Tahlil (Çözümleme) Kavramı

ve Edebiyat Bilimi Açısından

Önemi
Tahlil (Çözümleme)
• Bir edebi metni incelemek demek, öncelikle onu bütün özellikleriyle tahlil etmek
(çözümlemek) demektir. O halde bu terim üzerinde ana çizgileriyle durmamız gerekir.
• Türkçe Sözlük’te «tahlil» şu şekilde tanımlanmaktadır:
• «1. isim Çözümlemek işi:
• "Ayağınızı denk alıp bu sorunu bir an evvel çözümlemenizi istiyorum." - Reha Mağden

• 2. isim, dil bilgisi Bir cümledeki kelimelerin hangi kelime türünden olduklarını veya özne,
tümleç, yüklem görevlerinden hangisinde bulunduklarını belirtme, tahlil.

• 3. isim, dil bilgisi Kelimenin kökünü bulup eklerini gösterme.

• 4. isim, edebiyat Bir metni belirli yöntemlere bağlı kalarak gözden geçirme, tahlil.
• 5. isim, felsefe Herhangi bir konunun, bir nesnenin düşüncede veya
gerçeklikte kurucu parçalarına ayrılmak yoluyla yapısının, işleyişinin ve
gelişim yasalarının ortaya konması işlemi.

• 6. isim, kimya Bir maddenin birleşimindeki yalın cisimlerin niteliğini

veya niceliğini anlamak için yapılan işlem, tahlil, analiz.

• 7. isim, matematik Bir sayıyı onluk ve birliklerine ayırıp yazma.»

(https://sozluk.gov.tr/)
• Görüldüğü gibi farklı disiplinler için yapılan tanımlamaların belirli ortak yanları
vardır. Bu ortak yan, «inceleme» ve «ögelerine ayırma» temelinde saptanabilir. Bir
metni oluşturan ögeleri saptamak, bu ögelerin birbirleriyle ilişkilerini ve metnin
bütünselliği açısından işlevini irdelemek amacıyla metin tahlili yapılır. Her metin,
kendi içinde organik bir bütünlük taşır. Bu organik bütünlüğü sağlayan işlevlerin
saptanması, metnin çözümlenmesi ile olanaklıdır. Böylece metnin edebî niteliği ve
edebiyat tarihinde konumlanabileceği yer için bilimsel veriler elde edilmiş olur.
Çözümleme (tahlil) eylemi, metnin dışsal bir betimlenmesi değil; yüzey ve derin
yapı bakımından ayrıntılı olarak incelenmesi anlamına gelir. Bu da ancak belirli bir
kuramsal arka plana dayanılarak ve bilimsel yöntemlerle gerçekleştirilebilir. Metni
ilişkin saptamalar ve ortaya konulacak bulgular, kişisel beğenilere değil, sistemli ve
yöntemli bir incelemeye dayanır. Bu yöndeki her çıkarımın metinde mutlaka somut
dayanakları, gerekçeleri ve uygulanan yöntem açısından tutarlılığı olmalıdır.
• Edebî metnin incelenmesi için kullanılan «tahlil» sözcüğünün Batı
dillerindeki karşılığı «analiz»dir.
• Edebiyat bilimi; edebiyat tarihi, edebiyat eleştirisi, edebiyat teorisi,
metin tahlili gibi ana kollardan oluşur. Bunlar, çeşitli bakımlardan
birbirleriyle ilişkili ve birbirlerini tamamlayan kollardır. Temelde
edebiyat teorisi olmadan diğerlerinin varlığından söz edilemez. Teorik
bir temel ve birikim, bütün bilimlerde olduğu gibi edebiyat biliminde de
en önemli koşuldur. Edebiyat bilimciler, genellikle bu ana alanlardan
birine ya da birkaçına yönelerek çalışmalarını yaparlar; ancak her
durumda bütüncül bir kavrayış gerektiğinden bu alanlar arasındaki
organik ilişkiyi de mutlaka göz önünde bulundurur ve hesaba katarlar.
• İşte «tahlil» (çözümleme) de edebiyat bilimini oluşturan ana dallardan
biridir.
• Türk edebiyatında bu alanın öncüsü, Prof. Dr. Mehmet Kaplan’dır. Onun
«Şiir Tahlilleri 1» ve «Şiir Tahlilleri 2» adlı kitaplarında topladığı
incelemeler, Türk edebiyatındaki ilk bilimsel/ yöntemli tahlil örneklerini
içerir. Bu alan, günümüze doğru pek çok çalışmayla iyice zenginleşmiştir.
• Şiir çözümlemesi (tahlili) konusunda kitap bütünlüğünde önemli
çalışmalar yapmış isimler arasında –Prof. Dr. Mehmet Kaplan’ın yanı sıra-
Prof. Dr. Şerif Aktaş, Prof. Dr. İsmail Çetişli ve Prof. Dr. Nurullah Çetin’i
sayabiliriz. Orntak kitaplardaki bölümler ya da bilimsel dergilerdeki
makaleler açısından bakıldığında ise bu isimlere onlarcası daha eklenebilir.
• Edebiyat bilimi açısından tahlil/ çözümleme ile çok benzer olan ama
aralarında birtakım farklılıklar da bulunan «şerh» sözcüğüne de burada
değinmemiz gerekir. Bu sözcük de Türkçe Sözlük’te şöyle tanımlanmaktadır:
1. isim, eskimiş Açma, ayırma.
• 2. isim, eskimiş Bir anlatım veya kitabı açıklama, yorumlama:
• "Eserin birinci cildi uzun bir ön sözden sonra ayrıca arkasına koyduğu
şerh ve endeksten ibarettir." - Asaf Halet Çelebi
• 3. isim, eskimiş Bir şeyi açıklamak amacıyla yazılmış kitap.
• 4. isim, eskimiş, mecaz Açık ve ayrıntılı anlatma.
• (https://sozluk.gov.tr/)
• Metin şerhi, divan şiiri için başvurulan bir açıklama yöntemidir. Metnin günümüz
Türkçesine çevrilmesi, mazmunlarının ve edebî sanatlarının bulunması, vezin ve
kafiye yönünden incelenmesi, nazım birimi ve nazım biçimi açısından yapısal
özelliklerinin saptanması gibi işlemleri içerir.
• Divan şiiri, genellikle ortak bir estetik anlayışa dayandığı ve bu ortak sisteme bağlı
ögeler barındırdığı için metin şerhinin de buna özgü bir bilgiye/ donanıma
dayanarak yapılması gerekir.
• Tahlil (çözümleme) ise modern edebiyat metinleri için söz konusudur. Metin
tahlilinde ögelerin tek tek ele alınması değil, bütünlük açısından işlevselliğinin
değerlendirilmesi söz konusudur. Bir metnin aynı türden diğer metinlerle ortak
yanları kadar onlardan farklılaşan ve ona özgünlük kazandıran yanları da ortaya
konulmaya çalışılır. Modern şiir örneklerinde özgün dil kullanımındaki estetik
başarının ve özellikle imgelerin çözümlenmesi önemlidir.
• Şiir incelemesinde, metnin özelliğine ve şairin poetik tutumuna göre çeşitli
edebiyat kuram ve yöntemlerinden yararlanılabilir. Bunlar arasında en çok
rastladıklarımızı şöyle sıralayabiliriz:
• Tarihselci kuram ve yöntem
• Sosyolojik kuram ve yöntem
• Biyografik kuram ve yöntem
• Psikanalitik kuram ve yöntem
• Yapısalcılık
• Yeni Eleştiri
• Alımlama Estetiği