Kukuruz – Zea mays L.

Red: Poales
Fam.: Poaceae
Podfam.: Panicoideae
Rod: Zea
Tribus (grupa): Maydeae
Zea – žito (grč.)
Mays – polatinjena reč „mahiz“ (kako na Haitima zovu kukuruz)

Maya – “zrno života”

Maya corn God

POREKLO I PRARODITELJI
- Novi svet – Amerika
- Uža domovina: centralni i južni Meksiko, šira:
centralna Amerika (južni deo S. Amerike i sev. deo J. Amerike)

- još se tačno ne zna praroditelj.

- najbliži srodnici: Teozinta (Euchlaena mexicana) i
Tripsacum (Gamma grass).

- danas većina naučnika smatra da su

kukuruz, teozinta i tripsakum nastali od
jednog zajedničkog pretka i da su se
tokom evolucije međusobno
izdiferencirali i formirali kao posebne
biljne vrste.
Teozinta Tripsacum
 - Otkrićem Amerike - širi se po Evropi (prvo u Španiju, zatim Italiju,
Francusku), severnu Afriku, Tursku i dalje u Aziju sve do Kine.

- U našu zemlju je donet iz dva pravca - iz Turske i Italije (u Dalmaciju donet

1572., a u Srbiju 1576. godine) i to najpre tvrdunac. Zuban je počeo da se
znatnije gaji kod nas pre 170-200 godina.
Tribus (grupa) Maydeae – ima 8 rodova (genus) od kojih su
najznačajnija tri (najbliži srodnici kukuruza). Razlikuju se od
drugih rodova iz porodice trava po ispunjenom stablu i
razdvojenim muškim i ženskim cvetovima
1. Rod Euchlaena (Teozinta) (vrsta E. Mexicana)
2. Rod Tripsacum (Gamma grass – trava gama)
3. Rod Zea (kukuruz) - ima samo jednu vrstu i to samo kao kulturnu - Zea
Mays. Nema divljih formi. Najpolimorfnija vrsta od svih žita.

Kukuruz i njemu bliski rodovi tribusa Maydeae: 1- klip kukuruza; 2 – metlica kukuruza; 3 – klip primitivnog kukuruza
iz arheoloških iskopina u N. Meksiku; 4, 5 - cvast teozinte (Euchlaena mexicana) sa ženskim cvetovima; 6 – cvast
tripsakuma (Tripsacum dactyloides); 7- segment cvasti sa jednim ženskim klaskom
 1.Rod Euchlaena (Teozinta)
(vrsta E. Mexicana)
- najsrodniji kukuruzu
- razdvojene cvasti
- razgranato stablo i klip
- sitno zrno
- korov u centr. Americi
- ima jednogod. i višegodišnje
forme
- lako se ukršta sa kukuruzom.

2. Rod Tripsacum (Gamma grass)

- uglavnom višegodišnje forme
- visoko granato stablo
- uski listovi
- jednopolni cvetovi, ali u istoj cvasti
- lako se ukršta sa kukuruzom - dobijaju se
forme slične Teozinti.
Mexican teosinte

Teosinte (Zea mexicana):

A - male inflorescence (tassel)
B - female inflorescence (ear) with outer husk
& silk
C - ear with husk pulled away exposing a row
of grains
D - a leaf pulled back exposing two ears
E - leaf (blade)
Tripsacum dactyloides
(Eastern gamma grass)

Female flowers Male flowers

Privredni značaj:
proizilazi iz:
- raznovrsnosti upotrebe
- osobina same biljke
- agrotehnički značaj

Upotreba:
- za ishranu ljudi
- za ishranu stoke
- za industrijsku preradu

Osobine biljke:
- visok potencijal rodnosti
- velika plastičnost
- može se koristiti cela biljka

Agrotehnički značaj
UPOTREBA KUKURUZA

- može se koristiti cela biljka, i to u zrelom

i zelenom stanju
- zrno se koristi u ishrani ljudi i stoke.
(razlike između razvijenih i nerazvijenih
zemalja)
- u ishrani stoke - osnovna energetska
hrana. Predstavlja i osnovnu voluminoznu
hranu u ishrani stoke, u prvom redu
goveda, i to u obliku brašna ili silaže.

-Industrijskom preradom - više od 1000 različitih proizvoda:

- prehrambeni proizvodi (za odojčad, kukuruzne flekice, sredstva za ugušćivanje
hrane, za popravljenje kvaliteta hleba, specijalni hleb, supe, paštete, začini, guma
za žvakanje, skrob, šećer),
- lekarski proizvodi (sirupi),
- farmaceutska i kozmetička sredstva,
- razni napici (alkohol, jabučna, mlečna i limunska kiselina),
- tekstilni proizvodi (veštačko vlakno),
- hemijski proizvodi (boje, politure, azbesti, nitocelulozam furfurol, hartije i
plastične mase)....
Prerada u mlinovima - 4 frakcije:
-frakcija klice iz koje se dobija kukuruzno ulje,
-frakcija brašnastog endosperma,
-frakcija rožnatog endosperma i
-frakciju omotača ploda i semena (mekinje).
Raznovrsnost upotrebe:
Plod - zrno
Hemijski sastav zrna kukuruza (u %)

Skrob
61%

Proteini
18%

Ulje
Šećeri
2 %
4%

Pepeo Voda
1% 14%
KLASIFIKACIJA KUKURUZA
(Žukovski)
Vrsta Zea mays ima 9
podvrsta
Osnovni kriterijum:
spoljašnji izgled (oblik) zrna i
njegova unutrašnja građa
(odnos rožnatog i brašnastog
endosperma)
1. Zea mays ssp. indentata (dentiformis) – zuban
- Zrno klinastog ili prizmatičnog oblika, sa karakterističnim udubljenjem na vrhu
- rožnati endosperm – samo na bokovima zrna, brašnasti u središtu i pri vrhu zrna
- Hibridi: visokoprinosni, ali je zrno lošijeg kvaliteta (<belančevina, >skroba) –
ishrana stoke i ind. Prerada
- Biljke krupnijeg habitusa, visoke (2-3 m), najčešće formira samo jedan krupan,
cilindričan klip, sa 14-18 (14-26) redova zrna. Nije sklon formiranju zaperaka. Hibridi
duže vegetacije (FAO 500-800)
 Zuban

Varijeteti: boja zrna i kočanke:

VARIJETET ZRNO KOČANKA

Leucodon belo bela
Alborubra belo crvena
Xanthodon žuto bela
Flavorubra žuto crvena
2. Zea mays ssp. indurata – tvrdunac
- Zrno ovalnog ili okruglog oblika, sa zaobljenim ispupčenim vrhom, tvrdo, glatko,
sjajno. Preovlađuje rožasti endosperm, raspoređen po periferiji i unutrašnjosti zrna,
brašnasti – samo oko klice. Zrno kvalitetnije od zubana, ali niži prinosi
- Biljka niža, formira 1-2 sitnija, tanja klipa, sa 8-12 redova zrna (”osmaci”)
- stablo niže, sklonije formiranju zaperaka
- Hibridi kraće vegetacije (rani i srednjerani), manjeg prinosa
 Tvrdunac

VARIJETET BOJA ZRNA BOJA KOČANKE

Alba bela bela
Erythrolepis bela crvena
Vulgata žuta bela
Rubropaleata žuta crvena
3. Zea mays ssp. everta – kokičar
- Zrno slično tvrduncu, ali sitnije. Preovladava rožnati endosperm, a brašnasti samo
oko klice. Boja zrna: od bele do crne
- stablo nisko do srednje visine, formira više zaperaka, sa više sitnijih klipova
- ranostasni hibridi, prinos mali, ali kvalitetno zrno. Zapremina kokice: 20-30 puta
veća od zapremine zrna

- Prema obliku zrna - dva varijeteta:

- oryzoides - pirinčar
- gracillina - biserac
Kokičar
- orozoides
- gracillina
4. Zea mays ssp. sacharata – šećerac
- Zrno: u fiziološkoj zrelosti po celoj površini smežurano (naborano), izduženog,
klinastog oblika, u potpunosti ispunjeno rožastim endospermom (nema brašnastog),
bogato je prostim šećerima. Zrno je prozračno, staklasto, bele ili žute boje
- Stablo je niže, sa više zaperaka i klipova. Klipovi su srednje veličine. Hibridi su
kraće vegetacije
- U ljudskoj ishrani – u kuvanom ili konzervisanom stanju

Šećerac
5. Zea mays ssp. semiindentata – poluzuban
- Zrno: prelaz između zubana i tvrdunca, slabije izraženo ulegnuće zrna, zaobljenije,
uže i deblje od zubana, više brašnavog endosperma

6. Zea mays ssp. amylacea – mekunac

- Zrno krupno, okruglasto, meko, bez sjaja, ima samo brašnasti endosperm.
Industrija skroba i alkohola.

7. Zea mays ssp. amylosacharata – mekani šećerac

- prelaz između mekunca i šećerca. Zrno klinasto, donji deo zrna (2/3) je brašnast,
vršni deo je u tipu šećerca (staklast - rožast, smežuran).
8. Zea mays ssp.
ceratina – voštani
(kineski) kukuruz
- Zrno po obliku i strukturi slično
tvrduncu, mat površine,
spoljašnji deo zrna podseća na
vosak, neproziran je. (potiče iz
Kine, koristi se za proizvodnju
lepka)

9. Zea mays ssp. tunicata – kukuruz plevičar

- Zrno plevičasto. Nema privrednu važnost.
 MORFOLOŠKE
OSOBINE
KUKURUZA

Građa biljke kukuruza

Koren
- žiličast, 2,5 - 3 m

5 vrsta korenova:

1. Primarni - klicin koren - klija sa 1 klicinim korenom, koji se razvija iz korenka klice.
Dobro razvijen, dobre usisne moći. Aktivan tokom cele vegetacije, naročito značajan u
prvim fazama rasta i razvoja biljke (do bokorenja).

2. Hipokotilni korenovi (bočni klicini korenovi) - Izbijaju iz klice, na mestu gde

stabaoce probija semenjaču. Obično 3-5 hipokotilnih korenova, značajni u prvim
fazama, do pojave sekundarnih korenova. Pojavom korenova čvora bokorenja,
smanjuje im se značaj, ali ostaju aktivni do kraja vegetacije.

Ova 2 tipa korena čine primarni ili klicin korenov sistem, formiraju se u periodu
klijanja. Najveća uloga im je u prvim periodima rasta i razvića (prvih 2-3 nedelje), dok
se ne razviju sekundarni korenovi. Nakon toga uloga im se postepeno smanjuje, ali
ostaju aktivni tokom celog života biljke.
3. Epikotilni (mezokotilni) korenovi - javljaju se na epikotilu, odnosno delu
stabaoceta između hipokotilnih korenova i čvora bokorenja. Sastoje se iz svega
nekoliko korenovih dlačica, slabo razvijeni, nemaju veći značaj u ishrani.

4. Sekundarni korenovi (korenovi čvora bokorenja, adventivni) – Najvažniji tip

korena. Razvijaju se u fenofazi bokorenja (3-4 lista). Čine glavnu masu korenovog
sistema (najveća masa – u oraničnom sloju), najpre rastu horizontalno, kasnije se
spuštaju u dublje slojeve zemljišta.

Dinamika razvoja sekundarnog korena uslovljava dubinu međurednog kultiviranja i

širinu zaštitne zone.

5. Vazdušni korenovi (pandže) – izbijaju iz prvih kolenaca stabla iznad površine

zemlje. Imaju potpornu ulogu. Zadebljali, obično zelene boje, ako se ogrnu zemljom
dobijaju funkciju pravog korena.
STABLO

- 1 - 5 m (1,5 - 3,25 m)
- debljina: 2-3 (do 5-6 cm)
- ispunjeno parenhimom
- do faze cvetanja - i do 5% šećera (ukoliko se koristi za silažu - silirati pre metličenja
(ugljeno-hidratna komponenta)
- broj internodija: 8 – 15 (25) - zavisi od podvrste i hibrida
- središnja internodija - uzdužno udubljena (deo meristema te internodije
preobražava se u pupoljak - bočna grana na čijem vrhu se razvija klip
- na vrhu stabla - metlica
- iz pazuha donjih (klicinih) listova nastaju bočne grane - zaperci
- iz čvora bokorenja: sekundarni korenovi (3-4 lista) i sekundarna stabla (6-7 listova)
- poželjno je da donje internodije budu što kraće i deblje (otpornost na poleganje)
Stablo kukuruza
LIST

- lisni rukavac, liska, ligula, aurikule

- Liska - relativno široka, duga, levkastog preseka, sa jako izraženim centralnim
nervom
- sa lica - maljav, sa naličja - glatke površine
- ivice lista talasaste
- noviji hibridi nemaju ligulu
- broj listova = broj internodija: ranostasniji hibridi: 8 – 10, kasnostasni 18 - 22 lista
- noviji hibridi - erektofilni tip lista (gušći sklop)

Listovi prema položaju i ulozi u formiranju prinosa:

1) listovi ponika (klicini listovi) – od kolenaca ovih listova nastaje čvor bokorenja.
Začeti su još u klici. Kod ranostasnijih hibrida: 5, kod kasnostasnijih 7.

2) listovi stabla (pravi listovi)

Za formiranje prinosa - najvažniji središnji listovi (list u čijem se pazuhu formira klip,
list iznad i ispod klipa)
Vršni listovi - odgovorni za formiranje metlice (polena).
List kukuruza
CVAST

- jednodoma biljka
- Muška cvast: metlica, ženska - klip

METLICA - muška cvast kukuruza

- sastoji se iz:
- centralne ose,
- bočnih grana prvog reda, na kojima se u parovima nalaze dvocvetni klasci
- na centralnoj osi klasci obrazuju četiri reda, a na bočnim granama dva reda

- Klasak:
- 2 široke maljave pleve (sa 3-8 uzdužnih nerava)
- vretence klaska
- dva cveta (oba plodna)

-Cvet:
- 2 tanke opnaste plevice
- 3 prašnika (na 1 biljci - i do 7.000 prašnika, sa oko 2.000 polenovih zrna
(=14 miliona)

-oprašivanje: anemofilno
KLIP

- Drška klipa (bočna grana sa jako skraćenim internodijama, iz čijih kolenaca nastaju
ovojni listovi klipa)

-Vreteno klipa (kočanka, šapurika)

-na vretenu klipa, u parnom broju redova se nalaze klasci
-Klasak:
-2 cveta (plodan samo gornji; osim kod šećerca
-2 veoma čvrste, zadebljale bele pleve (grade grubu strukturu saća kočanke u kojoj je
smešteno seme)
-Plodan cvet:
-2 plevice (tanke, opnaste, daju boju kočanki)
-2 plevičice
-Tučak, sa jako izduženim stubićem (svila)
-na jednom klipu: 500-1000 cvetova
-broj redova zrna u klipu: uvek paran, 8-20 (4-32)
-Masa 1000 zrna: 350-450 grama

-Komušina (ovojni listovi klipa) - omotač klipa

-komušinu obrazuju lisni rukavci listova koji polaze sa kolenaca drške klipa. Liske su
jako reducirane i postoje samo kod spoljnjih ovojnih listova
-Ima zaštitnu ulogu. Od broja i debljine listova komušine zavisi kojom brzinom će zrno
gubiti vodu (sazrevanje)
 Pojava dvospolnosti
na metlici i klipu

Generativni organi
kukuruza

Jednodoma biljka
Broj redova zrna u klipu kukuruza
BIOLOŠKE OSOBINE KUKURUZA

FENOLOŠKE FAZE:

1. klijanje i nicanje,
2. faza usporenog porasta (do 9-11 lista)
3. faza intenzivnog porasta (do metličenja),
4. metličenje, svilanje i oplodnja,
5. period formiranja zrna,
6. period nalivanja zrna,
7. faza voštane (fiziološke) zrelosti
8. faza pune zrelosti
Faze razvoja biljke kukuruza
Proces oprašivanja
Vodenasto stenje zrna

Mlečno stanje zrna

Fiziološka zrelost zrna

Etape organogeneze metlice (muška cvast)
Etapa
Opis etape organogeneze
organogeneze
I Nediferencirani konus rasta metlice.
II Konus rasta metlice izražen, formirana kolenca i internodije stabla, začeti listovi.
III Izduženje konusa rasta i segmentacija središnjeg dela, porast donjih internodija stabla.
IV Formiranje klasića na grančici metlice. Intenzivan porast stabla.
V Formiranje cvetova u klasićima metlice. Intenzivan porast stabla.
VI Formiranje polena u cvetovima. Brzi porast stabla. Poklapa se sa IV etapog org. klipa.
Porast svih elemenata cveta i grančica cvasti, izduživanje prašničkih niti, završavanje formiranja
VII
polenovih zrna. Brz rast vršnih internodija stabla (koji nosi metlicu).
VIII Metličanje.
IX Cvetanje

Etapa
Opis etape organogeneze
organogeneze
Etape organogeneze klipa I Nediferencirani konus rasta. Teško se razlikuje od kunusa metlice.
(ženska cvast) II Izduživanje konusa rasta. Stvaranje zečetaka listova (buduća komušina).
III Nastavak izduživanja konusa rasta.
IV Formiranje začetaka klasića na klipu.
V Formiranje cvetova u klasiću (dvocvetni klasići ali se samo jedan potpuno razvije).
VI Razvoj oplodnih organa i počinje porast stubića i žigova svile.
VII Ubrzani porast klipa i porast svile (završava se proces formiranje polnih ćelija).
VIII Izbacivanje stubića sa žigovima (svilanje)
IX Cvetanje i oplodnja. Nakon toga tučak odumire i suši se.
X Formiranje klice i počinje mlečno stanje zrna.
XI Završetak mlečnog stanja zrna.
XII Završetak voštane zrelosti.
 SORTE I HIBRIDI KUKURUZA

Veliki broj sorti je bio ranije zastupljen kod tvrdunaca i zubana. Danas
su sorte potisnute i njih su zamenili hibridi

Kod tvrdunaca se zadržao izvestan broj sorti, naročito u nerazvijenim i

brdsko-planinskim krajevima

Sorte danas služe kao izvor linija za stvaranje hibrida

Najvažnije sorte
zubana : Vukovarski zuban, Rumski zuban i Šidski zuban.
tvrdunaca: žuti i beli osmak.
 Svi hibridi su podeljeni na grupe prema dužini vegetacije tj. prema
prosečnom broju dana povoljnih za rastenje i razviće kukuruza.
Grupe su označene proizvoljnim brojevima 100-1000

U našoj zemlji
• mogu da se gaje grupe FAO 200 do 800 (dok 900 i 1000 ne mogu)
• najekonomičnija proizvodnja: FAO 500-700, uže - 600-700
• ovo ne isključuje gajenje nižih grupa - sve do grupe 200, koja se može
koristiti delom i u postrnoj setvi.

Za praktične svrhe, hibridi od grupe 200 do 1000 delimo u 6 grupa:

vrlo rani, rani, srednje rani, srednje kasni, kasni i vrlo kasni

Razlike su po: dužini vegetacije, broju listova, visini klipa i % vlage u berbe
 Šema razvrstavanja hibrida kukuruza prema
grupama zrenja i pokazateljima dužine vegetacije
(prema K. Rosiću):

% vlage
Dužina Broj Visina
u
Grupa zrenja vegetacije listova klipa
punoj
(dana) po biljci (cm)
zrelosti
100-200 - vrlo rani do 100 do 13 do 60 do 15
200-400 - rani 100-120 13-15 60-80 15-20
400-600 - srednje rani 120-130 15-17 80-100 20-25
600-800 - srednje kasni 130-140 17-19 100-120 25-30
800-1000 - kasni 140-150 19-21 120-140 30-35
preko 1000 - vrlo kasni preko 150 preko 21 preko 140 preko 35
Grupe hibrida po FAO klasifikaciji

FAO grupe hibrida Osobine grupa hibrida

Grupa Dužina vegetacije Broj listova po Visina klipa % vlage u
Oznaka
zrenja (dana) biljci (cm) punoj zrelosti
Vrlo rani <200 <100 <13 <60 <15
Rani 200-400 100-120 13-15 60-80 15-20
Srednje rani 400-600 120-130 15-17 80-100 20-25
Srednje kasni 600-800 130-140 17-19 100-120 25-30
Kasni 800-1000 140-150 19-21 120-140 30-35
Vrlo kasni >1000 >150 >21 >140 >35
Razmeštaj hibrida kukuruza u rejonima kukuruznog pojasa SCG:

Hibridi po
Nadmorska
grupama Rejoni gajenja
visina u m
zrenja
Crna Gora, Kosovo i brdoviti
200, 300, 400 600-800
delovi Srbije
500-600 400-600 Brežuljkasti delovi Srbije
Platoi i doline reka u Mačvi,
600-700 200-400 Šumadiji, Stigu, Pomoravlju,
Posavini i Vojvodini
Ravničarski rejoni Vojvodine i
700-800 200
Pomoravlja
- Kod nas su prvo gajeni američki hibridi: Kanzas, Nebraska, Viskonsin,
Iowa...

- Sa uvođenjem američkih hibrida počeo je intenzivan rad na stvaranju

domaćih hibrida. Uskoro su se pojavili naši domaći četvorolinijski
hibridi: Bc 590, ZP 755, NS 720, NS 802...

- Zatim se prešlo na stvaranje dvolinijskih hibrida: ZP SC I, ZP SC II, ZP

SC IV, NS SC 70, 696...