Ölçme Tekniği ve

İstatistik
ISO ALIŞTIRMA SISTEMİ
Kaynak : Ölçme Tekniği Ders Notları Kenan Ural
ISO ALIŞTIRMA SISTEMİ
Alıştırma sistemlerinin uluslararası standartlara kavuşması ilk olarak
1926 yılında kurulan ISA(International Federation of the National
Standardization Associations) tarafından gerçekleştirilmiştir.
Bu sistem daha sonra yerini 1945 yılında kurulan ISO (International
Organization for Standardization) Alıştırma Sistemine bırakmıştır.
Günümüzde ülkemizin de içinde bulunduğu bir çok ülke bu sistemi kabul
etmektedir. Türk Standartları Enstitüsü (TSE) tarafından 1975 yılında
“TS 1845 -Toleranslar ve Alıştırma Sistemleri Bölüm 1:Toleranslar ve
Sapmalar” isimli standardı yayınlamış ve uygulamaya koymuştur.
1996 yılında “TS 1845-1 EN 20286- 1, Toleranslar-Sınır ölçüleri ve
alıştırmalar için ISO sistemi-Bölüm 1: Genel Kurallar-Toleranslar
Sapmalar ve Alıştırmalar İçin” adıyla güncellenmiştir.

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 2

ISO Alıştırma Sisteminde Temel Esaslar:
a) Bütün kontrollerde ortam, ölçülen parça ve ölçme aleti sıcaklığı
20°C olmalıdır. Bu nedenle özellikle hassas imalat ve ölçme
işlemlerinde sıcaklığın 20°C de sabit tutulduğu klimalı ölçme
laboratuvarları gerekmektedir. Ölçme işlemindeki hassasiyete göre
sıcaklık farkı ±(0,5 -2) °C olabilmektedir.
b) Normal delik ve normal mil sistemleri aynen kabul edilmiştir.
c) Ölçüler gruplandırılmıştır. Sistemde 500 mm ye kadar olan boyutlar
için 13 temel grup, 500-3150 mm arası ölçüler için ise 8 grup kabul
edilmiştir. Bu ölçü gruplarından bazıları kendi içlerinde bazı alt
gruplara da ayrılmıştır. Tablolarda her ölçü grubundaki ilk sınır
rakamı bir önceki gruba dahildir. Örneğin N=30 mm lik bir ölçü (18-
30) mm grubuna dahildir.

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 3

1-500 mm arası temel ölçü grupları ve alt grupları

Grup No Ölçü sınırları(mm) Alt gruplar

1 ≤1-3 ---
2 3-6 ---
3 6-10 ---
4 10-18 ---
5 18-30 ---
6 30-50 (30-40) (40-50)
7 50-80 (50-65) (65-80)
8 80-120 (80-100) (100-120)
9 120-180 (120-140)(140-160)(160-180)
10 180-250 (180-200)(200-225)(225-250)
11 250-315 (250-280) (280-315)
12 315-400 (315-335) (335-400)
13 400-500 (400-450) (450-500)

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 4

500-3150 mm arası temel ölçü grupları ve alt
grupları

Grup No Ölçü sınırları(mm) Alt gruplar

1 500-630
2 630-800
3 800-1000
4 1000-1250
5 1250-1600
6 1600-2000
7 2000-2500
8 2500-3150
(500-560) (560-630)
(630-710) (710-800)
(800-900) (900-100)
(1000-1120) (1120-1250)
(1250-1400) (1400-1600)
(1600-1800) (1800-2000)
(2000-2240) (2240-2500)
(2500-2800) (2800-3150)

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 5

ISO Alıştırma Sisteminde Temel Esaslar:
c) Örneğin N=30 mm lik bir ölçü (18-30) mm grubuna dahildir.
d) Tolerans değerinin(T) hesaplaması:
Tolerans değerinin(T) hesaplanmasında iki faktör dikkate alınmıştır. Bunlar;
Normal Ölçü: Parçanın normal ölçüsü büyüdükçe tolerans da artmaktadır.
Bu artış her ölçü grubu için ayrı ayrı hesaplanan tolerans birimi, i ye
göre olmaktadır. Tolerans birimi (i) 1-500 mm arası ölçü grupları için şu
formülle hesaplanır:

3
i  0,45(i) Ddeğeri
Burada  0,001 D cinsinden tolerans birimidir. D ise mm olarak
(µm)
grupların geometrik ortalama değeri olup, şeklinde
hesaplanır. D  D1 x D2

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 6

ISO Alıştırma Sisteminde Temel Esaslar:
D1 ölçü grubunun alt sınır değeri, D2 ise ölçü grubunun üst sınır
değeridir. Örneğin N=30 mm lik bir ölçü (18-30) mm grubu için;
D1  18
D2  30
D  18 x 30  23,2379 mm
i  0,453 23,2379  0,00123,2379  1,307 m
Şekilde hesaplanır. Dolayısıyla her ölçü grubu için ayrı bir i değeri
bulunmaktadır.

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 7

Tolerans birimi (i) değerleri

Ölçü grubu (mm) D(mm) 0. 45. 3 D 0,001.D i

değeri değeri (µm)
değeri(mm)
1-3(1,6-3) 2,1909 0,58446 0,00219 0,587
3-6 4,2426 0,72848 0,0042 0,733
6-10 7,4559 0,89036 0,0077 0,898
10-18 13,4164 1,0693 0,0134 1,083
18-30 23,2379 1,2841 0,0232 1,307
30-50 38,7298 1.5225 0,0387 1,561
50-80 63,2455 1,7929 0,0632 1.856
80-120 97,9795 2,0745 0,09798 2,172
120-180 146,9693 2.3748 0,1469 2,522
180-250 212,1320 2,6838 0,2121 2,896
250-315 280,6243 2,9464 0,2806 3,227
315-400 354,9647 3,1862 0,35496 3,541
400-500 447.2135 3,4413 0.4472 3,888

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 8

ISO Alıştırma Sisteminde Temel Esaslar:
ISO 500-3150 mm arası ölçüler için tolerans birimi, i 'nin
hesaplanmasında aşağıdaki bağıntıyı tavsiye etmektedir.

i  0,004 D  2,1

D değerinin hesaplanması bir önceki hesaplama ile aynıdır.

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 9

ISO Alıştırma Sisteminde Temel Esaslar:
İmalat Kalitesi
ISO alıştırma sisteminde başlangıçta toplam 18 adet kalite grubu kabul
edilmiştir.
Bu kaliteler ITXX şeklinde sembolize edilmektedir. Örneğin IT01, IT5,
IT12.. gibi. En yüksek imalat kalitesi IT01 olup, kalite grupları IT0, IT1,
IT2,...., IT16 şeklinde devam etmektedir. 1996 yılındaki güncellenmesiyle
IT17 ve IT18 kaliteleri ilave edilmiştir.
İmalat kalitesi arttıkça tolerans azalmaktadır. Bunun tersi olarak imalat
kalitesi azaldıkça toleransın arttığı görülmektedir.
IT 01 ile IT4 kaliteleri arasındaki tolerans değerleri özel formüller ve
tablolar yardımıyla bulunmaktadır.
IT5 ile IT18 arasındaki kalite grupları için tolerans değerlerinin
hesaplanmasında ise her kalite grubuna ait bir katsayı tespit edilmiştir.

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 10

İmalat kalitesine göre tolerans değerleri

Kalite IT5 IT6 IT7 IT8 IT9 IT10 IT11

T 7i 10i 16i 25i 40i 64i 100i
 
Kalite IT12 IT13 IT14 IT15 IT16 IT17 IT18
T 160i 250i 400i 640i 1000i 1600i 2500i

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 11

İmalat Kaliteleri
IT01ve IT0, kaliteleri çok özel ve yüksek imalat kaliteleridir. IT1,...,IT5
kaliteleri yüksek imalat kaliteleri olup, ölçü mastarları, ölçme aletleri
imalatı ve çok hassas makina elemanları imalatında kullanılan
kalitelerdir.
IT6,......IT13 kaliteleri klasik talaşlı şekillendirme yöntemleriyle elde
edilen kaliteler olup genel makina konstrüksiyonlarında kullanılan
alıştırmaları kapsamaktadır.
IT8,....,IT14 kaliteleri tel çekme, saç levha haddelenmesi gibi soğuk
talaşsız şekillendirme yöntemleri ile elde edilebilir.
IT15 - IT18 kaliteleri en kaba imalat kaliteleri olup sıcak dövme, döküm
gibi imalat yöntemlerinde elde edilir.

DR. ÖĞR. ÜYESİ E. ASIM GÜVEN 12

 ISO Alıştırma Sisteminde Temel Esaslar:
e) Ölçü Farkları ve Tolerans Alanlarının Yeri:
Delik ve milin tolerans değerleri sıfır çizgisine göre konumlarının tespiti
gerekmektedir.
Deliklerin veya dış parça boyutlarının tolerans alanlarının yerinin
belirtilmesi için büyük harfler,
Millerin veya iç parça boyutların tolerans alanlarının belirtilmesi için ise
küçük harfler kullanılmaktadır.
Delikler için kullanılan büyük harfler: A, B, C, CD, E, F, FG, G, H, J,
JS, K, M, N, P, R, S, T, U, V, X, Y, Z, ZA, ZB, ZC ;
Miller için kullanılan küçük harfler: a, b, c, cd, d, e, f, fg, g,
h, j, js, k, m, n, p, r, s, t, u, v, y, z, za, za, zb, zc dir.

13
ISO Alıştırma Sisteminde Temel Esaslar:
Deliklerde A dan H' a kadar olan tolerans alanları sıfır çizgisinin üzerinde
kalmaktadır. J konumundan itibaren tolerans alanı sıfır çizgisi ile
kesişmektedir. JS konumunda tolerans alanı sıfır ekseni tarafından, tam
ortadan simetrik olarak bölünmektedir. M’den itibaren sıfır eksenin diğer
tarafına geçer.

14
 ISO Alıştırma Sisteminde Temel Esaslar:
Sıfır ekseninin üzerinde kalan tolerans alanları için alt ölçü farkları, eksenin
altında kalan tolerans alanları için üst ölçü farkları önemli olup, bu değerler
standartta tablolar halinde verilmiştir.
f)Alıştırmalar Belirtilmesi;
ISO sisteminde de alıştırmalar normal delik veya normal mil sistemlerinden
birine göre oluşturulmaktadır.
Normal delik sisteminde delik alt ölçü farkı sıfır olacağından, delik daima bu
şartı sağlayan H konumunda olacaktır.
Eğer boşluklu bir alıştırma oluşturulacaksa milin (a....h) konumunda olması
gerekir. Mil ( j, js, k, m, n) konumlarında ise tolerans alanları çakışacağından
geçiş alıştırması meydana gelir. Mil ( p, r,..., zc) konumlarında olursa sıkı
alıştırma meydana gelir. Ancak p ve r imalat kalitesine bağlı olarak tolerans
alanlarının çakışabilir.

15
ISO Alıştırma Sisteminde Temel Esaslar:

f)Alıştırmalar Belirtilmesi;
Normal mil sistemindeki bir alıştırmada ise mil daima h konumunda
olacaktır. Delik ise boşluklu alıştırmada (A,..,H) konumlarında, geçiş
alıştırmasında J, JS, K, M ve N konumlarında, sıkı alıştırmada ise
(P,...,ZC) konumlarında bulunmaktadır.

16
Makine imalatında kullanılan alıştırma çeşitleri

Normal Delik Sistemi Normal Mil Sistemi Alıştırma Şekli

H7/h6 H7/h6 Boşluklu Alıştırma
H7/f6 F7/h6 Elle montaj
H7/g6 G7/h6 Mil üzerinde sürülen çarklar, kavramalar
H8/d9 D9/h8 Pistonlar
H8/e8 E8/h8
H9/d9 D9/h9
H7/k6 K7/h6 Geçiş Alıştırması
H7/j6 J7/h6 Çekiçle montaj
H7/n6 N7/h6 Millere geçirilen göbek ve yataklar
H7/m6 M7/h6 Sıkça sökülen parçalar
Sıkı Alıştırma
H7/p6 P7/h6
Presle ve göbek ısıtılarak montaj
H7/s6 S7/h6
Dişli göbekleri, tekerlekler, kamasız
H7/r6 R7/h6
geçirilen mil montajları
H7/u6 U7/h6
Yüksek gerilme altında kalan parçalar

17