KLAUZULE GENERALNE

CZ. I - NA PODSTAWIE TEKSTU "O PRAWIE CYWILNYM W

POCZĄTKACH POLSKI LUDOWEJ UWAG KILKA"
ANNA STAWARSKA-RIPPEL
 UWAGI WSTĘPNE:

Klauzula generalna zasad współżycia społecznego służyć ma uelastycznieniu

prawa pozytywnego, nadając mu charakter dynamiczny, pozwalający na rozwój
bez każdorazowej ingerencji organów prawotwórczych, dostosowanie do
rozwoju społecznego, a przede wszystkim OTWIERA FURTKĘ NA DROGĘ
PROWADZĄCĄ DO ROZSTRZYGNIĘĆ SŁUSZNOŚCIOWYCH,
uwzględniających ocenę sytuacji wyjątkowych, , wymykających się spod
sztywnego schematu wypowiedzi normatywnej.

Funkcje, jaką pełnią klauzule generalne sprawiają, że uprawnionymi do

zabrania głosu na ich temat są nie tylko przedstawiciele nauki prawa cywilnego,
lecz również teoretycy prawa.
Negacja podziału prawa na prywatne i publiczne.
„Była to jednak ciągłość wybiórcza, względna i krytyczna.” 

„Obecnie po zjednoczeniu partii robotniczych PPR i PPS w jedną

partię i uchwaleniu planu 6-letniego, tempo przystosowania
nadbudowy ideologicznej, a więc prawa, do podstawy
ekonomicznej, będzie przyspieszone.” 

–Anna Stawarska-Rippel
"Nasze dotychczasowe prace kodyfikacyjne w dziedzinie tzw. prawa sądowego dały pewne rezultaty,
ale daleko niedostateczne, przede wszystkim w sensie jakościowym- na skutek braków ideologicznych,
na skutek umiejętności posługiwania się w tej dziedzinie metodologią marksistowską.”   

„Podstawą naszego ustroju jest własność społeczna, podobnie jak podstawą kapitalizmu jest własność
prywatna. Skoro kapitaliści, gdy dopięli w swoim czasie utrwalenia ustroju kapitalistycznego,
proklamowali własność prywatną świętą i nietykalną, to my, komuniści, tym bardziej powinniśmy
proklamować własność społeczną świętą i nietykalną, aby utrwalić przez to nowe, socjalistyczne formy
gospodarki we wszystkich dziedzinach produkcji i handlu.”
Klauzule generalne a radzieckie założenia ideologiczne
„Plan stał się prawem państwa”
Arbitraż gospodarczy w ZSRR
Postępowanie cywilne w ujęciu radzieckim
 CZ. II - NA PODSTAWIE TEKSTU:
KLAUZULA GENERALNA ZASAD WSPÓŁŻYCIA
SPOŁECZNEGO MARCIN SALA
- „STUDIA Z FILOZOFII PRAWA” POD REDAKCJĄ
JERZEGO STELMACHA
 POJĘCIE KLAUZULI GENERALNEJ:

Definicja zaproponowana przez S. Grzybowskiego: Klauzule generalne to zwroty:

1.Niedookreślone
2.Wprowadzane do tekstów prawnych z przyczyn polityczno-kodyfikacyjnych
3.Wywołujące różne oceny w procesie stosowania prawa

Zaprezentowane wyżej ujęcie stanowiło punkt wyjścia rozważań podejmowanych

przez innych autorów, którzy powołaną definicję uzupełniali i modyfikowali. Taka
uzupełniona definicja może przedstawiać się następująco: Klauzule generalne są to
zwroty niedookreślone, mające jednocześnie charakter oceniający, odsyłające do
określonych kryteriów pozaprawnych stanowiących podstawę ocen, dające podmiotom
stosującym prawo określoną swobodę decyzyjną (luz decyzyjny), zapewniając tym
samym uelastycznienie prawa i zapobiegając jego dezaktualizacji.
Niektórzy autorzy rozróżniają klauzule generalne na dwa typy:

I typ – klauzule, które odsyłają do oceny dokonywanej przez organ w

odniesieniu do konkretnej sytuacji, jaka występuje w danym przypadku,
nakazując dokonać oceny zindywidualizowanej, niekierującej się generalnie
ujętymi zasadami (np. dobro dziecka)

II typ – klauzule, które odsyłają do jakichś ocen o charakterze generalnym,

czy też zasad na gruncie tych ocen sformułowanych (np. zasady współżycia
społecznego)
CECHY I KONSEKWENCJE LUZU DECYZYJNEGO:

1. Jest to luz jawny – wyraźnie wskazuje podmiotowi stosującemu prawo

konieczność uwzględnienia określonych kryteriów pozaprawnych.
2. Jest to luz zamierzony – świadomie wprowadzony do treści ustawy przez
prawodawcę.
3. Prawo w mniejszym lub większym stopniu poprzez klauzule generalne zawęża
swobodę wyboru konsekwencji danych czynów.
4. Zakres luzu decyzyjnego jest zdeterminowany charakterem kryteriów
pozaprawnych, do których odsyłają przepisy.
 SPÓR MIĘDZY OBIEKTYWNYM A SUBIEKTYWNYM UJĘCIEM
ZAWARTOŚCI TREŚCIOWEJ KLAUZUL GENERALNYCH:

Próby pełnej obiektywizacji kryteriów ocen przeczą samej istocie klauzul generalnych, pozbawiając je
elastyczności i relatywności.

Stanowisko skrajnie subiektywistyczne przeczy postulatowi pewności prawa, utrudnia weryfikację

przyjmowanych ocen przez organ wyższej instancji, prowadząc do zupełnej dowolności.

Trzecia droga: Minimum poprawności podejmowanych rozstrzygnięć wyznaczone jest przez

konieczność respektowania w procesie stosowania prawa podstawowych wartości zakorzenionych w
kulturze danego społeczeństwa, a więc w naszym przypadku przede wszystkim wartości etyki
chrześcijańskiej. Dopiero w tak określonych granicach dopuszczalny jest subiektywizm sędziowski, co
więcej – jest on niezbędny. (Stanowisko zaczerpnięte z tekstu Klauzule generalne w prawie cywilnym
(przyczynek do dyskusji) „Państwo i Prawo” 1990 Marek Safjan.
 O ZASADACH WSPÓŁŻYCIA
SPOŁECZNEGO:
Podstawowe znaczenie w systemie prawa polskiego mają klauzule generalne odsyłające do zasad
współżycia społecznego.
 Ogólne systematyka:

1. Przepisy, które wiążą ujemne skutki z naruszeniem zasad współżycia

społecznego, np.
·art. 5 k.c. o nadużyciu prawa podmiotowego
·art. 58 § 2 k.c. o nieważności czynności prawnej sprzecznej z zasadami współżycia
społecznego
2. Przepisy uzależniające powstanie, zmianę albo ustanie praw lub obowiązków od
oceny stosunku prawnego dokonanej z punktu widzenia zasad współżycia
społecznego, np.
·art. 419, 428 i 431 § 2 k.c. określające wypadki, w których odpowiedzialność za
szkodę oparta zostaje na wymaganiach zasad współżycia społecznego.
3. Przepisy, które służą określeniu treści stosunku cywilnoprawnego, np.:
·art. 56 k.c., według którego czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej
określone, lecz również wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i z
ustalonych zwyczajów.
·art. 140 k.c. określający treść prawa własności.
 CZY MOŻNA WIĘC WYLICZYĆ POSZCZEGÓLNE ZASADY WSPÓŁŻYCIA
SPOŁECZNEGO I OKREŚLIĆ ICH TREŚĆ? CZY TWORZĄ ONE JAKIŚ SYSTEM?

Rozróżnienie normatywnego a sytuacjonistycznego rozumienia zasad współżycia

społecznego:

1.Zwolennicy normatywnego ujęcia traktują zasady współżycia społecznego jako system (lub
nieuporządkowany zbiór) norm regulujących zasady zachowania się jednostek – a więc norm,
które mogą być skatalogowane.
KONSEKWENCJA: Konsekwencją tego ujęcia jest nakładanie na organ stosujący prawo
obowiązku wskazania określonej zasady, na której organ ten opiera swe rozstrzygnięcie.
2.Zwolennicy sytuacjonistycznego traktowania zasad współżycia społecznego uważają, że nie
ma dwóch identycznych przypadków do rozstrzygnięcia, zaś ocena sędziowska indywidualnego
oraz nietypowego przypadku nie zawiera i nie może zawierać jakichś ogólnych dyrektyw
postępowania, jest bowiem podejmowana na użytek określonej, zindywidualizowanej i nietypowej
sytuacji.
 Niewątpliwie obecnie, pod znacznym wpływem doktryny, w orzecznictwie Sądu
Najwyższego dominuje stanowisko bliskie ujęciu normatywnemu.

Zarówno zwolennicy ujęcia normatywnego, jak i sytuacjonistycznego stają przed

koniecznością odniesienia zasad współżycia społecznego do określonego systemu
aksjologicznego – niezależnie od tego, czy wydawane orzeczenie oparte zostanie na
jednej z wielu zasad czy na „zasadach” traktowanych jako pojęcie pluralne, dla
merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy konieczne jest dokonanie pewnego
wartościowania, nierozerwalnie łączącego się z wyborem określonego systemu
moralnego, etycznego.
 CZ. III - NA PODSTAWIE KSIĄŻKI:
„PRAWO SĄDOWE POLSKI LUDOWEJ
1944-1950
A PRAWO DRUGIEJ RZECZPOSPOLITEJ”
ANNA STAWARSKA - RIPPEL
 Funkcja „konstrukcji otwartych” w systemie prawa:

• Naczelne zadanie: nadanie prawu większej elastyczności

• Zapobieganie szybkiej dezaktualizacji aktów prawnych

• Umożliwienie złagodzenia, uelastycznienia sztywnych rozwiązań

• Na gruncie prawa karnego: humanizacja karania

• Zmniejszenie pewności prawa

• Subiektywizm organu orzekającego

 „Ucieczka” w klauzule generalne

• Klauzule generalne jako zwroty niedookreślone o charakterze

wartościującym

• Fundament aksjologiczny

• Możliwość odwołania się do sfery pozaprawnej

• Pewnego rodzaju swoiste dopasowanie się zastanych przepisów do

zmieniających się wartości systemu prawnego
 Prawo jako instrument polityki a klauzule generalne

W XX w. bez wątpienia prawo było zaledwie narzędziem, którym

posługiwała się władza (wiek totalitaryzmów)

Utrzymanie w mocy ustaw wcześniej obowiązujacych wywołało

potrzebę dostosowania ich do aktualnych potrzeb politycznych.

Klauzule generalne odegrały tutaj kluczową rolę - posłużono się nimi w

celu przystosowania prawa do zmieniających się interesów władzy
politycznej.
Wprowadzenie nowej klauzuli generalnej do KK z 1871
Klauzula „zdrowego odczucia narodu”

Wprowadzenie do KPK w 1949 klauzuli generalnej

Klauzula „społecznego niebezpieczeństwa czynu”
• Oddziaływanie klauzuli „zasad współżycia
społecznego” na stare prawo

• Klauzula „zasad współżycia społecznego” a

obecne prawo
DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ,