Tələbə:Aydan Əhmədli

Fakultə:Sosial-Pedoqoji
İxtisas:Psixologiya
Qrup:P-19
Fənn:Pedaqoji psixologiya
Müəllim:Rzayeva Nurəngiz
Mövzu: Kiçik məktəblilərdə tiklər: yaranma
səbəbləri, növləri, psixokorreksiyası
 Tiklər
Tiklər – qısamüddətli əzələ büzülməsindən sonra meydana gələn qəfil, sürətli, təkrarlanan,
ritmik olmayan, bastırılmış istər-istəməz və ya yarı könüllü, spontan bərpa, hərəkət (motor
tikləri), danışıq və ya səslərdir (fonik tiklər). Tiklər tezliyinə, intensivliyinə, müddətinə və
müxtəlifliyinə görə dəyişir.

Tiklər müxtəlifliyinə görə motorlu və fonik,

Mürəkkəbliyinə görə sadə və mürəkkəb tiklər kimi təsnif edilir.
Sadə motor tiklər yalnız bir əzələ qrupunun büzülməsindən qaynaqlanır. Hərəkətin
xüsusiyyətlərindən asılı olaraq klonik, tonik və ya distonikdir.

Klonik tiklər qısa, atış kimi sürətli hərəkətlərdir.

Tonik tiklər izometrik sancılardır.

Distonik tiklər uzanan anormal duruşlardır. Distonik və ya tonik tiklər “blokada tikləri” kimi təqdim edilə bilər.
Tiki bloklamaq davam edən hərəkət və ya danışmanın qəfil dayandırılmasıdır. Kompleks motor tikləri normal
motor funksiyasına və ya ifadələrə bənzəyən, lakin yersiz və vaxtından əvvəl meydana gələn koordinasiyalı,
ardıcıl hərəkətlərdən ibarətdir. Bu hərəkətlər məqsədsiz hərəkətlər ola bilər və ya məqsədyönlü hərəkətlərə
bənzəyə bilər. Bəzən bu tiklər insanın özünə zərər verəcək qədər şiddətli ola bilər.

Mürəkkəb motor tiklər – məsələn, başdakı bir atma hərəkətindən sonra saç düzəltmək , kamuflyaj məqsədi ilə
yalançı könüllü hərəkətlər (parakinesias) ola bilər.

Xəstələrin 80%-i tikdən əvvəl “ilkin hiss” etdiklərini bildirirlər. Ən çox yayılmış məcburiyyət hissinin tik yerinə
yetirmək üçün hiss olunduğu bildirilir. Hissləri müəyyənləşdirmək üçün digər çətinliklər narahatlıq və qəzəbdir.
Göz qırpmadan əvvəl gözdə yanma hissi, atmadan və ya boyun spazmından əvvəl boyunda gərginlik hissi, əl və
ya qolu hərəkətə gətirərkən narahatlıq hissi, burnu gəzdirmədən əvvəl burunda qaşınma və boğazda qıcıqlanma
ola bilər.
Bəzi həkim nevroloqıar bütün bu əlamətləri həssas tiklər hesab edirlər. İlkin hisslərə cavab olaraq ortaya çıxan
tiklər, özlərini yaxşı hiss edənə qədər davam etdirildikdən sonra bilərəkdən basdırıla bilər. Tiklər bitdikdən
sonra xəstə müvəqqəti rahatlama hissi yaşaya bilər. Stress tez-tez həyəcan, cansıxıcılıq, zehni və ya fiziki
yorğunluq və tiklərini basdırmağa ehtiyac olmadığı yerlərdə yorğunluq vəziyyətlərində artır. Bu hal zehni
konsentrasiya və cazibə ilə azalır.
 Tik diaqnozu necə qoyulur?

Tik pozğunluğu diqanozunu qoymaq üçün xüsusi bir bioloji marker olmadığına görə, təcrübəli bir
həkim nevroloq xəstəni diqqətlə şikayətlərini dinlədikdən sonra ona diaqnoz qoymalıdır. Ətraflı
dinləmə və müayinə zamanı ilk tikin yaşı, tiklərin gedişi, davranış pozğunluqları, ailə tarixi, uşaqlıq
inkişaf tarixinə dair suallar verilməlidir.. Pediatrik xəstələrdə isə anamnez uşağın ailəsindən götürülür.
Tarixdə və müayinədə ikincili tik səbəblərini göstərən atipik tapıntılar və ya ipuclar varsa, lazımi qan və
radioloji testlər aparılmalıdır.
2013-cü ildə tik xəstəliklərinin diaqnostik meyarı kimi nəzərdən keçirilmiş DSM-5-dən tez-tez istifadə
olunmasına baxmayaraq, Tourette tədqiqat qrupunun meyarları da mövcuddur. Xalqın tik və vərəm
barədə məlumatlılığı artsa da, xəstələrin əksəriyyətinə hələ də diaqnoz qoyulmur və ya tapılanlar səhv
olaraq – vərdişlər, allergiya, astma, dermatit, hiperaktivlik, əsəbilik və bir çox digər şərtlərə aid edilə
bilər. Tiklərin və ya psixiatrik xəstəliklərin birləşməsi və şiddəti müalicə nöqtəsində çox vacibdir.
Davranış pozğunluğu qiymətləndirilərkən lazımi diaqnostik meyarlar yoxlanılır və uyğun
qiymətləndirmə tərəziləri də tətbiq olunur.
Fenomenoloji təsnifat və tiklərdəki nümunələr
 Motor Tiklər
 Sadə motor tiklər
 Klonik: yanıb-sönmə, burun qanaması, çiyin çəkmə, baş və ya boyun sarsıtmaq
 Distonik: blefarospazm, bloklama tikləri, bruksizm, okulyoloji hərəkətlər, çiyin fırlanması,
ağzın uzun müddət açılması, tortikollis
 Tonik: qarın boşluğunun tikləri, qol və ya ayaqda əzələlərin atılması
 Kompleks motor tiklərin əlamətləri – baş silkələmək, bədən əymək, toxunmaq, atmaq,
vurmaq, tullanmaq, təpikləmək, barmağınızı göstərmək, başqasının hərəkətlərini təqlid
etmək (echopraxia), başqasının cinsiyyət orqanlarına toxunmaq (kopropraksi), qulaq
diskinezi, gəyirmə, qusma,
 Fonik tiklər
 Sadə fonik tiklərə – Boğaz təmizləmək, nalə çəkmək, əsnəmək, öskürmək, qışqırmaq,
üfürmək kimi əlamətlər aiddir.
 Mürəkkəb fonik tiklərə aiddir – Səs təqlidləri, ekolaliya (başqasının cümlələrini
təkrarlamaq), pallali (bir sözün son hecası və ya cümlənin son sözünün təkrarlanması),
koprolali (ədəbsiz sözlər və ya lənətlər)
Tiklərin etioloji təsnifatı

 Astar
 Sporadik
 Müvəqqəti motor və ya fonik tik (1 il)
 Xroniki motor və ya fonik tik (> 1 il)
 Tourette xəstəliyi (TB)
 Yetkinlik dövründə başlayan tiklər
  Həm çoxsaylı motor tikləri, həm də
xəstəliyin gedişatında müəyyən bir
zamanda bir və ya daha çox fonik tik,
eyni zamanda mütləq eyni vaxtda
olmaması
Tourette pozğunluğunun  Tiklərin tezliyi arta və ya azalda bilər,
əlamətləri ancaq ilk başladığından bu yana bir
ildən çoxdur.
 18 yaşından əvvəl başlamışdır.
 Bu pozğunluq bir maddənin (məsələn,
kokain) fizioloji təsirlərinə və ya digər
sağlamlıq vəziyyətinə (məsələn,
Huntington xəstəliyi, postviral
ensefalit) aid edilə bilməz.

Xroniki motor və ya fonik tik
pozğunluğunun əlamətləri
• Xəstəlik əsnasında tək və ya birdən
çox motor və ya fonik tik olmasına
baxmayaraq, birlikdə deyillər.
• Tiklərin tezliyi arta və ya azalda
bilər, ancaq ilk başlaması bir ildən
çoxdur.
• 18 yaşından əvvəl başlamışdır.
• Bu pozğunluq bir maddənin
(məsələn, kokain) fizioloji təsirlərinə
və ya digər sağlamlıq vəziyyətinə
(məsələn, Huntington xəstəliyi,
postviral ensefalit) aid edilə bilməz.
• Tourette pozğunluğunun diaqnostik
meyarları ilə heç vaxt
qarşılanmamışdır.
 Müvəqqəti tik pozğunluğunun əlamətləri

 Tək və ya çox motorlu fonik tik

 Tiklər ilk başladıqlarından bu yana bir ildən az davam etdi.
 18 yaşından əvvəl başlamışdır.
 Bu pozğunluq bir maddənin (məsələn, kokain) fizioloji təsirlərinə
və ya digər sağlamlıq vəziyyətinə (məsələn, Huntington xəstəliyi,
postviral ensefalit) aid edilə bilməz.
 Tourette pozuqluğu və ya xroniki motor və ya fonik tic bozukluğu
üçün diaqnostik meyarlar heç vaxt yerinə yetirilməmişdir.
Tik xəstəliyi necə müalicə olunur?
Hər şeydən əvvəl, hər xəstəyə fərdi yanaşmaq lazımdır.
Müalicə xəstənin tiklərinə və psixiatrik problemlərinə görə
planlaşdırılmalıdır.
Davranış müalicələri xüsusilə yetkinlərdə, yüngül tiklərdə
və dərman müalicəsinə əlavə olaraq istifadə olunur. Tik
bozukluklarında, təlimatlar ilk növbədə (Habit Reversal
Training, HRT) və “Bilişsel Davranış Müalicəsi” və
“Maruz qalma cavabının qarşısının alınması-ERP”
proqramlarını tövsiyə edir.
HRT’nin məqsədi tic haqqında məlumatlılığı artırmaq, tikə
qarşı alternativ bir motor / fonik cavab inkişaf etdirmək və
müalicə motivasiyasını təmin etməkdir.
Tiklər və psixiatrik xəstəliklər dərman müalicəsində ayrıca
nəzərə alınmalı və müalicəsi planlaşdırılmalıdır. DEHB,
OKB, tik ilə əlaqəli depresif və narahat simptomlar və
sosial münasibətləri pozan xüsusiyyətlər ilk növbədə
müalicə edilməlidir, çünki bu müalicələr tikləri də azalda
bilər.
Dərman müalicəsi, sosial təcridə səbəb olan və ətraf mühit
tərəfindən lağa qoyulan və ağrı, yaralanmalara səbəb olan
mürəkkəb tiklərə tətbiq edilməlidir.
Sosial funksiyaları pozmayan yüngül və orta dərəcədə müvəqqəti
tikləri olanların dərman qəbuluna ehtiyac olmaya bilər. Dərman
müalicəsinin gözlənilən təsirlərinə əlavə olaraq müalicəni
planlaşdırarkən ilk növbədə mümkün yan təsirlər nəzərə alınmalı və
bu məsələlər barədə xəstəyə və yaxınlarına məlumat verilməlidir.
Tik xəstəliklərinin müalicəsində üç cərgəli müalicə yanaşması
tövsiyə olunur. Dərmanlar az dozada başlayır və yan təsirlər
meydana çıxana qədər təsirli dozaya qədər artır. Heç bir fayda
yoxdursa, doz yavaş-yavaş azaldılır və başqa bir dərmana keçir və
təsirli doza hələ də yetərli deyilsə, dərmanların birləşməsi tətbiq
olunur. İlk sıra dərmanlar yüngül tiklərin müalicəsində istifadə
olunur.
Diqqətiniz üçün
təşəkkürlər...