualaca uopte, KPJ je traila da se opredele za narodnooslobodilaki pokret, jer sredine nema. Miran ivot pod okupacijom nije se mirio sa rasplamsavanjem narodnooslobodilake borbe irom Jugoslavije. ore Jovanovi je u lanku Stuka kultura", objavljenom u Glasu JNOF-a Srbije 1943, napadao samozvane predstavnike srpske kulture kojima su otvorene stranice Srpskog naroda, pristupani Kolareva zadubina i Srpska knjievna zadruga, Radio-stanica Beograd, Univerzitet itd. da bi sluei okupatora sebe predstavljali kao obnovitelje" i preporoditelje" srpske kulture, uvare tradicije, zloupotrebljavajui narodnu poeziju, zasnovanu na oslobodilakoj borbi svoga naroda, Dositeja, Vuka, Njegoa. Jovanovi ih je smatrao falsifikatorima i nitavnim stvaraocima. Svetislava Stefanovia je oznaavao za osrednjeg liriara", Velmara Jankovia smatrao nazovi-dramatiarem", Nikolu Trajkovia veitim diletantom", Vladimira Vujia misliocem po narudbi", ljotievca Svetomira Nastasijevia prosenim muzikantom", Nikolu Popovia anonimnim filozofom od Nemaca postavljenim za rektora" . . . Sve ih je nazivao alosnom" kulturnom tuka-druinom". Napadao je i Dragiu Vasia jer slui Drau Mihailovia. Uasavao se nad sudbinom pesnika Sime Pandurovia koji prihvata od hitlerovaca mesto lana uprave Kolareve zadubine. Srpski narod se ne moe voleti, ako se ne mrze njegovi zlotvori." Jovanovi se nije obarao samo na saradnike okupatora i kvislinga u oblasti kulture ve i na sve one umetnike i kulturne radnike koji stoje skrtenih ruku i ravnoduni prema borbi naroda. Poruivao im je da moraju shvatiti da je ne

K U L T U R N I I P R O S V E T N I IVOT N A O S L O B O E N I M T E R I T O R I J A M A

361

boriti se protiv narodnih neprijatelja danas u najmanju ruku isto to i neposredno im sluiti, a katkada ak i vie nego to". Savlaivanjem nepismenosti prvo su se pozabavili partizanski odredi, organizacije SKOJ-a, seoski i optinski narodnooslobodilaki odbori. Tekoe su iskrsavale zato to nije bilo dovoljno uitelja, papira i olovaka, pogodnih mesta za sastajanje i rad, a pre svega usled nemirne ratne atmosfere koja nije bila prilina za ovaj vid ljudskog prosveivanja i otvaranja oiju". Politodeli uvedeni polovinom 1942. kao instruktorski organi CK KPJ pri tabovima brigada, radi pojaavanja partijsko-politikog rada u vojsci, vodili su prvenstveno rauna o tumaenju politike linije KPJ, a u tom okviru i o politiko-propagandnoj i politiko-prosvetnoj delatnosti u brigadi. Sastojali su se od tri lana, od kojih je jedan bio rukovodilac politodela, odgovoran za organizacijsko-politiki rad, drugi za politiko-prosvetni rad, a trei za rad SKOJ-a. U drugoj polovini 1943. CK KPJ je ukinuo politodele pri brigadama i osnovao politodele divizija od pet lanova. Ovi organi CK KPJ ukinuti su krajem 1944. godine. Pri Vrhovnom tabu nalazilo se agitprop-odeljenje. Agitprop-organi postojali su pri partizanskim jedinicama od savetovanja u Stolicama pod raznim imenima (agitprop-komisija, agitprop-grupa, partijski obavetajni biro, itd.), koji su izdavali radio-vesti, listove, depne novine, letke, razna saoptenja. Ova vrsta organa postojala je i u partijskom sklopu od vrha do dna, to jest od CK KPJ do mesnih komiteta. Kulturno-prosvetnu delatnost u bataljnima i etama organizovali su kulturno-prosvetni odbori. Odlika je ovih odbora da je njihova delatnost samo uslovno bila vezana za odgovarajuu jedinicu, jer se rasprostirala i van nje, na podrujima gde su ove jedinice boravile. Krajem 1944. agitaciono-propagandna delatnost Vrhovnog taba se uveliko razgranala, tako da je ovaj najvii vojni organ revolucije imao u svome sastavu vie odseka: za propagandu, za kulturno-prosvetni rad, za tampu, filmsku sekciju, Istorijski institut, itd. Od kraja novembra 1942. delovao je Prosvetni odsek Izvrnog odbora AVNOJ-a. Po pokrajinama Jugoslavije kulturno-prosvetnu aktivnost organizovali su odgovarajui odseci predsednitava zemaljskih antifaistikih vea federalnih jedinica.

362

NARODNOOSLOBODILAKI KAT I REVOLUCIJA

Poverenitvo za prosvetu Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije povereno je u Jajcu Edvardu Kocbeku, katolikom piscu i jednom od najistaknutijih kulturnih radnika Slovenije. Na sednici Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije 13. maja 1944. godine temeljito je raspravljano o pitanjima prosvete. Izdata su uputstva o organizaciji prosvete u kojima dominiraju: optenarodno prosveivanje, kolsko prosveivanje i kulturna delatnost. Poverenitvo za prosvetu NKOJ-a donelo je 3. maja 1944. Uputstvo o organizaciji prosvete koje je u skladu sa odlukama AVNOJ-a predvidelo izgradnju dravne zajednice na federativnom principu u duhu prava na samoodreenje, dajui pravo svim narodima na vlastitu narodnu kulturu i pravo na odreivanje vlastitog narodnog vaspitanja. Federalne jedinice su prema ovom Uputstvu mogle osnovati svoje resore u oblasti kulture i prosvete. Prosvetna delatnost je obuhvatala optenarodno prosveivanje, kolsko prosveivanje i kulturnu delatnost (knjievnost, umetnost i nauka). Kulturne ekipe u sastavu brigada, politodeli i agitpropi brigada i divizija bili su glavni nosioci politiko-propagandnog rada, kulturne delatnosti i prosvetne aktivnosti. Pri narodnooslobodilakim odborima stvarani su kulturno-prosvetni odbori. Odsek za prosvetu Izvrnog odbora AVNOJ-a zaduen je da radi na podizanju kulturnog nivoa i pismenosti stanovnitva, pre svega na likvidaciji nepismenosti. Drugo poverenitvo, za propagandu, organizovalo je glumake, pevake i druge kulturne grupe, otvaralo seoske itaonice. Jednu od bitnih karakteristika prosvetne emancipacije i kulturne revolucije naroda u toku rata ini pribliavanje kulture najirim narodnim slojevima, a na drugoj strani savlaivanje zaostalosti vekova koja je odlikovala zaostale krajeve agrarnog drutva. Naredbom Vrhovnog taba NOV i POJ o organizaciji propagandnog i kulturno-prosvetnog rada decembra 1944. godine obrazuju se propagandni odseci koji su u svom sastavu imali vie sekcija: za politiku propagandu, za kulturno-prosvetno vaspitanje, za tampu, a kao posebno izvoako telo kulturnu ekipu sastavljenu od umetnika i kulturnih radnika. Ovaj rad je kritikovan zbog ablonskog pristupanja formama rada i realizaciji kulturno-prosvetne delatnosti. Na tlu Bihake republike organizacija opismenjivanja dobila je normativnu osnovu u odluci Prosvetnog odseka AVNOJ-a narodnooslobodilakim odborima da i u najmanjem zaseoku

K U L T U R N I I P R O S V E T N I IVOT N A O S L O B O E N I M T E R I T O R I J A M A

3 6 3

o s n u j u teaj za nepismene, obrazuju upravu teaja, od po

jednog predstavnika svake rodoljubive organizacije i narodne vlasti vaeg mjesta", i pomau ovu upravu u izvrenju njenog z a d a t k a " . Svaki predava morao je biti dobro pismeni radnik, s e l j a k ili inovnik koji je dao dokaza svoje odanosti narodnooslobodilakoj borbi". Na teajeve su se obavezno upisivali svi n e p i s m e n i oba pola od 14 do 40 godina starosti. Odlukom Prosvetnog odseka AVNOJ-a obnovljen je kolski rad u svim osnovnim narodnim kolama gradova i sela na osloboenoj teritoriji. Gde nije bilo kola, osnivane su. Pozvani su svi uitelji i uiteljice iz narodnooslobodilakih odbora da obavezno sarauju na upisu dece, pripremi kolskih zgrada za smetaj uenika i omoguavanju normalnog kolskog rada u izvoenju nastave. Nastava u osnovnim kolama je bila obavezna za svu decu oba pola od navrene este do navrene 14 godine ivota. Na snazi su ostajali nastavni planovi i programi koji su vaili do 6. aprila 1941. godine sa ogranienjem za nastavu istorije i zemljopisa. Odobravalo se predavanje veronauke za katolike, muslimane, pravoslavne i ostale veroispovesti. Uesnici ovih veroispovesti mogli su pohaati svoje konfesionalne kole u slobodnim asovima, ukoliko su takve kole postojale. Nastava istorije imala je za cilj da upozna uenike sa razvojem jugoslovenskih naroda u prolosti i sadanjosti, i da ih vaspitava u narodnooslobodilakom nacionalnom duhu". Predvieno je da istorija u osnovnoj koli hronoloki obrauje primanje azbuke latinice i irilice (irilo i Metodije) i Savu Nemanjia, Nikolu ubia Zrinjskog i Strosmajera kao uitelje i prosvetitelje; da obrauje narodnu pesmu u slubi narodnog osloboenja; da izlae gradivo o Vuku Karadiu, Petru Petroviu Njegou, Osmanu ikiu i njihovom znaaju za narodnu prosvetu. U etvrtom razredu nastava je obuhvatala seobu Junih Slovena, primanje hrianstva i islama, primanje pismenosti, znaaj Dubrovnika za narodni progres, borbu Jugoslovena s Turcima, turska osvajanja jugoslovenskih zemalja, uskoke i hajduke, seljake bune kod Hrvata i Slovenaca (Matija Gubec), seobu Srba pod Arsenijem arnojeviem, osloboenje Crne Gore, borbu protiv dahija i narodne ustanke u Srbiji, Bosni i Hercegovini; balkanske ratove (ukratko), prvi svetski rat, stvaranje Jugoslavije, drugi svetski rat, propast Jugoslavije (izdaja, razorni rad pete kolone, bekstvo vlade); narodnooslobodilaku borbu protiv faizma (imperijalizma).

^0 N A R O D N O O S L O B O D I L A K I RAT I R E V O L U C I J A

Istorijsko gradivo moralo se izuavati na podlozi stroge nacionalne ravnopravnosti, slobode i bratstva svih naroda Jugoslavije. Svim svojim biem kola je morala da se prilagodi narodnooslobodilakoj borbi. kola je morala da pripremi vaspitanike da slobodu prihvate kao neophodan uslov za ivot. Iz gradiva istorije i zemljopisa izbacivalo se sve ono to je odisalo ,,duhom velikosrpskih i svih hegemonistikih tenja za prevlast nad ostalim narodima". Od nacionalnog obrazovanja, preko istorije, oekivalo se da uputi uenika na povezanost slovenskih i drugih naroda, bez razlike na versku pripadnost. Podvlailo se da je smer kole oslobodilako-antifaistiki. Vaspitanje u njoj ima za naelo: Prosvetom ka slobodi!" Nastava vere u osnovnim narodnim i konfesionalnim kolama morala se izuavati u duhu uzajamne verske trpeljivosti i discipline, dunog potovanja drugih veroispovesti. Vaspitanje u verskom duhu nije smelo da dovede do toga da vaspitanici precenjuju svoju a potcenjuju druge vere, jer vjera ne smije da dijeli ovjeka od ovjeka". Na bogatoj istorijskoj, slobodarskoj i revolucionarnoj tradiciji zapadne Srbije i umadije, Crne Gore, Bosanske krajine i drugih krajeva dolo je u narodnooslobodilakom ratu do poleta narodnog stvaralatva i folklornih manifestacija. Bezimeni narodni pregaoci" su u okviru neposrednih borbenih zalaganja naroda i pojedinaca nastojali da ove ovekovee, s njima upoznaju narod, podignu moral, napoje samopouzdanje, okrepe narodni duh; otklone posustajanje. Deseterake pesme o raznim partizanskim bojevima su znaile odgovor narodnog umetnika na sve dogaaj, jednostavnim poetskim izrazom; one su kazivale jezikom narodne poezije na koju su borci i seljaci bili navikli, budui njenim duhom od mladosti nadahnjivani. Opevani su herojski podvizi narodnih boraca, a na drugoj strani kao suprotnost sramota izdaje. Pesme su budile na otpor, slavile herojske podvige, podsticale patriotizam, uzbuivale revolucionarnim patosom. Koreni savremenog borbenog saraopregora naslanjali su se na naslee prolosti. Pragmatino-utilitarna komponenta je vladajua odrednica novinskih napisa, kulturnih manifestacija, scenskih priredaba. Pevale su se Internacionala, partizanski marevi, sovjetske masovne pesme. Na priredbama po varoima i selima popularni Vrabac" je najvie plenio komentarom dnevnih vojno-politikih dogaaja.

K U L T U R N I I PROSVETNI IVOT N A OSLOBOENIM

TERITORIJAMA

3 6 5

Borci sa smislom za kulturno-propagandni rad povlaeni su iz borbenih jedinica u umetnike jedinice. eta Uikog NOP odreda prerasla je u dramski aktiv koji je izveo etiri pozorine predstave na osloboenoj teritoriji: Mati od Karela apeka, dramatizaciju dela Nikolaja Ostrovskog Kako se kalio elik, Knez Ivo od Semberije Branislava Nuia i Poetak bune na dahije. Iz prikaza Venceslava Gliia se vidi da se kulturna aktivnost nije vezivala samo za osloboene gradove ve su obilaena i okolna mesta i sela, dok su amaterske grupe sa sela gostovale u gradovima. Kulturni i agitaciono-propagandni rad tekao je intenzivno po vojnim jedinicama etama, na ijim su se sastancima borci upoznavali sa sovjetskim romanima i popularnim pesmama (Kaua", Buonovka", apajevka", Pesma amurskih partizana"), revolucionarnim pesmama Mitrovanka", Bileanka", itd.). Celokupna kulturna aktivnost odisala je aktuelnim politikim i vojnim potrebama, bila strogo odabirana, rukovoena od partizanskih i vojnih agitaciono-propagandnih tela (kulturno-propagandnih odbora, prosvetno-propagandnih odbora). Rukovodstvo KPJ organizovalo je uoi proslave 24-godinjice oktobarske revolucije veliku kulturno-prosvetnu manifestaciju u Uicu koja je zapoela pevanjem Internacionale", a sutradan paradu vojnih jedinica kojom je komandovao Mikula Dabi. Defile u Uicu jedinstven je pandan paradi na Crvenom trgu 7. novembra 1941, sa koje su jedinice Crvene armije direktno odlazile na front ve ozbiljno ugroene sovjetske prestonice. Pored dramske ekipe na slobodnoj teritoriji Uike republike" aktivno su se oglaavali i pevai i muziari. Pored velikog meovitog i mukog recitativnog hora postojala su i etiri orkestra: veliki simfonijski, duvaki, narodni i zabavni. Veliki orkestar imao je oko 30 lanova, a njegov dirigent je bio profesor muzike Anton Breznik. Duvaki orkestar sainjavali su muziari biveg etvrtog puka Stevan Nemanja". Na partizansko pozorite pored sovjetskog delom je uticalo i iskustvo Daare" (La Barraca) 19331939, pozorite iz panskog graanskog rata, iji je inicijator, idejni i umetniki rukovodilac bio Federiko Garsio Lorka do svoje smrti u Granadi 1936. godine. Ovo pokretno i amatersko pozorite, osnovano posle pada monarhije u paniji, propagiralo je i popularisalo pansku kulturu u zaostalim krajevima zemlje. Predstavljalo je neku vrstu proleterskog pozorita", ili kako ga

366

NARODNOOSLOBODILAKI KAT I REVOLUCIJA

je nazivao Lorka socijalistike zajednice falansterije". Kao i Daara", tako je i partizansko pozorite (kazalite) imalo da organizuje odlazak drame u narod". Pod uticajem iz panskog graanskog rata u vojnim jedinicama i na slobodnim teritorijama Jugoslavije pevane su i recitovane Lorkine pesme, a njegove drame i recitali izvoeni u partizanskim pozoritima. Postojeu srodnost ne pokazuje samo tematika ve i odnos scene i publike", vrste izvoenih skeeva, odnos tradicije i aktuelnosti". Kao i Daara", tako je i partizansko pozorite preuzimalo ideje oktobarske revolucije i nalazilo vlastiti umetniki izraz ija je osnova izrastala u drukijoj nacionalnoj sredini, drugom vremenu i razliitim uslovima. Na slobodnoj teritoriji Bihake republike kulturno-prosvetna aktivnost dobila je organizovane forme. IO AVNOJ-a je novembra 1942. godine doneo reenje o postavljanju privremene uprave Pozorita (Kazalita) narodnog osloboenja. Za upravnika Pozorita postavljen je Ivo Frol, knjievnik, za rukovodioca dramske sekcije Vjekoslav Afri, glumac, za rukovodioca glumake kole Nikola Popovi, glumac, za rukovodioca baletske sekcije or (Georgij) Skrigin, za rukovodioca muzike sekcije Nikole Hercigonja, kompozitor. Upravnik je rukovodio celokupnim radom i ivotom pozorita, brinuo za izgradnju postojeih i novih kadrova, kontrolisao program. Povremeno je sazivao sednice uprave na kojoj su reavana sva tekua krupna pitanja. Kazalitu narodnog osloboenja pored grupe zagrebakih glumaca (Ivka Ruti, Joa Ruti, Vjekoslav Afri, Salko Repak, or Skrigin, Milan Vujnovi), prili su Ljubia Jovanovi, Mira Sanjina, Braco Borozan, Junus Meedovi. Kazalitu se pridruio i Oskar Danon, muziar i dirigent iz Sarajeva. Decembra 1942. donet je Statut Narodnog univerziteta. Cilj Narodnog univerziteta bio je da se itavom narodu na raspoloenje stave nauna znanja, neophodna tekuoj borbi, kao i da stvara nove kolovane kadrove. Narodnim univerzitetom rukovodio je Upravni odbor. Upravni odbor sainjavali su predstavnici nastavnika i slualaca u podjednakom broju izabranih na plenumu nastavnika i slualaca i po jedan predstavnik narodnooslobodilakog odbora, omladinskih organizacija, Antifaistikog fronta ena. Veliku aktivnost razvijao je i Propagandni odsek Izvrnog odbora AVNOJ-a. Radio je na izdavanju letaka, organizovanju

K U L T U R N I I P R O S V E T N I IVOT NA O S L O B O E N I M T E R I T O R I J A M A

367

kampanja za prikupljanje pomoi vojsci; bilo je planirano izdavanje broure Jasenovaki logor. Od Propagandnog odseka t r a i l o se da pronalazi nova sredstva propagande koja b i o s v e i l a i oivela propagandistiku aktivnost: plakati, pokretne i z l o b e fotografija, specijalna predavanja, izdavanje aktuelnih broura, organizovanje glumakih trupa uz saradnju Kazalita n a r o d n o g osloboenja, organizovanje i stalno kontrolisanje delatnosti diletantskih pevakih i drugih kulturnih trupa, stvaranje seoskih itaonica, koje su u nekim krajevima Like i K o r d u n a pokazale dobre rezultate; stavljanje pod kontrolu celokupne propagandne delatnosti raznih vanpartijskih organiz a c i j a . U vezi sa ostvarivanjem ovih zadataka preporuivalo se stvaranje aparata u optinskim i sreskim narodnooslobodilakim odborima odgovornih za ovaj posao, koji bi organizovali specijalne kulturne odbore zajedno sa Antifaistikim frontom ena i omladinskom organizacijom. Ovi kulturno-propagandni odbori trebalo je da postanu onaj aparat preko koga bi se razvijao sav zamiljeni rad. Izvrni odbor AVNOJ-a predvideo je Uputstvom o organizovanju i zadacima kulturno-propagandnih odbora da se oni stvaraju pri svim sreskim i optinskim narodnooslobodilakim odborima u cilju politikog i kulturnog podizanja narodnih masa. Odbori nisu bili samostalna tela ve pomoni organi narodnooslobodilakih odbora. Oni se ne biraju ve ih organizuju odbori od ljudi odanih narodnooslobodilakoj borbi. Najmanje jedan lan narodnooslobodilakog odbora morao je da bude i lan kulturno-propagandnog odbora. Zadaci kulturno-propagandnih odbora sastojali su se u sledeem: a) da svestrano pripomognu organizovanju politikog ivota na podruju svoje optine, odnosno sreza, putem zborova, mitinga, politikih predavanja. Ostvarujui ovaj zadatak, kulturno-propagandni odbori nisu smeli svoditi svoju delatnost na objanjavanje opte linije narodnooslobodilake borbe, ve veliki deo svoje aktivnosti posvetiti pravilnom postavljanju i reavanju najkonkretnijih pitanja svog podruja"; b) da organizuju kulturni ivot na svom podruju. Prosvetni odsek Izvrnog odbora AVNOJ-a naroito je usmerio svoju delatnost u pravcu likvidacije nepismenosti. U tom cilju obrazovala su se na osloboenoj teritoriji tri osnovna tipa kole: narodna osnovna kola, teaj za nepismene i narodni univerzitet. Programi analfabetskih teajeva su predviali

^0 N A R O D N O O S L O B O D I L A K I RAT I R E V O L U C I J A

savlaivanje pismenosti i uenje raunice, kurseve iz narodne istorije, drutvene nauke i osnovne elemente ekonomije. Verske kole, klosteri, maktebi ostavljani su da rade i dalje. Organi vlasti su kontrolisali njihov stav prema narodnooslobodilakoj borbi, bez meanja u pitanja vere i nastave. Izvrni odbor AVNOJ-a uputio je raspis narodnooslobodilakim odborima, Antifaistikom frontu ena i omladinskim organizacijama o borbi protiv nepismenosti traei od njih da punom snagom pokrenu borbu protiv nepismenosti i neznanja, jer je ona sastavni deo narodnooslobodilake borbe. U raspisu se kae: Mi taj narodni pokret za pismenou, za osloboenje od mraka nepismenosti moramo prihvatiti, pomoi i iroko organizovati. Zato se obraamo na vas kao aktivne narodne snage, da u svakoj varoi, u svakom selu, u svakom najmanjem zaseoku pomognete osnivanje ovih teajeva." U Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini u toku narodnooslobodilake borbe je opismenjeno 50.000 odraslih i omladine. Pored politikih radili su struni i opteobrazovni teajevi. Poinjalo je vreme sticanja obrazovanja putem kratkoronih kurseva, jer vreme i narasle potrebe nisu trpele odlaganje i spori mirnodopski ritam. Opismenjivanje je bilo prvi i osnovni preduslov kulturne revolucije u toku. Analfabetski teajevi su organizovani na svim mestima: u zbegovima, po selima, u partizanskim jedinicama; improvizovani su pod vedrim nebom i u umama, na bivakovanjima jedinica. Od 1942. organizuje se i rad partizanskih osnovnih kola. Zoran Luki navodi da je uoi osloboenja radilo 2.300 kola sa oko 250.000 polaznika. Marta 1945. zapoela je rad Via pedagoka kola. U najnepogodnijim ratnim uslovima kulturna revolucija je povukla otvaranje osnovnih kola u svim krajevima gde je plamtela narodnooslobodilaka borba (u Lici, Baniji, Kordunu, Bosanskoj krajini, Gorskom kotaru, Srbiji, Sremu, Crnoj Gori, Dalmaciji. . .). Partizanska akcija uspela je u nekim krajevima (Gorski kotar) da za vreme rata povea broj osnovnih kola u poreenju sa stanjem pre rata. kole su bile improvizovane, ali su imale uzorne i disciplinovane ake. Narod je u Istri otvarao teajeve za upoznavanje sa hrvatskim (knjievnim) jezikom. Na slobodnoj teritoriji Slovenije oktobra 1943. radile su 432 kole sa 29.150 polaznika. Izvrni odbor Osvobodilne fronte stvorio je januara 1945. Znanstveni institut za pripremanje istorijsko-

K U L T U R N I I P R O S V E T N I IVOT NA O S L O B O E N I M T E R I T O R I J A M A

369

-etnike argumentacije o pitanju granica i slovenake nacionalne istorije. Na kraju kolske godine 1943/1944. na osloboenim teritorijama Hrvatske radila je 1.051 osnovna kola sa 53.895 uenika i 965 nastavnika. tampaju se i prvi bukvari: u Bosanskoj krajini, u Makedoniji na makedonskom jeziku, u Istri za Hrvate i za Italijane (1944). Srednje kole (vie i nie) otvaraju se u Dalmaciji, na Baniji, u Gorskom kotaru (Delnicama), u logoru El at (na obalama Sueca). Otvoreni su omladinski domovi, domovi kulture, narodni univerziteti (sveuilita), knjinice, itaonice, formirane diletantske druine, vokalne instrumentalne grupe; otvaraju se deiji domovi i prihvatilita za decu boraca. Vidnu ulogu u ivotu partizanske kole odigrala je organizacija pionira i USAOJ-a. Vaspitanje i obrazovanje temeljilo se na tekovinama narodnooslobodilake borbe, identifikovanim sa antifaistikim naelima, humanistikim sadrajima, oslobodilakim ciljevima, nacionalnim i socijalno-ekonomskim. U toku narodnooslobodilakog rata na tlu Makedonije istovremeno su reavani i problemi prosvete i kulture. U Uputstvu Glavnog taba Makedonije od 22. juna 1942. godine, govori se i o organizaciji prosvetnog i kulturnog rada. Ovaj rad nosili su politiki komesari. Uputstvom se predvia izuavanje geografije i istorije u partizanskim odredima. Poseban je naglasak na prouavanju istorije makedonskog naroda kao i istorije drugih jugoslovenskih naroda. Makedonce je 1941. godina, rezultat naslea, zatekla masovno nepismene ili polupismene. U okvirima sadanje Makedonije postojalo je oko 1.000 ljudi koji su se tretirali kao intelektualci, od kojih 150 sa fakultetskom spremom i oko 300 prosvetnih radnika, dok su ostali imali samo gimnazijsko i srednje struno obrazovanje. Pored agitaciono-propagandnog odeljenja CK KP Makedonije i Glavnog taba, u Glavni tab Makedonije uvedeni su 1943. referent za prosvetu i kolstvo i referent za religiju, poznat pod nazivom verski referent. Svaki bataljon imao je svoj kulturno-prosvetni odbor. Na slobodnoj teritoriji Makedonije organizovan je oktobra 1943. sabor pravoslavnih svetenika". Na njemu je odlueno da se administracija u crkvama vodi na makedonskom jeziku. Makedonska pravoslavna crkva uzima sabor pravoslavnih svetenika kao poetak obnove ohridske arhiepiskopije. U jesen 1943. u zapadnoj Makedoniji radilo je 10 osnovnih kola sa

:370

NARODNOOSLOBODILAKI RAT I REVOLUCIJA

nastavom na makedonskom jeziku. U svesti makedonskog naroda pojam sloboda" bio je vezan za upotrebu makedonskog jezika. U razvijanju makedonskog narodnog jezika posebno mesto imaju novine, asopisi, bilteni, radio-vesti. Meu novinama posebno se izdvajao po svome znaaju dnevni list Nova Makedonija. Na Prvom zasedanju ASNOM-a posebnom odlukom sankcionisano je postojanje makedonskog jezika. Jezik se isticao kao simbol makedonske nacije i nezavisnosti. Izmeu dva svetska rata partijski materijal pisan je na makedonskom jeziku. Pokrajinski komitet CK KPJ za Makedoniju izdavao je 1940. godine Bilten, Iskru 1941. godine, a u listu za drutvene kulturne i privredne probleme Naa re (19391940. godine), kao i u asopisu Lu, objavljivani su lanci i pesme na makedonskom jeziku. Znaajnu ulogu odigrao je list Juna stvarnost, koji je 1939. izlazio u Skoplju. kole sa nastavom na makedonskom jeziku, ukinute za vreme prvog i drugog balkanskog rata 19121913. godine, otvorene su 1943. godine. Prezidijum ASNOM-a preduzeo je niz mera, odmah posle prvog zasedanja, za otvaranje kola svih stepena. Zajedno sa CK KP Makedonije formira se posebna komisija za izradu azbuke makedonskog jezika koja je otpoela rad u selu Vranovci novembra 1944. godine, a zavrila u aprilu 1945. godine. Azbuka makedonskog jezika doneta je 3. maja 1945. godine, a prva gramatika 7. maja 1945. godine, fienik makedonskog jezika izaao je posle rata (1967. godine). Na sednicama Prezidijuma ASNOM-a odlueno je da osnovna nastava traje sedam godina, a srednja pet. Prouavani su i problemi otvaranja uiteljskih kola i univerziteta kao i organizovanje naunih instituta. Odlueno je da se u Skoplj otvori Geoloki i Stopanski institut. Oseala se potreba za organizovanjem i jednog naunog instituta koji bi se brinuo o prikupljanju i obradi istorijskog materijala vanog za narodnooslobodilaku borbu i razvoj nacionalne samosvesti. Ve sredinom 1944. godine na celoj teritoriji Makedonije funkcionisalo je preko 500 narodnooslobodilakih odbora, sa ve uspostavljenom mreom vojno-teritorijalnih organa. Prosvetna delatnost usmeravana je preko ovih odbora. Organizovanje kolske mree od strane Prezidijuma ASNOM-a i Poverenitva za prosvetu govori samo

KULTURNI I PROSVETNI IVOT NA OSLOBOENIM TERITORIJAMA

371

za sebe o znaaju koji se pridavao prosveti i kulturi u narodnooslobodilakoj borbi makedonskog naroda. Tokom rata na slobodnoj teritoriji i u vojnim jedinicama dolo je do neviene izdavake delatnosti na raznovrsnim tehnikama. Izdato je oko 3.500 raznih listova. Tako je sauvano oko 11.000 listova, grafika i crtea iji su autori 230 umetnika, koliko ih je uestvovalo u narodnooslobodilakoj borbi naroda Jugoslavije. Objavljena je 151 zbirka pesama, 111 knjiga i broura umetnike proze i 102 zbirke reporterskih tekstova. tampa je informisala, obrazovala, prosveivala, dizala moral. Ona je upuivala na politiko jedinstvo naroda, obja n j a v a l a sutinu kolaboracije, analizirala karakter graanskog drutva, uzroke vojnog poraza Kraljevine Jugoslavije, faistiku politiku okupatora, antinarodnu delatnost emigracije. Posebno je razotkrivana sutina etnike i HSS-ovske politike ekanja". Ona je sredstvo u rukama KPJ za sprovoenje strategije narodnooslobodilake borbe kao revolucionarnog prevrata. KPJ je u svojim rukama drala sve niti agitaciono-propagandnog rada, kao jednog od bitnih sredstava borbe u toku. Nad tampom i drugim oblicima agitacije i propagande bdeli su najpoverljiviji i najistaknutiji lanovi KPJ. Krajem 1943. obrazovana je i nova telegrafska agencija nove Jugoslavije Tanjug, na inicijativu Mose Pijade. Saradnici su nalaeni u samim redakcijama, ali i van njih, u vojnim jedinicama i organizacijama narodnooslobodilakog pokreta. tampa je rasturana preko kurira, vozovima i kamionima, na slobodnim teritorijama transportovana konjima. Uika Borba je stizala u Bosnu, Crnu Goru, Sandak i druge krajeve Jugoslavije. Pored izlaenja tampe na slobodnim teritorijama, nastavljale su da rade ilegalne tamparije narodnooslobodilakog pokreta u gradovima. Pripadnici narodnooslobodilakog pokreta izdavali su publikacije i van Jugoslavije: u junoj Italiji, gde se od jeseni 1943. nalazila Baza NOVJ u Bariju, u severnoj Africi (na obalama Sueca) u logorima jugoslovenskih izbeglica iz Dalmacije, na Malti; u logorima i zatvorima irom Evrope. Jugoslovenski borci, zarobljenici i deportovani na daleki sever, u Norveku, izdavali su svoje listove pisane rukom (Logorska zora, 1945). Izdavaka delatnost narodnooslobodilakog pokreta obuhvatala je publikacije razliitog tehnikog nivoa i namene: od izdavanja brojnih listova, asopisa, biltena do tampanja knjiga,

" '^

NARODNOOSLOBODILAKI RAT I REVOLUCIJA

broura, uputstava. U publikacijama su razmatrana pitanja iz oblasti vojne organizacije, partizanskog naina ratovanja, politiki problemi, kulturno-prosvetna delatnost. Objanjavani su ciljevi narodnooslobodilake borbe i sutina kolaboracije i politika okupacionih sila. Sadrajno ona je jedinstvena, iako su nacionalne i regionalne specifinosti odreivale ue teme, kao rezultat razliitih uslova borbe. Novine su se razlikovale i jezikom na kome su izlazile. Listovi i publikacije u Makedoniji bili su izraz nacionalne emancipacije makedonskog naroda kroz narodnooslobodilaku borbu. tampa je podizala moral jedinica, razvijala antiokupatorska raspoloenja i revolucionarnu svest masa. Informisala je i bila sredstvo politikog delovanja. Nosioci ove aktivnosti (propagandne, politike, agitacione) bila su partijska rukovodstva (centralni, pokrajinski, oblasni, okruni, sreski i mesni komiteti), komande i ustanove oruane sile revolucije (Vrhovni tab, glavni tabovi, korpusni i divizijski tabovi, tabovi operativnih zona, brigadni, bataljonski i etni tabovi), udruenja jugoslovenskih antifaista u inostranstvu. Listove i broure tampali su, sem rukovodstava KPJ, i rukovodstva masovnih antifaistikih organizacija (ena i omladine). Izdanja su bila redovna i izvanredna; bilo je onih koja su se pojavila i zatim ugasila, usled pokreta, izmenjenih okolnosti, nedostatka materijala ili saradnika. Centralna uloga pripadala je Borbi, organu CK KPJ, koja je izlazila u Uicu i kasnije u Bosanskoj krajini (drinika Borba"), Proleteru, organu CK KPJ koji se ugasio 1942. godine, Novoj Jugoslaviji, koju je pokrenuo Milovan ilas 1944. godine. Veliki broj listova i biltena pojavljivao se u razliitim tehnikama: runo pisanje, na pisaoj maini, getetneru, tampariji. KPJ se mogla osloniti na iskustvo i materijalnu osnovicu svojih predratnih tehnika. CK KPJ je imao svoju tampariju u Beogradu, dok su pokrajinski komiteti i okruni komiteti raspolagali takoe svojim partijskim tehnikama, koje su se obino sastojale od radio-aparata, pisae maine i getetnera, pomou kojih su umnoavani partijski proglasi i aktuelne vesti. U gradovima Uike republike" narodnooslobodilaki organi su preuzeli tamparije, zateeni papir i boju; s osloboenjem nastavljena je proizvodnja u fabrici papira u aku. Od centralne tampe treba razlikovati regionalne i lokalne novine (esto puta tampane na apirografu), kao i novine

K U L T U R N I I P R O S V E T N I IVOT NA O S L O B O E N I M T E R I T O R I J A M A

373

r t i z a n s k i h odreda. Tako su na t l u Uike republike izlaziPa yesti, organ taba uikog NOPO, Re naroda u Gornjem Novosti u aku, Informativne novine u Krupnju, posavski partizan i Partizan u Posavskom NOPO, Vesti u p o m o r a v s k o m i Drugom umadijskom odredu. Mesec dana u Uicu je emitovala partizanska radio-stanica (od 20. oktobra do 20 novembra 1941). Izdavakoj produkciji pripadaju i posebna izdanja: Antifaistike pesme, Pobeda e biti naa, Antifaistiki omladinski miting u Moskvi. U Uicu je nastavljeno tampanje Istorije SKP(b), zapoeto u aku, u 10.000 primeraka, ali ono nije dovreno. Tira odtampanog materijala propao je prilikom pada Uica i odstupanja partizanskih snaga preko Zlatibora. Kao organ KPJ na slobodnoj teritoriji je od 19. oktobra izlazila Borba, iji je glavni i odgovorni urednik bio Edvard Kardelj. List je izlazio tri puta nedeljno u po 10.000 primeraka. Ukupno je izalo 19 brojeva. Politbiro CK KPJ je izdavao i Proleter, kao organ CK KPJ, dok je CK SKOJ-a pokrenuo list SKOJ-a pod naslovom Omladinska borba. Bilten je bio organ Vrhovnog taba NOPOJ. Borbi je namenjena uloga organizatora narodnooslobodilake borbe, razbijanja mita o nepobedivosti faista, podsticanja morala, snaenja narodnooslobodilakih tendencija u narodu, popularisanja SSSR-a. Meu pokrajinskim novinama izdvajali su se: Osvobodilna. fronta, organ Osvobodilne fronte slovenakog naroda, Slovenski poroevalec, Slovenski partizan; Pobjeda, Omladinski pokret u Crnoj Gori; Nova Makedonija, Mlad borec, Makedonka; Osloboenje, Kozarski vjesnik; Vijesnik, Naprijed; Narodno osloboenje; Slobodna Vojvodina; Glas, Mladi borac; Glas Sandaka. tampa narodnooslobodilakog pokreta se suprotstavljala stampi okupatora, kvislinga i zapadnih saveznikih stanica koje su do 1943. davale podrku etnikom pokretu (Radio-London, Glas Amerike, etnike radio-stanice na Bliskom istoku umadija i Karaore"). Trebalo je kontrirati propagandi ustakog Hrvatskog naroda, nedievsko-ljotievske tampe u Srbiji, etnikoj tampi (Ravna Gora, Ravnogorac, Glas Cera, itd.), crnogorskih kvislinga. iroko su bile rasprostranjene zidne i usmene novine. Neki hstovi, kao Dedo Ivan bili su namenjeni bugarskim vojnicima u Slbiji i Makedoniji.
M i l a n o v c u ,

^0 NARODNOOSLOBODILAKI RAT I REVOLUCIJA

Umetnost revolucije nalazila se u funkciji pobede revolucije. Stoga utilitarna i propagandna sutina daje izrazit peat radovima iz oblasti duhovnog stvaralatva. Partija je kontrolisala i usmeravala razvitak kulturne politike i nastojala da ona neposredno slui revoluciji. U slikarstvu je preovlaivao crte i plakat, a u poeziji jednostavan izraz, dok je prozna tematika u znaku opisivanja tekue oslobodilake borbe, igosanja nacionalne izdaje, razvijanja narodnih energija za dovrenje dela nacionalnog i socijalnog osloboenja. Improvizovana pozorina drutva bila su tuma aktuelnih zbivanja. Tendenciozni sadraj je opredeljen funkcijom kulture u slubi ideologije revolucionarnog subjekta. Komunistima je polo za rukom da kulturu i umetnost u toku rata priblie najirim narodnim slojevima, da oni postanu korisnik kulturnih dobara, naroito muka i enska omladina; da doprinesu emancipaciji ena koje su robovale raznim verskim i drugim drutvenim zabludama i konzervativnim predstavama; da kulturu to vie demokratizuju i da je priblie svim narodima i nacionalnim manjinama. Partizanska pesma je dosegla najvei nivo u toku rata i revolucije. Utvreno je da je napisano i ispevano oko 20.000 partizanskih pesama. Ratni uslovi odreivali su formu i sadraj masovnog pesnikog stvaralatva. Partizanske pesme su povezane sa folklornom tradicijom, a na drugoj strani stavljene u slubu najneposrednijih ciljeva Komunistike partije kao organizatora narodnooslobodiake borbe. Nove pesme pevane su na melodije pesama iz oktobarske revolucije. Takve su pesme o Savi Kovaeviu. Pjesma crnogorskih gerilaca 1941" uzela je melodiju pesme Crven je Istok i Zapad". Slian je sluaj i sa pesmom Bandijera rosa", koju su pevali istarski partizani i garibaldinci posle kapitulacije Italije. Poznata istarska pesma Drue, tvoja kua gori" bila je najpopularnija pesma vijetnamskih partizana. Pojedini narodni guslari, poput Filipa Bulajia, proslavljali su pobede partizana uz arobne zvuke javorovih gusala, koje pletu vijenac slave herojima". U narodnooslobodilakom ratu i revoluciji uestvovalo je 230 likovnih umetnika od kojih je sauvano na hiljade grafika i crtea, koji sjedinjuju umjetniku vrijednost i faktografsku dokumentarnost". Likovni umetnici su u ratu radili na borbenim i mobilizatorskim plakatama, parolama, crtali likove partizana, prireivali izlobe o SSSR-u, radili crtee za novine, izraivali pozorine

KULTURNI I PROSVETNI IVOT NA OSLOBOENIM TERITORIJAMA

375

kulise, ilustrovali novine, itd. Meu slikarima na tlu d J i k e r e p u b l i k e isticali su se Pivo Karmatijevi, Bora Baruh, Jurica Ribar i drugi. Plakati su bili strogo funkcionalizovani, o d r ^ a v a iui potrebu trenutka za veim stepenom budnosti" CT,,Pazi petokolona vreba") ili pritiskom na vee borbeno a n g s a o v a nje ili politiko opredeljivanje (Ja se borim, a ti?"). Meu slikarima i vajarima partizanima izdvajali su s e : M a r i j a n Detoni, Ismet Mujezinovi, Boidar Baruh, E d c o M u r ti, Boidar Jakac, vajar Antun Augustini. Kulturna tradicija i nacionalna oseanja naroda su p o - t o v a na u vidu uzimanja imena uglednih javnih radnika iz p r - o l o s t i za naziv vojnih jedinica. U Sloveniji je Preernov d a n b i o proglaen za narodni praznik. Partizanske brigade nosile =su i m e Preerna, Levstika i Cankara; narodnooslobodilaka borh^a s l u ila se tradicijom Njegoa i Gorskog vijenca, ali se time slui __ la i e tnika izdaja. Na dan Svetog Save ukazivalo se na velikog p r o svetnog i nacionalnog reformatora iz srpske prolosti. P a r r t i z a n ski odredi u Crnoj Gori, Srbiji, Sloveniji nazivani su po irrmenima istaknutih heroja iz dalje i blie prolosti. Umetnost narodnooslobodilake borbe imala je k a _ r a k t e r izrazito borbene umetnosti", odreene postizanjem osrlovnih ciljeva revolucionarnog subjekta, smene vlasti u u s L o v i m a narodnooslobodilakog rata protiv faizma i za oslotDoenje zemlje od okupatora; ona je idejno odreena, obojena p o S t i l c i i ideoloki, aktuelna, politiki i moralno inspirativna, u cei i n i usmeravana. Nije bilo mesta ni vremena da se r a s p r a v l j a i raspreda o estetikim fenomenima i drugim umetnikim_ k a t e gorijama. Narodnooslobodilaka borba je, pri tome, r o e n a preteno u zabaenim seljakim prostorima, gde je ivelo seljatvo koje nije posedovalo ni pismenost da bi se m o g l o zanimati suptilnim pitanjima umetnikog stvaralatva. N s a r o d n i umetnici (pevai u desetercu, guslari, itd.) vie su zna-ili za mobilizaciju od poznatih pesnika i prefinjenih esteta. Zbivala se jedna neobina pojava: dok su narodni s t v a r a o c i , pesnici-seljaci, bez umetnikog imena, pisali pesme u d e s e t e r c u , slavei narodnooslobodilaku borbu, knjievnici, pisci, n - o v i n a ri > Publicisti i novinari na osloboenoj teritoriji su bili d - o k r a j a posveeni razgorevanju te borbe, povremeno se javlja-jui^ u listovima koji su izlazili na teritoriji Uike republike^" { e ~ domir Minderovi, Jovan Popovi, Vladimir Dedijer, it A . ) .

^0 NARODNOOSLOBODILAKI RAT I REVOLUCIJA

Umetnost revolucije nalazila se u funkciji pobede revolucije. Stoga utilitarna i propagandna sutina daje izrazit peat radovima iz oblasti duhovnog stvaralatva. Partija je kontrolisala i usmeravala razvitak kulturne politike i nastojala da ona neposredno slui revoluciji. U slikarstvu je preovlaivao crte i plakat, a u poeziji jednostavan izraz, dok je prozna tematika u znaku opisivanja tekue oslobodilake borbe, igosanja nacionalne izdaje, razvijanja narodnih energija za dovrenje dela nacionalnog i socijalnog osloboenja. Improvizovana pozorina drutva bila su tuma aktuelnih zbivanja. Tendenciozni sadraj je opredeljen funkcijom kulture u slubi ideologije revolucionarnog subjekta. Komunistima je polo za rukom da kulturu i umetnost u toku rata priblie najirim narodnim slojevima, da oni postanu korisnik kulturnih dobara, naroito muka i enska omladina; da doprinesu emancipaciji ena koje su robovale raznim verskim i drugim drutvenim zabludama i konzervativnim predstavama; da kulturu to vie demokratizuju i da je priblie svim narodima i nacionalnim manjinama. Partizanska pesma je dosegla najvei nivo u toku rata i revolucije. Utvreno je da je napisano i ispevano oko 20.000 partizanskih pesama. Ratni uslovi odreivali su formu i sadraj masovnog pesnikog stvaralatva. Partizanske pesme su povezane sa folklornom tradicijom, a na drugoj strani stavljene u slubu najneposrednijih ciljeva Komunistike partije kao organizatora narodnooslobodiake borbe. Nove pesme pevane su na melodije pesama iz oktobarske revolucije. Takve su pesme o Savi Kovaeviu. Pjesma crnogorskih gerilaca 1941" uzela je melodiju pesme Crven je Istok i Zapad". Slian je sluaj i sa pesmom Bandijera rosa", koju su pevali istarski partizani i garibaldinci posle kapitulacije Italije. Poznata istarska pesma Drue, tvoja kua gori" bila je najpopularnija pesma vijetnamskih partizana. Pojedini narodni guslari, poput Filipa Bulajia, proslavljali su pobede partizana uz arobne zvuke javorovih gusala, koje pletu vijenac slave herojima". U narodnooslobodilakom ratu i revoluciji uestvovalo je 230 likovnih umetnika od kojih je sauvano na hiljade grafika i crtea, koji sjedinjuju umjetniku vrijednost i faktografsku dokumentarnost". Likovni umetnici su u ratu radili na borbenim i mobilizatorskim plakatama, parolama, crtali likove partizana, prireivali izlobe o SSSR-u, radili crtee za novine, izraivali pozorine

K U L T U R N I I P R O S V E T N I IVOT NA OSLOBOENIM TERITORIJAMA

375

kulise, ilustrovali novine, itd. Meu slikarima na tlu Uike r e p u b l i k e isticali su se Pivo Karmatijevi, Bora Baruh, Jurica Ribar i drugi. Plakati su bili strogo funkcionalizovani, odraavajui potrebu trenutka za veim stepenom budnosti" (Pazi, petokolona vreba") ili pritiskom na vee borbeno angaovanje ili politiko opredeljivanje (Ja se borim, a ti?"). Meu slikarima i vajarima partizanima izdvajali su se: Marijan Detoni, Ismet Mujezinovi, Boidar Baruh, Edo Murti, Boidar Jakac, vajar Antun Augustini. Kulturna tradicija i nacionalna oseanja naroda su potovana u vidu uzimanja imena uglednih javnih radnika iz prolosti za naziv vojnih jedinica. U Sloveniji je Preernov dan bio proglaen za narodni praznik. Partizanske brigade nosile su ime Preerna, Levstika i Cankara; narodnooslobodilaka borba sluila se tradicijom Njegoa i Gorskog vijenca, ali se time sluila i etnika izdaja. Na dan Svetog Save ukazivalo se na velikog prosvetnog i nacionalnog reformatora iz srpske prolosti. Partizanski odredi u Crnoj Gori, Srbiji, Sloveniji nazivani su po imenima istaknutih heroja iz dalje i blie prolosti. Umetnost narodnooslobodilake borbe imala je karakter izrazito borbene umetnosti", odreene postizanjem osnovnih ciljeva revolucionarnog subjekta, smene vlasti u uslovima narodnooslobodilakog rata protiv faizma i za osloboenje zemlje od okupatora; ona je idejno odreena, obojena politiki i ideoloki, aktuelna, politiki i moralno inspirativna, u celini usmeravana. Nije bilo mesta ni vremena da se raspravlja i raspreda o estetikim fenomenima i drugim umetnikim kategorijama. Narodnooslobodilaka borba je, pri tome, voena preteno u zabaenim seljakim prostorima, gde je ivelo seljatvo koje nije posedovalo ni pismenost da bi se moglo zanimati suptilnim pitanjima umetnikog stvaralatva. Narodni umetnici (pevai u desetercu, guslari, itd.) vie su znaili za mobilizaciju od poznatih pesnika i prefinjenih esteta. Zbivala se jedna neobina pojava: dok su narodni stvaraoci, pesnici-seljaci, bez umetnikog imena, pisali pesme u desetercu, slavei narodnooslobodilaku borbu, knjievnici, pisci, novinari publicisti i novinari na osloboenoj teritoriji su bili dokraja posveeni razgorevanju te borbe, povremeno se javljajui u listovima koji su izlazili na teritoriji Uike republike" (edomir Minderovi, Jovan Popovi, Vladimir Dedijer, itd.).

NARODNOOSLOBODILAKI RAT I REVOLUCIJA

Stvaralatvo u toku narodnooslobodilake borbe je nasta vak predratne socijalne literature; u narodnooslobodilako borbi maksimalno se razvilo narodno stvaralatvo (epske pesmeJ partizanske pesme pune heroike, s jezgrovitim porukama' anegdote, poslovice, narodna mudrost i folklor). Kao rezultat tih spojeva nastala je i uvena poema Skendera Kulenovia Stojanka majka Kneopoljka, napisana u vreme i pod uticajem kozarake epopeje polovinom 1942. godine, u vidu tubalice. Njegova Majka Kneopoljka ne uti ve poziva na osvetu, slavi ivot i slobodu". Radovan Zogovi ispevao je poemu Titu Biografija druga Tita, koristei se versifikacijom stiha po ugledu na Majakovskog. edomir Minderovi izdaje 1945. ratni dnevnik Za Titom. Istoriari knjievnosti nalaze u partizanskoj poeziji avangardnu komponentu u pesmama Oskara Davia, kao i u pesmama Mime Dedinca, ispevanim u zarobljenikim logorima. Branko opi je pripoveda, romansijer i pesnik Bosanske krajine, jo ue svog Grmea i Podgrmea. Uveo je u knjievnost bosanskog, krajikog seljaka sa dubokim razumevanjem i poznavanjem njegove psihe i karaktera, obiaja, navika zemlje i sonog jezika. Jovan Dereti njegov pristup literaturi karakterie kao narodski realizam". Pored Pria partizanki, objavio je zbirku pesama Ognjeno raanje domovine (1944), u kojoj se izdvajaju Pesma mrtvih proletera", Grob u itu", Vojnik pred geografskom kartom". S puno patosa i ujedno topline, Copi opeva sudbine boraca Bosanske krajine. Jovan Popovi je priao o neposrednim dogaajima ivota, reagovao literarno na razne ratne i druge zgode (Istinite legende). Meu malobrojnim dnevnicima istie se Dnevnik 1941. obrazovanog seljaka iz valjevskog kraja Dragojla Dudia, pisan u treem licu, gde pisac belei zbivanja tokom tri ustanika meseca Srbije (od poetka avgusta do poetka novembra 1941. godine). Za ovo tivo Ivo Andri je napisao da ga odlikuje elementarni realizam narodnog gledanja i kazivanja". Vladimir Dedijer je svojim Dnevnikom u tri toma ostvario najupeatljiviju hroniku narodnooslobodilake borbe, napisanu ivim jezikom, dokumentovanu, krcatu podacima o ljudima i dogaajima. Dedijerov Dnevnik je riznica injenica o narodnooslobodilakom ratu. S pravom sebe naziva pisaricom", hroniarom, partizanske buv. Od velikana predratne knjievnosti nijedan se nije pridruio narodnooslobodilakoj borbi: Miroslav Krlea je ostao u Zagre-

ne.

KULTURNI I PROSVETNI IVOT NA OSLOBOENIM TERITORIJAMA

377

bu iako je pozivan da izae na slobodnu teritoriju, dok je Ivo Andri iveo povueno u Beogradu. Na slobodnu teritoriju H r v a t s k e izaao je januara 1943. ,,bard hrvatskog pesnitva" V l a d i m i r Nazor. Pesnik je nadahnut krvavim pokoljima Srba u jvTDH napisao potresnu pesmu Majka pravoslavna. Goran K o v a i je Jamu posvetio stravinim ustakim zloinima nad s r p s k i m ivljem. Jedan od tvoraca Osvobodilne fronte, poznati k a t o l i k i pisac, hrianski socijalist, Edvard Kocbek, venik AVNOJ-a, napisao je dnevnik U partizaniji. U narodnooslobodilakoj borbi uestvovali su i naunici i profesori, meu kojima Pavle Savie, fizikohemiar, Duan Nedeljkovi, Sima Miloevi, Duan Savkovi, Ferdo ulinovi, Franc Cviter, Metod Miku i drugi. ulinovi je na slobodnoj teritoriji Hrvatske radio na normativnim i pravosudnim poslovima organa narodnooslobodilakog pokreta; Miku je bio venik AVNJ-a, a Franc Cviter nezamenljiv saradnik u pomenutom slovenakom institutu koji je pripremao dokumentaciju i argumentaciju Slovenije i nove Jugoslavije neophodnu za budue razgovore na mirovnoj konferenciji. Ofanzive neprijatelja, tako este i nepredvidljive, uticale su na odlaganje kongresa kulturnih radnika koji se pripremao na slobodnoj teritoriji Hrvatske krajem 1943. godine, da bi bio odran tek u leto 1944. u Topuskom. Kongres se bavio pitanjima kulture i prosvete u narodnooslobodilakoj borbi i obnovom zemlje. U osloboenom Nikiu odran je novembra 1944. skup crnogorskih prosvetnih radnika, i drugih intelektualaca koji su razmatrali probleme organizacije prosvetnog ivota na slobodnim teritorijama i u uslovima potpuno osloboene zemlje. Istorijsko-socioloka istraivanja sve vie pokazuju znaajan uticaj inteligencije u narodnooslobodilakom ratu i revoluciji, bez obzira to nauka za sada raspolae fragmentarnim podacima. KPJ je bila partija grada, ali je tokom rata prihvaena i na selu. Intelektualci su u partijskim rukovodstvima KPJ u Srbiji 1941. bili esto u veem broju od radnika. Najvei uticaj KPJ je uspela da ostvari na intelektualnu omladinu: srednjokolsku i osobito studentsku. Prema nepotpunim podacima 85% studenata Univerziteta u Beogradu je uestvovalo u narodnooslobodilakom ratu meu njima 14 profesora od kojih je 36 odlikovano ordenom Narodnog heroja, 34 posmrtno. Tim povodom Milan Koljanin pie: irokoj partijskoj obnovi u nekoliko predra-

NARODNOOSLOBODILAKI RAT I REVOLUCIJA

tnih godina, koja je bila odluujua osnova pobede u ratu i revoluciji, prethodilo je organizaciono utvrivanje i naglo irenje uticaja komunistikog pokreta upravo na. Beogradskom univerzitetu." Svim odredima u Srbiji zajedniko je bo visoko uee intelektualaca u njihovim rukovodeim sastavima, i pored velikih promena u sastavu boraca: inili su od treine do polovine, nekada i vie, rukovodstava. Meu njima su dve ubedljivo najvee grupe: studenti (obino prava i medicine) i prosvetni radnici, osobito uitelji. Meu borcima od intelektualaca dominirali su aci, preteno gimnazijalci. Prema podacima za sve odrede u Srbiji, njihov komandni sastav, od voda navie, inilo je 78 radnika, 56 fakultetski obrazovnih, 55 studenata, 48 seljaka, 30 uitelja, 21 aktivni oficir i 4 srednjokolca. Gotovo isto bilo je i njihovo uee u organima narodne vlasti. Oni su gotovo u potpunosti sainjavali prosvetno-kulturne odbore i redakcije listova. Uticaj ovih intelektualaca je bio posebno znaajan u vreme priprema ustanka i njegovog polo-etanja. Inteligencija, koja se posle aprila 1941. nala na selu, aci, studenti, uitelji, prosvetni radnici, advokati i lekari, poznati u narodu, imali su odluujui uticaj na pokretanje sela u ustanak.