Discrete Maths

AYRIK MATEMATK DERS NOTLARI
NDEKLER
1.
nerme Mant ve spatlar ..................................................................................................................2 1.1 nermeler ve Doruluk Tablolar................................................................................................2 1.2 Mantksal Ballklar ve Doruluk Tablolar...............................................................................2 1.3 Tutolojiler ve elikiler ...............................................................................................................6 1.4 Mantksal Edeerlilik ve Mantksal Anlam................................................................................7 1.5 nermeler Cebri...........................................................................................................................8 1.6 Matematiksel spat .....................................................................................................................10 1.7 spat Yntemleri.........................................................................................................................11 1.8 Matematiksel ndksiyon...........................................................................................................15 1.9 Altrmalar ................................................................................................................................18 Kme Teorisi ......................................................................................................................................18 2.1 Kmeler ve yeler.....................................................................................................................18 2.2 Alt Kmeler ...............................................................................................................................20 2.3 Kmeler zerinde lemler........................................................................................................21 2.4 Sayma Teknikleri .......................................................................................................................23 2.5 Kmeler Cebri............................................................................................................................24 2.6 Kartezyen arpm ......................................................................................................................26 2.7 Altrmalar ................................................................................................................................29 Bantlar ve Fonksiyonlar .................................................................................................................29 3.1 Bantlar ve Gsterimleri..........................................................................................................29 3.2 Bantlarn zellikleri ..............................................................................................................31 3.3 Kesiimler ve Bantlarn Birleimi..........................................................................................32 3.4 Edeerlik Bants ve Blmelemeler.......................................................................................32 3.5 Sra Bantlar ...........................................................................................................................34 3.6 Uygulama: likisel Veritabanlar ..............................................................................................35 3.7 Fonksiyonlar ve Tanmlar .........................................................................................................38 3.8 Bileik Fonksiyonlar, njeksiyonlar ve Surjeksiyonlar ..............................................................40 3.9 Ters Fonksiyonlar ......................................................................................................................43 3.10 Altrmalar ................................................................................................................................44 Cebrik Yaplar ....................................................................................................................................47 4.1 kili lemler ve zellikleri ........................................................................................................47 4.2 Cebrik Yaplar............................................................................................................................49 4.3 Altrmalar ................................................................................................................................51 Gruplar ve Yar-Gruplar .....................................................................................................................53 5.1 Gruplar ve Baz Grup Aileleri....................................................................................................53 5.2 Permutasyon Gruplar ................................................................................................................57 5.3 Morfizm ve Grup Kodlar ..........................................................................................................59 5.4 Altrmalar ................................................................................................................................66 Kafes Yaplar ve Boole Cebri............................................................................................................67 6.1 Kafes Yaplar ve zellikleri(Lattice Structures) ......................................................................68 6.2 Boole Cebrinin zellikleri .........................................................................................................71 6.3 Boole Cebrinin Fonksiyonlar....................................................................................................71 6.4 Boole fadelerinin Minimize Edilmesi.......................................................................................73 6.5 Altrmalar ................................................................................................................................75 Graf Teorisi.........................................................................................................................................76 7.1 Graflar ve Tanmlar....................................................................................................................76 7.2 Yollar ve Devreler......................................................................................................................79 7.3 Graflarn zomorfizmi ................................................................................................................82 7.4 Aalar ve Dzlemsel Graflar....................................................................................................84 7.5 Altrmalar ................................................................................................................................86 Algoritmalar ve Turing Makinalar ....................................................................................................87 8.1 Algoritmalar ve Karmaklk .....................................................................................................87 8.2 Sonlu Durumlu Makinalar ve Turing Makinalar ......................................................................92 8.3 Altrmalar .................................................................................................................................... 1
G.Y.T.E Bil. Mh. Bl.
95
1. nerme Mant ve spatlar

Mantk nermelerin doruluunu kantlamak iin kullanlr. nermenin ne olduu ile ilgilenmek yerine baz kurallar koyar ve bylece nermenin genel formunun geerli olup olmadn yarglar. Mantn bize salad kurallar, belirtilen aamalardan kan sonucun tutarl olup olmadn veya sonucun doruluunun ispatlanmas aamasndaki basamaklarda hatal bir ksmn bulunup bulunmadn deerlendirmemizi salar.
1.1 nermeler ve Doruluk Tablolar

nerme, doru veya yanl deerinden sadece ve sadece birini alabilen ifadedir. Fakat ayn anda iki deeri birden alamaz. rnein aadaki ifadeler birer nermedir. 1. 2. 3. 4. 5. Bu gl beyazdr. genin drt kenar vardr. 3 + 2 = 5. 6 < 24 Yarn benim doum gnmdr.
Ayn nermenin nerede, ne zaman ve kim tarafndan sylendiine bal olarak bazen doru bazen yanl olabileceine dikkat ediniz. Yarn doum gn olan biri iin 5. nerme doru iken, baka biri tarafndan ifade edildiinde yanl olacaktr. Hatta bugn herhangi biri iin doru olan bir nerme baka bir gn iin yanl olabilir. nlemler, sorular ve istekler doru veya yanl diye ifade edilemediklerinden birer nerme deildirler. Bu nedenle aadakiler nerme deildir. 6. imlerden uzak durun. 7. ok yaa kralie! 8. Janein partisine gittin mi? 9. yle syleme. Bir nermenin doruluu (T) veya yanll (F) nermenin doruluk deeri eklinde adlandrlr. 4. nerme doru (T) doruluk deerini tarken, 2 ve 3. nermeler yanl (F) doruluk deerini tar. 1 ve 5 numaral nermenin doruluk deerleri ifade edildikleri duruma baldr. Geleneksel olarak nermeler p,q,r harfleri kullanlarak sembolize edilirler. rnein p: Manchester skoyadadr, q: Dinozorlar hala yaamaktadr.
1.2 Mantksal Ballklar ve Doruluk Tablolar

Bundan nceki konudaki 1-5 numaral ifadeler basit birer ifade oluturduklarndan basit nermelerdir. Bu blmde basit nermelerin nasl balanarak bileik nermeler eklinde adlandrlan daha komplike nermeler oluturulaca anlatlacaktr. nerme iftlerini balamaya yarayan aralara mantksal balayclar denir ve herhangi bir bileik nermenin doruluk deeri tamamen ( a ) kendisini oluturan basit nermelerin doruluk deerleri ( b ) bunlar balayan zel balayc veya balayclar tarafndan belirlenir. En ok kullanlan balalara gemeden nce, basit bir nerme zerinde gerekletirilebilen bir ileme bakalm. Bu ileme tersini alma denir ve nermenin doruluk deerini tersine evirme
2
etkisi yapar. Tersini alma sonucunda nerme eer doru ise yanl, yanl ise doru deerini alr. Bu ilemi bir tablo ile zetleyebiliriz. Eer p bir nermeyi sembolize ediyorsa, p (~p,-p veya p) p nin tersini temsil eder. Aadaki tablo p ve p nn doruluk deerleri arasndaki ilikiyi gsterir. p p T F F T Soldaki stun p iin tm olas doruluk deerlerini verirken sa stun p nin tersi p iin karlk gelen doruluk deerlerini verir. Bu ekilde, nermelerin doruluk deerlerini zetleyen tabloya doruluk tablosu denir. Bir nermenin tersini ifade etmenin eitli yollar vardr. Btn kpekler vahidir nermesini dnrsek, bu nermenin tersi unlar olabilir: Btn kpeklerin vahi olmas sz konusu deildir. Kpeklerin hepsi vahi deildir. Baz kpekler vahi deildir. Dikkate edilirse Hibir kpek vahi deildir nermesi Btn kpekler vahidir nermesinin tersi deildir. Tersini alma ileminde, ilk ifadenin doru olduu her durumda ikinci ifade yanl olmal ya da tam tersi olmaldr. Btn kpekler vahidir nermesi sadece bir kpek bile vahi olduunda yanltr ancak Hibir kpek vahi deildir nermesi bu durumda doru deildir. Mantksal balayclar nerme iftlerini balamaya yararlar. Burada ok kullanlan be mantksal balaycdan bahsedilecektir: kesiim, dahili birleim, harici birleim, koullu nerme ve iki ynl koullu nerme.
1.2.1 Kesiim (Conjunction)

ki basit nerme aralarna ve kelimesi koyarak balanabilir. Bunun sonucunda oluan bileke nermeye iki basit nerme bileeninin kesiimi denir. Eer p ve q iki basit nerme ise p q (veya p.q) p ve q nun birleimini temsil eder. p: Gne Parlyor. q: Kpekler havlar. p q: Gne parlyor ve kpekler havlar. Alttaki doruluk tablosu p ve q nun tm olas doruluk deerleri iin p q nun doruluk deerlerini gsterir. p q pq T T F F T F T F T F F F
Yukardaki tablodan da grlebildii gibi p q sadece p ve q nun her ikisinin de doru olduu zaman dorudur.
1.2.2 Birleim (Disjunction)

Veya kelimesi iki basit nermeyi birletirmek iin kullanlabilir. Oluan bileke G.Y.T.E Bil. Mh. Bl. 3
nerme iki basit nermenin birleimi olarak adlandrlr. Mantkta iki eit birleim vardr: dahili ve harici. Gerek hayatta kullandmz veya kelimesi bazen kafa kartrc olabilir. p ve q birer nerme ise p v q, p ve q nun dahili birleimini temsil eder. Bu bileke nerme bileenlerinden herhangi birisi veya her ikisinin doru olmas durumunda doru aksi halde yanltr. p q iin doruluk tablosu aadadr. p T T F F q T F T F pq T T T F
p ve q nun harici birleimi ise p q eklinde gsterilir. Bu bileke nerme sadece bir bileenin doru olmas durumunda dorudur. p q nun doruluk tablosu aadaki gibidir: p T T F F q T F T F pq F T T F
ki basit nerme veya kullanlarak balanrken hangi tip birleimin kullanlaca cmlenin genel durumundan anlalr. rnein, Yarn yzmeye gideceim veya golf oynayacam cmlesi iki iin birden yaplmayaca anlam tadndan harici tiptedir. Dier taraftan, Adaylar 25 yan zerinde veya en az 3 yllk tecrbeye sahip olmaldr cmlesinde iki arttan birini salayan adaylar dikkate alnacakm izlenimi verdiinden dahili birleimidir.
1.2.3 Koullu nermeler

Koullu nerme balaycs iareti ile sembolize edilir. Koullu nermenin normal dildeki karl rnekte de grlecei gibi Eer .. dir. p: Kahvalt yaparm. q: len yemei yemem. p q : Eer kahvalt yaparsam, len yemei yemem. Yukardaki rnekteki p q iin dier alternatifler: Sadece eer len yemei yemezsem kahvalt yaparm. Kahvalt yapmam len yemei yemeyeceim anlamna gelir. Ne zaman kahvalt yapsam len yemei yemem. Aadaki tablo p q nun doruluk tablosudur. p T T F F q T F T F
4
pq T F T T
Dikkat edilirse p ise q nermesi sadece p nin doru q nun yanl olmas durumunda yanltr.(rnein doru bir ifade yanl bir ifade anlamna gelemez.) Eer p yanl ise bileke nerme q nun doruluk deeri ne olursa olsun dorudur. u nermeye bakalm: Eer derslerimi geersem ok sevineceim. Bu ifade eer snavlarm geemezsem ne yapacam hakknda hibir ey sylemiyor. Belki sevinirim, belki sevinmem ama hibir durumda sylenen ifade yanl deildir. nermenin yanl olabilecei tek durum snavlarm geip sevinmediim durumdur. Koullu nermelerde, p nermesi nceki ve q nermesi sonraki olarak adlandrlr. p nermesi q iin yeterli art, q ise p iin gerekli arttr.
1.2.4 ift Ynl Koullu nermeler

ift ynl koullu balayc ile gsterilir ve sadece ve sadece . ise . eklinde ifade edilir. nceki rnee tekrar dnersek: p: Kahvalt yaparm. q: len yemei yemem. p q : Sadece ve sadece len yemei yemezsem kahvalt yaparm.(alternatif olarak sadece ve sadece kahvalt yaparsam len yemei yemem.) p q nin doruluk tablosu u ekildedir: p T T F F q T F T F pq T F F T
Dikkat edilirse p q nun doru olabilmesi iin p ve q nun her ikisinin de ayn doruluk deerine sahip olmas gerekir. rnek 1.1: p, Bugn Pazartesi ve q stanbula gideceim nermeleri olsun. Buna gre aadaki nermeleri sembollerle ifade ediniz. (i) (ii) (iii) (iv) Eer bugn Pazartesi ise stanbula gitmeyeceim. Bugn Pazartesi veya stanbula gideceim fakat ikisi birden deil. Bugn stanbula gideceim ve bugn Pazartesi deil. Sadece ve sadece bugn Pazartesi deilse stanbula gideceim.
zm 1.1: (i) (ii) (iii) (iv) p q p q
q p
p q.
rnek 1.2: Aadaki bileik nermeler iin doruluk tablolar oluturunuz. (i) p q
5
(ii) p q (iii) q p (iv) p q zm 1.2: (i)
p T T F F
(ii)
q T F T F
p F F T T p F F T T q F T F T p F F T T
pq T F T T q F T F T q p T T T F q F T F T p q T F F T pq F F F T
p T T F F
(iii)
q T F T F q T F T F q T F T F
p T T F F
(iv)
p T T F F
1.3 Tutolojiler ve elikiler

Bileenlerinin doruluk deeri ne olursa olsun her zaman doru olan birok bileik nerme mevcuttur. Benzer ekilde bileenlerinden bamsz olarak her zaman yanl olanlar da vardr. Her iki durumda da bu zellik bileke nermenin yapsnn sonucudur. Tutoloji, basit bileenlerinin doruluk deeri ne olursa olsun doru olan bileke nermedir. eliki ise, basit bileenlerinin doruluk deeri ne olursa olsun yanl olan bileke nermedir. Tutoloji t ile, eliki ise f ile gsterilir. rnek 1.3 : p p nin tutoloji olduunu gsteriniz. zm1.3 : Eer
p p in doruluk
6
tablosunu yaparsak:
p
T F
p F T
p p T T
Dikkat edilirse p p her zaman doru deerini verir (p yerine hangi nerme konulursa konulsun) ve bu sebeple tutolojidir. rnek 1.4 : ( p q ) p q nin tutoloji olduunu gsteriniz. zm 1.4 : Verilen nermenin doruluk tablosu aadaki gibidir:
p
T T F F
q
T F T F
pq
T F F F
pq F T T T
( p q) (p q)
T T T T
Doruluk tablosunun en son stunu sadece T doruluk deerini gsterir ve bu nedenle ( p q ) p q ifadesi bir tutolojidir.
Son rnekte, ilk rnekten elde ettiimiz herhangi bir nermenin tersinin dahili birleimi bir tutolojidir sonucunu kullanabilirdik. kinci rnekte elimizde p q nermesi ve tersi p q var. Bu nedenle nceki sonuca gre
( p q) (p q)
bir tutolojidir.
( p q) (p q)
nermesi,
p p nermesinin yedek rneidir denir. Aka grlyor ki, bir tutolojinin yedek rnei kendi bana bir tutolojidir ve dolaysyla bir nermenin tutoloji olduunu gstermenin bir yolu da bu nermenin tutoloji olduu bilinen baka bir nermenin yedek rnei olduunu gstermektir. Tpk tutolojilerde olduu gibi bir elikinin de yedek rnei bir elikidir.
1.4 Mantksal Edeerlilik ve Mantksal Anlam

ki nerme, kendilerini oluturan bileenlerinin tm doruluk deeri kmesi iin ayn doruluk deerin sahipse bu iki nerme mantksal edeerdir denir. P ve Q ya iki bileik nerme dersek, P ve Q mantksal edeerse P Q eklinde gsterilir.Tutolojiler ve elikilerde olduu gibi mantksal edeerlilik de P ve Q nun yaplarnn sonucudur. rnek 1.5 : p q ve p q nun mantksal edeer olduunu gsteriniz. zm 1.5 : p q ve p q iin doruluk tablosunu izelim.
p
T T F F
q
T F T F
p F
F T T
q F
T F T
7
p q F
T T T
pq
T F F F
pq F
T T T
p q ve p q iin hesaplanan stunlardaki doruluk deerleri karlatrlrsa ayn olduklarn grlr. Bu nedenle bu iki nerme mantksal edeerdir denilebilir.
Eer iki bileke nerme mantksal edeerse, bu iki nermenin ift ynl koullu balayc ile balanmas ile oluan nerme bir tutoloji olmaldr.( P Q ise PQ tutoloji olmal) Bunun nedeni, iki mantksal edeer nermenin ikisi de ayn anda ya dorudur ya yanltr. Her iki durumda da ift ynl koullu nerme dorudur. Bu durumun tersi de yani PQ bir tutoloji ise P Q. Bunun nedeni u geree dayanr: ift ynl koullu nerme PQ sadece P ve Q nun her ikisinin de ayn doruluk deerine sahip olduu zaman dorudur. ki nerme arasnda oluabilecek bir dier yapya-baml iliki de mantksal anlamdr. Eer bir P nermesi her doru olduunda Q nermesi de doru oluyorsa, P nermesi mantksal olarak Q nermesi anlamna gelir. Ancak bunun tersi doru deildir yani Q, P yanl olduunda da doru olabilir. Mantksal anlam ile sembolize edilir. P Q, P mantksal olarak Q anlamna gelir demektir. rnek 1.6: q ( p q ) olduunu gsteriniz. zm 1.6: qnun her doru olduu anda ( p q ) nun da doru olduunu gstermek gerekir. Doruluk tablosunu yaparsak: p T T F F q T F T F p q T T T F
qnun doru olduu her durumda (1 ve 3. satrlar) p q da dorudur. p q, q yanl olduunda da dorudur (2. satr) fakat bunun q, p q ile mantksal edeerdir ifadesinin salanmasyla bir alakas yoktur. P Q ile P Q bir tutolojidir ifadeleri benzer ifadelerdir. P Q ise P doru iken Q hibir durumda yanl deildir. Bu da sadece P Q nun yanl olduu durumda mmkn olduundan P Q bir tutoloji olmaldr.
1.5 nermeler Cebri

Aadaki liste bir nceki konudaki teknikler kullanlarak ispatlanabilecek mantksal eitlikleri ierir. Bu kurallar p, q ve r gibi basit nermeler ve bunlarn yerine konabilecek yedek rneklerin tamam iin geerlidir. Aynlk (Tek Kuvvet) zellii(idempotence) p pp p p p. Deime zellii(Commutativity) p qq p p qq p p qq p
8
p q q p. Birleme zellii(Associativity) (p q) (p q) (p q) (p q)
r p (q r) r p (q r) r p (q r) r p (q r).
Yutan Eleman(absorbtion) p (p q) p p (p q) p. Dalma zellii(Distributivity) p (q r) (p q) (p r) p (q r) (p q) (p r) Tamlama zellii((Double negation)
p p.
De Morgan Kurallar
pq p q pq p q.
zdelik zellii(identity) p p p p
fp tp tt f f.
Tamlama zellii(
p p t p p f f t t f
1.5.1 Elik Kural (Duality Principle)

Sadece ve balayclarn ieren herhangi bir P nermesi verilmi ise, bu nermenin ei yerine , yerine , t yerine f ve f yerine de t koyarak elde edilir. rnein, ( p q ) p nin ei
( p q) p
olmaldr.
Dikkat edilirse kesiim ve dahili birleim dndaki balayclarla balanm bileik nermelerin einin nasl elde edildiinden bahsedilmedi. Bunun nemi yoktur nk dier balayclara
9
sahip nermelerin hepsi sadece tersini alma ve kesiim balayclarn ieren mantksal edeer formunda yazlabilir. Elik kuralna gre eer iki nerme mantksal edeerse, eleri de mantksal edeerdir.
1.5.2 Yerine Koyma Kural

Diyelim ki, elimizde mantksal edeer P1 ve P2 nermeleri ile P1 i ieren Q bileik nermesi var. Yerine koyma kuralna gre P1 yerine P2 koyarsak sonuta oluan nerme Q ile mantksal edeerdir. Bu sebeple mantksal edeer nermeleri birbirinin yerine koymak sonuta oluan nermenin doruluk deerini deitirmez. Bunun ispat u ekilde yaplabilir: Doruluk tablosunda P1 stunu yerine P2 stununu koyarsak sonu deimez zira P1 ve P2 nin doruluk tablolar ayndr. Yerine koyma kural ve nermeler cebri kurallar doruluk tablolar izmeden nermeler arasnda mantksal eitlikler kurabilmemizi salar.
( ) zm 1.7: ( p q ) ( p q ) ( p q ) ( p q ) (De Morgan Kural) p (q q ) (Dalma zellii)

rnek 1.7: ( p q ) p q p olduunu ispatlaynz.
p t p
1.6 Matematiksel spat

Matematiksel ispatn popler grnm genellikle sembollerle yazlan birtakm admlarn ard arda sralanmas eklindedir. Her bir adm mantksal olarak ispatn bir nceki admn takip eder ve son satr ispatlanacak ifadedir. Bu imaja bal olarak ortak kan ispatn matematiksel doruluun mutlak ve sk bir testi olmasdr. Fakat srpriz bir biimde, kendi aralarnda ortak bir kan olmamasna ramen, bu gr ou profesyonel matematikinin gr deildir. ou ispatn sosyolojik boyutunun olduu grn savunur ve ispat, fikirlerin aklanmas ve iletimi iin bir art olarak kabul eder. Aslnda her iki gr de dorudur. spat kelimesi geni bir yelpazeyi kapsar. Bu yelpazenin bir ucunda birinci blmdeki mantksal iaretlerle ifade edilen ok resmi ispatlar bulunur. Her bir adm bir nceki adm mantk kurallar erevesinde takip eder. Aslnda, ispat yapmak iin sadece semboller kullanmak mmkndr fakat bu tabi ki takip etmesi zor bir olaydr. Daha az resmi ispatlar ise kelimelerin, sembollerin ve diyagramlarn karyla gerekletirilir. Matematik ile ilgili kitaplardaki ispatlar genellikle az resmi ispatlardr. Matematikte onay verilmeyen bir ey varsa o da gzlemlere dayanarak sonuca gitmektir. te yandan, bir ok kez bir ift saynn karesini aldmzda sonucun bir ift say olduunu gzlememize ramen bu ift saylarn karesinin ift say olduunu kantlamaz. Ancak bu buna inancmz kuvvetlendirir ve bu gzleme geerli bir kant aramaya tevik eder. Gzlemlere dayanarak eitli gerekler hakknda yarglarda bulunmaya tmevarm denir. Mantksal karmlarla sonuca varlan yargya ise tmdengelim denir.
10
1.6.1 Aksiyomlar ve Aksiyom Sistemleri

Matematiksel bir teori, rnein kme teorisi, say teorisi veya grup teorisi deiik bileenler ierir. Bunlarn en nemlileri: 1. 2. 3. 4. 5. Tanmlanmam terimler. Aksiyomlar. Tanmlar. Teoremler. spatlar.
3, 4 ve 5. maddelerde sralanalar hakknda herkes bilgi sahibi olabilir. Matematikte tanmlanmam terimlere ihtiya duymamz srpriz gelebilir fakat biraz dnlrse bunun gereklilii anlalabilir. Diyelim ki, kme teorisi zerine eksiksiz bir alma yapmak istiyoruz. Aktr ki balang noktas kmenin ne olduunu anlatmaktr: Tanm 1: Kme ..- Yani? Problem u ki, kmeyi tarif etmek iin baka bir terime ihtiyacmz var (rnein topluluk) ancak bu sefer de dier terim tanmlanmam durumdadr. Dier terimi tanmlayabilmek iin yine baka bir tanmlanmam terime ihtiyacmz var ve bu byle devam eder. Ak ki, sonsuz bir tanm dizisinden uzak durmamz gerekiyor. Bu da bizi baz terimleri tanmlanmam brakmaya zorlar. Tabi ki, hala aklmzdakini sezgisel biimde ifade edebiliriz ancak bu sezgisel tanmlama teorimizin bir paras olmak zorunda deildir. Listedeki 2 numaral eleman olan aksiyomlarn da biraz aklanmaya ihtiyac var. Matematiksel bir teorideki btn terimleri tanmlayamadmz gibi ayn sebeple teorideki her ifadeyi de kantlayamayz. Bir yerden balamak iin kantlanmayacak baz ifadelere ihtiya vardr. Bu ifadelere aksiyom denir. Aksiyomlar teorinin temel zelliklerini temsil ederler. Bilmek gerekir ki, aksiyomlarn doruluundan veya yanllndan sz edilmez; onlar sadece teorinin ilerleyebilmesini salayan tanmlanmam terimler hakkndaki ifadelerdir. te yandan kendi aralarnda tutarl olmaldrlar ve ayn anda hepsinin doru olma imkan olmaldr. Kendi aralarnda elien aksiyomlar kabul edilemez. Matematiksel bir ifadeyi uygulamaya gelince, tanmlanmam terimler yorumlanrlar ve aksiyomlar doru veya yanl eklinde nermeler haline gelir. Bir aksiyomatik teori tanmlar yaparak ve teorem ispatlanarak geliir. Tanmlar, tanmlanmam terimlerin yanl eylerle ilikilendirilmemeleri iin yaplrlar. Teorem ise birinci blmde anlatlan mantksal yarglar kullanan aksiyomlar takip eden, sistemdeki eitli terimler hakkndaki ifadelerdir. Teorem orijinal aksiyomlardan gittike uzaklaarak yaylr fakat sonuta onlar zerine ina edilir. Teoremler ve ispatlar saf matematiin kalbini oluturur.
1.7 spat Yntemleri

Grld gibi, resmi matematik aksiyomatik metot zerine ina edilmitir. Tanmlanmam terimler ve aksiyomlar ile balar, mantk kurallarn kullanarak teoremleri ispatlayarak geliir. Bu blmde ispatn temel zellikleri ve baz ispat yntemlerinin genel yapsndan bahsedilecektir. Diyelim ki, A1, A2, An bir aksiyom sistemi verildi. Teorem, aksiyomlarn birleimi ile mantksal olarak anlamlandrlan sistem terimleri hakkndaki ifadelerdir. Bu sebeple, sistem
11
iindeki bir teoremi resmi olarak bir T nermesi eklinde yle ki; ( A1 A2 An ) T. Hatrlarsak P Q, P nin doru olduu her durumda dorudur. Aksiyom sisteminin herhangi bir modelinde aksiyomlar doru nermeler eklinde yorumlara sahiptir bylece her teorem doru nerme eklinde bir yoruma sahiptir. Bu nedenle teoremler, aksiyom sistemindeki her modelde doru olan nermeleridir. O halde bir teoremin ispatn ne oluturur? Gayri resmi olarak ispat, sonucu teorem olan mantkl dncelerdir. Bir teorem bir kez ispat edildiinde dier teoremlerin ispat iin dier aksiyomlar ile birlikte kullanlabilir. Bundan dolay, Ai (i=1,2, ,n) aksiyomlar; Tj (j=1,2,m) ispatlanm teoremler olmak zere T teoremini ispat etmek iin ( A1 A2 An T1 T2 Tm ) T olduunu gstermek gerekir. Bunu aksiyomlarn doruluunu varsayarak ve bunun T nin doruluunu garantilediini gstererek yaparz.
1.7.1 Koullu nermelerin Direkt spat

Birok matematiksel varsaym koullu nerme (PQ) biiminde ifade edilebilir. Bu sebeple bunlarn ispatlar Ai ve Tj aksiyomlar ve teoremler olmak zere ( A1 A2 An T1 T2 Tm ) (PQ) olduunu gstermeyi ierir. Bu ( A1 A2 An T1 T2 Tm ) (PQ) ifadesinin bir tutoloji olduunu ve R (PQ) ve (R P) Q mantksal edeerliliini kullanarak ( A1 A2 An T1 T2 Tm P) Q ifadesinin bir tutoloji olduunu veya ( A1 A2 An T1 T2 Tm P) Q olduunu gstermeye denktir. O halde, PQ eklindeki teoremlerin direkt ispat iin aksiyomlarn doruluunu ve bundan dolay tm ispatlanm teoremlerin doruluunu varsayarz. rnek 1.8: Tm n tamsaylar iin, n ift ise n2nin de ift olduunu kantlaynz. spat: n ift bir tamsay olsun. Bu halde 2, nin arpanlarndan biridir ve n, m bir tamsay olmak zere n=2m eklinde ifade edilebilir. Buradan yola karak n2=(2m)2=4m2 olur. 4m2 ifadesi 2m2 tamsay olmak zere 2(2m2) eklinde yazlabilir. Bu sebeple n2 ifttir. Dikkat edilirse birok admda sebepler gz ard edilmitir. rnein, (2m)2=4m2 eitliinin herhangi bir sebep belirtilmedi. Bunun nedeni bu admn ok ak olmas.te yandan ciddi bir ispatta eksik detaylar salanmaldr.
12
1.7.2 Koullu nermelerin Ters Pozitif Kullanarak spat

Hatrlarsak ters pozitif Q P , PQ koullu nermesi ile mantksal edeerdir. Bu nedenle, ters pozitifin doruluunu salarsak koullu nermenin de doru olduu sonucuna varabiliriz. Bu da Q P nun kendisi de koullu bir nerme olduundan direkt ispatn kullanabilmemize ramen PQ nun dolayl ispatn oluturur. rnek 1.9: Ters pozitifini salayarak, her n tamsays iin n2 ift ise n de ifttir ifadesini ispatlaynz. spat: spatlanacak ifade P(n) n2 ifttir, Q(n) n ifttir ve n seilmi bir tamsay olmak zere, P(n) Q(n) dir. Ters pozitif ise ~Q(n) ~P(n): n tek ise n2 tektir. Bu ifadeyi n tektir in doru olduunu varsayarak ve n2 nin tek olduunu gstererek kantlayabiliriz. n tek bir tamsay olsun. n=2m+1 m tamsay n2=(2m+1)2 =4m2+4m+1 =2(2m2+2m)+1 (2m2+ 2m) tamsay 2 n tektir. rnek 1.10: m ve n birer pozitif tamsay ve mn=100 ise, m 10 veya n 10 olduunu ispatlaynz. spat: P(m,n), m ve n, mn=100 olan iki rasgele pozitif tamsay ve Q(m,n), m 10 ve n 10 nermelerinin dahili birleimi olmak zere P(m,n) Q(m,n) olduunu gstermek gerekir. De Morgan kuralndan p q p q bylece Q(m,n)nin tersi m>10 ve n>10 dur. Ters pozitif ~Q(m,n) ~P(m,n), bu nedenle m ve n rasgele tamsaylar olmak zere m>10 ve n>10 ise mn100.
m ve n pozitif tamsaylar olsun. Bylece, m>10 ve n>10
mn>100 mn100
Bylece teorem ispatlanm olur.
1.7.3 eliki ile spat

Bir doruluk tablosu kullanarak f bir eliki olmak zere P ve P f nin mantksal edeerliklerini kolayca salayabiliriz. Bu sebeple T teoremini ispatlamak iin bunun yerine T f koullu nermesini ispat edebiliriz. Bu da her aksiyomlarn ve teoremlerin ve de T nn doruluunu (T nin yanlln) varsayarak gerekletirilebilir. Daha sonra bunun daima yanl olan bir nerme yani bir eliki anlamna geldiini gsterebiliriz. ounlukla, eliki bir nerme ve tersinin kesiimi Q Q eklindedir. T f nin doru olduu sonucuna varabiliriz ve bu
13
nedenle T teoremi dorudur. rnek 1.11: 2 nin rasyonel olmadn ispatlaynz.(p ve q tamsay ve q0 olmak zere p/q biiminde yazlabilen tamsaylara rasyonel say denir.) spat: Bu teoremin ispat eliki ile ispatlamann bilinen bir rneidir. 2 nin rasyonel olduunu varsayarak bunun bir elikiye neden olduunu gstermemiz gerekir.
Diyelim ki, 2 rasyonel bir say ve m ile n tamsay ve n0 olmak zere 2 =m/n. m/n kesrinin en sadelemi halinde yani m ve nnin ortak arpanlarnn olmadn varsayabiliriz. Eer ortak arpanlar varsa sadeletiririz. imdi,
2 =m/n
2=m2/n2 2n2=m2 m2 ifttir. m ifttir. (rnek 1.9) m=2p m =4p .

2 2
herhangi bir p tamsays iin
Bu sonucu 2n2=4p2 eitliinde yerine koyarsak, 2n2=4p2

n2=2p2 n2 ifttir n ifttir.
Bylece hem m hem de nnin ift olduunu yani 2nin ortak arpan olduunu gstermi olduk. Ancak m ve n hibir ortak arpana sahip deildi nk byle bir arpan en bata sadeletirildi. Bu nedenle bir nerme ve tersinin birleimini yani bir elikiyi ortaya kardk ve bu da teoremi ispatlamaktadr.
1.7.4 ift Ynl koullu nermelerin spat

ift ynl bir nermeyi P Q, ispat etmek iin genellikle P Q ve [(PQ) (QP)] nin mantksal edeerliliine bavururuz. Bu nedenle ift ynl koullu nermelerin ispat iki ayr blm ierir: biri PQyu dieri QP yi ispatlamak.
rnek 1.12: Herhangi x ve y tamsaylar iin xy arpmnn, sadece ve sadece x iftse veya y iftse ift olduunu ispatlaynz. spat: nce direkt ispat kullanarak x iftse veya y iftse xy nin ift olduunu kantlarz.
x ift olsun. rnein n bir tamsay olmak zere x=2n. O halde xy=2ny yani xy ifttir. Eer y ift olsayd benzer bir argman xy nin ift olduunu gsterebilir. imdi tersini ispatlayalm: Eer xy ift ise x ifttir veya y ifttir. Bunun iin ters pozitifin direkt
14
ispatn kullanabiliriz: x ve y tek ise xy de tektir. O halde x ve y tek olsun.
x=2n+1, y=2m+1 xy=(2n+1) (2m+1) =4mn+2n+2m+1 =2(2mn+n+m)+1
m ve n tamsay olmak zere
yleyse
xy tektir. Bu da ispat demektir.
1.7.5 Aksine rneklerin Kullanm

Birok matematiksel konjektr tm A lar B dir veya A zelliine sahip tm nesneler B zelliine sahiptir biimindedir. Bu u ekilde de yazlabilir: A(x) x, A dr(A zelliine sahiptir) ve B(x) x B dir (B zelliine sahiptir) olmak zere ( x)[A(x) B(x)]. nerme u ekilde de yazlabilir: x A evreni ile snrlandrlm olmak zere ( x)[B(x)]. Daha nce sylenildii gibi B zelliine sahip olmayan bir x bulamamak teoremin ispatn oluturmaz. te yandan B zelliine sahip bir ok x bulmak da bu zellie sahip olmayan x bulamayacamz garanti etmez. Ancak, evren sonlu bir evrense ve yeterli zaman varsa btn elemanlar kontrol edip zelliin olup olmad sorusunun cevabn bulabiliriz. Eer tm elemanlarda bu zellik varsa teorem ispatlanm olur. Bu ynteme tketme ile ispat denir nk x in btn olaslklar tketilir. Dier yandan, ( x)[B(x)] biiminde bir konjektrn yanl olduunu ispat etmek iin evrendeki sadece bir yenin B zelliine sahip olmadn bulmamz gerekir. Bu aksine rnekle ispatn esasdr.
1.8 Matematiksel ndksiyon

Aslnda matematiksel indksiyon diye bilinen ispat metodu tmevarmsal bir ispat deildir. Olmamasnn nedeni kabul edilen ispatlar sadece tmdengelimsel yarglar barndrr. ndksiyonun doruya yakn olan bilgiyi salama grevi vardr. Herhangi bir ispatla ilgili problem, onu ispatlamadan nce sonucu bilmemiz gerektiidir. Birok matematiksel konjektr pozitif tamsaylarn zellikleri ile ilgilidir. rnein u problem: ilk n tek tamsaynn toplam iin bir forml bulun. Balama noktas olarak n in kk bir deerleri iin toplam yazmak ve bunun bize olas konjektr hakknda bir fikir verip vermediini gzlemektir. n=1 iin, toplam 1 dir. n=2 iin, toplam 1+3=4 tr. n=3 iin, toplam 1+3+5=9 dur. n=4 iin, toplam 1+3+5+7=16 dr. Bu aamada n in her deeri iin toplamn n2 olduunu fark ederiz. Birka tane daha deneyip daha da emin olmak isteriz. n=5 iin, toplam 16+9=25 dur.
15
n=6 iin, toplam 25+11=36 dr. Tmevarmsal yarg bizi ilk n tek tamsaynn toplam n2dir konjektrne gtrr. Bunun tm pozitif n tamsaylar iin doru olduunu tmdengelime dayanarak ispatlamalyz. Matematiksel indksiyon sonucun tm pozitif tamsaylar iin geerli olduunu ispatlamak iin uydundur ve u admlar ierir: ( a ) Konjektrn n=1 iin geerli olduunu ispatla ( b ) Her k1 iin, eer sonu n=k iin salanyorsa n=k+1 iin de salanmaldr. Bu adm tmevarmsal adm olarak bilinir. (b) kkndaki koullu nermeyi ispatlamak iin bir nceki konuda anlatlan teknikler kullanlr. te yandan, tmevarmsal adm genellikle direkt ispat kullanlarak salanr. Sonucun n=k iin salandn varsayarz. (Bu varsaym bazen tmevarmsal hipotez eklinde adlandrlr.) Bundan n=k+1 iin de saland sonucunu karrz. n=1 iin salandna gre tmevarmsal adm bizi n=2, n=3 vs. iin de salad sonucuna gtrr. Matematiksel indksiyonun prensibi, sonucun tm n pozitif tamsaylar iin salandn gsterir.
rnek 1.13: lk n tane pozitif tek tamsaynn toplamnn n2 olduunu ispatlaynz. spat: spatlamak istediimiz ey: 1 + 3 + 5 + = n2. n terms
Dizideki son eleman 2n-1 dir ve bu nedenle konjektrmz u ekilde yazabiliriz: 1 + 3 + 5 + + (2n-1) = n2. Daha sonra aadaki admlar izleriz. ( a ) Konjektrn n=1 iin doru olduunu ispatla. n=1 iin, 1=n2. O halde n=1 iin konjektr dorudur. ( b ) k1 olmak zere konjektrn n=k iin doru olduunu varsay ve bunun n=k+1 iin konjektrn doruluuna yol atn gster. Varsayalm ki, 1 + 3 + 5 + + (2k-1) = k2. Bir sonraki tamsay olan 2k+1i eitliin iki tarafna eklersek, 1 + 3 + 5 + + (2k-1) + (2k+1) = k2+(2k+1) =(k+1)2. Bu eitliin sol taraf ilk k+1 tane tek tamsaynn toplamdr ve tmevarmsal hipotezi kullanarak gsterdik ki, bu toplam (k+1)2dir. Bylece konjektrn eer n=k iin salanyorsa, n=k+1 iin de salandn gstermi olduk. Ayrca n=1 iin de salandn gsterdik ve matematiksel indksiyon kuralna dayanarak teorem tm pozitif n tamsaylar iin salanr diyebiliriz.
1.8.1 Matematiksel ndksiyon Prensibinin Varyasyonlar

Tmevarmsal prensip zerinde deiik modifikasyonlar yaplabilir. rnein, S(n) nermesinin sabit bir N tamsaysndan byk veya eit tm tamsaylar iin salandn ispat etmek isteyelim.
16
Tmevarm prensibi zerinde baz modifikasyonlar yaparsak unu elde ederiz: ( a ) S(N) in doru olduunu ispatla. ( b ) kN yi salayan her tamsay iin, eer S(k) doru ise S(k+1) de dorudur. Bu tmevarm ile ispatn standart metodudur sadece 1 yerine N ile balanmtr. Tmevarmsal ispatn daha nemli bir modifikasyonu indksiyonun ikinci prensibi ile salanr. Bunun nemi udur: Tmevarmsal adma geldiimizde S(r) nin sadece k yerine, k dan kk ve eit tm pozitif r tamsaylar iin doru olduunu varsayarz. ndksiyonun kinci Prensibi S(n) pozitif n tamsays ile ilgili bir nerme olsun. Eer ( a ) S(1) doru ise ve, ( b ) k1 iin, tm rk iin S(r) nin doruluu S(k+1)in doruluu anlamna gelir. ndksiyonun bu ikinci prensibi ilk bata ilkinden daha genel gibi gzkr nk S(k+1)in doru olduu sonucuna varmak iin daha fazla varsaymda bulunuruz. Ancak, S(r), rk y salayan tm pozitif tamsaylar iin dorudur nermesine T(n) dersek, ikinci prensibin iki ksm: ( a ) T(1) dorudur, ve ( b ) k1 iin T(k)nin doruluu T(k+1)in doruluu anlamna gelir. Bu T(n) nermesi iin indksiyonun ilk prensibidir. Bu nedenle ikinci prensip ispatlarda daha kolay kullanlmasna ramen ikincisine gre daha genel deildir.
1.8.2 Tmevarmsal Tanmlar

Tmevarmsal prensibin kullanm sadece pozitif tamsaylar hakkndaki nermelerin ispat ile snrlandrlmamtr; matematiksel nesnelerin ve zelliklerin tanm iin de kullanlrlar. Aadaki Fibonacci saylar dizisini ele alrsak: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, Dizideki her bir say kendinden nceki iki saynn toplamdr. fn n. Fibonacci saysn temsil ediyorsa, diziyi u ekilde tanmlayabiliriz:
f1 =1, f2 =1 ve n3 iin, fn = fn-1 + fn-2
Fark edilecei gibi tmevarmsal tanm indksiyon prensiplerine uymaz. Tmevarmsal tanma balamak iin, ilk iki Fibonacci saysn tanmlamamz gerekir, sadece ilkini deil. Aada pozitif n tamsaysna dayanan An matematiksel nesne ve zelliine ait tmevarmsal tanmn genel formu gsterilmitir. Tm pozitif tamsaylar iin An i tanmlamak iin: ( a ) k=1,2,r iin ayr ayr Akyi tanmla ( b ) k>r iin Akyi A1, .Ak-1 biiminde tanmla Baz nesneleri veya tmevarmsal olarak tanmlanm baz zellikleri ieren nermeleri
17
ispatlamak iin matematiksel indksiyonu kullanmak doaldr.
1.9 Altrmalar
1- Aadaki mantksal edeerlilikleri salaynz.
(i) (ii)
(p q) ( p q ) ( q p ) (p q) ( p q ) (q p )
2- Aadaki argmanlarn doruluunu test ediniz.
(i) (ii)
Okulu brakrsam bankada ie balayacam. Okulu brakmyorum o halde bankada ie balamayacam. James polis veya futbolcudur. Eer polisse tabancas vardr. Jamesin tabancas yoktur o halde James futbolcudur.
3- n>0 olmak zere n3+2n in 3 ile blnebildiini tmevarm ile ispatlaynz. 4- Herhangi ardk tamsaynn arpmnn 6 ile blnebildiini ispatlaynz. 5- lk n pozitif tamsaynn karelerinin toplamnn
n (n + 1) (2n + 1) olduunu ispatlaynz. 6
2 Kme Teorisi
2.1 Kmeler ve yeler
Kme notasyonu matematikteki temel konseptlerden biridir. Bir kmenin kusursuz bir tanm burada verilmeyecektir zira kme teorisine gre kme ounlukla tanmszdr. Ancak bu terimle ne demek istediimizi aklayabiliriz: hangi tip olursa olsun objeler topluluu kme olarak dnlr. Objeler her ey olabilir ve bunlara kmenin elemanlar denir. Bir kmedeki elemanlarn ortak zellii olmasna gerek yoktur (aslnda en bariz ortak noktalar ayn kme iinde bulunmalardr). Benzer ekilde eleman saysnda da belli bir kstlama yoktur; sonsuz sayda, sonlu sayda veya hi eleman olmayabilir. Dier yandan tek bir snrlama vardr: verilen bir kme ve obje ile objenin kmenin eleman olup olmadna karar verebilmemiz gerekir.
rnek 2.1:
1. Bir kme Picasso yu, Eyfel Kulesini ve saysn ierecek ekilde tanmlanm olabilir. Bu (biraz garip olsa da) sonlu bir kmedir. 2. Tm pozitif ift tamsaylar ieren kme aka sonsuz bir kmedir. 3. Gelmi gemi en iyi 10 arky ieren kmeyi dnelim. Eer en iyinin tanmn vermezsek bu kme geerli bir kme olmaz. Kime gre en iyi? Bu tanm bir elemann bir kmenin eleman olup olmadna karar verebilmemiz kouluna uymaz.
18
2.1.1 Notasyon
Genellikle kmeleri ifade etmek iin byk harfler, elemanlar ifade etmek iin kk harfler kullanlr. sembol -e ait veya -nin elemandr anlamna gelir. Bu nedenle A nn anlam eleman A kmesine aittir ve A nn anlam ~( A) veya Aya ait deildir.
2.1.2 Kmeleri Tanmlamak

Kmeler deiik biimlerde tanmlanabilir. En basiti elemanlar keli parantezler {} arasna listelemektir. rnek 2.1 deki iki kmeyi bir daha yazrsak: A={Picasso, Eyfel Kulesi, } B={2,4,6,8..} kinci kmede btn elemanlar listelemeyiz. Bu yzden kullanarak listenin daha byle devam ettiini belirtiriz. Dier kme gsterim rnekleri unlardr: Sabit bir pozitif n tamsays iin, Cn={1,2,n}, ilk n pozitif tamsaynn kmesidir. Yine sonlu sayda olmasna ramen arada bir ok elemann var olduunu gstermek iin kullandk. D={}, bo kmedir yani hibir eleman yoktur. Bu kme genellikle ile gsterilir. Bir kmenin elemanlarn listelemek kk veya belli bir kalba sahip elemanl kmeler haricinde pek pratik deildir. Alternatif bir yol kme elemanlarn bir zellik ile tanmlamaktr. Daha ak bir ifadeyle, P(x) tek deikenli bir nermesel fonksiyon ise elemanlar, iin P()nn doru bir nerme olduu tm objeleri olan kmeyi oluturabiliriz. Bu ekilde tanmlanan bir kme; A={x:P(x)} eklinde ifade edilir. (Bu u ekilde okunur: P(x) i salayan tm xlerin kmesi)
2.1.3 Kmelerin Eitlii

ki kme sadece ve sadece ayn elemanlar ieriyorsa eit olarak tanmlanr; yle ki, eer (x ) [x A x B] doru ise A=B dir yada tersi. Listelenen elemanlarn sras nemsizdir. unu da unutmamak gerekir ki; sadece bir bo kme vardr veya tm bo kmeler eittir. nk tm bo kmeler ayn eleman ierir yani hibir eleman. Ayrca, eer P(x) ve Q(x) ayn x objeleri iin doru olan nermesel fonksiyonlar ise tanmladklar kmeler eittir. {x:P(x)}={x:Q(x)}.
Tanm: Eer A sonlu bir kme ise kardinalitesi, |A|, ierdii (farkl) elemanlarn saysdr.
Eer A sonsuz sayda elemana sahipse, sonsuz kardinalitesi vardr deriz ve u ekilde ifade ederiz: |A|=.
19
A nn kardinalitesi iin kullanlan dier notasyonlar n(A), #(A) ve A .
rnek 2.2:
1. | |=0 nk nn hi eleman yoktur. 2. |{ ,2,Einstein}|=3. 3. Eer X={0,1,..,n} ise |X|=n+1. 4. |{2,4,6,8,..}| = Kardinalite basit bir konsept gibi grnse de verilen bir kmenin kardinalitesini hesaplamak bazen pratikte zor olabilir. Bu durum genellikle verilen kmenin elemanlarndan bazlar kendileri birer kme olduunda gerekleir. Kme elemanlarnn kendi balarna bir kme olmas geerli bir yapdr. rnein, X={{1,2}} olsun. Bu durumda X sadece tek bir eleman ierir yani {1,2} kmesini ve |X|=1 dir. Kardinalitesi 2 olan {1,2} kmesi ile tek eleman {1,2} kmesi olan X kmesini ayrt etmek son derece nemlidir. Benzer ekilde ve { } kmeleri de farkldr zira |{ }|=1 dir.
rnek 2.3:
|{1,2,{1,2}}|=3, |{ ,{1,2}}|=2, |{ ,{ }}|=2, |{ ,{ },{1,2}}|=3, |{ ,{ ,{ }}}|=2.
2.2 Alt Kmeler

Tanm: A nn tm elemanlar ayn zamanda B nin de elemanlar ise A kmesi B kmesinin alt kmesidir denir ve A B eklinde gsterilir. Sembolik olarak, ( x ) [x A x B ] ise A B dir.
Eer A B nin alt kmesi ise B, A nn sper kmesidir (superset) veya kapsar deriz ve B A yazarz. A B notasyonu A, B nin tam alt kmesidir ifadesi iin kullanlr. Bu nedenle sadece ve sadece A B ve A B ise A B dir. Ayrca tm A kmeleri iin A dir. ki kmenin eit olduunu kantlamak iin her birinin dierinin alt kmesi olduunu gstermek yeterlidir. Esasen bu, aadaki bileik nemelerin mantksal edeerliliinden kaynaklanr.
[( p q ) (q p )] ( p q ) .
Alt kmenin tanm ile A B nin anlam (x )[x A x B ] dorudur ve B A nin anlam (x )[x B x A] dorudur, bu durumda A B ve B A sadece ve sadece (x )[x A x B] (x )[x B x A] ise dorudur. (x )[x A x B] nin ve (x )[x B x A] nin doruluu (x )[x A x B]nin doruluunu garantiler ve tam tersi. Bu sebeple, A=B olduu zaman A B ve B A ifadelerinin ikisi de dorudur. zet olarak:
20
Teorem 2.1: ki kme; A ve B sadece ve sadece A B ve B A ise eittir. rnek 2.4: A={{1},{2},{1,2}} ve B {1,2} nin bo olmayan tm alt kmeleri olsun. A=B olduunu gsteriniz. zm: A B dir nk A nn 3 elemannn her biri {1,2}nin bo olmayan alt kmesidir ve bu nedenle B nin bir elemandr.
B A dr nk {1,2} nin bo olmayan tm alt kmeleri A da yer alr. Yukardaki teoremi kullanarak A=B sonucuna varabiliriz. Kme konsepti ok geni olduundan ounlukla belirli konteks iin gerekli olan kmelere nem verilir. Mevcut grevi veya almay ilgilendiren kmeleri iine alan evrensel bir kme tanmlamak uygundur. Evrensel kmenin dnda kalan her ey gz ard edilir. Evrensel kme her zaman iin sabit olan bir ey deildir- kontekse gre deiir. Evrensel kme olarak kullanlan baz zel say kmeleri aadadr. N= {0,1,2,3,.} doal saylar kmesi. Z= {, -2,-1,0,1,2,} tam saylar kmesi. Q= {p/q:p,q Z ve q 0} rasyonel saylar kmesi. R= reel saylar kmesi; reel saylar say dorusu zerindeki noktalar veya ondalk eklinde yazlan saylar eklinde dnlebilir. C={x+iy:x,y R ve i2=-1} kompleks saylar kmesi. Aka grld gibi bu kmeler arasnda u alt kme ilikileri vardr: N Z Q R C. Ayrca Z+, Q+ ve R+ srasyla pozitif tamsaylar, rasyonel saylar ve reel saylar ifade etmek iin kullanlr. Dikkat edilirse N, Z+ ya eit deildir zira 0 ilkine dahil olmasna ramen ikincisine deildir. Ek olarak, bazen ift ve tek saylar ifade etmek iin E ve Oyu kullanrz: E={2n:n Z}={,-4,-2,0,2,4,} O={2n+1:n Z}={,-3,-1,0,1,3,}. Eer evrensel bir kme {x:P(x)} notasyonu ile tanmlanm ise bunun anlam P(x)i salayan evrensel kmedeki tm x lerin kmesidir. Bu nedenle eer mevcut evrensel kmemiz Z ise X={x:2x2+3x-2=0}, {-2} kmesidir fakat U, Q veya R ise X={-2,1/2}. lk durumda snrlandrmay daha belirgin yapabilirdik ve ekilde yazabilirdik: X={x: x Z ve 2x2+3x-2=0} veya X={ x Z : 2x2+3x-2=0}.
2.3 Kmeler zerinde lemler

Venn emas kmelerin yararl bir grsel gsterimidir. Byle bir emada kmeler, dzlemdeki blgeler olarak temsil edilir ve verilen kmeye ait elemanlar kendisini temsil eden blgenin iine yerletirilir. Bazen tm kmeler evrensel kmeyi temsil eden bir kutuya yerletirilir. Eer bir
21
eleman iki kmenin birden eleman ise iki kme ii ie izilir ve bu elemanlar i ie gemi ksma konur. Verilen A ve B kmeleri ile aadaki gibi yeni iki kme tanmlayabiliriz. A ve B nin kesiimi, A ve B nin her ikisine birden ait olan tm elemanlarn kmesidir ve A B eklinde gsterilir. A ve B nin birleimi, A ya, B ye veya her ikisine ait olan tm elemanlarn kmesidir ve A B eklinde gsterilir. Sembolik olarak; A B={x: x A ve x B} A B={x: x A veya x B veya her ikisi birden}. Kmelerin kesiimi ile nermelerin kesiimi arasnda ak bir balant vardr tpk kmelerin birleimi ve nermelerin dahili birleimi arasnda olduu gibi. Eer A ve B, srasyla P(x) ve Q(x) nermesel fonksiyonlar ile tanmlanmlar ise; A B={x: P(x) Q(x)} ve A B={x: P(x) Q(x)}. Bu kmeler en iyi aadaki Venn emalar ile gsterilebilir. Taral blgeler kesiim ve birleimi gsterir.
U
A B A B
ekil 2.1: A B
ekil 2.2: A B
Kesiim ve birleimin tanmlarn ikiden fazla kmeye geniletebiliriz. A1, A2, An kme olsun. Bunlarn kesiimi:
IA
r =1
= A1 A2 ... An
= {x: x A1 ve x A2 ve ve x An} ={x: x, r=1,2,,n olmak zere her bir Ar kmesine aittir.}
Birleimi ise;
22
UA
r =1
= A1 A2 ... An
= {x: x A1 veya x A2 veya veya x An} ={x: x, r=1,2,,n olmak zere en az bir Ar kmesine aittir.}
A ve B kmeleri ortak elemana sahip deilse ayrktr denir yani A B= . Venn emasnda bu i ie gememi kmeler eklinde gsterilir. Verinlen bir A kmesinin tmleyeni, A ya ait olmayan fakat Uda yer alan tm elemanlardr. Ann tmleyeni A (veya A) eklinde gsterilir. Tmleyen ile tersini alma arasnda ak bir iliki vardr; eer A={x: P(x)} ise A ={x: ~P(x)} tir. Bir kmenin tmleyeni ile balantl olarak A ve B kmelerinin fark A-B veya A\B eklinde gsterilir ve bu kme Ann Bde yer almayan tm elemanlarn ierir: A-B={x: x A ve x B}. Ann tmleyeni A=U-Adr.
rnek 2.5: U={1,2,3,,10}={n: n Z+ ve n 10}, A={n U : 1 n 7}, B={n U: n 3n katlar} olsun. O halde; A={1,2,3,4,5,6} ve B={3,6,9}. Bu nedenle:
A B = {3,6}
A B = {1,2,3,4,5,6,9} A B = {1,2,4,5}
B A = {9}
A={7,8,9,10} B={1,2,4,5,7,8,10}
A B ={7,8,10}=A B A B ={1,2,4,5,7,8,9,10}=A B.
2.4 Sayma Teknikleri

Baz kompleks matematiksel sonular sayma argmanlarnn ispatlarna baldr: eitli kmelerin eleman saylarn saymak, belli bir sonucun ka deiik yolla elde edilebileceini saymak gibi. Sayma ksmen kolay bir olay gibi grnse de, pratikte ok kompleks olabilir. Matematikiler sayma problemleri iin birok teknik ve sonu retmilerdir ve konuya sayma teorisi adn vermilerdir. Saymann en basit sonularndan biri udur: iki ayrk A ve B kmesinin toplam eleman saysn bulmak iin Ann elemanlarn, Bnin elemanlarn sayp toplarz.
Sayma Prensibi 1: Eer A ve B ayrk iki kme ise |A B| = | A| + |B|.
23
ou uygulama doal olarak ikiden fazla kme ierir. Yukardaki prensip aadaki ekilde genelletirilir.
Sayma Prensibi 2: Eer A1, A2, , An kme ise ve bu kmelerin hibir ifti ortak bir elemana sahip deilse | A1 A2 An | = |A1|+|A2|++|An|.
Bazen, elemanlar saylacak kmeler yukardaki sayma prensiplerinin kat kuraln-herhangi bir iftin ayrk olmas- salamayabilir. te yandan, bu durumda kmeyi sayma prensiplerinin koullarn salayacak alt kmeler blmek mmkndr. Bu ekilde ispatlanabilecek en basit sonu udur:
Teorem 2.2(Ekleme(inclusion)-karma(exclusion) Prensibi): Eer A ve B sonlu kmeler ise |A B|=|A|+|B|-|A B|. spat:A B yi sayma prensibi 2yi salayan alt kmelerine bleriz: A-B, A B ve B-A.
Sayma prensibi 2 den, | A B | = |A-B|+| A B |+|B-A|. (1)
A ve B kmelerinin kendileri srasyla A-B, A B ve B-A, A B eklinde ayrk alt kmelere blnebilir. Bylece; |A|=|A-B|+| A B | |B|=|B-A|+| A B |. (2) (3)
Bu durumda (1), (2) ve (3) eitliklerini birletirerek istenilen sonucu elde etmek ok kolay bir ilemdir. Ekleme-karma prensibi bu ekilde adlandrlr nk A B nin elemanlarn saymak iin Ann elemanlarn ve Bnin elemanlarn ekledik ve bylece A B nin elemanlarn iki kere eklemi olduk. A B nin doru eleman saysn elde etmek iin A Byi bir kere karmamz gerekir. ki kmeden fazla durumlar iin benzer sayma teknikleri vardr. kme iin sonu aadaki teoremdeki gibi bulunur.
Teorem 2.3: A, B ve C sonlu kmeler ise
|A B C|=|A|+|B|+|C|-| A B |-| B C |-| C A |+|A B C|.
2.5 Kmeler Cebri

Aktr ki, kesiim, birleim ve tmleyen ilemleri birbiriyle ilikilidir. rnein;
A B = A B
Aadaki kurallar tm A, B ve C kmeleri iin geerlidir.
Aynlk (Tek Kuvvet) zellii
A A A A A A.
24
Deime zellii
A BB A A BB A
Birleme zellii A (B C) (A B) C A (B C) (A B) C Yutan Eleman
A (A B) A A (A B) A.
Dalma zellii
A (B C) (A B) (A C) A (B C) (A B) (A C)
Tamlama zellii
A A.
De Morgan Kurallar
(A B ) = A B (A B ) = A B .
zdelik zellii
A A A A
A U A U U .
Tamlama zellii
A A =U A A = =U U = . Bu kurallar uygun nermeler arasndaki mantksal eitliklerden de tretilebilmesine ramen en iyi Venn emalar ile gsterilir.
2.5.1 Elik Kural (Duality Principle)

, ve tersini alma balayclarn ieren bileik nermelerin eli nermeye sahip olduu gibi , ve tmleme ieren kmeler hakkndaki ifadeler de elidir. Byle bir ifadenin ei orijinal ifadedeki tm lerin ile; tm lerin U ile deitirilmesi ile elde edilir. rnein;
25
(A ) (B U) B = U in ei (A U) (B ) B = . Kmeler cebrinin her bir kuralnn ei de ayrca bir kuraldr. Bunun sonucu olarak kmeler iin aadaki elik kural ortaya kmtr.
Kmeler iin elik kural: Eer kmeler ile ilgili bir ifade tm kmeler iin doruysa bunun e ifadesinin de tm kmeler iin doru olmas gerekir.
2.6 Kartezyen arpm

Bir kmenin elemanlarnn hangi sra ile listelendii nemsizdir. te yandan baz durumlarda sra ok nemlidir. rnein, koordinat geometride (1,2) noktas ile (2,1) noktas fakldr. Srann nemli olduu durumlarla baa kmak iin x ve y objelerinin sral ikili (x,y)yi tanmlarz. (x,y) = (x,y) sadece ve sadece x=x ve y=y ise. Bu tanmla birlikte aktr ki (x,y) ile (y,x) fakldr(x=y deilse) ve sra nemlidir. u an ileriki blmlerde temel tekil edecek iki kmenin kartezyen arpm konseptinin tanmlayabilecek durumdayz.
Tanm: X ve Y kmelerinin kartezyen arpm X x Y, x X e y de Y ye ait olmak zere tm (x,y) sral ikililerinin kmesidir.
X x Y = {(x,y): x X ve y Y}. X=Y olmas durumunda X x X, X2 ile gsterilir ve X iki eklinde okunur, X kare eklinde deil. Eer X veya Y (veya her ikisi de) bo kme ise X x Y de bo kmedir. X ve Y nin her ikisi de bo olmayan kmeler ise sadece ve sadece X=Y ise X x Y= Y x X dir.
rnek 2.6: Eer X={1,2} ve Y={a,b,c} ise
X x Y = {(1,a), (1,b), (1,c),(2,a),(2,b),(2,c)}. X, Y ve X x Y nin elemanlar basit bir Venn emas ile sistematik olarak gsterilebilir. Bu Venn emas ekil 2.3 teki gibidir.
26
.c
Y
. (1,c) . (1,b) . (1,a) .1

ekil 2.3
. (2,c) . (2,b) . (2,a) .2

X
X xY
.b .a
ekil 2.3 gibi diyagramlar ve R2=R x R dzleminin koordinat geometri resimleri Kartezyen arpmnn yararl gsterimleridir. Farkl bir gsterimde ise X ve Y kmeleri Venn diyagramlarndaki gibi iki boyutlu blgeler yerine tek boyutlu blgeler olarak izilir. X ve Y doru segmentleri olarak izilir ve elemanlar bu doru segmentinin zerine yerletirilir. Uygun olan Xi temsil eden dorunun yatay olarak izilmesi ve dorularn birbirine dik olmasdr. Kartezyen arpm X in zerinde,Y nin sanda bulunan dikdrtgensel blgedir ve (x,y) sral ikilileri bu dikdrtgenin iine noktalar dikey olarak x in zerine, yatay olarak y nin sana gelecek ekilde yerletirilir. (x,y) sral ikilisi aadaki zellik yardmyla sral n-elemanl (ordered n-tuple) ekle genelletirilebilir. (x1,x2,,xn)=( x1,x2,,xn) sadece ve sadece x1= x1, x2= x2,, xn= xn ise.
n tane kmenin kartezyen arpm iki kmedeki durumun doal genelletirilmesidir.

Tanm: X1, X2, , Xn kmelerinin kartezyen arpm X1 x X2 x ,x Xn dir.
= {(x1,x2,,xn): x1 X1 ve x2 X2 ve ve xn Xn} = (x1,x2,,xn): xi Xi i=1,2,,n olmak zere}. rnek 2.7: A={1,2}, B={a,b} ve C={ , } ise A x B x C = {(1,a, ), (1,a, ), (1,b, ), (1,b, ),(2,a, ),(2,a, ),(2,b, ),(2,b,
)}.
kmeden oluan kartezyen arpmlar gstermek kolay deildir fakat boyutlu blgeler ile gsterilebilecekleri aktr. X ve Y sonlu kmeler olmak zere |X|=n ve |Y|=m ise aktr ki kartezyen arpm X x Y mn elemana sahiptir. yle ki; |X x Y| = |X| . |Y|. Bu sonu aadaki gibi n tane kme iin genelletirilebilir.
Teorem 2.4: X1, X2,, Xn sonlu kmeler ise | X1 x X2 x Xn|=| X1|.| X2|. .| Xn|.
Kartezyen arpm ileminin kesiim ve birleim gibi dier kme teoremi ilemleri ile nasl
27
davranacana gemeden nce aadaki rnee bakalm.

rnek 2.8: A={a,b,c,d}, X={x,y,z}, Y={y,z,t} olsun. Bu durumda
X Y={y,z} olur ve A x (X Y)={(a,y),(a,z),(b,y),(b,z), (c,y),(c,z), (d,y),(d,z)}dr. imdi, A x X={(a,x),(a,y),(a,z), (b,x),(b,y),(b,z),(c,x),(c,y),(c,z), (d,x),(d,y),(d,z)} ve A x Y={(a,y),(a,z),(a,t), (b,y),(b,z),(b,t),(c,y),(c,z),(c,t), (d,y),(d,z),(d,t)} olur. Bu nedenle, (A x X) (A x Y)={ (a,y),(a,z), (b,y),(b,z), (c,y),(c,z), (d,y),(d,z)} olur. O halde bu rnekteki kmeler iin; A x (X Y)=(A x X) (A x Y) olduuna gre bu zelliin dier A, X ve Y kmeleri iin de doru olup olmadna bakabiliriz. Aslnda yukardaki rnekte elde ettiimiz sonular tm A, X ve Y kmeler iin geerlidir. Aadaki teoremde Kartezyen arpmn kesiim ve birleim ilemlerinde nasl davrandn belirten zellikler listelenmitir.
Teorem 2.5 (i) Tm A, X ve Y kmeleri iin A x (X Y) = (A x X) (A x Y) ve (X Y) x A = (X x A) (Y x A). (Bunun anlam Kartezyen arpm kesiim zerine dalabilir.) (ii) Tm A, X ve Y kmeleri iin A x (X Y) = (A x X) (A x Y) ve (X Y) x A = (X x A) (Y x A). (Bunun anlam Kartezyen arpm birleim zerine dalabilir.) spat: (i). ksmn ispat u ekildedir.
(a,x) Ax(X Y) olsun. Kartezyen arpmn tanmndan bunun anlam a A ve x (X Y) dr. Bu sonula, x X tir, yleyse (a,x) A x X e aittir; x Y tir, yleyse (a,x) A x Y e aittir. Bu nedenle, (a,x) (A x X) (A Y) dir ki bu da A x (X Y) (A x X) (A x Y) olduunu ispatlar. Alt kme ilikisini dier taraftan ispatlamak iin; (a,x) (A x X) (A x Y) olsun. Bu durumda (a,x) (A x X) tir yleyse a A ve x X; ayrca (a,x) (A x Y)tir yleyse a A ve x Y dir. Bu nedenle a A ve x (X Y) dir ve bunun anlam (a,x) sral ikilisi A x (X Y) kartezyen arpmna aittir. Bundan dolay (A x X) (A x Y) A x (X Y) olmaldr. u halde A x (X Y) ve (A x X) (A x Y) kmelerinin eit olduu sonucu salanm olur zira her iki kme de birbirinin alt kmesidir. Son olarak Kartezyen arpmn alt kme ilikilerinde nasl davranacana ilikin bir teorem yazabiliriz.
Teorem 2.6: (i) Tm A, B ve X kmeleri iin A B ,(A x X) (B x X) anlamna gelir. (ii) Eer X bo olmayan bir kme ise (A x X) (B x X), A B anlamna gelir.
28
2.7 Altrmalar
1- A ve B nin ortak eleman yoksa ve C={x: x A x B} ise C nin bo kme olduunu kantlaynz. 2- {x: 2x2+5x-3=0} {x: 2x2+7x+2=3/x} olduunu ispatlaynz. 3- Aadaki ifadelerin doruluunu gstermek iin Venn emalarn iziniz.
(i) (ii)
( A B )=B A (A-B) (B-A)=(A B)-(A B) (0,1)={ x IR:0<x<1} (0,1]= {x IR:0<x 1}
4- [0,1]={x IR:0 x 1}
[0,1)= {x IR:0 x<1}
olsun. Bu durumda aadaki kmeleri geometrik olarak tanmlaynz. (i) (ii) [0,1] x [0,1) [0,1) x (0,1]
5- X x Y = X x Z ise Y=Z olmak zorunda mdr? Aklaynz.
3 Bantlar ve Fonksiyonlar
Bant notasyonu kmeler gibi ok genel bir notasyondur. Bu konu matematiin anahtar konularndan biridir ve baka bir ok konuda da kullanlr. zel tip bant ok nemlidir: fonksiyonlar, eitlik bantlar ve sra bantlar.
3.1 Bantlar ve Gsterimleri

kili yklemler yani daha ardr eklindeki cmleleri nermesel fonksiyona evirmek iin iki tane deikene ihtiya vardr. rnein, H daha ardr anlamna geliyorsa H(x,y) x, y den daha ardr nermesel fonksiyonunu ifade eder. ki deikenli nermesel fonksiyonlar iki deikeni arasndaki ilikiyi tanmlamak gibi dnebiliriz. a ve b objeleri verilmi ise, H(a,b) sadece ve sadece objeleri uygun biimde ilikilendirilmi ise dorudur. Hatrlanmas gereken ilk ey, iki deikenli nermesel fonksiyon F(x,y)de deikenlerin srasnn nemli olduudur. zel a ve b objeleri iin F(a,b) ile F(b,a) farkl doruluk deerine sahip olabilir. nemli olan bir baka ey de x ve y deikenlerinin farkl tip objeler olabileceidir. rnein, C(x,y) nermesel fonksiyonunu dnelim: x, ynin bakentidir. Burada x bir ehir ismi fakat y bir lke ismidir. O halde, C(a,b)yi salayan (a,b) sral ikililerinin kmesi, A={ehirler} B={lkeler} olmak zere A x B kartezyen arpmnn alt kmesidir. Aadaki bant tanm artc ekilde basit ve geneldir. Bazlar buna ikili bant da der nk iki objeyi ilikilendirir.
Tanm: A ve B iki kme olsun. Adan B ye bir bant A x B kartezyen arpmnn bir alt
29
kmesidir. Tanma bakldnda ilk gze arpan bantnn bir kme olduudur(sral ikililerden oluan bir kme). R, Adan Bye bir bant ise eer (a,b) R ise a A, b B ile ilikilidir deriz. Bu sebeple, R bantsnn kendisi basite tm ilikili eleman iftlerinin kmesidir. Genellikle kullanlan notasyon a, b ile ilikilidir iin a R b dir. Bantlar grsel olarak ifade etmenin eitli yollar vardr, zellikle sonlu kmeler arasndaki bantlar. ekil 3.1de Rnin elemanlar A x B kartezyen arpmnn koordinat izelgesi diyagram zerinde iaretlenmitir. Bu tip diyagramlar Rnin A x Bnin alt kmesi olduunu aka gsterir fakat bantnn dier zelliklerini gstermede iyi deillerdir.
Z+ x Z+
8 7 6 5 4 3 2 1
Z+
ekil 3.1 Sonlu kmeler iin baka bir alternatif A ve B nin elemanlarn st ste yatay ekilde sralamak ve a R b olduunda a A dan b B ye bir ok izmektir. ekil 4.2 de bu eit bir diyagram gsterilmitir. 1 2 3 4 5 6
A:
B: 1
4 ekil 3.2
ekil 3.2deki gsterim byk kmeler iin karmak hale gelebilir. te yandan bir kme zerindeki bantlarda (yani A=B olanlarda), ekil daha basitletirilebilir. Adaki elemanlar iki kere listelemek yerine bu elemanlar dzlemde birer nokta olarak temsil edebiliriz. Ayn ekilde adan bye ynl bir ok sadece ve sadece a R b olmas durumunda izilir. Sonuta ortaya kan diyagrama (ekil 3.3) digraph denir.
30
ekil 3.3 Dier nc bir bant gsterim biimi de ikili matristir. A={a1, a2,an,} ve B={b1, b2, bm} sonlu kmeler ve R, Adan Bye bant olsun. Rnin ikili matrisi n satrl ve m stunlu 0 ve 1lerden oluan dizi eklindedir.
3.2 Bantlarn zellikleri

Bantlarn nemi ek zellikleri salayan zel bir takm bantlar yzndendir. Bu zel bantlarn ikisi elik bantlar ve sra bantlardr ki bunlarn ikisi de kmeler zerindeki bantlardr.
Tanm: R, A kmesi zerinde bir bant olsun. O halde R; (i) (ii) (iii) (iv)
Tm a A iin, sadece ve sadece a R a ise yansyandr. (reflexive). Tm a,b A iin, sadece ve sadece a R b, b R a anlamna geliyorsa simetriktir. Tm a,b A iin sadece ve sadece a R b ve b R a, a=b anlamna geliyorsa ters simetriktir. Tm a,b,c A iin sadece ve sadece a R b ve b R c, a R c anlamna geliyorsa geilidir(transitive).
rnek 3.1: A={a,b,c,d} ve R={(a,a),(a,b),(a,c),(b,a),(b,b),(b,c),(b,d),(d,d)} olsun. R bants yukardaki tanmdaki hibir zellii salamaz. R yansyan deildir nk c R c deildir; bu nedenle tm x A iin x R x doru deildir. R simetrik deildir zira rnein a R cdir fakat c R a deildir.
R ters simetrik deildir zira a R b ve b R a dr fakat a=b deildir.

R geili deildir nk a R b ve b R d dir fakat a R d deildir.
Verilen digraphlar veya ikili matrisler ile bant zelliklerinin anlalmas mmkndr. Eer bant yansyan bant ise R nin digraphnn her noktasndan kendisine bir ynl ok vardr. kili matrisinde ise diyagonal elemanlarn hepsi 1 dir. Eer R simetrik ise digraphtaki oklarn tamam iki-ynldr. Ters simetrik ise oklarn hibiri iki ynl deildir. te yandan geili bantlarn digraphlarndan veya ikili matrislerinden zellik
31
tanmlamak zordur.
3.3 Kesiimler ve Bantlarn Birleimi

A ve B arasndaki R bants A x B kartezyen arpmnn alt kmesi olduuna gre bantlarn kesiim ve birleimini tanmlayabiliriz.
R ve S, A kmesinden B kmesine iki bant olsun. Hem R S hem de R S A x B nin alt kmesidir. O halde, Adan Bye iki bantnn hem kesiimi hem de birleimi de ayn zamanda Adan Bye bantlardr. R ve S bantlarnn farkl kme iftleri arasnda olmas durumu ise biraz daha karktr. Rnin Adan Bye; Snin ise Cden Dye bant olduunu dnelim. R ve S sral ikililerden oluan kmeler olduundan R S ve R S birer bantdr fakat hangi kmelerin R S ile hangilerinin R S ile ilikili olduu ok ak deildir.
Doal olarak burada, R ve S, Adan Bye bant olduuna gre kesiim veya birleimleri bu bantlarn zelliklerini miras alr m sorusu akla gelir. Bantlarn drt zelliine R ve Snin ayn A kmesi zerinde bantlar olduunu varsayarak bakalm: Yansma zelliine bakarsak: Hem R hem de S yansyan ise tm a A iin (a,a) R ve (a,a) S olmaldr. Bu nedenle, (a,a) tm a A iin R S ve R Sye aittir, yleyse R ve S nin kesiimi ve birleimi de yansyandr. kinci olarak R ve Snin simetrik olduunu dnelim. a,b A yle ki (a,b) R S olsun. O halde, a R b ve a S b dir. R ve S simetrik olduundan b R a ve b S a dr ve bunun anlam da (b,a) R S dir. O halde R S de simetriktir. Ayn durum R S iin de geerlidir. Anti-simetriklik durumu biraz daha karmaktr. R S nin ters simetrik olduu yukardaki argmanlar ile gsterilebilir fakat birleim her zaman ters simetrik olmayabilir. Tersine rnekle bunu gsterebiliriz. A={a,b} ve R={(a,b)} ve S={(b,a)}olsun. R ve S bantlar ters simetrik olduu aktr. Fakat R S={(a,b), (b,a)}ters simetrik deildir nk a b ile, b de a ile ilikilidir fakat a ve b eit deildir. Geililik durumu ise ters simetriye benzer. Geili iki bantnn kesiimi de geilidir. Ancak birleimi geili olmayabilir. Aadaki teorem bu zellikleri zetlemektedir.
Teorem 3.1: R ve S ayn A kmesi zerinde iki bant olsun.
a. b. c. d.
Hem R hem de S yansyan ise R S ve R S de yansyandr.

R ve S simetrik ise R S ve R S de simetriktir. R ve S ters simetrik ise R S de ters simetriktir fakat R S ters simetrik olmayabilir. R ve S geili ise R S de geilidir fakat R S geili olmayabilir.
3.4 Edeerlik Bants ve Blmelemeler

Yaayan insanlar kmesi zerinde x R y sadece ve sadece x, y lkesinde yayorsa eklinde tanmlanan bir banty dnelim. Her insann sadece bir lkede yaadn varsayarsak bant
32
u zellii salar: x, x ile ayn lkede yaamaktadr, o halde yansyandr. x, y ile ayn lkede yayorsa; y de x ile ayn lkede yayor demektir, o halde simetriktir. x, y ile ayn lkede; z de y ile ayn lkede yayorsa x, z ile ayn lkede yayor demektir, o halde R geilidir.
Tanm: A kmesi zerindeki R bants yansyan, simetrik ve geili ise bu bant edeerlik bantsdr. rnek 3.2: A=IR(reel saylar kmesi) olsun ve A zerinde
x R y sadece ve sadece x2=y2 ise eklinde bir bant tanmlayalm. O halde;

R yansyandr zira tm x reel saylar iin x2= x2 dir. R simetriktir zira x2=y2, y2=x2 anlamna gelir. R geilidir nk x2=y2 ve y2=z2 ise x2=z2 dir.
O halde R edeerlik bantsdr.

Tanm: R, A kmesi zerinde bir edeerlik bants ve x A olsun. x in edeerlik snf [x] ile gsterilir ve A zerinde x ile ilikili tm elemanlarn kmesidir yle ki [x]={y A: x R y}.
Eer iki eleman ilikili ise edeerlik snflar eittir. Bunu gstermek iin diyelim ki R, A zerinde bir edeerlik bants ve A nn x ve y elemanlar iin x R y olsun. [x]=[y] olduunu gstermek istiyoruz. z [x] dersek x R z olur. x R y ve R simetrik ise ayn zamanda y R x olduunu biliyoruz. O halde, y R x ve x R z ise geililik zelliinden y R z yani z [y] dir. Bu [x] [y] olduunu gsterir. [y] [x] in ispat da benzer ekilde yaplabilir. yleyse, [x]=[y] sonucuna varlabilir.
Teorem 3.2: R, bir A kmesi zerinde bir edeerlik bants ve x,y A olsun. Bu durumda sadece ve sadece x R y ise [x]=[y] dir.
Bir kme zerindeki edeerlik bantsnn edeerlik snflar topluluu, o kmenin bir blmelemesini oluturur.
Teorem 3.3: R, bo olmayan bir A kmesi zerinde bir edeerlik bants olsun. Birbirinden farkl R-edeerlik snflar topluluuna Ann blmelemesi denir. rnek 3.3: R, reel saylar zerinde; tamsay(x) xten kk veya eit en byk tamsay olmak zere x R y sadece ve sadece tamsay(x)=tamsay(y) ise eklinde tanmlanm bir bant olsun. R nin reel saylar kmesi zerinde bir edeerlik bants olduunu kontrol etmek olduka basittir. rnein; IR: tamsay()=0, yleyse edeerlik snf
[] = {x IR: tamsay(x)=0}
33
= {x IR: 0 x<1}. Bu kmeye yar-ak aralk denir ve [0,1) eklinde ifade edilir. Bir kme zerinde verilen edeerlik bantsndan edeerlik snflar ile blmeleme tanmlayabileceimiz gibi bir kme zerinde verilen bir blmelemeden de edeerlik snflar blmelemeyi oluturan orijinal alt kmeler olacak eklinde bir edeerlik bants tanmlayabiliriz.
Teorem 3.4: {Si: i I} bir A kmesinin blmelemesi olsun. O halde, i I iin, x R y sadece ve sadece x,y Si ise edeerlik snflar blmelemedeki Si kmeleri olan A zerinde bir edeerlik bants tanmlar.
3.5 Sra Bantlar

Birok kme doal olarak sralanm elemanlara sahiptir. rnein bykle gre sralanm reel saylar kmesi. Benzer ekilde bir kme topluluu eleman saysna gre sralanabilir. rnein, A B ise A, B den kktr deriz. Edeerlik bantlarndan farkl olarak birok farkl tip sra bants vardr. En genel sra bants paral sra bantsdr.
Tanm: Bir kmedeki paral sra, yansyan, ters simetrik ve geili olan bir bantdr.
Bir kmede paral sra varsa bu kmeye paral sral kme denir.
rnek 3.4: Reel saylar kmesi zerinde x R y sadece ve sadece x y ise eklinde tanmlanan R bants paral sradr.
te yandan, x S y sadece ve sadece x<y ise eklinde tanmlanan S bants paral sra deildir nk yansyan deildir.
Teorem 3.5: R, A kmesi zerinde paral bir sra ve B de Ann herhangi bir alt kmesi olsun. Bu durumda, S=R (B x B) B zerinde bir paral sradr.
3.5.1 En byk ve en kk eleman

Teorem 3.5 e gre reel saylarn her hangi bir alt kmesi bants ile paral sraldr. Bu ekilde sralanm baz reel say kmeleri en byk veya en kk elemana sahip olabilir, bazlar da olmayabilir. rnein, tam saylar kmesinin en byk veya en kk eleman yokken, pozitif tamsaylarn en kk eleman 1 dir fakat en byk eleman yoktur. En byk veya en kk eleman bir tane olmayabilir. rnein, {a,b,c} kmesinin z alt kmelerini eleman saysna gre sralarsak, en kk eleman iken en byk eleman tanedir nk tane iki elemanl alt kme vardr.
Tanm: R, A kmesi zerinde bir paral sra olsun. A nn en byk eleman, tm a A iin a R olmak zere elemandr.
Benzer ekilde, A nn en kk eleman, tm a A iin R a olmak zere elemandr. Yeniden {a,b,c} nin z alt kmeleri rneine dnersek iki elemanl her bir alt kme en byk
34
eleman olacaktr. O halde bu dnceyi maksimal eleman tnm ile formlize edebiliriz.
Tanm: A, R sra bantl bir paral sral kme olsun. Tm a A iin x R a x=a anlamna geliyorsa A daki x eleman maksimaldr.
Benzer ekilde, tm a A iin a R y a=y anlamna geliyorsa y eleman minimaldir.
3.6 Uygulama: likisel Veritabanlar

Bilgiyi saklamak ve ilemek iin tasarlanm bilgisayar sistemine veritaban sistemi denir. Saklanm verilerin ilenmesinin kontrol eden yazlma da veritaban ynetim sistemi (database management system) veya DBMS denir. Tm veritaban ynetim sistemleri, verinin zel bir tip yapya sahip olduunu ve DBMS in sakl veriyi, verinin kendi teorik modeline gre ilediini varsayar. Bu yzden bir ok deiik tip DBMS bulunur: ilikisel, a ve hiyerarik. Bu blmde matematiksel bantlar esas alan ilikisel veritaban sistemlerinden bahsedilecektir. Bir veri birok ksmdan oluur. rnein, adres defterindeki bir kayt isime, adrese, telefon numarasna gre snflandrlabilir. Verinin her bir paras attribute (nitelik) olarak adlandrlr. Verilerin her zaman belli bir nitelik kmesine sahip olduunu varsayarz ve bu nitelik kmesine kayt tipi(record type) ad verilir. Bir kayt dosyas (record file), verilen kayt tipine ait verilerin toplamdr. Tm verilerin ayn tip olduu kayt dosyalarna birincil normal formdadr (first normal form) denir. likisel veritabanlarnn temel kural tm kayt dosyalarnn birincil normal formda olmasdr.
Tanm: Veri attribute ad denilen bileenlerine ayrlr. Bir kayt tipi bir attributelar(veya fieldlar) kmesidir. Bir kayt rnei (record instance), belli bir kayt tipinin gerek verisidir ve kayt dosyas ayn kayt tipinden olan kayt rneklerinin kmesidir. rnek 3.5: GYTE isimli bir yardm dernei kendisine yaplan balar yapan kiileri, isimlerini, adreslerini, telefon numaralarn ve bala ilgili dier detaylarn bilgilerini tutmak istediini varsayalm.
ncelikle bu dernek; balayann_ad, balayann_adresi, balayann_telefonu, ba_miktar ve ba_tarihi eklinde adlandrabileceimiz attribute lar belirler. Bu be attribute kayt tipini tanmlar. Tablo 3.1 de baz kayt rnekleri gsterilmitir.
balayan_ad
Giggs, R Giggs, R Beatie, J Veron,S Veron, S
balayann_adresi
33 New Street Manchester 33 New Street Manchester 24 Oaks Road Southampton 2A Great Oldtown London 2A Great Oldtown London
balayann_telefonu ba_miktar ba_tarihi

4614-3939 4614-3939 6578-4108 2467-1297 2467-1297 $100 $150 $300 $250 $500 Ocak 1997 Mart 1999 Ekim 1998 Kasm 2000 Aralk 1999
Tablo 3.1 Ba yapann ak adresi sadece bir attribute ile etiketlendiinden bu kayt dosyasndan corafik bilgiyi elde etmek kolay olmayabilir. rnein dernek, Manchester dan ba yapanlar bulmak
35
isterse ehir ad tek bana bir attribute olarak istenmediinden ok zor olacaktr. balayann_adresi isimli tek bir attribute cadde ve ehir olarak ikiye ayrlsayd irketin ii ok daha kolay olurdu. Bu rnek, attribute tanmlamak iin nemli bir noktay gstermitir. Bir kayt rneindeki potansiyel yararl bilgi paralarnn her biri bir attribute ile belirtilmelidir. Bu mecburi bir kural deildir zira potansiyel yararl bilgi paras verinin kullanld yere gre deiir. Yukardaki rnekte eer corafik konumun bir nemi yoksa adresleri tek bir attribute olarak belirtmek daha mantkldr. likisel veritaban modelinde kayt dosyas bir tablo olarak gsterilir. Tablonun stunlar attribute isimlerini, satrlar ise her bir kayt rneini oluturur. Bir kayt tipinin A1, A2,,An eklinde n tane attribute ten olutuunu dnelim. Bu durumda herhangi bir Ai attribute u iin bir veri girileri kmesi olacaktr. Xi ye de Ai attribute u ile elde edilen deerler kmesi diyelim. Xi kmeleri zamana bamldr ve kayt dosyasna yeni giriler olduka veya kayt silindike deiir. Bu notasyona gre; verilen bir kayt rnei her bir xi, Xi kmesine ait olmak zere n-tuple dr(x1, x2,xn). Bunun anlam tm kayt rnekleri n tane ayn tip bilgi parasndan oluur. xi Xi olmak zere tm n-tupple larn (x1, x2,xn) kmesi X1 x X2 xx Xn kartezyen arpmdr. Bu yzden R kayt dosyas kartezyen arpmn alt kmesidir (R ( X1 x X2 xx Xn)).
rnek 3.6: A1A5 srasyla balayann_ad, balayann_adresi, balayann_telefonu, ba_miktar ve ba_tarihi olsun. Her bir Ai attribute u iin bu attributea karlk gelen Xi kmesi olduunu varsayarz. O halde, bir kayt rnei xi Xi olmak zere 5-tuple dr.
Bu kayt tipine gre nemli sayda bilgi yinelemesi olur. rnein, ba yapann ismi, adresi ve telefonu her ba yaptnda tekrar kaydedilir. Bu bilginin tutulduu yerden kayplara yol aaca gibi kayt dosyasnn gncellenmesini de zorlatrr. Mesela, iki ba yapm Mr. Giggs adres deitirdi diyelim. Bu durumda, kayt dosyasn gncelletirmek iin iki kaytta da adresi deitirmek gerekecektir. Bu sebeplerle veriyi aadaki gibi iki ayr kayt dosyasna blmek daha mantkldr. A1, A2, A3: balayann_ad, balayann_adresi, balayann_telefonu A1, A4, A5: balayann_ad, ba_miktar, ba_tarihi Bu durumda orijinal veritabanndaki yineleme probleminden kurtulmu oluruz ve daha kolay gncelleme yapabiliriz. Mevcut durumda veritaban iki ilikili kayt dosyas ierir; birisi X1 x X2 x X3 n, dieri X1 x X4 x X5 n alt kmesidir. Tabii ki, iki kayt dosyasn balayann_ad attribute u balar. Tablo 3.2 ve tablo 3.3, tablo 3.1 deki bilginin nasl iki kayt dosyasna ayrldn gstermektedir.
balayann_ad
Giggs, R Beatie, J Veron,S
balayann_adresi
33 New Street Manchester 24 Oaks Road Southampton 2A Great Oldtown London
balayann_telefonu
4614-3939 6578-4108 2467-1297
Tablo 3.2
36
balayann_ad Giggs, R Giggs, R Beatie, J Veron,S Veron,S
ba_miktar $100 $150 $300 $250 $500
ba_tarihi Ocak 1997 Mart 1999 Ekim 1998 Kasm 2000 Aralk 1999
Tablo 3.3
Tanm: A1, A2,, An attribute ler topluluu olsun ve her bir Ai ye ilikin bir Xi veri kmesi olduunu dnelim. likisel veritaban her biri baz Xi kmeleri arasndaki bantlar topluluudur. Her bir bant bir kayt dosyasdr.
Kayt dosyasndaki kayt rneklerine anahtar (key) ile eriilir. Key, tek bir kayt rneini belirten attribute lar kmesidir, fakat bu kmenin hibir z alt kmesi tek bir kayt rneini belirtme zelliine sahip deildir. Pratikte bir ok olas anahtar seme imkan vardr. Key olarak kullanlabilecek attributelar kmesine candidate key denir. Bunlardan biri gerek key olarak seilir ve buna primary (birincil) key denir. rneimizde, {balayann_ad} herhangi iki ba yapann adnn ayn olmamas durumunda Tablo 1 iin bir candidate keydir. Bu durumda her bir kayt rnei ba yapann ad ile belirtilebilir. te yandan iki farkl ba yapan kiinin ayn ad tamas durumunda {balayann_ad} key olmaz bunun yerine {balayann_ad, balayann_telefonu} attribute kmesi key olarak kullanlabilir. likisel veritabanlar zerinde be eit ilem yaplabilir.
3.6.1 Selection (Seme)

Selection ilemi kayt dosyasndan verilen kriter kmesini salayan kayt rneklerini listeler. rnein, X ehrinde yaayan mterilerin tm isim ve adres kaytlarn listelemek bir selection rneidir. Selection ilemini yeni kayt dosyalar tanmlamak yani veritabanndaki kayt dosyalarnn alt kmeleri eklinde dnebiliriz. Bu yeni kayt dosyalar muhtemelen geicidir ve veritabann oluturan kayt dosyalar kmesine eklenmezler. Ayn zamanda selection kayt dosyasnn tablo gsterimi eklinde de tanmlanabilir. Bu yeni kayt dosyalar gerekli attributelara sahip satrlar ekerek elde edilir. rnein; GYTE veritabannda Ocak 1999dan sonraki tm balar semek istediimizde tablo 3.3 te gsterilen kayt dosyasndan ikinci, drdnc ve beinci satrlar elde edilecektir.
3.6.2 zdm (Projection)

Selection tablodaki belli satrlar geri dndrrken projection ilemi stunlar dndrr. Stunlar attribute lara karlk geldiinden sonuta ortaya kan kayt dosyas orijinalden daha az sayda attributelu kayt tipine sahiptir. Projection ileminin resmi tanm yledir: R, (A1, , Ap) tipinde bir kayt dosyas ve q p ve her bir Bi ayn zamanda R nin attribute u olmak zere (B1,, Bq) kayt tipi olsun. Yani, her bir B bir j iin Aj ye eit olsun. Projection, kayt rnekleri R nin her bir kayt rneklerinin
37
Bi attribute larndan oluan (B1, , Bq) tipinde yeni kayt dosyas tanmlar.
3.6.3 Doal Birleim (Natural Join)

GYTE veritabannn rnek 3.6 daki gibi ikiye ayrldn dnelim. Bu durumda ba yapanlarn isimlerini, telefon numaralarnn ve ba miktarlarn nasl alabiliriz? Buradaki problem ba yapann telefon numaras ile ba miktarlarnn farkl kayt dosyalarnda olmalardr. O halde kayt dosyalarn birletirerek attribute u da ieren yeni bir kayt dosyas retmemiz gerekir. ki dosyada ayrca balayann_adresi ve ba_tarihi de bulunur ve sonuta oluacak birlemi tabloda bu attributeler de bulunacaktr. Ancak bu bir sorun deildir zira projection ile bu dosyadan gerekli kayt tipleri ekilebilir. Natural join ileminin matematiksel temeli yledir: R ve S, (A1,, Ap, B1,, Bq ) ve (A1,, Ap, C1,, Cr) tipinde kayt dosyalar olsun. R ve S nin doal birleimi (A1,, Ap, B1,, Bq, C1,, Cr) tipinde yeni bir kayt dosyasdr. Doal birleimim oluturan kayt rneklerinin hepsi (x1,, xp, y1,yq) R ve (x1,, xp, z1,zr) S zelliine sahip (p+q+r)-tuple (x1,, xp, y1,yq, z1,,zr) dr.
3.6.4 Birleim ve Fark (Union and Difference)

Verilen iki ayn kayt tipinde R ve S kayt dosyasnn birleimi ve fark, bildiimiz kme teorisindeki birleim ve fark ilemlerine karlk gelir. Bu yzden R S, ve R ve S deki kayt rneklerinin tamamn (listeyi tekrarlamadan) ieren kayt dosyasdr. R-S ise R de bulunan fakat S de bulunmayan kayt rneklerini ieren kayt dosyasdr.
3.7 Fonksiyonlar ve Tanmlar

x2+5x-8, 1/(x+3)3, cos(x), log(x) vs. gibi ifadeler genellikle f(x) ile gsterilir ve x in fonksiyonu olarak adlandrlr. fadenin kendisinden daha nemli olan verilen herhangi bir x deeri iin fonksiyonun deerini hesaplamak iin bir kural tanmlamasdr. ki farkl ifade f(x) ve g(x), tm x reel saylar iin ayn deerleri verebilir ve biz bu iki ifadenin ayn fonksiyonu tanmladn syleyebiliriz. rnein f(x)=x2+4x-5 ve g(x)=(x+2)2-9.
Tanm: A ve B iki kme olsun. A dan B ye bir f fonksiyonu; f: AB eklinde yazlr ve her bir a A y tek bir f(a) B eleman ile eletiren bir kuraldr. rnek 3.7: x2+4x-5 ifadesi tek bana bir fonksiyon deildir zira tanmza gre A ve B kmeleri belirtilmemitir. te yandan, bu ifade u ekilde tanmlanabilir: f: IRIR olmak zere f(x)=x2+4x-5. Tanm: A ve B kme olsun. f, A dan B ye bir fonksiyon f: AB eklinde yazlr ve f (AxB) nin alt kmesidir ve u kural salar:
Her bir a A iin (a,b) f olmak zere tek bir b B vardr. A kmesi f nin tanm kmesi ve B kmesi de f nin deer kmesi denir. (a,b) f ise b B eleman a A elemannn grntsdr denir ve b=f(a) veya f: a a b eklinde yazlr.
Tanm: f: AB ve g: AB fonksiyonlar (i)
A=A
38
(ii) (iii)
B=B
f(a)=g(a)
(A=A ne ait tm a elemanlar iin)
ise eittir. Bir fonksiyonun grafii IR2=IR x IR dzleminde y=f(x) i salayan (x,y) noktalarn ieren eridir. Ancak unutulmamas gereken nokta x-y dzlemindeki her eri her hangi bir f: AIR (A IR) fonksiyonun grafii deildir. rnein, merkezi orijin (0,0), yarap 1 olan emberin denklemi x2+y2=1 dir. -1 ve 1 arasndaki her bir x deeri iin iki tane y deeri vardr. (x,y)-dzleminde verilen bir erinin bir fonksiyonun grafii olup olmadn anlamak kolaydr. x=a dikey dorusu sadece ve sadece eriyi tek bir yerde kesiyorsa, verilen a A iin y=f(a) olacak ekilde tek bir y IR vardr. Bir fonksiyonun tanmnda karkla sebep olan iki zellik vardr. Birincisi, tanm kmesinin iki veya daha fazla eleman deer kmesinde ayn grntye sahipse. kincisi ise, deer kmesindeki tm elemanlarn, tanm kmesindeki bir elemann grnts olmak zorunda olmaddr.
Tanm: f: AB bir fonksiyon olsun. f nin grnts (aral)
im(f)={b B: (a,b) f , a A iin} kmesidir. Dikkat edilirse im(f) deer kmesi B nin alt kmesidir ve a A elemannn grnts f(a) ile kartrlmamaldr. Bir elemann grnts bir elemandr fakat bir fonksiyonun grnts bir kmedir ; bir baka deyile tanm kmesindeki elemanlarn grntlerinin tamamn ieren kmedir. im(f)={f(a): a A}.
rnek 3.8: f: IRIR olmak zere f(x)=
3x fonksiyonunun grntsn bulunuz. x +1

2
zm: Tanma gre y im(f) sadece ve sadece x IR iin y=
3x ise. x +1
2
Bu eitlik una eittir: yx2+y=3x veya yx2-3x+y=0. Bu durumda x=

3 9 4y2 olur. 2y
Bu nedenle gerek zm y 0 ve 9-4y2 0 olmaldr. Bylece y2 9/4 yani -3/2 y 3/2 (ve y 0) elde edilir. Bu durumda -3/2 y 3/2, y 0 salandnda y=f(x) olacak ekilde bir x reel says bulunabilir. y=0 zel bir durumdur fakat aka f(0)=0 dr o halde, 0 im(f) dir. Bylece, im(f)=[-3/2, 3/2]={y IR: 39
3/2 y 3/2}.
f:AIR gibi bir fonksiyonun grafii verilmise bu fonksiyonun grnts kolayca bulunabilir. A nn her bir elemannn grnts f(a); a dan grafii kesene kadar dikey doru izerek ve sonra kesiim noktasndan da y-eksenine yatay bir doru izerek bulunabilir.
3.8 Bileik Fonksiyonlar, njeksiyonlar ve Surjeksiyonlar

f: AB ve g: BC iki fonksiyon olsun. x, Ann eleman ise y=f(x) B ye aittir. Bu nedenle g(y)=g(f(x)) C nin elemandr. A dan C ye bir fonksiyon tanmlamak iin f ve g nin bilekesi dediimiz ve g o f ile gsterdiimiz x a g(f(x)) ortakln kullanabiliriz. g o f bileik fonksiyonu ekilsel olarak aadaki gibi gsterilebilir.
C g(f(x)) =g o f(x)
f(x)
gof
ekil 3.4 Tanma gre g o f fonksiyonu z= g o f(x) olacak ekilde tm (x,z) elemanlarn ieren A x C kartezyen arpmnn alt kmesi olmaldr. y=f(x) B dersek (x,y) f ve (y,z) g dir. Bu nedenle, bileik fonksiyonlar u ekilde tanmlarz.
Tanm: f: AB ve g: BC iki fonksiyon olsun. Bileik fonksiyon g o f: AC: g o f={(x,z) A x C: (x,y) f ve (y,z) g (y Biin)}
ki rastgele fonksiyonun bilekesi g o f olmayabilir. Yukardaki tanma gre g nin tanm kmesi, f in deer kmesine eittir. Ancak bu kati bir kural deildir. g o f tanmn biraz geniletirsek:
f: AB ve g: BC iki fonksiyon ve a A olsun. g(f(a)) nn tanml olabilmesi iin f(a)nn g nin tanm kmesi olan B kmesine ait olmas gerekir. Bu durumda g o f i tanmlamak iin g(f(a)) nn tm a A iin tanml olmas arttr. Bylece g o f sadece ve sadece f in grnts g nin tanm kmesinin alt kmesi ise tanmldr. Tabii ki, bu art yukardaki tanmda olduu gibi B=B ise salanr. rnek 3.9: f ve g IRIR ve f(x)=x+2, g=1/(x2+1) eklinde tanml olsun. Bu durumda, g o f(x) = g(f(x)) = g(x+2) =
1 ( x + 2) 2 + 1
1 x + 4x + 5
2
40
Benzer ekilde;
f o g(x) = f(g(x)) = f(1/(x2+1))
1 +2 x +1
2
2x 2 + 3 x2 +1
Bu rnek gsteriyor ki, genellikle f o g g o f.
Teorem 3.6: f: AB ve g: BC iki fonksiyon olsun. Bu durumda im(g o f) im(g). spat: c im(g o f) olsun. O halde, (g o f)(a)=g(f(a))=c olacak ekilde a A mevcuttur. Bu durumda, b=f(a) B dersek g(b)=c dir ve bu nedenle c im(g) dir. Bu sebeple, im(g o f) im(g).
nceki blmlerden hatrlayacamz gibi bir f: AB fonksiyonu (i) (ii) tanm kmesinin farkl elemanlar ayn grntye sahip olabilir. deer kmesinin baz elemanlar tanm kmesinin herhangi bir elemannn grnts olmayabilir.
rnein, f: IRIR, f(x)=x2 fonksiyonunda bu iki olaslk da mmkndr. Hem 2 hem de -2 ayn grntye sahip olduu gibi herhangi bir negatif reel say f in grntsne dahil deildir.(tm x reel saylar iin x2 0). Yukardaki maddelerden ilkinin mmkn olmad fonksiyonlara injective, ikincisinin mmkn olmad fonksiyonlara da surjective denir. Bu iki durum ekil 3.5 te gsterilmitir. ekil 3.5 (a) daki f:{a,b,c,d}{ , , , , } fonksiyonu injectivedir fakat surjective deildir. Dier yandan, ekil 3.5 (b) deki g:{a,b,c,d,e}{ , , , } fonksiyonu surjectivedir fakat injective deildir.
ekil 3.5
Tanm: f: AB bir fonksiyon olsun. (i) Tm a, a A elemanlar iin aadaki durum salanyorsa f injectivedir veya bir injeksiyondur deriz:
41
Eer (a,b), (a,b) f ve a a ise b b.
(ii) Eer her b B iin (a,b) f olacak ekilde a A mevcut ise f surjectivedir veya bir surjeksiyondur deriz. rnek 3.10: f: IRIR, f(x)=3x-7 olsun. f in hem injective hem de surjective olduunu gsteriniz. zm: f in injeksiyon olduunu gstermek iin tm x ve y reel saylar iin f(x)=f(y) nin x=y anlamna geldiini ispatlamamz gerekir. f(x) = f(y)
3x-7 = 3y-7 3x = 3y x = y. O halde f injectivedir.
f in surjeksiyon olduunu gstermek iin, y nin IR deer kmesinin herhangi bir eleman olduunu dnelim. f(x)=y olacak ekilde x IR bulmamz gerekir. x=(y+7)/3 olsun. O halde, x IR ve f(x) = f((y+7)/3)
= 3.
y+7 -7 3
= y+7-7 = y. O halde f surjectivedir. Bu ispat herhangi bir lineer fonksiyonun f: IRIR, f(x)=ax+b hem injective hem de surjective olduunu gstermek iin kullanlabilir. A ve B IR nin alt kmeleri olmak zere f: AB fonksiyonu olsun. Bir fonksiyonun grafiinden injective veya surjective olup olmadn anlayabiliriz.
f in injective olmadn farz edelim. O halde, A da f(a1)=f(a2)=b olacak ekilde iki tane a1 ve a2 eleman vardr. Bunun anlam b den izilen yatay doru x-eksenini x=a1 ve x=a2 de keser. Bu durum ekil 3.6da gsterilmitir.
y
y=f(x) b A 0 a1 a2 x
ekil 3.6
42
te yandan eer f injective ise bu durum hibir zaman gereklemez. Yani yatay doru grafii birden fazla yerden kesmez. Surjective zellii ise u ekildedir: im(f)=B olmak zere f, sadece ve sadece B nin bir noktasndan geen her yatay doru grafii en az bir kere kesiyorsa surjectivedir.
Teorem 3.7: f: AB ve g: BC iki fonksiyon olsun.

(i) Eer f ve g her ikisi birden injective ise g o f de injectivedir. (ii) Eer f ve g her ikisi birden surjective ise g o f de surjectivedir.
spat: (i) f ve g nin injeksiyon olduunu dnelim. a, a A, b=f(a) ve b=f(a) olsun. Bu durumda, g o f(a)=g o f(a)
g(f(a)) = g(f(a)) g(b) = g(b)

b = b a = a (zira g injectivedir.) (zira f injectivedir.)
f(a) = f(a) (nk f(a)=b, f(a)=b.)
Bylece g o f bir injeksiyondur.
Teorem 3.8: f: AB ve g: BC iki fonksiyon olsun.

(i) g o f bileik fonksiyonu injective ise f de injectivedir. (ii) g o f bileik fonksiyonu surjective ise g de surjectivedir.
Teorem 3.9: (i) f: AB fonksiyonu sadece ve sadece g o f =idA: AA (Ann zdelik fonksiyonu) olacak ekilde bir g: BA varsa injectivedir. (ii) f: AB fonksiyonu sadece ve sadece f o h =idB: BB (Bnn zdelik fonksiyonu) olacak ekilde bir h: BA varsa injectivedir. Tanm: f: AB herhangi bir fonksiyon olsun. g o f =idA olacak ekilde bir g: BA fonksiyonu f iin bir sol inverse, benzer ekilde f o h =idB olacak ekilde bir h: BA fonksiyonu f iin bir sa inverse denir.
3.9 Ters Fonksiyonlar

Hem injective hem de surjective fonksiyonlar ilgin ve nemli zelliklere sahiptir.
Tanm: f: AB fonksiyonu hem injective hem de surjective ise bijectivedir veya bijeksiyondur. Teorem 3.10: A ve B IR nin alt kmeleri olmak zere f: AB fonksiyon olsun. O halde f, sadece ve sadece B nin bir noktasndan izilen her doru f nin grafiini tam olarak bir yerde kesiyorsa bijectivedir.
43
Teorem 3.11: (i) ki bijeksiyonun bilekesi yine bijeksiyondur. (ii) f: AB fonksiyonu sadece ve sadece hem sol hem de sa inverse e sahipse bijeksiyondur. (iii) A ve B sonlu kmeler olmak zere f: AB bijeksiyon ise |A| = |B|.
Dikkat edilirse (i) kknn tersi yanltr. Eer bir bileik fonksiyon g o f bijective ise hem f hem de g bijective olmak zorunda deildir. Eer A ve B ayn kardinaliteye sahip sonlu kmeler ise A dan B ye bir bijeksiyon vardr. imdi u soruya bir gz atalm. f: AB eklinde verilmi bir fonksiyon olsun. g={(b,a):(a,b) f} hangi durumlarda bir fonksiyon tanmlar? Burada g yi f in diyagramnda oklar tersine evirmek gibi dnebiliriz: Eer b=f(a) ise a=g(b) dir. Genel duruma bakacak olursak, f: AB bir fonksiyon ve g={(b,a):(a,b) f} eklinde tanmlanm olsun. O halde g, her bir b B iin (b,a) g veya (a,b) f olacak ekilde tek bir a A varsa fonksiyondur. B nin her bir eleman iin gerekli zellikleri salayan a larn varl ayn zamanda f in surjective olmas iin aranan artlardr. Bunun da tesinde, (a,b) f olacak ekilde bir a A eleman sadece ve sadece f injective ise tektir.
Teorem 3.12: f:AB bir fonksiyon olsun. g={(b,a) B x A: (a,b) f} bants sadece ve sadece f bijeksiyon ise B den A ya bir fonksiyondur. Tanm: f:AB bir bijeksiyon ise g: BA, g(b)=a sadece ve sadece f(a)=b ise eklinde tanmlanan fonksiyona f in ters fonksiyonu denir ve f -1 eklinde gsterilir. Teorem 3.13: f:AB bir bijeksiyon ise f -1:BA f iin hem sol hem de sa inverse tr. rnek 3.11: f: IR-{1}IR-{2}, f(x)=
tersini bulun. 2x fonksiyonunun bijective olduunu gsterin ve x 1
zm: Eer f -1 i bulabilirsek f bijeksiyon olmaldr. f -1 i bulabilmek iin tanm kullanrz: y=f(x) ise x= f -1(y). O halde,
y= 2x x 1 y(x-1)=2x yx-2x=y x(y-2)=y y x= y2
Bu sebeple u fonksiyonu tanmlayabiliriz:
g: IR-{2}IR-{1}, g(y)=y/y-2.
3.10 Altrmalar
1- A=Z+ x Z+ ve R, A zerinde (a,b)R(c,d) sadece ve sadece a+d=b+c ise eklinde tanmlanan bir bant olsun. R bantsnn yansyan, simetrik ve geili olduunu fakat ters simetrik olmadn gsteriniz.
44
2- R, A dan B ye ve S, B den C ye birer bant olsun. R ve S nin bilekesi A dan C ye S o R bantsdr ve a(S o R)c sadece ve sadece aRb ve bSc olacak ekilde bir b B eleman var ise eklinde tanmlanmtr.
Bu tanma gre, R, Z+ zerinde tanml bir bant olsun. n R m sadece ve sadece m=n2 olduuna gre; Z+ zerinde R2=R o R bantsn tanmlaynz.
3- A={1,2,3,4} olsun.
a. A zerinde ka tane edeerlik bants vardr? b. A zerinde (1,2) R zelliine sahip ka tane R edeerlik bants vardr?
4- Bir R bants IR2 zerinde u ekilde tanmlanmtr.

(x1,y1)R(x2,y2) sadece ve sadece x1<x2 veya hem x1=x2 hem de y1 y2 ise.
R nin IR2 zerinde bir paral sra olduunu gsteriniz. 5- Aadaki tabloda renciler, dersler ve rencilerin derslerde aldklar notlar ile ilgili bilgiler yer almaktadr. student_id 100 101 102 103 104 Course_id 1 2 3 4 5 6 first_name Lynn Bernard Mike June Alan last_name Icks Mac Soft Icks Turing Professor Franco Herlihy Avd Dal Bo Savage Unknown course_id 2 1 2 4 1 5 5 6 Level Senior Junior Freshman Junior Grad semester Spring Spring Fall Fall Fall Fall concentration Independent CS- Theatre Arts Business Econ CS-AM Math year 2003 2002 2003 2002 2003 2001
Tablo 3.4- STUDENTS
course_name CS22: Discrete Math. CS22: Discrete Math. CS123: Purty Pictures EC187: Game Theory CS51: Turings Factory MA student_id 100 101 101 102 102 103 104 104
Tablo 3.5 COURSES
student_grade A S NC A B A A A
Tablo 3.6 COURSE_GRADES

45
Buna gre; a. A alm Freshman seviyesindeki rencileri seiniz. b. Courses tablosunda (course_name, semester) kayt tipine gre projection ilemini gerekletirin. tablo zerinde natural join ilemini gerekletirin c. (student_name,course_name,grade) kayt tipine gre projection yan. ve
6- Aadaki fonksiyonlarn grntlerini bulunuz.

a. f: IR IR, x a ( x + 2)
2
b. f: IR IR, x a
1 ( x + 2)
2
c. f: IR IR, x a x4
7- g o f bileke fonksiyonunu tanmlaynz.

x 2 + x, x 0 f:IR IR, f(x)= 1/x , x < 0 x + 1, x 0 g:IR IR, g(x)= 1/x , x < 0
8- f: A B ve g: B C iki fonksiyon olmak zere,
Hem f hem de g surjective ise g o f bilekesi de surjectivedir eklindeki teoremi ispatlaynz.

9- f(x)= 2 x 3 fonksiyonunun tersini (g(x)) bulup g o f ve f o g bileke fonksiyonlarn yazarak sonucun x olduunu ispatlaynz. 10- f ve g IR IR ve k IR olmak zere birer fonksiyon olsun. f+g, f*g ve kf: IR IR fonksiyonlar srasyla u ekilde tanmlanmaktadr:
(f+g)(x)=f(x)+g(x) (f*g)(x)= f(x)*g(x) (kf)(x)= k.f(x). (i) (ii) Eer k 0 ise kf in sadece ve sadece f bijeksiyon ise bijeksiyon olduunu ispatlaynz. Ne f+g nin ne de f*g nin bijeksiyon olmad f ve g bijeksiyonlar tanmlaynz.
46
4 Cebrik Yaplar
4.1 kili lemler ve zellikleri
Matematikte sklkla baz kme elemanlarnn birletirilmesiyle karlaabiliriz. rnein ilk konularda nermelerin mantksal balayclar ile birletirilerek yeni nermeler yaplabildiini grmtk. Kmelerdeki birleim ve kesiim ilemleri de iki kmeyi birletirerek nc bir kme ortaya karrken, g o f de f ve g fonksiyonlarndan farkl bir fonksiyon ortaya karyordu. Dier rnekler ise iyi bildiimiz aritmetik ilemler yani toplama, karma, arpma ve blme olabilir. Bu rneklerin ortak noktas zel bir kmenin elemanlarn birletirecek kurallar tanmlyor olmalardr. Bu konudaki amacmz iin ise bu kurallarn iki eleman birletirirken ortaya kacak sonucun da kmenin eleman olmasn salamas gerekmektedir. Bu kriterleri salayan kurala ikili ilem denir. Yukarda verdiimiz rneklerin ikili ilem olup olmadklar sorudaki kmeye gre deiir. rnein, pozitif tamsaylar kmesinde toplama ilemi ikili ilem iken karma ilemi deildir zira verilen iki pozitif tamsaynn karlmas sonucunda negatif bir tamsay elde edilebilir. te yandan karma ilemi tm tamsaylar iin bir ikili ilemdir. Baz ikili ilemler iin elemanlarn birletirilme sralar nemli iken bazlar iin nemli olmayabilir. rnein, toplama ileminde m+n=n+m dir fakat m-n ile n-m ayn deildir. Bu nedenle, ikili ilem bir kmenin herhangi eleman iftleri zerinde deil sral ikilileri zerinde etkilidir diyebiliriz. zet olarak, bir ikili ilem iin iki ey gereklidir: bir kme ve bu kmenin elemanlarnn herhangi bir sral ikilisini birletirerek sonucun yine kmenin bir eleman olmasn salayan bir kural.
Tanm: Bo olmayan S kmesi zerinde bir * ikili ilemi herhangi iki x,y S eleman birletirerek z S elemann veren bir kuraldr ve z=x*y eklinde gsterilir.(Ayrca ikili ilemler simge olarak, ,,, ilede gsterilebilir)
Tanmdan da anlalaca gibi bir ikili ilem S nin bir elemann S ye ait olan x ve y elemanlarnn tm (x,y) sral ikililerine atayan bir fonksiyondur. Bu sral ikililerin kmesi tabii ki S x S kartezyen arpmdr. Bu da bizi aadaki tanma gtrr:
Tanm: Bo olmayan S kmesi zerinde bir ikili ilem f: S x S S eklinde bir fonksiyondur. x ve y S nin elemanlar ise f(x,y) yi x*y eklinde gsteririz.
x*y nin S kmesine ait olmas gerektii koulu ikili ilemin kapallk zelliidir ve bu koul salanrsa S, * ilemine gre kapaldr deriz.
rnek 4.1: Sonlu bir kme zerindeki bir ikili ilemin sonucu bir tablo ile de gsterilebilir. rnein S={a,b,c,d} kmesi zerinde bir * ikili ilemi tanmlayalm: Tablo 4.1.
Tabloyu yorumlamadaki mantk u ekildedir: rnein b*d ileminin sonucu b ile etiketlendirilmi satr ile d ile etiketlenmi stunun kesiimi ile elde edilir. O halde, b*d=b dir. Benzer ekilde c*d=a, d*c=c, c*c=a dr.
47
* a b c d
a a d c d
b b c b b
c c a a c
d d b a a
Tablo 4.1 kili ilemin tablo ile gsterilmesi imdi belli ikili ilemlerin zelliklerini ayrt edebilmemizi salayan baz tanmlara bakalm. lk tanm * ikili ileminin bir kmenin elemanlarnn iftlerini birletirdii ve bu nedenle a*b*c ifadesinin iki deiik ekilde okunabildii gerei ile ilgilidir. Bu ifadeyi (a*b)*c yani nce a ve b yi sonra sonucu c ile birletirmek eklinde yorumlayabiliriz. Yada a*(b*c) yani a y b*c ileminin sonucu ile birletirmek eklinde de yorumlayabilirdik. Baz ikili ilemler iin rnein reel saylar zerindeki karma ileminde iki yorum iki farkl sonu verir. Bazlar iin ise hibir ey deimez. Bu tip ikili ilemler birleme zelliine sahiptir denir.
Tanm: Bir S kmesi zerindeki * ikili ilemi, tm x,y,z S iin
(x*y)*z=x*(y*z) ise birleme(associative) zelliine sahiptir. Birleme zelliine sahip olmayan bir ikili ilemden ikiden fazla terim ieren ifadeler iin ilk nce hangi elemanlarn ileme tabi tutulacan belirtmek amacyla parantez kullanlmaldr. Hatrlarsak ikilli ilemi (x,y) sral ikilisi zerinde tanmlamtk. Tanmn haricinde, eer x ve y bir kmenin elemanlar ise x*y ve y*x de kmenin elemanlar olmaldr. Fakat bu ilemlerin sonucu ayn olmayabilir. Toplama ilemi gibi x*y=y*x olan baz ikili ilemler iin deime zelliine sahiptir denir.
Tanm: Bir S kmesi zerindeki * ikili ilemi, tm x,y S iin
x*y=y*x ise deime(commutative) zelliine sahiptir. Belli ikili ilemlerde, kmenin herhangi bir eleman ile birletirildiinde bu eleman deitiremeyen bir eleman vardr. rnein reel saylardaki toplama ileminde sfr bu zellie sahiptir: x+0=0+x=x. Eer varsa byle bir elemana etkisiz eleman denir.
Tanm: * bir S kmesi zerinde bir ikili ilem olsun. Tm x S iin
x*e=e*x=x adlandrlr.
zelliine sahip bir e S eleman * ilemi iin etkisiz eleman olarak
Dikkat edilirse, e etkisiz eleman olmak zere, S kmesindeki tm x elemanlar iin x*e=x ve e*x=x eitliklerinin her ikisi de salanmas gerekmektedir. Tamsaylardaki karma ileminde 0 etkisiz eleman deildir zira x-0=x fakat 0-x=-x tir. Aadaki son zellik ise sadece etkisiz elemana sahip ikili ilemlerle ilgilidir.
Tanm: * bir S kmesi zerinde bir ikili ilem olsun ve bir e S etkisiz eleman olduunu varsayalm. x, Sin bir elemandr dersek, x in tersi bir y S elemandr yle ki,
x*y=y*x=e. Bir elemann tersi tektir ve y=x

-1
eklinde
48
yazlr. (Ayn zamanda x=y -1).

x -1 bazen 1/x ile kartrlabilir. 1/x, sadece eer S kmesi sfr hari reel saylar kmesi ve * arpma ikili ilemi ise x in tersidir.
rnek 4.2: Tablo 4.1 de verilen ikili ilem birleim zelliine sahip deildir zira
(b*d)*a = b*a = d
iken
b*(d*a) = b*d = b dir. Benzer ekilde bu ikili ilemin deime zellii de yoktur nk b*a a*b dir. Tablo 4.1e bakldnda etkisiz elemann da olmad kolayca grlebilir. kili ilemde etkisiz eleman olmayabilir fakat eer varsa bu eleman tektir.
Teorem 4.1: *, S kmesi zerinde bir ikili ilem olsun. Eer bir etkisiz eleman varsa bu eleman tektir. spat: e1 ve e2 S kmesinde * ilemi altnda etkisiz elemanlar olsun. e2 bir etkisiz eleman olduuna gre,
e1*e2 = e2*e1 = e1. Fakat e1 de bir etkisiz eleman olduuna gre e2*e1 = e1*e2 = e2. Bu durumda aka grlyor ki e1=e2. O halde, etkisiz eleman tektir.
Teorem 4.2: *, S kmesi zerinde deime zelliine sahip bir ikili ilem ve e bu ilem altnda bir etkisiz eleman olsun. Bu durumda bir elemann tersi eer varsa tektir. spat: x S elemann tersinin y ve z olduunu dnelim. O halde,
y*x = x*y = e z*x = x*z = e. Bu durumda, y = y*e = y*(x*z) = (y*x)*z = e*z =z.
(birleme kural)
Bylece x in tersinin tek olduunu ispatlam oluruz. Dikkat edilirse bu teoremin ispatnda ikili ilemin birleme zelliine sahip olmas gerekli arttr. Eer ikili ilem birleme zelliine sahip deilse ters elemann tek olmas garanti deildir.
4.2 Cebrik Yaplar

Bir cebrik yap, bir veya daha fazla kme ile birlikte bir ekilde kme elemanlarn birletirebilen bir veya daha fazla ilemden oluur. Belli bir cebrik yap iin nemli olan ou zelliinin ierdii ilemlerden tahmin edilebilmesidir. Bunun anlam ortak zelliklere sahip cebrik yaplarn snflara (ailelere) ayrlabileceidir. Verilen bir cebrik yapnn G.Y.T.E Bil. Mh. Bl. 49
hangi belli yap ailesine ait olduunu bulabilmek, bu ailenin tm elemanlarnn hangi karakteristik zelliklere sahip olduu sonucuna varabilmemize imkan verir. Yani eer belli bir yapnn grup olduunu anlayabiliyorsak bu yapnn gruplarn tm karakteristik zelliklerine sahip olduunu varsayabiliriz. Burada inceleyeceimiz cebrik yaplar tek bir S kmesi ile birlikte bu kmenin elemanlarn birletiren tek bir ikili ilemden oluur. Bu tip bir yapy iki gerekli ksmdan olutuunu belirtmek iin (S, *) eklinde (bir kme ve bu kme zerinde bir ikili ilem) gsterebiliriz.
4.2.1 Yar-Gruplar
lk cebrik yap snfmz iin ikili ilemin sadece birleme zelliine sahip olmas gerekir. Bu zellie sahip cebrik yaplara yar-grup denir.
Tanm: S, bo olmayan bir kme ve *, S zerinde tanml bir ikili ilem olsun. (S,*) yaps S zerinde * ilemi birleme zelliine sahipse yar-gruptur.
Eer ilem hem birleme hem de deime zelliine sahipse (S, *) yaps deiken yar-grup adn alr.
rnek 4.3: A sembollerden oluan bo olmayan bir kme olsun. Byle bir kmeye alfabe denir. Baz alfabe rnekleri unlardr:
(a) A={ , , , , , } (b) A={a, b, c, d,, x, y, z} (c) A={ , +, -, , /, $, %, &}. Bir A alfabesi verilmise, bu alfabeden sonlu sral semboller dizisi tanmlayabiliriz ve buna kelime (string) deriz. Kelimenin uzunluu ierdii sembol says kadardr. O halde, A bir alfabe diyelim ve A zerindeki tm kelimelerin kmesi A* dnelim. A* kmesindeki elemanlar zerinde bir ekleme (concatenation) ilemi tanmlayalm. x ve y, A* kmesinin iki eleman ise x ve y nin eklenme ilemi x*y eklinde gsterilir ve x ile y kelimelerinin yan yana yazlmalar ile elde edilir. rnein A={a, b,c, d} ise abd*cabc = abdcabc baaa*ccbabb = baaaccbabb. Verilen bir A alfabesi iin A* zerindeki ekleme ilemi bir ikili ilemdir ve tanmdan da aka anlalaca gibi bu ilem birleme zelliine sahiptir. Bu nedenle, (A*, *) yaps bir yargruptur.
4.2.2 Monoidler
Yar-gruplarn ikili ilemlerindeki tek kstlama, ok fazla ilgin zelliin ortaya kmasna yetecek yapy vermez. Bu nedenle sradaki cebrik yap ailesinde birleme zelliine bir art daha ekleyeceiz- etkisiz elemann varl. Bu iki zellie sahip cebrik yaplara monoidler denir.
Tanm: Bir monoid etkisiz elemana sahip bir (S, *) yar-gruptur.
50
Eer *, ayn zamanda deime zelliine de sahipse monoid deiken monoid diye adlandrlr.
rnek 4.4: rnek 4.3 te kelimeler zerindeki ekleme ilemini tanmlamtk. A* kmesine bo kelimeyi (empty string) yani hibir sembol iermeyen kelimeyi eklediimizi dnelim. Bo kelimeyi ile gsterirsek, tm x A* { } iin
x* = *x = x dir. O halde, (A* { },*) yaps bir monoiddir.
4.2.3 Gruplar
Cebrik yaplarn tek bir ilem ieren en nemli ve ilgin rneklerinin ou, monoidleri tanmlayan iki arta ek olarak bir nc art daha salar. Bu art da kmenin her bir elemann ileme gre tersinin olduudur.Bu art monoidlerin artlarna eklersek grup olarak bilinen cebrik yapy tanmlam oluruz.
Tanm: Her bir elemann tersinin olduu monoide (S, *) grup denir. Yani (S, *) ifti u art salar:
(G1) *, S zerinde birleme zelliine sahiptir. (G2) bir etkisiz eleman mevcuttur. (G3) S in her bir elemannn tersi mevcuttur. Hatrlarsak, birleme zelliine sahip bir ikili ilemde ters elemann tek olduunu ispatlamtk.
rnek 4.5: rnek 4.4 te tanmladmz (A* { },*) monoid bir grup deildir zira bo olmayan bir x kelimesi iin bo kelime olmak zere,
x*y = y*x = artnn salayan baka bir y kelimesi bulamayz. Bu nedenle, A* { } kmesinde haricinde hibir elemann ekleme ilemi altnda bir tersi yoktur.
4.3 Altrmalar
1- S kmesinin bir A kmesinin tm alt kmelerini ieren bir kme olduunu ve bu kme zerinde kesiim ikili ilemini dnelim. (i) (ii) (iii) ileminin S zerinde deime zellii var mdr?
Etkisiz eleman nedir? Eer varsa hangi elemanlarn tersi vardr? Bunlarn tersleri nelerdir?
2- S kmesinin bir A kmesinin tm alt kmelerini ieren bir kme olsun ve tm X, Y S iin
X*Y = (X-Y) (Y-X) olsun.

(i)
* ileminin S zerinde bir

51
ikili ilem olduunu

gsteriniz.
(ii) (iii) (iv) (v)
* ileminin deime zellii var mdr? * ileminin birleme zellii var mdr? Etkisiz eleman var mdr? Varsa nedir? Eer etkisiz eleman varsa X S elemannn tersi nedir?
3- * ikili ilemi,
x, x y x*y = y, x < y
(x,y IN)
eklinde tanmlanm olmak zere (IN,*) yapsn dnelim.(IN,*) yapsnn yar-grup olduunu gsteriniz. Bu yap monoid midir? Neden? IN zerinde o ikili ilemini x, x y xoy = y, x > y eklinde tanmlarsak; (IN, o ) yaps yar-grup mudur? Monoid midir?
4- Z/5 ={[0],[1],[2],[3],[4]} kmesinin arpm modulo 5 ilemi altnda bir grup olmadn fakat Z/5 {[0]}={[1],[2],[3],[4]} kmesinin bu ilem altnda bir grup olduunu gsteriniz. Z/4 {[0]} kmesi arpm modulo 4 ilemi altnda bir grup mudur?
52
5 Gruplar ve Yar-Gruplar
5.1 Gruplar ve Baz Grup Aileleri
Tanm(Grup): Her bir elemann tersinin olduu monoide (G, *) grup denir. Yani (G, *) ifti u art salar:
(G1) *, S zerinde birleme zelliine sahiptir. (G2) bir etkisiz eleman mevcuttur. (G3) S in her bir elemannn tersi mevcuttur. Bu konuda daha nce bahsettiimiz cebrik yap ierisinde en nemli olan grup yapsndan bahsedilecektir. Bu blmde ve bundan sonraki blmlerde belirtilmemi ikili ilemler ieren ifadeler yazarken * simgesini gz ard edeceiz. Sadece yanl anlamalara imkan verecek iki ikili ilemi birbirinden ayrt etmek iin kullanacaz. rnein x*y yerine xy yazacaz (ancak arpma ilemi ile kartrmamalyz). Ayrca aadaki gibi x in slerini tanmlayacaz. n Z+ olmak zere xn=x*x**x (n tane)
ve x Z- olmak zere xn=(x -1)|n| =x-1* x-1*x-1** x-1.(n tane) Ayrca etkisiz eleman da u ekilde tanmlarz: x0=e. Herhangi bir (G,*) grubun en belirgin zellii bykl yani grubun temelini oluturan G kmesinin eleman saysdr. Buna (G,*) grubunun order denir.
Tanm: (G,*) grubunun order G kmesinin kardinalitesidir ve |G| eklinde gsterilir. Teorem 5.1: (G,*) bir grup ise sol ve sa sadeleme kurallar uygulanabilir yani, a,x,yG ise
1. ax=ay ifadesinin anlam x=y (sol sadeleme kural) 2. xa=ya ifadesinin anlam x=y (sa sadeleme kural)
Teorem 5.2: (G,*) bir grupsa ve a, b G ise;
(a) ax=b denkleminin x=a -1b eklinde tek bir zm vardr ve, (b) ya=b denkleminin y=ba -1 eklinde tek bir zm vardr.
spat: ax=b olsun.
Bu denklemin her iki tarafn a -1 ile arparsak: a -1 (ax)= a -1 b (a -1 a)x= a -1 b ex= a -1 b x= a -1 b. Bylece x=a gerekir.
-1
b denklemin bir zmdr. Bu zmn tek zm olduunu gstermemiz
53
x1 ve x2 her ikisi de ax=b nin zm olsun. O halde, ax1 = ax2 x1 = x2 Bylece x=a-1 b tek zmdr. Bu iki teoremin yararl bir sonucu sonlu sayda elemana sahip bir grubun Cayley tablosuna yerletirilmesidir. kinci teorem her bir elemann her satr ve stunda tam olarak bir kere bulunmasn garantiler.
Teorem 5.3: Eer (G,*) sonlu bir grupsa, bu grubun Cayley tablosunda G nin her eleman her bir satr ve stunda sadece bir kez yer alr.
5.1.1 Halka (Cyclic) Gruplar

Tablo 5.1deki Cayley tablosu ile tanmlanm grubu ele alalm: * e a b c e e a b c a a b c e b b c e a c c e a b Tablo 5.1. Her bir eleman n bir tamsay olmak zere an biiminde yazabileceimizden bu grup iin a1=a, a2=b, a3=c ve a4=e dir. Verilen herhangi bir eleman iin bu gsterim ayn deildir. rnein, b=a2=a6=a-2 vs. yazabiliriz. Aslnda kmenin her bir elemann a nn kuvvetleri biiminde gstermek iin sonsuz sayda yol vardr. {e,a,b,c} nin her eleman an biiminde yazlabilir ve bu duruma a grubun bir retecidir (generator) denir. Doal olarak aklmza dier baka elemanlar da grubun reteci midir sorusu aklmza gelir. c elemannn da bir rete olduunu fakat n ift ise bn=e ve b tek ise bn=b olduundan b nin bir rete olmadn syleyebiliriz. En az bir tane retece sahip gruplara halka denir.
Tanm: (G,*) grubu, n bir tamsay olmak zere her bir g G iin bir a G eleman mevcutsa halkadr denir. (G,*) grubu a tarafndan retilmitir denir ve a (G,*) grubunun reticidir. rnek 5.1: (Z,+) grubunun halka olduunu ve retecinin 1 olduunu gsteriniz. zm: Etkisiz eleman 0, ve 1 elemannn tersi -1 dir.
n Z eleman iin n>0 olmak zere; n=1+1++1 (n tane) =n.1. n<0 ise; n= (-1)+ (-1)++ (-1) (n tane) = |n| (-1) = n.1. n=0 ise; n=0.1=n.1. Bylece (Z,+) halka grubudur ve 1 bir retetir.
54
5.1.2 Dihedral Gruplar

Aadaki ekilde keleri 1,2, ve 3 ile numaralandrlm ekenar gene gz atalm. 1
imdi bu genin kelerinin yerlerinin deiimine yol aacak olas dnmlerini dnelim. rnein, bu gen saat ynnn tersine merkezinden 120o dndrlrse, 3
genin en tepe noktas (1) ile bu noktann karsndaki kenarn orta noktasn birletiren dorudan yansmas ise; 1
Btn bu dnmlerin kmesine ekenar genin simetrileri kmesi denir. Bu tip, tane rotasyonlar ieren, tane de aadaki L1, L2 ve L3 dorularnda yansmalar ieren alt tane simetri vardr.
L2
L3
L1 ekil 5.1 ekil 5.2 her bir dnmden sonra kelerin pozisyonlarn gstermektedir.
55
Simetri
Dnmn Sonucu
1 1
r0: saatin tersi ynde 0 o dndrme 2 r1: saatin tersi ynde 120 o dndrme 2 r2: saatin tersi ynde 240 o dndrme 2 m1: L1 de yansma 2 m2: L2 de yansma 2 m3: L3 de yansma 2 3 1 3 1 3 2 2 1 1 3 3 3 2 1 3 3 1 1 1 3 1 2 2 1 3 2 3 3
ekil 5.2 T={r0, r1, r2, m1, m2, m3} kmesini ve * ilemini dnelim ve a*b=ab nin anlam a dnmnden sonra b dnmn uygula olsun.Bu nedenle, r1*m1 in anlam geni saat ynnn tersine 120o evir ve sonucu L1 zerinde yanst. ekil 5.3 bu iki dnmn sonucunu gstermektedir.
ekil 5.3 Ortaya kan sonu tek bir m2 dnmne eittir ve r1m1=m2 yazlabilir. * ilemi deime zelliine sahip deildir zira m1r1=m3 tr. T kmesinin * ilemi altndaki Cayley tablosu Tablo 5.2de gsterilmitir
56
* r0 r1 r2 m1 m2 m3
r0 r0 r1 r2 m1 m2 m3
r1 r1 r2 r0 m3 m1 m2
r2 r2 r0 r1 m2 m3 m1
m1 m1 m2 m3 r0 r1 r2
m2 m2 m3 m1 r2 r0 r1
m3 m3 m1 m2 r1 r2 r0
Tablo 5.2 Aktr ki *, T zerinde bir ikili ilemdir ve (T,*) in deime zelliine sahip olmayan bir grup olduunu gsterebiliriz. Etkisiz eleman r0 dr ve her bir elemann tersi vardr. te yandan her dnm bir fonksiyon olarak dnlrse * ileminin birleme zelliine sahip olduu kolayca gsterilebilir. (T,*) grubu genellikle D3 eklinde ifade edilir ve ekenar genin simetri gruplar veya 3. dereceden dihedral grup eklinde isimlendirilir. Benzer simetri gruplar tm dzgn okgenler iin de geerlidir. n. dereceden dihedral grup n kenarl dzgn okgenin simetri grubudur. 2n tane eleman vardr ve Dn eklinde gsterilir.
5.2 Permutasyon Gruplar

Tanm: S bo olmayan bir kme olsun. S in bir permutasyonu S ten S e bir bijeksiyondur.
Belli bir bijeksiyonu tanmlamak iin kullanlan yol genellikle S in tm elemanlarnn elemelerinin etkilerini gstermektir. rnein, S={1,2,3,4} ise u ekilde bir p1 bijeksiyonu tanmlayabiliriz. p1(1)=2 p1(2)=4 p1(3)=3 p1(4)=1.
p1i gstermenin daha uygun yolu, ilk satr S in elemanlarndan ve ikinci satr bunlara karlk gelen grntlerinden oluan bir dizi kullanmaktr. p1 bijeksiyonu iin unu yazabiliriz: p1=
1 p1 (1) 2 p1 (2) 3 p1 (3) 4 p1 (4)
1 2 3 4 2 4 3 1
lk satrda listelenen S in elemanlarnn sras nemli deildir. nemli olan her bir elemann altndakinin uygun bijeksiyondaki grntsnn olmasdr.Yani p1 i u eklide de yazabiliriz: p1=
2 1 4 3 4 2 1 3
imdi de A={1,2,3} kmesini dnelim ve S3 A nn tm permutasyonlarnn kmesi olsun. (S3 notasyonunu kullanmamzn sebebi kmenin 3 elemanl olduunu belirtmektir.) S3n aadaki gibi 6 elemanl p1, p2, , p6 olduunu tahmin etmek zor deildir.
57
p1=
1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 3 2
p2=
1 2 3 2 3 1 1 2 3 3 2 1
p3=
1 2 3 3 1 2 1 2 3 2 1 3
p4=
p5=
p6=
S3 zerinde tanmlanabilecek doal bir ikili ilem vardr ki bu fonksiyonlarn birlemesidir. Bu nedenle, pipj (pi, pjS3) pi ve pj bijeksiyonlarnn bilekesi anlamna gelir. lem aka grld gibi bir ikili ilemdir zira S zerindeki bijeksiyonlarn bilekesi yine S zerinde bir bijeksiyondur. rnein p3p5 i dnelim. Dizi biiminde yle yazabiliriz: p3p5= 1 2 3 3 1 2
1 2 3 3 2 1
p3p5 bijeksiyonunu temsil eden diziyi bulabilmek iin bijeksiyonun A nn her bir eleman zerindeki etkisini bulmamz gerekir. rnein 1 elemann alalm. p3 dizisinde 13 tr. p5 dizisi bize 31 verir. Bu nedenle, p3p5 bijeksiyonu altnda 1 in grnts 1 dir. Bunu u ekilde gsterebiliriz:
p3p5=
1 2 3 3 1 2 1 2 3 1 ? ?
1 2 3 3 2 1
Bu ilemi A nn dier elemanlar ile de tekrarlarsak; p3p5= 1 2 3 3 1 2 1 2 3 1 3 2 .

1 2 3 3 2 1
Bu dizi p4 temsil eden dizidir, o halde p3p5=p4 yazabiliriz. (S3,*) iin Cayley tablosu; tablo5.3 deki gibidir. * p1 p2 p3 p4 p5 p6 p1 p1 p2 p3 p4 p5 p6 p2 p2 p3 p1 p6 p4 p5 p3 p3 p1 p2 p5 p6 p4 p4 p4 p5 p6 p1 p2 p3 p5 p5 p6 p4 p3 p1 p2 p6 p6 p4 p5 p2 p3 p1
Tablo 5.3
58
(S3,*) yapsnn deime zelliine sahip olmayan bir grup olduunu kolayca dorulayabiliriz. Birleme zellii ise fonksiyonlarn bilekesinin birleme zelliinden gelir. Eer S={1,2,,n}ise bu durumda |S|=n ve permutasyonlar kmesi Sn n(n-1)(n-2)1=n! elemanldr. Bu nedenle S ten S e bijeksiyon tanmlarken S in ilk eleman, Sin herhangi bir elemanyla; ikinci eleman Sin dier n-1 elemannda biriyle vs. eletirilebilir. Bu da bize toplamda n! olas bijeksiyon verir. Herhangi bir pozitif n tamsays iin * bijeksiyonlarn bilekesini ifade etmek zere, (Sn,*) n. dereceden simetrik grup eklinde adlandrlan bir gruptur.
5.3 Morfizm ve Grup Kodlar

5.3.1 somorfizm (Isomorphism)
Daha nceki konularda nemli grup ailesi (halka gruplar, dihedrak gruplar ve permutasyon gruplar) rneklerini incelemitik. 3 elemanl bir kmenin D3 dihedral grubu ve S3 permutasyon grubu iin Cayley tablosu, tablo 5.4deki gibidir. * r0 r1 r2 m1 m2 m3 r0 r0 r1 r2 m1 m2 m3 r1 r1 r2 r0 m3 m1 m2 r2 r2 r0 r1 m2 m3 m1 m1 m1 m2 m3 r0 r1 r2 m2 m2 m3 m1 r2 r0 r1 m3 m3 m1 m3 r1 r2 r0 * p1 p2 p3 p4 p5 p6 p1 p1 p2 p3 p4 p5 p6 p2 p2 p3 p1 p6 p4 p5 p3 p3 p1 p2 p5 p6 p4 p4 p4 p5 p6 p1 p2 p3 p5 p5 p6 p4 p3 p1 p2 p6 p6 p4 p5 p2 p3 p1
Tablo 5.4 Tablo 5.4deki tablolar karlatrrsak ilgin bir ekilde her iki tablonun isimlendirmeler dnda ayn olduunu grrz. lk tabloda r2 nin olduu yerlerde ikinci tabloda p3; m3 n olduu yerlerde p6 vardr vs. p1, p2, , p6 dnmleri yerine srasyla r0, r1, r2, m1, m2, m3 kullanrsak iki tablo ayn olur. ki sonlu grup bu ekilde ilikilendirilmi ise izomorfik olarak adlandrlrlar. zomorfik olmak gruplarn ayn olmas demek deildir. rneimizde iki kme elemanlar nasl etiketlendirilirse etiketlendirilsin farkldr ve ikili ilemleri ayn deildir. te yandan, izomorfik gruplar arasnda ok yakn bir iliki vardr yle ki elemanlar ayn olmasa da yaplar ayndr ve bir ekilde bu ilikiyi matematiksel olarak tanmlamamz gerekir. Cayley tablolarnn isimlendirilme dnda ayn olmas demek, D3 n elemanlar ve S3 n elemanlar arasnda bire-bir eleme olmas demektir. Bu bire-bir eleme grup yapsn muhafaza etme zelliine sahip bir bijective fonksiyondur. Bu tip bir fonksiyona izomorfizm denir. Daha ciddi bir ifadeyle: (G,*) ve (G,o) eklinde verilmi iki grup varsa bir izomorfizm bijective bir f:GG fonksiyonudur yle ki; g1* g2 nin grnts G nn elemandr ve o ileminin g1 ve g2 nin grntlerine uygulanmas ileminin sonucudur. ekil 5.3 te bu dnceler zetlenmitir.
59
g1, g2 G de birleim
f(g1), f(g2) G de birleim f

f(g1) f(g2) Ayn f(g1 * g 2 )
g1* g2
ekil 5.4
Tanm: (G,*) grubundan (G,o) grubuna bir izomorfizm bir bijective f:GG fonksiyonudur ve tm g1, g2 G iin f(g1*g2)= f(g1) o f(g2) dr.
Eer byle bir fonksiyon varsa (G,*) grubu (G,o) grubu ile izomorfiktir deriz ve (G,*) (G,o) eklinde yazarz. D3 ten S3 e bir izomorfizm f: r0p1, r1p2, r2p3, m1p4, m2p5, m3p6 eklinde tanmlanr. Daha genelletirip n elemanl bir kmenin tm permutasyonlarnn grubu n. derece bir dihedral ile izomorfik midir diye sorarsak cevap hayrdr. nk, n>3 iin bu gruplarn order eit deildir. O halde, DnSn eklinde bir bijeksiyon mevcut deildir. n derece bir dihedral iin |Dn|=2n iken |Sn|=n! dir.
rnek 5.2: (IR, +) ve (IR+,x) gruplarn dnelim. f: IRIR+ ve f(x)=2x fonksiyonunun (IR,+) dan (IR+,x) ye bir izomorfizm tanmladn gsteriniz. zm: ki eyi gstermemiz gerekir: a. f in bijeksiyon olduunu, b. x,yIR ise f(x+y)=f(x).f(y) olduunu.
f in bijeksiyon olduunu dorulamann en kolay yolu y=f(x) in grafiini izmektir. Bu grafik ekil 5.4 te gsterilmitir.
y y=2x
ekil 5.5 y- ekseninin pozitif ksmndaki tm yatay dorular grafii tam olarak bir yerde kesiine gre f bir bijeksiyondur.Ayrca,
60
f(x+y)=2x+y
= 2x.2y = f(x).f(y) O halde f in (IR,+) dan (IR+,x) ya bir izomorfizm olduunu gstermi olduk. ki grubun izomorfik olup olmadn belirlemek iin birok deneme yanlma yapmak gerekir ve bu da zellikle gruplarn orderlar bykse ok zaman alr. Bu zaman izomorfizmin bilinen zellikleri kullanlarak azaltlabilir. Bu zelliklerin bir ksm aadaki teoremde listelenmitir.
Teorem 5.3: Eer f:G1G2 (G1,*) ve (G2,o) gruplar arasnda bir morfizm ise;
(1) e, (G1,*) da bir etkisiz eleman ise f(e) (G2,o) da bir etkisiz elemandr. (2) (G1, *), sadece ve sadece (G2,o) deime zelliine sahip bir grupsa deime zelliine sahiptir. (3) a-1 (G1, *) da a nn tersi ise f(a-1), f(a) nn (G2, o) da tersidir. Yani, f(a-1)=[f(a)]-1. (4) f -1: G2G1 ters fonksiyonu (G2,o)dan (G1,*) ya bir izomorfizm tanmlar. (5) (G1,*) sadece ve sadece (G2,o) halka ise halkadr. (6) Eer aG1 ise |a|=|f(a)|. Bu zelliklerin izomorfik gruplara uygulanabileceini ve bu zelliklerden birinin olmamas durumunda sorulan iki grubun izomorfik olamayacan kantlamak ok zor deildir. Bu nedenle, iki grubun izomorfik olmadn gstermek iin bir grup iin geerli dieri iin geersiz olan bir zellik bulmak gerekir. te yandan iki grubun izomorfik olduunu gstermek iin ortak zelliklere sahip olduklarn gstermek yeterli deildir.
zomorfizm Prensibi
ki grubun izomorfik olduunu gstermek iin birinden dierine bir izomorfizm bulunmaldr; iki grubun izomorfik olmadn gstermek iin bir grubun sahip olduu dierinin sahip olmad bir grup zellii bulunmaldr.
rnek 5.3: D3 ve (Z/6, +6) gruplar izomorfik midir? zm: Teorem 5.2 deki 2. maddeyi uygularsak bu iki grubun izomorfik olmadn syleyebiliriz. nk (Z/6, +6) deime zelliine sahipken D3 deildir.
5.3.2 Morfizmler
(G,*) ve (G,o) gruplarnn izomorfik olmas iin bijective ve ayrca grubun yapsn devam ettiren bir f:GG fonksiyonu tanmlayabilmemiz gerekir. Bijective koulunu kaldrrsak morfizm olarak adlandrdmz daha genel bir yap-koruyan fonksiyon tanmlarz. Morfizmler sadece grup iftleri arasnda deil ayn zamanda herhangi iki cebrik yap arasnda da tanmlanabilir.
Tanm: (A,*) ve (B,o) eklinde iki cebrik yap verilmise, (A,*) dan (B,o) ya bir morfizm
61
f:AB fonksiyonudur yle ki tm a1, a2A iin; f(a1*a2)= f(a1) o f(a2)
Bir morfizm surjective olmak zorunda deildir o halde B de, A daki herhangi bir elemann grnts olmayan elemanlar olabilir. Eer surjective ise bu morfizm epimorfizm olarak adlandrlr. Benzer ekilde bir morfizm injective olmak zorunda deildir o halde B de, A daki birden fazla elemann grnts olan elemanlar olabilir. njective bir morfizme monomorfizm denir. Bir izomorfizm hem surjective hem de injective olan bir morfizmdir. (A,*) ve (B,o) cebrik yaplar arasndaki morfizmler ile ilgili nemli olan, * ilemi altnda Ann birok zelliinin, o ilemi altnda grnt kmesi f(A) da korunmasdr.
Teorem 5.4: (A,*) ve (B, o) cebrik yaplar ve f:AB bir morfizm olsun.
(a) (A,*) bir yar-grup ise (f(A),o) da yar-grup tur. (b) (A,*) bir monoid ise (f(A),o) da monoid dir. (c) (A,*) bir grup ise (f(A),o) da grup tur.
Teorem 5.5: (A,*) ve (B, o) cebrik yaplar ve f:AB, (A,*) dan (B,o) ya bir morfizm olsun. Bu durumda,
(1) e, (A,*) da bir etkisiz eleman ise f(e), (f(A),o) da bir etkisiz elemandr. (2) (A,*) deime zelliine sahipse (f(A),o) da deime zelliine sahiptir. (3) a-1 (A,*) da a nn tersi ise f(a-1), f(a) nn (f(A), o) da tersidir. Yani, f(a-1)=[f(a)]-1. (4) (A,*) bir halka grubu ise (f(A),o) da yledir. (f(A),o) yaps (A,*) n morfik grnts olarak adlandrlr. Eer morfizm surjective ise (f(A),o), yukardakilerde (B,o) ile yer deitirilebilir.
rnek 5.4: (Z,+) grubunu dnelim. f:ZZ, f(x)=2x eklinde tanmlanm olsun. f in (Z,+)dan (Z,+)ya bir morfizm olduunu ispatlaynz. zm: Burada tm x,yZ iin f(x+y)=f(x)+f(y) olduunu gstermeliyiz. f(x+y) = 2(x+y)
= 2x+2y =f(x)+f(y). Bylece f in bir morfizm olduunu kantlam olduk. Fonksiyon injectivedir fakat surjective deildir. Grnt kmesi ift tamsaylar kmesi (sfr dahil) IE dir ve teorem 5.4(c) nin sonucunu dorulayabiliriz. IE kmesi toplama ilemi altnda bir gruptur.
5.3.3 Grup Kodlar

Modern teknolojinin birok uygulamas bir noktadan dierine veri iletimini ierir. Bu iki nokta, bir bilgisayarn hafzasnn bir yerinden baka yerine olduu gibi ksmen yakn mesafede
62
de olabilir, uydu haberlemelerindeki gibi binlerce kilometre uzakta da olabilir. Her iki durumda da sistemin gerekli zellikleri ayndr. Verinin iletildii bir iletiim kanal vardr ve kanaln bir ucundan alnan veri gnderilen veri ile ayndr. Amalarmz dorultusunda konuyla ilgili tm veriyi her biri 0 veya 1 olan basamaklardan oluan stringler ({0,1} alfabesinden oluan kelimeler) eklinde dnebiliriz. Bu tip kelimelere ikili kelimeler (binary words) ve bunlarn basamaklarna bit denir. te yandan, her ne kadar iletim sistemimizin tamamen gvenli olmasn istesek de zaman zaman baz hatalarn olmas, d kaynaklardan grlt gelmesi kanlmazdr. Bunlar iletimde hataya sebep olur ve gnderilen kelimenin alnan kelime ile ayn olmamasna sebep olur. Bu nedenle, alnan kelimenin hatal olduunu anlayabilmek ve mmknse gnderilen asl kelimeyi belirlemek ok nemlidir. Asl kelime belirlenemese bile en azndan hatann tespit edilmesi verinin tekrar istenmesine olanak salar. letim hatalar konusunda u varsaymlar yapmamz yararl olur: (a) letilen verinin bir veya daha fazla bitinde 1in 0 a veya 0 n 1 e dnmesi eklinde oluurlar (b) 1 in 0 a dnm ile 0 n 1 e dnm ihtimali ayndr. (c) Ayr bitlerde oluan hatalar birbirinden bamsz oluur. (d) letilen kelimeyi oluturan bitlerin her birinde hata olma oran ayndr. (e) n<m iin n tane hatann olma olasl m tane hatann olma olaslndan daha fazladr o halde, yanl iletilen bir kelime iin hata saysnn bir olma ihtimali en yksektir. imdi hata bulma ve dzeltmenin gerekli zelliklerini aklamak iin birka rnee bakalm. Bir iletim kanalndan iletilen verilerin, uzunluu 3 olan ikili kelimeler kmesinin tm elemanlar olduunu dnelim. Bu kmeyi B3 ile gsteririz ve B3={000,001,010,011,100,101,110,111}. 010 kelimesinin iletildiini ve 3. basamakta hata olduunu, bylece 011 kelimesinin alndn dnelim. Bu hatay tespit edebilmenin imkan yoktur zira 011 de bu kmenin elemandr ve alma ihtimali olduumuz kelimelerden biridir. Eer hatay tespit edemezsek bunu dzeltme imkanmz da yoktur. Bu rnek hatay tespit edebilmek iin gerekli bir zellii vurgulamaktadr: yanl iletilen kelime, almay beklediimiz kelimeler kmesine dahil olmamaldr. Yukardaki rnekteki kelimeler biribirine ok yakndr. Herhangi bir hata kmenin baka bir elemanna dnr. Bunun yerine iletilen kelimelerin {111,100,001,010} kmesinin elemanlar olduunu dnelim. Bu durumda 010 kelimesinin 3. basamanda hata meydana gelirse, 011 kelimesi alnacaktr ve bu kelime almay beklediimiz bir kelime deildir. te yandan, hata meydana geldiini bilsek de hatann nerede olduunu bulamayz. Tek hatann olma ihtimalinin en yksek olduunu kabul edersek iletilen kelime byk ihtimalle 111, 001 veya 010 dur. Ancak unutmamak gerekir ki; ift hata tespit edilemez zira bir kelimenin herhangi iki basamanda meydana gelecek hata kmenin baka bir elemanna dnr. {111,100,001,010} kmesinin elemanlar hala birbirine ok yakndr. Sadece {000,111} kmesinin elemanlarn ilettiimizi dnelim. Bu durumda bir veya iki basamaktaki hatalar tespit edilebilir ve tek bir hata olmusa dzeltilebilir. rnein, 011 kelimesini almsak ona en yakn 111 kelimesini almamz gerektiini anlarz. te yandan ift hatalar dzeltilemeyecektir. Eer 000 kelimesinde ift hata meydana gelir ve 011 alnrsa, tek hata meydana geldiini
63
varsayp esas gnderilenin 111 olduunu zannedebiliriz. Bu kelime kmesi iin iki tane hatay tespit edebilir, fakat dzeltemeyiz. Bu rnekler hata tespitinin hata dzeltmekten daha kolay olduunu gsterir. te yandan, ikisi de olas iletilecek kelimeler kmesindeki kelimelerin birbirinden farkllna baldr.
Tanm: x ve y, n uzunluunda ikili kelimeler olsun. x ve y arasndaki uzaklk (Hamming uzakl) d(x,y) eklinde gsterilir ve x ve y nin farkllat basamak saysna eittir.
rnein, x=001101 ve y=111110 ise iki kelime birinci, ikinci, beinci ve altnc bitlerde farkllar. Bu nedenle d(x,y)=4 tr. n uzunluundaki x,y ve z iin aadaki uzaklk zelliklerini gstermek ok zor deildir. (a) d(x,y) 0 (b) d(x,y)=0 sadece ve sadece x=y ise (c) d(x,y)= d(y,x) (d) d(x,z) d(x,y)+ d(y,z) (X kmesi zerinde bu zelliklere sahip herhangi bir d:X x XIR+ {0} fonksiyonuna metrik ad verilir. Bu nedenle uzaklk Bn kmesi zerinde bir metriktir.) Baarl bir hata tespiti ve dzeltimi iin olas iletilecek kelimeler kmesindeki farkl kelimeler arasndaki uzakln olabildiince ok olmas makbuldr. Pratikte hatalarn tespiti ve dzeltimi, kelimeleri iletimden nce kodlayarak gerekletirilir. Genellikle bu kelimenin sonuna bir veya daha fazla bit ekleyerek yaplr. Bunlara kontrol basama (check digits) denir ve alnan kelimenin bir ksmnn veya tamamnn doruluunu kontrol etmek iin kullanlrlar. Bylece iletilen herhangi n uzunluunda bir ikili kelime gnderilecek bilgiyi tayan bilgi biti denilen m basamak ile hata tespiti ve dzeltilmesine yarayan r=n-m kontrol basamandan oluur. Bn, n uzunluundaki tm ikili kelimelerin kmesini temsil ediyor dersek, kodlama mekanizmasn E: BmBn eklinde bir fonksiyon olarak grebiliriz. Byle bir fonksiyona encoding fonksiyonu, bu fonksiyonun grnt kmesinin elemanlarna da codewords denir. Her codeword Bm iinde tek bir kelimeye karlk gelmek zorunda olduundan bir encoding fonksiyonu injective olmaldr. Her bir encoding fonksiyonu iin E(x)=y olmak zere bir codeword (yBn ) xBm a eletiren bir D: BnBm {hata} decoding fonksiyonu vardr. m<n olduundan, codeword ler kmesi Bn in z alt kmesidir, o halde D nin tanm kmesinin codeword olmayan elemanlar da vardr. Eer bu kategoriye den bir w kelimesi alnmsa, D(w)=D(w) yle ki w, w codeword ne en yakn yani en az sayda bitte farkllaan codeword tr. Buna en yakn komu kodlamas denir. Eer en yakn komu tek deilse D(w)=hata diyebiliriz. Bir E: BmBn encoding fonksiyonu ve bir D: BnBm {hata} decoding fonksiyonu ieren bir coding/encoding prosedrne (m,n) blok kodu denir. En basit encoding fonksiyonu codeword teki 1 lerin saysn ift say yapacak ekilde seilen bir biti kelimenin sonuna ekler. Byle bir koda ift parite kontrol kodu (even parity check code) denir. Encoding fonksiyonu E: BmBm+1 eklindedir ve rnein eer m=4 ise E(0011)=00110 ve E(1000)=10001. ift parite kontrol kodu iin tek kontrol basama kullanlrsa, bir hata tespit edilebilir nk bu durumda tek sayda bir vardr. te yandan, hatalar dzeltilemez nk
64
hatann nerede olduunu sylemek mmkn deildir. inde k nn herhangi bir kombinasyonu veya daha az hata tespit edilebilecek bir kod, k-hata tespiti (k-error detecting); iinde k nn herhangi bir kombinasyonu veya daha az hata dzeltilebilecek bir kod, k-hata dzeltimi (k-error correcting) olarak adlandrlr. ift parite kontrol kodu 1-hata tespiti ve 0-hata dzeltimidir. Hatalarn tespit edilebilmesi ve dzeltilebilmesinin codewordler arasndaki uzakla bal olduunu grmtk. Kontrol basamaklar ieren kodlar iin her bir codeword ifti arasndaki uzaklk ayn olmak zorunda deildir o halde, kodun hata bulma ve dzeltme kapasitesini belirleyen faktr codeword iftleri arasndaki uzakln minimumudur. Bir kodun minimum uzakl ayr codeword iftleri arasndaki tm uzaklklarn minimumu olarak tanmlanr.
Teorem 5.6: Bir kod sadece ve sadece minimum uzakl en az k+1 ise k-hata tespitidir. spat: Bir codeword te herhangi saydaki hata, codeword baka bir codeword e dnmemi ise tespit edilebilir. Eer codeword ler arasndaki minimum uzaklk k+1 ise k+1 den daha az hata yeni bir codeword e yol amaz ve tespit edilir. Bundan dolay k veya daha az hata tespit edilebilir ve bylece kod k-hata tespitidir. Teorem 5.7: Bir kod sadece ve sadece minimum uzakl en az 2k+1 ise k-hata dzeltimidir. rnek 5.5: Aadaki gibi tanmlanan E:B2B6 encoding fonksiyonunu dnelim.
E(00)=001000 E(10)=100010
E(01)=010100 E(11)=110001.
Bu kodun ka tane hat tespiti ve dzeltimi yapabileceini bulunuz.

zm: Codeword iftleri arasndaki uzaklklar aadaki gibidir.
d(001000, 010100)=3 d(001000, 110001)=4 d(010100, 110001)=3
d(001000, 100010)=3 d(010100, 100010)=4 d(100010, 110001)=3
Minimum uzaklk tr o halde, kod k+1=3 olmak zere 2-hata tespitidir. 2k+1= olduundan kod 1-hata dzeltimidir. Gruplarn kodlama teorisindeki nemini vurgulamak iin n bit kelimeler kmesi Bn zerinde bir ikili ilem tanmlamamz gerekir.
Tanm: x ve y n uzunluunda codeword ler yle ki, x in i. basama xi ve y nin i. basama yi olsun. x ve y nin toplam xy eklinde gsterilir ve +2 toplam mod 2 olmak zere, i. basama xi +2 yi olan n bit kelimedir. Bu nedenle iki codeword n toplam gereken bitlere toplam mod 2 ilemi uygulanmas ile elde edilir. rnein,
1011001 1000111 = 0011110 ve 111001 110011 = 001010.
65
Tanm: x kelimesinin arl(weight) w(x) ile gsterilir ve ierdii birlerin saysdr.
rnein, w(101101)=4 ve w(011110111)=7. ki n bit ikili kelime x ve y arasndaki mesafe yle bulunur: d(x,y)=w(xy). Codeword ler kmesi ilemi altnda bir grup olan koda grup kodu denir. Bn kmesinin bu ilem altnda bir grup olduunu gstermek ok kolaydr. te yandan, bu ok yararl bir codeword kmesi deildir nk, daha nce de bahsettiimiz gibi kelimeler birbirine ok yakndr. Hata bulma ve dzeltme kapasitesinin minimum uzaklk ile ilgili olduunu gstermitik. Herhangi bir kod iin minimum uzakl bulmak tm olas codeword iftleri arasndaki uzaklklar bulmay ierir ve codeword lerin says ok bykse bu ok zahmetli bir itir. te yandan, bir grup kodu iin minimum uzakln tm sfr-olmayan codeword lerin minimum arlna eit olduunu gsterebiliriz.
Teorem 5.8: Bir grup kodunun minimum uzakl, tm sfr-olmayan codeword lerin minimum arlna eittir.
5.4 Altrmalar
1- (G,*) order n olan sonlu bir grup olsun. Tm g G elemanlar iin gm=e olacak ekilde bir mn tamsays olduunu gsteriniz. 2- Toplam mod 7 ile birlikte Z/7={[0], [1], [2], [3], [4], [5], [6], [7]} nin [2] reteci ile bir halka grubu olduunu gsteriniz. 3- +4; toplama ilemi ile birlikte mod 4 ve x5; arpma ilemi ile birlikte mod 5 olmak zere (Z/4,+4) ve (Z/5-{0},x5) gruplarnn izomorfik olduunu gsteriniz. 4- Bir encoding fonksiyonu E: B2B5 u ekilde tanmlanmtr:
E(00)=00000 E(10)=10101
E(01)=01111 E(11)=11010
Bunun bir grup kodu olduunu gsteriniz. Kodun minimum uzakln ve buna dayanarak kodun maksimum hata bulma ve dzeltme saylarn bulunuz.
66
6 Kafes Yaplar ve Boole Cebri

Blm 3te anlatlan sra bantsn hatrlayalm. A kmesinde bir R bants verilmi olsun. R bants; a:Yansma (Tm a A iin, sadece ve sadece a R a ise yansyandr(reflexive)). b. Ters Simetrik :(Tm a,b A iin sadece ve sadece a R b ve b R a, a=b anlamna geliyorsa ters simetriktir)
c. Geililik : (Tm a,b,c A iin sadece ve sadece a R b ve b R c, a R c anlamna geliyorsa geilidir(transitive)).
zelliklerine sahip olsun. Bu zelliki tayan kmelere ksmi sral kmeler(Partially Ordered Set, POSET) denir. rnek: Kmelerde alt kme( ) bants , Doal saylarda blnebilirlik; a/b ak=b , a,k,b N ; 2/5 Sralama iin sembol kullanlr. a b ; a, bnin nnde gelir anlamndadr. Ksmi srlama denmesinin nedeni kme iinde birbiriyle karlatrlamayan elemanlar olabilecei nedeniyledir. Topyekn sra: (Dorusal sra) : Kmenin her hangi iki eleman arasnda sralama yaplabilirse topyekn sra bants vardr. (Doal saylarda byklk, kklk bants ) Szlk sras : S ve T topyekn sral kmeler ise SXT (kartezyen arpm) kmesinde szlk sras: a, a S; b, b T olmak zere; (a,b) < (a,b) a < a yada a=a, b<b dr. rnek: A= (1,2,3,4,6,8,12) kmesinde blnebilirlik bantsyla ksmi bir sralama yaplrsa, bant matrisi adak iekilde olacaktr(Tablo 6.1;
1 2 3 4 6 8 12 1 1 0 0 0 0 0 0 2 1 1 0 0 0 0 0 3 1 0 1 0 0 0 0 4 1 1 0 1 0 0 0 6 1 1 1 0 1 0 0 8 1 1 0 1 0 1 0 12 1 1 1 1 1 0 1
Tablo 6.1 Halef-Selef(Predecessor-Successor, ilk ndegelen- ilk izleyen) Bants: B, ann halefi ise a<c<b olamaz. Yani a ile b arasnda srlaanbilen bir c eleman bulmak mmkn deildir, yani a << bdir. Bu durumda ksmi sral kme iin yeni bir graf tanm(hasse diyagram) yaplarak izilir. Hasse Diyagram: a<<b eklindeki iftleri birletiren ve en nde gelenin en alta konulduu graftr. rnek: ekil 6.1
67
24 8 4 2 1 12 6 3 8 4 2 1 12 6 3 18 9
ekil 6.1 Dzgn Saylama(Consistent Enumeration) :Bu bir fonksiyondur

f: S N ; yleki a b f(a) f(b)
a(5) b(4) c(3) e(2) d(1) ekil 6.2
Parantez iindeki saylar vererek dzgn saylama yaplabilir. Burada; en byk(maximal) (kendinden sonra gelen yok)
Infimum, Supremum
eleman
(a)
bir
tane
en kk(minimal) eleman (d,e) iki tane(Kendinden nce gelen yok)

24 8

S bir POSET , A S alt POSET

a A m a olacak eklide m mevcut ise m bir alt snrdr.
Alt snrlar 2 ve 1
12 4 2 1 ekil 6..3 6
18 9 3
En kk st snr 12
Ann
a A a m olacak eklide m mevcut ise m Ann bir st snrdr.
Eer Ann bir st snr, Ann dier btn st snrlarndan nde geliyorsa buna Ann supremumu denir. En kk st snr(Least Upper Bound) = Supremum : sup(A) ile gsterilir.
Eer Ann bir alt snr, Ann dier btn alt snrlarn ilk izleyen ise buna Ann infimumu denir.En Byk Alt Snr(Greatest Lower Bound = Infimum : inf(A) En Byk ortak Blen (inf) , En kk ortak kat(sup) bu tanmlara uyar.
6.1 Kafes Yaplar ve zellikleri(Lattice Structures)

L zerinde karlama(meet) ve birleme(join) ad altnda ik ikili ilem tanmlana bo olmayan kme; Karlama ; birleme birbirinin dali. Ancak ilemler aadaki aksiyomlar salamaldr. L1 : Deime L2 : Birleme L3: Yutma :ab = ba : a(ab) = a ; ab = ba ; a (ab)= a
:(ab) c = a(bc) ; (ab) c = a (bc)
Bu aksiyomlar birbirinin dalidir. Buna gre dier tanmlanacak zelliklerinde bir dali vardr. 1: Sabit Kuvetlilik(idempotence)
68
aa = a aa = a[a (ab)] = a(a c) = a Teorem6.1 : ab = a ab = bdir. b= b (ba) b= b a a= a (ab) a= a b bulunur. Teorem6.2 : Lde a b= a (ab =b) eklinde tanmlanan bant bir sra bantsdr. a a = a Yansma
a b = a ve b a = b a=b ( Antisimetri ) a b = a , b c = b
a c = a gei,
Kafes bir ksmi sral kmedir denilebilir. Her POSET bir kafesmidir? Bu soruyu cevaplamak iin aadaki teoremin ispat verilebilir. Teorem 6.3. P (ksmi sral kme) her eleman ifti iin (a,b) bir infimum ve bir supremum var olan bir ksm isral kme ise, P bir kafes yapsdr. Bu durumda; a b = Inf(a,b) a b = Sup(a,b) olarak tanmlanr spat: Inf. ve sup. ifadelerinin kafes aksiyomlarnn salayp salamadklarna bakalm.. inf(a,b) = inf(b,a) ; { a b = b a } inf(inf(a,b),c) = inf(a, inf(b,c)) ; { (a b)c = a(b c) } inf(a,sup(a,b)) = a yazabiliriz. ; { a(a b) = a } Bu aksiyomlar sup. iin de gerekleyebiliriz. Bylece bu aksiyomlar tanmlandna gre P ksmi sral kmesi bir kafestir
Alt Kafes: : M L (kafes) , M bir alt kme. Mnin alt kafes olabilmesi iin Mnin , ilemlerine kapal olmas gerekir. zomorf Kafesler : (Ayn biimde olan yaplar) L ve L kafesler olmak zere; f:L L , f evrilebilir bir fonksiyon. f(ab) = f(a) f(b) ise f fonksiyonu bir izomorfizmdir. Karlatrma ilemi de L ve L nde bir izomorf kafes tanmlar. Dalite buradada geerlidir.
Snrl Kafesler(Bounded Lattices) : Bir kafeste bir alt snr varsa bunu simgesi ile gstereceiz. Bir st snr varsa bunu ile gstereceiz.
xL , x ; xL , x I eklinde snrlar tanmlanabiliyorsa buna snrl kafes denir.
Kafeste eleman says sonlu ise snrlar vardr. Eer ve I mevcutsa, a iin;
69
a I=I ; a I =a;
a =a a =
U
Teorem: Sonlu kafes snrldr.
a1a2a3.............. an = I dr. a1a2a3.............. an = dr. rnek: U sonlu bir kme P(u) Unun alt kmeler kmesi olsun.
:Sra bants(iine alma) :Kesime karlama : Birleme bantlar olsun.
{a,b} {a}
{b,c} {b} {c} O ekil 6.4
{a,c}
U= {a,b,c} dersek hasse diyagram ekil 6.4deki gibi olur.

lemleri Dalma zellii Gsteren Kafesler(Distribtif Lattice) :
a,b,cL , iin
a (bc) = (a b) (a c) ve;
a (bc) = (a b) (a c) yazlabiliyorsa byle kafeslere distribtif kafesler denir. 36

rnek : 36nn blenleri 12,6 ve 9u alalm.
12 (69) = (12 6) (12 9) 12 18 = 6 3 6=6 Btn elemanlar iin bu yaplabilir.

Kar rnek : Distribtif olmayan Kafes :ekil 6.6 (a)
4
12 6 2 1 ekil 6.5
18 9 3
a (bc) = a (a b) (a c) = I c =I ekil 6.6 (b) a (bc) = a (a b) (b c) = I

c a 0 (a) b I
I a b 0 (b)
ekil 6.6
Teorem: ekil 6.6 de verilen rnek kafesten birini alt kafes olarak iine alan hibir kafes distribtif deildir. Tanm: Elemanlar tmlenen sonlu kafesler(alt snr o, st snr I) x ann tmleyeni dir . Ohalde; a x = I ve ax = o demektir.
Bir kafeste her elemann tmleyeni olmayabilir. Baz elemanlarn tmleyeni tek olmayabilir. Kafeste st ve alt snr muhakak tektir. ekil 6.6(a) iin : c b = I ; cb = o a b = I ; ab = o (c, a ve b nin tmleyeni)
70
6.2 Boole Cebrinin zellikleri

Saysal bilgisayarlar ve saysal elektronik devereler ikili say sistemini kullanarak ilem yaparlar. kili sistemde kullanlan saylar ise 1 ve 0dan ibarettir. Boole cebri {0,1} kmesini kullanarak ilemler ve kurallar tanmlar. Boole cebrinde , en ok kullanlan ilem elenik, mantksal toplama ve mantksal arpma dr. Elenik ilemi nde 1=0; 0 =1 olur. Bir boole cebri snrl, dalma zellikli, her enin bir tmleyeni olan bir kafes yapdr.
iin + lojik (mantksal toplama, OR) kullanlr. aadaki deerleri alr
1+1 = 1 ; 1+0 = 1; 0+1= 1; 0+0 = 0 ; iin lojik (mantksal arpma, AND) kullanlr. aadaki deerleri alr 11 = 1 ; 10 = 0; 01= 0; 00 = 0
6.3 Boole Cebrinin Fonksiyonlar

.B = {0,1} verilsin. Eer x deikeni sadece Bden deerler alrsa xe mantksal deiken ad verilir. {x1,x2,.........,xn | xi B, 1 in} olmak zere, Bnden Bye tanmlanan bir fonksiyona n. Dereceden mantksal fonksiyon denir. Mantksal fonksiyonun alaca deerler ounlukla tablolar eklinde gsterilir. rnein, x=1 ve y=0 iken F(x,y) nin deeri 1dir. Dier deerler Tablo 6.2de gsterilmitir. x y F(x,y) 1 1 0 1 0 1 0 1 1 0 0 0 Tablo 6.1 Mantksal fonksiyonlar, deikenler ve mantksal ilemlerden oluan ifadeler kullanlarak gsterilebilir. Mantksal ifadeler, x1,x2,.........,xn deikenleriyle rekrsif olarak aadaki ekilde ifade edilebilir 0,1,x1,x2,.........,xn, ler mantksal ifadelerdir; eer E1 ve E2 mantksal ifadeler ise , E1 , (E1E2) ve (E1+E2) de mantksal ifadelerdir. n deikenli F ve G mantksal ifadeleri ancak ve ancak F(b1,b2,..........,bn) = G(b1,b2,..........,bn) ise edeerdir. (b1,b2,..........,bn B) Ayn fonksiyonu temsil eden iki farkl mantksal ifade edeer olarak adlandrlr. rnein xy, xy+0 ve xy.1 edeerdir. F mantksal fonksiyonunun elenii F fonksiyonudur. Burada, F (x1,x2,.........,xn) = F ( x1 , , , , , , , , , , x n ) dir. F ve G, n. Dereceden mantksal fonksiyonlar olsun. Mantksal toplam (F+G) ve mantksal arpm(F.G) aadaki ekilde tanmlanr. (F+G)( x1,x2,.........,xn)= F. ( x1,x2,.........,xn) + G ( x1,x2,.........,xn), (F.G)( x1,x2,.........,xn) = F. F( x1,x2,.........,xn) G ( x1,x2,.........,xn) derecesi iki olan mantksal fonksiyon , B = {0,1} den eleman iftlerinin oluturduu 4 elemanl kmeden B ye bir fonksiyondur. Buradan 2.dereceden 16 adet mantksal fonksiyon tanmlanabilir. Tablo 6.2de F1,F2, ............F16 nn deerleri grlmektedir.
71
x 1 1 0 0
x 1 0 1 0
F1 1 1 1 1
F2 1 1 1 0
F3 1 1 0 1
F4 1 1 0 0
F5 1 0 1 1
F6 1 0 1 0
F7 1 0 0 1
F8 1 0 0 0
F9 0 1 1 1
n
F10 0 1 1 0
F11 0 1 0 1
F12 0 1 0 0
F13 0 0 1 1
F14 0 0 1 0
F15 0 0 0 1
F16 0 0 0 0
Tablo 6.2 Tanm: Derecesi n olan mantksal fonksiyon says 2 2 adettir. 1 : 4 ; 2 : 16 ; 3 : 256 ...)
Boole Cebrinin zellikleri
Boole cebrinin birok zellii vardr. Bunlarn nemlilieri tablo 6.3de gsterilmiitir. zellik Aklama ift elenik kural Sabit kuvvetlilik(Idempotence) kural
x=x
x+x = x x.x=x x+0 = x x.1=x x+1 = 1 x.0=0 x+y = y+x x.y=y.x x+(y + z)= (x+y)+z x.(y.z)=(xy)z x+yz= (x+y)(x+z) x(y+z)= xy+xz
Elik eleman kural
Basknlk kural
Deime kural Birleme kural Dalma kural De Morgan Kural
( xy ) = x + y ( x + y ) = xy
x +x= 1 x .x= 0
Tmleyen eleman(complement)
Tablo 6.3 Kurallarn ispat doruluk tablolar yaplarak gereklenebilir. Ayrca bu kurallar VEYA (OR +) ve VE(AND .) ilemleriylede yazlabilir. Dalite kural : Bir boole ifadesinin dali mantksal arpm ile toplamlarn, ve 1 ile 0 larn yer deitirmesiyle elde edilir. rnek: x(y+0) n dali x+(y.1) ve
72
x .1+( y .z) in dali ( x +0)( y z) dir.
Mantksal Fonksiyonlarn Gsterilmesi

Deikenlerinin alm olduklar deerlere karlk olarak elde dedilecek olan mantksal fonksiyonun gsterilmesi nemlidir. Bir mantksal fonksiyon mantksal operatr olan + . ve ile gsterilebilir. Bu blmde nce mantksal fonksiyonlarn gsterilmesi daha sonra da mantksal fonksiyonlarn en kk deiken kmesi ile gsterilmesi( indirgenmesi ) aklanacaktr. Bu gsterilimler mantksal devre tasarmnda nemlidir. arpmlar toplam x 1 1 1 1 0 0 0 0 y 1 1 0 0 1 1 0 0 z 1 0 1 0 1 0 1 0
F 0 0 1 0 0 0 0 0 G 0 1 0 0 0 1 0 0
Tablo 6.4de gsterilen F(x,y,z) ve G(x,y,z) fonksiyonlarnn bulunmas F fonksiyonunun deeri x=z=1 ve y = 0 iken 1 deerini almaktadr. Dier giri deerlerinde 0 olmaktadr.Byle bir ifade x, y ve z mantksal arpm olan x. y .z ile temsil edilebilir. Gnin bulunmas ise, x=y= z =1 veya x =y= z =1 durumunda 1 deerini alr dierlerinde 0 olur. Bu durumda arpmlar toplam olarak G(x,y,z)=x.y. z + x .y. z elde edilir.
Tablo 6.4 Tanm: (Minterm) : Mantksal x1,x2,.........,xn deikenlerinin bir mintermi y1y2.........yn arpmdr. Burada yi = xi veya yi= x i dir. Bir minterm deikenlerin alm olduklar deer sonucunda 1 deerini alr. Dier bir deyile y1y2.........yn mintermi ancak ve ancak herbir yi nin deeri 1 ise 1 sonucunu verir. Bir mantksal fonksiyon ise mintermlerin toplam eklinde ifade edilebilir. rnek F(x,y,,z) = (x+y) z fonksiyonunu arpmlar toplam eklinde ifade ediniz. zm. lk adm F fonksiyonunun deerinin bulunmasdr. Bunun iin Tablo 6.5 oluturulur. x y z x+y z 1 1 1 1 0 1 1 0 1 1 1 0 1 1 0 1 0 0 1 1 0 1 1 1 0 0 1 0 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 Tablo 6.5 Tanm : maxterm : Mantksal x1,x2,.........,xn deikenlerinin bir mintermi y1 +y2+........+.yn toplamdr. Burada yi = xi veya yi= x i dir. Bir maxterm deikenlerin alm olduklar deer sonucunda 0 deerini alr. Dier bir deyile y1 +y2+........+.yn maxtermi ancak ve ancak herbir yi nin deeri 0 ise 0 sonucunu verir. Bir mantksal fonksiyon ise maxtermlerin arpm eklinde ifade edilebilir. (x+y) z 0 1 0 1 0 1 0 0
F fonksiyonunun mantksal edeeri, fonksiyonun deerinin 1 olduu durumlardaki deikenlerin arpmlar 1 olacak ekilde arpmlar toplam eklinde aadaki ifade edilir. F(x,y,,z) = x.y. z +x. y . z + x .y. z
6.4 Boole fadelerinin Minimize Edilmesi

Mantksal fonksiyonlar ile tasaralanan
73
mantk devrelerinde
kullanlan
elemanlarn G.Y.T.E Bil. Mh. Bl.
saysnn en kklenmesi ve ayn zamanda edeer mantksal fonksiyonu salamas tasarmda nemli bir mhendislik problemidir. Bu nedenle mantksal fonksiyonlarn edeeri olan ve en az mantksal devre eleman ile gereklenebilen fonksiyonun bulunmas gereklidir. arpmlar toplam olarak ifade edilen aadaki fonksiyonun edeerini hesaplayalm.
F(x,y,,z) = x.y.z+x. y .z
= (y.+ y )(xz) =1.(xz) =xz Buradan ilk mantksal ifade iki arpma ve bir toplama eleman ile gereklenebilirken indirgenen ifade tek arpma eleman ile gereklenebilmektedir. fadelerin indirgenmesi iin iki adet yntem kullanlr. Bunlar Karnaugh haritalar ve QuineMcCluskey Yntemidir. Bu blmde nce mantksal ifadelerin indirgenme yntemlerinin esaslar anlatlacaktr.
Karnaugh Haritas Yntemi
Bu yntemde mintermlere edeer olan en ksa ifade hesaplanr. Yntem iki, , drt, vs. deikenli ifadeler iin farkl harita oluturulmasn gerektirir. Tablo 6.6(a)da iki deikenli mantksal ifadenin karnaugh haritas grlmektedir. rnek olarak F(x,y) = x. y + x .y nin haritas tablo 6.6(b) de , x. y + x .y+ x y ninki ise 6.6(c) de grlmektedir.(b) nin edeeri yine kendisi (c)ninki ise x + y olarak elde edilir
y x
xy
y
xy
y x
x
1
y
1
y x
x
1
y
1 1
x yx x y
Tablo 6.6(a)
(b)
(c)
Tablo 6.7(a)da deikenli mantksal ifadenin karnaugh haritas grlmektedir. rnek olarak F(x,y,z) = x y.z + x. y z + x y
z
xy z + x y.z + x. y z + x y z + x y z + x y z y + x y , (c)ninki ise x+ y + z olarak elde edilir. yz y z x xyz xy z x x yz x y z
+ x y z + x y z nin haritas tablo 6.7(b) de , xyz + ninki ise 6.7(c) de grlmektedir.(b) nin edeeri
yz xyz xy z x yz x y z
yz
yz y z x
x 1
yz y z
1 1 1 1
yz y z y z y z 1 x 1 1 1 1 1 x 1
Tablo 6.7(a)
(b)
(c)
4 ve daha fazla deikenli mantksal ifadelerin indirgenmesi benzer ekilde karnaugh haritasnn geniletilmesiyle yaplabilir. Ana kural, mintermlerde toplama giren elenik terimlerin haritada daire ierisine alnmas ve grupta deimeyen terimin sonuta yer almasdr. Karnaugh haritas pratik bir yntem
74
olmasna karlk drtten fazla deikenli

ifadelerde haritann boyutu ok byyeceinden tablo oluturmak zorlar. Bu nedenle QuineMcCluskey yntemi byle ifadelerin idirgenmesinde kullanlabilir.Yntemde mintermler en fazla 1 ieren bir dizilerine gre srlanarak bu terimlerden indirgenme yaplr. rnek olarak : F(x,y,z) = x.y.z + x y z + x y.z + x y z + x y z ifadesinin indirgenmesini ele alalm. Bunun iin Tablo 6.8 tekil edilir. Tablo 6.8.de adm 1 ve 2den indirgenen terimlerin toplam fonksiyonun indirgenmi deeridir. 1. Admda birbiriyle indirgenen terim numaralar gsterilmitir. 2. admda ise 1. admdaki sonulardan birbiriyle indirgenen terimler gsterilmitir. ndirgenemeyen terimler 1. admda 5. terim 2. admda ise ilk terimdir. Yani ifadenin indirgenmi ekli F(x,y,z) = z+ x y dir. 1. Adm
Terim Bit dizisi Terim Dizi
2. Adm
Terim Dizi
1 x.y.z 2 x. y z 3 x y.z 4 5
111 (1,2) x.z 101 (1,3) y z
1-1 (1,2,3,4) z -11 -01 0-1 00Tablo 6.8
--1
011 (2,4) y z x y z 001 (3,4) x z x y z 000 (4,5) x y
6.5 Altrmalar
1. B={1,2,........,7,8} ekil 6.7de gsterildii gibi sraldr. Bnin alt kmesi olan C={4,5,6} yi ele alalm. a. Cnin st snr kmesini bul b.Cnin alt snr kmesini bul c. sup(C) ve inf(C) varmdr ? Sonlu uzunluklu sonsuz kafes iin bir rnek 2. verin. 3. ekil 6.8 deki kafeste ;
d a
1 3 4 6
5 7 8 ekil 6..7 I e b c
i :be elemanl btn alt kafesleri bulun ii: bu kafes dalma zellii gsterirmi(distributive)? F(x,y,z) = xy +xz+yz fonksiyonunun deerinin 4. ancakve ancak x,y, ve z deikenlerinin en az iki tanesinin deerinin 1 olmas durumunda 1 olacan gsterin. 5. 6.
0 ekil 6.8
F(x,y,z) = ( x +y) ( x + z ) fonksiyonunu toplamlar arpm eklinde ifade ediniz. F(x,y) = (x+y) ve G(x,y)= x y+x fonksiyonlarnn ayn olduunu gsteriniz.
F(x,y,z,t)=xyzt + xy z t + x y z t + x y z t + x y z t + x y z t + x y z t +x y z t ifadesini 7. Karnaugh haritas yntemi ile minimize ediniz.
75
7 Graf Teorisi
7.1 Graflar ve Tanmlar
Bir grafn ne olduunu aklamadan nce belki de ne olmadn sylemek daha iyi olabilir. Bu blmde kullanlan graf bir fonksiyonun grafii deildir. O halde graf nedir? Basite bir graf dm olarak adlandrlan noktalar ve her biri bu noktalar veya sadece noktann kendisini birletiren ve ayrt olarak adlandrlan izgiler topluluudur. rnek olarak ehirleri dm(vertice) ve onlar balayan yollar ayrt(edge) olarak gsteren yol haritalar verilebilir. Bir graf tanmlamak iin ncelikle dmlerin ve ayrtlarn kmesini tanmlamamz gerekir. Daha sonra hangi ayrtlarn hangi dmleri baladn belirtmeliyiz. Bir ayrt her iki ucunda da bir dm olacak ekilde tanmlandndan graftaki tm ayrtlarn u noktalarn bir dm ile ilikilendirmek gerekir. Bu nedenle, her bir e ayrt iin {v1, v2} kmesi tanmlarz. Bunun anlam e ayrtnn v1 ve v2 dmlerini baladdr. v1 = v2 olabilir. {v1, v2}kmesi (e) ile gsterilir ve dmler kmesinin bir alt kmesidir.
Tanm: Bir ynsz (undirected) graf G unlardan oluur: G(v,e)
(i) (ii) (iii)
bo olmayan sonlu bir V dmler kmesi sonlu bir E ayrtlar kmesi ve bir :EP(V) fonksiyonu yle ki her bir e ayrt i iin (e) V nin bir veya iki elemanl bir alt kmesidir.
e1 v2 e2 v1
e4 e5 v4
e3
v3
ekil 7.1 ekil 7.1 deki G grafna bakalm. Aktr ki, G grafnn dm kmesi {v1, v2, v3, v4} ve ayrt kmesi {e1, e2, e3, e4, e5}. :EP(V) fonksiyonu yle tanmlanmaktadr: : e1 a {v1} : e2 a {v1,v2} : e3 a {v1,v3} : e4 a {v2,v3} : e5 a {v2,v3} Bu basite, e1 in v1 dmini kendisine, e2nin v1 ve v2 dmlerini vs. baladn gsterir.
76
Yukarda grld gibi bir ayrt bir dmi yine kendisine balayabilecei (loop) gibi v4 te olduu gibi bir dm hibir ayrt ile balanmam olabilir. Ayrca iki dm birden fazla ayrt ile de (multiple ayrt) balanm olabilir. Eer bir graf bir dmi yine kendisine balayan (loop iermeyen) bir ayrt ve ayn iki dmi birden fazla balayan ayrtlere sahip deilse basit (simple) graftr. Dikkat edilmesi gereken bir nokta bir graf ile onu temsil eden diyagram ayn deildir. Daha nce de sylediimiz gibi bir graf bir fonksiyon ile birlikte iki kmeden oluur. ekil 7.1 kendi bana bir graf deildir sadece bir grafn gsterimidir. Verilen bir graf birbirinden ok farkl grnen iki graf ile gsterilebilir. rnein ekil 7.2 deki iki diyagram ok farkl grnmelerine ramen ayn G garfn temsil ederler. ekil 7.2(a) daki graf 7 dmli ember (Wheel) graf olarak adlandrlr ve W7 eklinde gsterilir. Tm n pozitif tamsaylar iin n dmli ve n ayrtli bir Wn ember graf vardr.
v1 v2 v7 v5
v1 v4
v3 v4 v5
v6
v6 v3 v7
v2
ekil 7.2 (a)
ekil 7.2 (b)
Tanm: (i) v ve w dm iftini balayan bir e ayrt i varsa bu iki dm komudur (adjacent). Bu durumda hem v hem de w e ye deer deriz ve ayrca e de v ve w ya deer deriz. (ii) e1, e2, en ayrtleri en az bir ortak dme sahipse komudur. (iii) Bir v dminin derecesi (degree) (v), v dmine incident olan ayrtlerin saysdr. (Aksi belirtilmedii srece v yi kendisine balayan ayrt vnin derecesini iki arttrr.) Tm dmleri ayn r derecesine sahip grafa r dereceli dzenli (regular) graf veya r-derece denir. (iv) Bir bo graf (null) veya tamamen bal olmayan (totally disconnected) graf ayrt kmesi bo olan graftr. (v) Bir komple (complete) graf ayr dm iftlerinin tm bir ayrt ile bal olan basit graftr ve n dm says olmak zere Kn eklinde gsterilir. (vi) Dm kmesi, tm ayrtlerin V1 in bir dmini V2 nin bir dmine balad {V1, V2} eklinde bir blmelemeye sahip olan grafa iki paral (bipartite) graf denir. (vii) Bir komple iki paral (complete bipartite) graf V1 in tm dmlerini V2 nin tm dmlerine tek bir ayrt ile balayan iki paral graftr. rnek 7.1: G , V dm setinin {V1, V2} blmelemesine sahip olduu bir iki paral graf olsun. Dikkat edilirse G basit graf olmak zorunda deildir. Gereken tek ey her bir ayrt V1 in bir dmi ile V2 nin bir dmini balamaldr. v1V1 ve v2V2 dersek, bunlar balayan birden
77
fazla ayrt olabilir veya hi ayrt olmayabilir. Aka grlyor ki, G loop yoktur. Bir komple iki paral graf tamamen |V1| ve |V2| ile belirtilir. n ve m dmli komple iki paral graf Kn,m ile gsterilir ve |V1|=n ve |V2|=m dir. ekil 7.3 iki tane iki paral graf rneidir. Her iki ekilde de V1 in dmleri ii dolu noktalar ile, V2 nin dmleri ise ii bo noktalar ile gsterilmitir. (b) deki graf komple iki paral K3,3 grafdr.
ekil 7.3 (a)
ekil 7.3 (b)
G grafnn farkl gzken diyagramlar ile gsterilebileceini belirtmitik. Bir graf gstermenin baka bir yolu da aada tanmlayacamz komuluk matrisi (adjacency matrix) yardmyla olur.
Tanm: G dm kmesi {v1, v2,..,vn} olan bir graf olsun. G nn komuluk matrisi; aij, vi ve vj yi balayan ayr ayrtlerin says olmak zere n x n A=A(G) matrisidir.
Komuluk matrisi vi ve vj yi balayan ayrtlerin says, vj ve vi yi balayan ayrtlerin saysyla ayn olduundan simetrik olmaldr. vi dminin derecesi komuluk matrisinden kolayca belirlenebilir. vi de bir loop yoksa bu dmin derecesi matrisin i. stunundaki deerlerin toplamdr. Her bir loop dereceyi iki kere etkilediinden i. stundaki deerleri toplarken aii diyagonal elemann iki kat alnr.
rnek 7.2: Aadaki A komluk matrisi ekil 7.1 de gsterilen grafa aittir.
1 1 1 0
A=
1 0 2 0 . 1 2 0 0 0 0 0 0
V={v1, v2, v3, v4} ile A nn satrlar ve stunlar dmleri temsil eder. Grafn iki zellii matrise baklarak hemen grlebilir. ncelikle, diyagonale bakldnda bir tek loop vardr- v1 den kendisine. kincisi, son satr veya stundaki 0 lar v4 n bir isole edilmi dm yani baka hibir dme bal olmayan (kendisi dahil) bir dm olduunu gsterir. Dmlerin dereceleri matristen kolayca hesaplanabilir: (v1) = 2.1+1+1=4 (v2) = 1+2=3 (v3) = 1+2=3 (v4) = 0.
78
Tanm: grafnn tm e ayrtleri iin, V VG, E EG ve (e)=G(e) ise graf G grafnn alt grafdr (subgraph) denir ve G eklinde gsterilir.
grafnn tm e ayrtleri iin (e)=G(e) durumu alt grafnn ayrtlerinin G de olduu gibi ayn dmleri balamas gerektii anlamna gelir. Eer G nin diyagramndan baz dmleri veya ayrtleri silerek nin diyagramn elde edebiliyorsak , G nin alt grafdr. Tabii ki, bir dmi siliyorsak ona incident olan tm ayrtleri de silmeliyiz.
7.2 Yollar ve Devreler

Eer bir graf eitli ehirleri balayan yol an temsil ediyorsa aklmza u soru gelebilir: her yoldan bir kere geerek ve her ehre sadece bir kez urayarak ayn ehirden balayp ayn ehirde biten bir yolculuk yaplabilir mi?
Tanm: (i) G grafnda n uzunluunda ayrt dizisi; i =1, 2, n-1 iin ei ve ei+1 komu olmak zere e1, e2,en ayrtlarnn dizisidir. Ayrt dizisi, (ei)={vi-1, vi} olmak zere v0,v1,v2,vn-1,vn dm dizisini belirler. v0a ilk dm, vn e son dm denir. (ii) Bir yol (path) tm ayrtlar birbirinden ayr (distinct) olan ayrt dizisidir. Buna ek olarak eer tm dmler de birbirinden ayr ise bu yol basit (simple) yoldur. (iii) v0=vn ise ayrt dizisi kapaldr(closed). En az bir ayrt ieren basit kapal bir yol devre (circuit) olarak adlandrlr.
Bir ayrt dizisi grafn diyagramnda kalemi kadn zerinden kaldrmadan izebileceimiz herhangi sonlu ayrt dizisidir. Ayrtler tekrar edilebilir veya looplar tekrarlanabilir vs. ayrt dizileri ok genel olduklarndan kullanma uygun deillerdir ve bu yzden yollar tanmlanmtr. Bir yolda ayn ayrtden birden fazla gemeye izin verilmez. Buna ek olarak eer ayn dmi birden fazla ziyaret etmiyorsak bu yol basit yoldur. Ayrt dizisi veya yol, bir yerden balayp ayn yerde bitiyorsa kapaldr. G ekil 7.1 de gsterilen graf olsun. Komuluk matrisi:
1 1 1 0 1 0 2 0 1 2 0 0 0 0 0 0
A=
A nn (i,j). eleman vi ve vj dmlerini balayan ayrtlarn saysdr. Bunu bu iki dmi balayan 1 uzunluunda ayrt dizilerinin says eklinde dnebiliriz. Bu durumda, komuluk matrisinin karesi: 3 3 3 0 A2 = 3 5 1 0 . 3 1 5 0 0 0 0 0 A2 de (i,j). eleman vi ve vj yi balayan 2 uzunluunda ayrt dizilerinin saysn temsil eder. rnein, (2,2). eleman 5 tir ve v2 yi kendisine balayan 2 uzunluunda 5 tane ayrt dizisi
79
vardr: e2, e2; e4, e4; e5, e5; e4, e5; e5, e4. Bunun niin byle olduunu grmek zor deildir. A2 nin (i,j). eleman A nn i. satr ile j. stununun arplmas ile elde edilir.
a
k =1
ik
a kj .
Tolamdaki r. terim airarj, vi ve vr yi balayan ayrtlerin says ile vr ve vj yi balayan ayrtlerin saysnn arpmdr. Bir baka ifade ile vi ve vj yi vr aracal ile balayan 2 uzunluundaki ayrt dizilerinin saysdr. Tm k deerleri iin ortaya kanlarn toplanmas vi ve vj yi balayan 2 uzunluunda ayrt dizilerinin saysn verir. Benzer ekilde A3 te (i,j). eleman vi ve vj yi balayan 3 uzunluundaki ayrt dizilerinin saysdr. Bu graf iin 9 9 9 5 9 0 13 0 5 0 0 0
A3 =
9 13 0 0
Teorem 7.1: G, dm kmesi {v1,v2, , vn} ve komuluk matrisi A olan bir graf olsun. An in (i,j). eleman vi ve vj yi balayan n uzunluunda ayrt dizilerinin saysdr. Ballk (Connectedness)
Baz graflar tek bir para halinda iken dierleri eitli paralardan oluuyor olabilir. Bu fikri daha belirgin hale getirmek iin yollar kullanabiliriz.
Tanm: Bir graf eer birbirinden ayr dmlerini balayan bir yol varsa baldr(connected).
Herhangi bir graf doal olarak bileen (component) ad verilen belli sayda bal alt graflara blnebilir. Bileenler maksimal bal alt graflar olarak tanmlanabilirler. Bunun anlam G1, G in bal bir alt graf ise ve kendisi G nin baka herhangi bir bal alt grafnn alt graf deilse, G nn bileenidir. Bu ikinci durum maksimal terimi ile anlatmak istediimiz eydir yani , G1 olacak ekilde bir bal alt grafsa = G1, bylece G in G1 den daha byk bal bir alt graf yoktur.
Euler Yollar (Eulerian Paths)
Euler 1736 ylnda yazd makale ile graf teorisinin domasna sebep olmutur. Bu makale aada tanmlanan Knigsberg Bridge Problemlemini zebilen bir teoriyi ieriyordu. Pregel nehri Knigsberg kasabasnn iinden akmaktadr. Nehrin ortasnda ekil 7.4 (a) daki gibi nehrin kylarna ve birbirine kprler ile bal iki ada bulunmaktadr. Knigsberg kasabasnn vatandalar iin problem kylarn veya adalarn birinden balayp tm kprlerden sadece bir kez geerek baladmz yere yryebilir miyiz? Euler ncelikle ekil 7.4 (b) deki gibi Knigsberg corafyasnn gerekli zelliklerini bir graf ile gsterdi. Her bir nehir kys ve adalar bir dm ile kprler de ayrtler ile temsil edildi. Graf teorisi terimleri ile problem u hale geldi: grafn tm ayrtlerini ieren kapal bir yol var mdr?
80
Pregel Nehri
ekil 7.4 (a)
ekil 7.4 (b)
Tanm: G grafndaki bir Euler Yolu, G nn tm ayrtlerini ieren kapal bir yoldur. Bir graf iinde en az bir Euler Yolu barndryorsa bu graf Euler grafdr.
Bir yolda hibir ayrtden birden fazla geilemeyeceinden Euler yolu tm ayrtleri sadece bir kez ierir fakat dmlerden birden fazla geilebilir. Bal bir G grafnda Euler yolu olup olmadn belirlemek iin gereken durumu tanmlamak ok kolaydr: btn dmlerin derecesi ift olmaldr.Bunu grmek iin G bal ve Euler yoluna sahip olsun. G bal olduundan Euler yolunun dm dizisi btn dmleri ierir. Yol ne zaman bir dmden gese bu derecesine iki katk yapar. Tm ayrtler yolda bir kere bulunduundan her dm ift dereceye sahip olmaldr. Knigsberg dekiler aradklar yolu bulamamakta hakldrlar zira byle bir yol yoktur. Problemi temsil eden ekil 7.4 (b) deki graf baldr fakat gerekli koulu salamaz. Aslnda tm dmlerin derecesi tektir.
Teorem 7.2: Bal bir G graf sadece ve sadece tm dmleri ift dereceli ise Euler grafdr. Hamilton Devreleri (Hamiltonian Circuits)
Benzer bir problem de herhangi bir ayrtden birden fazla gememek kaydyla her bir dmi sadece bir kez ziyaret edip baladmz yere geri dnebilir miyiz? Bu problem Hamilton tarafndan irdelenmitir ve ismi bu yollar ile birlikte anlmaktadr.
Tanm: Bir graftaki Hamilton devresi tm dmlerden bir kez geen bir devredir. Bir graf iinde bir Hamilton devresi barndryorsa Hamilton grafdr. rnek 7.3: ekil 7.5 te iki tane Hamilton devresi vardr.
81
ekil 7.5 (a)
ekil 7.5 (b)
Euler graflar basit bir karaktere sahipken ayn durum Hamilton graflar iin doru deildir. Aslnda bir asrdan beri zerinde alld halde Hamilton graflarnn karakteri hakknda bir ey bilinmemektedir (Karakter ile bir grafn Hamilton olmas iin gerek ve yeter koul kastedilmitir). Bu graf teorisinin zlememi byk problemlerinden biridir. Ak bir gerek koul grafn bal olmasdr. Ayrca eitli yeter koullar da bilinmektedir.
Teorem 7.3: Eer, G n (3) dmli basit bal bir graf ise ve tm v dmleri iin derecesi 1 (v) n ise G Hamiltondur. 2
Dereceler ile ilgili koul G nn Hamilton olmas iin gerek koul deildir o halde, bu koulu salamayan bir graf da Hamilton olabilir. ekil 7.5 (b) ye bakarak bunu grebiliriz. Grafn 15 dmi vardr, her dmin derecesi 3 tr fakat hala Hamilton grafdr.
7.3 Graflarn zomorfizmi

Aadaki gibi tanmlanan G ve graflarn dnelim. G in dm kmesi {1,2,3,4}, komuluk matrisi A ve nin dm kmesi {a,b,c,d}, komuluk matrisi B olsun. 1 2 1 1 2 0 0 1 1 0 0 3 1 1 3 0 0 3 0 1 3 0 1 1 0 1 0 2 1 1 2 1
A=
B=
G ve graflarn temsil eden diyagramlar ekil 7.6 da gsterilmitir.
82
e9
4
f3 f1
3
e8 e7 e5 e3 e4
f2 f6
e6 e1
1
f4 f7 f8
2
f5
e2 ekil 7.6 (a)
a f9 ekil 7.6 (b)
Biraz dikkatli baklrsa ekil 7.6 da gsterilen graflarn ayn olduu grlebilir. grafndaki a,b,c,d dmlerini 3,4,2,1 eklinde; ve fi ayrtlerini i=1,,8 iin ei ile tekrar etiketlersek ekil 7.6 daki iki diyagrama ayn grafn farkl gsterimleri eklinde bakabiliriz. Tabii ki, G ve graflar birebir ayn deildir. rnein farkl dm kmeleribe sahiptirler. te yandan ayn yapya sahiptirler. G ve graflar izomorfiktir graflar diyebiliriz. nn dmlerini yeniden etiketleyerek G ve nn dm kmeleri arasnda bir bijeksiyon tanmlam oluruz.
Tanm: G ve iki graf olsun. G den a bir izomorfizm (, ) bir bijeksiyon iftinden oluur.
: VGV ve : EGE yle ki G nn tm e ayrtleri iin eer G(e) = {v, w} ise ((e))={ (v), (w)}. ki graf, bir graftan dierine bir izomorfizm varsa izomorfiktir denir ve G eklinde gsteririz. G(e) = {v, w} ise ((e))={ (v), (w)} olmas artnn anlam iki grafn ayrtleri ve dmleri arasndaki uyumann doru ekilde salandndan emin olmak iindir. Basir bir G graf iin G dan ya bir izomorfizm tanmlamak iin sadece uygun : VGV dm bijeksiyonunu belirlemek gerekir. Bunun nedeni herhangi dm iftini birletiren en az bir tane ayrt vardr o halde, bir kez tanmlandnda gerekli zellikleri salayan sadece bir tane : EGE fonksiyonu vardr. zomorfik graflarn ayn yapya sahip olmalar gerektiinden birine ait graf teorisine dahil herhangi bir zellik dierinde de bulunmaldr. Bu zelliklerin bir ksm aadaki teoremde sralanmtr.
Teorem 7.4: (, ) G dan ya bir izomorfizm olsun. Bu durumda; (i) G ve ayn sayda dme sahiptir; (ii) G ve ayn sayda ayrt e sahiptir; (iii) G ve ayn sayda bileene sahiptir; (iv) birbirine karlk gelen dmler ayn dereceye sahiptir; (v) G basitse, da yledir; (vi) G Euler graf ise de Eulerdir. (vii) G Hamilton graf ise de Hamiltondur.
83
zomorfizm Prensibi
ki grafn izomorfik olduunu gstermek iin birinden dierine bir izomorfizm bulunmaldr; iki grafn izomorfik olmadn gstermek iin ise bir grafn sahip olduu ama dierinin sahip olmad bir graf teorisine dahil bir zellik bulunmaldr.
7.4 Aalar ve Dzlemsel Graflar

Tanm: inde devre (circuit) iermeyen bal graflara aa (tree) denir.
Tanmdan da aka grld gibi bir aata loop veya oklu ayrt yoktur. Herhangi bir loop kendi bana bir devredir ve ei ve ej ayn dm iftinin balyorsa ei, ej dizisi de bir devredir. Baz aa rnekleri aadadr.
ekil 7.7 Aalarn graf teorisinde nemli olmasnn bir nedeni tm bal graflarn bir aa iermesindendir. Buna spanning tree denir ve btn dmleri balar.
Tanm: G dm kmesi V olan bir bal graf olsun. G daki bir spanning tree yine aa olan bir alt graftr ve dm kmesi V dir. Teorem 7.5: Btn bal graflar bir spanning tree ierir. spat: G bal bir graf olmak zere ; G bir devre iermiyorsa G nn kendisi bir spanning tree olduundan kantlanacak bir ey yoktur.
G nn bir devre ieriyor diyelim. Devreden bir ayrt karrsak elimizde hala bal bir graf kalr. Eer yeni graf bir devre ieriyorsa devreden tekrar bir ayrt karrz. Bu ilemi sonu graf T bir devre iermeyinceye kadar devam ettiririz. Hibir dm kaldrmadmza gre T, G ile ayn dm kmesine sahip olacaktr ve yukardaki ilemin her aamasnda bal bir graf elde ederiz. Bu nedenle, T nin kendisi baldr; G iin bir spanning tree dir. Aalarn basit yaps aadaki teoremde sraladmz temel gerekleri kolayca karmamza olanak verir.
Teorem 7.6: T, dm kmesi V ve ayrt kmesi E olan bir aa olsun. O halde, (i) birbirinden farkl v ve w dm ifti iin T de bunlar balayan tek bir yol vardr. (ii) T den bir ayrt silmek her biri aa olan iki tane bileenli bir graf retir. (iii) |E|=|V|-1.
84
Yukardaki zelliklerin birine sahip bal bir graf bir aatr.

Tanm: Dmleri dzlemde noktalar ve ayrtleri sadece grafn dmlerinde kesien dorular veya yaylar olan grafa dzlem graf denir.
Bir graf, eer bir dzlem grafyla izomorfik ise rnein dzlemde hibir ayrt i kesimeden bir diyagram ile temsil edilebiliyorsa dzlemsel (planar) graftr.
Euler in Forml
G bal dzlemsel bir graf olsun. Dzlemde izilen G nn diyagram yz (face) adn verdiimiz blgelere ayrr. Bal dzlemsel bir grafn dmlerinin, ayrtlerinin ve yzlerinin says arasnda bir iliki kurmak iin basit bir forml vardr. Aadaki tablo bu forml grmek iin faydal olabilir.
Graf ekil 7.2 (a) ekil 7.3 (a) ekil 7.4 (b) ekil 7.6 (b) Herhangi aa
Dm Says 7 9 4 4 n
Ayrt Says 7 14 7 9 n-1
Yz Says 2 7 5 7 1
Btn bu graflar baldr ve dzlemseldir ve |F|, |E|, |V| srasyla yzlerin, ayrtlerin ve dmlerin says olmak zere |F| = |E| - |V| + 2 ilikisini salarlar. Bu iliki tm bal dzlemsel graflar iin salanr ve Euler in forml olarak bilinir.
Teorem 7.7: G, |V| dml, |E| ayrtl ve dzlemi |F| yze veya blgeye ayran herhangi bir bal dzlemsel graf olsun. Bu durumda, |F|=|E| -|V| + 2 olur. spat: G nn ayrt saysna tmevarm yntemi uygulayarak ispat yaplabilir. |E|=0 ise |V|=1 (G baldr o halde iki veya daha fazla dm olamaz) ve tek bir yz vardr yani |F|=1. Bu nedenle bu durum iin teorem dorudur.
imdi, teoremin n ayrtdan az graflar iin de salandn dnelim. G, n ayrtl bal dzlemsel graf olsun; yani |E|=n. G bir aa ise |V|=n+1 (teorem 7.5) ve |F|=1 o halde, teorem bu durumda da salanr. Eer G bir aa deilse Gdeki herhangi bir devreyi se ve bir ayrtn sil. Sonutaki graf G baldr, dzlemseldir, n-1 ayrt i, |V| dm, ve |F|-1 yz vardr. Tmevarmsal hipoteze dayanarak Euler in forml G iin salanr. |F|-1 = (|E|-1) - |V| + 2 |F| = |E| - |V| + 2.
Kuratowski nin Teoremi Tanm: Eer bir graf, dier bir grafn ayrtlerine derecesi 2 olan dmler ekleyerek veya kararak elde edilebiliyorsa bu iki graf homeomorfiktir (izomorfik kopyasdr). rnek 7.4: ekil 7.8 de gsterilen graflarn
85
o halde,
hepsi homeomorfiktir. (a) daki graftan (b)

dekini elde etmek iin 2 dm sileriz ve (b) dekinden (c) deki graf elde etmek iin bir dm sileriz ve iki dm ekleriz. (d) den (e) yi elde etmek iin bir dm ekleriz. (e) ve (f) deki graflar izomorfiktir- herhangi bir dmin eklenmesine veya karlmasna gerek yoktur.
(a)
(b)
(c)
(d)
(e) ekil 7.8
(f)
7.5 Altrmalar
1- Dm kmesi {1,2,3,4,5} ve ayrt kmesi E={{1,2},{1,3},{1,5},{2,3},{3,4},{3,5}, {4,5}} olan graf iziniz. Bu grafn komuluk matrisini bulunuz. 2- ve graflarnn dm kmeleri ve komuluk matrisleri srasyla yledir: V = {v1, v2, v3,v4, v5} ve V = {v1, v2, v4, v5} 1 1 0 1 1 1 0 2 1 0 0 2 0 0 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 0 ve 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 0
ve graflarn iziniz ve bu iki graf arasnda nasl bir iliki vardr aklaynz. 3- a) Hamilton graf olan fakat Euler graf olmayan drt dml bal bir graf iziniz. b) Ne Hamilton ne de Euler graf olmayan drt vertexli bal bir graf iziniz. 4- Aadaki 3 ekilden herhangi ikisinin izomorfik olmadn ve hangi iki tanesinin homeomorfik olduunu gsteriniz.
(a)
(b)
(c)
86
8 Algoritmalar ve Turing Makinalar

8.1 Algoritmalar ve Karmaklk
Ayrk matemetikte karlalan bir ok problem snf mevcuttur. rnein verilen tamsay grubu iindeki en byk olannn bulunmas, verilen bir kmenin btn alt kmelerinin listelenmesi, verilen bir tamsay kmesinin artan srada sraya dizilmesi, verilen bir ada iki kenar arasndaki en ksa yolun bulunmas gibi. Byle problemler ile karlaldnda, ilk olarak problemin matematiksel yapsn ieren bir modelinin bulunmas gerekir. Byle modellerde, permutasyonlar, bantlar, graflar, aalar ve sonlu durumlu makinalar gibi ayrk yaplar ska kullanlrlar. Uygun matematiksel modelin kurulmas zmn ilk admdr. Modeli kullanarak zm gerekletiren bir yntem gerekli olacaktr. Cevab bulmak iin sral admlar takip eden bir yordam olacaktor. Byle sral ilem admlarna Algoritma denir.
Tanm: Algoritma; bir hesaplamay gerekletirmek veya bir problemi zmek iin kesin ilemlerin sonlu bir kmesine algoritma denir
Algoritma kelimesi arap matematikisi olan ve 9. yzylda yaam olan Al-Khowarizmi nin isminden tretilmitir. rnek: Sonlu saydaki tamsaylar kmesinin en byk elemannn bulunmas iin bir algoritma kurulmaya allrsa: Problemin uygulamas eitli olabilir. rnein niversite rencileri arasnda derecesi en yksek olann belirlenmesi, bir spor organizasyonunda en yksek dereceli olan sporcunun belirlenmesi gibi. Problemin birok zm olabilir. Bir zm aada verilmitir. 1. Saylarin ilkini geici enbyk olarak belirle. 2. Bir sonraki say ile geici en byk tamsayy karlatr. Eer yeni say geii enbykten byk ise yeni sayy geici enbyk olarak belirle. 3. Eer daha say var ise bir nceki adm tekrarla. 4. Dizide baka eleman kalmam ise dur. Bu noktada en byk say geici enbyk olarak belirlenmi olan say olacaktr. Algoritma bir bilgisayar dili yardm ile gsterilebilir. Ancak bunun anlamak ou zaman zor olur. Bunun yeriene ortak olarak kullanlan pseudokod ile ifade edilir. Bu kod ingilizce olarak ifade edilen ilem admlarn gsterir.
Psudokod temel bilgileri: Bu blmde psudokod ile ilgili temel bilgiler(Algoritmalr anlatmak iin kullanlan) ksa olarak verilecektir. Ayralar : begin ,end , ; dir. Begin Program End Bildiriler : procedure, begin, integer,boolean, real, array, string lemler End.
87
Procedurelarn arasnda ariv fonksiyonlarn belirtmeye gerek yok.

Atama : =, := rnek b:=2 , c:=3, a:=b+c gibi Psodokod aadaki gibi blok yapsndadr. begin real temp; temp:=a; a:=b; b:=temp; end Kontrol yaplar : if p then s1 else s2; { eer p nermesi doru ise s1 i deil ise s2yi yap.} if a>b then begin ... end else begin ....... end for j :=1 to n do begin ..... end {j nin deerini 1denbalatarak arttr. j=n oluncays kadar begin end blounu icra et} while p do s {p nermesi doru olduu srece si icra et. lem sonunda pnin deimesi gerekir} rnek j:=1; toplam:=j; while j <10 do begin j:=j+1; toplam:= toplam+j; end do s until p {p nermesi salanncaya kadar s ilemini yap. s ilemi p nermesine etkili olmaldr} rnek : j:=1; toplam:=j; do begin j:= j+1; toplam:= toplam+1; end until j = 10;
88
rnek . Enbyk tam sayy bulma algoritmas

Procedure enbuyuk(a1, a2,,..........., an: integers) enbuyuk := a1 for i := 2 to n if enbuyuk < ai then enbuyuk ai {ilem sonunda enbuyuk tamsay bulkunmu olur}
Baka bir algoritmada bu tamsaylar bykten ke doru azalan ekilde sralayp ilk elemen enbuyuk olarak almak olabilir. Algoritmalarda aadaki zellikler bulunur ve buzellikleri akldan kartmamak gereklidir. Giri: Belirlenen veri kmesinden algoritma giri deerleri alr.
k: Algoritma herbir giri kmesinde k deerleri retir. Bu deerler problemin zmdr. Aklk : Algoritmann admlar ak olarak tanmlanmaldr. Doruluk: Algoritma herbir giri kmesi in doru k retmelidir. Sonluluk : Algoritma, herbir giri kmesi iin amalanan k, sonlu ilem adm(byk olabilir) sonunda retmelidir Verimlilik : Algoritmann herbir adm tam ve sonlu bir zaman diilimnde gereklenmelidir. Genellik : Yordam formdaki her probleme uygulanabilecek ekilde genel olmaldr.
Enbyk tamsayy bulma algoritmas bu adan deerlendirilirse; Giri : Sonlu sayda tamsay kmesi k : kmedeki enbyk tamsay Ak olarak admlar tanmlanmtr, ve doru sonu retir. Algoritma sonlu ilem adm kullanr(n ad) Algoritma herbir admda bir karlatrma ilemi yapar.(verimlilik) Algoritma bu tr kmelerdeki enbyk tamsayy bulacak ekilde geneldir.
Arama Algoritmalar:
Sral listedeki bir elemann yerinin bulunmas ok deiik olarak karlalan bir problemdir. rnein szlkten bir kelime aranmas gibi problemlere arama problemleri denir. Genel arama problemi aadaki ekilde aklanabilir.: Farkl elemanlar a1, a2,,..........., an olan bir listede bir x elemann yerinin renilmesi veya listede olup olmadnn renilmesi eklinde olabilir. Bu arama probleminin zm, x elemanna eit olan ai elemann yerinin bulunmasdr. ( eer x =ai ise x i. Elemandr.) Problemin zm iin ilk algoritma dorusal veta ardl aramadr. Dorusal arama algoritmas, x ve a1i karlatrarak ileme balar. Eer x =a1 ise aranan eleman 1. elemandr. x a1 ise, x ile a2 karlatrlr. Eer x =a2 ise zm a2nin konumudur. Eer x a2 ise, x , a3 ile karlatrlr.Bu ilem bir uyuma bulununcaya kadar devam eder.Uyuma olmadka ilem devam eder. Eer bir uyuma bulkunamaz ise sonu sfr olarak elde edilir. Dorusal arama algoritmasnn pseudokodu aada verilmitir.
Procedure dogrusalarama(x: integer, a1, a2,,..........., an : farkl tamsaylar) i := 1; while( i n and x ai) i := i+1; if i n then konum := i
89
else konum := 0; {konum, xe eit olan terimin indisidir.Eer x bulunamam ise deeri sfrdr}
imdi baka bir algoritma dneceiz. Bu algortimada verilen veriler artan ekilde sralanmtr. Veriler tamsay ise en kkten enbye doru sralanm, eer kelime iseler alfabetik olarak sral ekildedir. Byle bir veri kmesinde bir eleman aranmas iin algoritma ikili aramadr. kili arama algoritmasnn mant sral veiri kmesi ortadan iki kmeye ayrlarak bulunmas istenen veri bu alt kmelerden hangisinin ierisinde olabileceine baklr. Arama ilemi alt kmelerde tekrarlanarak bulunmas gerekli olan veri bulunmaya allr. Aadaki rnek ikili aramay gsterir. rnek: 1,2,3,5,6,7,8,10,12,13,15,16,18,19,20,22 sral dizisi ierisinde 19 tamsays aransn. Dizide 16 eleman bulunduundan 1,2,3,5,6,7,8,10 12,13,15,16,18,19,20,22 eklinde 8li iki alt kmeye ayrlr. 19 tamsays birinci alt kmenin enbyk eleman ile karlatrlr. 10 < 19 olduundan aranan say ikinci alt kmededir. Bundan sonra ikinci alt kme 12,13,15,16 18,19,20,22 olmak zere 4 elemanl iki alt kmeye ayrlr. 10 < 19 olduundan aranan tamsay sa alt kmede olabilecektir. Bu nedenle sa lat kme yine 18,19 ve 20,22 olmak zere ik elemanl iki alt kmeye ayrlr. imdi 19 tamsays, son ikili kmenin en byk elemanndan byk olmad iin arama ilk kmenin 13. ve 14. elemann ieren kmeyle snrlanr. Bylece son kmede 18 ve 19 tamsayl ve birer elemanl iki alt kmeye ayrlr. 18 < 19 olduundan arama 19 tamsaysndan oluan son kmeye snrlanr. ve kmenin 14. eleman olarak bulunur. Algoritmann pseudokodu aada verilmitir.
Procedure ikiliarama(x: integer, a1, a2,,..........., an : artan tamsaylar) i := 1; { i ,arama aralnn sol biti noktasn gsterir} j := n; { j ,arama aralnn sa biti noktasn gsterir} while i < j do begin m := [(i+j)/2]; if x > am then i:= m+1; else j := m; end if x = ai then konum := i else konum := 0; { konum, xe eit olan terimin indisidir. Veya eer x bulunamam ise deeri sfrdr} Algoritmalarn karmakl
Algoritmalarn zellikleri ierisinde verimlilik olmas gerektii aklanmt. Algoritmann verimlilii ne demektir? Bunun analizi nasl yaplr? Verimliliin bir lt, algoritmann belirli bir giri verisine karn, problemin zm iin bilgisayarn harcad zamann llmesidir. Dier bir l ise belirli giri verisine kar bilgisayarn kulland bellek miktardr. Byle sorular algritmann bir hesaplama karmaklnn gelitirilmesini gerektirir. Problemi zmek iin algoritmann harcad zamann analizi zaman karmakln, gerekli bellein analizi ise yer(space) karmaklnn hesabn gerektirir. Yer karmakl probleminin zm,
90
algoritmay gereklerken kullanlan veri yaplar

ile balantldr. Ancak bu konular ierisinde yer karmaklndan bahsedilmeyecektir. Algoritmann zaman karmakl ise, belirli miktardaki giri verisine karlk, yaplan karlatrma, tamsay toplama, tamsay kartma, tamsay arpma ve blme ilemleri ile dier basit ilemlerin says olarak hesaplanr. rnek( Zaman karmakl iin ) : Bir A dizisinin en kk elemann bulan algoritmann zaman karmaklnn hesab:
Procedure enkucuk(A real array,, enkucuk:real) enkucuk := A[1]; for i := 2 to n begin if A[i] < enkucuk then enkucuk := A[i] { en kt durumda n-1 defa icra edilir.} end {ilem sonunda enkk ay bulunmu olur}
Bu algortimann zaman karemakl en kt durumda dizinin bykl mertebesindedir. Bu yordamn ilem saysn hesaplamaya alalm. Mertebesi n-1dir. Karlatrma ilemlerinin says : n-1 Atama ilemlerinin says: n-1 ; Algoritmann karmakl(zaman) O(n) dir. Karmakl ifade etmek in O(n) notasyonu kullanlr. O mertebe iareti , (n) in sonlu bri arpanla arpmndan daha kktr. lemlerin says kn { k : snrl sabit ,n : problemin bykl olarak tanmlanr} rnekler, En kk sayy bulma algoritmas : n-1 O(n) Hem en kk hemde en by bulma : n-1 + n-2 = 2n-3 :O(n) Sralama yapan algoritma(En kkten bye): (n-1) +(n-2) +(n-3) +...= n * (n 1) 2 = :O(n2) Algoritma Zaman zlebilen En byk problem Karmakl 1 sn. 1 dk. 1 saat A1 A2 A3 A4 A5 n nlogn n2 n3 2n 1000 140 31 10 9 6x104 4893 244 39 15 3.6x106 2x105 1897 153 21 rnek algoritma
n2 n 2 2
En k bulma Sralama(Quicksort) Geleneksel sralama Matris arpm Torba doldurma problemi
Burada ilgin nokta, mertebe arttka zebildiimiz problem says ok abuk der. rnek: kili Arama algoritmasnn karmaklk hesabnn yaplmas: zm : Basitlik iin a1, a2,,..........., an listesinde n = 2k eleman olduunu varsayalm.(k > 0) Burada k =logn olacaktr.Eer kmedeki elemanlarn says 2nin kat eklinde deil ise, G.Y.T.E Bil. Mh. Bl. 91
liste 2k+1 elemanl daha byk bir liste olacaktr(burada . 2k <n< 2k+1 dir. ) Aranan say bulununcaya kadar, i ve j saylar birbirine yaklar. lk admda liste 2k-1 e snrlanr. kinci admda liste 2k-2 ye snrlanr. En sonunda liste 21 = 2 elemanl olarak kalr. Listede tek eleman kalnca karlatrma baka eleman olmadn gsterir ilem biter. kili arama algoritmasn icra etmek iin toplam 2k+2= 2logn+2 karlatrma yaplr Buradan ikili arama algoritmasnn karmaklnn en kt durumda O(logn) olduu sylenebilir. Dier bir karmaklk analizi ortalama durum analizidir. En kt durum analizinden daha karmak olan bu analiz dorusal arama algoritmasnn karmaklk hesabnda kullanlmtr.
8.2 Sonlu Durumlu Makinalar ve Turing Makinalar

8.2.1. Sonlu durumlu Makina:
(a) Bir balang durumu olan ve Sonlu sayda duruma sahip {Q = q0,q1,.......qn} olan, (b) : Giri{G=x1,x2,......,xn}, ve k{=z1,z2,......,zm}, olmak zere sonlu Alfabe(A) vardr. (c) : Bu parametreler ile bir gei fonksiyonu tanmlanr: { QxG xQ } Z(t+1) k temelde x(t)ye baldr Q(t)ye , o andaki durum veya makinalarn bandan geen olaylar(History) denir.
x1 x2 xn z1 z2 zm
t
t = t0
t n t = t n +1
ekil 8.1 8.2.2. Akseptr(Sonlu) : Bir sonlu akseptr aadakilerden oluur. (a) Balang durumu q0, Son durumlar alt kmesi Q olmak zere bir Q (sonlu) durum kmesi: Q Q , qo Q , (b) : Bir A alfabesi(sonlu) (c) : g : QxA Q fonksiyonu rnek:
g/ 0 1 q0 q0 q1 q1 q1 q0
Q ={ q0, q1 } ; A{0,1}
q0
1
q1
ekil 8.2
kta bir iaret yok. q1i son durum alsak, tek sayda 1 vererek bunu yine q1e getirmek mmkn. Bu akseptr tek sayda bir bulunan bir katar kabul eder.( 10101110001i kabul etmez,
92
6 ad .1 var) Sonu : Sonlu akseptr verilen bir katarn verilen bir gramere uygun olup olmadn kontrol eder. Uygunluk son duruma eriip erimeme ile anlalyor. rnek : A{0,1} , Q{ q0,q1,q2} , q2 : dipsiz kuyu giren kamaz}
0
q0
1
q1
q2
0V1
ekil 8.3 Bu akseptr bo katar, 01,0101, 0101001 gibi katarlar kabul eder. Trkedeki baz heceler sesli sessiz harflarden oluur. Bunlar dzenlenebilir. rnek : a 0 ; at 01 ; yat 101 , drt 1011 gibi rnek : ANKARAda KAR varm? Akseptr
AvNvR
ekil 8.4.
q0
K
q1
q2
q0 3
NvK vR AvNvK
KAR bulduu zaman son durumuna gelecektir. Buna Karakter uyuturma{string matching} denilir. Uzun bir metnin ierisinde belirli bir harf dizisi varm onu aryoruz.
KAR Deilde baka bir ey aranrsa, mesela, ayn katar tekrarlanyor, yleki tekrardan sonra en ba deil de daha ileri bir duruma geilecek. rnek KARAKAYA, Alt katarlar tekrarlanyorsa akseptr izmek bir hayli zordur.
8.2.3. Sonlu Dntrcler(Transduser) :
Bir Q kmesi (ba q0) Bir A alfabesi g : QxA QxA Bu makinalar yeni bir katar alr, bundan yeni bir katar retir qiajqkal ; qi Q ; aj A
<aj,al>
qi
qk
ekil 8.5.
93
(qi,aj,qk,al) drtls g fonksiyonunu tanmlar ( qi : durum , aj , alfabe, qk : donraki durum al: k) rnek : A= {a,b,c,d} alfabesi zerinde aadaki dnm ilemi yaplacaktr. Arka arkaya 2 d grlnceye kadar a ve b karakterleri ayn ekilde kopyalanacak, cler aya ; dler bye dntrlecektir. Arka arkaya gelen 2dden ikincisi aya dntrlecek. Daha sonra gelen karakterlerin yerine c koyulacaktr. Bylece dntrcnn durum gei diyagram yukardaki gibi olacaktr. Bunlarda bellek yoktur. Eer bellek eklenirse Turing makinalar elde edilir.
<avc,a>
<d,b> <A,c> q0 <avc,a> q1 <d,a> q2
<b,b> <b,b>
ekil 8.6
8.2.4. Turing Makinalar :
Bu makinalarda erit eklinde bellek vardr. Herbir bellek gznde alfabenin sembollerinden biri olacaktr. Yine, Bir Q kmesi (ba q0) Bir A alfabesi (b boluk dahil) g : QxA QxA {R,L} kmesi bu eridi okuyup kafann saam, yoksa solam hareket ettiini belirtiyor. (qi,aj,qk,al,Y) ile tanmlanr qi : Makinann durumu aj : kafann eritten okuduu sembol qk : Makinann yeni konumu al : Kafann erite yazd yeni karakter Y : R veya L olarak saa yada sola doru kafann hareketi(bir gz hareket edecek). Byle bir bellek zellii olan ilkel makine turing makinas olarak bilinir. Turing makinas program belirli bir ilemi yapan 5lilerden oluur rnek: m,n tamsaylar birli sistemde erit zerinde temsil edilmitir. Sfr belirtmek iin m tamsays m+1,1 ile temsil edilmitir Birli sistemde 1 ve 4i temsil etmek iin aadaki gsterilim kullanlr. b 1 1 b 1 1 1 1 1 b Yazacamz program m ile ni toplayacaktr b 1 1 1 b 1 1 1 1 1 1 b Burada kafann konumunun nerede olduu nemlidir. Kafa en soldaki 1in zerindedir qi 0 0 1 1 2 3 sj 1 b 1 b 1 1 qk 0 1 1 2 3 4 sl 1 1 1 b b b Y R L L R R R
94
Bunu yukardaki programla toplayabiliriz. b 1 1 b 1 1 1 1 1 b Turing makinalar ile baka ilemlerde yaplabilir. rnek : A = {0,1} ,bata ve sonda boluk bulunsun. b 0 1 1 0 0 1 b Bu sayy tek yada ift pariteli yapmak iin gerekli karakteri en sana ilave eden program. b 0 1 1 0 0 1 b 1leri sayp tek ise sona 1 koyar, ift sayda 1 varsa boluu sfr yapar b b 0 1 1 0 0 1 b b Bka bir rnekte ikili sistemdeki saynn deerini birli sistemde yazmaktr. Mesela 15i ikili sistemde okuyup 16 tane bir koymak olabilir.
8.3 Altrmalar
1. n uzunluundaki bir listede bulunan saylardan tamsay(ondalk ksm sfr) olanlarn toplamn bulan bir algoritmay psudokd ile yaznz. 2. Sadece atama deyimleri kullanarak x ve y deikenlerinin deerlerini yer deitiren algoritmay psudokod ile yaznz. 3. Herbir ilemin 10-9 sn ald bir ilemde f(n) in aadaki karmaklk deerleri olduu algoritmalarda bir saniye iinde ne kadar byklkte problem zlebileceini hesaplayn. a)logn b)n c) n2 d) 2n
4. Aadaki akseptrn hangi dizileri kabul ettiini bulun..
Bala
q0
q1
0,1
q0 2
0,1
5. {1,01,11} dizilerini kabul eden bir akseptr izin.

Kaynaklar
1. Rowan Garnier, John Taylor, "Discrete mathematics for new technology ", Adam Hilger Publishing, 1992. 2. Sait Akkas, "Soyut matematik ", Gazi niversitesi, 1984. 3. Kenneth H .Rosen, Discrete Mathematics and its Applications, Mc Graw Hill ,1999.
95

Discrete Maths

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Discrete Maths

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AYRIK MATEMATK DERS NOTLARI

1. nerme Mant ve spatlar

1.1 nermeler ve Doruluk Tablolar

1.2 Mantksal Ballklar ve Doruluk Tablolar

1.2.1 Kesiim (Conjunction)

1.2.2 Birleim (Disjunction)

1.2.3 Koullu nermeler

1.2.4 ift Ynl Koullu nermeler

zm 1.1: (i) (ii) (iii) (iv) p q p q

(ii) p q (iii) q p (iv) p q zm 1.2: (i)

1.3 Tutolojiler ve elikiler

1.4 Mantksal Edeerlilik ve Mantksal Anlam

1.5 nermeler Cebri

Yutan Eleman(absorbtion) p (p q) p p (p q) p. Dalma zellii(Distributivity) p (q r) (p q) (p r) p (q r) (p q) (p r) Tamlama zellii((Double negation)

1.5.1 Elik Kural (Duality Principle)

1.5.2 Yerine Koyma Kural

( ) zm 1.7: ( p q ) ( p q ) ( p q ) ( p q ) (De Morgan Kural) p (q q ) (Dalma zellii)

1.6 Matematiksel spat

G.Y.T.E Bil. Mh. Bl.

1.6.1 Aksiyomlar ve Aksiyom Sistemleri

1.7 spat Yntemleri

1.7.1 Koullu nermelerin Direkt spat

G.Y.T.E Bil. Mh. Bl.

1.7.2 Koullu nermelerin Ters Pozitif Kullanarak spat

m ve n pozitif tamsaylar olsun. Bylece, m>10 ve n>10

Bylece teorem ispatlanm olur.

1.7.3 eliki ile spat

2=m2/n2 2n2=m2 m2 ifttir. m ifttir. (rnek 1.9) m=2p m =4p .

herhangi bir p tamsays iin

Bu sonucu 2n2=4p2 eitliinde yerine koyarsak, 2n2=4p2

n2=2p2 n2 ifttir n ifttir.

1.7.4 ift Ynl koullu nermelerin spat

ispatn kullanabiliriz: x ve y tek ise xy de tektir. O halde x ve y tek olsun.

x=2n+1, y=2m+1 xy=(2n+1) (2m+1) =4mn+2n+2m+1 =2(2mn+n+m)+1

m ve n tamsay olmak zere

xy tektir. Bu da ispat demektir.

1.7.5 Aksine rneklerin Kullanm

1.8 Matematiksel ndksiyon

1.8.1 Matematiksel ndksiyon Prensibinin Varyasyonlar

1.8.2 Tmevarmsal Tanmlar

ispatlamak iin matematiksel indksiyonu kullanmak doaldr.

2- Aadaki argmanlarn doruluunu test ediniz.

2.1.2 Kmeleri Tanmlamak

2.1.3 Kmelerin Eitlii

A nn kardinalitesi iin kullanlan dier notasyonlar n(A), #(A) ve A .

|{1,2,{1,2}}|=3, |{ ,{1,2}}|=2, |{ ,{ }}|=2, |{ ,{ },{1,2}}|=3, |{ ,{ ,{ }}}|=2.

2.2 Alt Kmeler

G.Y.T.E Bil. Mh. Bl.

2.3 Kmeler zerinde lemler

2.4 Sayma Teknikleri

Sayma prensibi 2 den, | A B | = |A-B|+| A B |+|B-A|. (1)

|A B C|=|A|+|B|+|C|-| A B |-| B C |-| C A |+|A B C|.

2.5 Kmeler Cebri

2.5.1 Elik Kural (Duality Principle)

G.Y.T.E Bil. Mh. Bl.

2.6 Kartezyen arpm

G.Y.T.E Bil. Mh. Bl.

. (1,c) . (1,b) . (1,a) .1

. (2,c) . (2,b) . (2,a) .2

n tane kmenin kartezyen arpm iki kmedeki durumun doal genelletirilmesidir.

davranacana gemeden nce aadaki rnee bakalm.

G.Y.T.E Bil. Mh. Bl.

( A B )=B A (A-B) (B-A)=(A B)-(A B) (0,1)={ x IR:0<x<1} (0,1]= {x IR:0<x 1}

[0,1)= {x IR:0 x<1}

xy=yx=e. Bir elemann tersi tektir ve y=x

x* = x = x dir. O halde, (A { },*) yaps bir monoiddir.