Döküm ve Katılaşma (devam)

Saf Metallerde Katılaşma

• Sıvı içindeki atomlar düzensiz halde olup, sürekli olarak

hareket ederler. Soğuma sırasında ısının uzaklaştırılması
ile eriyiğin enerjisi giderek azalır.
• Sıvının sıcaklığı katılaşma noktasına ulaştığı anda sıvıdaki
atomlar toplanarak katıya benzer küçük bir bölge
meydana getirirler. Bu bölgenin çapı belli bir kritik değere
ulaştığı anda (büyüyerek) çekirdek adını alır. Diğerleri ise
çözünür yok olur.
• Katının büyümesi, atomların sıvıdan oluşan çekirdeklere
geçmeleri ile olur ve büyüme sıvı bitene kadar devam
ederek taneler oluşur.

2
• Katılaşma olayı (içyapıdaki tanelerin ortaya çıkması) iki
safhaya ayrılır:
• Çekirdeklenme
Homojen çekirdeklenme
Heterojen çekirdeklenme
• Kristal büyümesi

3
 Saf metallerde katılaşma sabit sıcaklıkta olur.

Saf metalin
soğuma eğrisi

4
Çekirdeklenme
• Katının oluşabilmesi için, katı ile sıvıyı birbirinden ayıran bir
arayüzey oluşmalıdır. Sıvının sıcaklığı katılaşma noktasına
ulaştığı anda sıvıdaki atomlar toplanarak katıya benzer küçük
bir bölge meydana getirirler.
• Bu küçük partikül embriyo (çekirdekcik) olarak adlandırılır ve
çapı belli bir değere ulaştığı anda çekirdek adını alır.

5
• Çekirdekler çok küçük katı parçacıklar olup, tekrar erimeden
büyümeye devam etmeleri ancak yeterli bir büyüklüğe sahip
olmalarına bağlıdır. Bu durum serbest enerji ile açıklanabilir.
• Katı durum, sıvıya göre daha az enerjili olduğundan eriyikte
katı parçacıkların oluşması sırasında kristalleşme ısısı açığa
çıkar.

6
• Öte yandan yeni oluşan sıvı/katı arayüzeyleri için enerjiye
ihtiyaç vardır. Dolayısıyla çekirdeklenme sırasında serbest
enerji bir yandan kristalleşme nedeniyle azalırken, diğer
yandan da oluşan yeni yüzeyler yüzünden artma
eğilimindedir.

• Çekirdekler çok küçük iken kristalleşme sırasında açığa

çıkan enerji, bu yüzeylerin oluşması için yeterli değildir.

7
• Çekirdek yarıçapı kritik bir r0 değerine ulaştığında + ve –
enerji değişimleri birbirine eşit olur ve embriyo, r0
değerinden büyükse toplam enerji azalır. Oluşan katı
kararlıdır ve çekirdeklenme oluşmuştur. Artık çekirdek
olarak adlandırılan katı parçasının büyümesi başlar.

Sistemin toplam serbest

enerjisinin, çekirdek
yarıçapı ile ilişkisi

8
• Çekirdeklenme, ancak yeterli sayıdaki atom kendiliğinden
katı üretmek için kümeleştiğinde ve bu katının çapı kritik
çaptan büyük olduğunda oluşur.
• Bu durumda, kritik yarıçap, toplam serbest enerji değişim
eğrisi üzerinde maksimum noktaya karşılık gelir.

9
 Çekirdeklenme Hızı

• Çekirdeklenme hızını etkileyen en önemli faktör sıcaklıktır.

• Sıcaklık düştükçe sıvı fazın katılaşma isteği artar- çekirdek
sayısı artar, fakat çekirdeklerin büyüme hızı düşük olur.

10
 Homojen Çekirdeklenme
• Bu teori 1925’de Volmer-Weber tarafından ileri sürülmüştür.
Çekirdeklenmenin en basit şeklidir.
Homojen çekirdek oluşumu sıvının aşırı soğuması ile
mümkündür.
• Homojen çekirdek oluşumu ve bunu takip eden katılaşmada
iki faz (katı/sıvı) yer alır.
• Katılaşmada ısı açığa çıkar ve bu ısı uzaklaştırılmalıdır.
Buradan katılaşma hızının, ısının uzaklaştırılması hızı ile
orantılı olduğu şeklinde önemli bir gerçek ortaya
çıkmaktadır.

11
Sıvı metal içinde homojen çekirdeklenme, laboratuvar
deneyleri dışında olmaz.

• Bir çekirdekciğin kararlı bir çekirdek ve kristal (tane) şeklinde

büyüyebilmesi için kritik bir boyuta ulaşması gerekmektedir.
Yani sıvı içinde tekrar erimeden büyümeye devam etmeleri
buna bağlıdır.

12
• İçinde çekirdek görevi yapabilecek parçacıklar (karbür,
nitrür, oksit ve diğer katkı bileşikler gibi) bulunmayan ideal
ve homojen bir eriyikte kararlı çekirdeklenmeye ilişkin
aktivasyon enerjisi, eriyiğin kendi içeriğinden
karşılanmalıdır.
• Bu nedenle homojen çekirdek oluşumu için bir ΔT ısıl aşırı
soğuması gereklidir. Yani eriyik katılaşmaya Te erime
sıcaklığında değil, daha düşük bir T= Te- ΔT sıcaklığında
başlar.
• Sıvının sıcaklığı denge katılaşma sıcaklığının daha da altına
soğutulduğunda, kritik yarıçaptan daha büyük bir embriyo
oluşturacaktır.

13
• Büyük alt soğuma, embriyonun kritik boyutunu geçmesini
sağlayacak kadar büyük olduğunda homojen
çekirdeklenme olur.

14
• Artan aşırı soğuma (ΔT) ile, birim zamanda oluşan
çekirdek sayısı (K) yükselir. Sıcaklığın çok düşmesi
halinde atomların hareketi güçleştiği için K değerinde
düşme görülür. 15
• Birincil içyapının tane büyüklüğü, birim zamanda oluşan
çekirdek sayısı (K) ve kristallerin büyüme hızına (W) bağlıdır.
K ne kadar büyük ise, birincil taneler o kadar ince taneli bir
yapı oluşur.

• Kristal büyüme hızının çok büyük olması halinde ise ilk

oluşan çekirdekler büyüyerek tüm iç yapıyı kaplayacağından
yeni çekirdek oluşumuna zaman kalmaz ve içyapı daha kaba
taneli olur.

16
• 19.slayttaki Şekil’de gösterilmiş olan W2 büyüme hızına
sahip malzemenin içyapısı, W 1’e göre daha küçük tanelidir.

17
a noktası çekirdek oluşumunu yani kristalleşme başlangıcını
gösterir. Açığa çıkan kristalleşme ısısı nedeniyle sıcaklık, erime
sıcaklığına kadar artar. Daha sonra Te sıcaklığı sabit kalarak
katılaşma devam eder ve b noktasında sona erer.

18
 Heterojen Çekirdeklenme
• Çekirdeklenme olayının, çözünmeyen metallerarası bileşikler,
inklüzyon (metal oksitler ve metal sülfürler) yardımıyla
meydana gelmesi olayıdır.
Çekirdek olarak görev yapacak yüzeyler:
• Eriyiğin içinde bulunduğu kabın duvarları(dökümde kalıp
yüzeyleri)
• Erime sıcaklığı yüksek olan ve eriyik içinde katı halde
bulunan bileşikler (karbürler, nitrürler, oksitler)

19
• Döküm sırasında eriyiğe katkılar yapılarak çekirdek oluşumu
sağlanabilir.
• Bütün mühendislik metalleri ve alaşımlar, katılaşma sırasında
heterojen çekirdeklenir.
• Heterojen çekirdeklenmenin olusması için çekirdekleyici
maddenin (katkı) sıvı metalle ıslanması gerekmektedir.
• Aynı zamanda sıvı, çekirdekleyicinin üzerinde kolayca
katılaşmalıdır.

20
• Heterojen çekirdeklenme olayında, katılaşan sıvı tarafından
ıslatılan çekirdekleyici maddenin (safsızlık) katı metalle
çekirdekleyici madde arasında dar bir θ açısı yaptığı
görülmektedir.
• Heterojen çekirdeklenmede kritik faktör temas (veya ıslatma
) açısıdır.

21
• Heterojen çekirdeklemenin çekirdekleyici madde üzerinde
meydana gelmesinin nedeni, bu durumda kararlı bir çekirdek
oluşturmak için gerekli yüzey enerjisinin, çekirdeğin saf sıvı
içerisinde kendi kendine oluşmasından (homojen
çekirdeklenme) daha düşük olmasıdır.
• Heterojen çekirdeklenmede yüzey enerjisi daha düşük
olduğundan, kararlı bir çekirdek oluşturmak için gerekli
toplam serbest enerji değişimi ve çekirdeğin kritik yarıçapı
daha küçük olacaktır.
• Dolayısıyla, heterojen çekirdeklenmede kararlı bir çekirdek
oluşturmak için çok daha küçük alt soğumalara ihtiyaç vardır.

22