Profesionalna toksikologija

Prof. dr Petar Bulat

Medicinski fakultet Beograd
 Sadržaj
• Medicina rada;
• Istorijat medicine rada;
• Zakonske osnove;
• Profesionalna toksikologija;
• Merenje hemijskih štetnosti u radnoj sredini;
• Biološki monitoring;
• Ambijentalni vs. Biološki monitoring.
 Medicina rada
• Multidisciplinarna oblast medicine usmerena
na zaštitu i poboljšanje zdravlja zaposlenih,
održavanje i razvoj radne sposobnosti radnika i
omogućavanje fizičkog, mentalnog i socijalnog
blagostanja zaposlenih.
 Zadaci medicine rada
• Unapređenje i promocija zdravlja na radnom
mestu;
• Procena rizika na radnom mestu;
• Prevencija profesionalnih bolesti i bolesti u vezi sa
radom;
• Prevencija povreda na radu;
• Dijagnostika i lečenje profesionalni bolesti, bolesti
u vezi s radom i povreda na radu;
• Ocena radne sposobnosti.
 Istorijat medicine rada

• Vinča - prženje cinobarita isparenja Hg;

• Hipokrat - značaj zanimanja;
• Avicena -olovne kolike;
• Agrikola oko 1500 g. - De re metalica;
• Ramazini 1700. g. - De morbis artificum
diatriba.
 Istorijat medicine rada u Srbiji i
Crnoj Gori
• Despot Stefan Lazarević-propis o rudarenju;
• Mraović (1825.) i Lazarević (1888.) opisuju
trovanja sa Hg i Pb;
• 1953. - Klinički centar za profesionalne bolesti;
• 1959. - Institut za medicinu rada.
 Profesionalne štetnosti
• Svi štetni činioci koji se javljaju u radnom
procesu koji potencijalno oštećuju zdravlje.
 Podela
• Fizički faktori;
• Hemijski faktori;
• Biološki faktori;
• Psihosocijalni faktori.
 Profesionalne štetnosti Vs.
Profesionalne opasnosti

Profesionalne štetnosti Profesionalne opasnosti

• Dugotrajno delovanje; • Stalno prisutne, ali deluju
• Dovode do profesionalnih kratkotrajno;
oboljenja i bolesti u vezi s • Dovode do povreda na
radom. radu.
 Maksimalno dozvoljene koncentracije
(MDK)
• Koncentracije hemijskih štetnosti kojima,
prema aktuelnim saznanjima, radnici mogu
biti izloženi 8 sati dnevno 5 dana u nedelji
tokom čitavog radnog veka a da im zdravlje ne
bude oštećeno.
 Profesionalne bolesti
• Određene bolesti nastale u toku staža
osiguranja, prouzrokovane dužim
neposrednim uticajem procesa rada i uslova
rada na radnim mestima, odnosno poslovima
koje je osiguranik obavljao.
 Bolesti u vezi s radom
• Multikauzalne bolesti koje su na neki način, ne
uvek uzročno, povezane sa zanimanjem ili
uslovima rada.
 Povreda na radu
• Svaka povreda osiguranika prouzrokovana
neposrednim i kratkotrajnim mehaničkim ili
hemijskim dejstvom, kao i povreda
prouzrokovana naglim promenama položaja
tela, iznenadnim opterećenjem tela ili drugim
promenama fiziološkog stanja organizma, ako
je takva povreda uzročno vezana za obavljanje
poslova odnosno radnih zadataka.
 Epidemiologija profesionalnih
bolesti i povreda na radu – ILO
• Profesionalnih bolesti - oko 160 miliona;
• Povrede na radu - oko 250 miliona;
• Smrtne povrede - oko 355 000 godišnje;
• Smrt zbog povreda i profesion. bolesti od
1,9-2,3 miliona;
• Ukupni troškovi-4% BDP ili
1.260.000.000.000 $
 Zakonska osnova
• Zakon o zdravstvenoj zaštiti (2005);
• Zakon o bezednosti i zdravlju na radu (2005);
• Pravilnik o načinu i postupku procen rizika na
radnom mestu i u radnoj okolini (2006);
• Pravilnik o postupku pregleda i ispitivanju opreme
za rad i ispitivanju uslova radne sredine (2006);
• Pravilnik o ptrethodnim i periodičnim pregledima
zaposlenih na radnim mestima sa povećanim
rizikom (2007).
 Profesionalna toksikologija
• Grana medicinske toksikologije koja se bavi:
– Identifikacijom hemijskih štetnosti u radnoj
sredini;
– Ranom dijagnostikom eventualnih toksičnih
efekata hemikalija prisutnih u radnoj sredini;
– Preduzimanjem preventivnih mera kojima bi se
sprečila ili smanjila izloženost hemijskim
štetnostima zaposlenih;
– Terapijom otrovanih.
Profesionalna toksikologija-Istorijat
• Prva profesionalna trovanja još u antičkom
dobu;
• Razvoj industrije u XIX veku uzrokovao nagli
porast hroničnih trovanja;
• Od sedamdesetih godina XX veka broj
profesionalnih trovanja opada u razvijenim
zemljama;
• Aktuelno-profesionalna maligna oboljenja.
 Profesionalna toksikologija versus akutna
toksikologija
Profesionalna Akutna
tokskologija toksikologija

Tip trovanja Hronična Akutna

Put ulaska Inhalacija Peros

Preko kože Parenteralno
Biološki markeri Važni Uglavnom sudsko-
medicinski značaj
Izvori profesionalne ekspozicije hemijskim
štetnostima
• Proizvodnja
• Skladištenje
• Promet
• Distribucija
• Upotreba
 Faktori koji utiču na ispoljavanje toksičnih
efekata hemikalija pri profesionalnoj ekspoziciji
• Fizičko-hemijska svojstva toksične materije;
• Koncentracija hemijske materije u vazduhu;
• Dužina ekspozicije;
• Minutni volumen disanja-odnosno težina
rada;
• Lična zaštitna sredstva;
• Metabolički fenotip;
• Opšte stanje organizma;
 Procena ekspozicije hemijskim
štetnostima
1. Radna anamneza;
2. Merenje hemijskih štetnosti u radnoj sredini;
3. Biološki monitoring;
4. Sinteza dobijenih podataka.
 1. Radna anamneza
• Polazna osnova u proceni ekspozicije;
• Zasniva se na prikupljanju podataka o
proizvodnom procesu, načinu obavljanja
posla, trajanju operacija, prisutnim
štetnostima, preduzetim merama bezbednosti
i zdravlja na radu.
 2. Ambijentalni monitoring
• Najčešće korišćena metoda za procenu
ekspozicije na radnom mestu.
• Zasniva se na određivanju štetnosti u radnoj
sredini.
 2. Ambijentalni monitoring
• Stacionarni-kontinuirani monitoring;

• “Spot” monitoring;

• Personalni monitoring.
 2. Ambijentalni monitoring
• Personalni monitoring:
– Aktivni;
– Pasivni;
– Sa direktnim očitavanjem.
 3. Biološki monitoring
• Biološki monitoring je jedna od metoda za
procenu ekspozicije.
• Zasniva se na određivanju koncentracije
hemijske materije ili njenog metabolita u
biološkom materijalu odnosno određivanju
specifičnih promena u fiziološkim funkcijama
organizma nastalim usled delovanja određene
hemikalije.
 3. Biološki monitoring
• Biološki markeri ekspozicije
– Određivanje koncentracije hemijske materije ili
njenog metabolita u biološkom materijalu.
• Biološki markeri efekta
– Određivanje specifičnih promena u fiziološkim
funkcijama organizma nastalim usled delovanja
određene hemikalije.
 Biološki markeri

Biološki markeri ekspozicije Biološki markeri efekta

Metabolit DNA-privesci Somatske promene Hipo ili hiperplazija

Interna doza Biološki aktivna Rani biološki Izmena strukture Kliničke

doza efekti i/ili funkcije
manifestacija

Ekspozicija Biološki markeri

osetljivosti

Wiliam N. Rom. Environmental & Occupational Medicine. 178:1998

 3. Biološki monitoring-primeri
• Biološki markeri ekspozicije
– Pb u krvi i urinu;
– Hg u krvi i urinu;
– Trans mukonska kiselina u urinu;
– Trihlorsirćetna kiselina u urinu;
– 2,5 heksandion u urinu;
– Stiren u izdahnutom vazduhu;
– Stiren u krvi;
– Mandelična kiselina u urinu.
 3. Biološki monitoring-primeri
• Biološki markeri efekta
– Eritrocitni protoporfirin;
– Koproporfirin u urinu;
– ß2 mikroglubulin u urinu;
– α1 mikroglubulin u urinu;
– Aktivnost eritrocitne acetilholinesteraze.
3. Biološki monitoring-faktori koji utiču
na rezultat
• Vreme uzorkovanja:
– Pre rada;
– U toku rada;
– Na kraju rada;
– Poslednjeg radnog dana u nedelji na kraju smene.
3. Biološki monitoring-faktori koji utiču
na rezultat
• Efekat dilucije/koncentracije urina:
– Koncentracija materije ili njenog metabolita;
– Koncentracija izražena na gram kreatinina;
– Koncentracija izražena na osmolarnost urina;
– Koncentracija izražena na specifičnu težinu urina.
3. Biološki monitoring-faktori koji utiču
na rezultat
• Individualne razlike:
– I faza metabolizma brza, II faza spora;
– I i II faza metabolizma brze;
– I faza metabolizma spora, II faza brza;
– I i II faza metabolizma spore.
3. Biološki monitoring-faktori koji utiču
na rezultat
• Manipulacija uzorkom:
– Ispitanika;
– Osobe koja prikuplja uzorke;
– Laboratorije.
 Ambijentalni vs. Biološki monitoring
Ambijentalni Biološki
monitoring monitoring
Broj materija koji je moguće pratiti + -
Cena + -
Dermalna ekspozicija - ++
Efekat zaštitnih sredstava - +
Komplikovani matematički modeli za proračun - +
ekspozicije
Korekcija prema minutnom volumenu disanja - +
Peak vrednosti + -
Brzina dobijanja rezultata + -
Pouzdanost rezultata +/- +/-
 4. Sinteza rezultata
• Prikupljanje svih raspoloživih podataka u cilju
procene ekspozicije;
• Međusobno upoređivanje dobijenih podataka;
• Donošenje zaključka o ekspoziciji i eventualnoj
potrebi za terapijom.
 Terapija
• Relativno mali broj antidota;
• Terapija samo u stacionarnim ustanovama;
• Uspešnost terapije se procenjuje na osnovu
bioloških markera;
• Po završenom lečenju procenjuje se radna
sposobnost.