Akkanlar Mekanii: Temelleri ve Uygulamalar

3. Bask
Yunus A. Cengel, John M. Cimbala
McGraw-Hill, 2014

Blm 11
DI AKI: DREN VE
KALDIRMA
Slaytlar Hazrlayan:
Prof. Dr.
Suat CANBAZOLU
Yayn hakk The McGraw-Hill Companies, Inc. zin alnmakszn oaltlamaz ve kullanlamaz.
Boeing 767 uann art izi, bulut kmesinin st ksmnn eklini
bozarak karlkl dnen u vorteksleri meydana getirir.
2
 renim Amalar
Diren, srtnme ve basn direnci, diren azalmas
ve kaldrma gibi d akla ilgili eitli fiziksel olgular
hakknda sezgisel bir anlay kazanabilmelidir
Yakndan bilinen geometriler zerinden ak ile ilgili
diren kuvvetini hesaplayabilmelidir
Ak rejiminin silindir ve kre zerindeki akla ilgili
diren katsaylarna etkisini kavrayabilmelidir
Kanatlar zerindeki akn esaslarn kavrayabilmeli
ve kanatlara etkiyen diren ve kaldrma kuvvetlerini
hesaplayabilmelidir

3
 111 GR
Kat cisimler zerindeki aklarla pratikte sklkla karlalr ve bu durum
saysz fiziksel olayn gereklemesine yol aar. Bunlara rnek olarak;
otomobiller, elektrik enerjisi iletim hatlar, aalar ve su alt boru hatlar
zerine etki eden diren kuvveti
ku veya uak kanatlarnn oluturduu Kaldrma
yamur, kar ve dolu taneciklerinin, toz paracklarnn iddetli
rzgrlarda yukar doru srklenmesi
kan ak ile alyuvarlarn tanmas
sv damlacklarnn spreylerle srklenmesi ve yaylmas
akkan iinde hareket eden cisimlerin oluturduu titreim ve grlt
ile
rzgr trbinleri tarafndan retilen g verilebilir.

Bazen akkan durgun bir cisim zerinden hareket eder (bina zerinden esen rzgr
gibi) ve bazen de cisim, durgun akkan ierisinde hareket eder (hava iinde hareket
eden otomobil gibi). Grnte farkl gibi grnen bu iki olay aslnda birbirine zdetir,
nk nemli olan akkan ile cisim arasndaki bal harekettir. Bu tr hareketler,
koordinat sistemini cisim zerinde sabitleyerek kolayca analiz edilebilir ve cisimler
4
zerinden ak veya d ak olarak nitelendirilir.
Kat cisimler zerindeki ak rnekleriyle uygulamada sklkla karlalr.

5
6
ou d aklar iin ak alanlar ve geometriler analitik olarak zlemeyecek kadar
karmaktr ve bu yzden deneysel verilere dayanan korelasyonlara gvenmek
durumunda kalrz.
Serbest Akm Hz: Bir cisme yaklaan akkann hzdr (V or u or U)
ki-Boyutlu Ak: Cisim ok uzun, en-kesit alan sabit ve ak cisme dik ynde ise, bu
durumda cisim zerindeki aka iki-boyutludur denir.
Eksenel Simetrik Ak: Ak ynnde cismin bir eksene gre dnel simetrisi varsa
ak bu durumda da iki-boyutludur ve eksenel simetrik ak olarak nitelendirilir.
-Boyutlu Ak : Bir otomobil zerinden akta olduu gibi, iki-boyutlu veya eksenel
simetrik olarak modellenemeyen ak -boyutludur.
Sktrlamaz Aklar: rnein otomobiller, denizaltlar ve binalar zerindeki aklar.
Sktrlabilir Aklar : rnein yksek hzl uaklar, roketler ve fzeler zerindeki
aklar. Dk hzlarda sktrlabilirlik etkileri ihmal edilebilir (Ma < 0.3) ve byle
aklar ok az hatayla sktrlamaz olarak ele alnabilir.
Akm izgili (aerodinamik/hidrodinamik yapl) Tasarml Cisim: Cismin eklini,
beklenen akm izgileri ile uyumlu hale getirmek iin kastl bir aba gsterilmitir.
Yar otomobilleri ve uaklar gibi akm izgili tasarml cisimler zarif ve dzgn olarak
grnr.
Kt veya Krlenmi Cisim: Cisim (bina gibi) ak engellemeye meyleder. Akm
izgili tasarml bir cismi akkan ierisinde hareket ettirmek ok daha kolaydr ve bu
yzden tatlara ve uaklara akm izgili tasarmla ekil verilmesi byk nem tar.

7
 (2-B)

ki-boyutlu, eksenel simetrik

ve -boyutlu aklar.

8
Akm izgili tasarml cismi
akkan ierisinde hareket
ettirmek kt bir cisme gre
daha kolaydr.
9
 112 KALDIRMA VE DREN
Bir kat cismin zellikle bir sv akkan
ierisinde hareket etmeye zorlanmas
halinde bir miktar direnle karlalmas
bilinen bir deneyimdir.
Bir kat cismin zellikle bir sv akkan
ierisinde hareket etmeye zorlanmas
halinde bir miktar direnle karlalmas
bilinen bir deneyimdir.
Diren: Akan akkann cisme ak ynnde
uygulad kuvvete diren denir. Diren
kuvveti, aka maruz kalan cisme dorudan
doruya kalibre edilmi bir yay balayarak ve
ak ynndeki yer deitirmeyi lerek (yayl
terazi ile arlk llmesi gibi) belirlenebilir.
iddetli rzgarlar diren kuvveti
Diren, tpk srtnme gibi ounlukla arzu
sayesinde aalar, elektrik
edilmeyen bir etkidir ve bunu en aza
direklerini ve hatta insanlar yere
indirebilmek iin gayret edilir. Ancak baz
ykabilir.
durumlarda diren ok faydal etki de salar
ve onu en byk deerine karmaya alrz.
rnein srtnme, otomobil frenlerinde hayat 10
kurtarcdr.
Kaldrma: Basn ve eper kayma kuvvetlerinin aka dik
yndeki bileenleri, cismi bu ynde hareket etmeye zorlar
ve bunlarn toplamna kaldrma denir.
Akkan kuvvetleri ayrca momentler meydana getirebilir
ve cismin dnmesine yol aabilir.
Yuvarlanma momenti: Ak ekseni etrafndaki momenttir.
Sapma momenti: Kaldrma ekseni etrafndaki momenttir.
Yunuslama momenti: Yanal kuvvet ekseni etrafndaki
momenttir

ki-boyutlu bir cisme

etkiyen basn kuvveti
ve viskoz kuvvet ile
bileke kaldrma ve
diren kuvvetleri.

11
 Uak kanatlar, uu srasnda yeteri
kadar kaldrma oluturacak ve direnci
minimumda tutacak biimde ekillendirilir
ve konumlandrlr. Atmosfer basncnn
stndeki ve altndaki basnlar, srasyla
art ve eksi iaretlerle gsterilmitir.

(a) Dz levha zerine etki eden diren kuvveti sadece eper kayma
gerilmesine baldr. (b) Aka dik yerletirilen dz levhaya etki eden
diren kuvveti ise sadece basnca baldr ve serbest akma dik ynde
etki eden eper kayma gerilmesinden bamszdr.
12
Diren ve kaldrma kuvvetleri; akkan younluu, yukarakm hz ile aralarnda
cismin byklnn, eklinin ve duru biiminin de bulunduu
bir dizi parametreye baldr.

Cismin diren ve kaldrma karakteristiklerini temsil eden uygun boyutsuz saylarla

almak yararldr. Bu saylar diren katsays CD, ve kaldrma katsays CL
olup aadaki gibi tanmlanr:
A: n bak alan (ak
ynne dik bir dzlem
zerine iz drlm alan)
Dinamik
basn

Serbest dme ha-

Kanatlar gibi baz ince cisimlerin reketi srasnda di-
kaldrma ve diren kuvveti en kuvveti, cismin
hesaplamalarnda A cisme dik ynde arl ile kaldrma
yukardan bakan bir kimsenin kuvveti arasndaki
grd st bak alan, olarak alnr. kuvvet farkna eit
olduunda cisim
limit hza ular. (vme yok) 13
14
 113 SRTNME VE BASIN DRENC
Diren kuvveti, eper zerindeki kayma kuvveti ile basn kuvvetinin birleik etkisi
ile akkann ak ynnde cisim zerine uygulad net kuvvettir.
Dorudan w eper kayma gerilmesinden kaynaklanan diren ksmna, srtnme
etkileri yznden meydana geldii iin yzey srtnme direnci (veya sadece
srtnme direnci FD,srtnme), dorudan P basncndan kaynaklanan ksma ise basn
direnci denir. (Cismin ekliyle yakndan ilgili olduundan buna ekil (form) direnci
ad da verilir.

Srtnme direnci eper kayma kuvvetinin ak ynndeki bileenidir. Bu yzden

cismin yerletirilme biimine ve ayn zamanda w eper kayma gerilmesinin
byklne baldr.
Dz bir yzey zerindeki paralel akta, diren katsays srtnme diren
katsaysna (veya basit olarak srtnme katsaysna) eittir.
Srtnme direnci viskoziteye ok baldr ve viskozitenin artmas ile artar.

15
Aka paralel dz levhada diren
btnyle srtnme direncinden, aka
dik dz levhada ise tamamen basn
direncinden kaynaklanr. te yandan
aka dik silindirde diren her ikisinden
(ancak ounlukla basn direncinden)
ileri gelir. Paralel dz levha iin toplam
diren katsays CD en kk, dey dz
levha iin en yksek ve silindir iin bu
ikisinin arasnda bir deerdedir (ancak
16
dey dz levhaya ait deere daha
Cisimleri Akm izgili Hale Getirerek Direncin Azaltlmas
Bu tasarm, snr tabakann ayrlmasn geciktirerek basn direncini azaltrken,
cismin n ile arkas arasndaki basn farkn drp srtnme yzey alann
arttrarak srtnme direncini ise arttrr. Nihai sonu hangi etkinin daha baskn
olduuna baldr.

Akm izgili tasarma sahip

bir kanattaki srtnme,
basn ve toplam diren
katsaylarnn Re = 4x104
iin D/L (kalnlk/kiri
uzunluu) oran ile deiimi.
Kanatlar ve dier ince
yaplarda CDnin n bak
alanndan ok st bak
alanna gre verildiine
dikkat ediniz.

17

Uzun eliptik silindirin CD diren katsaysnn L/D
grn (boy/en) oran ile deiimi. Burada CD kalr.
n bak alanna gre tanml olup b cismin Dk Reynolds sayl aklarn sz
sayfaya dik geniliidir.
Elips inceldike diren katsays
hzla azalr.
Yksek boy/en oranlarnda diren
katsaysndaki azalma byk oranda
snr tabakann uzun bir sre yzeye
tutunmu olarak kalmas ve bu
nedenle basn direncinin
azalmasndandr.
Akm izgili hale getirme titreim ve
grltnn azaltlmas bakmndan
da faydaldr.
Akm izgili hale getirme sadece kt
cisimler iin dnlmelidir. nk
bu tr cisimler, ak ayrlmasnn
gerekten muhtemel olduu yksek
hzl akkan akna (ve dolays ile
yksek Reynolds saylarna) maruz
konusu olduu (Re = 1 olduu
srnme aklarndaki gibi) cisimler
iin akm izgili tasarm bir gereklilik
deildir.
18
Ak Ayrlmas
Ak Ayrlmas: Yeteri kadar yksek hzlarda ak cismin yzeyinden kendisini ayrr.
Ayrlma noktasnn konumu; Reynolds says, yzey przll ve serbest akmdaki
alkantlarn dzeyi gibi birok etkene baldr ve kat yzeyin geometrisinde keskin
keler veya ani deiimler yoksa, ayrlmann tam olarak nerede olacan kestirmek
ounlukla zordur.

Bir basamak zerindeki ak ayrlmas.

Bir elaledeki ak ayrlmas. 19

 Ak Ayrlma Blgesi: Bir akkan cismin yzeyinden ayrldnda, cisim
ile akkan akm arasnda bir ayrlm blge oluturur.
Bu blge cismin arkasnda srekli donanml ve geriye doru aklarn
olduu dk basnl bir blgedir.
Ayrlm blge ne kadar bykse basn direnci de o denli byk olur.
Ak ayrlmasnn etkileri, aaakmn uzanda, yukarakm hzna
gre azalm hz biiminde hissedilir.
z Blgesi: Cismin hz zerindeki etkilerinin hissedildii, cisim ardnda
uzayan ak blgesidir.
Viskoz ve dnel etkiler; snr tabakada, ayrlm blgede ve art izinde
byk nem tar.

Bir tenis topu zerindeki aktaki

ayrlma ve art izi blgesi.

20
Hcum asnn byk deerlerinde (ounlukla
15den fazla) ak kanadn st yzeyinden
tamamen ayrlarak kaldrmann hzla azalmasna
ve kanadn stola girmesine yol aabilir.
Ak ayrlmasnn nemli bir sonucu, art iz
blgesinde vorteks ad verilen dnen akkan
yaplarnn oluumu ve kopmasdr.
Bu aaakm vortekslerinin periyodik retimine
vorteks kopmas denir.
Cisme yakn vortekslerin meydana getirdii
titreimler, eer vorteks kopma frekans cismin
doal frekansna yakn ise cismin tehlikeli
seviyede rezonansa gelmesine yol aabilir.21
114 YAKINDAN BLNEN GEOMETRLERN DREN
KATSAYILARI
eitli doal ve insan yapm cisimlerin diren davranlar, genel alma artlar
altnda llm diren katsaylar ile karakterize edilir.
Genellikle ayr ayr diren bileenlerinden ziyade toplam diren ile ilgileniriz ve bu
yzden toplam diren katsays verilir.
Diren katsays, Reynolds saysnn dk
(srnme ak), orta (laminer ak) ve
yksek (trblansl ak) olduu blgelerde
farkl davranlar sergiler.
Dk Re sayl (Re < 1) akta, atalet
etkileri ihmal edilebilir. Bu aklara srnme
aklar denir ve akkan cismin yzeyine
dzgnce sarlr. called
Srnme ak,
kre

Reynolds saysnn 104n stnde Stokes kanunu

olduu durumlarda diren katsaylar Bu kanun ou zaman havadaki toz paracklar
ou ekiller iin (ancak hepsi iin ve suda asl kat paracklar iin kullanlmakta-
22
deil) esas itibariyle sabit kalr. dr.
Dk Re saylarnda CD diren
katsaylar (Re 1, Re = VD/ ve A =
23
D2/4).
24
25
alan

26
27
Diren Katsays Tablolarndan
karlan Baz Sonular
Cismin ak ynne gre yerletirme
biiminin (ve dolaysyla eklinin) diren
katsaylar zerinde byk bir etkisi
olduu grlmektedir.
Dikdrtgen blok zerindeki ak veya
dz levhaya dik ak gibi keskin keli
kt cisimler iin ak ayrlmas, ak
karakteristiinde nemli bir deiiklik
olmakszn n ve arka yzeylerin
kenarlarnda oluur. Ak ynne gre bir cismin yerle-
Bu yzden, byle cisimlerin diren tirme biimini (ve dolaysyla ekli-
katsays Reynolds saysndan hemen ni) deitirerek cismin diren
hemen bamszdr. katsa- ys nemli lde
Uzun dikdrtgen ubuun diren deitirilebilir.
katsays, kelerinin yuvarlatlmas ile
hemen hemen yarsna (2.2den 1.2ye)
indirilebilir. 28
 Biyolojik Sistemler ve Diren
Diren kavramnn biyolojik sistemlerde de nemli sonular vardr.
Balklarn, zellikle de yunuslar gibi uzun mesafelere hzl bir ekilde
yzenlerin gvdeleri, direnci minimuma indirmek iin yksek oranda akm
izgili haldedir (yunusun slak deri alanna gre diren katsays 0.0035
civarnda olup bu deer trblansl aktaki dz levha deeri ile ayn
mertebelerdedir).
Byk kulara ksmen benzeyen uaklar, direnci ve dolaysyla yakt tketimini
azaltmak iin kalktan sonra tekerleklerini toplar.
Bitkilerin esnek yaplar, sert rzgrlarda
ekillerini deitirerek direncin drlmesini
salar. rnek olarak byk dz yapraklar
sert rzgrlarda kvrlarak dk direnli
konik bir ekil alr ve bu arada aa dallar
direnci azaltmak iin kmelenir.
Esnek gvdeler rzgr etkisi altnda eilerek
direnci azaltr ve n bak alann azaltarak
eilme momentini rr.
Jokeyler ve bisiklet srcleri direnci
olabildiince azaltmak iin ne doru eilirler Kular uu esnasnda gagalarn
(hem diren katsaysn hem de n bak ileri uzatp ayaklarn geriye doru
alann azaltrlar). Hz kayaklar da ayn katlayarak direncin azaltlmas
eyi yaparlar.
konusunda dersler verir. 29
 Tatlarn Diren Katsaylar
Tatlarn diren katsays aral byk trlar iin 1.0 civarndan minibsler iin
0.4e, binek otomobilleri iin ise 0.3 civarna deiir.
Genel olarak tat ne kadar ok ktse (krlenmi yapda ise) diren katsays da o
oranda ykselir.
Dorseli srlara muhafaza taklmas, n bak alann daha ok akm izgili hale
getirerek diren katsaysn % 20 civarnda azaltr.
Kabaca sylemek gerekirse, azaltlm direncin salad % olarak yakt tasarrufu,
otoyol hzlarndaki % olarak diren azalmasnn yarsdr.

Arka u yaknlar hari, aerodinamik olarak

.tasarlanm modern bir otomobil etrafndaki
Zarif grnml Toyota Priusun diren akm izgileri, ideal potansiyel akta (srtnme-
katsays 0.26dir. Bu deer bir binek nin ihmal edilebilir olduu kabul edilir) otomobilin
otomobili iin en dk deerlerdendir. etrafndaki akm izgilerine benzerdir ve bu
durum diren katsaysnn dmesini salar.
30
Aerodinamik diren dk hzlarda ihmal edilebilir,
ancak yaklak olarak 50 km/hin zerindeki hzlarda
ise nemli hale gelir.
Scak havalarda, otoyol hzlarnda pencereleri
amak yerine klimay altrarak araba srmek
suretiyle src yakt tasarrufu salayabilir.
Dk direnli birok otomobilde ak pencerelerin
yol at trblans ve ilave diren, ounlukla
klimadan daha fazla yakt tketimine yol aar.
Baka cisimleri yakndan takip eden cisimlerin diren katsaylar
ard sra dizilme ile yani ndeki cismin oluturduu dk basn
blgesine girerek nemli oranda azaltlabilir.
Sperpozisyon
Pratikte karlalan ou cismin
ekli geometrik adan basit
deildir.
Ancak byle cisimler, iki veya
daha fazla sayda basit cismin
birleiminden oluuyormu gibi
dnlerek diren kuvvetinin
hesaplanmas uygun bir ekilde
ele alnabilir.
Bu balamda atya koyulmu
silindirik ubuklu bir anak
anten, yarm kre ve bir silindirin
birleimi olarak dnlebilir.
Ardndan cismin diren katsays
sperpozisyon ilkesi kullanarak
yaklak olarak bulunabilir.
31
32
33
34
115 DZ LEVHA ZERNDE PARALEL AKI
Hz Snr Tabakas: Akkan viskozitesinin neden olduu viskoz kayma
kuvvetlerinin hissedildii, levha zerinde ile snrlanan ak blgesidir.
Snr tabaka kalnl tipik olarak yzeyden hzn u = 0.99V olduu noktaya
olan y uzakl olarak tanmlanr
u = 0.99V hayali izgisi levha zerindeki ak iki blgeye ayrr:
Snr tabaka blgesi: Viskoz srtnme etkilerinin ve hz deiimlerinin nemli
olduu blgedir.
Dnmsz ak blgesi: Srtnme etkilerinin ihmal edilebilir olduu ve hzn
yaklak olarak sabit kald blgedir.

kr

Dz levha zerindeki akta snr tabakann geliimi ve farkl ak rejimleri (izim

35
 Trblansl snr tabakann, eperden Dz levha iin srtnme katsays:
olan uzakla gre karakterize edilen 4
blgeden olutuu dnlebilir:
Viskoz alt tabaka
Tampon tabaka Dz levha iin srtnme kuvveti:
rtme tabakas
Trblansl tabaka

Dz levha zerindeki paralel ak iin

Kaymazlk artndan ve srtnmeden dolay basn direnci sfrdr ve dolaysyla
bir yzey zerinde snr tabakann oluumu. diren katsays srtnme katsaysna
ve diren kuvveti de srtnme kuvvetine
eittir. 36
Laminerden trblansl aka gei; yzeyin ekline, yzey przllne,
yukarakm hzna, yzey scaklna ve akkann trne ve daha birok
parametreye baldr ve en iyi ekilde Reynolds says ile karakterize
edilebilir.
Dz levhann giri (hcum) kenarndan x kadar uzaklktaki Reynolds says
aadaki gibi ifade edilebilir:
V yukarakm hz
x geometrinin karakteristik uzunluu (dz levha
iin levhann akm ynndeki uzunluudur)

Przsz dz levha zerindeki akta laminerden trblansa gei Re 1 x105

civarnda balar, ancak ak Reynolds says ok daha yksek deerlere
ulamadan (tipik olarak 3x106) tam trblansl hale gelmez.
Mhendislik analizlerinde dz levha iin genel olarak kabul edilmi kritik Reynolds
says deeri aadaki gibi verilir:

Dz levha iin mhendislikteki kritik Reynolds saysnn gerek deeri, yzey

przllne, trblans seviyesine (iddetine) ve yzey boyunca basncn
deiimine bal olarak 105ten 3106ya kadar deiebilir. 37
Srtnme Katsays
Dz bir levha zerindeki laminer akta
srtnme katsays, ktlenin ve lineer
momentumun korunumu denklemlerini
saysal olarak zmek suretiyle teorik
olarak bulunabilir.
Trblansl akta srtnme katsays
deneysel olarak belirlenmek ve ampirik
Korelasyonlarla ifade edilmek
durumundadr.

Dz levha zerinde yerel srtnme katsaysnn deiimi.

Bu ematik izimde snr tabakann dey leinin ok
abartl olarak izildiini unutulmamaldr.

38
Levhann tm zerinde ortalama srtnme katsays

Laminer ak blgesi de dikkate alndnda:

Yzey zerindeki ortalama srtnme katsays, yerel

srtnme katsaysnn tm yzey zerinden integre
edilmesi ile bulunur. Burada gsterilen deerler dz levha
zerindeki laminer snr tabaka iindir.

39
Laminer akta, srtnme katsays sadece Reynolds saysna baldr yzey
przllnn etkisi yoktur.
Trblansl akta, yzey przll, srtnme katsaysnn Reynolds saysndan
bamsz ve sadece yzey przllnn bir fonksiyonu olduu tamamen przl
trblansl rejimdeki bir noktaya kadar, srtnme katsaysnn birka kat aratmasna
neden olur.

yzey przll
L levhann akm ynndeki uzunluu.
Bu bant przl (zellikle /L > 104 ise)
yzeylerdeki Re > 106 halindeki trblansl
ak iin kullanlabilir.

Trblansl akta yzey przll

srtnme katsaysnn birka kat artmasna
neden olabilir.
40
Trblansl akta Cf przllkle
birka kat artar.
Tamamen przl blgede Cf
Reynolds saysndan bamszdr.
Bu diyagram boru akmlar iin
verilen Moody diyagramnn dz
levha versiyonudur.

Przl ve przsz dz levhalar

zerindeki paralel ak iin
srtnme katsaylar.
41
42
43
116 SLNDR VE KRE ZERNDEN AKILAR
Silindir ve kre zerinden ak ile uygulamada sklkla karlalr.
Bir gvde-borulu s deitiricisinde borularn ierisinden i ak, zerinden ise d
ak sz konusudur.
Futbol, tenis ve golf gibi birok spor dalnda kresel toplar zerinden ak vardr.

Trblansl art izinde laminer

snr tabakann ayrlmas; Re =
2000de dairesel silindir
zerinden ak.
44
Przsz
dairesel silindir
ve przsz
kre zerindeki
apraz ak iin
ortalama diren
katsays.

45
CD Diren Katsays Erilerinden Gzlemler

46
Snr tabaka laminerken ak ayrlmas = 80
civarnda, trblansl iken ise = 140 civarnda
oluur (bu a silindirin n durma noktasndan
itibaren llr)

Trblansl akta ayrlmann gecikmesi, enine

ynde akkandaki iddetli alkantlardan
kaynaklanr ve bu durum ayrlma olmadan nce
trblansl snr tabakann yzey boyunca daha
uzaa gitmesine imkan salar. Dolaysyla bu
ayrlma gecikmesi daha dar art izi ve daha kk
basn direncine neden olur.

(a) Re = 15 000de przsz kre ve (b) Re = 30

000de engel teli takl kre zerindeki ak
grntleri. ki fotoraf karlatrldnda snr
tabaka ayrlmasndaki gecikme aka
grlmektedir.

47
Yzey Przllnn Etkisi
Yzey przll trblansl akta genellikle diren katsaysn arttrr.
Bu durum bilhassa akm izgili tasarml cisimler iin geerlidir.
Ancak dairesel silindir ve kre gibi kt cisimlerde yzey przllndeki art
Reynolds saysna bal olarak gerekte diren katsaysn azaltabilir.

Yzey przllnn
bir krenin diren
katsays zerindeki
etkisi.

48
 Yzey przll, Reynolds saysnn
deerine bal olarak kresel bir cismin diren
katsaysn arttrabilir veya azaltabilir.

Yzeyin przl hale getirilmesi direnci azaltmakta byk bir

stnlk salayacak ekilde kullanlabilir.
Diren kuvveti
Golf toplar, dk Reynolds saysnda trblansl ak bants:
balatmak iin bilinli olarak przl hale getirilir. Bylece snr
tabakadaki trblansl akn balangcnda diren
katsaysnda grlen keskin bir dn stnl elde edilir
(golf toplarnn genelde hz aral 15-150 m/sdir ve Reynolds
says 4 x 105ten azdr). zeri oyuklarla kapl golf topunun Silindir ve kre
kritik Reynolds says 4 x 104 civarndadr. Bu Reynolds iin n bak
saysnda trblansl akn ortaya kmas golf topunun diren alan:
katsaysn yarya indirir. Bu ise, vuru yapldnda top daha
uzaa gidecek demektir.
Ancak masa tenisi topu iin, hzlar ok dk ve tenis topu ok
kktr, top hibir zaman trblansl ak aralndaki hzlara
asla ulaamaz. Bu nedenle masa tenisi toplarnn yzeyleri
49
50
51
 117 KALDIRMA
Kaldrma: Kaldrma, viskoz ve basn kuvvetlerinden dolay aka dik yndeki net
kuvvet bileeni olup, kaldrma katsays ise aadaki gibi tanmlanr.

Kaldrma A st bak alan: cisme dik ynde yukardan bakan

katsays bir kiinin grd alandr

Bir uak iin kanat akl iki

kanadnn ular arasndaki toplam
uzaklk olarak alnr. Bu uzunluk,
kanatlar arasndaki gvde geniliini
de ierisine alr.
Birim st bak alanna den
ortalama kaldrma kuvvetiFL/Aya
kanat yk denir. Kanat yk basit
olarak uak arlnn kanatlarn st
bak alanna orandr (nk sabit
irtifa uuundaki kaldrma kuvveti
uan arla eittir).
Kanatla ilgili eitli terimlerin tanm.

52
Uak kanatlar direnci minimumda tutarak, kaldrma salamak zere zel olarak
tasarlanrlar.
Yar otomobillerindeki rzgrlklar (hava ynlendirici kanatlar) ve ters kanatlar gibi
baz paralar ise kaldrmay nlemek, hatta otomobilin ekiini ve kontroln
iyiletirmek iin yere bask yapmak zere negatif kaldrma oluturma amal
tasarlanrlar.
Pratikte kaldrmann tamamen cismin yzeyindeki basn dalmndan
kaynakland dnlebilir, dolaysyla kaldrma zerinde balca etkisi olan ey
cismin eklidir.
Kanatlarn tasarmndaki balca husus, st yzeydeki ortalama basnc en kk
deerine indirmek, bu arada alt yzeydekini de en byk deerine karmaktr.
Hzn yksek olduu yerlerde basn dk, hzn dk olduu yerlerde ise
basn yksektir (Bernoulli teoremi).
Kaldrma, orta seviyedeki hcum alarnda pratik olarak yzey przllnden
bamszdr, nk przllk eper kayma gerilmesini etkiler basnc etkilemez.

Kanatlarda kaldrmaya viskoz etkilerin

katks ounlukla ihmal edilebilir, nk
eper kayma gerilmesi byle cisimlerin
yzeylerine paraleldir ve dolaysyla
kaldrma ynne hemen hemen diktir.

53
 Hcum asndaki ani bir arttan ksa bir
sre sonra kanattan saatin tersi ynde
balang vorteksi kopar, bu esnada kanadn
etrafnda saat ynnde sirklasyon ortaya
karak kaldrmaya yol aar.

Simetrik ve simetrik olmayan iki-boyutlu

kanatlar geen dnmsz ve gerek aklar.

54
Kanatlarn en yksek kaldrmay olutururken
en dk dirence neden olmas arzu edilir.
Bu nedenle kanatlarda performans ls
kaldrma/diren orandr. Bu oran, kaldrma ve
diren katsaylarnn oranna, CL/CD eittir.

CL/CD oran kanat Stol durumuna gelinceye

kadar hcum as ile artar ve kaldrmann
dirence orannn deeri iki-boyutlu bir kanat
iin 100 mertebesine kadar kabilir.

ki-boyutlu bir kanatta, kaldrma/diren orannn

hcum as ile deiimi.
55
Kanadn kaldrma ve diren karakteristiklerini deitirmenin aikr bir yolu hcum
asn deitirmektir.
Bir uak zerinde kanatlar gvdeye gre sabit olduundan, kaldrmay arttrmak iin
uan tamamna eim verilir.
Bir dier yaklam, modern byk uaklarda yapld gibi hareketli giri (hcum) ve
k (firar) kenar kanatklar (flaplar) kullanarak kanadn eklini deitirmektir.
Kanatklar (flaplar) kalk ve ini srasnda kanadn eklini deitirerek kaldrmay
maksimum yapmak, ayrca dk hzlarda uan kalk ve iniine imkn vermek
iin kullanlr.
Seyir yksekliine kldnda kanatklar (flaplar) toplanr. Sabit ykseklikte
seyrederken, kanatlar diren katsaysnn minimum olduu ve yakt tketimini
minimum yapan uygun kaldrma katsayl normal ekline dner.
Normal alma esnasnda kk bir kaldrma katsaysnn bile byk miktarda
kaldrmaya yol aabildiine dikkat ediniz. Bunun nedeni, uan seyir hznn ok
yksek olmas ve kaldrmann da ak hznn karesi ile orantl artmasdr.
Kalk ve ini srasnda
hareketli kanatklar
(flaplar) kullanlmak
suretiyle kanat ekli
deitirilerek kanadn
kaldrma ve diren
karakteristikleri
deitirilebilir.
56
Kanatklarn (flaplarn) kanadn kaldrma ve diren katsaylar zerinde etkisi.

Maksimum kaldrma katsays, kanatn olmad durumda 1.5 civarndan,

ift-yarkl kanatk durumu iin 3.5e kadar artar.
Maksimum diren katsays, kanatn olmad bir kanat iin 0.06dan ift-
yarkl kanatk durumu iin 0.3e kadar artar.
Kaldrma katsaysn maksimum yapmak iin kanatklarn hcum as 57
arttrlabilir.
Minimum uu hz, uan toplam arl Wnun kaldrmaya eit ve CL = CL,maks
olmas artndan bulunabilir. Buna gre,

Bu ise havann kanat altndaki yksek

basn blgesinden st yzeydeki alak
basn blgesine hareket etmesine izin
verilerek yaplr.

st yzeyden snr tabakann ayrlmasn

engellemek ve kaldrma katsaysn
ykseltmek iin kullanlan tek yarkl,
kanatkl (flapl) kanat.
58

Simetrik ve simetrik olmayan kanatlar iin
kaldrma katsaysnn hcum as ile iin diren katsays sfr olmaz. Bu
deiimi.
Kaldrma katsays, artan hcum as
ile nce yaklak olarak dorusal bir
biimde artarak = 16 civarnda en
yksek deerine ular ve daha sonra
ise keskin bir ekilde dmeye balar.
Hcum asnn daha da artmas ile
kaldrmada oluan bu azalmaya Stol
(duracak hale gelme) denir ve kanadn
st yzeyi zerindeki geni bir art izi
blgesinin olumasndan ve akn
ayrlmasndan kaynaklanr. Stol, direnci
de arttrd iin arzu edilmeyen bir
durumdur.
Sfr hcum asnda ( = 0) simetrik
kanat iin kaldrma katsays sfrdr,
ancak st yzeyindeki erilii daha
byk olan simetrik olmayan kanatlar
nedenle kanat ksmlar simetrik olan
uaklar ayn kaldrmay oluturmak iin
daha byk hcum as ile umaldr.

Hcum asnn ayarlanmas ile kaldrma katsays birka kat arttrlabilir

(simetrik olmayan kanat iin = 0de 0.25den = 10de 1.25e). 59
Diren katsays hcum as ile
ounlukla stel ekilde artar.
Bu nedenle yakt ekonomisi
bakmndan ksa uu
srelerinde byk hcum alar
mmkn mertebe az
kullanlmaldr.

Bir kanadn diren katsaysnn hcum as

ile deiimi.

60
Sonlu Aklktaki Kanatlar ve ndklenmi Diren

61
eitli yollarla gzlenen firar (k kenar)
vorteksleri: (a) Bir dikdrtgen kanadn firar kenarn
terk eden vorteks ekirdeklerini gsteren rzgr
tnelindeki duman k izgileri; (b) Jet
motorlarnn arkasndaki dk basnl blgede su
buharnn youmas ile balangta drt beyaz iz
izgisinin olumas ve daha sonra bu izgilerin
birleip olduka uzak aaakm blgesine kadar
srp giden iki adet zt ynde dnen firar
vorteksine dnm; (c) Kanat ularnda
meydana gelen u vortekslerini gstermek zere
dumanl havada uan bir tohum serpme ua.

62
 Kular, ndeki kuun oluturduu yarc etkiyi
kullanarak V halinde g ederler. Bu kularn
sr olarak V halinde gidecekleri yere kadar
te bir daha az enerji ile utuklar
belirlenmitir.
Ayn nedene bal olarak askeri jetler de bazen
V halinde uar.

(a) Enerji tasarrufu yapmak iin karakteristik V

eklinde uan kazlar.
(b) Ayn ekilde doay taklit eden askeri jet
uaklar.

Serbest akm ile etkileen u vorteksleri, kanat ularna ak yn dahil olmak zere
tm ynlerde kuvvet uygular.
Ak ynndeki kuvvet bileeni dirence eklenir ve indklenmi (etkili) diren olarak
adlandrlr.
Bu durumda kanadn toplam direnci, indklenmi diren (3-boyut etkileri) ile kanat
ksmnn direncinin (2-boyut etkileri) toplamdr.
63
 Grn (Boy/En Oran): Kanadn ortalama aklnn
karesinin, st bak alanna oranna grn veya boy/en oran
(BEO) denir. st bak alan dikdrtgensel, kiri boyu c ve
akl b olan bir kanat iin grn veya boy/en oran,

Boy/en oran, kanadn ak ynnde ne lde dar olduunun bir lsdr.

Genelde boy/en oran arttka kanadn kaldrma katsays artar, diren
katsays ise azalr.
Boy/en oran byk olan gvdeler daha verimli uar, ancak ktlesel atalet
momentlerinin daha byk olmasndan (merkezden daha fazla uzakta olduu
iin) dolay manevra kabiliyetleri daha azdr. Bu nedenle boy/en oran kk
olan gvdelerin manevra kabiliyeti daha iyidir, zira kanatlar merkezdeki ksma
daha yakndr.

ndklenmi diren, (a) kularn kanatlarndaki kanat ucu tyleri ile ve (b) uak kanatlarndaki u
plakalar veya baka nlemlerle azaltlabilir. 64
Dnme le Oluan Kaldrma
Magnus Etkisi: Kat bir cismi dndrerek kaldrma oluturma olaydr. Top
dnmezken, st-alt simetriden dolay kaldrma sfrdr.
Silindir kendi ekseni etrafnda dndrlrse, kaymazlk artndan dolay bir miktar
akkan etrafnda srkler ve ak alan, dnen ve dnmeyen aklarn
sperpozisyonunu yanstr.

dealletirilmi potansiyel ak durumu iin, dnen dairesel silindirde kaldrmann

oluumu (gerek akta art izi blgesinde ak ayrlmas meydana gelir).
65
 Kaldrma katsays zellikle dk asal
hzlarda dnme hzna iddetli bir ekilde
baldr.
Dnme hznn diren katsays zerinde etkisi
ise daha azdr. Ayrca przllk, diren ve
kaldrma katsaylarn etkiler.
Belirli bir Reynolds says aralnda przllk,
arzu edildii gibi, kaldrma katsaysn
arttracak, diren katsaysn azaltacak ekilde
Przsz kre bir etki oluturur.
Bu nedenle doru miktarda przll olan bir
golf topu, ayn ekilde vurulduunda, przsz
golf topundan daha yksee ve daha uzaa
gider.

Re = VD/ = 6 104 iin przsz bir krenin

kaldrma ve diren katsaylarnn boyutsuz
dnme hzna gre deiimi. 66
67
68
69
70
71
72
 Wright Kardeler gerekten de btn zamanlarn en etkileyici mhendislik takm
idi.
Kendi kendilerini eitmilerdi ve havacln modern teorisi ve uygulamas
konusunda ok bilgiliydiler.
Bu alandaki dier nder kiilerle yazmlar ve teknik dergilerde yayn
yapmlardr.
Kaldrma ve diren kavramlarnn
gelitirilmesi onlara atfedilememesine
karn, onlar bu kavramlar kullanarak
motorlu, insanl, havadan ar (havada
kendiliinden duramayan), kontroll ilk
uuu baarmlardr.
Onlardan nceki birok kii
baaramad halde onlar bunda
baarl oldular, nk paralar ayr
ayr deerlendirip tasarladlar.
Wright Kardelerden nce deney
yapanlar, ua bir btn olarak ina
ediyor ve deniyorlard. Wright
Kardeler btn bunlar deitirdi. Her
bir para zerinde lekli ve tam
boyutlu modelleri kullanarak rzgr
Wright Kardeler Kitty Hawkta havalanrken. tnelinde ve arazide altlar.

73
 zet
Giri
Diren ve Kaldrma
Srtnme ve Basn Direnci
Cisimleri Akm izgili Hale Getirerek Direncin Azaltlmas
Ak Ayrlmas
Yakndan Bilinen Geometrilerin Diren Katsaylar
Biyolojik Sistemler ve Diren
Tatlarn Diren Katsaylar
Sperpozisyon
Dz Levha zerinde Paralel Ak
Srtnme Katsays
Silindir ve Kre zerinden Aklar
Yzey Przllnn Etkisi
Kaldrma
Sonlu Aklktaki Kanatlar ve ndklenmi Diren
Dnme le Oluan Kaldrma
74