FAHREDDÎN ER-RÂZÎ

DR. ÖĞR. ÜYESİ MUHAMMET SACİT KURT

FAHREDDÎN ER-RÂZÎ
• Tam adı Muhammed b. Ömer b. el-Huseyn b. Alî el-Kuraşî et-Teymî el-Bekrî
et-Taberistânî’dir.
• 25 Ramazan 543 tarihinde Rey’de doğmuştur.
• Fahruddîn er-Râzî ve el-Fahr b. Hatîb lakaplarıyla anılmıştır.
• Künyesi Ebû Abdillâh veya Ebû’l-Fadl’dır.
• Babası Ziyauddin de İmam Beğavî’nin sohbetinde bulunmuş, ilim ve edebiyata
vakıf, fasih bir dile sahip, kelam ilmini iyi bilen bir şahıstır. Rey hatibi
ünvanıyla meşhurdur.
• İtikatta Eş’arî, amelde Şafiî’dir.
• Harezm (Mu’tezile), Serahs, Buhara (Hanefî), Semerkant, Hocent, Benâkit
(Maveraunnehir’de bir şehir), Gazne ve Hint beldelerini dolaşmış ardından Buhara’ya
geri dönmüştür. Ardından Rey, Bâmiyân (Belh, Herat ve Gazne arasında bir kasaba),
Herat’a yolculuklar yapmıştır. (evlilik, çocuk, mal)
• Kelâm ilmine ayrı bir sevgisi bulunmaktadır. Bu sevginin babasından ileri geldiği ifade
edilmektedir. Bizzat kendisi kelâm ilminden 12.000 varak ezberlediğini söylemektedir.
• Fırak ilmine de vakıftır. Şehristânî’nin istifade ettiği kaynakların çok mutaassıp olduğunu
ifade etmiş, bu yüzden eserin itimada layık olmadığını söylemiştir.
• Fıkıh, Usul-i Fıkıh, felsefe, tıp, hendese, astronomi ve mantıkta da iyi bir birikime
sahiptir.
• Mütekellimlerin ve Müslüman filozofların hiç birisini tekfir etmemiştir. Onların temel
gayelerinin Allah’ı yüceltmek olduğunu düşünmüştür. Ancak Kerrâmîler onun bu geniş
toleransının dışında kalmışlardır.
• Eserlerinde ehl-i beyte olan hürmetinden dolayı düşmanları tarafından Şiiliğe
ve Rafızîliğe isnad edilmiştir. Ancak tefsirinde Hz. Ebû Bekir’i Hz. Ali’ye
tafdil ettiği yerlerin bulunması bu iddia ile taban tabana zıttır. Bizzat kendisi
bu iddiada bulunanlara lanet etmiştir.
• Bâtınîler onun kendi mezheplerinden olduğunu ifade etmişlerdir. Ancak
kaynaklarda Razi’nin tefsirini Batınîlerin te’villerini reddetmek ve onlarla
mücadele etmek için yazdığı bildirilmektedir.
• İlk zamanlarında fakir bir hayat süre Razi, hayatının sonlarına doğru
hükümdarların verdiği hediyelerle zengin olmuştur.
• 1 Ramazan 606 yılınında vefat etmiştir. Kerrâmîlerin kendisini zehirledikleri
ve vefatıyla sevinç gösterileri yaptıkları ifade edilmiştir. Mezarının
Kerrâmîlerden gizlenmesini ve şeriat esasları üzere gömülmesini vasiyet
etmiştir.
MEFÂTÎHU’L-ĞAYB
• Kelam ve felsefe yolunu benimseyen bir müfessir olan Razi bu yolda fazla bir fayda
temin edemediğini itiraf ederek Kur’ânî hikmetin kelâmî yolların hepsinden sağlam
olduğunu ifade etmiştir. Eserde felsefeciler ve tabiatçılara cevaplar vermeye çalışmış,
onların yanlış görüşlerini eleştirmiştir.
• Fatiha tefsirinde tefsirindeki metodunu ortaya koymaya çalışmıştır.
• Sure başlangıçlarında o sureden elde edilen faydaları kaydetmiştir.
• Tefsirde ilmî meseleler, hikmetler, terbiye, belagat, kelâmî ve fıkhî meseleler, astronomi
ilmine dair kimi açıklamalar yer alır. Bu bakımdan «Razi’nin tefsiri tefsirden başka her
şeyi içerir» diyerek müellifi eleştirenler vardır. Ancak Tâcuddîn es-Subkî: «Onun tefsiri,
tefsirle birlikte her şeyi içerir» diyerek bu eleştiriye bir nevi cevap vermiştir.
• Razi’nin eserini ahir ömründe yazdığı bilinmektedir. Eserini tamamlayamadığına dair bir
görüş bulunmaktadır.
• Tefsiri yazış gayesi aklî kanunlar ışığında Kur’an’a gelecek saldırıları durdurmaktır.
• Eserde konuları mesele mesele ele alır ve konunun fazla dağılmasına izin vermez.
• Kelâm, fıkıh, tasavvuf, belagat, şiir, lügat ilimlerinden faydalanır.
• Tefsirde aklı fazlasıyla önemser. Bu hususta geçmişten gelen rivayetleri eleştiriye tabi
tutarak doğruluğunu yanlışlığını süzerek alır. (İbn Abbas)
• İlk olarak Kur’ân’ı Kur’ân ayetleri ile tefsire çalışır.
• Hadisleri naklederken rivayet ve dirayet tefsirlerinden istifade etmiştir. Bu hususta
eleştiri almıştır. (Zehebî, Reşid Rıda)
• Ayetlerin lügat yönlerini izah sadedinde lugatçıların tefsirlerinden istifade etmiştir.
• Lugat ve Nahivde Ferra, Kaffâl (Eş’arî) ve Zeccâc’dan istifade eder.
• Mu’tezili tefsirlerden Ebu Ali el-Cubbâî, Ebu Muslim el-Isfehânî, Kadı Abdulcebbâr, Ebu Bekir
el-Esamm, Ali b. İsa er-Rummânî, Zemahşerî’den fazlaca istifade etmiştir.
• Kur’an’da yabancı kelime bulunmadığı görüşünü benimser. Siccil’in Farsça, Mişkat’ın Habeşçe,
Kıstas’ın Rumca olduğunu söyleyenlere ayetlerde geçen ‫ قرآًنا عربًّيا‬ifadeleri ve ‫وما أرسلنا من رسول إال‬
‫( بلسان قومه‬İbrahim 14/4) ayetlerini delil getirmek suretiyle itiraz eder.
• Sebeb-i Nuzul rivayetlerine ehemmiyet verir. Bir ayetin çeşitli sebebler için indirildiğini kabulde
bir sorun görmez.
• İsrailiyyat rivayetlerine karşı genel olarak mesafelidir. Bu rivayetleri aklın süzgecinden
geçirmeden kabule pek yanaşmaz. Ancak eserde bu tarz rivayetleri kullandığı da görülmektedir.
• Peygamberlerin ismeti hususunda oldukça hassastır.
• Çeşitli kıraat tercihlerine ve bu kıraatların irab yönlerine ehemmiyet verir.
• Şaz kıraatları terk eder. Bunların kati bir delil olmadığını söyler. İbn Abbas’tan gelen ‫وقضى رّبك‬
ifadesinin ‫ ووّصى‬dan geldiğini ve kelimedeki sad harfinden dolayı bir vav’ın düştüğünü böylelikle
ifadenin ‫ وقضى‬olduğunu bildiren rivayeti ciddiyetten ve hakikatten uzak olarak niteler. Böyle bir
tutumun Kur’an’ın tamamına teşmil edilebileceğinden din için büyük ta’n vesilesi olacağını
söyler. Sibeveyh’in ‫ والسارَق والسارقَة‬kıraatini de tevatüre aykırılıktan ötürü eleştirir.
• Ayetlerin ve surelerin tertibine fazlasıyla ehemmiyet verir. Nazım bütünlüğünü
oldukça önemser, yorumlarında ve tercihlerinde faydalandığı en önemli
enstrümanlardan biridir. (İ’caz)
• Kevnî ayetleri yorumlamak gerektiğini, bu ayetlerin insanları düşünmeye
teşvik ettiğini ifade eder ve tefsirde bu tarz yorumlara yer verir.
• Şafii mezhebini benimsemekle beraber mutaassıp bir Şafii değildir. Örneğin
Fatiha’dan sonra söylenen «amin» lafzının hafi okunmasını daha uygun
bularak İmam-ı Azam’ın görüşünü mezhep imamının görüşüne tercih etmiştir.
(Cessas)
• Neshi kabul etmekle beraber (Mahsul’ünde meseleyi anlatıp kabul etmiştir)
tefsirinde neshin sayısını oldukça aza indirmeye çalıştığı bu hususta da
Mu’tezilî müfessir Ebû Müslim el-Isfehânî’den etkilendiği ifade edilmiştir.
• Eserde kendisini tasavvuf erbabından addettiği yerlere rastlanmaktadır.
• Tefsirdeki kelami mücadelesini ekseriyetle Mu’tezile ve Şia’ya karşı yürütmüştür.
• Şiilerin ‫ َو َفَّض َل ُهَّللا اْلُم َج اِهِد يَن َع َلى اْلَقاِعِد يَن َأْج ًر ا َع ِظ يًم ا‬ayetini delil alarak Hz. Ali’nin Hz.
Ebu Bekir’den daha fazla cihat yaptığını bu yüzden ondan daha efdal olduğunu
iddia ettiklerini söyler ve bu görüşü Hz. Peygamber kıyasıyla çürütmeye çalışır.
• Eserde Hırıstiyanlar ve Yahudilerin itikatları ile ilgili eleştirilere de yer verir.
• İcazu’l-Kur’an’ı oldukça önemser. Garib kelimeleri, nazmı icaz yönlerinden bir yön
olarak görür.
• Bazen kendisine ulaşan tefsirlerin haricinde orijinal başka yorumlar daha ilave ettiği
görülür. ‫َو َأْلَقْيَنا َع َلى ُك ْر ِس ِّيِه َج َس ًد ا‬
• Razi’nin bu tefsiri Beydavî, Ebu Hayyan el-Endelûsi, İbn Kesîr, Âlûsî, Ebus’suud,
Meraği, Elmalılı, Abduh ve Reşid Rıdâ’nın tefsirlerini etkileyen önemli bir eserdir.