T.C.

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETME ANABLMDALI

KAPASTE PLANLAMASI VE OPTMUM STOK KONTROL YNETM

KKE GNEIKAN

YKSEK LSANS PROJES

KAHRAMANMARA OCAK-2008

T.C. KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETME ANABLMDALI

KAPASTE PLANLAMASI VE OPTMUM STOK KONTROL YNETM

DANIMAN : Yrd. Do. Dr. Nusret GKSU

kke GNEIKAN

YKSEK LSANS PROJES

KAHRAMANMARA OCAK-2008

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETME ANABLM DALI

KAPASTE PLANLAMASI VE OPTMUM STOK KONTROL YNETM

KKE GNEIKAN YKSEK LSANS PROJES Kod No :

Bu Tez 24/01/2008 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan Oy Birlii/Oy okluu ile Kabul Edilmitir.

Yrd. Do Dr. Nusret GKSU DANIMAN

Yrd. Do. Dr. Zeynep HATUNOLU YE

Yrd. Do. Dr. . Ethem TA YE

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Enstit Mdr Vekili

Not: Bu projede kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LETME ANABLM DALI

ZET YKSEK LSANS PROJES

KAPASTE PLANLAMASI VE OPTMUM STOK KONTROL YNETM

KKE GNEIKAN

DANIMAN : Yrd. Do. Dr. Nusret GKSU Yl : 2008 , Sayfa: 60

JR : Yrd. Do. Dr. Nusret GKSU : Yrd. Do. Dr. Zeynep HATUNOLU : Yrd. Do. Dr. . Ethem TA Bu alma ile iletmeler asndan nemli iki kavram olan kapasite ve stok kavramlar incelenecektir. ncelikli olarak kapasite kavram zerinde durularak bu kavramlar aklanmtr. letmelerin doru bir kapasite ve stok politikas yrtmesi irket karn artracaktr. zellikle insan ve makine kapasiteleri verimli kullanlmas gereken kapasitelerdir. Kapasite planlama ve stok ynetimi yaklam ve yntemlerinin aklanarak, daha etkin ve verimli bir retimin salanmas, kaynaklarnn optimal dzeyde kullanmnn temini ve sat-stok-ynetim-tedarik arasnda uygun bir dengenin kurulmas gerekir. letme bykl ile dorudan balantl olan bu kavramlar aratrlarak, iyi bir stok ve kapasite planlamas ile iletmenin nasl daha baarl ve karl olaca yapacam bu almada incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Kapasite, Stok, Planlamas, Malzeme htiya Planlamas. Ynetim, retim Kaynaklar

DEPARTMENT OF BUSINESS ADMINISTRATION INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES UNIVERSITY OF KAHRAMANMARA ST MAM

ABSTRACT MA PROJECT

CAPACITY PLANNING AND OPTIMUM INVENTORY CONTROL MANAGEMENT

KKE GNEIKAN

SUPERVISOR : Assist. Prof. Dr. Nusret GKSU Year : 2008 , Pages : 60 JURY : Assist. Prof. Dr. Nusret GKSU : Assist. Prof. Dr. Zeynep HATUNOLU : Assist. Prof. Dr. . Ethem TA According to these two concept capacity and inventory will be examining. Primarily these concepts are explained with the concentration on capacity concepts. Running a right capacity and inventory policy for managements, will increase companys profit. Especially human and machine capacity are capacities which are should be used eficiently. Capacity planning and inventory management, explaning aproach and technics, providing more active and efficent production, to using optimal sources and supplying them and also between sale and inventory there will be a balance. There is a connection between increase and management so these conceptions should be searching, for a good inventory and capacity planning, the management will be better and profitable with my work that I am doing. Key Words : Capacity, Inventory, Management, Manufacturing Resource Planning, Materials Requirements Planning.

II

NSZ Gnmzde iletmelerin youn rekabet ortamnda ayakta kalabilmeleri, varolan kaynaklarn optimum bir ekilde kullanmalar ile mmkndr. Yneticiler, hzla deien evresel etmenler, globalleme ve ekonomik koullar karsnda gerekli nlemleri alabilmek, sistemlerinin baarsn arttrabilmek, baka bir deyile kaynaklarn daha verimli kullanabilmek iin eitli bilimsel yntemler ve modern yaklamlar kullanmak zorundadr. Kapasite Planlamas ve Optimum Stok Kontrolnde, giriimcinin hem karn maksimize etmek, hem mteri memnuniyetini st dzeyde tutmak, hem de kapasite ve stoklardan kaynaklanacak tm gider ve zararlar minimuma indirebilmek adna aratrmaya ynelik bu alma hazrlanmtr. Lisansst eitimim sresince danmanlm stlenerek, gerek konu seimi, gerekse almalarmn yrtlmesi srasnda her trl desteini grdm, bilgi ve nerileriyle yol gsteren Sayn Hocam Yrd. Do. Dr. Nusret GKSU ya, ayrca Sayn Hocam Yrd. Do. Dr. Zeynep HATUNOLU ve Yrd. Do. Dr. . Ethem TA a desteklerinden ve gsterdikleri ilgiden dolay teekkr ediyorum. Eitim hayatm boyunca her zaman yanmda yer alan ve her trl yardmn esirgemeyen deerli aileme ve sevgili kuzenime itenlikle teekkrlerimi ifade etmek isterim.

III

NDEKLER ZET...............................................................................................................................I ABSTRACT....................................................................................................................II NSZ................................................................................................... .......................III NDEKLER...............................................................................................................IV EKLLER DZN.. ....................................................................................................VII ZELGELER DZN.VIII 1. GR....1 2. KAPASITE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER...2 2.1. Kapasite Kavram..2 2.2. Kapasite eitleri...3 2.3. Teknik ve Ekonomik Kapasite...4 2.4. Kantitatif (nicel) ve Kalitatif (nitel) Kapasite....4 2.5. Maksimum, Optimum ve Minimum Kapasite...4 2.6. Teorik Kapasite, Pratik Kapasite, Fiili Kapasite ve Atl Kapasite.5 2.7. Ksmi Kapasite, rn Kapasitesi ve letme Kapasitesi....6 2.8. Kapasite Kullanm ve Sorunlar....6 3. KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES....8 3.1. Kapasite Planlamasnda Belirsizlik....8 3.2. Kapasite Datm...8 3.3. Endirekt gc htiyacnn Bulunmas..8 3.4. ilik Saysnn Belirlenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar...10 4. KAPASTE BELRLENMESNDE SATI VE MALOLU ETKENLER..13 4.1. Kapasite Kar Balants13 4.2. Sat Tahminlerinin Kapasiteyi Etkilemesi..13 4.3. Maliyetlerin Kapasiteyi Etkilemesi..13 4.3.1. Ksa Dnemde Maliyetler..14 4.3.2. Uzun Dnem Maliyetler14 4.4. Kurulu Yerinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi.14 4.5. alma Sresinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi .14 4.6. Makine ve Donatm Seiminin Kapasite Belirlenmesine Etkisi .15 4.7. Kapasitenin Belirlenmesinde Mali Etkenler15 4.8. Kapasitenin Belirlenmesinde Dier Balca Etkenler..15 4.8.1. Ynetimin ve rgtlenmenin Etkisi.....15 4.8.2. nsan Gc Kapasitesinin Etkisi...16 4.8.3. Kolunun zelliklerinin Etkisi.......16 5. KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER.17 5.1. Kapasite Planlamas.....17 5.1.1. Kapasite Planlamasnn Tanm.....17 5.1.2. Kapasite Planlamasnn Aamalar18 5.1.3. Makine ve nsangc Kapasitesi...18 5.1.4. Malzeme ve Kapasite Planlarnzn Gncel Olmamas.21 5.2. Kapasite lme Kriterleri.21 5.2.1. Kapasite htiyalarnn Belirlenmesi.22 5.2.2. Kapasite Karar..23 5.2.3. Talep, Stoklar ve retim Hz le Kapasite likileri.24 5.2.4. Bir Tesisin Kapasitesi ncelenirken Dikkate Alnacak Faktrler..25

IV

5.2.5. Kapasite Dengelenmesi25 5.2.6. Gerekli Makine Tespiti.26 5.3. malat Sanayinde Kapasite Boluu, Ekonomik Maliyeti ve Politika nerileri27 5.3.1. malat Sanayinde Kapasite Boluu ve Ekonomik Maliyeti27 5.3.2. Politika nerileri..28 6. STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI.29 6.1. Stok Kavram...29 6.1.1. Stoklarn Tanm...29 6.1.2. Stok Bulundurma Nedenleri.29 6.1.3. Stoklarn Faydalar30 6.1.4. Stok eitleri.31 6.2. Stok Politikas..32 6.2.1. Stok Politikasnn nemi..32 6.2.2. Stok Politikasnda Etkinlik Salanmas32 6.3. retim Sistemlerinde Stok Kavram ...34 6.3.1. Stoklarn Planlanmas, Kontrol ve Deerlemesi 35 6.3.2. Stoklarn Snflandrlmas35 6.3.3. Stok Gereksinimi .36 6.3.4. Stoklarn letme Ekonomisindeki nemi ...37 7. LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAKTRLER VE STOK KONTROL.39 7.1. letmelerde Stok Tutarn Belirleyen Faktrler..39 7.1.1. Hammadde Stokunu Etkileyen Faktrler..39 7.1.2. Yar Mamul Stokunu Belirleyen Faktrler...39 7.1.3. Mamul Stokunu Etkileyen Faktrler.39 7.2. Stok Kontrol...40 7.2.1. Stok Kontrol Kavram, Tanm...40 7.2.2. Stok Kontrolnn Amac ve nemi.41 7.2.3. Stok Kontrol Politikas.41 7.2.4. Stok Kontrolnn Organizasyondaki Yeri...42 7.2.5. Stoklarn Dou Nedenleri ve Stoklarn Faydalar...43 7.2.6. Elde Stok Bulundurma Nedenleri.43 7.2.7 Stok Kontrolnn nem Kazanmasnda Rol Oynayan Faktrler.45 7.2.8. Optimum Stok Seviyesinin Tespiti in Cevap Verilmesi Gerekli Sorular ve Bilinmesi Gerekli Faktrler46 8. STOKLARIN YNETM.47 8.1. Stok Ynetim Problemleri47 8.2. Stok Ynetim Sistemleri..47 8.3. Stoklara Yaplacak Yatrmn Optimum Tutarnn Tayini ..48 8.3.1. Stok Tutmann Gerektirdii Giderler48 8.3.2. Sipari Giderleri49 8.3.3. Stok Yetersizliinin Douraca Kayplar49 8.4. Belirsizlik Halinde Stok Kontrol Ynetimi...49 9. STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI LE LGL SORUNLAR..51 9.1. Stok Kontrol Yntemleri.51 9.1.1. Gzle Kontrol Yntemi52 9.1.2. ift Kutu Yntemi52 V

9.1.3. Sabit Sipari Periyodu Yntemi...53 9.1.4. Sabit Sipari Miktar 53 9.1.5. ABC Yntemi...53 9.2. Malzeme Miktar le lgili Sorunlar.55 9.2.1. Optimal Sipari Miktar56 9.2.2. ok Stok Bulundurmann Maliyeti...56 9.2.3. Az Stok Bulundurmann Maliyetleri.56 10. SONU.58 KAYNAKLAR...............................................................................................................59 ZGEM EKLER

VI

EKLLER DZN ekil 5.1. Kapasiteye Bal alma Evreleri..23 ekil 6.1. Bir malat letmesinde Kmlatif retim ve Satlarn Deiimi..34

VII

ZELGELER DZN izelge 5.1. nsangc Kapasitesinin Belirlenmesi le lgili rnee Ait izelge..20 izelge 5.2. Gerekli Makine Tespiti rnei....26

VIII

GR 1. GR

kke GNEIKAN

Yeni bir fabrika kurulmadan nce belirlenmesi gereken iki nemli husus, nasl bir stok ynetimi politikas uygulanaca ve kapasite planlamasdr. Bu aamada kapasiteyi tanmlayan ller ok geneldir. rnein, bir tekstil fabrikas iin kapasite, ilenecek hammadde miktar veya retilen tm mamullerin metre olarak uzunluu ile belirlenir. Daha sonra tesis ve makinelerin tespiti amac ile genel kapasite deerleri gznne alnarak ayrntlara inilir. Fakat bu durumda dahi, almakta olan bir fabrikaya oranla, tahminlere dayanan genel rakamlar zerinde alma zorunluluu vardr. letmeler asndan kapasite planlamas zerinde nemle durulmas gereken bir kavramdr. letmeler ancak kapasiteleri lsnde retim yapabilirler. Dolaysyla ancak kapasiteleri dorultusunda sat yapp karlar elde edebilirler. letmelerin sahip olduklar kapasitelerini en etkin ekilde kullanmalar gerekmektedir. Bu da doru planlanm bir kapasite ynetimiyle olur. Kapasite planlamas iletmelerin belli bir zaman diliminde kullanacaklar kapasitelerini tespit etmesinde kullanlr. Bu plann yanl yaplmas iletmelere atl veya eksik kapasite sorunuyla kar karya brakacaktr. Bu durumda da iletmenin verimlilii, dolaysyla da karll istenilen seviyeye ulaamayacaktr. Kapasite planlamas yaplrken mevcut kapasitenin yannda, iletmenin tahmini beklenen sat miktarlarnn da gz nnde bulundurulmas ve planlamann bu ltlere gre yaplmas gerekmektedir. letmeler asndan optimal kapasite dzeyinin belirlenip stratejik iletme planlarnn belirlenen kapasite dzeyine uygun olarak yaplmas gerekmektedir. Bu almada da iletmeler asndan optimal kapasite dzeyinin nemi ve optimal kapasite dzeyinin nasl belirlenmesi gerektii irdelenmitir. Gerek kurulu ve gerekse iletme dneminde, tesisler iin stok kapasite planlamas konusu byk nem arz etmektedir. Eer bir yatrm tam kapasite ile iletilemezse; hem yatrmn kendisine, hem de lke ekonomisine byk kayplar verir. Bu almann birinci ana temasnda kapasite kavram zerinde durularak kapasite eitleri, kapasite ihtiyalarnn belirlenmesi, kapasite belirlenmesinde sat ve malolu etkenleri, kapasite planlamas ve lme kriterleri gibi eitli tanmlamalara yer verilmitir. Projenin ikinci ana temasnda ise stok kavram incelenip, izlenen stok politikalar ele alnm, iletmelerde stok tutarn belirleyen faktrler ve stok kontrol zerinde durulup, stoklarn ynetimi ve baz sorunlar zerine bu proje hazrlanmtr.

KAPASTE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER 2. KAPASITE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER

kke GNEIKAN

Bir iletme iin kapasite deerlemesinin nemi byktr. Daha balangta kurulacak iletmenin retim kapasitesinin ok iyi hesaplanmas gerekir ve elde edilen verilere uygun kapasitede iletme kurulmaldr. Bu Blmde ncelikle kapasite kavram, kapasite eitleri ve kapasite kullanm zerinde durulmutur. 2.1. Kapasite Kavram Bir iletmenin retim kapasitesi, iletmenin belirli bir sre ierisinde mevcut retim faktrlerini rasyonel biimde kullanarak meydana getirebilecei retim miktardr. Gnmzde teknolojide meydana gelen hzl deimeler sonucunda gerek bir kapasite planlamas ve lm yapabilmek ok zor olmaktadr. Baz durumlardaki belirsizlikler ve deikenler hesaba katlarak tama kapasitede almay engelleyen faktrler gz nne alnarak kapasite planlamas ve tahmini yaplmaktadr (www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007). Kapasite ve kapasite kullanm kavramlar iktisat literatrnde eskiden beri kullanlmakla birlikte, bu kavramlarn teorik olarak aklanmasna ynelik almalar ok azdr. Bu boluk, sz konusu kavramlarn son yllarda tekrar gncellik kazanmas ve bu konuda yaplan almalarn giderek artmas ile ksmen doldurulmutur. Bu konudaki almalarn artmasndaki en nemli neden, dnya ekonomisinin 1970'li yllarda iine dt bunalmdr. Gnmzde, gelimi ve gelimekte olan lkeler asndan nemli bir yeri olan kapasite kavram ile ilgili tartmalar ok eskiye dayanmakla birlikte, tek bir kavram zerinde anlamaya varldn sylemek olduka zordur. Genel olarak iletme bykln ifade etmede kullanlan kapasite kavram, yaplan aratrmalarn niteliine gre farkl ekillerde tanmlanmtr (Yldrm, 1989:29). Kapasitenin szlk anlam; bir eyi oluturma, alma, depolama veya temin etme yeteneidir. Genel bir i anlaynda, bir sistemin belirli bir zamanda elde edebilecei en fazla kt miktardr. Elde edilen ktlar belirleyecek faktrleri hesaplamak amacyla bu tanmlar deitirmek mmkndr. letme ekonomisinde kapasite kavram, 1920 yllarndan itibaren kullanlmaya balanmtr. 1924 ylnda VERSHOFEN, iletmenin retim kapasitesini iletmenin fiili olarak kulland ve her ne nedenle olursa olsun atl durumda bulunan retim glerinin toplam olarak tanmlamtr. HAMMER kapasiteyi, "iletmenin retim kabiliyeti" olarak tanmlarken, bu yllarda iletmenin retim kapasitesini dier yazarlara gre nispeten daha geni bir ekilde inceleyen ISAAC; kapasite kavramnn, iletmede birim maliyetin minimum klnd retim seviyesini ifade eden optimum kapasite olarak tanmlamaktadr. AULER, optimum kapasite yannda maksimum ve minimum kapasiteleri de tanmlamakta, fakat optimum kapasiteyi genel kapasite kavram olarak kabul etmektedir. Alman iletme ekonomisi literatrnde kapasite aratrmalarnda nemli bir yeri olan MELLERROW1CZ; iletme kapasitesini, "iletmenin belli bir zaman aralnda mevcut igcnn tam istihdam ve i aralarnn tam kullanmnda ulat retim seviyesi" olarak tanmlamaktadr. letmelerde retim kapasitesi konusunda literatrde nemli bir yeri olan dier bir yazar da HENZEL 'dir. Yazar, 1928 ylnda yaynlanan bir makalesinde kapasiteyi genel olarak "herhangi bir eye kabiliyet", iletme kapasitesini de "sat amacyla bir

KAPASTE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER

kke GNEIKAN

iletmenin belli bir rn veya rn eitlerini retme kabiliyeti" seklinde tanmlamaktadr (Yldrm, 1989:29). Sanayi iletmelerinde retim kapasitesinin llmesi ile ilgili aratrmalarnda KERN ve CLAR 'n vardklar sonu, genel bir kapasite tanmna varmann zorunlu olduu ve zel durumlar kapsamak zere, bu genel kapasite kavramndan zel kapasite kavramlarnn tretilebileceidir. KERN; "genel kapasite" kavramn, ''belli bir cins, byklk ve yapdaki bir ekonomik veya teknik birimin belli bir zaman aralndaki retim kabiliyeti" olarak tanmlarken, CLAR 'a gre "genel kapasite" kavram, "zel kapasite" kavramlarnn ortak zelliklerini iermelidir. Yazara gre bu ortak zellikler, "kapasitenin belli bir retim kabiliyetini ifade etmesi, bu retim kabiliyetinin miktar cinsinden belirlenmesi ve miktar cinsinden ifade edilen bu retim kabiliyetinin belli bir zaman araln kapsamas" hususlardr (Mftolu, 1988:611). Gnmzde, kapasite tanmlarnda fiziki kapasite ve ekonomik kapasite arasndaki farkllk nem kazanmaktadr. Fiziki kapasite, dier etmenler sabit kaldnda, birim zaman basna veri, makine ve ekipman ile retilen maksimum kt olarak alglanmaktadr. Birok almada, fiziki kapasite yerine teknik kapasite kavramnn kullanld grlmektedir. Bu tanm da, sadece makine ve ekipman deerlendirmeye ald ve retimi sadece sermaye faktr ile ilikilendirdii iin dar anlamda bir yaklam olarak kabul edilmekte ve eletirilmektedir. Ekonomik kapasite tanm ise, retimi maliyetlerle ilikilendirmekte ve mevcut girdilerle birim basna maliyetlerin minimum klnd retim seviyesini tam kapasite veya optimum kapasite olarak tanmlamaktadr (Yldrm, 1989:44). Yukarda da belirtildii gibi, kapasite iin ok deiik tanmlamalar yaplabilmektedir. zetle, retim kapasitesi, genellikle aadaki faktre gre tanmlanmaktadr: letmenin retim faaliyetlerinde kulland retim faktrleri, Bu retim faktrlerinin kullanlmas sonucu elde edilen rn, Btn retim ura ve abalarnn belirli bir zaman dnemi iinde olmas Buradan hareketle, "retim kapasitesi", "iletmenin belirli bir sre ierisinde retim faktrlerini rasyonel bir biimde kullanarak meydana getirecei retim miktar"dr denilebilir (zgen, 1987:73). Firmalarn kendi uzun veya ksa dnem iletme amalarn belirlerken dikkate aldklar en nemli konu, piyasada sattklar veya satmay dndkleri mal ve hizmetleri elde etmek iin uygun kapasiteyi belirlemektir (Demirden, 1994:29). 2.2. Kapasite eitleri Gerek iletme iktisad literatrnde ve gerekse iletme pratiinde, kapasite ile ilgili yaklamlarn ve gdlen amalarn okluuna paralel olarak ok sayda kapasite eitleri ortaya konmutur. Literatrde karlalan kapasite eitleri kmesine yakndan bakldnda, aadaki alt kmeleri ayrt edilebilir: Teknik kapasite ve ekonomik kapasite, Nicel ve nitel kapasite kavramlar, Maksimum, minimum, optimum ve normal kapasite kavramlar, Tam kapasite, pratik kapasite, teorik kapasite, zorlanm kapasite, garanti edilmi kapasite, gerekletirilebilir kapasite, Temel retken birim kapasitesi, ksmi kapasite, retim aamas kapasitesi, iletme kapasitesi, teebbs kapasitesi, 3

KAPASTE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER

kke GNEIKAN

kapasitesi ve rn kapasitesi, Atl kapasite, yedek kapasite, esas kapasite, yan kapasite, ikame kapasitesi, personel kapasitesi, i aralar ( makine ve tesisler) kapasitesi, organizasyon kapasitesi, birim kapasite, toplam kapasite vb. (Mftolu, 1988:646).

2.3. Teknik ve Ekonomik Kapasite Bir birimin teknik (mhendislik) kapasitesi; teki etkenler ayn kaldnda, her zaman biriminde verilen bal sermaye stoku ile retilen maksimum rn gsterir. Ekonomik kapasite kavram ise, kt birimi basna ortalama toplam maliyetin minimum olduu retimdir (Odaba, 1981:37). Teknik ve ekonomik kapasite kavramlar ilk defa KALVERAM tarafndan ortaya atlmtr. Yazar, teknik kapasite olarak iletmenin maksimum retim gcn anlamakta, ekonomik kapasite kavramyla da birim rn maliyetinin minimum klnd retim seviyesini ifade etmektedir. MELLEROWICZ ise teknik kapasiteyi, dorudan doruya iletmenin maksimum retim seviyesi olarak tanmlamakta, bu kapasite eidini nce "maksimum teknik kapasite" ve "normal teknik kapasite" olmak zere ikiye ayrmaktadr. Ekonomik kapasiteyi ise, birim rn maliyetinin minimum klnd retim seviyesi olarak tanmlamaktadr. KERN ise, bu kapasite eitlerini, genel literatre gre, tamamyla deiik bir ekilde tanmlamaktadr. Yazar, bu iki kapasite kavram arasndaki fark, kapasiteye, organizasyon (i akm organizasyonu) faktrnn esas alnp alnmadnda grmektedir. akm organizasyonu esas alnmadan belirlenen iletmenin maksimum retim kabiliyeti, teknik kapasiteyi; belirli bir is akm organizasyonunda rne dnk olarak belirlenen maksimum retim kabiliyeti de iletmenin ekonomik kapasitesini ifade etmektedir (Odaba, 1981:37-38). 2.4. Kantitatif (Nicel) ve Kalitatif (Nitel) Kapasite Kantitatif kapasite kavramnn ifade ettii retim kabiliyeti, iletmenin veya temel retken birimin, belirli bir zaman aralnda miktar cinsinden ifade edilen retim seviyesidir. GUTENBERG, kalitatif kapasite kavram ile iki hususu ifade etmektedir. Birincisi, retim konusuna ynelik olarak retilen isin ve rnn iyilii, nitelikleri; retken birime ve iletmeye ynelik olarak da alternatif isler ve rnler retme kabiliyetidir. Kalitatif kapasite kavram ile ifade edilen dier bir husus da, yine iletmeye ynelik olmak zere, is ve rnle ilgili olarak "toleranslar minimum klma kabiliyeti" veya "retilen islerde ulalabilecek hassasiyet derecesi" seklinde ortaya konmaktadr (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 2.5. Maksimum, Optimum ve Minimum Kapasite Bu kapasite kavramlar, literatrde en ok kullanlan ve anlamlarna iliksin olarak da nispeten en ok gr birliine varlm kapasite eitleridir. Bu kapasite eitleri, retim kabiliyetine esas alnan retim hz tarafndan belirlenmektedir. Maksimum kapasite, uzun dnemde srekli olarak gerekletirilmesi mmkn olan, maksimum retim hznda ulalan retim seviyesidir. Optimum kapasite; birim bana deimez ve deiir giderler toplamnn en az olduu kapasitedir. Optimum kapasitenin altnda veya stnde bir retim, maliyet giderlerinin ykselmesine yol aar (Cemalclar, 1993:89). 4

KAPASTE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER

kke GNEIKAN

Minimum kapasite kavram da, maksimum kapasitede olduu gibi, esas itibariyle teknik tarafndan belirlenen bir retim seviyesini ifade eder. Bu retim seviyesinin (minimum kapasite) altnda retim yapmak, teknik bakmdan olanakszdr. Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere, optimum kapasite; maksimum kapasitenin, minimum kapasite de optimum kapasitenin belirli kapasite kullanm derecelerine tekabl eden retim seviyelerini ifade etmektedir. 2.6. Teorik Kapasite, Pratik Kapasite, Fiili Kapasite ve Atl Kapasite Teorik kapasite; makine ve tehizatn, hibir duraklama ve arza olmadan, usta isiler elinde retebilecei en yksek miktardr. rnein, bir fabrikann teorik kapasitesi 20000 ton/yl denilince, bu fabrikann iyi yetimi igrenler elinde btn yl hi durmadan alarak retebilecei rn miktar anlalr (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Teorik kapasitede uzun sre retimde bulunmak olanakszdr. nk onarmlar, beklemeler, duraklamalar, ayarlamalar nedeniyle retimin durmas olaandr. Bu gibi gecikmelere "ileyi kesilmeleri" ad verilir. leyi kesilmeleri nedeniyle teorik kapasitenin altnda retim yaplr. letmenin bu gerek kapasitesine "pratik kapasite" denir. rnein, teorik kapasitesi 20000 ton/yl olan bir fabrikann pratik kapasitesi 17000 ton/yl olabilir. Pratik kapasite her zaman ulalabilir bir rn miktarn gsterir, ancak; kapasite, retilen maln satlabilmesi ile de yakndan ilgilidir. Sat hacmi yetersiz ise, pratik kapasitenin yalnzca bir blmnden yararlanlr. Pratik kapasitenin bu yararlanlan blmne 'fiil kapasite", yararlanlamayan blmne de "bo kapasite" ad verilir. Pratik kapasiteden bo kapasite karldnda fiili kapasite elde edilir. rnein, pratik kapasite 17000 ton/yl olan bir fabrikada yllk retim 15000 ton/yl olabilir. Bu durumda 2000 ton aylak (bo) kapasite var demektir (Cemalclar, 1993:89). letmede atl kapasitenin ortaya kmasnn birinci nedeni dorudan doruya yneticilerin davranlar ile ilikilidir. Yneticilerin, iletmenin rettii mal ve hizmetlerin sats ile ilgili olarak gelecee ait yaptklar tahminler iletmede atl kapasitenin ortaya kmasna neden olabilmektedir. letmenin kullan kapasitesi; yneticilerin, piyasa aratrmalarnn yardmyla saptadklar sat tahminlerine gre belirlenmektedir. rnein yneticiler, yakn bir gelecekte satlarn artmasyla kullan kapasitesinin, normal kapasitenin % 100 'ne ulaacam tahmin ettiklerinden, bugn iin iletmenin % 30 atl kapasite ile retimde bulunmasna rza gstermi olabilirler. Bu % 30 tutarndaki atl kapasitenin ise, bugn iin iktisadilii olumsuz ynde etkileyecei aktr. Atl kapasitenin ikinci nedeni, maliyet giderlerini ortaya karan retim faktrlerinin, retim faaliyeti srasnda saladklar hizmetlerin blnmeyii ile ilgilidir. zellikle, deimez retim faktrleri bakmndan sz edilen bu atl kapasitenin ortaya ks, literatrde birok tartmalara konu olmutur. Azami teknik kapasiteye gre kapasite kullanm ve bos kapasite hesab basit, ancak yanltcdr. Bu hesapta bos kapasite gereinin stnde yksek kar; ancak baka ve pratik bir kstas uygulamak da imknszdr. Teknik kapasite esaslarna gre yaplan bos kapasite hesaplarnn yanll, uzun dnemli analizlerde daha ak ortaya kmaktadr.

KAPASTE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER 2.7. Ksmi Kapasite, rn Kapasitesi ve letme Kapasitesi

kke GNEIKAN

Ayn isi reten temel retken birimlerin oluturduu retim kabiliyeti, ksmi kapasite kavram ile ifade edilir. letmenin "rn retim kapasitesi" ise, ksmi kapasitelerin oluturduu is kapasitelerinden tretilen ve iletmenin retim konusunu (maddeci amacn) tekil eden rn kapasitesi olarak tanmlanabilir. Ayn ekilde, ayn veya benzer rn eidi reten iletmelerin bir araya getirilmeleriyle "teebbs kapasitesi", ve ulusal ekonomi seviyesinde de "sektr kapasitesi" kavramlar tanmlanabilir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 2.8. Kapasite Kullanm ve Sorunlar Olduka hzl bir deiimin yaand amzda makro seviyede lke ekonomisinin, mikro seviyede iletmelerin abalar, yeni bilgi ve teknolojilere uyum salayarak etkili ve verimli olmak, dolaysyla sreklilik ve byme gibi amalar etrafna younlamaktadr. letmelerin verimlilii, gelime ve byme ile ilgili olarak yaplacak analiz ve yorumlarda iletme girdileri ve ktlar ile bunlar arasnda ilikiler nemli bir ara olmaktadr. Gerekten de girdiler ve maliyetleri ile ktlar arasndaki ilikiler, iletmelerin ynetim ve organizasyon sorunlarnn kaynanda yer almaktadr. nk bu konuda elde edilecek doru ve geerli bilgiler, problemlerin (ncelikle mali, daha sonra beeri ve yapsal) doru bir ekilde tehisine imkan verecek verileri oluturmaktadr. letmelerde retim girdileri arasnda hammadde igc, sermaye nemli bir yer tutmaktadr. Dolaysyla toplam maliyetler iinde hammadde igc ve sermayenin kullanlmas ile ilgili giderler olduka byk bir raya sahip olmaktadr. Ancak cret ve faizler, dier giderlere gre ok boyutlu ve daha karmak bir yapya sahip olmalar nedeniyle, toplumun veya iletmelerin ekonomik sorunlarnn zmnde en fazla tartlan konular arasnda yer almaktadr. letmeler etkili ve verimli olabilmek iin igc istihdam ve yetimi personelin iletmede kalclnn salanmas, kapasite kullanm gibi birok sorunlarla kar karyadr. Bu sorunlarla iletme sonular arasnda sk bir etkileim vardr. Kapasite tanmalar ilk bakta basit grnmelerine ramen, uygulamada olduka fazla ve karmak sorunlarla karlalmaktadr. Kapasitenin belirlenmesi ve kullanlmasnda insan gcnn karmak bir yapya sahip olmas ciddi ynetim sorunlarn ortaya karmaktadr. lkemizde insan gcnn kullanlmasnda gerek zaman, gerekse davran standartlarnn henz oluturulmam olmas znt verici bir durumdur. Dolaysyla iletmelerde ortaya konulan kapasite llerinin en azndan beeri adan yeterli olmadn sylemek mmkndr. Kapasitenin belirlenmesinde zaman faktr, olduka hassas bir konudur. Yalnz bir cins mamul reten bir iletmede bu tr sorunlar gze batmayabilir; ancak ok eitli mamul reten iletmelerde malzeme ilem sresinin belirlenmesi olduka zordur. Yine iletmelerin belirli bir zaman aral iinde deiik srelerde alt bir gerektir. Gnde vardiya zerinden 24 saat, iki vardiya zerinden, 16 saat normal mesai (8 saat), fazla mesai veya hafta iinde 5,6,7 gn almak gibi deiik alternatifler vardr. Bunlarn her biri iin kapasite hesab farkl sonular verir. Bir baka sorun da, kapasite kavramnn farkl ekil ve kapsamlarda tanmlanmasdr. Farkl kapasite kavramlarnn olmas, konuyla ilgilenenler tarafndan farkl ekillerde alglanabilmektedir. te yandan makinelerin tek tek kapasitelerini bulup toplayarak iletmenin tm kapasitesini belirlemek gibi yanllklara sk sk dlmektedir. 6

KAPASTE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER

kke GNEIKAN

retim birimleri veya i istasyonlar arasndaki ilikiler, makinelerin i yapma sratleri, tamir ve bakmlar, i gc- makine bamll vb. Pek ok hususun kapasiteyi belirlemede dikkatli ve titiz olmay gerektirmektedir. letmelerde kapasite kullanm orannn dk olmasnn zellikle maliyetler zerinde arttrc etkisi olduu bilinmektedir. Yaplan bir aratrmada kapasite kullanm oran dk olan iletmelerde satlara gre maliyet oranlar daha yksek bulunmutur. Ayrca yine kapasite kullanm oranlar ile i gc giderleri arasnda, kapasite kullanm oran dk olan iletmelerde toplam maliyetler iinde i gc giderlerinin oran da dk olmaktadr. Kapasite kullanm oran arttka maliyetler azalmakta, ancak bu maliyetler iindeki i gc giderlerinin pay ykselmektedir. Buradan kapasitenin maliyetler ve i gc istihdam zerinde nemli bir etkiye sahip olduu sonucu karlabilir (Bker ve Sevil, 1994:64).

KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES 3. KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES

kke GNEIKAN

letmeler belirli bir kapasitede faaliyetler yapmak iin planlanarak oluturulurlar. Bir otel belirli bir sayda kiiye hizmet verecek ekilde, bir fabrika bir sre iinde karmas beklenen retim hacmi ile, bir eitim kurumu ayn anda belirli sayda renciye hizmet verecek ekilde tasarlanr. letmelerin belirlenen hedeflere ulaabilmesi iin kapasitelerini tam olarak kullanmalar beklenir. Bu blmde genel olarak kapasite ihtiyalarnn belirlenmesi zerinde durulacaktr. Ancak ilk nce kapasite planlamasndaki baz belirsizlikler ve endirek igcnn hangi yntemlerle bulunabilecei zerinde durulmutur. Daha sonra ii saysnn belirlenmesindeki baz nemli noktalar ve baz kapasite varlklarnn nasl hesaplanmas gerektiine vurgu yaplmtr. 3.1. Kapasite Planlamasnda Belirsizlik Talep, arza, ii verimlilii, skarta gibi pek ok faktr kapasite planlamasna belirsizlik getirir. Belirsizlii, olaslk hesaplar ile incelemek ve sz konusu problemi belli varsaymlar altnda zmlemek mmkndr. Bu ksmda sadece talep faktrndeki belirsizliin kapasite planlamasnda gz nne aln zerinde duracaz. Dier faktrler de benzer yntemlerle incelenebilir. Ayr ayr bulunan sonular daha sonra birletirilebilir (Kobu, 2006:248). 3.2. Kapasite Datm Bata talep olmak zere eitli verilere dayanarak yaplan kapasite ihtiya tahminleri daha sonra detaylandrlr. retim programlar her i istasyonunda yaplacak ileri belirtecek ekilde dzenlendiinden, makine ve insangc kapasitesi planlamasnda da ayn derecede ayrntya inilmesi zorunludur. Kapasitelerin, retim programn gerekletirecek biimde datmna ykleme(=loading) denir. Makine ve iilik yklemesi arasnda yntem bakmndan nemli bir fark yoktur (Kobu, 2006:250). Her i istasyonunda yaplacak ilemlerin toplam standart zaman verim ile arplarak gerek saat bulunur. Endirekt iilik saati, direkt iiliin istasyonlara gre deien yzdelerine gre hesaplanmtr. Mevcut ii saysnn ihtiyac karlamamas halinde, daha nce szn ettiimiz arelere bavurulur. i alp karma ve vardiya saysnn artrlmas en son dnlecek areler olmaldr. nk bunlarn hem maliyetleri yksektir hem de tekrar normal dzene dn ok zordur. Tahminlerin stnde skarta kmas halinde istenen miktar retebilmek iin fazla almak gerekir. Bazen normal retim program arasna sktrlmak istenen nemli ve acele siparile alnabilir. Yeni bir mamuln retiminde, balangta ilemler normalin stnde zaman alr. Bu gibi hallerde renme erisinin zelliklerini gznne almak yerinde olur (Kobu, 2006:250). 3.3. Endirekt gc htiyacnn Bulunmas Endirekt igc ihtiyac, direkt iiliin yzdesi olarak hesaplanabilir. Grnte kolay olan bu hesabn g taraf yzdelerin bulunmasdr. Endirekt iilik, hangi mamul zerinde ne kadar emek harcand bilinmeyen bir faaliyettir. Bir imalat iletmesinde endirekt iilik kapsamna giren ilerin bazlar unlardr: Postaba ve ustabalar, kalite 8

KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES

kke GNEIKAN

kontrolleri, temizlik ve meydan iileri, malzeme tama, vin operatr, ykleme boaltma, i takipilii, takm odas, sevkiyat, ambar, ambalaj, tamir-bakm vb. Grlecei gibi endirekt iiliin, hem eitlilik hem belirsizlik nitelii yznden hesaplanmas, daha dorusu hangi mamule ne kadar harcanacann bulunmas ok gtr. Endirekt iilik UPK asndan olduu kadar maliyet muhasebesi iin de byk nem tar. Maliyetleri etkiledii ve farkna varlmadan kolaylkla kontrol dna kabildii iin, endirekt iilik ynetici tarafndan zerinde dikkatlice durulmas gereken bir konudur (Kobu, 2006:252). Endirekt iilik ihtiyacnn saptanmasnda uygulanan yntemlerden bazlarn aada ksaca tanmlamak yararl olacaktr: Kestirme Yzde Yntemi: Planlaycnn veya yneticinin tecrbe ve sezgisine dayanan bu yntemde iki farkl politika izlenir. rnein, retim miktar %30 azalm ise, endirekt igc ya toptan veya departmanlara gre %12-15 arasnda deien oranlarda azaltlr. retim artt zaman endirekt igc ihtiyacnn derhal karlanmas yoluna gidilmez. htiyalar zorladka yava yava artrma yaplr. Bu aklamalardan anlalaca zere kestirme yzde yntemi son derece pratik ve masrafszdr. Fakat alnan kararlarn iiye ve ona yakn yneticilere keyfi nitelikte gzkmesi ihtimali vardr. Bu yzden doacak srtmeler yntemin yararndan ok fazla zarar getirebilir. Standart ller Yntemi: Endirekt iilik faaliyetlerini oluturan ilemlerin sreleri; gemi kaytlarn incelenmesi, kronometraj, sentetik zamanlar veya benzeri endstri dal iin kabul edilmi standartlardan yararlanarak tespit edilir. Bro ilerinde ve proses endstrisinde daha iyi sonu veren bir yntemdir. Dier hallerde ya maliyetinin yksek olmas veya iletmenin zelliklerine uymamas nedeni ile tercih edilmez (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Optimum Saat Yntemi: Tahminlere dayanan deerlerle daha ok endirekt iilii kontrol amacn tar. Yntemin uygulanmasnda, nce her mamul (veya ilem) iin tespit edilen optimum (en uygun) direkt iilik saatleri ay sonundaki retim miktarlar ile arplr. Bylece departmanlara gre harcanan optimum direkt iilik miktarlar elde edilmi olur. Bu deerler departmanlarda ayn sre iinde harcanan fiili toplam iilik(direkt +endirekt) srelerine blnrse birtakm oranlar bulunur. lgili yneticiler kendi departmanlarnda; Optimum Direkt ilik Fiili(Direkt iilik + Endirekt iilik) orannn byk tutulmas konusunda periyodik olarak uyarlrlar. Gemi aylara kyasla, ar saylabilecek artlar grld taktirde tedbir almalar istenir (Kobu, 2006:252). Ynetimin ayn zamanda direkt iiliin deiimini kontrole de yardmc olabilecei yukardaki formlden aka grlmektedir. Uygulama asndan basit ve nispeten az masrafl olan optimum saat ynteminden, tevikli cret sisteminde yararlanlmas dnlebilir. Kyaslama Grafikleri: Fabrikann gemiteki faaliyetlerine ait kaytlarn sistematik biimde analizi ve deiimlerin yorumlanmasndan ibarettir. Bir nceki ynteme gre daha az duyarl fakat daha pratiktir. Gemi aylara ait endirekt iilik 9

KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES

kke GNEIKAN

saatleri ve retim miktarlar departmanlara veya i cinslerine gre snflandrlr. Zaman ekseni zerinde deien bu deerler veya bunlara dayanarak bulunan eitli oranlar grafikler zerinde gsterilir. Her ay yeni gelen bilgiler ayn grafiklere ilenir. statistik yntemlerle gemiteki performans temsil eden ortalama ve limitler hesaplanabilir. Bylece son ayn endirekt iiliinin normal olup olmad sylenebilir. Ar saylabilecek ykselmeler varsa tedbirler alnr. Ayrca, trend hesaplar ile gelecee ait tahminler yaplabilir. Performans standartlarnda bir gelime varsa limitler yeniden ayarlanr ve gelecekte bunlara uyulmas salanr. Kyaslama grafikleri ile endirekt iilik kontrol ancak, yeterli bir gemie uzanan iilik ve retim kaytlarnn dzgn biimde tutulmu olma art ile gerekleebilir. Pek ok iletmenin, zellikle yeni kurulanlarn bu konuya gereken nemi vermedikleri bir gerektir. rnekleme Yntemi: Endirekt iilik faaliyetlerinin departmanlara veya i cinslerine gre tanmlar yapldktan sonra uygun bir zaman aralnda gerekli sayda gzlemle younluk ve sreler tespit edilir. Ustaba vb. yneticilerin, tama ve tamirbakm faaliyetlerinin analizinde baar ile uygulanabilir. En nemli sakncas igc ihtiyacnn ne olmas gerektiini belirleyememesidir. Gerekte rnekleme ile mevcut dzende ilemlere harcanan sreler tespit edilebilmektedir. Bu eksiklii gemi kaytlar istatistik yntemlerle inceleyerek ksmen gidermek mmkndr (Kobu, 2006:253). 3.4. ilik Saysnn Belirlenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar eitli yntemlerle saptanan direkt ve endirekt igc ihtiyacnn kesin ii saylarna dntrlmesinde baz ayarlamalar yaplmasn gerektiren faktrler vardr. Adam-saat cinsinden bulunan rakamlar normal mesai sresine blmek yeterli deildir. Zira gerek ihtiyac, bu hesapla bulunan miktarn stne karan etkenler vardr. Bunlardan bazlar yle sralanabilir (www.geocities.com/YilMazaynali, 08.11.2007): Aylk Mesai Srelerinin Deikenlii: Bir ay iindeki i gn says, hafta sonu ve dier tatil gnleri saysnn deiik olmas nedeni ile sabit deildir. Yllk toplu izinlerin de zellikle yaz mevsiminin birka ay iine sktrld dnlrse, normal i gn saysnn aydan aya byk deimeler gstermesi doal saylr. Bayramlar bol olan lkemizde k mevsimi dahil baz aylarda normal mesainin 15 gnn altna dt bilinmektedir. stenen retim miktar, alma gnlerindeki bu deiimi gznne alarak aylara datmak ve stoklamaya gitmek yerinde olur. Aksi halde ii saysnn aydan aya ayarlanmas zorunluluu gibi pratik olmayan bir durumla karlalr (Kobu, 2006:253). Fiilen alan i ile Bordroda Gzken i Saylar Arasndaki Fark: Fabrikalarda, zellikle ar endstri dalnda, devam hibir zaman %100 deildir. lke artlarna, ilerin arlna ve mevsime bal olarak her i gn iinin %4-10 kadar normal hastalk veya mazeret izni alr. Kiisel yllk izinlerin younlat yaz aylarnda gelmeyen ii oran %25in stne kar. K aylarnda, grip ve benzeri salgn hastalklarn birden ortaya kmas devamszlk orann ok artrr. Kadn iilerin ok olduu fabrikalarda devamszln biraz daha yksek olduu bilinmektedir. Gerek ii saysnn hesaplanmasnda bu tr kayplar giderecek eklemeler ve ayarlamalar yaplmaldr (Kobu, 2006:253).

10

KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES

kke GNEIKAN

i Devri: lkedeki isizlik durumuna, corafi konuma, i kolundaki alma artlarna ve iveren personel politikasna bal olarak iinin bir ksm iten ayrlr. Hzl endstrileen veya mevsimlik tarm iisine ihtiya duyulan blgelerde ve ar ilerde ii devri (=labor turnover) oran yksektir. Emeklilik dolays ile ayrlmalarda ayn oran iinde dnlebilir. Ayrlan iilerin yerine yenilerinin derhal alnmas mmkn olsa bile, evreye uyum ve ii renme sresi iinde bulunmalar nedeni ile yeni iilerden normal verim beklenemez. Dolays ile, yeni ii saysn grnrden biraz daha az varsaymak ve bunu gerek ihtiyaca yanstmak yerinde olur (Kobu, 2006:253). alma Verimindeki Dalgalanmalar: Malzeme tedarikinde ki aksamalar, makinelerin beklenmedik arzalar, i akndaki tkanklklar ve nihayet iinin fizik gc ile alma istei, alma veriminde dalgalanmalara neden olur. Bu durum kat zerinde hesaplanan igc ihtiyacna bir miktar ekleme yaplmasn gerektirir. Mamul eidindeki Deiiklikler: retim programna sk sk yeni, mamullerin alnmas, renme dolays ile kayplara neden olur. Srekli retimde, renme erisinin zellikleri gznne alnarak, yeni mamuller iin hesaplanan srelere belli bir sre iin bir miktar ekleme yaplmaldr. alma Temposu: lem sreleri normal zamana eitli toleranslar eklenerek bulunur. Standart zamanlar normal tempoda alld varsaymna gre hesaplanr. Eer iletmede, retim miktar kriterine dayanan bir tevikli cret sistemi uygulanyorsa, alma hz normalin %25 kadar stne kabilir. Byle bir durumda belirli miktardaki retimi hesaplanandan daha az ii ile gerekletirmek mmkndr (www.geocities.com/YilMazaynali, 08.11.2007). Kalite Dzeyi: Kalite dizaynnn yaplm olmas ve kontrol faaliyetlerinin etkin biimde yrtlmesi skarta ve bozuk mamul oranlarn azaltr. Aksi halde, imalat tipine de bal olan bu tr kayplarn toplam retimdeki pay %1den %10a ve daha yksee kabilir. Bozuk mamuller dzeltilmek zere imalata geri gnderilir veya dorudan skartaya ayrlr. Her iki halde de hesaplanandan daha fazla iilie ihtiya duyulaca aikardr. Vardiya Etkisi: Normal mesai saatleri dnda kalan vardiyalarda, zellikle 23 07 saatleri arasnda alma veriminin ve temponun normalin altnda kald bilinmektedir. ki veya vardiya dzeninde alan fabrikalarda, normal artlar iin hesaplanan sre ve igc ihtiyalarnn bu ynden gelen kayplara gre dzeltilmesi gerekir (Kobu, 2006:253). Yedek gc htiyac: Btn olumsuz faktrlerin etkileri gznne alnarak yaplan eklemelere ramen, retim esnasnda ortaya kan beklenmedik arzalar mevcut igcnn yetersiz kalmasna yol aabilir. Otomobil ve benzeri mamullerin montaj hatlarnda bu tr sorunlarla karlama olasl yksektir ve eksikliin giderilmemesi halinde doacak zararlar ok byktr. Bunu nlemek amac ile retim hattnn kritik noktalarnda, ihtiya annda derhal devreye girebilecek yedek ekipler bulundurulur. lerin Sreksizlii: Endirekt iilik kapsamna giren faaliyetlerin byk bir ksm sreksizdir. rnein, bir vin operatrnn gnlk i yk belki 2 saati amaz. 11

KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES

kke GNEIKAN

Fakat bu 2 saatlik yk gn iine tesadfi dalmtr. Operatr bo saatlerinde baka ite grevlendirmek mmkn deildir. Kap bekisi, kontrolr, ambalaj iisi, itfaiyeci vb. gibi pek ok i ayn niteliktedir. Bu gibi iler iin gerekli insangc hesaplanrken, ykn yan sra grevin grnmezliini de hesaba katmak yerinde olur (www.odevsitesi, 12.11.2007).

12

KAPASTE BELRLENMESNDE SATI VE MALOLU

kke GNEIKAN

4. KAPASTE BELRLENMESNDE SATI VE MALOLU ETKENLER Bu blmde kapasite belirlenmesinde ihtiya duyulan sat ve malolu etkenleri incelenip, iletmelerin kar ve maliyetlerine etkisi zerinde durulmutur. 4.1. Kapasite Kar Balants Karn artrlabilmesi iin, satlarn artrlmas, maliyetlerin drlmesi gerekmektedir. Ancak kapasite kar balantsnda sat fiyat ve birim maliyette nemlidir. Sat fiyatnda dme, birim maliyetlerde artma meydana gelirse; elde edilen kar azalr. Buna gre toplam maliyetle toplam sat tutar arasndaki fark en st dzeyde tutacak kapasite, yatrm karlln artran kapasite olmaktadr. Proje dzenlemede kapasite - kar ilikisi iin baaba sat tahminlerinden yararlanlr. Baaba sat noktas altndaki bir kapasite zerinden dzenlenen yatrm projesinde kar salanamayacak olup kar salanabilmesi iin kapasitenin baaba sat noktasnn zerinde belirlenmesi gerekir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 4.2. Sat Tahminlerinin Kapasiteyi Etkilemesi letmelerin baars, satabilecei mal retmekle ve rettii mal satabilmesinde yatmaktadr (Kargl, 1996:56). letmelerin ne kadar mal reteceinin snrn talep belirler. Bundan dolay yatrm projesinin dzenlenmesinde, ilk aama belirlenen rn ve rnn eitlerine gre sat tahminlerinin yaplmasdr. Bu durum, pazarn rn yada rnlere duyduu gerekseme seviyesine, gereksemenin nitelik ve nicelik olarak zaman sreci iindeki deime eilimine, tketici isteklerine, pazardaki yarma olanaklarna, balca yarmaclarn pazar paylarna bal olarak saptanr. Bu saptama sonucunda aadaki durum ortaya kar: Talep, kapasiteyi kstlamayacak lde fazla olabilir. Talebin ilk yllarda dk, sonra giderek artan bir eilim gsterebilecei tahmin edilmi olabilir. Talebin ilk yllardaki seviyesini srekli olarak koruyaca tahmin edilmi olabilir. Talebin ilk yllarda yksek seviyede olaca sonra giderek decei tahmin edilmi olabilir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Bu talep eilimlerinden ilki kapasitenin saptanmasnda talep d etkenlerden yararlanlmasn gerekli klar. Yatrm ve retim girdilerinin tedarik olanaklar, finansman olanaklar gibi etkenlere gre kapasite belirlenir. 4.3. Maliyetlerin Kapasiteyi Etkilemesi Mal oluu oluturan masraflar, deimez ve deiken masraflar olmak zere iki ksma ayrlr. Deimez masraflar, retim kapasitesinde meydana gelen deiikliklerden etkilenmeyen ve sabit kalan masraflardr. Deiken masraflar ise kapasiteden yararlanma oranna gre deime gsteren masraflardr. Maliyetlerin kapasite seimi zerindeki etkileri ksa ve uzun dnemde farkldr.

13

KAPASTE BELRLENMESNDE SATI VE MALOLU 4.3.1. Ksa Dnemde Maliyetler

kke GNEIKAN

Yatrm yapsnda, kadrolarnda herhangi bir deiikliin yaplamad dnemdir. Yani, retim tesisinin geniletilmesi yada yenilenmesi sz konusu deildir. Dolaysyla; Toplam sabit maliyetleri, retim seviyesine bal olmayan yatrmlardr. Toplam deiir maliyetler, retimi gerekletirebilmek iin kullanlan ve retim miktarna bal olarak deien maliyetlerdir. Birim maliyetler ise; Ortalama sabit maliyet = toplam sabit maliyet/retim miktar Ortalama deiir maliyet = toplam deiir maliyet/ retim miktar Ortalama toplam maliyet = toplam maliyet/ retim miktar (Kargl, 1996:52). 4.3.2. Uzun Dnem Maliyetler Uzun dnem retim donanmnn ekonomik mrn doldurarak yenilenme zamannn geldii, yani tehizatn deitii dnemdir. Btn maliyetler deikendir. Bu dnem iinde retim teknolojisi yenilendiinden, kapasite arttndan birim bana ortalama maliyetler azalr. Yatrm projelerinde dnem tayini zamana bal olarak artan bir neme sahiptir. Bundan dolay ve zellikle retim yaplacak sektrn teknolojik dzeyi, teknolojik gelime kapasitesi, teknolojik gelimelerin uygulama birimi ve kolaylklarn ok iyi analiz edilmesi ve uygulanmas gerekir (Kargl, 1996:52-53). 4.4. Kurulu Yerinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi letmenin retim kapasitesinin, bymesine bal olarak hammadde ihtiyacnn artmas ve yakn blgenin bu konuda, yetersiz kalmas, te yandan retilen mallarn daha uzak blgelerdeki pazarlara tanmas sz konusu olabilir. Bu duruma bal olarak tama maliyetleri srekli artarak, kapasite byklnn salad avantajlar azalmaya balayabilir (Tekin, 1996:201). Kurulu yeri kapasite belirlenmesini adan etkiler. Bunlar: Kurulu yeri olarak, arsa bykl ve arsa zerine ina edilecek binann bykldr. retim girdilerindeki kstlamalardr. rnein bir eker fabrikasndaki kapasiteyi kurulu yerine belirli uzaklk evresi iinde retilen eker pancar miktar belirler. Ayn zamanda yeterli sayda nitelikli igc temin olanaklar, enerji temin sorunlar kapasitenin snrlanmasna etkide bulunabilir. Son etken olarak da pazarlama olanaklardr. zellikle blgesel talebi karlamaya ynelik kurulularda, kurulu yeri evresindeki talep kapasitenin belirlenmesine etkide bulunabilecektir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 4.5. alma Sresinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi Gnlk alma sresi kapasite bykln etkiler. Gnde tek, ift veya vardiya allmas olana kapasite belirlenmesinde etkide bulunacaktr. Tek vardiya yerine ekiple allmas bir yandan deimez girdilerin rn bana den blmn 14

KAPASTE BELRLENMESNDE SATI VE MALOLU

kke GNEIKAN

azaltarak maliyetin dmesine katkda bulunurken, bir yandan da ilk yatrm tutarn drr. Ancak makine ve donanm daha ksa srede ypranacandan, gnlk alma saatinin artmas lsnde, zaman iinde yenileme yatrmlarna daha fazla ihtiya duyulur. Bununla birlikte makinelerin bakm onarm giderleri artar, gnlk alma saatinin uzamas fazla alma cretini beraberinde getirir, retim hatalarnn artt ve vardiya deimelerinde iilerin devamszlklarnn artt gzlenir. 4.6. Makine ve Donatm Seiminin Kapasite Belirlenmesine Etkisi Kapasite saptamas esas itibariyle makinelerin retim glerine dayal bir alma olduundan makineler seilirken her makinenin kapasitesinin belirlenmesi gerekir. Bir makinenin kapasitesi, alma hz, dayankllk, gvenilirlik gibi fiziksel niteliklere baldr. Bu fiziksel niteliklere gre kapasite belirlenirken, hammadde, enerji gibi retim girdileri ile alanlarn makine kullanm olumsuz olarak etkileme olaslklar da gz nnde tutulmaldr. Bir rnn retiminde genellikle birden fazla makine kullanm sz konusudur. Onun iin bir makinenin tek bana kapasitesi ile bir makine park iindeki kapasitesi ayn deildir. nk i aknn zellii gerei her makineye her an ykleme yapma imkan bulunmayabilir. Bu nedenle kapasite belirleme almalarnda, makinelerin birbirleriyle uyumlar zerinde durulmaldr (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 4.7. Kapasitenin Belirlenmesinde Mali Etkenler Yatrmlarda balangta duran varlklarn finansman sz konusu iken iletmeye geilmesiyle birlikte dnen varlklarn finansman ihtiyac da ortaya kmaktadr. Duran varlklarn finansman yatrmlar tamamlanp iletmeye gemeye hazr duruma gelince sona erer. nk yatrm kapasitesini ortaya kartan duran varlklar oluturmutur. Ancak allmaya balanlmasndan sonra, kapasiteden yararlanma oran ykseldike dnen varlk sermayesi de ykselir ve dolaysyla iletme sermayesi ihtiyacnn karlanabilmesi iin finansman sorunu devam eder. 4.8. Kapasitenin Belirlenmesinde Dier Balca Etkenler Kapasitenin belirlenmesinde mali etkenlerin dnda baz unsurlar daha vardr. Bunlar aadaki gibi sralamak mmkndr. 4.8.1. Ynetimin ve rgtlenmenin Etkisi Gerek yatrm gerekletirilmesi gerekse almaya balanlmas ve bunun baar ile srdrlmesi ynetimin deneyimine, yeteneine ve rgtlenme gcne baldr. letmenin organizasyon yapsnn durumu ve ynetim ekli kapasite bykln etkilemektedir. Kk iletmelerde organizasyon yaps retim kapasitesi zerinde fazla etkili olmamaktadr. Byk iletmelerde ynetim ve organizasyonun daha karmak bir yapya sahip olmas, bilgi ihtiyacnn artmas, denetimin daha zor yaplabilmesi gibi nedenler kapasite bykln etkileyici olmaktadr (Tekin, 1996:203).

15

KAPASTE BELRLENMESNDE SATI VE MALOLU 4.8.2. nsan Gc Kapasitesinin Etkisi

kke GNEIKAN

letmenin retim kapasitesi, beceri kazanm, iletmenin gereksinim duyduu eitim grm emek potansiyeline byk lde baldr. retim kapasitesinin belirlenmesi bir lde, iletmede alacak eleman says ve bu elemanlarda aranacak niteliklere bal olduundan, i gc potansiyelinin ykseklii, becerisi, cret dzeyleri, sendikalama ve alanlarn ie olan ballklarna ilikin tutumlar kapasite belirlenmesinde nem tar (Kargl, 1996:60). Bu, o iinin kiisel niteliklerine byk lde baldr. Byle olunca makine kapasitesine gre, insan gc kapasitesinde belirsizlik daha fazlalar ve makinelerdeki gibi en yksek kapasiteleri olan bir grup iinin belirlenmesi gleir. nsan gc kapasitesinin belirlemede psikolojik etkenler ve yasal kstlama etkileri de vardr. Bu glklere karn, kapasite belirlemede l, ii says yada adam-saat verisidir. Birden fazla rn retildiinde kapasite belirlenirken, adam-saat verisinden hareketle edeer rn miktar verisinin hesaplanmas yaplr. 4.8.3. Kolunun zelliklerinin Etkisi retim ve stoklama olanaklar ile talebin seyri i kollarna gre farkllk gsterebilir. Tarmsal hammaddeye dayal bir i kolunda, bir yandan mevsimlik retim, te yandan uzun bir stoklama ve tm yla dalan taleple karlalr. Burada sz konusu olan, retim-stok-talep ilikisidir. Bu ilikinin i koluna gre farkllk gstermesi, eitli alardan kapasiteyi snrlayc etkide bulunur.

16

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER 5. KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

Kurulu yeri belirlenen bir retim biriminin retim miktar asndan hangi byklkte veya kapasitede olmas gerektii iletme literatrnde kapasite planlamas konusuna girer (www.ekodialog.com, 07.11.2007). 5.1. Kapasite Planlamas Kapasite planlamas konusu sadece kurulacak yeni bir iletmenin veya yeni bir yatrmn hangi byklkte olmas gerektiini nceden belirlemek deil, ayn zamanda kurulu bir iletmenin hangi oranlarda geniletilmesi (tevsi) gerektiini veya en uygun kapasite genileme byklnn belirlenmesini ierir (www.ekodialog.com, 07.11.2007). Bu blmde kapasite planlamas, lme kriterleri, imalat sanayinde kapasite boluu, ekonomik maliyeti, politika nerileri ve simulasyon ile kapasite planlamas zerinde durulmutur. 5.1.1. Kapasite Planlamasnn Tanm Bir iletmenin retim kapasitesi, iletmenin belirli bir sre ierisinde mevcut retim faktrlerini rasyonel biimde kullanarak meydana getirebilecei retim miktardr (Tekin, 1996:179). Kapasite planlamas ve kontrol, dier bir deile kapasite ynetimi, toplam talebi karlayabilmek iin gerekli retim faaliyetlerinin seviyesini ayarlama almalarnn ierir. Kapasite problemlerinin temel nedeni, talepte karlalan miktar ve zaman belirsizlikleridir. Btn bu belirsizliklere karn retim kaynaklar ihtiyacnn doru olarak tespiti zorunluluu vardr. Yeterli kapasite, ortalama talep seviyesini ve bundan sapmalar karlayabilen kapasite olarak tanmlanabilir. Bir sonraki dnemin istihdam dzeyleriyle ilgili olarak verilen bir karar doru veya yanl, iyi veya kt olarak nitelendirilemez. Ayrca, yeni verilen kararlara, satlarn gerekleen durumlaryla ilgili yeni bilgilere ve planlama srecinin geri kalan ksmyla ilgili tahminlere dayanlarak iki dnem sonras iin de kararlar verilecektir. Sonu, btn kararlarn sadece bir dnem iinde birbirini izleyen kararlar erevesinde doru veya yanl olaca eklindedir. Kapasite planlamas birbirine baml iki planlama aamasndan oluur. Bunlar, ortalama retim seviyesinin belirlenmesi ve bu seviyeden sapmalar gerektiren durumlarn karlanabilmesi iin yaplan ayarlama planlamalardr (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Kapasite planlama kararlar, mevcut kapasitelerin deerlendirilmesi, gelecekteki kapasite dzeylerinin tahmin edilmesi, kapasiteyi etkileyecek faktrlerin belirlenmesi, kapasite alternatiflerinin finansal, ekonomik ve teknolojik adan deerlendirilmesi ve iletme amalarna uygun kapasitenin seilmesi kararlarndan meydana gelmektedir. Gnmzde teknolojide meydana gelen hzl deiimler sonucunda gerek bir kapasite planlanmas ve lm yapabilmek ok zor olmaktadr. Baz durumlardaki belirsizlikler ve deikenler hesaba katlarak tam kapasitede almay etkileyen faktrler gz nne alnarak kapasite planlanmas ve tahmini yaplmaktadr (Tekin, 1996:181).

17

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER 5.1.2. Kapasite Planlamasnn Aamalar

kke GNEIKAN

Kapasite planlamas uzun orta ve ksa dnemli olmak zere 3 aamadan olumaktadr. Uzun dnemli kapasite planlamasnda binalar, aralar, kaynaklarn elde edilmesi veya dzenlenmesi ile ilgili stratejik kararlar alnr. Bu tr kapasite planlamas stratejik nitelikte ve finansman arlkldr. Uzun dnemli kapasite planlamas bir yl veya daha uzun srelidir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Uzun dnemli kapasite planlamasnda genel hatlar ile kapasite planlamas, kaynak planlamas, kaynak gerekliliklerinin planlamas yaplr. Orta dnemli kapasite planlamas aylk veya -alt aylk dnemler iin gerekletirilir. Orta dnemli kapasite planlamasnda kiralama, iten karma, yeni makinelerin satn alnmas fason iler gibi alternatifler karlatrlarak kapasite belirlenir. Ksa dnemdeki kapasite planlamas, orta ve uzun dnemli planlardan ok farkldr. Orta ve uzun dnemli kapasite planlar, gelecekle ilgili yaplan tahminlere dayanmaktadr. Ksa dnemli planlar ise, mteri siparilerinden dolay, bilinen talebe dayanmaktadr (Doruer, 2005:171). 5.1.3. Makine ve nsangc Kapasitesi letmelerde kapasite planlamas yaplrken makine kapasitesi ve insangc kapasitesi ayr ayr hesaplanarak deerlendirilir. Sermaye youn sanayi iletmelerinde makine kapasitesi n plana kmakta olup; insangc kapasitesi, makine kapasitesine gre dzenlenir. Emek youn sanayi iletmelerinde insangc kapasitesi makine kapasitesinden nce gelmekte olup; makineler insangcne gre dzenlenmektedir. Ancak bununla birlikte sanayi iletmelerinde bilgisayara dayal tasarm (CAD) ve bilgisayara dayal retim (CAM) geliimi ile birlikte makine kapasitesi ile insangc kapasitesinin ayn anda birlikte dizayn edilerek karlkl etkileimleri dikkate alnmaktadr. Gnmz sanayi iletmelerinde, gelien yeni teknolojiler ve zellikle robotlar kullanarak, insangc kapasitesi ve kaynaklar yerine yksek teknolojiye dayal makine kapasitesinden yararlanmay tercih etmektedir. Dnyada, zellikle gelimi lkelerdeki retim teknolojisindeki gelime, lkemizde zellikle igc bolluu ve ucuzluu nedeniyle, insangc kapasitesine dayal retim sistemlerinin yaygnl sz konusu olmaktadr. Bu sebeple makine ve insangc kapasitesi zerine ayr aklamalar yaplacaktr (Tekin, 1996:190-191). Makine Kapasitesi: letme iin genel olarak tanmlanan kapasite lleri, fabrika ierisinde ayrntl hesaplamalara gidildiinde bir lde yetersiz kalabilir. retim programlar hazrlanrken fabrikadaki makinelerin fiili ve maksimum kapasitesinin bilinmesi gerekir. Bir makinenin maksimum kapasitesi; alma hz, dayankllk, gvenirlik gibi llere bal olarak hesaplanabilir. Fiili makine kapasitesi genellikle maksimum makine kapasitesinin altnda gerekleir. Makinelerin i ak sistemine bal olmas, tamir-bakm, igc performanslarnn birbirinden farkl olmas makine kapasitesinin tam kapasitede gereklemesini etkilemektedir (www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007). Makine kapasitesi iletmenin retim teknolojisine ve i akna gre farkllk gsterebilir. Makine eidi ve ilem says az olan iletmelerde bir tek makine kapasitesi maksimum dzeyde gereklemektedir. Ancak ilem says ve makine eidi ok olan 18

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

iletmelerde makine kapasitesi daha kk olacaktr. Gnmz sanayi iletmelerinde karmak ilemlere bal olarak ok sayda makine kullanlarak retim yaplmas makine kapasite kullanm orann azaltarak makine verimliliini drmektedir. Makine kapasitesi planlamasnda her bir ilem iin harcanmas gereken zaman hesaplanr. Zaman hesabnda her bir ilem iin gerekli plak sre dikkate alnr. retim srecinde meydana gelen aksamalar, duraklamalar, tamir-bakm bibi sreler bu plak sreye eklenerek normal ilem sresi bulunur. Gerekli makine ve kapasite saysn bulmak iin, retilmesi istenen miktar normal sreye blnr (Tekin, 1996:190-191). rnein; Bir iletmede gnde 3 vardiya halinde 24 saat ve ayda 30 gn allmas durumunda; 24 x 30=720 saat/ay elverili kapasite olduu grlr. Bu kapasite sadece bir makinenin kapasitesi olmaktadr. letmede makineler belirli bir retim sreci ve i akna uygun ekilde deimeli olarak alabilir. Makine bir gnde 12 saat ve ayda 30 gn alt taktirde, makine kapasitesi; 12 x 30 =360 saat/ay olmaktadr. Bu durumda ayn ii grmek zere 720/360=2 makineye ihtiya duyulmaktadr. Bunu sonucunda makine kapasitesinin planlanmasnda iletmenin vardiya says gnlk retimde kullanlacak makine saysn belirlemektedir (Tekin, 1996:190-191). alma Sresi ve Kapasite: Birim zamandaki alma sresini azaltmak, kabaca fabrikann boyutlarn kltmek demektir. Dier bir deile tek vardiya alan fabrika vardiyaya kmakla, misli byk bir fabrikann retim gc elde edilir. Aslnda salanan yararlar sadece tesis ve makine kapasitesi ile kalmaz. Mamul bana den genel masraf paylar da azalr. Btn bu avantajl yanlarna ramen uzun sreli almaya mecbur kalmadka gidilmez. Zira alma sresi uzadka salanan yaralarn yan sra birtakm maliyet unsurlarnn ortaya kt grlr. Her eyden nce birim bana den amortisman pay ayn kalr. mr normal alma dzeninde 12 yl olan bir makine vardiyal dzende 4 yl iinde ypranr. Dolays ile bu adan bir kazan sz konusu deildir (Kobu, 2006:244-245). Bina bakm ve amortisman, vergi, yatrm masraflar gibi maliyetlerin birim mamul bana den miktar youn alan bir fabrikada daha azdr. Ancak fazla mesai ve vardiya dzeninde bu avantajlar giderecek maliyetler vardr. i-iveren arasndaki anlamaya gre fazla mesai iin denen cretler %50 den %100e varan oranlarda daha fazladr. Ayn durum vardiya primi ad altnda vardiya dzeninde de mevcuttur. Dier taraftan i kanununun fazla mesai ve vardiya iin alma sresini kstlayc hkmler vardr. lkemizde aylk fazla mesai toplam 90 saati geemez. Vardiyalarda dinlenme ve izin sreleri daha uzundur. Srekli alan makinelerin tamir-bakm gtr. Srekli alma dzeni esnek deildir. retimin azaltlmas istendiinde makine ve iiyi bo brakmaktan baka are yoktur. Halbuki normal mesaide, zaman zaman alma sresini arttrarak fazla talebi karlama olana vardr (Kobu, 2006:244-245). Sonu olarak yalnz bana srelerle oynayp dier faktrleri iin iine katmadan yaplan kapasite planlamas doru ve optimal bir plan olmayacaktr. 19

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

nsangc Kapasitesi: Kapasite planlamasnda insangc kapasitesinin hesaplanmas zellikle emek youn sanayi iletmelerinde olduka nemlidir. letme yneticileri retim faktrlerinin mevcut insangcn gz nnde bulundurarak dzenlemektedir. letmenin makine kapasitesi planlamas yaplrken insangc ihtiyac ve durumu dikkate alnr. letmenin retim sistemi, insangc kapasitesinden en yksek dzeyde yararlanacak ekilde tasarlanr (Tekin, 1996:193). letmelerde insangc kapasite planlamas, sistematik bir yaklamla birok faktr gz nnde bulundurularak yaplr. Bu faktrlerden balcalar; talep, finanssal kaynaklar, makine kapasitesi, personel politikas ve zaman standartlar olmaktadr. Bu faktrlerden en nemlisi talep olup, iletmenin insangc planlamas, retilen mal ve hizmete olan talep dikkate alnarak yaplmaktadr. teki faktrler talebe gre dzenlenir. nsangc kapasitesi hesaplamasnda; ii says, adam/saat, edeer mamul miktar l birimi olarak dikkate alnabilir. nsangc kapasite hesaplamasnda ii says ve adam/saat l birimi arasnda nemli bir fark bulunmamakla birlikte, edeer l biriminin hesaplanmasnda deiik bir hesaplama metodu kullanlmaktadr (Tekin, 1996:193). Bu kapasitenin belirlenmesine ait rnek bir izelge aada gsterilmitir: izelge 5.1. nsangc Kapasitesinin Belirlenmesi le lgili rnee Ait izelge
rn trleri A rn B rn C rn D rn E rn Bir rn retebilmek iin gerekli retim saati (saat) 15 20 23 27 28 Talep Miktar (Birim) 350 250 275 360 400

Kaynak: (www.gencbilim.com, 05.11.2007) Yukardaki izelgede bir retim firmasna ait retilen rnler ve bu rnlere ait retim saati ve talep miktarlar yer almaktadr. Bu iletmenin edeer mamul miktarn hesaplayabilmek iin birim retim sreleri en dk retim sresine blnerek 1.00, 1.33, 1.53, 1.80, 1.87 deerleri elde edilir. Elde edilen bu deerler talep miktar ile arplarak; 350(1.00) + 250 (1.33) + 275(1.53) + 360(1.80) + 400(1.87)=2499 adet Birim olarak retim dzeyi hesaplanr. Bu sonuca gre A mamul cinsinden 2499 birim retilebilecek dzeyde insangcne ihtiya bulunmaktadr. Bu durumda kapasite; 2499adet x 15 saat = 37485 saat olarak hesaplanr (Tekin, 1996:192-193) nsangc kapasite planlamas yaplrken, igc planlamas ile elde edilen bilgilerden yararlanlr. gc planlamas, organizasyonun amacna ulaabilmesi iin her ie yeterli kabiliyete sahip uygun sayda eleman temin etme almasdr. letmelerde yaplacak etkin bir igc planlamas ile u faydalar salanabilir.

20

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

Mevcut igc kaynaklar etkin ve verimli bir ekilde kullanlabilir. gc planlamasyla igcyle ilgili istihdam ve organizasyon sorunlar zme kavuturulabilir. Mevcut personel ileri daha rasyonel ve ekonomik olarak retilebilecek ekilde organize edilerek igc maliyetleri minimum dzeye indirilebilir. Dzenli bir igc planlamas iletmenin gereinden fazla personel altrmasn nler, eitim maliyetlerini drr. gc planlamas ile iletmelerin gelecekteki ihtiyalar gz nnde bulundurularak, bu ihtiyac karlayacak igcnn eitime ve ie yerletirilmesi mmkn olur.

letmelerin kapasitelerinin artmas durumunda kapasite artna bal olarak igc planlamas da gleecektir. Byle bir durumda istenilen kapasite dzeyinde retim yapabilmek iin, igc planlamasnn analitik ve sistematik metotlarla yaplmas gerekir. gc planlamasnn iletmenin kapasitesine uygun esneklii salayabilmesi iin, organizasyon yapsnda birtakm deiiklikler yaplmaldr. letmelerde insangc kapasite planlamas, igc standartlar belirlenerek, igc devir oranlar tespit edilerek ve iletme amalar objektif llere gre planlanarak, bilgisayarlar aracl ile yaplmaldr. Kapasite planlamas dinamik bir yapya sahip olarak planlanmal ve gnn artlarna gre deiim gsteren bir esneklie sahip olmaldr (Tekin, 1996:192-193). 5.1.4. Malzeme ve Kapasite Planlarnzn Gncel Olmamas retim yapanlarn ii hi bitmez, hereyin yolunda gittii zamanlar bile. te bunun iin baz almalar hep ertelenir, sakin bir dnem beklenir. Zamanszln asl sebebi genellikle mevcut sistemdir ve deitirilmedii srece de herhangi bir sakin dnem olmayacaktr. Yaplmas gereken ise ou kez yukardaki basit ak yorumlayp, bilgisayar programlar ile destekleyerek hayata geirmekten ibarettir (www.diyalog.com, 07.11.2007). Ksacas, Sipari Satn alma Stok retim arasnda gereksiz admlardan arndrlm, hzl bilgi ak yaratmak, ie uygun raporlama ve analizlerle de bu sistemi desteklemek. Dier bir deyimle MRP-II entegrasyonu (www.diyalog.com, 07.11.2007). Malzeme ve kapasite planlarmzn gncel olmamas onlarn deiim hzna yetiemediimiz iindir. Her yeni sipari, hatal bir stok bilgisi, hesapta olmayan bir duru, geciken bir tedariki planlarmz etkiler. Eer elinizde btn bunlar yorumlayacak programlar yok ise olaylar kovalamaktan nlerine geemez hale gelirsiniz. MRP-II entegrasyonunu salam firmalarda da deiimler plan etkiler. Ancak bu tr firmalarn yeni bir plan yapmalar ok daha kolaydr. Satn alma siparilerini deitirebilirler, aa den stoklarn hemen grebilirler, darboaz olacak i merkezleri iin nceden tedbir alabilirler (www.diyalog.com, 07.11.2007). 5.2. Kapasite lme Kriterleri Yeni bir fabrika kurulmadan nce belirlenmesi gereken birka nemli husustan biri kapasitedir. letmelerin bazlarnda kapasite planlamas basit bir lme ilemi olarak grlmektedir. rnein; demir-elik fabrikalarnda bir ylda retilen elik miktar ton olarak kapasite ls olarak kullanlmaktadr. Otomobil fabrikalarnda bir 21

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

ylda retilen otomobil says kapasite ls olarak kullanlmaktadr. Ancak bununla birlikte baz iletmelerde kapasite planlamas karmak bir yapya sahip bulunmaktadr. Sz gelimi ok sayda retim hattna sahip olan ve retim hattnda eitli yar mamul ve mamuller retilen iletmelerde kapasite kavram bir durum gstermektedir (www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007). retim yapan bir fabrikann kapasitesini sabit bir deer ile tanmlamak gtr. Makinelerin tek tek kapasitelerini bulup toplamakla fabrikann tm kapasitesini bulma imkan yoktur. retim birimlerin veya i istasyonlar arasndaki ilikiler karmak olduundan kapasiteyi lmek gleir. istasyonlarnn retim hzlar arasndaki farklar, tamir-bakm faaliyetleri, program hatalar yznden beklemeler, skarta miktar, ii ve daha pek ok faktr fiziksel kapasite zerinde sapmalara yol aar. retim plan ve programlan, bu sapmalar gz nne almaya hazrlanmaldr. Kapasite genellikle; bir retim oran veya belirli bir zaman iindeki birim miktar olarak tanmlanr. Bu tanmlarn ksa ve basit grnmelerine ramen uygulamada pek ok sorunla karlalr. Kapasitenin retim oran olarak llmesi halinde, sistemin (veya makinenin ) fiili retiminin maksimum retimine oran sz konusudur. Maksimum retim fiziksel yap ile ilgili olduundan kolay belirlenebilir. Fakat fiili retim eitli faktrlerin etkisi altnda deiir. Bu deikenliin zellikleri, etkin kayt sistemlerinin modern yntemlerle analizi sonunda ortaya karlabilir (Kobu, 2006:241). kinci tanma gre kapasite lmnde miktar ve zaman faktrlerinin belirlenme gl vardr. Yalnz bir cins mamul reten bir fabrikada byle bir sorun yoktur. Fakat malzeme, ilem sresi ve iilik bakmndan farkl ok eitli mamul reten bir fabrikada miktar iin ortak bir l bulmak ok gtr. rnein, bir konfeksiyon fabrikasnda yzlerce deiik l ve modelde giysi vardr. Ayr glk zaman faktrnde de mevcuttur. Fabrikalar belirli bir zaman aral iinde deiik srelerde retim yapabilir. vardiya zerinden gnde 24 saat, iki vardiya zerinden gnde 16 saat, normal mesai (gnde 9 saat), fazla mesai, haftada 5 gn gibi deiik alternatifler vardr. Bunlarn her biri iin kapasite hesab farkl sonular verir (Kobu, 2006:241). 5.2.1. Kapasite htiyalarnn Belirlenmesi Bir olaslk almas olarak kapasite ihtiyalarnn belirlenmesi genellikle ne kadar kapasiteye ihtiya olaca ve ne zaman olacann belirlenmesi abasdr. Uzun vadeli kapasiteye bal almalarn evreleri ekil 5.2.de grlmektedir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Yerletirmede esneklik salamak srelerin ve kapasitelerin niteliini etkilemekte ve bu da ksa ve uzun dnemdeki maliyetlerle etkileim iinde bulunmaktadr. Malzeme tama yerletirme yntemleri, yalnz tama maliyetlerini etkilemekle kalmamakta, fakat makinelerde ve iyerlerinde yklenen ve boaltlan miktarlar etkilemektedir. merkezlerinin fiziksel dzenlenmesi ve greli yerletirmesi, tama maliyetlerinin ve dolaysz igc maliyetlerinin belirlenmesinde nemli bir etmendir. Depolama yerleri ve kapasiteleri ise tama maliyetleri ve tamadaki ve tamalar etkilemektedir. Kuyruk kuram takmhaneler ve bakm birimleri gibi hizmet merkezlerinin kapasitelerinin en iyi biimde tasarlanmasnda bir temel olabilir. nsan mhendisliinin salad veriler iyeri tasarmnn eniyilenmesinde yardmc olabilir; ilem sra zmlemesi, iyeri merkezlerinin greli olarak en iyi yerleimlerinin belirlenmesinde

22

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

kullanlabilir. Ve retim ekonomisinin ilkeleri; en ekonomik srelerin, tasarmlarnn ve tama-yerletirme sistemlerinin vb. seiminde yardmc olabilir.
Talep tahmini ve var olan proses darboazlarnda kapasite ihtiyalarnn belirlenme projesinin verilmesi

1. ADIM

2.ADIM

1- Teknoloji tipi, 2 - Merkeziletirmeye kar merkeziletirmeme planlar 3 - Alt anlamalar iin frsatlar

3.ADIM

Alternatiflerin deerlendirilmesi; 1-Ekonomik faktrler; maliyetler, gelirler , riskler temelinde, 2-neme haiz arpmalar; rekabet, esneklik , kalite, organizasyon ve ynetimdeki dzenlemeler.

4.ADIM

Optimum alternatiflerin bulunmas ve gelitirilmi kapasite plannn yerine getirilmesi.

ekil 5.1. Kapasiteye Bal alma Evreleri (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 5.2.2. Kapasite Karar Kapasite kararlar, kullanlacak teknolojiye ilikin, stratejik kararla da yakndan ilgilidir ve byk sermaye yatrmlar gerektirir. letmelerde yatrm zerinden getirinin nemli bir kriter olmas nedeniyle, kapasite planlama kararlarnn yok at maliyetler ve salayaca getiriler dikkatli bir ekilde deerlendirilmelidir (www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007). letme yneticileri birok nedenden dolay kapasite kavramyla yakndan ilgilenirler. Birinci olarak, mevcut ve gelecekteki talebi karlamak zere kapasite planlamasna ihtiya duyarlar. kinci olarak, mevcut makinelerin bakm maliyetleri ve i ak da retim kapasitesiyle yakndan ilgili olup, bu durum retim verimliliini de etkilemektedir. letme yneticileri rasyonel bir yatrm gerekletirebilmek ve yatrm maliyetleriyle yatrm gelirlerini dengeleyebilmek iin kapasite seimini dikkatli bir ekilde yapmaldrlar (www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007). Gelecekteki Kapasite: imdi ortada sat tahminleri sorusu vardr. u andaki sat deneyimlerimizi uygun bir kapasitemi kurmalyz? Yoksa, bir, be veya on yl sonras iin yaplan tahminlere uygun bir kapasite mi kurmaya almalyz? u anda gerekli olandan daha fazla bir kapasite kurmaya gcmz yeter mi? Kapasite byk partiler halinde alnd iin birbirini izleyen kapasite artlarnn birbirine eit 23

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

maliyette olmayacan gznne almalyz. Bundan baka, herhangi bir kapasite dzeyinde baz donatm snflarnda, genellikle bir bo kapasite ortaya kmaktadr. Bundan dolay bir sonraki kapasite dzeyine gemek, bo kapasitenin bulunduu donatm birimlerinin satn alnmasn gerektirmez. Kapasitenin gelecekteki gereksinimlere uygun olarak kurulduu durumlarda genellikle o andaki gereksinimler iin donatm satn alnmakta ve gerektiinde kullanlmak zere ek donatm iin binada ve yerletirmede yer ayrlmaktadr. Bylece planlama gelecekteki kapasite iin yaplmakta, fakat bina yeri iin yalnzca ek genel maliyetlere katlanlmaktadr. Kapasite gerekli olduka yeniden yerletirmeye gidilmeden makineler sistemle btnletirilmektedir (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Bylece soru, gerekte gelecekteki kapasite tahminiyle uyumlu ek yerin salanmasyla ilgilidir. Sonradan eklenecek alan, duvarlarn yerlerinin deitirilmesini ve yeni kaplarn yaplmasn gerektirecei ve bylece her metrekaresi daha pahalya gelecei iin imdiden ek yer ayrmak daha uygundur. Ek yerin maliyetinden daha da nemlisi, bu yerin retim sistemiyle btnletirilmesi iin gerekli olan yeniden yerletirme maliyetleridir. ayet ek yer sistemle btnletirilmeyip, mevcut yerleimde bir knt olarak yer alrsa, ek malzeme tama-yerletirme maliyetlerine katlanmamz gerekecektir. Gelecekte yeni bir yer eklemenin maliyetleri, sz konusu yeri imdiden hazrlayp gerekli olana kadar yedek olarak bekletmenin maliyetleriyle dengelenmelidir. Taeron Kullanma ve Vardiyann Kapasite zerindeki Etkileri: Kapasite sorununun bir dier yn, kapasite gereksinimlerimizi nasl karlayacamz sorusudur. Yatrm-kapasite oran taeron kullanm dzeyiyle ve tesisleri kullanma, yani bir, iki veya vardiya alma younluuyla deitirilebilir. Yeni bir tesisin tasarm gibi hi bo kapasite kalmad ve yeni sermaye donatmna gereksinim olduu durumlarda yapmak-satn almak karar zellikle nem kazanmaktadr. Daha dorusu, gelecekteki durumu belirlemekteyiz ve bundan dolay yapmak-satn almak politikalarnn gzden geirilmesi gerekmektedir. Belli bir rgt iin uygun olabilecek vardiya saysn saptamak kolay deildir. ki vardiya yerine bir vardiya kullanrsak, daha ncede belirttiimiz gibi kapasite artlar ayn maliyette olmayaca iin yatrm maliyetleri yarya inmeyecektir. Birok dier maliyetlerde iin iine girecektir. kinci vardiya genellikle yzde 10-15lik cret pirimi gerektirmekte ve birok kii, birden ok vardiya kullanldnda verimlilik ve retim art oran dmektedir. Birden ok vardiya kullanlmas doal olarak nezaret maliyetlerini de artracaktr. Bina ve donatm yatrm maliyetleri ile igc maliyetlerinin greli nemi, endstri dallarna gre deiiklik gsterdii iin vardiya kullanma sorusuna verilecek bir tek yant yoktur. Her bir durum iin ekonomik analiz gereklidir. Genelde, elik, kimya ve petrol rafinerisi gibi alan ii bana ok fazla bina ve donatm yatrm gerektiren endstri dallarnda vardiya kullanm daha ekonomik olmaktadr. i bana orta ve az miktarda yatrm gerektiren endstri dallarnda ise cret primlerinin salad yararlar vardiyann salayaca yatrm tasarrufunu aabilmektedir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 5.2.3. Talep, Stoklar ve retim Hz le Kapasite likileri retim planlamasnda temel ama retim hznn mmkn olduu kadar sabit (veya istikrarl) tutulmasdr. Buna gre ortaya kan eitli maliyet unsurlarn minimum yapacak formller ve zm alternatifleri zerinde durulur. Talep tahminlerindeki yanlmalar ve minimum-maksimum stok dzeylerinin seimindeki 24

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

isabetsizlik retim hznn sk sk deitirilmesini zorunlu klar. Bu durumda hazrlk maliyetleri ykselecei gibi maksimum makine ve insangc kapasitesinin altnda allr. Dk kapasite ile alma bir eit grnmez maliyet unsuru dourur. Kapasite kayb verimlilik ve prodktiviteyi dorudan olumsuz ynde etkiler. Bir fabrikann makine ve insangc kapasitesi maksimum talebe gre tespit edilemez. Byle yaplrsa, talebin dk olduu dnemlerde dk kapasite ile allr. Dolays ile mamuln maliyeti kar getirmeyecek bir dzeye ular. PK asndan retim hznn sabit veya ok seyrek deien belirli dzeylerde tutulmas esastr. Yatrm verimlilii ve maliyetler asndan mevcut kapasitenin, mmknse tamamna yakn ksmndan yararlanlmas istenir. Personel departman, eitli sorunlar kard gerekesi ile sk sk ii alp karlmasna kar kar. Btn bu eliik grnl isteklerin karlanabilecei zmn bulunmas yine bir denge sorunudur. Makine ve insangcnn tam kapasite ile altrlmas yerine, dier maliyet unsurlarn da uzlatran daha alt dzeydeki kapasitenin saptanmas daha dorudur (Kobu, 2006:242243). retim hznn sabit veya az deiir tutulmas amac ile bavurulacak areler yle sralanabilir: Stok yaplr. Dk talep dnemlerinde satlar artrc tedbirler alnr. Yksek talep dzeylerini drc tedbirler alnr. alma saatleri fazla mesai veya ek vardiya ile artrlr veya azaltlr. Yeni ii alma veya iten karma ile insangc ayarlanr. malatn bir ksm dier firmalara yaptrlr. Bu arelerin hibirinin sorunu ekonomik olarak tek bana zmlemesi beklenmemelidir. Fakat bunlarn birkann uygun oranda karm ile oluan bir politika izlenmesi istenilen sonucu gerekletirebilir. Byle bir politikann tespiti, eitli faktrlerin dikkatli bir analizle deerlemesi sonunda mmkn olur (Kobu, 2006:242243). 5.2.4. Bir Tesisin Kapasitesi ncelenirken Dikkate Alnacak Faktrler Tesisin gelecekteki byme olanaklar, Tesisin gelecee ynelik gelime planlar, Tesisin iinde yer ald sektrn ekonomik lek deeri, Tesisin ngrd verimlilik, retkenlik ve rantabilite hedefleri, Tesisin yararlanabilecei finansman olanaklar, Teknolojik dzey ve retim yntemleri, retim trleri retimde kalite gvencesi/ gvenlii, Talep/ sat dzeyi (www.odevsitesi.com, 12.11.2007).

5.2.5. Kapasite Dengelenmesi eitli cins mamul reten bir fabrikada her mamuln toplam retim miktar iindeki pay her an deiebilir. Mamul kompozisyonu ad verilen karmn deiimi her makineye duyulan ihtiyacn deimesi demektir. Dier taraftan, fabrika kurulurken ne kadar dikkatli bir planlama yaplrsa yaplsn, makineler arasndaki hz farklarndan 25

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

dolay kullanma oranlar ayr olmayacaktr. Dolays ile birtakm makineler youn bir ekilde alrken dierlerinin bo durmas gibi bit durum ortaya kacaktr. Mamul eidi veya dizaynnda zamanla oluan deimelerin baz makineleri ie yaramaz duruma getirirken, bazlarna duyulan ihtiya artrmas sorunu srekli bir yenileme program uygulanarak zmlenebilir (Kobu, 2006:245). Yenilemenin mmkn olmamas halinde, darboaza neden olan makinelerin alma sresini uzatmak sk bavurulan bir aredir, Fakat fabrika iinde, hele bir retim hatt zerinde, bir ksm makineye fazla mesai uygulanmas uzun vadeli bir zm olarak kabul edilmelidir. Olanak salandnda, kapasite dengesinin yeni makinelerle salanmas en kkl zmdr. retim hattndaki baz makinelerin kapasitelerinin herhangi bir ekilde ykseltilmesi bir darboaz giderirken, ortaya baka darboazlarn kmasna sebep olabilir. Bu nedenle, alan bir fabrikada kapasite planlamasnn bir dizi dar boazlar giderme ilemi olduu sylenebilir. Bir imalat prosesinde kapasite dengelenmesini gletiren en nemli snrlayc art taleptir. stenilen retim miktar ile retim sisteminin maksimum tesirinin ayn olmas pek nadirdir. Dolays ile bu uyumazln dourduu ek maliyetlere ve bo kapasite kayplarna katlanmak bir adan kanlmaz olmaktadr. Talep zerinde bir snr bulunmamas halinde maksimum kapasite kullanmn salayacak zmler bulmak mmkndr (Kobu, 2006:245). 5.2.6. Gerekli Makine Tespiti Bu konunun bir rnekle aklanmas uygun olacaktr. Aada bir makinede retilmesi istenen paralarn adlar, gnlk para ihtiyac gibi bilgiler verilmitir. Bu bilgilere dayanarak o makinede retilecek olan paralarn retimi iin gerekli toplam zaman tespit edilir ve bu deerlerden gereken makine says tespit edilir. Bu konuyla ilgili rnek aada verilmitir (www.gencbilim.com, 05.11.2007); izelge 5.2. Gerekli Makine Tespiti rnei
Para ve Gnlk Operasyo Para n htiyac A 10 A 12 A 13 B 101 B 151 1000 2000 1000 100 300 Hurda Oran 0.03 0.00 0.01 0.10 0.08 Gnlk retim Miktar 1031 2000 1011 112 317 Operasyon Zaman 0.13 0.15 0.08 2.20 1.30 Kiisel yan zaman oran 5 5 5 5 5 Yan Zaman 0.1365 0.1575 0.0840 2.3100 1.3650 Hazrlk Sresi 15 18 12 10 8 Toplam= Toplam Sre 155. 333.00 96.92 268.72 454.35 1308.72

Kaynak: (www.gencbilim.com, 05.11.2007) Bu ykleme bilgileri sonucu bu retimde kullanlacak makinenin bir vardiya boyunca %85 verimlilikle alaca varsaylrsa, (480*0.85)= 405 dakika olduu grlr ve toplam srenin 1308.72/405 =3.25 = 4 olduu grlr ve bu retim iin gereken makine saysnn 4 olduu grlr. MRP sisteminde, kapasite ihtiya planlamasnn nemi ok belirgindir nk retim planlarnzn geerli bir ekilde yaplabilmesi iin uygun bir kapasite belirlenmesi nemli olmaktadr.

26

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

5.3. malat Sanayinde Kapasite Boluu, Ekonomik Maliyeti, Politika nerileri malat sanayine yaplan yatrmlarn tam kapasitede altrlmad durumlarla herhangi bir zaman kesitinde, gerek eitli dnya ekonomilerinde ve gerekse lkemiz ekonomisinde sk sk karlalmaktadr. lkemiz imalat sanayindeki mevcut kapasitenin baz yapsal nedenlere bal olarak bir lde atl kald bilinmektedir. Trkiye gibi kaynak sknts nedeni ile kalknmann hzlandrlamad bir lkede mevcut, kullanlabilir durumdaki kaynaklarn atl braklmasnn muhakkak nemli baz gerekeleri bulunmaktadr (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). 5.3.1. malat Sanayinde Kapasite Boluu ve Ekonomik Maliyeti Teorik bakmdan sermayenin tam kapasitede kullanlamamas u nedenlere bal olmaktadr: retimin yapld fabrikadaki sermaye igc oranna, lek ekonomilerinden yararlanma imkanlarnn bulunup bulunmamasna, Girdi ve ktlarn arz ve talebindeki dalgalanmalara, Endstriyel ilemlerdeki organizasyon biimine, Altyapnn yeterli olup olmamasna ya da iklim artlar, sava v.s. gibi ekonomi d faktrlere bal olabilmektedir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Uluslararas almalara gre sermaye-igc oranndaki farkllklar, kapasite kullanmndaki farkllklar aklamak asndan dier deikenlere oranla daha nemli bulunmutur. Sermaye youn endstrilerde sermayenin bir an nce ekonomik anlamda amorti edilmesi endiesi bunun balca nedeni olmaktadr. Dier taraftan igc youn endstrilerde ise ihtiyari maliyetlerden kurtulmak, rnein; hafta sonu almalarndan ve dier fazla mesai harcamalarndan tasarruf edebilmek endiesi ile tam kapasiteye gidilememe eilimi daha fazladr. Bunun yansra srekli olarak faaliyet gstermesi gereken; durma ve balama maliyeti yksek olan endstrilerde kapasite kullanm zorunlu olarak ykselmektedir. Bilindii gibi retim leinin bykl de sermaye kullanmn etkilemektedir. Bir kere baz retim sreleri blnemezlik zelliine sahiptir ve teknolojik nedenler ile belirli bir retim leinin altna inilmesine imkan yoktur. Bu gibi durumlarda eer talep yeterli deil ise kapasite boluu teknik bakmdan kanlmaz olmaktadr (www.gencbilim.com, 05.11.2007). lek faktr ile ilgili olarak doan bir dier atl kapasite nedeni ise talebin nceden dikkate alnmas olaydr. Bu durumda yatrmc daha balangta bir miktar atl kapasiteyi kabullenmek durumundadr ama talebin dinamik olmas nedeni ile zaman ierisinde optimum lee gre getiri elde edebileceini dnmektedir. Az gelimi ya da gelimekte olan lkelerdeki mevcut yapsal sorunlarn da sermayenin atl kapasitede kullanlmasna katkda bulunduunu sylemek mmkndr. Bu adan verilebilecek iyi rneklerden biri mali araclar ile ilgili olandr. zellikle sermaye ve para piyasalarnn verimli alyor olmas iletmeleri, hammadde ve personel giderleri gibi iletme finansman ile ilgili konularda darboaza girildii zaman bavurabilecekleri nemli finansman kurumlarndan yoksun brakmaktadr. Mali sistemin etkin ilememesi sonuta, kredi maliyetlerini ykseltmek de dolaysyla kapasiteyi doyurma ynnden bir engel oluturmaktadr. zellikle kk imalat sanayi olarak nitelendirilen 10dan fazla az sayda ii altrlan iletmelerde, atl kapasitenin 27

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

kke GNEIKAN

nedeni enerji sorunu kadar ve hatta daha da nemli lde etkili olan unsur iletme kredisi bulma gl olmaktadr. malat sanayindeki kapasite boluunu ksaca belirtmek gerekirse, dier nedenlerin yan sra esas itibariyle ve zorunlu olarak talep idaresindeki disiplinden kaynaklandn syleyebiliriz. Ancak atl kapasite orannn ykseklii ekonomiye kayp katma deer, istihdam ve ihra edilebilir retim cinsinden nemli bir maliyet yklemektedir. Katma deer kayplarn katma deer retim oranlarndan giderek hesaplamak mmkndr. Bu durumda atl kapasitenin giderilmesi iin, enflasyonu zorlamamak artyla, yani talebi fazla kamlamadan ne tr politikalarn yararl olabilecei sorusu hemen akla gelen bir soru olmaktadr. Bize gre u tedbirler dnlebilir (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). 5.3.2. Politika nerileri Konu byk lde sermayenin etkin kullanlmas ile ilgili olduuna gre faiz politikasnn, sermaye arz ve talebi faize kar duyarl olduu srece geerli ve etkili olmas gerekir. zellikle ucuz iletme kredisi bu adan yararl olabilir. Uzun vadede bu konu daha ziyade bankaclk kesiminin ihtisaslamas ile ilgilidir. Sanayide ikinci ve nc vardiya kullanm tevik edilmelidir. zellikle ihra mal reten sektrlerin bu adan dnlmesi gerekir. Bu noktada kullanlabilecek tevik aralarnn neler olabilecei konusu ayrca gelitirilmeye muhtatr. sizliin yaygn ve byk lde yapsal olduu ekonomilerde bu ynde verilecek teviklerin balangta iverene ynelik olmas kanlmazdr. Vardiya ve kapasite kullanmndaki art retimin yansra istihdam art da salayacaktr (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Vergi politikasnda da tam kapasite almay tevik etmek amac ile hareket edilebilir. rnein ikinci ve nc vardiya da yaplan retimden daha az oranda istihsal vergisi alnabilir. Bu durumda ortalama istihsal vergisi oran bir miktar dmekle beraber toplam vergi geliri retime paralel olarak artacaktr. Yneticilerin hatasndan yani talep, hammadde v.b. konularndaki tahmin gc yetersizliinden kaynaklanan kapasite adaletini gidermek iin ise eitime ve ynlendirmee ilikin baz tedbirler alnr. Kapasite kullanm asndan en nemli politikalar oluturan, para-kredi ve teknoloji politikalarn formle ederken, dier makro ekonomik amalarn yan sra imalat sanayinde kapasite kullanm orann arttrmay amalamak, retimi ve milli geliri daha hzl arttrmak asndan zorunlu olmaktadr. Teknoloji politikas kapasite kullanm asndan konuya eilindiinde, sorun sermaye youn teknolojilerden veya sermaye ithalatndan kanmak dolaysyla buna uygun politika oluturmak deildir ama ithal edilen sermaye-youn dolaysyla da dviz youn teknolojiyi yatrmlarn mmkn olabilecek en yksek retim dzeyinde altrlabilmesidir. Ancak bu ekilde toplam faktr verimlilii arttrlabilecek ve enflasyonu gidermek iin zorunlu olan orta vadeli verimlilii arttrc politikalarn uygulanmasna geilmi olunabilecektir (www.odevsitesi.com, 12.11.2007).

28

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI 6. STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

Bu blmde ilk nce stok kavramna deineceiz ve ardndan stoklarn iletme asndan nemine vurgu yapp, daha sonra izlenilen stok politikalarn deerlendireceiz. 6.1. Stok Kavram Bir retim sisteminde retilen mamule dolaysz veya dolayl olarak katlan btn fiziksel varlklar ve mamuln kendisi stok kavram ierisinde dnlebilir. Bir dier tanma gre stok gelecekte duyulabilecek talebi karlamaya ynelik olarak mallarn biriktirilmesidir. Belirtilen mal stoklar retici firma iin hammadde, yar mamul, mamul, bakm firmas iin satn alnan yedek paralar, perakendeci firmalar iin satn alnan mamuller, hizmet firmalar iinse, tedarik malzemeleridir (www.progenteknoloji.com, 29.12.2007). 6.1.1. Stoklarn Tanm Bir retim sisteminde mamul retimine dolayl veya dolaysz olarak katlan tm fiziksel varlklar ve mamuller stok kavram iinde dnlr. Bir tanma gre; depo edilen her deer stok saylr (Kobu, 2006:303). Stok kavramn aklamaya ynelik dier bir tanmda ise stok; tedarik veya retim yoluyla elde edilen, kullanlmadan veya mteriye arz edilmeden nce az ve ya ok belirli bir sre bekletilen mal miktardr. Ksaca stok bir iletmenin sahip olduu mevcut mallar olarak tanmlanabilir. Stok denince genelde fiziki mallar ele alnr; fakat iletmeler sadece fiziksel retim zerine kurulmamtr. Hizmet reten irketlerimizde vardr. Bu yzden firmalarn stoklar sadece fiziki mallar olmayacaktr. letmelerin kurulu amalar kr etmektir. letmelerin bu amalarn gerekletirmek ve dolays ile faaliyetlerini devam ettirebilmeleri iin baz ekonomik deerlere sahip olmal ve bu ekonomik deerleri her an kullanma hazr tutmaldrlar. Bu ekonomik deeri olan kaynak ve mallara stok denir. Bu yzden retim elemanlar nce tedarik edilir ve daha sonra da talep annda harcanr (www.progenteknoloji.com, 29.12.2007). 6.1.2. Stok Bulundurma Nedenleri Her sanayi dalnda iletmeler stok bulundurmak durumunda kalabilmektedir. letmelerin stok yapmaya ihtiya duymalar bir veya birden fazla nedene bal olabilmektedir. Bunlar (Tekin, 2003:2). Gnlk kullanm miktarnn belli olmamas retim riski; retim veya retimle ilgili dier faaliyetlerde makinelerin durmas Talepteki ani deimeleri karlamak amacyla belli bir anda retimi artrmann maliyetinin depolama maliyetinden yksek olmas akndaki kesilmeler Emniyet stoku Fiyat dmelerinin nlenmek istemesi (Tekin, 2003:2). Depoda kaytlar kartrlan yani unutulan malzemeler Yanl stok kontrol yntemleri sonucu ortaya kan stoklar

29

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

retim planlama ve kontrol, satn alma, pazarlama gibi blmler arasnda iletiim eksiklii sonucu ortaya kan stoklar (www.progenteknoloji.com, 29.12.2007).

Genel olarak; mamul mallar, yar mamuller ve hammadde diye snfa ayrlan stoklar, eitli gr asndan farkllklar gsterirler. eitli faaliyetler iin zamana ihtiya olmas, talebin deiebilirlii, belirsizlik artlar, iletmenin kapasitesi, stoklarn olumasnn ana nedenlerindendir. retim srecinde malzemeler, eitli retim kademelerinde deiik ilemler grmektedir. Bu ise, retim sistemini dengelemek, daha ak bir deyimle, kademeler arasndaki farkl retim hzlarnn oluturaca aksaklklar veya sistemin bir ksmnda meydana gelebilecek arzalardan, sistemin tamamnn etkilenmesini nlemek iin, yar mamul stoklarnn ortaya kmasna neden olmaktadr (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Dier taraftan, son talebin belirlenmesi, yneticileri tahminler yapmaya yneltmektedir. Ancak, tahmin edilen talep ile, gerekleen talep arasndaki farklarn meydana gelmesi, kanlmaz bir sonutur. Gelecein belirsizlii nedeniyle, retimin kesilmesi ve bunun sonucunda, retim aralarnn atl braklmas, fiili ve potansiyel sat olanaklarnn kaybedilmesi gibi risklerle kar karya kalnabilir. Bu nedenle, gerekleen ve talep edilen arasnda farkllk olmas normaldir. Bu farkll ortadan kaldrmak, stoklarla olur. Bu ifadesi ile stoklar, talep tahminindeki yanlmalarn ortaya kard zararlar, minimum klan unsurlardr. Mevsimlik dalgalanmalarn geerli olduu piyasalarda, denge unsuru olarak stoklara ihtiya vardr. Mteri talep dzeylerinde deikenlik, retimden ziyade, stoklar araclyla karlanr. Ayn ekilde, maln retiminin mevsimlik olduu durumlarda da, devaml ve dzenli bir seviyede olan talebin karlanabilmesi iin, retim devresinde btn dnemin talebini kapsayacak lde retim yapmak, bunu stok olarak bulundurmak ve talep edildiinde, piyasaya sunmak gerekir. Hammaddelerin ve satn alnan dier malzemelerin stoklanmas ise, btn miktarlarda satn almann avantajlarn elde etmenin, herhangi bir nedenle aksamasndan doacak riskini, azaltmak gibi nedenlerle gerekli olabilir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 6.1.3. Stoklarn Faydalar Stoklar rasyonel esaslara gre faaliyet gsteren ve iktisadi dzende, fonksiyonunu gerektirdii gibi yerine getirmek isteyen iletmeler iin, kanlmaz bir unsurdur. Stok bulundurmadan alan iletme, stok bulundurarak alan iletmeye gre, daha az krl ve daha ok masrafldr. Stok bulundurmadan faaliyet gsteren bir iletme, tahmininin zerinde bir taleple karlat zaman, ilave tehizat ve ilave igc bulmak zorunda kalacak, stok tkenmesinden doan, fiili ve potansiyel talebin kayb ile karlaacaktr. Dou nedenleri ne olursa olsun, stoklar fayda salayan unsurlardr. Stoklarn saladklar bu faydalar, stoklarn retim ve pazarlama faaliyetlerini, birbirinden ayrma fonksiyonuna balanmaktadr. Malzeme stoklarnn temel fonksiyonu, retim datm tketim zincirinde, birbirini izleyen kademelerin uyum halinde almasn salamaktr. Stoklar, iletmelerde retim seviyelerinin dzenli olmasn salar. Talep miktar ile, tedarik sresindeki dalgalanmalar, retimi aksatarak, makine ve tehizatn atl kalmasna neden olur. letme, stok bulundurarak, retimin duraklamasndan doacak bu zarardan, kendisini korumu olur. Ayrca, tehizat ve igcnden de, daha rasyonel olarak yararlanr. Yine stoklar sayesinde, retim ve tedarik ilemlerinin en az masrafa 30

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

sebep olacak miktarlar halinde, dzenlenmesi salanm olur (www.gencbilim.com, 05.11.2007). letmenin rettii mala ynelen talep, nceden tahmin edilen dalgalanmalar gsterdiinden, ek kapasiteye ihtiya duyulmadan, stoklar yardm ile talepteki artlar karlanabilir. Stoklar, talep tahminlerinin hatal olmasndan doacak sonular hafifletir, tketicilere ksa zamanda ve stn bir seviyede hizmet temin eder. Stoklarn salad faydalar, prodktivite ve rekabet gcn arttrc etkileri bakmndan, iki grupta dnebiliriz. Buna gre stoklar, perakendeciyi, toptancy, retim faaliyetleri iinde eitli safhalar ve tedarik kaynaklarn birbirinden ayrr. Dolaysyla, retim faaliyetlerinin verimi artar, talebin zamannda karlanmas salanr. Talebin zamannda karlanmasnn, iletmeye salad fayda, talebin zamannda karlanmamas halinde ortaya kacak kayplarla belirlenir. Bu kayplar, ksa vadede karlanamayan satlarn, dolaysyla sat kararlarnn kayb, uzun vadede, mterilerdeki gvenin zayflamas kaybdr. Endstri iletmelerinde, girdi kalemi olarak stoklar, retim faaliyetlerinin, daha dzenli ekilde devamn salar, retim kapasitesinin, daha verimli kullanlmasn mmkn klar, retim faaliyetlerinin minimum maliyete sebep olacak ekilde planlanmasn ve bunun bir sonucu olarak da, toplam maliyetlerin, minimum dzeyde seyrini gerekletirir (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Stoklar, saladklar faydalar nedeniyle, tasarruf unsurlardr. Ancak, stoklarn ayn zamanda maliyet nedeni olmalar, salanan bu tasarruflarn, stoklardaki artlarla, dorusal bir iliki iinde artmadn gsterir. Bu durumda, stoklara ilave edilen, her birimin salad marjinal tasarruf, azalarak artar ve belli bir lden sonra, stoklarla ilgili maliyetler, stoklardan salanan tasarruflar aar. Rasyonel davranmak isteyen bir iletme, stoklarn salad tasarruflarla, sebep olduklar maliyetler arasnda, ekonomik bir denge kurmak suretiyle, kendisine minimum maliyete sebep olacak, stok seviyelerini tespit etmek durumundadr. Aslnda stok kontrolnn esas gayesi, belirli bir stoku elde bulundurmak veya bulundurmamaktan doan maliyetleri, minimum klmak baka bir deyile, elde stok bulundurmakla doacak maliyetlerle, bulundurmamaktan doacak kayplar arasnda, bir dengenin salanmasna almaktr. 6.1.4. Stok eitleri Hammadde ve iletme malzemesi stoklar, retim prosesinin minimum maliyetle ve planlanan srede tamamlanmas iin talep edilir. Bu stoklarn ne zaman yenileneceini ve her sipariin miktarnn ne olacan belirlemek iin stok politikalar oluturulur (Doruer, 2005:249). Stoklar aadaki gibi bir grup yapabiliriz. I. Fonksiyonlarna Gre Stoklar a) lem ve hareket stoklar ( Process and movement stocks ) b) Organizasyon stoklar ( Organization inventoires ) b1) Emniyet stoklar ( Safety stocks ) b2) Beklenilen veya mevsimlik dalgalanmalara kar koruyucu stoklar (Anticipation inventoires ) b3) Devre stoklar ( Cyale stocks ) II. retim Prosesi indeki Durumlara Gre Stoklar a) lem ncesi stoklar a1) Hammaddeler 31

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

a2) Yedek paralar a3) Satn alnan montaj paralar a4) letme malzemeleri a5) Konsinye stoklar b) Yar mamul mallar ( Process stocks ) c) Mamul mallar c1) Yava hareket eden stoklar c2) Modaya tabi stoklar c3) l stoklar (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 6.2. Stok Politikas Stok politikas kavram genel olarak, bir maln tketim hz ( fiili ve tahmini olarak ) ile, eldeki veya siparie balanm bulunan, stok miktar arasndaki oran ile ilgilenir. Bu oran, fiziki miktarlarla veya gnlk tketim miktarlar ile ifade edilebilir. Daha yaygn olarak kullanlan, gnlk tketim miktarlar yntemi, malzeme kullanma hzn, eldeki ve sipariteki mal miktarlar ile birlikte gznnde tutar. Bu yntem ayrca, metre, litre, ton, TL gibi eitli standartlarla, lm yaplan geni aptaki deiik malzeme istekleri arasnda, uygun ekilde dengeye getirilmi bir stok bulundurmak iin, ortak temel oluturur. Bundan baka, verilerle, iletmenin belli devreler arasndaki stok durumunun karlatrlmasnda yardmc olur. Ancak, stoklarn, gnlk tketim miktarlar cinsinden belirlenmesinin bu stnlklerine karlk, unutulmamas gereken nokta; bir iletmenin, 30 gnlk tketimi karlayacak kadar sipari vermeyeceidir. Yani, gnlk tketim miktarlar, sipari iin bir l olamaz (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). 6.2.1. Stok Politikasnn nemi Stok politikas, tketim gn veya fiziki miktarlar cinsinden, belirlemenin uygulanabilir olmasna karlk; iletmenin stoklara balayabilecei para miktarna, yani finansman gcne cevap verebilecek bir stok politikasnn, daha uygun bir politika olaca aktr. ok fazla , ok az veya kt bir ekilde dengelenmi, stoklardan kanmak gerekir. Bu tip stoklar, iletmeye pahalya mlolur. Gereinden fazla, stok bulundurma masraflar yksektir. ayet, iletme retimde kulland birok maddeyi, stokta bulunduruyorsa, her bir stok kalemini ihtiyacna gre ayarlamaldr. Bir ksm0 stok kalemlerinin, dier stok kalemlerine uygun oranlarda bulundurulmas, yani stok kalemlerindeki dengenin bozukluu iletmeyi g duruma drr. Asgari stok miktarlar tespit edildikten sonra, eldeki stoklarn fiilen bu miktarlarn altna dp dmedii, srekli olarak kontrol edilmelidir. Stoklarn iyi hesaplanmas, dnemsel gelirlerle, ilgili dnem giderlerinin uyumunu belirler ve ynetimin ileride alaca kararlara dayanak olur. Bu faktrlerin altnda, bata sat olmak zere, tm departmanlarn katksyla kurulacak, etkin bir kontrol sistemi yadsnamaz (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). 6.2.2. Stok Politikasnda Etkinlik Salanmas Stok ynetimi, bir iletmedeki blmler aras uzlamaz hedefleri iletmenin eilimlerini btn olarak ele alp, stok dzeylerini rasyonel ynetmeyi amalamaktadr (Ayanolu, 2006:330). 32

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

Stok ynetimi politikasnda etkinlik salanabilmesi iin, gerekli koullarn banda, stok ve stok hareketleri konusunda, yneticilere bilgi aknn, zamannda temini gerekir. Stoklarla ilgili bilgilerin dzenli ve yararl olabilmesi iin, stoklarn snflandrlmas ve gruplara ayrlmas gerekir. Hemen hemen btn endstri iletmeleri, stoklar, idare giderlerinde tasarruf salama, stoklara ilikin karar almay kolaylatrma, nedenleriyle snflandrmaktadr. Ancak, stoklar snflandrlrken, ar derecede ayrma gitmek, yneticileri ayrntya boduu gibi, salkl karar almay da gletirebilir. Buna karlk, stoklar az sayda birka balk altnda toplamak, snflandrmann yararlarn ortadan kaldrabilir. Bu nedenle stoklar, yneticilere gerekli bilgileri salayacak ekilde, ayrma tabi tutulmaldr. rnein (hammadde, yar mamul, mamul), ynetim asndan yararl olmakla beraber, yeterli deildir. Bu ana gruplarn, alt gruplara ayrlmas gerekir (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). Etkin bir stok kontrol dzeninin salanmas iin, yneticilerin stoklarla ilgili olarak, aadaki bilgilerle donanmalar gerekir: Tedarik sresi Elde bulunan miktar Sipari edilen miktar Emniyet stoku letmelerde, stok politikalarnn amalarn, optimum stok yatrm dzeyini planlamak ve kontrol kanalyla planlanan optimum dzeyleri muhafaza etmek eklinde sralayabiliriz. Yine etkin bir stok ynetimi politikasnda, devaml kontrol ile, stoklarda istenmeyen gelimelerin annda saptanmas ve gerekli nlemlerin annda alnmas gerekir. Kukusuz stok bteleri, yneticiler elinde, etkin bir kontrol aracdr. Stoklara ilikin baz oranlar, kontrol konusunda yneticiler iin yol gsterici olduu gibi, olaanst veya beklenmeyen gelimeler hakknda da yneticileri uyarr. Yneticilerin bu amala kullanabilecekleri oran, ellerinde ka gnlk stok bulunduu veya stokta kal sresidir (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). Yneticiler, ka gnlk stokla altklarn hesaplamak yerine, stok devir hzn da bulabilir ve bu sreyi veya stok devir hzn, planladklar sre ve devir hz ile karlatrmak suretiyle deerlendirebilirler. Stok ynetimi politikasnda etkinlik salanabilmesi iin, iletme ynetimince alnabilecek nlemlerin balcalar aadaki gibidir: eitli stok kalemleri arasnda denge salanarak, baz stok kalemlerinde ar ikinliin nlenmesi; Stok kontrolnn gerei gibi yaplamamas, retim iin gerekli hammadde veya yar ilenmi stoklarda dengesizlik yaratmaktadr. Baz kalemlerde ar birikim, genel olarak stok tutarn ykselterek finansman gereksinimini arttrmaktadr. Satn alma ( tedarik ) ve retim blmleri arasnda, yakn bir ibirlii salanmas; Tedarik ve retim blmleri arasnda ibirliinin salanamamas, retimde duraklamalara, aksamalara yol at gibi; baz stok kalemlerinde de ar birikimlere sebep olabilmektedir. retim sresinin ksaltlmas; Endstri iletmelerinde yar mamul stokunu tayin eden en nemli faktrlerden biri de, retim srecinin tamamlanmas iin, gerekli srenin uzunluudur. retim srecinin uzunluu, teknolojik faktrlere bal olmakla beraber, yneticilerin de alabilecekleri tedbirle bu sre ksaltlabilir. retim ilemlerinin hzlandrlmas, retim aknn iyi organize edilmesi, baarl bir yerleme plan ile, zaman kayplarnn nlenmesi, retim

33

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

faaliyetlerinin kesintisiz devamnn salanmas gibi nlemler, yar mamul stokunda birikime yol amadan, hzl bir retim artna olanak verir. Kalite kontrolne gereken nem verilerek, iadelerin ve firelerin azaltlmas salanr. Stoklar iin en uygun deerlendirme yntemi uygulanarak, gerek d krlar zerinden, vergi denmesi nlenir (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

6.3. retim Sistemlerinde Stok Kavram Bir retim sisteminde retilen mamule dolaysz veya dolayl olarak katlan btn fiziksel varlklar ve mamuln kendisi stok kavram iinde dnlebilir. Stoklar sz konusu varlklarn miktarlar veya parasal deeri ile llr. Baz kitaplarda stok yerine, asl ngilizcede Inventory olan envanter kelimesinin kullanld grlr. Fakat bu kelime muhasebede, genellikle yl sonlarnda yaplan fiziksel saym yolu ile stok tespiti anlamna gelir. Bir karkl nlemek amac ile biz aklamalarmzda stok kelimesini kullanacaz. Sipari zerine alan atlye byklnde bir sistemde stok bulundurmaya pek gerek yoktur. Zira hammaddeler sipari alndktan sonra tedarik edilir ve mamul bittiinde mteriye derhal teslim edilir. retim sistemi bydke, hele mamul eidi arttka, tedarik, talep ve imalata ilikin faktrlerdeki belirsizlik ve aralarndaki ilikilerin karmakl stok bulundurmay zorunlu klar. Bir rnek olarak belirli bir mamule ait satlar ile retim program arasndaki ilikiyi gz nne alalm. (ekil 6.1) de herhangi bir imalat iletmesinde kmlatif sat ve retim miktarlarnn bir yl iindeki deiimi gsterilmitir (Kobu, 2006:303).

ekil 6.1. Bir malat letmesinde Kmlatif retim Ve Satlarn Deiimi (Kobu, 2006:303-304). retim ile satlarn birbirine paralel gitmesi hemen hemen olanakszdr. Makine kapasitelerinin mmkn en yksek dzeyde kullanlmas, i yklemenin dzgn yaplabilmesi ve hazrlk faaliyetlerinin drlmesi retim hznn sabit tutulmas ile gerekleebilir. Ancak bu takdirde, retimin satlarn stnde gitmesi halinde artan 34

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

miktarn stoklanmas, aksi durumda ise stoktan sat yaplmas sz konusudur. letmede stok bulundurulmas, ilerde ayrntl olarak inceleyeceimiz eitli maliyetlerin ortaya kmasna sebep olur. Buna karlk retim hznn dzgn yrtlmesi ve mteri isteklerinin zamannda karlanmas ile salanan avantajlar vardr. Stok kontrolnn amac, bu konudaki olumsuz ve olumlu maliyet unsurlar arasnda, iletme asndan en uygun denge noktasnn bulunmasdr (Kobu, 2006:303304). 6.3.1. Stoklarn Planlanmas, Kontrol ve Deerlemesi Varlklara yaplan yatrm dzeylerinin optimal ya da en uygun kabul edilen bir dzeyi vardr. Bu varlk nakit, fabrika binas ya da eitli stoklar olabilir. rnein; nakit kalanlar bile ok fazla ya da ok az olabilir. Gereksinim duyulandan ok fazla nakte sahip olmann temel maliyetini, gelirlerin feda edilmesi oluturur. nk kullanlmayan para, hibir gelir salamaz. te yandan son derece az paraya sahip olmann temel maliyetini de, allardan salanan iskontolarn kaybedilmesi, ya da bir kimsenin kredi durumunu sarsmas oluturur. u halde teki varlklara yaplan yatrmlarn optimal dzeyi gz nnde bulundurulduunda, her bir varlk trne yaplacak yatrmn uzun vadede karlarn en oklanmasna yardmc olan optimal bir dzeyi bulunur (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Bu nedenle stok kontrolnn temel amacn, stoklara yaplacak yatrmlarn optimal ya da en uygun dzeyinin belirlenmesi ve korunmas oluturur. Stok dzeylerinin kontrolnde, iki snrn zorla kabul ettirilmesi gerekir. nk iletme ynetiminin genellikle nlemek istedii, iki tehlikeli durum bulunmaktadr. lk tehlikeli durumu, imalatn durmasna ve dolaysyla satlarn yitirilmesine neden olan yetersiz dzeydeki stoklar oluturur. kinci tehlikeli durumu da, gereksiz nakliye giderlerine yol aan stoklar oluturur. Optimal stok dzeyi, bu iki tehlikeli durumun arasnda herhangi bir yerde bulunur. letme ynetimi stok miktarlarn, stok bulundurmann marjinal maliyeti ile, stok bulundurmak nedeniyle beklenen marjinal faydann eit olduu noktada saptayacaktr. ite bu nokta, optimal stok bulundurma dzeyini oluturur. "Stoklar birok iletmenin mezardr" sz, uzmanlar arasnda son derece yaygn bir yargdr. Uzmanlar bu szle kt bir stok ynetiminin, hzl bir iflasa neden olacan belirtmek isterler (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). 6.3.2. Stoklarn Snflandrlmas Stok tanmna giren btn varlklar bir arada incelemek yanlmalara sebep olabilir. Stok edilen varlklar arasnda; cins, deer, kullanlma yeri, stoklama biimi gibi faktrler asndan farkllklar vardr. Bunlar amaca uygun biimde snflandrarak incelemede fayda vardr. PK, tedarik, sat ve maliyet muhasebesi departmanlar asndan da uygun grlen stok snflandrlmas yledir (Kobu, 2006:304). Hammaddeler: letmede imalata giren ve zerinde ilem yaparak deer kazandrlan tm varlklar hammaddedir. Bu iktisattaki birincil madde kavramndan farkldr. Hammadde tanm iletmeye gre deiebilir. rnein, bir demir-elik fabrikasnda demir filizi hammadde, pik mamuldr. Halbuki kalorifer radyatrleri reten fabrikada pik hammadde, radyatr dilimleri mamuldr.

35

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

Yan Mamuller: zerlerinde yaplmas gereken ilemler henz tamamlanmam bulunan ve i istasyonlar arasndaki ara depolarda biriktirilen varlklardr. Bunlarn yan mamul nitelii bir sre sonra, son ilemlerin tamamlanmas ile mamule dnr. Mamuller: Fabrika iinde yaplmas dnlen ilemlerin tm tamamlandktan sonra mteriye teslim edilmek zere ambara konulan varlklardr. Mamuller, belirli bir aamay tamamlayp belirli bir yerde hareketsiz durduklar iin, sayma, deerleme ve kontrol asndan pek glk gstermezler. Hammadde ve yar mamullerde belirsizlik nispeten fazla olduundan kontrolleri daha gtr (Kobu, 2006:304). Hazr Paralar: Mamuln bir ksmn oluturan ve genellikle dardan tedarik edilen varlklardr. Bunlar cvata, somun gibi basit fakat ok kullanlan paralar olabilecei gibi, elektrik motoru, dili kutusu, jeneratr gibi byk mamullere monte edilen karmak mamuller de olabilir. Yardmc Malzemeler: Mamulde dorudan kullanlmayan veya yer almayan, tamir paralar, kesme svs, makine ya vb. malzemelerdir. Bu genel snflandrma iletmenin amalarna gre farkl biimde yaplabilir veya yukardaki snflardan birine alt snflar eklenebilir. rnein, stoklarn hizmet ettikleri ana ama gz nne alnarak yle bir snflandrma yaplabilir: Talep dalgalanmalarn karlamak amac ile oluturulan stoklar. Beklenmedik ar talebi karlamak amacna hizmet eden stoklar. Sipari ve elde bulundurma maliyetleri toplamn minimum yapan ekonomik sipari miktar stoklar. retim kayna ile tketici arasnda tanan miktar karlamak amac ile oluturulan datm stoklar. Bunun gibi mamuln deerini, tedarik sresini, tketim hzn vb. kriterleri temel alan baka snflandrmalar yapmak mmkndr. Bu blmdeki aklamalar bakmndan stok snflar yerine bir stok kontrol faaliyetindeki temel elemanlar nem tar. letmenin stok durumunu formle etmek iin; talep (tketim) hz, tedarik sresi, maliyetler, retim hz vb. faktrler nem tar. Dardan alnan bir para ile, iletme iinde hareket eden malzeme arasnda formlasyon bakmndan bir fark yoktur. Dolaysyla hammaddeler iin gelitirilen bir forml, sadece katsaylar deitirmek art ile mamullere veya yardmc malzemelere de uygulanabilir (Kobu, 2006:304-305). 6.3.3. Stok Gereksinimi Mamullerin imalat ve datm srekli olmak yerine, bir an srdnde stoklara hibir gereksinim duyulmaz. Bu durumda stoklara, ancak fiyat deiimlerine kar koymak iin gereksinim duyulur. Bilimsel ynetime, otomasyona ve bilgisayarlardaki mucizeye karn, imalat ve ticaret ilemlerinde yine stoklara gereksinim duyulur. Bir imalat eyleminin verimli olabilmesi iin belirli bir stok miktarnn bulundurulmas gerekir. Stoklar, iletmenin d glere kar uyum yeteneini belirler. Hammadde tesliminde beklenilmeyen gecikmeler ya da satlardaki dalgalanmalar eer iletmenin hammadde ve mamul stoku yoksa, son derede utan verici durumlar yaratabilir. Yeterli hammadde yoksa imalat durur ve maliyeti, son derece yksek kapanmalara yol aar.

36

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

Stoklarn mterilerin taleplerini hemen karlayabilecek bir dzeyde muhafaza edilmesi ya da mamullerin mterinin baka bir sunu kaynana bavurmasn nleyecek bir abuklukta sunulmas gerekir. Aksi halde gelir kayb yannda, gvenilir olmama gibi bir lekeyle lekelenir. Mteri taleplerini gereken hzla karlamak olanaklarndan yoksun bulunan bir iletme, hem fiili hem de potansiyel sat olanaklarn kaybeder. lkemizde tm iletmeler, fazla stokla almaktadr. Bu durum iin de, u nedenler ileri srlmektedir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). letmelerin sat ve imalat blmleri, stoklarnn gereinden daha fazla olmasn, karlar asndan her zaman daha uygun grmektedirler, Fiyatlarn genellikle artacan tahmin etmek, gelenek haline gelmitir. Bu nedenle, fazla stoka sahip olma pahasna, dk fiyatla ve gereksiz miktarda satn almak da bu durumun sonucu olmaktadr, Stoklar optimal dzeyde tutabilmek iin, imalat kontroll, stok ynetimi ile ilgili verilerin ve yntemlerin deerlendirilmesi ve etkin bir biimde uygulanmas gerekmektedir. letmeler bu kontrol yetenein gstermediklerinden ya da ek ynetim giderlerini gze alamadklarnda, stoksuz kalma korkusuyla fazla stokla alrlar (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

malat eylemleri; yar mamul stoklar, direkt hammadde stoklar, mamul para stoklar ve iletme malzemesi stoklar olmakszn dzenli bir biimde yerine getirilemez. Stoklar, planlama hatalar ile arz ve talepte beklenilmeyen dalgalanmalar emen bir snger gibidir. Stoklar ayn zamanda, imalat ve pazarlama eylemlerinin dzenli olmasn salar. Stoklar ayrca iletmenin tm blmlerinin ya da ilevlerinin, birbirinden ayrlmasna yardmc olduu gibi, birbirine bamllklarn da en az dzeye indirir ve bylece her blm etkin bir biimde alr. rnein; gereksinim duyulduunda birok mamul paras satn alnr, imal edilir, depolanr ve kullanlr (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 6.3.4. Stoklarn letme Ekonomisindeki nemi Modern retim sistemlerinde stoklar her kademeden yneticiyi yakndan ilgilendiren bir sorun haline gelmitir. Yanl stok politikalar seilmesi veya uygulama hatalar yznden pek ok iletmenin kritik duruma dt bir gerektir. Tarmda ve demir-elik, tekstil gbre, imento, eker vb. temel endstrilerde stok fazlal veya azl nedeni ile tm lke ekonomisinin sarsld durumlara ait saysz rnek verilebilir. letmeci iin stoklar, bilano ve kar-zarar hesaplarnda yer alan rakamlarla sadece finans yneticilerini ilgilendirir grnr. Halbuki etkin bir stok sisteminde her departmann zellikle UPK ve satn rol vardr. Bazen byk nakit sknts iinde olduu belirtilen bir iletmede, imalat departmanlar arasna dalm halde, nakit ihtiyacn rahat rahat karlayacak miktarda lzumsuz yar mamul stoklar bulunduu grlr. Baz iletmelerde de, yeterli hammadde stoku olduu bildirildii halde, birka nemsiz para yznden tm imalatn aksamas gibi durumlara rastlanr. Btn bunlarn nlenmesi, bata UPK ve sat olmak zere, tm departmanlarn katks ile kurulacak etkin bir stok kontrol sistemi ile mmkn olabilir. Byle bir sistemin iletme ekonomisi asndan salayaca yararlarn balcalar yle sralanabilir (Kobu, 2006:305):

37

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

kke GNEIKAN

retim faaliyetlerinin dzgn ve (makine - insan - malzeme) olanaklarndan en iyi yararlanacak biimde yrtlmesine yardmc olur. Malzeme ve para yokluu yznden bo beklemeler minimuma iner. istasyonlar arasndaki ylmalar azalr. Stoklara balanan para tam ihtiyaca gre saptandndan salkl bir finans ynetimine olanak salanr. Tedarik ve sat masraflar azalr. retim programlarnn kolay ve geree uygun dzenlenmesi mmkn olur. Etkili bir maliyet muhasebesi sisteminin ihtiyac olan bilgilerin pek ou kolay ve duyarl biimde toplanabilir. Dikkatsizlik yznden ziyan olan malzeme ve mamullerin miktar azaltlr, dzeltme iin vakit gemeden mdahale edilebilir (Kobu, 2006:305).

38

LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAK

kke GNEIKAN

7. LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAKTRLER VE STOK KONTROL Bu blmde iletmelerde stok tutarn belirleyen baz unsurlar, stok kontrol, stok kontrol politikalar ve stok kontrolnn etkinliinin salanmasndaki balca etkenler zerinde durulmutur. 7.1. letmelerde Stok Tutarn Belirleyen Faktrler Endstriyel iletmelerde stoklar, hammadde, yar mamul ve mamul stoku olarak gruba ayrlr. Her stok grubunun tutarn etkileyen balca faktrleri aadaki ekilde sralayabiliriz (enm.blogcu.com, 07.11.2007). 7.1.1. Hammadde Stokunu Etkileyen Faktrler Gelecek dnemde retimi planlanan mamul miktar retimin mevsimlik oluu Hammadde yokluu nedeniyle retimin kesintiye uramasn engellemek iin bulundurulmas gereken emniyet stoku Byk almlardan salanacak tasarruf Hammadde fiyatlarndaki gelimelere ynelik beklentiler Tedarik ve stok kontrolnde etkinlik Hammaddenin dayanma sresi Stok tutma maliyeti Firmann depolama kapasitesi

7.1.2. Yar Mamul Stokunu Belirleyen Faktrler malat srecinin teknik nitelii ve uzunluu malat srecinde yaratlan katma deer retim faaliyetlerinin sreklilii retim miktar Yar mamullerin iletme bnyesinde retilmesi ya da baka firmalardan temin edilmesi (enm.blogcu.com, 07.11.2007)

7.1.3. Mamul Stokunu Etkileyen Faktrler Sat hacmi Talebin mevsimlik oluu Hammadde almnn mevsimlik oluu Piyasadaki rekabet koullar Sat blgelerinin eitlilii Datm kanallarnn ileyii retimim sipari zerine ya da piyasa iin yaplmas Mamuln fiziki zellikleri retimin eitlilii Dayanma sresi Stok maliyeti 39

LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAK

kke GNEIKAN

Firmann depolama olanaklar lenmi stok bulundurmann tad risk (enm.blogcu.com, 07.11.2007).

7.2. Stok Kontrol Stok kontrol ile ilgili almalar 1920' lerde balam, ikinci dnya harbine dek ok az ilerleme kaydetmi, byk lde gelimesini ise 1950'den sonra gstermitir. Stok kontrol, iletme iin en uygun olan stok miktarlarnn, iletmenin imalat, sat ve finansal koullarnn da gz nnde bulundurularak saptanmasn ve saptanan bu stok dzeylerinin devam ettirilmesini ierir. Saptanan bu stok dzeylerinin srekli olarak gzden geirilmesi ve deien ekonomik koullara uyarlanmas gerekir. Aksi durumda, stok kontrolnden beklenen yararlar gereklememi olur (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). 7.2.1. Stok Kontrol Kavram, Tanm Stok kontrol, ekonomik taleplerle kar karya olan bir ite ( piyasada ), elde tutulan stok miktarnn eitli ekiller de, bilimsel olarak kontrol edilmesi sanatdr. Bir retim sisteminde retilen mamule dolaysz veya dolayl olarak katlan btn fiziksel varlklar ve mamuln kendisi, stok kavram iinde dnlebilir. Stoklar sz konusu varlklarn miktar veya parasal deeri ile llr. Kavramn daha gelitirilmesi halinde, mal veya hizmet reten sistemde kabul eder. Bu sistemin iinde ilem grmek zere bekleyen veya grnen ve bu deiim srecinden ktktan sonra sistemin kts halini alan ve baka sistemlere gnderilmek zere bekletilen her ey stok olarak ele alnabilir (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). Sipari zerine alan atlye byklnde bir sistemde stok bulundurmaya gerek yoktur. Zira, hammaddeler sipari alndktan sonra tedarik edilir ve mamul bittiinde mteriye derhal teslim edilir. Stoklanan maddelerin elde tutulmalarnn arkasndaki gereke ne olursa olsun, stoklarn daha ok gelecekteki bir talebi veya ihtiyac karlamak, ileride gelinmesi beklenen bir problemin zmndeki riski azaltmak, ya da gelecekte bugnkne oranla daha byk faydalar salamak. Bundan karlacak sonular: Stok kalemlerinin stokta tutulduklar srece bir kullanm deerine sahip olmadklar Daha ok gelecekteki kullanm veya tketim sonucunda saladklar fayda ve sonras iin elde tutulduklar eklinde zetlenebilir. Bir anlamda gelecekte salanacak daha byk fayda gelir ve uruna bugnk tketim ve kullanmdan vazgemek eklinde yorumlanabilecek olan stoklarn, gerek faaliyet alanlar ve amalar, gerek stok bulundurma amalar farkl olan hemen her trl iletme iin yadrganmayacak byk nemleri vardr. letmelerin bu stoklara sahip olmamalarnn da yarar ve sakncalar vardr (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). Baz kitaplarda stok yerine, asl ngilizce de Inventory olan envanter kelimesinin kullanld grlr. Fakat bu kelime muhasebe de, genellikle yl sonlarnda yaplan fiziksel saym yolu ile stok tespiti anlamna gelir. Ayn ekilde Trke literatr de envanter szcnn her iki anlamyla da kullanld grlr. zellikle muhasebe ile ilgili yazlm eser ve uygulama almalarnda envanter karmak , envanter almak eklinde alnrken, szck

40

LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAK

kke GNEIKAN

dnem sonundaki veya belirli dnemlerde iletmelerde yaplan mal saym anlamnda kullanlmaktadr. 7.2.2. Stok Kontrolnn Amac ve nemi Stok kontrolnn amac; iletme bnyesinde retim srecinde kullanlan hammadde ve malzeme girdi ve ktlarnn kaytlarn ayrntl bir ekilde tutmak, sipari verilen malzemelerin kaytlarn tutarak istenen anda malzeme saymlarn gerekletirmek ve sonular kontrol ederek aksaklklar ortaya karmak, uygun bir stok politikas belirleyerek birbiriyle ilikili olan masraflar minimum dzeyde tutmaktr (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). Gnmzde retim sistemlerinde stoklar her kademeden yneticinin yakndan ilgilenmesi gereken bir sorun haline gelmitir. Yanl stok politikalar veya uygulama hatalar yznden azmsanamayacak sayda iletme kritik duruma dmtr. Verimli ve etkin bir stok sisteminde zellikle retim planlama, kontrol ve satn rol vardr. Genel olarak stok kontrol; stok miktar ve eitlerinin iletmelerin tedarik, retim ve mali imkanlarna gre en rasyonel ve ekonomik bir ekilde belirlenmesi yntemidir (www.progenteknoloji.com, 29.12.2007). Ksaca stok kontrolnde temel ama malzemenin ne eksik ne fazla fakat yeterli miktarlarda iletmede hazr bulundurularak retimin aksatlmadan yrtlmesidir. Bir baka deyile: stenilen zamanda stenilen miktarda stenilen yerde stenilen kalitede malzemenin salanabilmesi iin ne zaman, ne kadar tedarik edilebilecei sorularna cevap bulma ilemidir (www.progenteknoloji.com, 29.12.2007). retim sistemi bydke, mamul eidi arttka, tedarik, talep ve imalata ilikin faktrlerdeki belirsizlik ve aralarndaki ilikilerin karmakl, stok bulundurmay zorunlu klar. Stok kontrol, malzemelerin ve rnlerin gerektii zaman yeterli miktarda salanmasn gvence altna almal ve ar stok maliyetlerine engel olmaldr. Stok kontrolnn balca amalar unlardr (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007): Stok yatrmn minimize etmek Depolama giderlerini minimize etmek retimin hammaddesiz ve yar mamulsz kalmasn engelleyecek miktarda stok bulundurmak Etkin bir stok kayt sistemi kurmak Muhasebeye, stok konusunda doru ve yeterli bilgi vermek Ekonomik sipari iin, satn alma blm ile ibirlii yapmak 7.2.3. Stok Kontrol Politikas Stok kontrol, bir karar verme problemidir. Stoklarla ilgili baz maliyet unsurlar artt ( veya azald ) zaman, dier baz maliyet unsurlar da artmakta(veya azalmaktadr). Bu nedenle, stoklarla ilgili olarak, maliyetleri minimum klan bir karar problemi ile kar karya kalnr. Bu ifadesiyle stok ynetimi politikas , dorudan maliyetlerle ilgilidir. Ancak, alnan kararlar maliyetleri deil, miktar ve zaman ifade eder. Fakat ama, toplam maliyetlerin minimum klnmasdr. Gerek bilanonun aktif 41

LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAK

kke GNEIKAN

tarafnda bir varlk olarak yer almas, gerekse, retim faaliyetlerinin ana unsurunu oluturmas nedeniyle, ayr bir nem tayan stoklar, miktar olarak, iletme gereksinimlerine uygun dzeylerde bulundurulmaldr (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). letmenin amac, gereinden ok veya az, stoklar ortadan kaldrmaktr. Belli bir zamanda, ok az olan stok miktar, bir sre sonra, ok abuk fazla stok haline gelebilir. Piyasann genel gidii, olumsuz yne evrildiinde, herhangi bir endstri iletmesinde, yneticiler, sat hacminde, retimde ve dolaysyla nemli derecede malzeme ihtiyacnda, bir dle kar karya kalndn hissedeceklerdir. htiya olunduunda, bu miktar malzeme, daha ucuza satn alnabildii iin, dk fiyatlar, ayn zamanda maliyetin de dmesine neden olacaktr. Bu faktrler, ileride yaplacak sipariler hacminin daralmas , elde daha az stok bulundurulmas sonularn douracaktr. u hususu da belirtmek gerekir ki, yksek fiyata satn alnm stoklar ve stokta kullanlmadan duran malzemeler, daha sonra kullanlsalar dahi, bir kayp ifade ederler. Belirli koullarda kk olan stoklar, koullar deitii zaman, tamamen ikin bir stok haline gelebilir. Bir endstri iletmesi asndan, salam olan bir stok politikas, bir bakas iin isabetsiz bir politika olabilecei gibi; hatta ayn endstri iletmesi iin dahi, zamana gre deiiklik gsterebilir. Bu nedenler, stoklarla ilgili olarak, maliyetleri minimum klan bir karar probleminde, ne kadar ve ne zaman sipari verilmeli sorularna cevap gerektirir. Faaliyetin srdrlmesi iin, gerekli stok miktarnn erevesini, retim ve sat planlamas belirler. zellikle, enflasyonist dnemlerde, hammadde tedarik ve stoklamas, daha da byk nem kazanmaktadr. letmeler, stoklama politikalarn, enflasyon olgusunu deerlendirerek, yeniden biimlendirmek zorundadr. Etkin bir stok kontrol iin, ne lde, hangi kalemler zerinde kontrol kurulacak, her kalem iin satn alma veya retim emirleri ne zaman karlacak, satn alma veya retim siparilerinin miktar, ne olacak kararlarnn, optimal zm gerekir (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). 7.2.4. Stok Kontrolnn Organizasyondaki Yeri Stok kontrol kapsamna giren faaliyetler eitli organizasyon nitelerine dalm olabilir. letmenin finansal durumuna, ynetim politikalarna, retim tipine veya baka faktrlere bal olarak deiik organizasyon dzenlemeleri yaplabilir. Stok kontrol muhasebe, PK veya imalat departmanlarndan birinin iinde yer alabilir. Bazen ayr bir departman olarak organize edildii de grlr. Stok kontrolnde belli bal fonksiyon vardr (Kobu, 2006:306): Satn alma ve sat Depolama Stok kaytlarnn tutulmas Bunlardan arlk tayan hangisi ise, stok kontroln onunla ilgili blme balamak yerinde olur. Aslnda stok kontrolnn organizasyonda alabilecei yerden ok, dier nitelerle olan ilikileri byk nem tar. Bu ilikilerin verimli bir haberleme dzeni iinde salkl yrtlmesi, stok kontrolnn etkinliini arttrr. letme asndan nemli faaliyetlerin, dier bir ifade ile maliyet, kr ve iletmenin gelecei zerinde byk etkisi bulunan eylemlerin, st ynetim tarafndan ele alnmas rgtlenmenin temel ilkelerindendir. Bu nedenle, tedarik faaliyetlerinin, dar anlamyla ele alnp ikincil derecede bir fonksiyon olarak grlmesi ve retim blmne bal bir alt birim olarak rgtlenmesi doru deildir. Bunun aksine, en st ynetim basamana dorudan bal ve st ynetim yetki ve sorumluluklar ile 42

LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAK

kke GNEIKAN

donatlm olarak rgtlenmesi, modern iletmecilik anlayna daha uygundur (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). 7.2.5. Stoklarn Dou Nedenleri ve Stoklarn Faydalar Bir retim sisteminde retilen mamule dolayl veya dolaysz olarak katlan btn varlklar ve mamuln kendisi, stok kavram iinde dnlebilir. Stoklar, varlklarn miktar veya parasal deeri ile llrler. Genel olarak mamul mallar, yar mamuller ve hammaddeler diye snfa ayrlan stoklarn dou nedenleri eitli alardan farkllk arzeder. eitli faaliyetler iin zamana ihtiya olmas, talebin deiebilirlii, iletme kapasitesi, belirsizlik artlar vb. iletmelerde stoklarn varlk nedenleridir. retim faaliyetlerinde malzemeler eitli ilemler grmekte ve bu ilemler eitli retim kademelerinde yaplmaktadr. retim kademeleri iinde birbirini izleyen ilemlerin farkl retim hzlar iinde bulunmalar, bir denge unsuru olarak yar mamul stoklarn ortaya karr. Aksi halde stoklar tarafndan dengelenmeyen retim hzlar, beklemelere ve ylmalara neden olacak ve sonuta retim maliyeti artacaktr (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). Dier taraftan, gelecek talebin belirlenmesi, belirsizlik iinde bulunan yneticileri tahmin yapmaya yneltmektedir. Ancak tahminlerde yanlmalar olabilir. Bu nedenle fiili ve tahmin edilen talep arasnda bir dengesizlik olaca aktr. Bu eitsizliin eitlik haline dntrlmesi, stoklarla mmkn olacaktr. Bu durumda stoklar, talep tahminlerindeki yanlmalarn ortaya kard zararlar minimum klan unsurlardr. Mevsimlik dalgalanmalarn geerli olduu mallarda denge unsuru olarak stoklara ihtiya vardr. Ayn ekilde maln retiminin mevsimlik olduu durumda, devaml ve istikrarl bir seviyede olan talebin karlanabilmesi iin, retim devresinde btn dnemin talebini kapsayan lde retimde bulunmak, bunu stok halinde muhafaza etmek ve talep geldike arz etmek gerekmektedir. 7.2.6. Elde Stok Bulundurma Nedenleri Taleplerin tam ve iyi olarak bilinebildii ve mal arzn salayanlardan tam zamannda maln teslim edilebildii bir piyasann var olduu ideal bir dnyada, herhangi bir ekilde elde stok bulundurmaya, imalatta kullanlan tali maddelerden biraz karmak, buna ramen btn parametreleri tamamen bilinen veya btn ile tespit edilebilecek bir liste yapmak olacaktr. Halbuki pratikte talep bilinemez ve mal arzn stlenenler ounlukla mal tesliminde ge kalrlar veya teslimi erken yaparlar. Bu hatal; ama gerek durumda, stoklar arz ve talep dalgalanmalarna kar bir tampon grevi yaparlar (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Stok bulundurmann balca sebepleri unlardr; Ortalama talepten daha yksek taleplere kar bir sigorta gibi kullanmak. Bu durum mterinin memnuniyetinden dolay artan talebi karlamaya yardmc olur. Ortalama mal teslim sresinden daha uzun bir sreye kar bir sigorta gibi kullanmak. Bu durum genellikle stok kontrolnde sevk ( tedarik ) zaman ( Lead time ) olarak ifade edilir. Mterinin mal kontenjanlar mallar ge kaldnda bir mazeret bulunarak tamamlanamaz. zellikle mteriler bu mal baka bir kaynaktan temin edebiliyorlarsa, bu gecikme mteri kaybna neden olur.

43

LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAK

kke GNEIKAN

skonto mallarndan yararlanmak iin. Bir maldan ok miktarda alnmas sonucunda birim maliyette azalma, dier maliyetleri dengeleyebiliyorsa gerekenden fazla mal almak ( depolama ve elde tutma maliyetlerine nazaran ) avantajl olabilir (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). Mevsime ve dier fiyat dalgalanmalarna kar avantaj elde etmek. Yaz dnemlerinde kmr satn alan bir aile reisi, daha ar basan artan depolama ve yatrm maliyetlerinden ok, kmr fiyatlarndaki tasarrufu gznne alr. Byle olmasna ramen kmr reticileri iin bu mevsime bal fiyat dmleri, piyasann durgun olduu bir dnemde talebi tevik eder. Bylece talep yl boyunca canl tutularak retim maliyetleri azaltlr. Paralarn eksikliinden doan retimdeki gecikmeleri en aza indirmek iin. rnlerle ilgili birok para ve gruplarn her birinin ayn zamanda en son montaj noktasna ulatrlmas ynetim asndan hemen hemen imkanszdr. Bu durumda paralarn ve gruplarn montaj noktasnda stokta bulundurulmas, retim sisteminde ortaya kan bir talebi karlamak iin bir tampon grevi yapar. Bir stok kontrol sisteminin amac, stok bulundurma gerei olan btn ilerde karlalan btn maliyetleri drmek, iin krlln arttrmak, belirli bir mteri servisi salamak vb. gibi baz iletme ltlerini optimize etmek ve bu amalarla, elde tutulan stok miktarn korumaktr (www.gencbilim.com, 05.11.2007). a) ok Az Stok Bulundurmann Dezavantajlar Mteri talebi ounlukla karlanamaz. Bu durumda mteri kaybna sebep olabilir. Mteri talebinin karlanamamas nedeniyle, mteri nezdinde firmann itibarn korumak iin zel imalat usulleri ve program dna kma gibi baz pahal yollara bavurulur. Rasyonel bir servis salamak iin, daha yksek stok seviyesinin mevcut olduu bir durumdan daha sk mal siparii vermek gerekecektir. Bylece daha yksek tedarik maliyeti ortaya kar (www.gencbilim.com, 05.11.2007) b) Yksek Stok Seviyesinin Dezavantajlar ok yksek depolama maliyetleri ile karlalr. Bunlar yalnzca depo, iilik, stma gibi maliyetleri kapsamaz. Ayrca hasar ve bozulma masraflar da gznne alnmaldr. Stoklara balanm sermaye nedeni ile para alternatif kaynaklar iin kullanlmaz. Depolanan rnn modas getiinde, bu maldan geni bir stok bulundurulmas istenmeyen bir durumdur. Bu durum, pein sat deeri ancak hurda fiyatna eit olan satlamayan bir mala, bir sermayenin balanmasdr. Stoklara yksek miktarda para balamak ister istemez ile ilgili dier faaliyetler iin elde daha az parann olmasna neden olur. Yksek seviyede bir hammadde stoku bulunduunda piyasada ani fiyat dmelerinde maln daha nceki yksek fiyat satn alnm olmas dolaysyla bir nakit kayb meydana gelir. Buna karlk piyasadaki maln fiyat ykseldike nakit kr elde edilir. 44

LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAK

kke GNEIKAN

Bir iletmenin stok bulundurma politikas, bu stokun nasl ve ne zaman yaplacan bildiren kesin kararla ilgili bir seri kurallar yrtlr. Bu kurallar serisi, stok politikas olarak bilinir (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). 7.2.7. Stok Kontrolnn nem Kazanmasnda Rol Oynayan Faktrler Bundan nceki asrlarda servetin belirtisi olarak telakki edilen stoklar, bu kontrol edilmesi gerekli hususlar olarak ortaya kmakta ve artlar endie ile karlanmaktadr. Stok kontrolnn nem kazanmasnda ve gelimesinde rol oynayan faktrler yle sralanabilir: retim Tekniindeki Gelimeler: retim tekniindeki gelimeler ( otomasyon, prodktivite artlar, yn halinde ( ktle retimi ) retim gibi ) mamuln miktar ve eit itibari ile artmasna, mamul bnyelerinin komplike bir hal almasna neden olurken, dier yandan iletmeleri bir stok problemi ile kar karya brakmtr (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Dner Sermayenin Daha Rasyonel Olarak Kullanlma Mecburiyeti: Sermaye iin artan ihtiya ve yatrmlarn oalan verimlilii iletmeleri, kt bir faktr olan alma sermayesini daha ihtiyatl ve rasyonel bir ekilde kullanmaya, sevkederken, stoklarla ilgili daha bilinli bir politika takibi, zorunlu hale gelmitir. letmelerin Sayca Artmas ve Bymesi: letmelerin sayca artmas neticesinde kr marjlar azalm ve rekabet artlar arlamtr. Rekabet artlarna dayanabilmek kr marjlar ile hayatlarn devam ettirebilmek iin iletmeler stoklar zerinde daha titiz bir kontrol kurmaya ynelmilerdir. Ayrca iletmelerin bymesi stok kontrol sayesinde kmsenmeyecek miktarda tasarruflarn salanmasn mmkn klm ve stok kontrol iletmeler iin cazip bir konu haline gelmitir (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). letmelerin Zararlar: letmelerin fazla stoklarn elden kartmak iin aldklar tedbirler ( ucuz sat gibi ) neticesinde uradklar zararlar, ilgilileri daha nceden stoklar kontrol etmeye zorlamtr. Btn bu saylan faktrler, stok kontroln kanlmaz bir unsur haline koyarken dier yandan da iletme iktisad eitiminin gelimesi, yeniliklere ak bir iletmeci kadrosunun yetimesini salam, ayrca mhendislerin iletme iinde nem kazanmalar da meselelere ilmi yaklam tarzlar getirilmesine yardm etmi ve bu suretle stok kontrolnn gelimesine sebep olmutur. Stok kontrolnn bir btn olarak uzun devredeki gayesi, iletmenin yatrmlarnn krlln artrmaktr. Stok kontrolnn bununla birlikte ksa devrede de baz hedefleri vardr. Bunlar yle zetlenebilir: Stok tkenmelerini belli ve kabul edebilecek bir sayda tutmak sureti ile tketiciye stn seviyede hizmet temin etmek ve iletmenin rekabet imkanlarn arttrmak Sipari ve stok bulundurma masraflarn asgariye indirecek ekilde tedarik ilemlerini organize ederek, iletmenin iktisadi miktarlarda stok bulundurmasn salamak. Ksaca stok kontrolnn gayesi, iletmenin isteklerine uygun olarak, gerekli miktar ve kalitede stoku gerekli zamanda, asgari bir yatrma neden olacak ekilde bulundurmaktr, denilebilir. 45

LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAK

kke GNEIKAN

Stok kontrol, yukardaki hedeflere ulamak iin, tedarikin zaman ve miktar ile ilgili olarak sistematik usuller ortaya koyar ve bunlara uyulmasn temin eder. Ad geen sistematik usullerin tespitinde, stoklarla ilgili deikenler arasndaki fonksiyonel ilikiler ifade olunurken geni lde matematikten yararlanlr. Stok kontrolnde matematiin byk lde uygulanmas, sezgi yoluyla verilen kararlarn yerlerini ilmi karar verme usulne terk etmesine neden olmutur (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). 7.2.8. Optimum Stok Seviyesinin Tespiti in Cevap Verilmesi Gerekli Sorular ve Bilinmesi Gerekli Faktrler Her stok kalemi iin o kalemle ilgili toplam masraflar minimize edecek bir stok seviyesi mevcuttur. Stok kontrol ile yaplmak istenen de, bu optimum seviyenin tayininden ibarettir. letme iin minimum masrafa sebep olacak stok seviyenin tayini ise her eyden nce bir karar alma meselesidir. Daha ak bir ifade ile, iletmeye minimum masrafa mal olacak stok seviyesinin tespiti, iki karar deikenine bal olmaktadr. Bunlar, bir stok kalemi ile ilgili olarak cevaplanmas gereken ne kadar sipari verilecek ve ne zaman sipari verilecek sorulardr. Ne kadar sipari verilecek ve ne zaman sipari verilecek sorular, stok kontrol sistemini belirleyen ve zerinde karar alnmasn gerektiren iki deikendir. Bu iki sorunun cevabn verirken stok probleminin bnyesine uygun modeller kurulacak ad geen sorulara matematik yolla cevap vermeye allacaktr. letme iin asgari masrafa neden olan stok seviyesini tayin ederken, yani sipariin miktar ve zamannn ne olmas gerektii konusunda bir karar verirken, aada belirtilen drt faktrn bilinmesi gerekir (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007): Stoklarla ilgili masraflar Talep durumu Tedarik mddeti nite deeri

46

STOKLARIN YNETM 8. STOKLARIN YNETM

kke GNEIKAN

Bir sanayi iletmesinde retimden sorumlu olanlarn amac, imalat programnn aksaksz olarak gerekletirilmesidir. Buna gre malzeme eksikliinden retimin aksamas gibi bir sorunu ortadan kaldrmak iin reticiler her malzemeden olabildiince fazla elde bulundurulmasn isterler. letmede finansman blmnn amac ise iletmenin faaliyetlerini en az sermaye balayarak gerekletirmektir. Bundandr ki finansman blm alanlar stoklarn gereksinimi karlayabilecek en dk dzeyde tutulmasn isterler. Bu iki zt gr birletirmek amac ile iletmecilikte Stok Kontrol ve Ynetimi son yllarda byk nem kazanm ve bu alanda matematiksel yntemler ve bilgisayardan geni apta yararlanlmtr (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Stok ynetimi, bir iletmedeki blmler aras uzlamaz hedefleri iletmenin eilimlerini btn olarak ele alp, stok dzeylerini rasyonel ynetmeyi amalamaktadr (Ayanolu, 2006:330). 8.1. Stok Ynetim Problemleri Stok ynetim problemi, bir karar problemidir. Stoklarla ilgili baz maliyet unsurlar artt veya azald zaman, dier baz maliyet unsurlar da artmakta veya azalmaktadr. Bu nedenle, stoklarla ilgili olarak maliyetleri minimum klan bir karar problemi dorudan maliyetlerle ilgilidir. Ancak alnan kararlar maliyetleri deil, miktar ve zaman ifade eder. Ama, toplam maliyetin minimum klnmasdr. zetle, stok ynetim problemi, toplam maliyetleri minimum yapan Ne kadar sipari verilecek ve Ne zaman sipari verilecek eklindeki iki kararn alnmas eklinde ifade edilebilir. Bu sorularn cevaplarn vermek zere pek ok aratrmac matematik modeller ve teknikler gelitirmilerdir. Stoklarla ilgili aratrmalarn neleri ihtiva etmesi gerektii hakknda pek ok farkl gr vardr. Bunlar: Stok hareketlerini gsteren kaytlarn tutulmas. Burada problem, hangi bilgilerin, kimin tarafndan, nerede ve ne zaman kaytlara geirileceidir. Stoklara yaplan yatrmlarn krll ve bu yatrmlara balanan fonlarn finansman. Burada problem, muhtemel satlarn daha az stoklarla karlanmamasn salamak zere stoklarn devir hzn arttrmaktr. Stoklarn fiziksel ynetimi ve kontrol. Burada ise problem, neyin, ne zaman ve ne kadar stoklanacadr (www.odew.net, 28.10.2007).

8.2. Stok Ynetim Sistemleri Miktar ve zamanla ilgili stok problemleri genellikle iki ekilde cevaplanr: A1. Sipariler, eldeki stoklar nceden tayin olunan bir seviyeye eit veya bu seviyeden az olduu zaman verilmelidir. A2. Sipariler nceden belirlenen zaman aralklar ile verilmelidir. B1. Sipariler nceden saptanan miktarlarda verilmelidir. B2. Sipariler elde mevcut stoklar nceden saptanan maksimum stok seviyelerine tamamlayan miktarlarda verilmelidir (sevim1983.blogcu.com, 2007).

47

STOKLARIN YNETM

kke GNEIKAN

Her iki sorunun drt muhtemel cevab arasndan bir kombinezon kurulursa ortaya drt stok ynetim sistemi kar: Eldeki stoklar nceden tayin olunan bir seviyeye eit veya bu seviyeden az olduu zaman, nceden saptanan miktarnda sipariler verilmelidir. Eldeki stoklar nceden tayin olunan bir seviyeye eit veya bu seviyeden az olduu zaman, eldeki mevcut stoklar nceden belirlenen maksimum stok seviyesine tamamlayan miktarlarda sipariler verilmelidir. nceden tayin olunan zaman aralklar ile, nceden belirlenen miktarnda sipariler verilemelidir. nceden tayin olunan zaman aralklar ile, eldeki mevcut stoklar, nceden saptanan maksimum stok seviyesine tamamlayan miktarlarda verilmelidir (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). Literatrde bu drt sistem: Sabit sipari miktar sistemi htiyari sipari sistemi veya ( SS ) sistemi Tadil edilmi yeniden sipari noktas sistemi Sabit sipari devresi sistemi

olarak ifade edilmektedir. Bu sistemlerin, stok kontrol sistemlerinin tamam olmad hatrlanmaldr. Ancak btn sistemler, iki temel sistemin zelliklerini tamaktadr. Uygulamada kullanlabilme niteliklerini de gznne alrsak bu sistemler: Sabit sipari miktar sistemi, Sabit sipari devresi sistemidir. 8.3. Stoklara Yaplacak Yatrmn Optimum Tutarnn Tayini Stoklara yaplacak yatrmn optimum tutarnn tayinini belirleyecek balca faktrler unlardr: 8.3.1. Stok Tutmann Gerektirdii Giderler Stok bulundurma sonucunda iletme eitli giderlere katlanmaktadr. Bunlardan nemlileri tedarik primleri, vergiler, krlma, bozulma, kayplar, depo kiras, aydnlatma, stma, bekilik cretleri ve muhasebe kaytlarnda bulunmayan, fiili bir masraf olmayan stok atl halde bulundurulan sermaye maliyeti gibi vb. (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Sermayenin stok yatrmlarnda hareketsiz braklmas, salanmas mmkn olan bir kan kaybna sebep olmaktadr. Yani bu sermaye dier alanlara plase edilmi olsayd bir gelir salanm olacakt. Ayrca yatrlan sermaye yabanc kaynaklardan tedarik edilmise yabanc sermayenin de faizi bir stok bulundurma maliyeti olarak belirecektir. letme stoklarnn finansmannda kullanlan hareketsiz sermayenin oluturduu maliyetler yatrm hacmi ile orantl olmaktadr. Kald ki yabanc kaynaklardan finansmana gidilmesi halinde iletme yine faiz deme durumu ile kar karya kalacaktr. Stoa gidilmesi halinde fiziki bozulma, krlma ve alnmalarla ilgili kayplar da meydana gelmektedir. Hatta iktisadi ynden de kayplar ortaya kabilir. Bu tip stok 48

STOKLARIN YNETM

kke GNEIKAN

giderleri stok hacmine bal olan giderlerdir. Stok bulundurma miktar arttka bu giderler de artacaktr. Ancak bu oranty belirli bir zaman periyodu ierisinde dnmek gerekir. Fiziki bozulma ve ypranmalar stokta bulundurulan maln fiziki ve kimyasal yapsna baldr (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). rnein imento, gda maddeleri demir vs. Demek oluyor ki stok edilen mallarn hacmi kadar maln zellikleri de stokta bulundurma giderler zerinde etkili bir faktrdr. Sermaye maliyeti Depolama giderleri: Kira, amortisman, bakm, stma, soutma v.s. Stok hizmet giderleri: stif, ykleme, boaltma v.s. Sigorta giderleri Stok tutma riski: Bozulma, moda deimesi, fiyat d v.s. alnma ve kaza nedeniyle uranlan kayplar 8.3.2. Sipari Giderleri Uygun satc bulmak iin yaplan giderler Sipari iin yaplan hizmet giderleri: Sekreterlik, yazma, haberleme v.s. Ekspertiz giderleri: Alnacak mallarn niteliklerinin belirlenmesiyle ilgili giderler. Yararlanlmayan miktar iskontosu

8.3.3. Stok Yetersizliinin Douraca Kayplar Yeterli mamul stoku bulunmamas nedeniyle karl sat frsatlarnn karlmas Hammadde yetersizlii sebebiyle retimin kesintiye uramasnn neden olduu zararlar Mteri siparilerinin zamannda yerine getirilememesi nedeniyle, tazminat, zarar ve ziyan demeleri Mterilerin gvenin yitirilmesi (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

Stoklara yaplacak yatrmn optimum tutarnn belirlenmesinde bu faktrlerden bazsn dikkate alan bir model gelitirilmitir. Bu model ekonomik sipari miktar modeli olarak belirtilebilir. 8.4. Belirsizlik Halinde Stok Kontrol Ynetimi Basit bir stok kontrolnde; sipari miktar, tketim hz, tedarik sresi, sipari noktas gibi deikenler bulunur. Uygulanan eitli kontrol yntemlerinde bu deikenlerin bir ksm sabit ve biliniyor varsaylarak basitletirme yaplr. Halbuki gerekte, zellikle iletme faaliyetlerinde kesin pek az deer vardr. Her eyden nce tketim deiimi, ambardan partiler halinde mal ekildiinden, srekli bir doru veya eri biiminde olmayp basamakldr. Belirsizlik durumunda, tketim hznda veya tedarik sresindeki olas deiimlerin neden olaca olumsuzluklar emniyet stoku bulundurarak azaltma yoluna gidilmektedir. Bu durumda emniyet stoku, tedarik sresince stoksuz kalma ihtimalini azaltmak amacyla stokta tutulan ESMna ek bir miktar olmaktadr (Top, 2001:202).

49

STOKLARIN YNETM

kke GNEIKAN

Emniyet stokunun fazla tutulmas, stoksuz kalma ihtimalini azaltmasna karn, ortalama stok miktar ykseleceinden, ESMnin artmasna yok aacaktr. Her iletme kendi risk alma isteini, ve talebini karlayamamann maliyetini deerlendirerek bir talep karlanma oran belirler. Bu oran ile stoksuz kalma ihtimalinin toplam %100dr (Top, 2001:202). deal durumda, tketim sresi (Td) ile tedarik sresi (Tr) eittir. Fakat gerekte toleransl davranmak zorunludur. Td ve Tr nin ortalama deerleri etrafnda normal dald varsaylabilirse tolerans konusunda baz hesaplar yaplabilir. Td ve Tr nin deime aralklar yani minimum ve maksimum deerleri bulunur. Stok mal bulunmamas istenmeyen bir durum olarak ngrldnde tketim ve tedarikte muhtemel en kt durumlara ait sreler eit alnr. Yani sipari noktas, Td min = Tr max salanacak biimde tespit edilirse, belli bir gvenle stok tkenme olasl ortadan kalkm olur. Stok kontrolnde elemanlarn belirsiz olmasna yol aan faktrleri bunlarn etki derecelerini bilmekte fayda vardr. Bazen bu faktrler zerinde aba harcayarak belirsizlii azaltmak mmkn olabilir. Tketim ve tedarik srelerini belirsiz yapan faktrler yle sralanabilir: lke ekonomisi ve ilgili endstri dalndaki trendler. Talepte beklenmeyen deimeler. Hkmetin ithalat - ihracat, fiyat kontrol ve dier konulardaki politika ve kararlar retim programlarnn uygulanmasnda sapmalar. Baz stok kalemlerinin ok sayda mamulde kullanlr olmas. steklerin ge bildirilmesi. Tedarik kaynaklarnn belirsiz davranlar Kabul muayenesi sonunda maln bir ksmnn veya tamamnn reddedilmesi Stok kontrolnde alan elemanlarn hatalar retim programlarnn ve i emirlerinin dzenlenmesinde yaplan hatalar. Grlecei zere stok kontrolnde belirsizlik, lke ekonomisinden ambar memuruna kadar ok sayda kurulu veya kiiyi ilgilendirmektedir. Bu da stok kontrolnn ileri dzeyde matematiin kullanld bilimsel yntemlerle yaplmasn zorunlu klan nemli neden olmaktadr (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

50

STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI

kke GNEIKAN

9. STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI LE LGL SORUNLAR Bu blmde gnmzde halen kullanmakta olduumuz baz stok kontrol yntemleri ve stok miktarlaryla ilgili baz sorunlar ele alnmtr. 9.1. Stok Kontrol Yntemleri Endstri iletmelerinde, ok deiik sayda ve deiik tutarlarda stok kalemleri, retim faaliyetlerinde kullanlmaktadr. Bunlarn tmnn izlenmesi, uygulamada olduka zor ve karmaktr. Bir baka deyile, retim faaliyetlerinde ok miktarda stok kaleminin bulunmas nedeniyle, istenilen zamanda kullanma hazr bulunmas nedeniyle, istenilen zamanda kullanma hazr bulundurulmas ve bunun ekonomik bir ekilde, gerekletirilmesi gerekir (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Stok kontrol sistemlerinde kullanlan yntemler, basit sayma ve gzle kontrol yntemlerinden, elektronik bilgi ilem sistemlerine doru aama gsterir. Bozulabilen rnlerin, stok kontrol metotlar, uzun sre dayanabilen rnlerin stok kontrol metotlarna uygulanmaz. Ayrca, ayn tip endstri kolunda, ayn temel hammaddeleri kullanan iletmeler arasnda da farllklar bulunabilir. unu da belirtmekte yarar vardr ki, ayn hammadde veya malzeme kullanld zaman endstrinin nitelii ne olursa olsun, ayn tip stok kontrol metotlarnn kullanlmas, doru bir uygulama olarak kabul edilmez. zetle, en iyi bir stok kontrol sistemi diye bir ey, kabul edilemez. nk metot, daima belli bir duruma gre ortaya kar. Herhangi bir endstri iletmesine adapte edilen bir stok kontrol sisteminin, bir baka endstri iletmesi iin geerli olmamasnn balca nedeni, bunlar tarafndan kullanlmakta olan hammadde, yardmc madde vb. maddelerin, nitelik ve nispi nemlerinin her birinde farkl olmasdr. Endstri iletmelerinin ounun nemli derecede eitli hammadde, yardmc madde kullanmalar ve stok kontrol sisteminde, buna bal olarak kontrol edilecek kalemlerin cinslerine gre tayin edilmesi nedeniyle, herhangi bir endstri iletmesinin, bir deil, birka stok kontrol metodu bulundurmas zorunludur (Barutugil,1988:187). Stok kontrolnn amac, istenilen mal, istenilen zamanda hazr bulundurmak ve bunu en ekonomik biimde gerekletirmektir. Stoklarn ekonomik dzeyde bulunmas, eitli maliyet unsurlar arasnda denge unsurlarnn aratrlmas ve bulunmas ile salanabilir. Her iletme byklne, st ynetim politikalarna, retim tipine, mali imkanlarna ve daha birok faktre gre oluturduu bir stok kontrol sistemi uygulanr. Bu sistemlerde kullanlan yntemler, basit sayma ve gzle kontrolden, bilgisayarlarn desteinde karmak olaslk modellere kadar deien niteliklerde olabilir. Bir iletme uygulayaca stok kontrol sistemini seerken, yukardaki faktrlerin yannda haberleme, kayt ve personele ait imkanlarn da deerlendirmelidir (Kobu, 2006:310311). Stok kontroln kapsamna giren deerleme yntemlerinin belli ballar yle sralanabilir: Gzle kontrol yntemi ift kutu yntemi Yeniden sipari seviyesi politikas Periyodik denetlemeli yeniden sipari seviyesi politikas Sabit sipari periyodu yntemi ( SS ) politikas Birletirilmi yeniden sipari dzeyi ve devresi politikas 51

STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI Sabit sipari miktar politikas ABC yntemi

kke GNEIKAN

Ayrca stoklar, en ok rastlanan kriterlere gre, u ekilde snflandrlabilir: retim projesi iindeki durumlarna gre ( hammaddeler, yardmc malzemeler, yar mamul ve mamul maddeler gibi ), Stok kalemlerinin deerlerine gre, Kalemlerin hacmine gre, Sebep olduklar depo ve sigorta masraflarna gre, ktisadi ypranma derecelerine gre, Tedarik edilme ve retim srelerine gre, Harcama temposuna gre, Fonksiyonlarna gre, ABC esasna gre

Stok kontrol kapsamna giren deerleme yntemlerinden belli ballarn aada tanmlamaya alacaz (Kobu, 2006:311). 9.1.1. Gzle Kontrol Yntemi Stoklar periyodik olarak tecrbeli bir ambar memuru tarafndan gzden geirilir. Belirli bir dzeyin altna den stok kalemleri iin derhal sipari verilir. Sipari verme dzeyi ve miktar tamamen memurun tecrbesine kalmtr. Kk iletmelerde, iini bilen yetimi bir ambar memurunun sorumluluuna braklmak kayd ile gerekten pratik ve ucuz bir stok kontrol yntemidir (Kobu, 2006:311-312). Kk imalat firmalarnda, perakende sat maazalarnda zellikle gda sper marketlerinde geni lde uygulanan gzle kontrol ynteminin balca sakncas vardr : Gzden geirme periyodu, sipari dzeyi ve miktar kiisel yargya dayandndan hata olasl fazladr. Ambar yerletirmesi sistematik bir dzenle yaplmamsa kontrol yapan memurun sk sk yanlgya dmesi mmkndr. Tketim hz, tedarik sresi veya baka bir faktrn deimesi halinde bunun derhal farkna varlmas gtr. Dolaysyla gerekli tedbirlerin alnmasnda ge kalnabilir. 9.1.2. ift Kutu Yntemi Ssm sisteminin basit bir uygulamasdr. ift kutu sisteminde, depodaki her malzeme iki kutuda tutulur. Byk kutu boalncaya kadar malzeme kullanlr. Byk kutunun dibinde, tekrar malzeme siparii iin bir talep formu vardr. Bu yenileme talebi gnderilir ve bu srada kk kutudaki malzemeler kullanlr. Kk kutuda, yeni malzeme siparii teslim alnncaya kadar yetecek ve sipariin teslimi geciktiinde veya umulandan fazla malzeme kullanld taktirde yeterli olacak miktarda emniyet stoku vardr. Stok yenilendiinde, talep formu tekrar byk kutunun altna konur, her iki kutu doldurulur ve dng tekrar balar (Doruer, 2005:262).

52

STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI 9.1.3. Sabit Sipari Periyodu Yntemi

kke GNEIKAN

Her stok kaleminin miktar, nceden saptanm bir sre sonunda tespit edilir. Bu miktar belirli bir stok dzeyine tamamlayacak sipari verilir. Tketim hz her periyotta farkl olabilir. Dolaysyla verilecek sipari miktarlar q1 , q2, q3 gibi deiik deerler alabilir. ok sayda deiik zellikli stok kaleminin bulunduu bir sistemde sipari periyotlarnn ayr ayr inceleme sonucu hesaplanmas ve bulunacak srelere gre kontrol yaplmas ok g bir itir. Byk iletmelerdeki kontrol ilemlerinde bilgisayar kullanlmas dahi uzun zaman alr. Bu nedenle sipari periyodunun hesaplanmasnda dikkatli davranlmas ve duyarla zen gsterilmesi arttr. Aksi halde, yani sipari periyodunun gereinden ksa veya uzun tutulmas halinde toplam stok maliyeti artar. Elde bulundurma miktar ve zaman ile doru orantldr. Halbuki kontrol maliyeti zamanla ters orantl deiir. Sipari periyodu uzadka yaplacak kontrol says azalr (Kobu, 2006:312). Sabit sipari periyodu ynteminde ok sayda kontroln deiik zamanlarda yaplma gl yannda bir baka saknca daha vardr. Her kontrol sonunda tespit edilen sipari miktar deiik olduundan satn almada glklerle karlalr. Satc firmalarn sabit ve byk miktarl siparilere tandklar iskontolardan yararlanma olana yoktur. 9.1.4. Sabit Sipari Miktar Stok belirli bir dzeye indiinde toplam stok maliyetini minimum yapacak ekilde nceden saptanm sabit bir miktar sipari edilir. Bu modelde de her stok kalemi iin, toplam stok kontrol maliyetini minimum yapan bir sipari miktar, sipari dzeyi ve emniyet stokunun hesaplanmas gerekir. Sipari sresi, her periyot iin deiiktir. Sipari dzeyi sabit olduundan her periyottaki tedarik sresi de deiiktir. Halbuki belirli bir stok kaleminin tedarik sresinin uzunca bir dnem iinde ayn kalmas normaldir. Sipari miktar sabit olmakla beraber, sipari periyotlarnn deiken olmas tedarikte baz sorunlar yaratabilir. Tketim hznn sabit olmas halinde bu sorun ortadan kalkar (Kobu, 2006:312). 9.1.5. ABC Yntemi Stoklarn ABC esasna gre snflandrlmas General Electric in retim yneticisi H. Ford Dickie tarafndan ortaya konulan ABC snflandrmasnda stoklar, belirli bir kritere gre tasnif edilmeyip, eitli kriterlere gre snflandrlr. Buradaki eitli kriterlerin ortak zellikleri, stok kalemlerinin birbirlerine gre nispi nemlerini belirtmeleridir (enm.blogcu.com, 07.11.2007). Stok kontrol asndan, stoklarn nem derecelerine gre snflandrlmas ve kontroln stoklarn nem dereceleri ile orantl olarak uygulanmas gereklidir. nem dereceleri farkl olan stok kalemlerini ayn titizlilikle kontrol etmek, hem lzumsuzdur hem de gerektiinden fazla masrafa sebep olacandan iktisadi deildir. Bu nedenle stok kalemleri, nispi nemlerini belirten kriterlere gre gruplara ayrlmakta ve kontrol ilemi farkllatrlmaktadr (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). zellikle ok sayda stok bulunduran iletmelerde, bir analiz arac olarak kullanlan bu yntem, stok kalemlerinin, toplam iindeki kmlatif yzdelerine gre snflandrmasndan ibarettir. Stok ynetiminde en etkili yntemlerden biri olan ABC

53

STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI

kke GNEIKAN deerlerine gre

analizinde ama, stokta bulunan mallarn, yllk tketim snflandrarak, ynetimlerinin kolaylatrlmasdr. Snflandrmada stoklar, genellikle gruba ayrlr: En nemli Orta nemli En az nemli gruplardr

A Grubu Stok Kalemleri: Toplam miktarn % 15 20 sini, toplam deerin % 75 80 ini oluturur. B Grubu Stok Kalemleri: Toplam miktarn % 30 40 n, toplam deerin % 10 15 ini oluturur. C Grubu Stok Kalemleri: Toplam miktarn % 40 50 sini, toplam deerin sadece % 5 10 unu oluturur. Bylece belirlenen A, B, C grubu paralar, toplam deer iinde, nispi nemlerine gre, yksek deerli, orta deerli, dk deerli stok kalemlerini temsil eder. Bu ayrm, stoklarn kontrol faaliyetlerinin farkllatrlmasn salar. Buna gre, A grubu stok kalemleri, ok sk bir kontrole tabi tutulmaldr. Stok ynetim sisteminin, miktar ve zaman kararyla ilgili olarak, sipari miktar, emniyet stoku, tedarik sresi, fiili stoklar gibi sistemin temel faktrlerinin hepsi dikkatle kontrol edilmelidir. Btn faktrlerin sk sk kontrol edilmesi, daha az kabul yaplmasn mmkn klacandan, kontrol fonksiyonunun hassasiyeti artar. Siparilerin sk sk verilmesinden ama, fiili stoklarn, talebe mmkn olduu kadar yakn bulunmasn temin etmektir. Bylece emniyet stoklarnn, minimum seviyede tutulmas salanm olur. Sk sk siparilerle, stoklarn iletmede bekleme srelerinin azalmas dolaysyla, elde stok bulundurma masraflarnn azalmasna, talebin karlanmama ihtimallerinin azalmas nedeniyle, stok tkenme hadisesinin sebep olaca, maliyetlerin azalmasna ve emniyet stok seviyesinin, minimum tutulabilmesi nedeniyle, yine bu stoklarla ilgili, elde bulundurma masraflarnn, azalmasn mmkn klar. C grubu stok kalemlerinin kontrolnde, A grubu stok kalemlerinin kontrolnde, uyulmas gereken yntem ve politikalarn tamamen aksinde bir davran gsterilebilir. Byk miktarda ve uzun aralklarla sipari verilir, yksek seviyeli emniyet stoklar tesis edilir, kayt, raporlama ve kontrol faaliyetleri azaltlr (Barutugil, 1988:189-190). C grubu stok kalemlerinin, birim bana elde bulundurma masraf dk olduundan, yksek emniyet stoklar ekonomiktir. Bu grup kalemlerin, genellikle standart mallar olmas nedeniyle, eskime ve ypranma riski azdr. Belirlenen bir politika ile, btn C grubu kalemleri iin emniyet stoklar tayin edileceinden, her kalem iin, ayr ayr emniyet stoku seviyesi tayin etmeye lzum yoktur. C grubu stok kalemleri iin, siparilerin az fakat byk miktarlarda olmas neticesinde, ortalama stoklar ykselir, dolaysyla elde stok bulundurma masraflar artar. Ancak, elde bulundurma masraf, ayn zamanda birim maliyete de bal olduundan, C grubu stok kalemlerinin birim maliyeti, dk unsurlar olmas nedeniyle, bu art ok byk deildir. B grubu stok kalemleri iin, yukarda aklanan iki ar durum arasnda, bir kontrol sistemi kurulmaldr. Yani, bu kontrol srecinde, stok kaytlar tutulmal, raporlama sistemleri almal, her kalem iin, sipari miktarlar ve emniyet stoklar tayin edilmeli, tedarik sreleri izlenmeli ve bu faktrler, muhtemel talep deimelerine gre revize edilmelidir.

54

STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI

kke GNEIKAN

ABC analizi, stok kontrolnn yan sra, sat ve datm, kalite kontrol, mamul eidi, malzeme tedariki ve retim planlama sorunlarnda da baar ile uygulama imkan bulmutur (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). Baz firmalarn stoklar ten daha fazla sayda grupta toplad veya ABC nin her biri iinde alt gruplar tanmlad grlr. Her iletme, stoklarnn zelliklerine uyan bir snflandrma yapmak, miktar ve deer yzdelerini de yine bu kritere gre saptamak zorundadr. Stok kalemlerinin toplam stoklar iindeki nispi nemini belirten kriterler unlardr: Toplam sat haslat iindeki nispi paylar, Siparileri arasnda geen zaman (sarfiyat tempolar), Her stok kaleminin, bir ylda stoklara balanan dner sermaye iindeki pay. En ok uygulama alan bulan snflandrma ekli, stok kalemlerinin, yllk talebin deer olarak toplamnda igal ettikleri nispi neme gre ABC gruplar altnda snflandrlmasdr. Stok kalemleri incelenirse, bu kalemlerin kk bir yzdesinin, toplam stok deerinin byk bir ksmn meydana getirdii grlr (sevim1983.blogcu.com, 14.12.2007). ABC analizinin uygulanmasnda ncelikle u iki kural gznne alnmaldr: Dk kalemlerden (deerce) bol miktarda bulundurmak Yksek deerli kalemlerin miktarlarn dk tutup, kontrol sklatrmak ABC analizi ile stok kontrolnde A grubundaki kalemlerin kontrolnn daha sk yaplabilmesi iin u yollara bavurulabilir: Ayrntl kayt sistemleri uygulanr. Kontrol sorumluluu daha st dzeydeki personele verilir. Gzden geirme periyotlar sklatrlr. Tedarik sresi, sipari noktas, emniyet stoku, sipari miktar deerleri titizlilikle aratrlr ve hesaplanr. Tedarik ilemleri yakndan takip edilir (Kobu, 2006:314-315). 9.2. Malzeme Miktar le lgili Sorunlar Sanayi iletmelerinin kullandklar malzemenin eitleri kimi kez binlerce kaleme ve eldeki malzeme stoklarnn deeri de milyarlarca liraya varabilir. Bu nedendir ki sadece imalat esnasnda kullanlan malzemenin cinsi deil, malzemenin elde bulunmas gereken miktar da nem gsterir. Ortaya kan sorunlar; Srekli ve alakasz bir retime olanak verebilmek iin gerekli tr ve nitelikte malzemeden elde yeterli miktarda bulundurmak Eldeki stoklara olabildii kadar az sermaye balamak Eldeki malzemeyi zaman ve emek bakmndan en kolay kullanlabilecek biimde gvenlik iinde bulundurmak (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Sralanan sorunlar ksmen retim blmn, ksmen de ynetim ve finansman servislerini ilgilendirir. Bir sanayi iletmesinde retimden sorumlu olanlarn amac, imalat programnn aksaksz olarak gerekletirilmesidir. Buna gre malzeme eksikliinden retimin aksamas gibi bir sorunu ortadan kaldrmak iin reticiler her malzemeden olabildiince fazla elde bulundurulmasn isterler. letmede finansman 55

STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI

kke GNEIKAN

blmnn amac ise iletmenin faaliyetlerini en az sermaye balayarak gerekletirmektir. Bundandr ki finansman blm alanlar stoklarn gereksinimi karlayabilecek en dk dzeyde tutulmasn isterler. Bu iki zt gr birletirmek amac ile iletmecilikte stok kontrol son yllarda byk nem kazanm ve bu alanda matematiksel yntemler ve bilgisayardan geni apta yararlanlmtr. Ve bu amalar gerekletirebilmek iin, bavurulabilecek balca nlemler; Her eyden nce sat ve retim ksmlar arasnda egdm salanmaldr. letmenin retim plan yaplan sat tahminleri dorultusunda hazrlanmal. Hangi mamullerden ne miktarda retilecei kararlatrldktan sonra, program gerekletirmek iin gerekli malzemenin cins, miktar ve tedarik zaman ile ilgili malzeme tedarik plan yaplmaldr. Satn alma ileri bir merkezden ve dzenli yrtlmeli, fiyat bakmndan en uygun koullar salanmaya allmal. Malzemenin gvenli ve imalata kolay varabilecek bir ekilde bulundurulmas salanmaldr. Kullanm ve stok miktar hzl ve salkl kontrol edilmeli 9.2.1. Optimal Sipari Miktar Bu model talebin kesin olarak bilindiini varsayan en basit stok kontrol modelidir. Sz konusu stok kontrol modelinde birim satn alma maliyeti, stok bulundurma maliyeti ve sipari dzenleme maliyeti olmak zere maliyet elemanndan oluup, talep ve stok kullanm orannn kesin olarak bilindii kabul edilir. Ayrca tedarik sresi sabit olup tm sipari dnemlerindeki sipari miktar da ayndr (Ayanolu, 2006: 341). Bir malzemeden bir seferde ne miktarda satn alnmas halinde iletme iin en az maliyet olaca konusu literatrde optimal sipari miktar olarak geer. Bu sorun yalnzca dardan malzeme satn alnmas deil, iletmede imal edilecek bir mamuln parti ve seri byklnn saptanmas iin de sz konusu olur. Konu u sorularla daha iyi aklanabilir. Bir malzemeden ufak partiler halinde, fakat bir zaman zarfnda birok kez sipari vermek mi daha uygundur. Yoksa bir seferde rnein btn bir yln gereksinimini karlayacak miktarda malzeme sipari etmek mi daha hesapldr (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 9.2.2. ok Stok Bulundurmann Maliyeti ok stok iin daha byk bir depo yerine ihtiya olduundan, depo kiras ve depo binas amortismanlar ok olur. ok stok ok sermaye balamasn gerektirdiinden, faiz maliyetleri ykselir. Byk stoklar fiziki bakmdan bozulabilecei gibi faiz bakmndan da deer kaybna urayabilir. Karlalabilecek rizikolar iin denen sigorta primleri de maliyeti artrr. Byk stoklar, stok bulundurma ve kayt ilemleri iin daha ok eleman, malzeme ve enerji maliyetleri gerektirebilir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). 9.2.3. Az Stok Bulundurmann Maliyetleri Az stok bulundurmak ufak partiler halinde fakat ok sayda sipari vermek demek olacana gre, sipari, nakliye ve depolama ilemleri maliyetleri ok olur. 56

STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI

kke GNEIKAN

Yetersiz stok yznden retim aksayabilir ve bu aksamalar maliyete katma deer salar. retim aksamas dolaysyla satlar da azalacandan, satlardan beklenen katk da der retim ve sat aksaklklar yznden kaybedilen mteriler, iletme iin bir goodwill(iyi niyet) veya firma deeri kayb olur.

57

SONU 10. SONU

kke GNEIKAN

Bu alma ile iletmeler asndan nemli iki kavram olan kapasite planlamas ve optimum stok kontrol ynetimi incelenmitir. ncelikli olarak kapasite planlamas kavram zerinde durularak bu kavramlar aklanmtr. zellikle gnmz ekonomik artlarnda optimal iletme kapasitesinin ve stok kontrolnn iletmenin kurulu aamasnda belirlenmesinin nemli olduu vurgulanmtr. Hzla deien evresel etmenler ve ekonomik koullar, yneticileri, planlama konusunda daha zen gstermeye zorlamaktadr. Gnmzde, erken planlama srecinin bilgisayar destekli olmas kanlmazdr. Bu durumda, yneticiler, klasik yntemlerden daha etkin yeni yntemlere doru aamalar yapmak ve iletme dzeyinde STOK PLANLAMA ve STOK KONTROL faaliyetlerini yaynlatrmak mecburiyetindedirler. Kapasite kavramyla, iletme maliyetleri, kar ve risk arasnda yakn bir iliki bulunmaktadr. letmenin uygun kapasite dzeyinde almamas nedeniyle maliyetler ykselir, karllk der ve risk artar. Bu nedenle iletme yneticileri srekli olarak daha yksek kapasite dzeyinde alabilmek iin aba gsterirler. Uzun dnemde ekonomik ve politik koullarda, tketici tercihlerinde, devlet politikalarnda, teknolojide, rekabet koullarnda nemli deiiklikler ve belki de u anda hi akla gelmeyen bir takm gelimeler olabilecek; bu deiiklik ve gelimeler de tketicilerin ihtiya duyacaklar rn ve hizmetleri, bunlara olan talebi ve rnlerin retili biimini nemli lde etkileyecektir. Gelecekteki talebe ve retim maliyetlerine ilikin belirsizlik yaratan bu koullar, kapasite planlama faaliyetini gletirecektir. retim hacmi, seilmesi gereken tesis bykln belirleyici faktr olduuna gre, hangi byklkte bir tesis kurulmas gerektii sorununun zlmesinde retim hacmini belirleyen talep tahminleri ve pazar analizleri temel veri olarak kullanlmaldr. Uzun vadeli kapasite ihtiyalarnn ngrlmesinde rakip iletmelerin ileriye dnk kapasite genileme projeleri de gz nne alnmaldr. Stok politikasnda gdlen ama, kar maksimize veya maliyetleri minimize etmektir. Dier bir deyile kr ve maliyetleri optimize edecek bir stok politikas gelitirmektir. Sipari veya imal edilen mal stoklarnn optimal seviyede saptanmas iin baz matematiksel modellere bavurulmas gerekir. irketin malzeme ihtiyalarn karlarken tercih edecei modelleri kendi koullar yannda evre koullar da belirler. Sonu olarak belli bir kapasite ile kurulan bir iletmenin, stok ve kapasite planlarn en verimli ekilde uygulayarak ve d evredeki deiimlerde gznnde bulundurularak, iletmelerinin faaliyetlerinin arttrlarak bymeleri salanmaldr. Bu ekilde irket daha karl ve verimli hale gelecektir.

58

KAYNAKLAR AYANOLU, M., 2006. retim Ynetimi Ders Notlar, Sakarya Yaynclk, 3.Bask, Adapazar, 390s. BARUTUGL, ., 1988. retim Sistemi ve Ynetim Teknikleri, Uluda niversitesi Yayn, 2.Bask, Bursa, 327s. BKER, S. ve SEVL, G,. 1994. letmecilik Bilgisi, Anadolu niversitesi, Yayn No:1994/734, Eskiehir, 184s. ELKAPA, O. F., 1993. Endstri letmelerinde retim Ynetimi ve Teknikleri, Uluda niversitesi Basmevi, Bursa, 273s. ELKAPA, O. F., 1999. retim Planlamas, Alfa Yaynevi, stanbul, 216s. CEMALCILAR, . B., DOAN, A., ve NAL, C. A., 1993. letmecilik Bilgisi, itme zrl ocuklar Eitim ve Aratrma Yayn Vakf, Yayn No:1993/3, 3.Bask, Eskiehir, 344s. DEMRDEN, O., 1994. retim Ynetimi, Atatrk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Z. F. Fndkolu Aratrma Merkezi Yaynlar, Yayn No:1994/184, Erzurum, 232s. DORUER, ,M., 2005. retim Organizasyonu ve Ynetimi, Alfa Yaynlar, 1.Basm, stanbul, 530s. KARGL, . D., 1996. Yatrmlarda Proje Analizi, MKB Yayn, stanbul, 318s. KOBU, B., 2006. retim Ynetimi, Beta Yaynlar, 13.Bask, stanbul, 602s. MFTOLU, T., 1988. Sanayi letmelerinde Kapasitenin Ekonomik Ynden ncelenmesi, Mlki ve Mahalli dareler Dzeyinde Planlama, TC. ileri Bakanl Aratrma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl, Ankara. ODABAI, M. ve EKE, H., 1981. Kapasite Kullanm Asndan Vardiya Dzeni, Sorunlar, Uygulamalar, neriler, MPM Yaynlar, Yayn No:1981/246, Ankara. ZGEN, H., 1987. retim Ynetimi, Bizim Bro Basmevi, Ankara, 321s. TEKN, M., 1996. retim Ynetimi, Ar Ofset Matbaaclk, Konya, 295s. TEKN, M., 2003. retim Ynetimi, Gnay Ofset, Cilt:2, Konya, 245s. TOP, A., 2001. retim Sistemleri Analiz-Planlama ve Kontrol, Alfa Yaynlar, 3.Bask, stanbul, 267s.

59

YILDIRIM, E., 1989. Kapasite Kullanm Oranlarnn Hesaplanmas ve Trkiye malat Sanayinde Kapasite Kullanm Oranlar, ukurova niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 1989/3, Adana. YILDIRIM, V., 2000. Genel letmecilik Ders Notlar, Deiim Yaynlar, 1.Basm, Adapazar, 473s. http://www.bilgiyonetimi.org, Eriim Tarihi: 03.11.2007. http://www.diyalog.com/html/yedi_problem_malzeme.htm, Eriim Tarihi: 07.11.2007. http://www.ekodialog.com/isletme_ekonomisi/isletme_kapasite_planlamasi_1.html, Eriim Tarihi: 07.11.2007. http://www.gencbilim.com/Kapasite, Kapasite Seimi, Kapasite Tanm ve Kapasite Planlama, Kurulu Yeri Seimi ve Kapasite, Malzeme htiya Planlamas, Malzeme ve Kapasite Planlarnzn Gncel Olmamas, Stok, Stok Kontrol Yntemleri, Stok Kontrol, letme Bykl ve Kapasite Konu Balklar ile Aranan Dosyalar, Eriim Tarihi: 05.11.2007. http://www.geocities.com/YilMazaynali/HAKKIMDA/Bitirme/giris.htm, Eriim Tarihi: 08.11.2007. http://www.mevzuatdergisi.com/2004/08a/06.htm, Eriim Tarihi: 09.12.2007. http://www.odevsitesi.com/Kapasite, Kapasite Seimi, Kapasite Tanm ve Kapasite Planlama, Kurulu Yeri Seimi ve Kapasite, Malzeme htiya Planlamas, Stok, Stok Ynetimi, Stok Kontrol Yntemleri, Stok Kontrol, letme Bykl ve Kapasite Konu Balklar ile Aranan Dosyalar, Eriim Tarihi: 12.11.2007. http://www.odew.net/Kapasite, Kapasite eitleri, Kapasite Tanm ve Kapasite Planlama, Kapasite Ynetimi, Stok, Stok Ynetimi, Stok Kontrol Yntemleri, MRP Konu Balklar ile Aranan Dosyalar, Eriim Tarihi: 28.10.2007. http://www.progenteknoloji.com/documents/Stok%20ve%20Stok%20Kontrol.pdf, Eriim Tarihi: 29.12.2007. http://enm.blogcu.com/4538744/, Eriim Tarihi: 07.11.2007. http://sevim1983.blogcu.com/4525335/, Eriim Tarihi: 14.12.2007.

60

ZGEM kke GNEIKAN, 25 Ocak 1982de K.Marata dodu. lk, orta ve lise tahsilini K.Marata yapt. lk renimini Osman Gazi lkokulunda tamamlad. Orta ve lise renimini ise Kadriye alk Anadolu Lisesinde tamamlayp 2000 ylnda mezun oldu. 2001 ylnda K.Mara St mam niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blmn( i.. ) kazand. Lisans eitimini 2005 ylnda tamamlayp, 2006 ylnda K.S.. Sosyal Bilimler Enstits letme Anabilim Dalnda yksek lisans renimine balad ve halen devam etmektedir.

EK-1 >N YZ<

(*) KAPASTE STEK FORMU Kapasite Raporu Dzenlenmesi iin bu formla birlikte Odamza verilmesi gereken evraklar : 1- alan iilere ait Son iki (2) aylk SSK Sigorta Bildirgesi ve deme makbuz fotokopisi, 2- yeri Kiralksa noter tasdikli kira mukavelesi fotokopisi ( kapasite yaptrma tarihinden itibaren en az bir yl sreli), 3- yerinin mlkiyeti firmaya ait ise tapu fotokopisi, 4- Makineler firmaya ait ise fatura fotokopileri deil ise kira szlemeleri (noter tasdikli), 5- TOBB'nin Trkiye Bankas Ankara Akay ubesi nezdindeki 4201-785529 nolu hesabna veya TOBB'nin Halkbank Kzlay ubesi nezdindeki 16000038 nolu hesabna veya Akbank Bakanlklar ubesi nezdindeki 0069072-7 nolu hesabna veya Vakfbank Merkez ube nezdindeki 2068017 nolu hesabna 80 YTL 'nin havale dekontu. (Elden takipli kapasitelerde +40 YTL daha yatacak) (*) Kapasite Raporunun dzenlendii yla ait ihracat miktar yazlacaktr.
NEML NOT : Doldurulmas istenen stunlar bo brakld, eksik veya gereklere uymayan tarzda doldurulduu, okunaksz yazld takdirde ya da ekte istenen evraklar tam olmad durumlarda talep kesinlikle kabul edilmez.

Firma nvan

yeri Tel (Kodlu) : TEL :(0344) ........................

Tescilli Markas : yeri Adresi Bro ve dare Merkezi Adresi Bal olduu Holding retim Konusu : Sermaye - Kymetler Durumu (TL) (Defter Kaytlarna yeri Durumu uygun) : ................ Arazi ...... Arazi ve Bina : ....................................................... (m2) Makine ve Toplam Kapal Tesisat : ....................................................... : ................ Dier Saha (m2) ...... Sabit Bina naat Tipi : Kymetler : ................ ...... Dner Sermaye : ....................................................... : ....................................................... : : : FAKS :(0344) ........................ e-posta : Bro Tel (Kodlu) : ............................... ................. web sayfas :www. malat Gr. No: Meslek Gr.No: Personel Durumu Mhendi s : Teknisye n : Usta : i : rak : ............ .......... ............ .......... ............ .......... ............ .......... ............ ..........

Mal Sahibi: Kirac :

Toplam Tescilli Sermaye

: ....................................................... :.....................

dari Personel: Toplam :

............ .......... ............ ...........

Yabanc Sermaye Gayri Maddi Hak hracat Durumu (***) Kalite Kontrol lkesi ................ Patent ............................... : ........ : Bedeli : ($) ........ Cihaz-Laboratuar Firmas : Oran (%): ................ ........ ................ ........ KnowHow : Lisans : lkesi : ISO 14000 Belgeniz var m ? Var Yok Var (Firma beyanna gre) : .............. .......... Var Artma Tesisi Yok

............ ....... Yl : Dearj zniniz var m?

............................... Var .............

Yok

Yok

Emisyon izniniz var m ? Yok Var

KAHRAMANMARA TCARET VE SANAY ODASI BAKANLII'NA Firmamz mlkiyetinde bulunan makine ve tesislere gre iyerimizin kapasite ile ana ve yardmc maddeler tketim kapasitesi raporunun yrrlkteki esaslar dahilinde dzenlenmesini arz ederiz. Sayglarmzla. Ekspertiz Heyetinin iyerinize gidi-geli vasta creti firmanza aittir. Mracaatn Sebebi : Sanayi Sicil No : Oda Sicil No Ticaret Sicil No : : lk (lk defa Kapasite Raporu Dzenleniyorsa) Tevsi (Kapasite artrm varsa) Yenileme (Eski Raporun ayns ise) Ad Soyad ve Firma Kaesi TARH :......../......../........... ......

SSK yeri No: Elektrik Abone No : Vergi Dairesi ve No : Oda Tel No: 0344-2353220 Faks No : 0344-2353230 FORM NO :TSO-KSF.24 REV. TARH : 08/03/2005 REV NO : 08

EK-2 >ARKA YZ<

Aadaki stunlarn firma tarafndan eksiksiz olarak doldurulmas gerekmektedir. MAKNE VE TESSAT Firmaya Ait Kiralk

(Resmi defter kaytlarna gre) Cins ve Teknik zellikleri Motor Gc BG(HP)

Adet

KW

Yerli

thal

Amortismana tabi olduu yl

RETM MADDELER I- Cins, zellikler, Ticari ve Teknik Ad I- Cins, zellikler, Ticari ve Teknik Ad

TKETM MADDELER (Ana, Yardmc ve Ambalaj Maddeleri)

I- Cins, zellikler, Ticari ve Teknik Ad

I- Cins, zellikler, Ticari ve Teknik Ad

FORM NO :TSO-KSF.24

REV. TARH : 21/07/2004

REV NO : 07