RAZLIČITA SHVATANJA O UZROCIMA

NASTANKA I PRIRODI REALNO-

SOCIJALISTIČKOG SISTEMA

Društveni sistem i društvene promene u Srbiji

15.10.2020.
 Uvod

• Nastanak i priroda socijalističkih društava bili su predmet razmatranja brojnih

stanovišta.
• U pogledu tumačenje nastanka socijalizma, postoji nekoliko stanovišta:
1. Lenjinističko-boljševičko stanovište
2. Stanovište o socijalističkoj revoluciji kao seljačkoj revoluciji (Teda Skočpol)
3. Stanovište o socijalističkoj revoluciji kao procesu svetsko-birokratske revolucije
(Bruno Rici)
4. Modernizacijsko stanovište
 Lenjinističko - boljševičko stanovište

• Rano objašnjenje uzroka nastanka i prirode socijalizma potiče od samih nosilaca ovog
sistema – od boljševika.
• Lenjin je 1917. godine pružio radikalnu interpretaciju Marksove teze o krahu kapitalizma.
Poput Marksa, i Lenjin je smatrao da je slom kapitalizma nužan. Međutim, za razliku od
Marksa koji je smatrao da će do nastanka socijalizma najpre doći u najrazvijenijim
kapitalističkim zemljama (SAD-u i Velikoj Britaniji), Lenjin iznosi suprotno stanovište,
navodeći da do socijalizma neće doći u najrazvijenijim zemljama jer su one suviše jake da
bi se kapitalizam u njima slomio, već u najslabijim/nerazvijenim zemljama.
• Iako je slom kapitalizma nužan, nije neophodno da dođe do ekonomskog sloma, može da
se desi i politički slom, što se upravo dogodilo sa izbijanjem I svetskog rata.
• Pošto se dogodio kao politički slom i u ekonomski nerazvijenoj zemlji kakva je bila
Rusija, jasno je zašto primarni akter revolucije u Rusiji nije mogao biti industrijski
proletarijat. Bio je potreban politički akter koji će radničku klasu povesti u revoluciju i taj
akter je boljševička partija.
 Lenjinističko - boljševičko stanovište

• Tako je 1917. godine izvršena proleterska revolucija, ali ne kako su Marks i Engels predvideli, u
razvijenoj kapitalističkoj zemlji, nego u zaostaloj, polu-feudalnoj seljačkoj ekonomiji, odnosno Rusiji.
Ovo se desilo, ne zato što su „svi potrebni uslovi za izgradnju socijalizma“ bili prisutni u Rusiji, već
zbog potpune nemogućnosti ruske buržoazije da izvrši ijedan od svojih istorijskih zadataka unutar
kapitalističkog sistema.
• Ukratko, Rusija se pokrenula prema proleterskoj revoluciji ne zato što je bila najnaprednija, već  upravo
zato što je bila najzaostalija među evropskim zemljama. Kako je Lenjin istakao, prekinula se najslabija
karika kapitalizma.
• Od samog početka Lenjin i boljševici shvatali su Oktobarsku revoluciju kao početak svetske proleterske
revolucije. Otuda je ruska revolucija, prema ovom stanovištu, predstavljala samo inicijalnu kapsulu.
• Lenjin (ali i Trocki) bili su realistični u procenjivanju mogućnosti revolucije u Rusiji i u svetu. Smatrali
su da je jedini stvarni garant budućnosti sovjetske republike socijalistička revolucija na Zapadu.
• Staljin je u početku prihvatio ovakvo stanovište, ističući da je za konačnu pobedu socijalizma, za
organizovanje socijalističke proizvodnje, borba jedne zemlje (posebno seljačke zemlje kakva je Rusija)
bila nedovoljna i da su potrebni napori proletarijata nekoliko razvijenih zemalja. Međutim, već 1926.
godine Staljin iznosi stanovište da je moguća pobeda socijalizma u jednoj zemlji, i da je taj zadatak
moguće izvršiti snagama jedne zemlje.
 Stanovište o socijalističkoj revoluciji kao seljačkoj revoluciji (Teda Skočpol)

•Teda Skočpol (Theda Skocpol) je nastojala da ustanovi nužne i dovoljne uslove pojave društvenih revolucija. Pod
terminom društvene revolucije autorka podrazumeva brze i temeljne transformacije države, klasne strukture društva, koje
su povezane sa klasno zasnovanim pobunama odozdo.
•U studiji Države i društvene revolucije autorka gradi državocentričnu teoriju revolucija.
•Usredsređujući se na analizu strukturnih odnosa u državi, Teda Skočpol utemeljuje strukturni pristup revolucijama.
Njena strukturna teorija revolucija identifikuje revolucionarne uslove u kombinaciji sa administrativnim slomom države,
međunarodnim kontekstom koji dopušta revoluciju i rasprostranjenim pobunama ruralnog stanovništva.
•„Potencijalna autonomija države“
•Za Skočpol, država (sa svojim vojnim i fiskalnim interesima) predstavlja centralni, autonomni akter i lokus krize koji
generiše revolucije. S tim u vezi, jedino ukoliko državu posmatramo kao makro-strukturu, odnosno kao niz organizacija
koje sakupljaju porez, upotrebljavaju prisilu i kontrolišu teritoriju i populaciju, možemo da razumemo njeno centralno
mesto u društvenim revolucijama. Zbog toga što iza sebe ima državnu birokratiju i potencijalno je nezavisna od klasa i
načina proizvodnje, postoji borba različitih društvenih grupa za ovladavanje državnim aparatom.
•Da bi obrazložila tezu o relativnoj autonomiji države, Skočpol istorijsko-komparativnom metodom analizira Francusku
(1789), Kinesku (1930-1940) i Rusku revolucije (1917). Njen ključni argument je da društvene revolucije u Francuskoj,
Rusiji i Kini imaju izvesne zajedničke odlike.
 Stanovište o socijalističkoj revoluciji kao seljačkoj revoluciji (Teda Skočpol)

•Strukturni uslovi koji doprinose pojavi revolucija:

Značajni vojni ili ekonomski pritisak spolja i/ili politički snažna klasa zemljoposednika iznutra.
Ovakva strukturna perspektiva očigledna je upravo u odbacivanju voluntarizma pri objašnjenju
revolucija, odnosno u odbacivanju ideje da objašnjenje uzroka, procesa i ishoda revolucija treba tražiti u
vrednostima i naporima samosvesnih revolucionarnih klasa i organizacija.
Sledeće značajno strukturno obeležje država u kojima je nastupila revolucija jeste njihov “proto-
birokratski” karakter. U sva tri slučaja revolucije su se dogodile u bogatim i ne-kolonijalnim agrarnim
(birokratskim) državama (kada je reč o Rusiji, ona je krajem 19. i početkom 20. veka bila jaka agrarna
država, autoritarnog tipa, sa dominacijom cara i sa proto-birokratijom).“Društvena moć u
predrevolucionarnoj Francuskoj, Rusiji ili Kini nije bila dovoljno centralizovana ili snažna, kao što je to
slučaj u modernim državama. „Stari režimi“ su bili „proto-birokratske autokratije“ (Smit, 2001:87).
Naredni strukturni faktor u državama “skloni(ji)m” revoluciji jeste dominacija agrarne ekonomije
(dominantnu klasa u analiziranim starim režimima činila je klasa krupnih zemljoposednika).
 Stanovište o socijalističkoj revoluciji kao seljačkoj revoluciji (Teda Skočpol)

• Postavlja se pitanje šta izaziva revolucije u državama koje odlikuju navedena strukturna obeležja?
• Osnovni uzrok revolucije jeste sukob dominantne klase (krupnih zemljoposednika) sa državnim
aparatom.
• Koje je poreklo sukoba između krupnih zemljoposednika i države?
• Do suprotstavljenih interesa krupnih zemljoposednika i državne vlasti dolazi usled međunarodnih
okolnosti zbog kojih je država ugrozila interese zemljoposednika. Usled nagle konkurencije u vezi
sa vojnim resursima država je bila primorana na masovnu vojnu mobilizaciju, veće oporezivanje i
na strukturne transformacije u pravcu industrijalizacije. Pošto su ove aktivnosti bile u suprotnosti sa
interesima vladajuće zemljoposedničke klase, države ulaze u fazu političkih i strukturnih napetosti.
• Dakle, revolucije izaziva politička kriza koja nastaje usled nemogućnosti adekvatnog odgovora
“starih režima” na eksterne izazove, odnosno izazove međunarodnih situacija (poput ekonomske ili
vojne konkurencije). Studije slučaja (pred)revolucionarne Francuske, Kine i Rusije potvrđuju ove
teorijske navode.
• Ukratko, prema Skočpol, struktura države uzrokuje društveno-revolucionarne transformacije, dok
su pobune nižih klasa samo njihov manifestni predvodnik.
 Stanovište o socijalističkoj revoluciji kao seljačkoj revoluciji (Teda Skočpol)

•Kada je reč o strukturalnim uslovima u Rusiji, politička napetost u Rusiji bila je izazvana ratovima (porazi
u Krimskom ratu, Rusko-japanskom ratu, Prvom svetskom ratu). Za rusko društvo je takođe bio
karakterističan snažni uticaj krupnih zemljoposednika, a do krize dolazi kada ove dominantne društvene
klase gube poverenje u vlast koja stupa u navedene ratove, suočava se sa fiskalnom krizom i sl.
•Visoka koncentracija industrije početkom 20. veka, pa tako i radnika omogućila je boljševicima da osvoje
vlast u gradovima. Međutim, dok su se veći gradovi, poput Moskve i Petrograda, mogli osvojiti uz pomoć
radnika, kontrola i odbrana ogromne teritorije mogla je da bude organizovana samo uz učešće seljaka.
•Seljaci su predstavljali dominantnu, ali i atomizovanu društvenu grupu (činili su dve trećine populacije – s
tim u vezi, struktura ruskog društva bila je nalik na strukturu Francuske i Kine).
•Iako si bili buntovni (ali ne i revolucionarni!), seljaci su se ipak revolucionarno odazvali jednoj paroli.
„Pravo da uz prestanak rata dobiju zemlju bilo je dovoljno da ih učini osnovnom snagom boljševičkog
opstanka na vlasti“. Zato je ruska revolucija seljačka.
•Međutim, kada se u Rusiji vlast učvrstila, inertnost seljaka omogućila je, da bez većeg otpora, budu lišeni
svoje nagrade - zemlje, te da se zemljišni odnosi urede po meri novog komandno-planskog načina
društvene regulacije.
•Tako je nakon revolucije u Rusiji izgrađen novi birokratski aparat koji je dobrim delom ovladao društvom.
Socijalizam kao deo svetsko-birokratske revolucije (Bruno Rizzi)

• Prvi pokušaj sistematske teorijske argumentacije o klasnom značaju sovjetskog društva vezan je za ime italijanskog
marksiste Bruna Ricija (1901-1977), autora knjige Birokratski kolektivizam.
• Rici u sovjetskoj stvarnosti vidi novi tip društva, ni kapitalističkog, ni socijalističkog, nego takvog klasnog društva u
kojem kolektivno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju garantuje birokratiji potpunu dominaciju nad radnicima.
• Dakle, za Ricija sovjetsko društvo ne predstavlja nikakvo prelazno društvo već je reč o istorijski novoj formaciji –
birokratskom kolektivizmu. Rici takođe ukazuje na autoritarni karakter sovjetske države i na postojanje
eksploatacije. U sovjetskoj državi subjekat eksploatacije nije država, već nova vladajuća klasa – birokratska klasa
(koju naziva kolektivno-vlasnička klasa), dok proletarijat predstavlja eksploatisanu klasu.
• Sovjetsko društvo nije kapitalističko jer je svojina „podruštvljena“, ali nije ni socijalističko jer tom svojinom
upravlja birokratija.
• Suprotno Trockom, Rici pokazuje kako kolektivno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju ne implicira (kao ni
postojanje planske privrede), radnički karakter sovjetske države, te tako takvo vlasništvo (kolektivno vlasništvo!) ne
protivreči određenju birokratije kao nove vladajuće klase.
• Etatistička nacionalizacija sredstava za proizvodnju prema Riciju nije dovela do ukidanja klasnog vlasništva, nego
do njegove kolektivizacije, do stvaranja materijalne baze na kojoj izrasta državno-partijska birokratija kao nova
dominantna i eksploatatorska klasa.
• Birokratija je kolektivni vlasnik nacionalizovanih sredstava za proizvodnju, pri čemu činjenica da njeno vlasništvo
nije i pravno regulisano uopšte ne protivreči činjenici da je ona faktički vlasnik sredstava za proizvodnju i faktički
eksploatator.
Socijalizam kao deo svetsko-birokratske revolucije (Bruno Rici)

• Kriterijume koji određuju vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju prema Riciju ne treba tražiti u
pravnoj regulativi tog vlasništva, nego u tome ko upravlja privredom, ko prisvaja dohodak i ko
određuje nadnice i prodajne cene proizvoda.
• Svi ovi kriterijumi pokazuju da je birokratija izrasla u kolektivnog vlasnika sredstava za
proizvodnju, preciznije u vlasnika uslova proizvodnje. Tako Rici dolazi do neospornog uvida da
SSSR-om upravlja birokratska grupa koja kontroliše sve u društvu pa je samim tim i klasni vlasnik
privrede (stvarni vlasnik preduzeća je onaj ko ga kontroliše).
• Dok je u razdoblju prvobitne razrade svoje teorije birokratskog kolektivizma Rici posmatrao
birokratizaciju u Sovjetskom Savezu kao deo opšteg procesa birokratizacije sveta i rađanje nove
društveno-ekonomske formacije na svetskom planu (pa je u tom smislu utvrdio da je
uspostavljanje birokratske klase koje je u Rusiji završen čin – vidljivo ne samo u fašističkoj Italiji i
Nemačkoj, nego čak i u zemljama zapadnih demokratija), u kasnijoj fazi svoje analize on
ograničava taj fenomen na realni socijalizam sovjetskog, i posebno kineskog tipa.
 Socijalistički sistem kao sredstvo za ubrzavanje razvoja
(teorija ne-kapitalističke modernizacije)

• Socijalizam je shvaćen kao alternativni model industrijalizacije, pogodan za zaostala društva zbog
sposobnosti da centralizovanim mehanizmima mobiliše raspoložive resurse u meri u kojoj se to
klasičnim (tržišnim) sredstvima ne bi moglo tom brzinom postići. Klasičnim oblikom
modernizacije zemlje Istočne Evrope i Rusija ne bi mogle da se izjednače za Zapadnom Evropom.
• Socijalizam se javlja kao odgovor na nerazvijenost tako što pomoću države (aparatima prisile i
ideologijom) uspeva da mobiliše prirodne i ljudske resurse čime se prevazilazi nerazvijenost.
Otuda nastanak socijalizma predstavlja nužan oblik ne-kapitalističke modernizacije. Kao pokušaj
alternativne i ubrzane modernizacije, socijalizam je u Rusiji bio relativno uspešan (barem do II
svetskog rata).
• Međutim, dostizanjem određenog nivoa razvoja i strukturalnim preobražajem, mehanizmi koji su
ranije obezbeđivali uspeh postali su prepreka daljem rastu (između ostalog, zbog narasle
kompleksnosti sistema koji je zahtevao elastičnije regulatore, zbog iscrpljenosti ranije dostupnih
resursa itd.)
 Različita stanovišta o prirodi socijalizma

• Rasprave o stvarnom karakteru „realnog socijalizma“ traju od trenutka kada su jasno počeli da se
naziru obrisi novog tipa društveno-ekonomskih odnosa nastalih s post-oktobarskim razvitkom
sovjetskog društva.
• Postoji nekoliko stanovišta same prirode socijalizma. Stanovišta se kreću od unutar-sistemskog
ideološkog stanovišta, preko unutrašnje kritike levice, gde se javljaju tri tumačenja (teorije
prelaznog društva, teorije državnog kapitalizma i model azijskog načina proizvodnje) itd.
 Unutar-sistemsko ideološko stanovište

• Jedno od stanovišta koje pokušava da objasni samu prirodu socijalističkog poretka bilo je unutar-
sistemsko ideološko stanovište koje su zastupali nosioci sistema, Lenjin i Staljin.
• Prema ovom (zvaničnom sovjetskom) stanovištu nakon Oktobarske revolucije 1917. godine dolazi
do ukidanja privatnog vlasništva i uspostavljanja socijalističkog načina proizvodnje. Dakle,
zvanično stanovište o uspostavljanju socijalističkog načina proizvodnje u SSSR počiva na
shvatanju da su sa ukidanjem privatne svojine nad sredstvima za proizvodnju i konstituisanjem
centralizovane planske privrede prevaziđeni kapitalistički odnosi i kapitalistički način proizvodnje.
Takođe, ukidanjem privatnog vlasništva ukida se i nužnost opstanka klasne podele rada.
• Na osnovu ovog stanovišta, to je bilo dovoljno (ukidanje privatnog vlasništva) da se govori o
besklasnom društvu što je bila i osnovna ideja socijalizma prema marksističkom stanovištu.
• Međutim, ubrzo se uvidelo da sistem bez neke vrste nejednakosti ne može da funkcioniše, te se
uvodi privatna svojina. Kako je ovo bilo u suprotnosti sa ideologijom, dolazi do nagrađivanja
prema zaslugama, što je značilo da oni čiji je rad u tom trenutku potrebniji dobijaju veće nagrade.
Na taj način dolazi do formiranja nejednakosti na osnovu trenutnih sistemskih potreba.
 Unutar-sistemsko ideološko stanovište

• Prema zvaničnom stanovištu u drugoj polovini tridesetih godina ostvarena je pobeda proletarijata nad
buržoazijom, tako da je iz te „pobede“ nastala nova društvena struktura koja „vodi postepenom odumiranju klasa i
zato ne rađa nove klase“. Otuda u SSSR-u ne postoje antagonističke klase, već se sovjetsko društvo sastoji iz
drugarskih/prijateljskih klasa i društvenih grupa (postoje tri prijateljske klase: radnici, seljaštvo i inteligencija),
između kojih postoje izvesne razlike, ali ih one međusobno ne suprotstavljaju, jer je na delu proces zbližavanja
klasa u odnosu prema sredstvima za proizvodnju.
• Ovakvo shvatanje je ipak u suprotnosti sa izvornim marksističkim jer su prema Marksu klase uvek antagonističke.
• Dakle, ovo stanovište je ideološko-sistemsko, prema kome su klase u ovim društvima suštinski ukinute (samom
činjenicom ukidanja privatnog vlasništva), a ako i postoje one su relikti prošlosti (pa će u tom smislu sa daljim
društvenim razvojem nestati) ili su prijateljske klase budući da odnosi između njih nisu odnosi protivrečnosti i
sukoba, jer se nejednakosti ne zasnivaju na nasleđenim privilegijama, već na različitim nagradama (nagradama
prema „radu“ i sl.).
• Kao odgovor na tezu o besklasnom (odnosno neantagonističkom) karakteru sovjetskog društva pojavilo se više
pokušaja argumentacije u prilog teze o klasnoj strukturisanosti tog društva.
 Teorije prelaznog društva

• Ovo tumačenje sagledava istočnoevropska društva kao hibridnu kombinaciju kapitalističkih i

socijalističkih osobina, odnosno kao slučajeve razvoja koji je zaustavljen između ove dve društvene
formacije.
• To je značilo da se poredak koji je uveden 1917. godine nalazi između socijalizma i kapitalizma i da
zapravo predstavlja tranzicioni oblik društva iz jednog u drugi poredak.
• Najopštije rečeno, uzroci ovog zastoja su smešteni u političkoj sferi, u birokratska izvrtanja i poremećaje
društvenog razvoja koji su doveli do nastanka privilegovanog sloja u vidu partijsko-državnih funkcionera.
S druge strane, ističe se da sastavni delovi ili aspekti proizvodnih odnosa imaju socijalistički karakter
(ovde se misli pre svega na ukidanje privatne svojine, odsustvo robnih odnosa u oblasti proizvodnje
sredstava za proizvodnju i centralizovano planiranje) (Markuš et. al, 1983: 32).
• Da postoje nejednakosti u SSSR-u ukazivali su i sami učesnici revolucije 1917. godine, ali i drugi
pripadnici tadašnje levice.
• Među njima jedan od značajnijih bio je Lav Trocki koji je u samoj revoluciji zauzimao važno mesto.
Otuda se kritika samog stanovišta javlja iznutra. Trocki je još svojevremeno napisao da „Istorija još
nije dala odgovor na pitanje o karakteru Sovjetskog Saveza“ i ove reči bez ikakve sumnje sadrže jezgro
svih teorija prelaznog društva (Markuš et al., 1983: 33).
 Teorije prelaznog društva

• Prema Trockom, ono što se dogodilo u Sovjetskom Savezu jeste ukidanje privatne svojine i
„podruštvljavanje“ proizvodnje, čime je obezbeđena principijelna imovinska jednakost.
• Odnosno, do nejednakosti ne dolazi u sferi ekonomije jer su već postignuti određeni elementi koji vode
u socijalizam – ukidanje privatnog vlasništva, već u političkoj sferi. Kako Trocki navodi u Izdanoj
revoluciji o SSSR iz 1930-ih, “Sredstva proizvodnje pripadaju državi. Ali država ‘pripada’ birokratiji.”
To joj je omogućilo da u procesu raspodele obezbedi sebi deo ekonomskih dobara. Iz tog političkog
monopola slede i nejednakosti u raspodeli (politički monopol osigurava materijalne privilegije
pripadnicima vladajuće klase).
• Izvršena je ekonomska, ali nije izvršena politička revolucija.
• Ovo je za Trockog značilo da se sam poredak kreće u pravcu ponovnog uspostavljanja klasnog društva.
• Kako do toga ne bi došlo Trocki je smatrao da treba da dođe do nove revolucije koja bi dovela do
zaustavljanja takve tendencije i konačnog uspostavljanja socijalizma. Dakle, prema Trockom
socijalizam jeste prelazno društvo, ali ne napreduje dalje prema socijalizmu, već je nužna još jedna
revolucija – politička revolucija da bi došlo do besklasnog društva.
• Trocki takođe smatra da je nemoguć socijalizam u jednoj zemlji, već je nužna permanentna revolucija.
 Teorije prelaznog društva
• Kada je reč o ovom stanovištu potrebno je ukazati na određene protivrečnosti.
• Postavlja se pitanje na koji način samo postojanje odvojene i čak formalno nekontrolisane
političke moći u obliku privilegovanog sloja birokrata nužno uspostavlja nejednakosti, i to ne
samo u sferi raspodele prihoda, već u svim pitanjima društvenog odlučivanja u ekonomiji.
• Prema Trockom, ovakvi odnosi dominacije ne mogu se razumeti ukoliko se odvoje od političke
strukture i u skladu sa tim ekonomski mehanizmi nisu jedini koji reprodukuju društvene
nejednakosti u društvima sovjetskog tipa (Markuš, et al., 1983: 36).
• Međutim, upravo je ova najjača kritička strana teorija prelaznog društva i ujedno nosilac njenih
unutrašnjih protivrečnosti. Sa jedne strane se ukazuje na društveno-ekonomski položaj birokratije
kao na temeljni izvor strukturnih nejednakosti, ali, sa druge strane, prema osnovnim
mehanizmima, putem kojih se ostvaruju odnosi društvene dominacije, kao što je centralno
planiranje, odnose se kao prema najbitnijem kontrapunktu koji ograničava moć te iste birokratije,
odnosno kao sredstvu i otelovljenju socijalističkog aspekta u istočnoevropskim društvima.
 Teorije prelaznog društva
• Ovim je Trocki pružio jedno alternativno tumačenje prirode realno-socijalističkih društava. Međutim, ovo
stanovište ma koliko bilo kritičko i dalje ostaje u okvirima vladajuće ideologije.
• Zanimljivo je da se Staljinova tvrdnja kako sovjetsko društvo više ne zna za antagonističke klase poklapa sa
stanovištem njegovog najodlučnijeg protivnika Trockog, koji se energično protivio staljinističkom
prikazivanju sovjetskog društva kao realizacije harmonije, ističući niz činjenica koje osporavaju Staljinovu
ideološku viziju „socijalizma u jednoj zemlji“.
• Međutim, kada je bilo potrebno da se odredi značaj tog društva Trocki se, kao što smo videli, zadovoljio
nepreciznom „formulom“ prema kojoj je sovjetsko društvo birokratski degenerisana forma između
kapitalizma i socijalizma. Tu prelaznu formu karakteriše primat birokratije koju Trocki određuje kao
privilegovani sloj, ali istovremeno odbacuje tezu o njenom klasnom karakteru. „Pokušaji da se sovjetska
birokratija prikaže kao neka državno-kapitalistička birokratija ruše se pod prvim udarom kritike. Birokratija
nema ni naslova ni dionica…nema nekih posebnih prava u imovinskim odnosima“.
• Utvrdivši, dakle, nemogućnost pravnog određenja birokratskog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju,
Trocki se u principu slaže sa Staljinovom tezom o socijalističkom društvu kao društvu lišenom klasnog
antagonizma. Temeljni dokaz za tu tezu pronalazi u činjenici da je izvršena kolektivizacija sredstava za
proizvodnju (prema Trockom to je bitna tekovina Oktobarske revolucije).
 Teorije državnog kapitalizma

• Ove teorije smatraju istočno-evropska društva bitno protivrečnim društvenim formacijama u kojima se
ostvaruju određene tendencije koje su karakteristične za razvoj kapitalizma.
• Glavni predstavnik ovog stanovišta je Šarl Betlhajm (Charles Bettelheim) koji se nadovezuje na stanovište
Trockog. Betlhajm prihvata Marksovo razlikovanje socijalizma i kapitalizma kao posebnih društveno-
ekonomskih formacija.
• Pošto je sovjetsko društvo klasno, a prema Marksu kapitalizam je poslednji istorijski oblik klasnog društva,
sledi da je sovjetsko društvo (odnosno način proizvodnje u SSSR-u) državni kapitalizam (nema socijalizma,
niti ga je bilo). Državni jer je država efektivni vlasnik sredstava za proizvodnju.
• Prema njegovom mišljenju za prirodu ekonomskog sistema je bitno u kakvom su odnosu proizvođači prema
sredstvima za proizvodnju, tj. ko koristi višak rada i da li proizvođači mogu odlučivati o njegovoj upotrebi.
Dakle, temeljna priroda nekog društva se iskazuje kao odnos proizvođača prema sredstvima za proizvodnju.
• Prema tome, u socijalizmu sredstva za proizvodnju kontroliše ona grupacija koja je na vlasti (zbog stapanja
ekonomske, političke i kulturne sfere), dok je radništvo i dalje ostalo u najamnom položaju, tako da njegov
položaj nije poboljšan. Betlhajm smatra da eksploatacija može da postoji i kada se višak rada ne koristi
individualnim prisvajanjem (nema razlike u tome da li je vlasnik sredstava za proizvodnju pojedinac, država
ili korporacija).
 Teorije državnog kapitalizma
• Za Betlhajma je ključno vlaništvo, moć ima onaj ko ima vlasništvo (u ovom slučaju država ima
vlasništvo). Kapitalistički način proizvodnje prema njegovom mišljenju postoji kada su radne mase
potčinjene procesu reprodukcije koji sami ne kontrolišu i koji stoga može služiti samo interesima one
manjine koja ima monopol nad upravljanjem.
• U analizi sovjetskog društva u periodu od 1917. do 1930. Betlhajm pokazuje da je preokret koji
nastaje krajem 20-ih, a koji označava preorijentaciju na upotrebu državne vlasti kao osnovne sile
društvenog razvoja sprečio revolucionarni preobražaj društvenih odnosa i dalje promene načina
proizvodnje. Zahvaljujući tome otvorena su vrata za prodor kapitalističkog načina proizvodnje i za
formiranje nove buržoaske klase - klase funkcionera državnog kapitala (ovde se prepoznaje sličnost
sa Ricijem, vladajuću klasu čini birokratija, posednici državnog kapitala).
• Glavni njegovi argumenti u prilog teze o kapitalističkom karakteru ekonomskih odnosa u Sovjetskom
Savezu su: da proizvodne odnose karakteriše odvojenost sredstava za proizvodnju od neposrednih
proizvođača, da postoji odvojenost između proizvodnih jedinica, što je uslovljeno i što se
reprodukuje tržišnim odnosima, te da je ekonomski plan spolja nametnut i ne predstavlja stvarnu
društvenu povezanost u procesu proizvodnje (u formi socijalističke kooperacije), niti izražava stvarne
društvene potrebe (Golubović, 1982: 26). Uz to, kada se položaj radnika u neposrednom procesu
proizvodnje uporedi sa položajem radnika u kapitalizmu, jasno se može videti da se on nije promenio
ni u jednom bitnom pogledu: potpuna podela između svojine i rada ostala je netaknuta (Feher,
Markuš, 1983: 50).
 Teorije državnog kapitalizma – kritike

• Ove teorije imaju određene nedostatke.

• Postavlja se pitanje na koji način je moguće društva koja karakteriše odsustvo privatne svojine nad
sredstvima za proizvodnju, smanjenje tržišnog mehanizma (koje se graniči sa ukidanjem), ublažavanje
institucionalnog odvajanja ekonomije od države uopšte nazivati kapitalističkim?
• Iako bi se moglo ukazati na postojanje sličnih tendencija u razvoju modernog kapitalizma (neosporno je da su
na Zapadu bile prisutne neke analogne tendencije), Markuš, Heler i Feher (Markuš, 1983: 52) navode da to
ipak nije dovoljno da se uspostavi pojmovno poistovećivanje ova dva ekonomska sistema. Razlika između
Istoka i Zapada nije razlika u stepenu ili nivou razvoja iste osnovne društveno-ekonomske strukture, već se
radi o različitim tipovima društva, sa različitim načinom proizvodnje.
• Kako navode Markuš i ostali autori, sve dok istočnoevropska društva budu poimana kao istorijske varijante
kapitalizma, nije moguće razumeti proces njihove proširene reprodukcije (a to znači pravac njihovog
ekonomskog razvoja). Teorije državnog kapitalizma se služe osnovnim pojmom kapitalizma koji primenjen
na istočnoevropska društva čini od njih iracionalne ekonomije.
• Ukoliko se istočnoevropska društva posmatraju kao u osnovi kapitalistička, ona će se nužno činiti
iracionalnim, u smislu nemogućnosti da na efikasan i celovit način zadovolje zahteve vlastitog principa
reprodukcije, koji je određen kao logika kapitala.
 Teorije državnog kapitalizma

• Upravo ovo predstavlja najoštriju kritičku primedbu teorija državnog kapitalizma: državno
vlasništvo i planiranje nisu u istočno-evropskim društvima ekonomski mehanizmi koji su
usmereni na ograničavanje birokratskog aparata – naprotiv, upravo su to mehanizmi pomoću
kojih se ova moć sprovodi i ostvaruje.
• Ne samo politički, već i ekonomski odnosi ovih društava kontinuitetom svoje reprodukcije
izražavaju logiku dominacije i eksploatacije. Ali ovde prestaje mogućnost primene ove teorije.
Zato što se ne radi o logici kapitala. Ne radi se o tome da maksimizacija profita (i sa njom princip
ekonomske racionalnosti uopšte) upravlja procesom reprodukcije u ovim državno-kontrolisanim
ekonomijama.
• Međutim, ovo ne predstavlja nedostatak u funkcionisanju ovih režima, već naprotiv, to čini prirodu
njihovog funkcionisanja, odnosno to je osnovna društvena logika koja se razlikuje od akumulacije
kapitala (Markuš, 1983: 60-61).
 Model azijskog načina proizvodnje

• Teorije prelaznog društva i državnog kapitalizma predstavljaju dva osnovna alternativna tumačenja
istočnoevropskih društava. Postoji još jedan, treći, način tumačenja koje pozivajući se na istorijsku zaostalost
ovih društava (u prvom redu Carske Rusije) shvata ova društva po modelu nekih pret-kapitalističkih društava.
• Ovo je ujedno poslednja varijanta leve ideje u interpretaciji prirode sovjetskog društva. Zasluga za doslednu
primenu ovog teorijskog pristupa pripada Karlu Vitfogelu (Karl Vittfogel).
• Karl Vitfogel u delu „Orijentalna despotija“ govori o hidrauličnim civilizacijama koje se stvaraju u
specifičnim uslovima, uglavnom u dolinama reka, gde je zbog bavljenja poljoprivredom neophodno
centralizovano upravljanje resursima i gde se kao organizator kolektivnih radova javlja država, pošto sitni
poljoprivrednici ne mogu sami da se organizuju.
• Vitfogel je smatrao da je azijatski način proizvodnje stigao u Rusiju preko Mongola, a ostao prisutan tokom
Ivana Groznog (upravo se autokratska vladavina zemljom u periodu Ivana Groznog može dovesti u vezu sa
uticajem Mongola koji su u Rusiju uveli despotske vladavinske metode, koje su naučili u više hidrauličnih
zemalja Azije, naročito u Kini – tako su Mongoli prilikom pokoravanja Rusije u 13. veku poznavali
organizacijske i fiskalne metode kineske državne politike – Vitfogel, 1981: 226) zatim carističke Rusije i na
kraju boljševika, koji su ovaj sistem preuzeli u izgradnji socijalističkog društva.
• Prema ovom stanovištu, azijatsko nasleđe (koje je podrazumevalo jaku centralnu vlast, jak kult ličnosti i dr.)
imalo je veliki uticaj na socijalistički poredak u SSSR-u. Rusija je imala sve predispozicije s obzirom na
geografsku površinu, razuđenost seoskog stanovništva, etničku heterogenost i potrebu za javnim radovima.
 Model azijskog načina proizvodnje

• Drugi bitan autor u okviru ovog stanovišta jeste Rudolf Baro (Rudolf Bahro), istočnonemački
marksista koji se nadovezuje na Vitfogela i razvija (dopunjuje) tezu o azijatskom načinu
proizvodnje kao karakteristici sovjetskog ekonomskog sistema.
• Baro se ne slaže ni sa jednim od prethodno iznetih stanovišta, jer se u slučaju SSSR-a ne radi ni o
prelaznom društvu ni o državnom kapitalizmu, već o proto-socijalizmu (proto-socijalističkom
društvu), odnosno o socijalizmu u embrionalnoj fazi ili o ne-kapitalističkom putu.
• Upravo je taj specifični realitet s oreolom etatističkog doveo zemlje realnog socijalizma tek do
predvorja socijalizma. Ili, analogno počecima kapitalizma, kako navodi Baro, njihova ta čna
oznaka jeste »rani socijalizam« ili »proto-socijalizam«.
• Postavlja se pitanje šta je suština realnog socijalizma ako to nije ukidanje kapitalističkog privatnog
vlasništva.
• Tragajući za odgovorom na ovo pitanje, Baro ponire u istorijske izvore njegovog nastajanja,
predstavljajući razvoj ne-kapitalističkog puta u industrijsko društvo. Za njega je sovjetsko društvo
u velikoj meri obeleženo „ne-kapitalističkim“ razvojnim putem, odnosno nasleđem azijskog
načina proizvodnje
 Model azijskog načina proizvodnje
• Poluazijska prošlost Rusije preme Baru (1981: 110) podrazumeva sledeće: 1. Nasleđenu rascepkanu agrarnu
osnovu; 2. Heterogen nacionalni sastav mnogonarodne države 3. Političku tradiciju carskog apsolutizma koja
se može svesti na despotizam Batu-kana 4. Psihologiju masa, koja se karakteriše patrijarhalizmom.
• Upravo činiocu opstajanja nekih pret-kapitalističkih osobina u ovim navodno socijalističkim društvima Baro
pridaje najveći mogući značaj (put u industrijsko društvo je ne-kapitalistički zato što je poluazijatski). On
naglašava kao osnovnu zajedničku karakteristiku sa azijatskim načinom proizvodnje moć države da
raspolaže viškom proizvoda i viškom rada, što omogućava društvenoj grupi koja raspolaže državom
(birokratiji!) da poseduje i neograničenu vlast nad radnom snagom.
• Nasuprot Marksovim i Engelsovim predviđanjima, koja su se po svojim istorijsko klasnim naznakama
umnogome odnosila na evropsko tlo, revolucionarni preobražaj se najpre dogodio na Istoku. Oktobarska
revolucija bila je, po Barovoj oceni, prva anti-imperijalistička revolucija u zemlji s pret-kapitalističkim
obeležjima i polu-azijskom socijalnom strukturom.
• U praksi ruske revolucije na specifičan način su se prelomili svi nasleđeni problemi, odnosi i istorijske
zakonitosti proistekli iz tzv. azijatskog ekonomskog despotizma. Autor navodi da azijski način proizvodnje
označava pre svega konglomerat prelaznih društveno-ekonomskih odnosa koji u sebi sadrže elemente
patrijarhalnih pra-društava i novonastalih klasnih društava u obliku arhaičnih zemljoradničkih zajednica. S
tim u vezi, postavlja se sledeće pitanje: da li azijski način proizvodnje predstavlja samo vezu između dve
društveno-ekonomske formacije ili je, pak, reč o posebnoj društveno-ekonomskoj formaciji?
 Model azijskog načina proizvodnje
• Marks je govorio o azijskom načinu proizvodnje kao posebnom a ne prelaznom obliku koji se bitno razlikuje od
ostalih pret-kapitalističkih oblika: antičkog i germanskog.
• Suprotno Marksu, Baro insistira na azijskom načinu proizvodnje kao prelaznoj formi ili vezi, iako se njene osnovne
karakteristike sadržajno daju podvesti pod Marxove opservacije o zemljišnom vlasništvu i komuni kao »obuhvatnom
jedinstvu« i »stvarnom posedniku« iznad kojeg se ustremljuje još jedan vlasnik otelovljen u formi, kako Marx
navodi, »delimično pravog despota, a delimično imaginarnog plemenskog bića, boga«. Iz takve nasleđene istorijske
baštine Bahro izvodi tezu o ne-kapitalističkom putu bržeg industrijskog razvoja Sovjetskog Saveza (Bahro,
1981).
• Na osnovi već spomenutih razloga u zemlji u kojoj nisu postojale građanske kulture proizvodnih snaga, glavna
funkcija diktature proletarijata trebalo je da pođe od preoblikovanja zatečenih oblika patrijarhalnih i malograđanskih
modusa proizvodnje i življenja, posebno poštujući revolucionarnu praksu uspostavljenih »sistema fabričkih veća«
kao obličja demokratskog upravljanja i vlasti. Međutim, praksa je pokazala drugačije. Pokazale su se jasne konture
birokratsko-centralističke vlasti još pre Staljina ili, kako utvrđuje autor, » [...] u prvim godinama nakon građanskog
rata, ocrtavala se nova društvena struktura u svim osnovnim linijama kakva postoji do danas« (Bahro, 1981:70).
• Baro smatra da je za dostizanje socijalizma (pravog) u zemljama realnog socijalizma nedostajao akter, a to je bilo
prosvećeno stanovništvo, te upućuje na neophodnost kulturne revolucije. Odnosno, u Sovjetskom Savezu je moguće
dovršiti revoluciji preko kulturne revolucije, širenjem sistema obrazovanja. S tim u vezi, emancipacija je cilj i
svrha, a kulturna revolucija oblik ili sredstvo za njeno ostvarenje.
• Bitno je napomenuti da Baro odustaje od marksističke analize klasne borbe i određenja radničke klase kao aktera
koji je najozbiljnije zainteresovan za transformaciju sveta, ukazujući pri tome da se „subjekt emancipacijskog
pokreta nalazi u energičnim, stvaralačkim elementima svih socijalnih slojeva i područja“. Argumentaciju za svoju
novu orijentaciju Baro nalazi u značajnim strukturalnim promenama proizvodnog procesa koje iniciraju alijeniranost
različitih društvenih slojeva.
 Model azijskog načina proizvodnje

• Pored kritike koje upućuju ove teorije, a koje se odnose na ukazivanje na istorijsku mogućnost birokratske
dominacije – eksploataciju pod uslovima nepostojanja privatne svojine uopšte i ukazivanje na izvesnu crtu
kontinuiteta u ruskom razvoju upravo sa stanovišta ovakvog načina dominacije (kontinuiteta zavisnog od
izrazito etatističkog obeležja celokupne društveno-ekonomske organizacije koja seže sve do Moskovske
kneževine), ovom stanovištu nesumnjivo pripada i zasluga ukazivanja na neke osobine ovih društava koje se
iz istorijske perspektive javljaju kao pret-kapitalističke, kao upadljivi ostaci neke tradicionalne društvene
organizacije, bilo da je ona azijska ili feudalna (na primer, upotreba prisilnog rada zatvorenika Arhipelaga
Gulag, tragovi polu-vezanosti za zemlju, odnosno ograničenje slobode kretanja) (Markuš et al, 1980:70-71).
• U mnogim slučajevima ovakva društvena praksa je povezana sa tradicijom iz prošlosti (npr. paralela između
Petrove tablice staleža i sovjetskog sistema nomenklature). Ovakvi pret-kapitalistički elementi su organski
samoj suštini socijalističkog sistema. Zapravo sa pravom se navodi da tokom istorije težina ovih elemenata
nije opadala već se samo povećavala (Markuš et al. 1986:70-71).
 Model azijskog načina proizvodnje - kritike
• Međutim, Feher, Heler i Markuš izražavaju rezervu prema upotrebi pojmova azijatski ili feudalni, ali to ne čine zbog sumnje u
postojanje relevantnih činjenica ili njihovog značaja u stvarnom životu.
• Ipak, ukoliko ovi pojmovi predstavljaju pokušaj objašnjenja specifičnih osobina ovih društava - specifičnih bilo u odnosu na
postojeći model kapitalizma, bilo postavljeni model socijalizma, pozivajući se isključivo na zaostalost istorijskog tla na kom su
nastala ova društva, ovi autori ističu da takvi pokušaji ipak ne uspevaju.
• 1. Istočno-evropska društva se ne mogu opisati kao mešavina pretkapitalističkih, kapitalističkih i postkapitalističkih osobina, zato
što ova društva predstavljaju celovite društvene sisteme, s obzirom na to da poseduju jasne sposobnosti samoreprodukcije, uz sve
moguće protivrečnosti.
• 2. Ovaj sistem postoji u različitim nacional-istorijskim sredinama koje imaju vrlo malo zajedničkog, čak i u pogledu relativne
zaostalosti ili opšteg karaktera društveno-ekonomskog razvoja. Tako, na primer, „realni socijalizam“ u mnogim svojim aspektima
se razlikuje u SSSR- u, Mađarskoj, Rumuniji i sl. posebno ako se predmet ne posmatra sa stanovišta apstraktnih institucionalnih
obeležja, već iz ugla svakodnevnog života.
• 3. Treba istaći da pozivanje na azijske ili feudalne karakteristike u pomenutim okvirima treba shvatiti kao slobodnu analogiju.
Tako npr. marksovski pojam azijskog načina proizvodnje pretpostavlja postojanje velikog broja međusobno nezavisnih
proizvodnih jedinica, od kojih svaka organizuje proces društvenog rada u tradicionalno određenom obliku. Despotska država je ta
koja prisvaja višak koji se koristi (preraspodeljuje), na primer, za održavanje opštih uslova proizvodnje, poput navodnjavanja i sl.
• Sledstveno prethodnom razmatranju, jasno je da nije moguće uspostaviti paralelu između azijskih i istočno-evropskih društava, jer
u istočno-evropskim državama država ne samo da vrši preraspodelu viška koji je u osnovu proizveden posredstvom tradicionalnih
mehanizama, koji ne zavise od njene delatnosti, već država predstavlja neposrednog organizatora samog proizvodnog procesa, i
za cilj ima stvaranje stalno rastuće količine viška u uslovima ekonomije gde je delatnost svih funkcionalnih jedinica međusobno
povezana i zavisna.
 Socijalizam kao poseban tip društveno-ekonomske formacije (Markuš)

• Stanovište Markuša se razikuje od svih pomenutih. Nasuprot teoretičarima koji smatraju da kategorija svojinskih odnosa
više ne igra važnu ulogu u određivanju karaktera sovjetskog društvenog sistema (zamenjujući tezu o ukidanju privatne
svojine tezom o nestanku svojine), Markuš pokušava da objasni ovaj tip načina proizvodnje na osnovu specifičnosti
novoformiranih svojinskih odnosa.
• U tom smislu on odbacuje analogije sa prethodnim društveno-ekonomskim sistemima (bilo pre-tkapitalističkog ili
kapitalističkog tipa) kao neadekvatne, s obzirom da ne pružaju odgovor na ključna pitanja o načinu funkcionisanja
ekonomije ovog tipa. Kao primer on uzima pitanje o racionalnosti sovjetskog ekonomskog sistema.
• Na osnovu analogije sa kapitalističkom ekonomijom izvodi se pogrešan zaključak o iracionalnosti sovjetske ekonomije,
jer kao kriterijum racionalnosti uzima motivaciju koja nije adekvatna sovjetskom tipu društva. Naime, racionalnost
kapitalističke ekonomije koja se zasniva na stvaranju profita radi akumulacije kapitala ne predstavlja osnovu
funkcionisanja društveno-ekonomskog sistema sovjetskog tipa, ali se ova društva ne upravljaju ni prema tradicionalnoj
logici pret-kapitalističkih društava, već prema logici reprodukcije svojevrsne distribucije moći i sistema dominacije
što se zasniva na snazi državnog sektora ili na obimu sredstava kojima na monopolski način raspolaže ona društvena
klasa koja upravlja društvom uz pomoć države.
• Stoga, u ovom slučaju motivacija nije ekonomska, već politička, tj. cilj je da se reprodukuju dati odnosi moći. Budući
da tu nije reč ni o individualnoj ni o kolektivnoj svojini već o korporativnoj svojini aparata vlasti, svojina je u funkciji
ne reprodukcije kapitala, već sistema dominacije. Na toj osnovi Markuš pokušava da objasni i druge elemente
sovjetskog ekonomskog sistema, pokazujući da planirana ekonomija nije ništa drugo nego komandovana ekonomija, te da
monopol na odluke ko komanduje čini okosnicu osnovne društvene podele rada, koja se mora razmatrati u okviru datog
principa raspodele moći. Stoga je i prisvajanje viška samo instrument za stvaranje materijalne osnove vlasti (nav. prema
Golubović, 1982: 29).
 Sovjetski sistem – specifičan oblik modernizacije
Teorija konvergencije
• U okviru ove perspektive značajna je Galbrajtova teorija konvergencije prema kojoj se kapitalistički i
socijalistički sistem približavaju (osnovne postavke ove teorije izložene su u knjizi Nova industrijska
država)
• Uvođenjem planiranja u kapitalizam i demokratije u socijalizam, ova dva sistema će se u potpunosti
spojiti. Prema teoriji konvergencije centralno planiranje sve više će dobijati tržišne elemente, a
tržišni sistem planske.
• Konvergencija počinje modernom proizvodnjom velikih razmera i složenom tehnologijom, što je
zahtevalo nadzor nad cenama i koliko god je to moguće nadzor nad kupovinom pod tim cenama.
Drugim rečima, planiranje nadomeštava tržište.
• U privredama sovjetskog tipa nadzor nad cenama je u funkciji države.
• Preduzećima je potrebna autonomija i uplitanje spoljnih faktora može samo naneti štetu. Međutim, isti
ovaj imperativ prisutan je i u socijalističkoj privredi, gde firme nastoje umanjiti ili ukinuti birokratsku
kontrolu.
 Sovjetski sistem – specifičan oblik modernizacije
Teorija konvergencije

• Konačno, oba sistema (kapitalistički i socijalistički) se moraju oslanjati na državu jer ih ona
opskrbljuje obrazovanom radnom snagom koja je odlučujući faktor proizvodnje.
• Tako se konvergencija dva naizgled različita industrijska sistema pokazuje u svim temeljnim
elementima, što prema ovom autoru predstavlja srećnu okolnost.
• Gajbrajt je tako pretpostavio da će konvergencija dovesti do nestajanja pretpostavke neizbežnog
sukoba, zasnovane na nepomirljivim razlikama (Galbrajt, 1970: 355).
• Lazićeva primedba je da nije moguće primeniti tržišnu privredu na planski sistem SSSR-a jer će se
raspasti.
 Obavezna i dopunska literatura:

Obavezna literatura:
Feher, Heler, Markuš, 1986. Diktatura nad potrebama, Pečat: Beograd.
str: 21-79
Golubović, Z. 1982. Staljinizam i socijalizam. Beograd. str:1-69
Dopunska literatura:
Rizzi, B. 1983. Birokratski kolektivizam, Zagreb: Globus
Škorić, M. Kišjuhas, A. 2014. Strukturne teorije revolucija, str. 41-70