BOYNUZLAR

Kemik ve Boynuzun Yapısı

Kemik ve boynuz insanoğlunun ilk keşfettiği
hammaddelerden biridir. Kemik, insan ve hayvan
vücudunun çatısını oluşturmaktadır. Vücudun yumuşak
kısımlarını oluşturan iskelet sisteminin anamaddesi olan
kemiğin 2/3’ü organik maddelerden (kolajen), 1/3’ü ise
inorganik maddelerden (kalsiyum, fosfor, kalsiyum,
sülfat, magnezyum, fosfat, kalsiyum flüorür)
oluşmaktadır.

Kemiğin içyapısı süngerimsi doku, kemik iliği, kan

damarları ve kemik zarı olmak üzere şekillenmektedir
(O’Connor, 2004, s. 5; MacGregor, 1985, 1-14).
(Url
1)
Boynuzlar hayvan türü belirlemede 2 farklı kategoride
değerlendirilir. Geyikgillere ait boynuzlar (antler) ve
sığır, keçi, koyun gibi hayvanlara ait boynuzlar (horn)
olarak adlandırılır. Geyikgillere ait boynuzlar ilkbahar
ve sonbahar dönemlerinde yenilenmektedir. Sığır,
keçi, koyun, bizon gibi hayvanlara ait boynuzlar ise
keratin kaplı olup sabit yapıdadır (MacGregor, 2014:
5-6; Özdoğan, 2019: 199). Keratin suda çözünmeyen
sert bir proteindir.
(Url 3)

(Url
2)
Antler olarak tanımlanan boynuzların
kadifemsi deri tabakası ve içyapısında bulunan
organik maddeler çürüyerek düşmektedir.
Düşen boynuzun sert tabakasından eser üretimi
yapılmaktadır. Horn olarak tanımlanan iç
kısmı dolu durumdaki boynuzların dış kabuğu
keratin adı verilen yağlı bir tabaka ile kaplıdır.
Sığır, keçi, koyun gibi hayvanların boynuzları
geyikgillere ait boynuz türlerine oranla daha
kırılgandır. Bu nedenle alet üretimi sırasında
daha az tercih edilmektedir (Özdoğan, 2019 s.
199), (Çavuşoğlu, 2019. s.106).

(Durdu, 2020, s. 10).

Kemik ve Boynuz Endüstrisi
İnsanlar var olduğu günden beri yaşamını idame
ettirebilecek aletler üretmişlerdir. Alet üretimi
hammadde ihtiyacını da beraberinde getirmiştir.
Paleolitik Dönemden itibaren insanlar çevrelerindeki
çeşitli hammaddelerden aletler yapmışlardır (Ayengin,
2006, s. 105).

(Ersoy, 2012, s. 101, res. 11).

Kemikler ve boynuzlar sağlam olup, kolay bulunabilen ucuz
bir hammadde oldukları için Prehistorik Dönemden
günümüze kadar alet yapımında ve çeşitli yerlerde
kullanılmıştır (Garan, 2015, s. 47-109).

(Url
4)

(Url 5)
Antik Dönemde kemik ve boynuzların alet yapımı için tercih

nedeni olması rastlantısal bir olgu değildir. Bu materyaller

doğada kolay elde edilir, çeşitli boyut ve şekillerde pek çok

alternatifleri vardır. Kile ve madene göre daha kısa sürede

işlenebilir olması da tercih edilmelerine bir etkendir

(Ayengin, 2006, s. 106). Ayrıca kemik diğer

hammaddelerden daha farklı bir konumda olmalıydı. Çünkü

insanlar hem tüketim sağladıkları hayvanlardan kolayca elde

edebiliyorlar hem de taş kadar sert ve dayanıklı bir yapıya

sahip olup taştan daha kolay şekillendirilebiliyorlardı

(Ayengin, 2005, s. 106). Canlı bir organizmaya ait olan bu

parçalar dönemin ihtiyaçlarını ve teknolojisini temel alarak

zamanla gelişmiştir (Ova, 2021, s. 1).

(Url 6)
Bu endüstrinin hammaddesi evcilleştirilmiş hayvanlar ve av hayvanlarından elde edilmektedir. Arkeolojik
yerleşimlerde yapılan kazılar sonucunda evcil ya da yabani pek çok hayvana ait kemikler bulunması bunu doğrular
niteliktedir. Alet yapımında bu hayvanların genelde kol, bacak, kalça, ayak tarağı, parmak kemikleri, aşık kemikleri,
kaburga kemikleri ve boynuzlar en çok kullanılan kısımlarıdır (schmidt, 1972), (Ayengin, 2006, s. 107).

(Schmid, E. (1972)
Atlas of Animal
Bones s. 71).
Kemik ve Boynuz İşleme Teknikleri
Kazılarda Yarı işlenmiş durumda bulunan çok sayıda
kemik ve boynuz, işleme sırasında hangi tekniklerin
kullanıldığını tespit etmek açısından oldukça yararlı
olmaktadır. Yarı işlenmiş durumdaki eserlerin üzerinde
bulunan el aletlerinin (kasaplık izleri, kart max) izleri,
teknik açıdan değerlendirilmeleri sırasında önemli
katkılar sunmaktadır. Boynuz ve kemik eserlerin
üretiminde evcil koyun, keçi, sığır gibi hayvanların yanı
sıra yaban hayvanlarının kemik ve boynuzlarından da
yararlanıldığı görülmektedir.

(Url
7)
İşlenmiş kemikler üzerinde yapılan çalışmalar,
kemiğin tüketicinin istediği eşyaya (alete)
uygun boyutta ve kalınlıkta seçilip işlendiğini
göstermiştir (Garan, 2015, s. 47-109). Kemik
ve boynuz işleme teknikleri 6 başlık altında
toplanmaktadır.

(Url 8)
Kemik İşleme Teknikleri

(Ayengin, 2006, s.
115). Res. 5).
Kemik İşleme Teknikleri
1. Yumuşatma Tekniği

Yumuşatma tekniği kemik ve boynuzların işlenmeden önce belirli bir süre suda bekletilerek yumuşatılmasıdır. Bu
teknik ile sert yüzeylerin kesilerek işlenmesi daha da kolaylaşmaktadır. (Ayengin, 2006, s. 107).

Ham kemiğin işleme hazırlanması için 3 farklı yumuşatma tekniği kullanılmaktadır. Kemiğe istenilen şekli
verebilmek için önce zayıflatmak gerekir. Zira kemik içerdiği inorganik maddelerden dolayı sert ve sağlam bir
yapıya sahiptir. Kemiğin zayıflayıp sağlam kalabilmesi içinde bir süre asitli solüsyonun içinde kalması ve işlemek
için istenilen zayıflık seviyesine ulaşması lazımdır. Günümüzde Rusya’da bulunan kemik işleyicilerinin bu
yöntemi uyguladığını bilmekteyiz. Antik Çağda böyle bir solüsyon kullanımından haberimiz yoktur ancak
çalışmalardan yola çıkarak solüsyonu sirke ile yapmış olabileceklerini öne sürebiliriz (Garan, 2015, s. 47-109).
İkinci yöntemde kemikler suda kaynatılmaktadır. Söz konusu yöntemin süresi, kaynama ile birlikte, maksimum 20
dakikayı geçmemelidir; çünkü kemik, kaynama durumunda organik maddelerini, yani, şeklini ve esnekliğini
kaybetmektedir. Bu yöntem diğerine nazaran hızlı ve kolaydır; nitekim kemik işlik olduğu tespit edilen alanlardan ele
geçmiş büyük boyutlu pişirme kapları ve işliklerin gezici olma olasılığı düşünüldüğünde, kemiklerin formlarını
yitirmeden dayanılırlıklarını azaltmada daha pratik bir uygulama olduğu söylenebilir. Üçüncü yöntem ise kemikler iki
ya da üç gün soğuk suda bekletilip, ardından kaynar suya atılmaktadır.
2. İşlenmeyecek Kısımların Çıkartılması
a) Kabaca kırma yöntemiyle çıkartılması; taş gibi sert Kesme tekniğinin uygulanışı
cisimler yardımıyla istenmeyen kısımlar çıkartılmaktadır.
Genelde uzun kemiklerde tercih edilmektedir. (Ayengin,
2006, s. 108).

b) Yontularak çıkartılması; çakmak taşı ve benzeri

materyaller yardımı ile ilk başta inceltilip ardından
kırılarak parça çıkarılmaktadır. Bu teknik hem geyik
boynuzlarında hem de uzun kemiklerde kullanılmıştır.
(Ayengin, 2006, s. 108).

c) keserek çıkartılması; Kemik ya da boynuzun uzun

eksenine dik olarak, testere ya da benzeri aletler
kullanılarak istenmeyen kısımlar kesilerek çıkartılmıştır.
(Ayengin, 2006, s. 108). (Ayengin, 2006, s. 114, res. 3c).
Kesme tekniği kullanılarak yapılmış tutamak sap örneği

(Ayengin, 2006, s. 114, res. 3a).

 Uzun kemik
3. Yongalama
örneği
Kesici bir alet ile kabaca yongalama; Kaba ve
büyük aletlerin yapımında (kazma gibi), büyük
ihtimalle taş keski kullanılarak yongalama
yapılmıştır. Ele geçen kemik ve boynuz
buluntular üzerindeki yongalama izleri de bunu
doğrular niteliktedir (Ayengin, 2006, s. 108-
109).

a) oyma ve dilme yöntemiyle yongalama; Uzun

kemiklerin üzerinde belli bir derinliğe kadar yiv
deliğinin açılıp daha sonra keskin ağızlı bir
nesne ile, bu yivlerin dilinerek keskin yongalar
elde edilmesidir (Ayengin, 2006, s. 108-109).

(Ayengin, 2006, s. 112, res. 2).

Bu teknikle uzun kemiklerde örneğin kaburga
kemiklerinde (rip) süngerimsi doku yarılarak iki
parçaya ayrılıp oyma ve dilme yoluyla ince
uzun yongalar elde edilmiştir (Ayengin, 2006, s.
109). Oyma yöntemi aynı zamanda boynuzdan
işlenmiş kazma, çekiç gibi aletlerin sap
deliklerini açmak için kullanılmıştır. (Ayengin,
2006, s. 109).

(Ayengin, 2005, s. 113, res. 3).

4. Kazıma
Kazıma yöntemi şekillendirme esnasında uygulanan
bir yöntemdir. (Ayengin, 2006, s. 109). Elde edilen
yongaların şekillendirilmesi için kullanılır. Kazıma
çakmak taşı dilginin kemiğin yüzeyine yaklaşık 90
derecelik bir açı ile tutularak ileri geri hareket
ettirilmesi sonucunda, yüzeyden tabakaların
kaldırılmasıdır. (Ayengin, 2006, s. 109).

(Url 9)
 5. Yontma

Yontma işlemi de şekillendirmek için kullanılan

yöntemlerdendir. Çakmak taşı dilgi yardımı ile
uygulanır. Dilginin kemiğin yüzeyine dar bir açı
ile tutularak mümkün olduğu kadar kalın tabakalar
çıkartılmasıdır. (Ayengin, 2006, s. 109-110).
Yontma işlemi özellikle kemikten ve boynuzdan
işlenmiş insan ve hayvan figürleri üzerinde
kullanılmıştır.

(Url 10)
6. Sürtme

Sürtme tekniği, boynuz eserlerden küçük

kakma parçalar yapılmak için kullanılmıştır.

(Çavuşoğlu, 2019. s.109).

Özellikle boynuzdan parça çıkarma işleminde

kullanılan bir tekniktir. (Ayengin, 2006, s.

110). Bir sicim yada ip yardımı ile boynuzun

yüzeyine sürtülerek parça çıkarılmaktadır.

(Ayengin, 2005, s. 116, res. 5a).

Kaynakçalar
Ayengin, N. (2006) “Prehistorik Dönemlerde Kemik ve Boynuz İşleme Teknikleri”Ankara

Eda Ova, ‘’Stratonikeia ve Lagina Kemik Yapımı Küçük Buluntular’’, Pamukkale Üniversitesi Arkeoloji Enstitüsü, Yüksek Lisans

Tezi, Denizli 2021.

Ersoy, A. – Çelik Ersoy, G., (2012), “Smyrna/İzmir Kazıları Kemik Buluntuları”, TÜBA-AR, 15, s. 95-113.

Gamze Durdu, ‘’Dündartepe, Kaledoruğu ve Tekkeköy’e Ait İşlenmiş Kemik/Boynuz Buluntular’’, Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Samsun 2020, s. 10.

Hasret Garan, ‘’Antik Çağda Kemik Endüstrisi ve Pergede Bulunmuş Kemik Eserler’’, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

İstanbul 2015, s. 47-109.

MacGregor, A. (1985). Bone, Antler, Ivory and Horn, Routledge Library Editions: Archaeology.

O’Connor, T. (2004). The Archaeology of Animal Bones, Sutton Publishing.

Özdoğan, M. (2019). Hammaddeden Ustalara: Tarihöncesi Arkeolojisinde Malzeme, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Schmid, E. (1972) Atlas of Animal Bones

İnternet Kaynakçaları
URL 1: https://www.milliyet.com.tr/pembenar/kemik-iligi-nedir-kemik-iligini-ilgilendiren-hastaliklar-nelerdir-2762459 (Erişim Tarihi:
20.11.2022)

URL 2: https://www.bilimcini.com/keci-boynuzu-ve-geyik-boynuzu-arasindaki-fark-nedir/ (Erişim Tarihi: 20.11.2022)

URL 3: https://backyardgoats.iamcountryside.com/health/heads-horns-and-hierarchy/ (Erişim Tarihi: 20.11.2022)

URL 4: http://www.tayproject.org/haberarsiv201212.html (Erişim Tarihi: 20.11.2022)

URL5:
https://www.akakce.com/sac-fircasi-taragi/en-ucuz-eser-sahibinin-kendi-yayini-dogal-kemik-tarak-sapli-kus-motifli-boynuz-fiyati,133885759
1.html
(Erişim Tarihi: 20.11.2022

URL6:https://www.birgun.net/haber/berlin-de-bulunan-51-bin-yillik-kemik-parcasinin-ilk-sanat-eseri-olabilecegi-dusunuluyor-351102
(Erişim Tarihi: 20.11.2022)

URL 7: https://arkeofili.com/15-000-yillik-kemiklerdeki-izler-rituelistik-yamyamligi-gosteriyor/ (Erişim Tarihi: 20.11.2022)

URL 8: https://www.wessexarch.co.uk/news/understanding-zooarchaeology (Erişim Tarihi: 20.11.2022)

URL 9: https://arkeofili.com/tag/dilgi/ (Erişim Tarihi: 20.11.2022)

SABIRLA DİNLEDİĞİNİZ İÇİN
TEŞEKKÜR EDERİM.

Mustafa SARIŞAHİN