ΙΝΕ 651

ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Προτεινόμενο εγχειρίδιο:
Thomas Gallant, Νεότερη Ελλάδα,
Πεδίο, Αθήνα 2017.

ΥΛΗ του μαθήματος:

σελ. 17-335
Πότε αρχίζει η νέα
εποχή
στην ελληνική
ιστορία;
α΄ απάντηση:
Μετά την Δ΄ σταυροφορία (1204).

β΄ απάντηση:
Μετά την Άλωση (1453).
[εναλλακτικά, μετά το 1461, μετά την Άλωση
της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας]

γ΄ απάντηση:
Από τα τέλη του 18ου αι., εποχή του ώριμου
Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Η ιδεολογική κληρονομιά του Βυζαντίου

 Η περιφρόνηση και το μίσος προς την αιρετική και

αλαζόνα Δύση
 Η αποδοχή της υποταγής στους Οθωμανούς ως έργο
της Θείας Πρόνοιας
 Η ανάκτηση της κληρονομιάς του πρώτου βυζαντινού
αυτοκράτορα

«Μαρμαρωμένος Βασιλιάς και θα ξυπνώ απ' το μνήμα το μυστικό και το

άβρετο που θα με κλιή, θα βγαίνω και τη χτιστή Χρυσόπορτα ξεχτίζοντας
θα τρέχω και καλιφάδων νικητής και τσάρων κυνηγάρης πέρα στην
Κόκκινη Μηλιά, θα παίρνω την ανάσα».
[Κωστής Παλαμάς, Η φλογέρα του βασιλιά]
ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ
Νεοελληνικός Διαφωτισμός:

Το ελληνικό φαινόμενο παρουσιάζει

ιδιομορφίες/αποκλίσεις από το ευρωπαϊκό:
 Ο ελληνικός κόσμος είναι κληρονόμος ενός αρχαίου
πολιτισμού που βαραίνει αποφασιστικά στην
ιδιοσυγκρασία των μεταγενέστερων γενεών.
 Δέχεται την επίδραση του δυτικού Διαφωτισμού
απαράσκευος, χωρίς τη μεσολάβηση της
Αναγέννησης.
 Βρίσκεται υπό δουλεία σε ασιάτη κυρίαρχο.

7
Προϋποθέσεις για την ανάπτυξή του

 η κρίση των κοινωνικών δομών και των πολιτικών

θεσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
 1718-1774, δημιουργία ευνοϊκών προϋποθέσεων
οικονομικής ανάπτυξης μέσω του εμπορίου
 από το 1750, δημογραφική ανάπτυξη και άνοδος
των εμπορικών αστικών στρωμάτων
 επανασύνδεση των πνευματικών δεσμών με τη Δύση
μέσω των γαλλοκρατούμενων περιοχών της
ελληνικής Ανατολής και των παροικιών

8
Περιοδολόγηση:

 1700-1750, είναι για τη ΝΑ Ευρώπη η εποχή ενός

πρώιμου Διαφωτισμού. Συνδέεται στενά με τους
Φαναριώτες, χωρίς να είναι οι αποκλειστικοί
εκπρόσωποί του.
 1750-1800, φάση ωριμότητας με διάκριση σε δύο
‘γενιές’: 1750-1774, 1774-1800. Η επίδραση της
Γαλλικής Επανάστασης επιτρέπει τη
ριζοσπαστικοποίηση του φαινομένου.
 1800-1821/1830, δυναμική φάση, ιδεολογική
προετοιμασία του Αγώνα.

9
Πρώτη περίοδος (1700-1750): ‘Πρώιμος Διαφωτισμός’
Οι Φαναριώτες
Ως διπλωμάτες, ηγεμόνες, συγγραφείς, βρέθηκαν αρχικά
πρωτοπόροι του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, επέδειξαν
ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ίδρυση ή την οικονομική
ενίσχυση σχολείων και τη διάδοση της παιδείας στο λαό.
Η εποχή τους χαρακτηρίστηκε από σημαντικές μεταρρυθμίσεις.

Αλέξανδρος και Νικόλαος

Μαυροκορδάτος

10
Δεύτερη περίοδος (1750-1800): ‘Περίοδος ωριμότητας’
‘Πρώτη γενιά’ (1750-1774)
 πυκνότητα των εκδηλώσεων, αυξανόμενη ένταση του
διαφωτιστικού ρεύματος
 αναπτύσσεται η νεοελληνική πολιτική σκέψη, υπερτονίζεται
ο ρόλος του άριστου κυβερνήτη
 η επαφή με την ευρωπαϊκή σκέψη γίνεται περισσότερο
συνεχής
 οι ιδέες της ελευθερίας, της ισότητας, της κοινωνικής
δικαιοσύνης περνούν στα ελληνικά κείμενα
 οι αλλαγές στις νοοτροπίες αρχίζουν να γίνονται αισθητές
στα αστικά κέντρα
 το ανανεωτικό πρόσωπο της εμπορικής τάξης εμπεδώνεται

11
Δεύτερη περίοδος (1750-1800): ‘Περίοδος ωριμότητας’
‘Δεύτερη γενιά’ (1774-1800)
 η νέα γενιά των διαφωτιστών είναι διασκορπισμένη σε όλο το
εύρος του ελληνικού κόσμου, στην οθωμανική Ελλάδα και τη
διασπορά
 η επαφή με τη δυτική σκέψη γίνεται περισσότερο συνεχής, το
παράδειγμα της ‘φωτισμένης Ευρώπης’ προβάλλεται από
όλα τα προοδευτικά πνεύματα της εποχής
 ισχυρή επίδραση της γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας
 η ενασχόληση με το γενικότερο πρόβλημα της πολιτισμικής
και κοινωνικής ανανέωσης μετατράπηκε σε ενσυνείδητο
ενδιαφέρον για πολιτική αλλαγή

Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1730-1800), Δημήτριος Καταρτζής (περ. 1730-1807),

Χριστόδουλος Παμπλέκης (1733-1793)
12
Δεύτερη περίοδος (1750-1800): ‘Περίοδος ωριμότητας’
Χρόνια ριζοσπαστικοποίησης (1790-1800)
Μεσολάβησε η έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης, η οποία
επέτρεψε να αρθρωθεί ένα πιο ριζοσπαστικό πνεύμα. Ο
διαφορισμός είναι έντονος:

 Τελείως συντηρητικοί, αντίθετοι προς το

Διαφωτισμό (Μιχαήλ Περδικάρης, Αθανάσιος
Πάριος, Γρηγόριος Παλιουρίτης)
 Τελείως ριζοσπάστες, όπως εκφράστηκαν μέσα από
τέσσερα έργα: Ανώνυμος του 1789,
Ρωσοαγγλογάλλος, Ελληνική Νομαρχία, Κρίτωνος
Στοχασμοί
13
Τρίτη περίοδος (1800-1821/30)

Η πιο δυναμική φάση, συμπλέκεται με την ιδεολογική

προετοιμασία του Αγώνα.
Η σφυρηλάτηση της εθνικής συνείδησης, η προβολή
του έθνους, η σύνδεση με την αρχαιότητα και η
μελέτη της ιστορίας κορυφώνονται.

Νεόφυτος Δούκας, Άνθιμος Γαζής, Βενιαμίν Λέσβιος, Νεόφυτος

Βάμβας, Κωνσταντίνος Κούμας, Θεόφιλος Καΐρης, Γρηγόριος
Παλιουρίτης, Ιωάννης Βηλαράς

14
Οι αντιδράσεις
Η ορμητική προώθηση των βιβλίων και των ιδεών του
Διαφωτισμού προκάλεσε αντιδράσεις:
 της Εκκλησίας απέναντι σε κινήματα τα οποία όλο
και λιγότερο ήλεγχε
 των Φαναριωτών, ως τάξης, που έχαναν βαθμιαία
το προβάδισμά τους στον ελληνικό κοινωνικό χώρο
 των προεστών, οι οποίοι όμως δεν αποτελούσαν
ενιαίο σώμα, οι αντιδράσεις τους είναι ποικίλες

«Πρέπει να κατακαίωνται τα βιβλία που διδάσκουν την αθεΐα, πρέπει να

τιμωρούνται εσχάτως, και να εξορίζωνται και να διαρπάζωνται τα
υπάρχοντά των και οι γράφοντες ταύτα, και οι τυπώνοντες και οι έχοντες,
και αναγινώσκοντες. …Και όσοι γράφουν ή τυπώνουν, ή αγοράζουν, ή
διαβάζουν, ή ακούουν αυτά, βαρέως αμαρτάνουσι».
[Νικόδημος Αγιορείτης, 1801]
Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798)

Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς

Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας,
Βιέννη 1797.
Περιλάμβανε την επαναστατική προκήρυξη, τη διακήρυξη των
δικαίων του ανθρώπου, το σχέδιο πολιτεύματος για την
Ελληνική Δημοκρατία
και κατέληγε με το Θούριο.
Σύνθημά του:
«ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη».

«Όταν η Διοίκησις βιάζη, αθετή, καταφρονή τα δίκαια του λαού και δεν
εισακούη τα παράπονά του, το να κάμη τότε ο λαός ή κάθε μέρος του λαού
επανάστασιν, να αρπάζη τα άρματα και να τιμωρήση τους τυράννους του,
είναι το πλέον ιερόν από όλα τα δίκαιά του και το πλέον απαραίτητον από
όλα τα χρέη του».
Η «Ελληνική Δημοκρατία» θα στηριζόταν σε ένα ριζοσπαστικό
σύνταγμα, θα ήταν η νέα πραγματικότητα βασισμένη στο
δημοκρατικό πνεύμα, τη λαϊκή κυριαρχία, την αντιπροσωπευτική
πολιτεία:

 ισότητα, φυσική και νομική

 ατομική ελευθερία, βασισμένη στη φύση, κατάργηση της δουλείας
 ελευθερία έκφρασης των ιδεών, του λόγου, του τύπου
 απαγόρευση των βασανιστηρίων
 χωρίς διάκριση φυλής, εθνικής καταγωγής, θρησκείας ή γλώσσας
 δικαίωμα της ιδιοκτησίας
 εθνική αντιπροσώπευση του συνόλου του πληθυσμού όλων των
επαρχιών στη Βουλή μέσα από καθολικές εκλογές, κοινούς νόμους
και κοινή διακυβέρνηση
 σεβασμός της γλώσσας και της πίστης κάθε λαού
 ισότητα ανδρών και γυναικών, υποχρεωτική δημόσια εκπαίδευση
αγοριών και κοριτσιών
17
Η Χάρτα
του Ρήγα,
1796

18
Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833)
Η αθλιότητα, η καταπίεση, η δουλεία ήταν αποτέλεσμα της
ιστορίας.
Παράγοντες που θα ευνοούσαν την κοινωνική και πολιτισμική
ανάκαμψη:
 οι επιδράσεις του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού
 οι οικονομικές δυνάμεις της κοινωνίας, η εμπορική τάξη, η
τεχνολογική ανανέωση στα μέσα της οικονομικής
δραστηριότητας
 η ανάπτυξη και εξάπλωση της ναυτιλίας και η συνακόλουθη
πύκνωση των επαφών με τη Δύση
 η εκσυγχρονισμένη παιδεία
 η ανάγκη καλλιέργειας της μητρικής και εκμάθησης ξένων
γλωσσών
19
Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833)

«Η ελευθερία του ανθρώπου είναι να πράσσει

ανεμποδίστως όχι ό,τι θέλει αλλ’ ό,τι συγχωρούν οι
νόμοι…
Αληθινήν ελευθερίαν τότε μόνον έχει ο πολίτης, όταν
την μεταχειρίζεται με τρόπον, ώστε να μην εμποδίζει
άλλου συμπολίτου κανενός ελευθερίαν και τότε
μόνον ημπορεί να την φυλάξη, όταν σεβάζεται και
τους συμπολίτας του ως ελευθέρους».

[Αδαμάντιος Κοραής, Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς]