Matematik11ileriDuzey PDF

Ortaretim leri Dzey
MATEMATK
11. Snf
Yazarlar
Komisyon
DEVLETKTAPLARI
BRNCBASKI
,2016
MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ............................................................................................:6213

DERS KTAPLARI DZS ..................................................................................................................:1694
16.06.Y.0002.4586
Bu kitap Mill Eitim Bakanl, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl ile TBTAK arasnda
imzalanan Eitimde birlii protokol kapsamnda hazrlanmtr.
Kitabn her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn dzeni, metni, soru ve
ekilleri ksmen de olsa hibir ekilde alnp yaymlanamaz.
ETM MATERYALLLER GELTRME EDTR
Dr. Fatih KOYUNCU
ETM MATERYALLLER GELTRME GRUBU (Alfabetik srada)
Dr. Erol KARAKIRIK
Dr. Ramazan GRBZ
Dr. Fatih KOYUNCU
Dr. Yksel DEDE
Dr. Fatih ZMANTAR
Aye AKMAK
Dr. Hasan NAL
Fadime ZGVEN
Dr. lyas YAVUZ
Hatice Erikel YAMAN
Dr. Niyazi AHN
Kadir LHAN
Dr. Orhan ANAKI
Taylan DEMR
DL UZMANI
zlem YILMAZ
GRSEL TASARIM UZMANLARI
Hseyin DKER
PROGRAM GELTRME UZMANI
Dr. Hseyin MEK
LME DEERLENDRME UZMANI
Mehmet Ouzhan ETN
REHBERLK VE PSKOLOJK DANIMANLIK UZMANI

Melek ALTUNEL
ISBN 978-975-11-4071-5
Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 11.02.2016 gn ve 7 sayl karar ile ders
kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 20.06.2016 gn ve
6766471 sayl yazs ile birinci defa 236.219 adet baslmtr.
Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;

Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

Dn altndaki binlerce kefensiz yatan.
Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan:
Verme, dnyalar alsan da bu cennet vatan.
atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kahraman rkma bir gl! Ne bu iddet, bu cell?
Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell.
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll.
Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

heda fkracak topra sksan, heda!
Cn, cnn, btn varm alsn da Huda,
Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda.
Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm!
Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm.
Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm.
Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Demesin mabedimin gsne nmahrem eli.
Bu ezanlar -ki ehadetleri dinin temeliEbed yurdumun stnde benim inlemeli.
Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar,
Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar?
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Her cerhamdan lh, boanp kanl yam,
Fkrr ruh- mcerret gibi yerden nam;
O zaman ykselerek ara deer belki bam.
Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn.
Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn;
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn
Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell.
Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihll;
Hakkdr hr yaam bayramn hrriyyet;
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll!
Mehmet kif Ersoy
GENLE HTABE
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini,
ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en
kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek
isteyecek dhil ve hric bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti
mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan
vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok
namsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek
dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zapt edilmi, btn
tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil
igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere,
memleketin dhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet
iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini,
mstevllerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde
harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi vazifen,
Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhta olduun kudret,
damarlarndaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatrk
NDEKLER
Sembol ve Gsterimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI
Kitabmz Tanyalm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII
n Sz .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII
1. NTE: MANTIK
Blm 1.1 nermeler ve Bileik nermeler
1.1.1 nermeler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.2 Bileik nerme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.1.3 Kmelerdeki lemler le Sembolik Mantk Kurallar Arasndaki likiler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
1.1.4 Koullu nerme .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
1.1.5 ki Ynl Koullu nerme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
1.1.6 Szel veya Sembolik Dilde Verilen Bileik nermeleri Birbirine Dntrme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
1.1.7 Totoloji ve eliki .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Blm Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Blm 1.2 Ak nermeler ve spat Teknikleri
1.2.1 Niceleyiciler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
1.2.2 Ak nermeler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
1.2.3 Tanm, Aksiyom, Teorem ve spat Kavramlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
1.2.4 Teoremlerin spat .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
1.2.5 Tmevarm Yntemiyle spat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Blm Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
nite Deerlendirme .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
2. NTE: MODLER ARTMETK

Blm 2.1 Blnebilme
2.1.1 Tam Saylarda Blnebilme ve zellikleri .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
2.1.2 Tam Saylarda klit Algoritmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Blm 2.2 Modler Aritmetikte lemler
2.2.1 Modler Aritmetikle lgili Temel zellikler ve Uygulamalar .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
VII
3. NTE: DENKLEM VE ETSZLK SSTEMLER

Blm 3.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
3.1.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Blm 3.2 kinci Dereceye Dntrlebilen Denklemler ve Denklem Sistemleri
3.2.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlere Dntrlebilen Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
3.2.2 kinci Dereceden ki Bilinmeyenli Denklem Sistemlerinin zm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Blm 3.3 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
3.3.1 kinci Dereceden Bir Deikenli Fonksiyonun aret ncelemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
3.3.2 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kklerinin Varl ve aret ncelemesi .. . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Blm 3.4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
3.4.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
4. NTE: TRGONOMETR
Blm 4.1 Ynl Alar
4.1.1 Pozitif- Negatif Ynl Alar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
4.1.2 A l Birimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
4.1.3 Esas l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Blm 4.2 Trigonometrik Fonksiyonlar
4.2.1 Trigonometrik zdelikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
4.2.2 Trigonometrik Fonksiyonlar ve Birim ember . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
4.2.3 Trigonometrik Fonksiyonlarn Grafikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
4.2.4 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Blm 4.3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn Trigonometrik Deeri
4.3.1 Toplam ve Fark Formlleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
4.3.2 Yarm A Formlleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
4.3.3 Dnm Formlleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Blm 4.4 Trigonometrik Denklemler
4.4.1 Trigonometrik Denklemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
VIII
5. NTE: STEL VE LOGARTMK FONKSYONLAR

Blm 5.1 stel Fonksiyon
5.1.1 stel Fonksiyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Blm 5.2 Logaritma Fonksiyonu
5.2.1 Logaritma Fonksiyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390
Blm 5.3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
5.3.1 stel ve Logaritmik Denklemler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
5.3.2 stel ve logaritmik Eitsizlikler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
5.3.3 Gerek Hayat Durumlarnda stel ve Logaritmik Fonksiyonlar .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
6. NTE: DZLER
Blm 6.1 Gerek Say Dizileri
6.1.1 Dizi Kavram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
6.1.2 ndirgemeli Diziler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
6.1.3 Aritmetik ve Geometrik Diziler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 465
7. NTE: DNMLER
Blm 7.1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler
7.1.1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
Blm 7.2 Dnmlerin Bilekesini eren Uygulamalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 538
CEVAP ANAHTARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
SZLK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570
IX
N SZ
Matematik, gnlk hayatmz kolaylatran ve yaammza estetik katan nemli bir bilim
daldr. Matematik, kefedilmesi gereken bir rnt ve dzenler sistemi olmasnn yannda,
kefedildike daha da elenceli hale gelen bir alandr. Buna bal olarak, kitabmzn yazmnda matematiin kefedilerek anlalacak ve ilikiler kurularak renilecek bir alma alan olduu temel felsefe olarak benimsenmitir. Kitapta yer alan ieriin oluumu ve sunumunda
grselletirme, modelleme ve farkl temsillerin kullanmna zel bir nem verilmitir. Ayrca,
matematiin gnlk hayatmzdaki yeri ve nemi de dikkate alnarak, buna ynelik rnekler
verilmi ve uygulamalar yaplmtr. Bu anlayla yazlan kitabmzda yer alan blmleri ve zerinde durulan konular ksaca u ekilde zetleyebiliriz:
Gnlk hayatta sistemli ve doru dnmemize yardmc olan mantksal kurallar 1. nitede; bir problemi kk paralara ayrarak daha kolay zmemize yardmc olan modler aritmetik 2. nitede; matematikte, mhendislikte ve ekonomide problemlerin zmnde, verileri analiz etmede ve yorumlamada nemli katklar salayan denklem ve eitsizlik sistemleri 3.
nitede ele alnmtr.
Bilim ve teknolojinin vazgeilmez bir arac olan trigonometri 4. nitede; fizik, kimya ve biyoloji gibi fen bilimleri alanlarnda birok gnlk hayat problemlerinin modellenmesinde ve
zlmesinde nemli katklar salayan stel ve logaritmik fonksiyonlar 5. nitede yer almaktadr.
6. nitede, baz rntleri daha iyi anlamamza yardmc olan dizi kavram; 7. nitede, baz
karmak ve dzlemsel yaplar daha iyi alglayabilmemize katklar salayan dnmler konusu incelenmitir.
Bu kitap, 01.02.2013 tarihinde yaynlanan Ortaretim Matematik Dersi retim Programnn 11. snf kazanmlarna uygun olarak hazrlanmtr. Matematiin gnlk hayatmza ne
derece nemli katklar saladn srekli vurgulayan, ona gereken ilgiyi gsterdiimiz zaman
cevap vermesinden dolay, elenceli bir bilim dal olduunu gsteren kitabmzn retmenlere ve rencilere yararl olacan umuyoruz.
Fatih KOYUNCU
Editr
Sembol ve Gsterimler
p
p nermesi
p'
p nermesinin deili
e
yaklak deeri 2,718 olan sabit
bir say
lnx
logaritma e tabannda x
Denklik sembol
Ve balac
Veya balac
(an)
Genel terimi an olan dizi
se balac
an
Dizinin genel terimi
Gerek ve yeter art
ya da balac
Evrensel niceleyici
Varlksal niceleyici
Alt kme
a / b (mod n)
a denktir b mod n
a|b
a bler b
EBOB(a,b) a ve b tam saylarnn en byk
ortak bleni
EKOK(a,b) a ve b tam saylarnn en kk
ortak kat
o
Derece
'
Dakika
R
Radyan

Pi
logx
logaritma 10 tabannda x
d
Ortak fark
r
ortak oran
Sn
ilk n terim toplam
Toplam Sembol
Tu
u vektr ile teleme
DM, a
M merkezli a alk dnme
Da
Orijin merkezli a alk dnme
SM
M merkezli simetri
Sd
d dorusuna gre simetri
|AB|
AB doru parasnn uzunluu
[AB]
AB doru paras

AB
Tu o D
u vektr
AB vektr
T ve D dnmnn bilekesi
T
periyot
sinx
sins x
cosx
kosins x
tanx
tanjant x
cotx
kotanjant x
secx
sekant x
cscx
kosekant x
arcsinx = sin-1x arksins x
arccosx = cos-1x arkkosins x
arctanx = tan-1x arktan x
logax
logaritma a tabannda x
XI
Kitabmz Tanyalm
Temel Kavramlar
Hatrlayalm
Bu kutucukta ilgili blmde

geen temel kavramlar
sralanmtr.
Bu kutucukta, ilgili konu

iin gerekli baz n bilgiler
verilmitir.
Bilgi Notu
Uyar
Bu kutucukta baz nemli

bilgiler verilmitir.
Bu kutucukta, ilgili konuya

ilikin uyarlar verilmitir.
Tarihten Notlar
Sra Sizde
Bu kutucukta ilgili konuya

ilikin ilgin tarihsel bilgiler
verilmitir.
Bu kutucukta, nceki rneklere benzer sorular verilmitir.
TEKNOLOJK UYGULAMALAR
Burada, ilgili nitede yer alan kazanmlarla ilgili teknolojik uygulamalara yer verilmitir.
N HAZIRLIK
Burada, ilgili nite iin gereken nceki konularla ilgili sorular yer almaktadr.
BLGMZ DEERLENDRELM
Bu blmde ilgili blm veya altblmle ilgili kazanmlar kontrol eden sorular
bulunmaktadr.
BLM DEERLENDRME
Burada, ilgili blmde yer alan kazanmlarla ilgili sorular yer almaktadr.
NTE DEERLENDRME
Burada, ilgili nitede yer alan kazanmlarla ilgili test sorular yer almaktadr.
XII
MANTIK
nite
Blm 1.1
nermeler ve Bileik nermeler
Blm 1.2
Ak nermeler ve spat Teknikleri
Bu nitede Neler reneceiz?

nerme, nermenin doruluk deeri, iki nermenin denklii ve
nermenin deilini aklamay
Bileik nermeyi, ve, veya, ya da balalar ile kurulan bileik
nermelerin zelliklerini ve De Morgan kurallarn doruluk
tablosu kullanarak gstermeyi
Kmelerdeki ilemler ile sembolik mantk kurallar arasnda iliki
kurmay
Koullu nermeyi, koullu nermenin kartn, tersini, kart
tersini yazmay ve doruluk tablosu kullanarak denk olanlar
yazmay
ki ynl koullu nermeyi
Szel olarak veya sembolik mantk dilinde verilen bileik
nermeleri birbirine dntrmeyi
Totoloji ve elikiyi
Her () ve baz () niceleyicilerini
Ak nerme ve doruluk kmesini
Tanm, aksiyom, teorem ve ispat kavramlarn aklamay, bir
teoremin hipotezini ve hkmn belirtmeyi
Mantk kurallarn basit teoremlerin ispatnda kullanmay
Tmevarm yntemi ile ispat yapmay
Niin reneceiz?
Gnlk hayatmzda karlatmz olaylar veya kiilerin ifade ve davranlarn akla uygun veya akla uygun
deil gibi ifadelerle deerlendirirken bilinli ya da biliniz bir ekilde mantk biliminden yararlanrz. Zira, mantk
doru ve sistemli dnme bilimidir ve matematiksel akl yrtmenin temelini oluturur. Mantk, hesap makinelerinin tasarmnda, elektrik devrelerinin inasnda, bilgisayar programlama dili ve sistemlerinin yazmnda (rnein,
Prolog, Maple, Java, C++ vb.), yapay sinir alarnn modellenmesinde vb. alanlarda sklkla kullanlmaktadr.
Bu blmde, ncelikle gnlk hayatmzda karlatmz olaylar veya kiilerin ifade ve davranlarn daha iyi
anlayabilmek iin mantn baz temel kavramlarn ele alacaz. Daha sonra, bu mantksal kavramlardan yararlanarak matematii dier bilimlerden ayran ispat kavramn ve ispat tekniklerini inceleyeceiz.
N HAZIRLIK
1. A = {1, 2, 3,4} , B = {3, 4, b, c} kmeleri veriliyor. A B kmesini,
7. Zeynepin zm mantklyd. cmlesinden

ne anlyorsunuz? Tartnz.
a) Liste yntemi ile yaznz.

b) Venn emas ile gsteriniz.
2. C = {a, b, c} , D ={2, 4, 6, b} kmeleri veriliyor.
C D kmesini,
8. Aadaki iki cmlenin anlamlar arasndaki

fark belirleyiniz.
a) Evdeki saati kurdu.
b) Evdeki, saati kurdu.
a) Liste yntemi ile yaznz.

b) Venn emas ile gsteriniz.
9. Aada verilen atasz ve deyimlerden ne

anlyorsunuz? Tartnz.
3. A = {3, 5, 7, 9} , B = {a, b, c} ,
C = {Ali, Mehmet, Hakan} , D = {7, 3, 9, 5} kmeleri veriliyor. Buna gre, birbirine eit olan
kmeleri belirleyiniz.
4. Aadaki ekillerde mavi renkle gsterilen
blgeleri ifade eden kmeleri yaznz.
a)
c)
b)
5. A = {a, b, c} kmesinin alt kme saysn bulunuz.
6. Aadaki olaylarn olaslklarn bularak, ayrk

ya da ayrk olmayanlar belirtiniz.
a) Bir zar atma deneyinde, zarn 2 den byk
veya tek say gelme olasl nedir?
b) Bir zar atma deneyinde, zarn tek ya da
ift say gelme olasl nedir?
nite 1. Mantk
a) Ackl bata akl olmaz.

b) Damdan ardaa atlamak.
c) Hangi akla hizmet ediyor?
10.
Altn Fiyat (TL/g)

85,25
85,00
84,75
84,50
84,25
84,00
83,75
10 Ekim 11 Ekim 12 Ekim 13 Ekim 14 Ekim 15 Ekim
Gn
Yukarda verilen grafikte, 10 Ekim ile 15 Ekim

2014 tarihleri arasnda serbest piyasadaki
altn fiyatlar gsterilmitir. Bu grafikle ilgili
verilen aadaki ifadelerden hangisi veya
hangileri kesin hkm bildirmektedir?
a) 10 Ekim ile 15 Ekim tarihleri arasnda
altnn en dk fiyat 83.75 TL dir.
b) Altn en iyi yatrm aracdr.
c)
12 Ekimde altnn gram fiyat, en yksek

deere ulamtr.
11. Bir genin i alarnn llerinin toplamnn 180 olduunu gsteriniz.
nite
1. Blm
1.1 nermeler ve Bileik nermeler
Bu blm sonunda;
Giri
nerme, nermenin doruluk

deeri, iki nermenin denklii ve
nermenin deilini aklamay,
Gnlk hayatta; doru, mantkl ve anlalr cmleler kurmaktan, santran, yapboz, sabr kp (zeka
kp) ve sudoku gibi sistematik akl yrtme ve
strateji gelitirme gerektiren oyunlara kadar birok
farkl alanda mantksal kurallardan yararlanlr.
Bileik nermeyi, ve, veya, ya da

balalar ile kurulan bileik
nermelerin zelliklerini ve
De Morgan kurallarn doruluk
tablosu kullanarak gstermeyi,
Kmelerdeki ilemler ile sembolik mantk kurallar arasnda iliki
kurmay,
Matematik, mantk gibi sistemli ve doru dnme bilimidir. Dolaysyla, matematiksel kavramlarn anlalmasnda ve
2 irrasyonel saydr. gibi kesin hkm
bildiren bir ifadenin doruluunun gsterilmesinde olduu gibi matematiksel
ifadelerin doruluunun ya da yanllnn ispatlanmasnda mantn temel
kurallarndan yararlanlr.
Koullu nermeyi, koullu

nermenin kartn, tersini, kart
tersini yazmay ve doruluk
tablosu kullanarak denk olanlar
bulmay,
ki ynl koullu nermeyi,
Szel olarak veya sembolik mantk dilinde verilen bileik nermeleri birbirine dntrmeyi,
Totoloji ve elikiyi,
Mantn temel kurallar, bilgisayar ve elektronik

aralarn tasarmnda olduka sk kullanlmakta
olup birok farkl uygulama alanna sahiptir. rnein, bilgisayar ve elektronik aralardaki devrelerin her biri, 1 ya da 0 olan girilere sahiptir ve
1 ya da 0 olan klar retirler. Devreler, bu iki
farkl duruma sahip herhangi temel elemanlarn
kullanmyla ina edilirler. Bu tr elemanlar, sistemi ak ya da kapal durumda tutan anahtarlar
(elektrik dmeleri) araclyla yanan ya da yanmayan panolar ierirler.
renmi olacaz.
Temel Kavramlar
nerme
Bileik nerme
nermenin deili
Ve, veya, ya da balalar
De Morgan kurallar
Koullu nerme
Koullu nermenin kart
Koullu nermenin tersi
Gerek gnlk yaantmzda gerekse matematikte kullanmna ynelik yukarda bilgiler ve rnekler verdiimiz mantksal kurallarn temelini ise nermeler
oluturur. Bunun iin bu blmde, nerme ve bileik nerme kavramlarn inceleyeceiz.
Koullu nermenin kart tersi

ki ynl koullu nerme (gerek
ve yeter art)
Totoloji
eliki
nite 1. Mantk
Blm
1.1
Mantk
1.1.1 nermeler
Bilgi Notu
Mantk, Yunancada sz, akl, ilke,
dnme ve oran gibi anlamlara
gelen logos kelimesinden gelmektedir. Ayrca mantk, Arapa'da sz,
belagat, hitabet ve konuma gibi
anlamlarda kullanlan nutuk kelimesinden tretilmitir. Bu nedenle,
mantk ile dil arasnda yakn bir
iliki vardr. rnein,
Emir, Eren ve amil isimli olu olan bir baba, oullarna krmz, mavi ve siyah olmak zere farkl renkte
apka almtr. Baba, oluna da bu apkalar gsterdikten sonra oullarnn nn de gzlerini balar ve
her birinin kafasna bu apkalardan birini takar. Daha
sonra, oullarnn her birini gzleri bal bir ekilde
evin baka bir odasna gtrr. Biraz sonra; baba, tm
ocuklarn evin salonuna toplamak ister.
O, devi yapt. ve
O devi yapt. cmlelerini alalm.
Birinci cmlede, belirli bir kiinin
devini yapt anlalrken, ikinci
cmlede devin herhangi bir kii
tarafndan yapld ifade edilmektedir.
Bunun iin, ilk nce amili odasndan alp salona getirir, burada gzlerini aar
ve ona apkasnn renginin ne olduunu sorar. Fakat amil, apkasnn rengine
ilikin doru cevap veremez. Benzer sre, Eren iin de yaanr ve sonlanr. Ayn
sre, Emir iin bu kez Emir'in gzlerini amadan tekrar edilir. Fakat Emir, apkasnn rengine ilikin doru cevap verir. Emir, bu cevab nasl vermitir? Burada, farkl
dnceler retilebilir. Bunlardan biri aadaki ekilde olabilir:
Emir, o an salonda bulunan Eren ve amile aadaki sorular apraz olarak sorar:
Erene, amilin apkasnn rengi nedir? ve amile, Erenin apkasnn rengi nedir?
Emir, Eren ve amilin cevaplarndan hareketle onlarn apkalarnn rengini renir. Buradan da, kendi apkasnn renginin ne olduunu karr.
Tarihten Notlar
Burada, mantn kurallar kullanlarak bir karm yaplmtr. Mantn kurallarn

ve mantksal dnmenin temelini ise nermeler oluturur. imdi, nerme ve bileik nerme kavramlarn inceleyelim.
Aristoteles (Aristo)
1
a) ki ift doal saynn toplam, tek doal saydr.
b) Ankara, Anadolu Blgesi'ndedir.
c)
Bu akam beraber ma izleyelim mi?
Harika grnyorsun.
d) Yolun ak olsun.
e) Bugn hava ok souk.
(M. . 384 - 322)
Yapt almalarla, mant,
doru ve sistematik dnme
arac haline getirmi ve mantkla ilgili almalarn Organon
adl kitabnda toplamtr.
f)
Biraz daha alsaydm!
g) Buraya gel.
ifadeleri verilsin. Bu ifadelerden doru ya da yanl (ayn anda her ikisini de iermeyen) kesin hkm bildiren ifadeleri belirleyelim.
nite 1. Mantk
Bilgi Notu
a) ki ift doal saynn toplam, tek doal saydr. ifadesi kesin bir hkm bildirmektedir.
b) Ankara, Anadolu Blgesi'ndedir. ifadesi kesin bir hkm bildirmektedir.
c) Bu akam beraber ma izleyelim mi? bir soru ifadesidir. Doru ya da yanl
kesin bir hkm bildirmemektedir.
) Harika grnyorsun. bir beenme ifadesidir ve grecelidir. Doru ya da
yanl kesin bir hkm bildirmemektedir.
d) Yolun ak olsun. bir dilek ifadesidir. Doru ya da yanl kesin bir hkm
bildirmemektedir.
e) Bugn hava ok souk. bir durum belirleme ifadesidir. Doru ya da yanl
kesin bir hkm bildirmemektedir.
f)
Biraz daha alsaydm! bir pimanlk ifadesidir. Doru ya da yanl kesin bir
hkm bildirmemektedir.
g) Buraya gel. bir emir ifadesidir. Doru ya da yanl kesin bir hkm bildirmemektedir.
Mantk, klasik mantk (veya Aristo

mant) ve sembolik mantk olarak
ikiye ayrlr. Klasik mantk, kullanlan
dil ile i iedir. Bilindii zere, her dil
kendine zg bir yapya sahiptir.
Balama dayal bu farkllama ise bir
olaya, nesneye veya kiiye ynelik bir
akl yrtme srecinin sonucunda
ulalan yarglarn deiiklik
gstermesine yol aabilir. Bu durum
ise ulalacak sonularn znel ve
tutarsz olmasna neden olabilir. te,
klasik mantn bu eksik ve bazen de
yanltc sonulara gtrebilecek
ynlerinin giderilmesi noktasnda
sembolik mantk devreye girer.
Sembolik mantk, modern mantn
dilini oluturur ve aadaki emada
gsterildii gibi be alt bala ayrlr.
MANTIK
Klasik Mantk Sembolik Mantk

(Aristo Mant)
Grld gibi, yukardaki rneklerden sadece (a) ve (b) seeneklerinde verilen

ifadeler, doru ya da yanl kesin bir hkm bildirmektedir.
ki Deerli
Mantk
nermeler
Mant
Varlk
Mant
Niceleyiciler
Mant
Kiilik
Mant
zdelik
Mant
ok Deerli
Mantk
(Bulank Mantk)
Doru ya da yanl kesin hkm bildiren ifadelere nerme denir. nermeler,

p, q, r gibi kk harflerle gsterilir.
Bu blmde, sadece iki farkl

deerle alan mantn bir alt
bal olan nermeler mantn
inceleyeceiz.
2
Aada verilen ifadelerden nerme olanlar belirleyelim.
a) p: Gne, batdan doar.
b) q: Dikkatli yaznz.
c)
Uyar
Emir, soru, istek, nlem, hayret,
grecelilik vb. anlamlar ieren
ifadeler bir nerme deildir.
r: 8, 3 ten kktr.
) s:
2
gerek saydr.
3
d) t: x + 3 = 7
e) u: x y = z
nite 1. Mantk
Blm
1.1
Mantk
Bilgi Notu
2
s: gerek saydr nermesi gibi
3
daha basit biime ayrlamayan
nermelere basit (veya ilkel) nermeler denir.
Tarihten Notlar
Ltfi Aliasker Zade
a) p: Gne, batdan doar. ifadesi bir nermedir. nk kesin bir hkm bildirmektedir. Gne, doudan doduu iin bu ifade yanl bir hkm bildirmektedir.
b) q: Dikkatli yaznz. ifadesi bir istek ierdii iin nerme deildir.
c) r: 8, 3 ten kktr. ifadesi bir nermedir. nk kesin bir hkm bildirmektedir. 8, 3 ten kk olduu iin bu ifade doru bir hkm bildirmektedir.
)
(1921- )
Bulank Kmeleri adl makalesi ile matematik ve bilgisayar
bilimlerinde bulank mantk
teorisinin temellerini atan Azeri
matematikidir.
2
gerek saydr. ifadesi bir nermedir. nk kesin bir hkm bildirmek3
2
tedir. gerek say olduu iin bu ifade doru bir hkm bildirmektedir.
3
s:
d) t: x + 3 = 7 ifadesi bir nerme deildir. nk t ifadesindeki x deikeninin

deeri belli olmad iin t ifadesi doru ya da yanl kesin bir hkm bildirmemektedir.
e) u: x y = z ifadesi bir nerme deildir. nk u ifadesindeki x, y, z deikenlerinin deerleri belli olmad iin u ifadesi doru ya da yanl kesin bir
hkm bildirmemektedir.
Bilgi Notu
Sra Sizde
Bulank mantk, ok deerli mantk

kategorisinde ele alnabilir. Klasik
mantkta, bir nesne ya kmenin
elemandr (bu durumda 1 deerini
alr) ya da deildir (bu durumda
0 deerini alr). Bulank mantk ise
bir kmenin eleman olmann derecelendirilmesine dayanmaktadr.
Bulank kmenin her bir nesnesinin
yelik derecesi vardr ve bu yelik
derecesi (0, 1) aralnda herhangi bir
deer olabilir. Bu doruluk deerleri
ise saylar yerine ok az, biraz az, az
vb. kelimelerle ifade edilir. Bulank
mantk, gnmzde televizyon alclar, klimalar, amar makineleri vb.
birok farkl alanda kullanlmaktadr.
rnein, bir amar makinesine
bulank mantn uygulanmas ile
amarn miktar (az, orta, ok vb.),
cinsi (pamuklu, ynl, ipekli vb.) ve
kirlilik dzeyine (az, orta, ok vb.)
gre en ekonomik ykamann (ok
ksa, ksa, uzun, ok uzun vb.) yaplabilmesine ynelik uygun modellemeler yaplabilmektedir.
Aada verilen ifadelerden nerme olanlar belirleyiniz.

a) p: Biraz glmse.
b) q: 2 + 3 = 7 dir.
c)
r: nerme kelimesinin son harfi e dir.
s: stanbul, dnyann en gzel ehridir.
3
Aada verilen nermelerden doru hkm bildirenleri belirleyelim.
a) p: 6 2 = 4
b) r: Rakamlar toplam 5 in kat olan saylar 3 ile tam blnr.
c)
nite 1. Mantk
s: 2 ift asal saydr.
Bilgi Notu
a) p nermesi, doru bir hkm bildirmektedir.
Bir p nermesi iki farkl deere

sahiptir. Bunlar:
b) r nermesi, yanl bir hkm bildirmektedir.

c)
s nermesi, doru bir hkm bildirmektedir.
p doru olabilir.
p yanl olabilir.
p nermesinin doruluk tablosu ise
aadaki biimde gsterilir:
Bir nerme, doru hkm bildiriyor ise 1 (veya D), yanl hkm bildiriyor ise
0 (veya Y) ile gsterilir. 0 ve 1 saylarna, nermenin doruluk deeri denir. Bir
nermenin doruluk deerini gsteren tabloya ise doruluk tablosu denir.
p
1 (veya D)
0 (veya Y)
4
Aada verilen nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
a) p: |2 + 1| = 1
b) q: Polinomlar, zel fonksiyonlardr.
c)
r: Bir gn 25 saattir.
s: Bir drtgenin i alarnn toplam 180 dir.
a) p nermesinin doruluk deeri 1 dir. nk p nermesi doru hkm bildirmektedir ve p / 1 eklinde gsterilir.
b) q nermesinin doruluk deeri 1 dir. nk q nermesi doru hkm bildirmektedir ve q / 1 eklinde gsterilir.
c) r nermesinin doruluk deeri 0 dr. nk r nermesi yanl hkm bildirmektedir ve r / 0 eklinde gsterilir.
) s nermesinin doruluk deeri 0 dr. nk s nermesi yanl hkm bildirmektedir ve s / 0 eklinde gsterilir.
Bilgi Notu
Bir p nermesi doru hkm
bildiriyorsa p / 1 yanl hkm
bildiriyorsa p / 0 ile gsterilir.
Bilgi Notu
Birbirinden farkl p ile q nermelerinin, drt farkl doruluk deeri
vardr. Bunlar:
p doru iken q doru olabilir.
p doru iken q yanl olabilir.
Sra Sizde
1. Aada verilen nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
a) p: kinci dereceden bir deikenli fonksiyonlarn grafikleri paraboldr.
b) q: Ekenar drtgen, zel bir drtgendir.
c) r: r rasyonel saydr.
) s: Bir dik gende, hipotense ait kenarortay uzunluu, hipotens uzunluunun yarsna eittir.
p yanl iken q doru olabilir.

p yanl iken q yanl olabilir.
p ile q nermelerinin doruluk
tablosu ise aadaki biimde
gsterilir:
p
2. n farkl nermenin doruluk deerleri ile oluturulacak ka farkl durum vardr?
nite 1. Mantk
Blm
1.1
Mantk
5
Aada verilen nermelerden ayn doruluk deerlerine sahip olan nermeleri
belirleyelim.
a) p: Bir gende, bir kenarn uzunluu arttka bu kenar gren ann ls
de artar.
b) q: Bir genin d alarnn llerinin toplam 180 dir.
c)
r: Boazii Kprs, zmirdedir.
s: Tuz gl, Anadolu Blgesindedir.
Bilgi Notu
Bir nermenin doruluk deerini
belirlemek bazen zor olabilir.
rnein, 8000 den kk en byk
asal say 7919 dur." nermesinin
doruluk deerinin belirlenmesi bir
ok hesaplama yapmay gerektirir.
a) Bir gende, bir kenarn uzunluu arttka bu kenar gren ann ls de

artt iin p / 1 dir.
b) Bir genin d alarnn llerinin toplam 360 olduu iin q / 0 dr.
c)
Boazii Kprs, stanbulda olduu iin r / 0 dr.
Tuz gl, Anadolu Blgesinde olduu iin s / 1 dir.
Buna gre, p ile s ve q ile r nermeleri ayn doruluk deerlerine sahiptir.
Doruluk deerleri ayn olan nermelere denk nermeler denir. p ile q nermeleri denk ise p / q biiminde gsterilir ve p denktir q eklinde okunur.
6
Aada verilen nermelerden denk olanlar belirleyelim.
a) u: E genlerin karlkl yardmc elemanlar etir.
b) v: Harezmi, bir matematikidir.
c)
y: Fonksiyonlarda bileke ileminin birleme zellii yoktur.
z: Diskriminant sfrdan kk olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli gerek

katsayl bir denklemin sanal kkleri birbirine eittir.
nite 1. Mantk
a) E genlerin karlkl yardmc elemanlar e olduundan u / 1 dir.

b) Harezmi, bir matematiki olduundan v / 1 dir.
c)
Fonksiyonlarda bileke ileminin birleme zellii olduundan y / 0 dr.
) Diskriminant sfrdan kk olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli gerek

katsayl bir denklemin sanal kkleri birbirinin elenii olduundan z / 0 dr.
Buna gre, u / v, y / z dir.
Sra Sizde
Aada verilen nermelerden denk olanlar belirleyiniz.
a) p: sin 60 =
1
2
b) q: Bir doru parasnn orta dikmesi zerinde alnan her nokta, doru
parasnn u noktalarna eit uzaklktadr.
c) r: Aortay zerinde alnan bir noktadan ann kollarna indirilen dikmelerin uzunluklar eittir.
)
s: Bir emberde, ap gren merkez ann ls 180 dir.
7
Aada verilen nermeleri, hkmlerini deitirerek yeniden oluturalm ve bu
yeni nermelerin doruluk deerlerini belirleyelim.
a) k: ki asal saynn fark, bir asal saydr.
b) l: 5 2 = 3
c)
m: ki tek tam saynn toplam ift tam saydr.
n: 8 < 6
nite 1. Mantk
Blm
1.1
Mantk
nermenin
doruluk
deeri
Yeniden
oluturulan
nerme
Yeniden oluturulan
nermenin
doruluk deeri
a) k: ki asal
saynn fark, bir
asal saydr.
ki asal saynn
fark, bir asal say
deildir.
b) l: 5 2 = 3
523
c) m: ki tek tam
saynn toplam
ift tam saydr.
ki tek tam saynn

toplam ift tam
say deildir.
) n: 8 < 6
86
nerme
Bilgi Notu
Bir p nermesinin hkm deitirilerek doru iken yanl (ya da yanl iken
doru) nerme elde etmeye p nermesinin deili (veya olumsuzu) denir. Bir
p nermesinin deili p' (veya ~ p) ile gsterilir ve p nin deili eklinde okunur.
Bir p nermesinin deilinin doruluk tablosu aada verilmitir.

p
p'
8
Aadaki nermelerin deillerini ve doruluk deerlerini bulalm.
a) h: Bir karenin btn alar etir.
b) k: Hz = Yol Zaman
c)
l: Bir dakika 3600 saniyedir.
m: 10, iki basamakl en kk ift doal saydr.
d) n: 6, ift tam saydr.

e) o: ki zarn birlikte atlmas deneyinde, zarlarn st yzne gelen saylarn
1
toplamnn 7 olma olasl dir.
2
f)
p: Hilesiz bir para atma deneyinde, parann tura gelme olasl
g) r: Bir zar atma deneyinde, zarn ift say gelme olasl
10
nite 1. Mantk
1
dir.
2
1
dir.
2
Aadaki tabloyu inceleyelim.

nermenin
doruluk
deeri
nermenin deili
a) h: Bir karenin
btn alar etir.
h': Bir karenin

btn alar e
deildir.
b) k: Hz = Yol Zaman
k': Hz Yol Zaman
c) l: Bir dakika 3600

saniyedir.
l': Bir dakika 3600

saniye deildir.
) m: 10, iki
basamakl en kk
ift doal saydr.
m': 10, iki

basamakl en
kk ift doal
say deildir.
d) n: 6, ift tam
saydr.
n': 6, ift tam say

deildir.
o': ki zarn
birlikte atlmas
deneyinde,
zarlarn st
yzne gelen
saylarn
toplamnn 7
1
olma olasl
2
deildir.
p': Hilesiz bir para

atma deneyinde,
parann tura
1
gelme olasl
2
deildir.
nerme
e) o: ki zarn birlikte
atlmas deneyinde,
zarlarn st yzne
gelen saylarn
toplamnn 7 olma
1
olasl dir.
2
f) p: Hilesiz bir para

atma deneyinde,
parann tura gelme
1
olasl dir.
2
g) r: Bir zar atma
deneyinde, zarn ift
say gelme olasl
1
dir.
2
nermenin
deilinin
doruluk deeri
Bilgi Notu
"imdi gecedir." nermesinin deili,
"imdi gece deildir." eklinde ifade
edilebilirken "imdi gndzdr."
eklinde de ifade edilebilir.
Ancak bir nermenin deili olan
nerme her zaman ilk nermenin
anlamca ztt olmayabilir. rnein;
"Bu kalemin rengi siyahtr." nermesinin deili, "Bu kalemin rengi
siyah deildir." eklinde ifade edilebilirken "Bu kalemin rengi beyazdr."
eklinde ifade edilemez. Niin?
r': Bir zar atma

deneyinde, zarn
1
ift say gelme

1
olasl
2
deildir.
nite 1. Mantk
11
Blm
1.1
Mantk
9
Aadaki her bir nermenin deilinin deilinin doruluk deerini bulalm.
a) p: Ankara, Trkiyenin bakentidir.
b) q: Kaa, mer Seyfettinin eseridir.
Bilgi Notu
c)
r: Fonksiyonlarda bileke ileminin deime zellii vardr.
s: Van, Dou Anadolu Blgesindedir.
Aadaki tabloyu inceleyelim.

nermenin
doruluk
deeri
nermenin
deilinin
doruluk
deeri
nermenin
deilinin deilinin
doruluk deeri
a) p: Ankara,
Trkiyenin bakentidir.
b) q: Kaa, mer
Seyfettinin eseridir.
c) r: Fonksiyonlarda
bileke ileminin
deime zellii vardr.
) s: Van, Dou
Anadolu Blgesindedir.
Bir p nermesi iin p / (p')' dir.
nerme
Bilgi Notu
Tablodan grld gibi, p / (p')' / 1, q / (q')' / 1, s / (s')' / 1 ile r / (r')' / 0 dr.
Sra Sizde
1. Aada verilen nermelerin deilllerini ve doruluk deerlerini bulunuz.
Sudoku, 1980 ylnda Japonca'daki
"Suuji wa dokishin ni kagiru" (Saylar
tek olmal) cmlesindeki kelimelerin ksaltlmasndan ortaya kan
ve gnmzde dnyann farkl
blgelerinde olduka popler olan
bir oyundur. Sudoku, 9 hcreden
oluan 9 eit kutuya blnm bir
alan zerinde her satr ve stunda
1 den 9 a kadar olan saylar sadece
bir kez kullanmak artyla yazma
kuralna dayanmaktadr. Sudoku bulmacalarnn zmnde, matematik
ve manta dayal birok stratejiden
yararlanlmaktadr.
12
nite 1. Mantk
a) p: cos60 = 1 dir.
b) q: Cumhuriyet, 29 Ekim 1923te ilan edilmitir.
c) r: (x + y)2 = x2 + 2xy + y2 dir.
) s: Bir dik gende, hipotens uzunluunun karesi, genin dik kenar uzunluklarnn karesinin toplamna eittir.
2. p: 102, rakamlar birbirinden farkl en kk basamakl doal saydr. nermesi verilsin. Buna gre, p nermesinin
a) doruluk deerini
b) deilini ve doruluk deerini
c) deilinin deilini ve doruluk deerini bulunuz.
3. Paradoks nedir? Aratrnz.
1.1.1 nermeler ve Bileik nermeler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki cmlelerin kesin hkm bildirip
bildirmediini belirtiniz.
a) ok gzelsiniz.
b) Bir yl 360 gndr.
c) Keke, zamannda gelseydim.
) Evlendiniz mi?
d) Karenin iki kegeni vardr.
2. Aadaki ifadelerden nerme olanlar belirtiniz.
5. Aadaki nermelerin doruluk deerlerini

bulunuz ve birbirlerine denk olan nermeleri
belirleyiniz.
p: Kare, be kenarldr.
q: stanbul, bakent olmu bir ehirdir.
r: Bir dik gende hipotense ait kenarortay
uzunluu, hipotens uzunluunun yarsna
eittir.
s: x2 3x 4 = 0 denkleminin kklerinden biri
1 dir.
a) p: Saat ka?
b) q: Ay, dnyann uydusudur.
c) r: 6 + 4 = 8
) s: Trkiye, Afrika ktasndadr.
d) t: 32 > 23
e) u: Sevgili renciler!
3. Aadaki nermelerin doruluk deerlerini
bulunuz.
a) p: ki basamakl en byk pozitif tek say
99 dur.
b) q: 17 Austos 1999da Trkiyede byk
bir deprem olmutur.
c)
)
6. Aadaki ifadelerden doru olanlarn bana

D, yanl olanlarn bana Y harfi yaznz.
() Doruluu ya da yanll kesin olarak
belli olan ifadelere nerme denir.
() 2 farkl nermenin doruluk deerleri ile
4 farkl durum oluur.
() Doruluk deeri ayn olan nermelere
eit nermeler denir.
() Bir nermenin deilinin deili kendisine
eittir.
7. Aadaki nermelerin deillerini bulunuz.

a) 9 tek saydr.
r: a ve b gerek saylar olmak zere,

(a + b)2 = a2 + b2 dir.
b) am bir bitkidir.
u: 17 asal saydr.
) 3 asal saydr.
4. Aada verilen nermelerden denk olanlar

belirleyiniz.
p: Trkiyenin bakenti Ankaradr.
q: 12 asal saydr.
r: Ekenar gende, tabana ait ykseklik ayn
zamanda kenarortaydr.
s: Cos 60 = 2 dir.
c) ki basamakl en kk say 10 dur.
8. Aada verilen nermelerin deilinin deilini

bulunuz.
p: 2 asal saydr.
q: 2 + 4 2 6
s: Bir nermenin doruluk deerleri ile 2 farkl
durum oluur.
nite 1. Mantk
13
Blm
1.1
Mantk
1.1.2 Bileik nerme

imdiye kadar, p: 2 asal saydr, q: 10. snflarda matematik dersi haftada 6 saattir., r: zmir, Ege Blgesindedir. gibi matematikte ve gnlk hayatmzda kullandmz sadece tek bir ifade ieren basit (veya ilkel) nermeleri rendik. Ancak,
tek bir ifade ieren bu basit nermeleri ve, veya, ise, "gerek ve yeter art gibi
balalarla birbirine balayarak birden fazla ifade ieren nermeler elde edebiliriz. Bu yeni nermeleri gerek matematikte gerekse gnlk hayatmzda sklkla
kullanrz. rnein, bir manava gittiimizde meyve olarak bazen sadece muz alrken, bazen muz ve elma, bazen kiraz, eftali veya elmadan birini, bazen de elma,
eftali veya muz satn alabiliriz.
imdi aadaki rnei inceleyelim.
1
p: Birol, alkan bir rencidir.
q: 2 asal saydr.
r: 2 ift saydr.
s: Birol, zeki bir rencidir.
nermeleri verilsin. Buna gre,
a) p ile s nermelerini "veya" balacn
b) q ile r basit nermelerini "ve" balacn kullanarak yeni nermeler oluturalm.
a) p: Birol, alkan bir rencidir.

s: Birol, zeki bir rencidir. basit nermelerini veya balac ile balayalm:
u: p veya s eklinde tanmlanan bir nerme olsun.
Bu durumda, u: Birol, alkan veya zeki bir rencidir.
b) q: 2 asal saydr.
r: 2 ift saydr. nermelerini ve balac ile balayalm:
v: q ve r eklinde tanmlanan bir nerme olsun.
Bu durumda, v: 2 asal ve ift saydr.
14
nite 1. Mantk
2
p: n, doal says tektir.
q: n + 1, doal says ifttir.
r: f fonksiyonu bire bir ve rtendir.
s: f fonksiyonun tersi vardr.
nermeleri verilsin. Buna gre,
a) p ile q nermelerini "ise" balac
b) r ile s nermelerini "gerek ve yeter art" balacn kullanarak yeni nermeler
oluturalm.
Bilgi Notu
a) p: n, doal says tektir.
v: f fonksiyonunun bire bir ve

rten olmas iin gerek ve yeter art
f fonksiyonunun tersinin olmasdr.
bileik nermesi,
v: Bir f fonksiyonu bire bir ve
rtendir ancak ve ancak f fonksiyonunun tersi varsa. eklinde de ifade
edilebilir.
q: n + 1, doal says ifttir. nermelerini ise balac ile balayalm:

u: p ise q eklinde tanmlanan bir nerme olsun. O zaman,
u: n doal says tek ise n + 1 doal says ifttir.
b) r: f fonksiyonu bire bir ve rtendir., s: Bir f fonksiyonunun tersi vardr. nermelerini gerek ve yeter art balac ile balayalm:
v: r gerek ve yeter art s eklinde tanmlanan bir nerme olsun. O zaman,
Tarihten Notlar
v: f fonksiyonun bire bir ve rten olmas iin gerek ve yeter art f fonksiyonunun tersinin olmasdr.
George Boole (Corc Bul)
ki veya daha fazla nermenin ve, veya, ise", ya da, "gerek ve yeter art
balalarndan en az biri ile birbirine balanmasyla oluturulan yeni nermelere bileik nermeler denir.
3
p: 3 + 8 = 17
q: 17 asal saydr.
:ve
r: 2 + 6 = 8
s: 8 ift saydr.
:veya
t: P(x) bir polinomdur.
u: P(x) bir fonksiyondur.
:ise
v: n asal saydr.
y: n, 1 ve kendisinden

baka bir sayya
blnmemektedir.
(1815-1864)
:gerek ve yeter art
nermelerinden karlarnda belirtilen balalar kullanarak bileik nermeler

elde edelim.
1854 ylnda yaymlad

Dnmenin Kanunlar adl
kitabnda, bir veya daha fazla
nermeyi, mantksal balalar
kullanarak birletirmi ve var
olan nermelerden yeni nermeler yani, bileik nermeler
elde etmitir.
nite 1. Mantk
15
Blm
1.1
Mantk
p: 3 + 8 = 17 ile q: 17 asal saydr. nermelerini ve balac ile balayalm:

p ve q: 3 + 8 = 17 dir ve 17 asal saydr.
r: 2 + 6 = 8 ile s: 8, ift saydr. nermelerini veya balac ile balayalm:

r veya s: 2 + 6 = 8 dir veya 8 ift saydr.
t: P(x) bir polinomdur. ile u: P(x) bir fonksiyondur. nermelerini ise balac ile
balayalm:

t ise u: P(x) bir polinom ise P(x) bir fonksiyondur.
v: n, asal saydr. ile y: n, 1 ve kendisinden baka bir sayya blnmemektedir.

nermelerini gerek ve yeter art balac ile balayalm:

v gerek ve yeter art y: n nin asal says olmas iin gerek ve yeter art n nin 1
ve kendisinden baka bir sayya blnmemesidir.
Sra Sizde
1. Aada verilen nermelerden veya balacn kullanarak bileik
nermeler elde ediniz.
a) p: Hava, yamurludur. q: Hava gnelidir.
b) r: 7 tek saydr.
s: 7 ift saydr.
2. Aada verilen nermelerden ve balacn kullanarak bileik nermeler elde ediniz.

a) p: Matematik, akl yrtmedir. q: Matematik, cebirsel dnmedir.
b) r: 99 asal say deildir.
s: 99 ift say deildir.
3. Aada verilen nermelerden ise balacn kullanarak bileik nermeler elde ediniz.
a) p: ki gen etir.
q: ki gen benzerdir.
b) r: Gerek saylarda tanml f fonksiyonu sfr fonksiyonudur.

s: Gerek saylarda tanml f fonksiyonu sabit fonksiyondur.
4. Aada verilen nermelerden gerek ve yeter art balacn kullanarak bileik nermeler elde ediniz.
a) p: Hzl tren biletim vardr.
q: Hzl trene bindim.
b) r: ABC dik gendir.

16
nite 1. Mantk
s: Bir dik gende a ve b dik kenar uzunluklar, c de hipotens

uzunluu olmak zere, a2 + b2 = c2 dir.
p ile q iki nerme olsun. p ile q nermelerinin her ikisi doru olduunda doru, dier durumlarda yanl olan bileik nermeye p ve q nermesi denir ve
p q eklinde gsterilir.
Bilgi Notu
Bir p q nermesinin, doruluk
tablosu aadadr:
4
Aada verilen bileik nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
a) Almanya, Avrupa ktasndadr ve 7 + 4 = 11 dir.
pq
Doruluk tablosunun son stununa

deerlendirme stunu denir.
b) 23 asal saydr ve Tuz Gl, Dou Anadolu Blgesindedir.

c)
5 en kk tek asal saydr ve zmir, Avrupa ktasndadr.
Bir zar atma deneyinde, zar 7 den kk bir say gelir ve bir para atma dene1
yinde parann yaz gelme olasl dir.
2
a) Almanya, Avrupa ktasndadr ve 7 + 4 = 11 dir. bileik nermesini iki ayr

nerme olarak yazalm.

k: "Almanya, Avrupa ktasndadr. nermesi doru olduundan k / 1 dir.
q: "7 + 4 = 11 dir. nermesi doru olduundan q / 1 dir.
Buna gre, k q / 1 1 / 1 dir.
b) 23 asal saydr ve Tuz Gl, Dou Anadolu Blgesindedir. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.

m: "23 asal saydr ile n: "Tuz Gl, Dou Anadolu Blgesindedir. Burada,
m / 1, n / 0 dr. Buna gre m n / 1 0 / 0 dr.
c) 5 en kk tek asal saydr ve zmir, Avrupa ktasndadr. bileik nermesini

iki ayr nerme olarak yazalm.

p: 5 en kk tek asal saydr. ile r: zmir, Avrupa ktasndadr. Burada, p / 0,

r / 0 dr. Buna gre, p r / 0 0 / 0 dr.
Bir zar atma deneyinde, zar 7 den kk bir say gelir ve bir para atma dene1
yinde parann yaz gelme olasl
dir. bileik nermesini iki ayr nerme
2
olarak yazalm.
u: "Bir zar atma deneyinde, zar 7 den kk bir say gelir. ile
v: "Bir para atma deneyinde, parann yaz gelme olasl

u / 1, v / 1 dir. Buna gre u v / 1 1 / 1 dir.
1
dir. Burada
2
nite 1. Mantk
17
Blm
1.1
Mantk
5
p: Her dikdrtgen bir karedir.
q: 2 rasyonel say deildir.
nermeleri verilsin. Buna gre; aadaki nermeleri yazalm ve doruluk deerlerini bulalm.
a)
b)
p q
p' q
c)
p' q'
a) p: Her dikdrtgen bir karedir. q: 2 rasyonel say deildir.

p q: Her dikdrtgen bir karedir ve 2 rasyonel say deildir.
p / 0
q / 1 olduundan p q / 0 1 / 0 dr.
b) p': Her dikdrtgen bir kare deildir. q: 2 rasyonel say deildir.
p' q: Her dikdrtgen bir kare deildir ve 2 rasyonel say deildir.
p' / 1
q / 1 olduundan p' q / 1 1 / 1 olur.
c)
p': Her dikdrtgen bir kare deildir. q': 2 rasyonel saydr.
p' q': Her dikdrtgen bir kare deildir ve 2 rasyonel saydr.

p' / 1
q' / 0 olduundan p' q' / 1 0 / 0 dr.
Bilgi Notu
Bir p q nermesinin, doruluk
tablosu aadadr:
p
pq
p ile q iki nerme olsun. p ile q nermelerinin her ikisi yanl olduunda yanl, dier durumlarda doru olan bileik nermeye p veya q nermesi denir ve
p q eklinde gsterilir.
6
a) 4 : 2 = 2 veya Sinop, Trkiyenin kuzeyindedir.
b) 101 en kk basamakl tek saydr veya serbest dmede yer ekiminin
etkisi yoktur.
c)
109, 3 ile tam blnr veya dikdrtgenler prizmas boyutludur.
Btn tek saylar asal saydr veya hava molekllerinin arl yoktur.
1
dir veya bir zar atma
2
deneyinde, ift say gelme olasl tek say gelme olaslna eittir.
d) Bir para atma deneyinde, parann tura gelme olasl
18
nite 1. Mantk
a) 4 : 2 = 2 veya Sinop, Trkiyenin kuzeyindedir. bileik nermesini iki ayr

nerme olarak yazalm:
k: "4 : 2 = 2 ile l: "Sinop, Trkiyenin kuzeyindedir. Burada, k / 1, l / 1 dir.

Buna gre, k l / 1 1 / 1 dir.
b) 101 en kk basamakl tek saydr veya serbest dmede yer ekiminin

etkisi yoktur. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm:

m: "101 en kk basamakl tek saydr. ile n: "Serbest dmede yer ekiminin etkisi yoktur. Burada, m / 1, n / 0 dr. Buna gre, m n / 1 0 / 1 dir.
c) 109, 3 ile tam blnr veya dikdrtgenler prizmas boyutludur. bileik

nermesini iki ayr nerme olarak yazalm:

p: "109, 3 ile tam blnr. ile r: "Dikdrtgenler prizmas boyutludur. Burada, p / 0, r / 1 dir. Buna gre p r / 0 1 / 1 dir.
) Btn tek saylar asal saydr veya hava molekllerinin arl yoktur. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm:

s: "Btn tek saylar asal saydr. ile t: "Hava molekllerinin arl yoktur.
Burada, s / 0, t / 0 dr. Buna gre s t / 0 0 / 0 dr.
1
dir veya bir zar
2
atma deneyinde, ift say gelme olasl tek say gelme olaslna eittir.
bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm:
d) Bir para atma deneyinde, parann tura gelme olasl
1
dir. ile y: "Bir zar
2
atma deneyinde, ift say gelme olasl tek say gelme olaslna eittir.
Burada, v / 1, y / 1 dir. Buna gre v y / 1 1 / 1 dir.
v: "Bir para atma deneyinde, parann tura gelme olasl
nite 1. Mantk
19
Blm
1.1
Mantk
7
p: Dnyann ekli, kreye benzer.
q: x2 + 4 = 0 denkleminin gerek kk yoktur.
nermeleri verilsin.
Buna gre, p' q' bileik nermesini yazalm ve doruluk deerini bulalm.
p': Dnyann ekli, kreye benzemez.

q': x2 + 4 = 0 denkleminin gerek kk vardr.
p' q': Dnyann ekli, kreye benzemez veya x2 + 4 = 0 denkleminin gerek kk
vardr.
p' / 0
Bilgi Notu
q' / 0 olduundan p' q' / 0 0 / 0 dr.
Bir p Q q nermesinin, doruluk

tablosu aadadr:
p
pQq
p ile q iki nerme olsun. p ile q nermelerinin doruluk deerleri birbirinden farkl olduunda doru, dier durumlarda yanl olan bileik nermeye
p ya da q nermesi denir ve p Q q eklinde gsterilir.
8
a) 3 + 1 = 5 ya da 2 5 = 20 dir.
b) 102 en kk basamakl tek saydr ya da 17 asal saydr.
c) Kibrit kutusu, dikdrtgenler prizmasna benzer ya da dondurma klah bir
silindire benzer.
)
13 > 5 ya da 4 < 5 tir.
d) (111 234) eklinde tasarlanm bir zar atma deneyinde, 1 gelme olasl bir
zar atma deneyinde 1 gelme olaslna eittir ya da (111 234) eklinde tasarlanm bir zar atma deneyinde, 3 gelme olasl bir zar atma deneyinde 3
gelme olaslna eittir.
a) 3 + 1 = 5 ya da 2 5 = 20 dir. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.

k: "3 + 1 = 5 ile l: "2 5 = 20 dir.
Burada, k / l / 0 olduu iin k Q l / 0 Q 0 / 0 dr.
20
nite 1. Mantk
b) 102 en kk basamakl tek saydr ya da 17 asal saydr. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.

m: "102 en kk basamakl tek saydr ile n: "17 asal saydr. Burada,

m / 0, n/ 1 dir. Buna gre, m Q n / 0 Q 1/ 1 dir.
c) Kibrit kutusu, dikdrtgenler prizmasna benzer ya da dondurma klah bir

silindire benzer. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.

p: "Kibrit kutusu, dikdrtgenler prizmasna benzer ile r: "Dondurma klah

bir silindire benzer. Burada, p / 1, r / 0 dr. Buna gre, p Q r / 1 Q 0 / 1 dir.
13 > 5 ya da 4 < 5 tir. bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.
p Q p / 0
s: 13 > 5 ile t: 4< 5 tir. Burada, s / t / 1 dir. Buna gre s Q t / 1 Q 1 / 0 dr.
d) (111 234) eklinde tasarlanm bir zar atma deneyinde 1 gelme olasl, bir
zar atma deneyinde 1 gelme olaslna eittir ya da (111 234) eklinde tasarlanm bir zar atma deneyinde 3 gelme olasl, bir zar atma deneyinde 3
gelme olaslna eittir bileik nermesini iki ayr nerme olarak yazalm.

Bilgi Notu
p Q q / q Q p (Deime zellii)
p Q (q Q r) / (p Q q) Q r (Birleme
zellii
u: "(111 234) eklinde tasarlanm bir zar atma deneyinde 1 gelme olasl,
bir zar atma deneyinde 1 gelme olaslna eittir. ile v: "(111 234) eklinde
tasarlanm bir zar atma deneyinde 3 gelme olasl, bir zar atma deneyinde
3 gelme olaslna eittir. Burada, u / 0, v / 1 dir. Buna gre, u Q v / 0 Q 1 / 1
dir.
9
p: 0! = 1 dir.
q: kinci dereceden bir deikenli fonksiyonlarn grafii paraboldr.
nermeleri verilsin. Buna gre, p Q q nermesini yazalm ve doruluk deerini bulalm.
p Q q: 0! = 1 dir ya da ikinci dereceden bir deikenli fonksiyonlarn grafii paraboldr.

p/1
q / 1 olduundan p Q q / 1 Q 1 / 0 dr.
nite 1. Mantk
21
Blm
1.1
Mantk
imdi, kme kavramndan hareketle, "veya" ile "ya da" balalarnn kullanm
arasndaki fark gsteren aadaki rnei inceleyelim.
10
Bir snfta, futbol oynayan rencilerin says 14, basketbol oynayan rencilerin
says ise 9 dur. Buna gre,
a) Her iki oyunu da oynayan 5 renci varsa
b) Her iki oyunu da oynayan renci yoksa
snfta toplam ka rencinin olduunu bulalm.
Futbol oynayan rencilerin kmesi F, basketbol oynayan rencilerin kmesi B

olsun.
Soruda verilenlere uygun Venn emalarn izelim.
a)
Bilgi Notu
rnek 10 (a) seeneinde en az bir

oyun oynayan renciler olduu
iin veya balac, rnek 10 (b)
seeneinde sadece bir oyun oynayan renciler olduu iin ya da
balacnn kullanlmas uygundur.
F
4
Snftaki toplam renci says = 4 + 5 + 9 = 18

dir.
Burada s(B F) = 5 tir.
b)
F
9
Snftaki toplam renci says = 9 + 14 = 23
14
tr.
Burada s(B F) = dir.
(a) seeneindeki zmden grld gibi, B F ise yani, snfta hem futbol hem de basketbol oynayan renciler varsa bu durum "veya" balac ile ifade
edilir. Dier taraftan, b seeneindeki zmden grld gibi, B F = ise
yani, snfta hem futbol hem de basketbol oynayan renciler yoksa bu durum
"ya da" balac ile ifade edilir.
Sra Sizde
1. p: 1729 = 123 +13 tr.

q: x2 5x 6 = 0 denkleminin gerek kkleri 2 ve 3 tr.

nermeleri verilsin. Buna gre, aadaki nermeleri yaznz ve doruluk deerlerini bulunuz.

a)
p' q
b)
p q'
c)
p' Q q'
2. Aadaki nermelerde, bo braklan yerlere veya ile ya da balalarndan hangisini kullanmamz gerektiini cevabnz gerekelendirerek yaznz.
a) 3 tek saydr ift saydr.
b)
2 rasyonel saydr irrasyonel saydr.
c) 2 asal saydr ift saydr.
22
nite 1. Mantk
Veya ile Ve Balalar ile Kurulan Bileik nermelerin

zellikleri
1) Tek Kuvvet zellii
pvp
p p
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
p / pvp
Bilgi Notu
p/p p
v
Yukarda verilen tablolardan grld gibi, her p nermesi iin p p / p ile

p p / p dir. Bu zellie, srasyla veya ile venin tek kuvvet zellii denir.
p'
p p'
p v p'
1
0
0
1
0
0
1
1
p p' /
v
2) Deime zellii
p v p' / 1
Tablodan grld gibi her

p nermesi iin p p' / 0 ve
p p' / 1 dir.
Aada verilen doruluk tablolarn inceleyelim.

p
pvq
qvp
p q
q p
1
1
0
0
1
0
1
0
1
1
1
0
1
1
1
0
1
1
0
0
1
0
1
0
1
0
0
0
1
0
0
0
p q/q p
pv q / q vp
Aada verilen doruluk tablolarn inceleyelim.

v
Yukardaki tablolardan grld gibi, her p, q nermeleri iin p v q / q v p ile

p q / q p dir. Bu zellie, srasyla veya ile venin deime zellii denir.
Sra Sizde
Aada verilen nermelerin denk olduklarn doruluk tablosu yaparak
gsteriniz.
a) p 1 / 1 p / p
b) p 0 / 0 p / 0
c) p 1 / 1 p / 1
) p 0 / 0 p / p
nite 1. Mantk
23
Blm
1.1
Mantk
3) Birleme zellii
Aada verilen doruluk tablosunu inceleyelim.
p
p q
v
(p q) r
q r
v
p (q r)
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
1
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
1
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
(p q) r / p (q r)
v
Tablodan grld gibi, her p, q, r nermeleri iin (p q) r / p (q r) dir.

Bu zellie, venin birleme zellii denir.
Sra Sizde
(p q) r / p (q r) denkliini doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.
4) Ve nin veya zerine soldan dalma zellii
p q
v
p r
v
qvr
p (q v r)
(p q) v (p r)
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
1
0
0
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
0
1
1
1
0
1
1
1
0
1
1
1
0
0
0
0
0
1
1
1
0
0
0
0
0
Aada verilen doruluk tablosunu inceleyelim.

v
p (q v r) / (p q) v (p r)
v
Tablodan grld zere, her p, q, r nermeleri iin p (q r) / (p q) (p r)

dir. Bu zellie, ve nin veya zerine soldan dalma zellii denir.
Sra Sizde
1. Ve nin veya zerine sadan dalma zelliini doruluk tablosunu
kullanarak gsteriniz.
2. Veya nn ve zerine soldan dalma zelliini doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.
3. Veya nn ve zerine sadan dalma zelliini doruluk tablosu
yardmyla gsteriniz.
24
nite 1. Mantk
11
Aada verilen nermelerin denk olup olmadklarn doruluk tablosu yardmyla
gsterelim.
a)
b)
(p q)' / p' q'
(p q)' / p' q'
a) (p q)' / p' q' denkliini gstermek iin aadaki doruluk tablosunu yapalm.
p
p'
q'
pvq
(p v q)'
p' q'
1
0
0
0
1
0
0
1
1
1
0
1
1
1
0
0
0
1
0
0
1
(p v q)' / p' q'

v
Buna gre, her p ile q nermesi iin (p q)' / p' q' dir.
b) (p q)' / p' q' denkliini gstermek iin aadaki doruluk tablosunu

yapalm.

p
p'
q'
p q
v
(p q)'
v
p' v q'
Tarihten Notlar
1
0
0
0
1
0
0
1
1
1
0
1
0
0
0
1
1
1
1
1
1
Augustus De Morgan
(Aughusts D Morgn)
(1806-1871)
(p q)' / p' v q'

v
Buna gre, her p ile q nermesi iin (p q)' / p' q' dir.
Her p ve q nermesi iin (p q)' / p' q' ile (p q)' / p' q' dir. Bu kurallara
De Morgan Kurallar denir.
Aritmetik, trigonometri ve cebir

alanlarnda almalar yapm
ngiliz matematikidir. De Morgan Kurallar ve matematiksel
mantkla ilgili yapt almalarla matematiin geliimine
nemli katklar yapmtr.
12
(p q') (p q) bileik nermesini en sade biimde yazalm.
Bilgi Notu
(p q') (p q) / p (q' q)
(ve nin veya zerine soldan dalma zellii)
/ p 1
(q' q / 1)
/ p
(p 1 / p)
rnek 12nin zmnde olduu

gibi, balalarn zellikleri kullanlarak yaplan ilemlere nermeler
cebiri denir.
nite 1. Mantk
25
Blm
1.1
Mantk
13
(p' q)' (p q') bileik nermesini en sade biimde yazalm.
(p' q)' (p q') / (p q') (p q')
(De Morgan Kural)
/ p (q' q')
(ve nin veya zerine soldan dalma zellii)
/ p q'
(Tek kuvvet zellii)
14
p' (q r)' / 1 olduuna gre, p, q, r' nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
Bilgi Notu
p' (q r)' / 1 ise p' / 1 ve (q r)' / 1 olmaldr. (ve balacnn zellii)
rnek 14n zmndeki

(q r)' / 1
denkliini De Morgan Kuraln
kullanarak, (q r)' / (q' r') / 1
eklinde yazabiliriz. Buna gre,
(q' r') / 1 ise q' / 1 ve r' / 1 dir.
Buradan p' / 1 ise p / 0 dr.
(p nin deili)
Benzer ekilde, (q r)' / 1 ise (q r) / 0 dr.
(p nin deili)
(q r) / 0 ise q / 0 ve r / 0 dr.
(veya balacnn zellii)
r / 0 ise r' / 1 dir.
(r nin deili)
Buradan, q / 0 ve r' / 1 bulunur.
Sra Sizde
1. (p q)' (p' q') bileik nermesini en sade biimde yaznz.
2. p (q' r')' / 0 olduuna gre, p', q, r nermelerinin doruluk

deerlerini bulunuz.
3. q' (p q')' / 0 denkliini,
26
nite 1. Mantk
a) nermeler cebiri ile
b) Doruluk tablosuyla gsteriniz.
15
p
Yandaki ekilde verilen elektrik devresine

ait bileik nermeyi yazp, doruluk
deerleri yardmyla lambalarn yanp
yanmayacan belirleyelim.
Bilgi Notu
Anahtar
Batarya
Verilen elektrik devresinde p ile q anahtarlar seri balanm, r anahtar ise p ve q

anahtarlarna paralel balanmtr. Buna gre, bu elektrik devresine uygun bileik
nerme (p q) r dir.
imdi, bu bileik nermenin doruluk deerini bulalm.
p, q, r anahtarlarnn her de kapal olduundan p / q / r / 1 dir. Buna gre,
(p q) r / (1 1) 1 / 1 1 / 1 olduundan devreden akm geer ve lamba
yanar.
Yukardaki ekilde gsterildii

zere, bir elektrik devresinde lamba
yanyorsa anahtar kapaldr ve
elektrik devresinden akm geer.
Bu durum, doruluk deeri 1 olan
nermeye karlk gelir.
Aadaki ekilde gsterildii
gibi, bir elektrik devresinde lamba
yanmyorsa anahtar aktr ve
elektrik devresinden akm gemez.
Bu durum, doruluk deeri 0 olan
nermeye karlk gelir.
Anahtar
16
p
q
s
r
t
Yandaki ekilde verilen devreye uygun bileik nermeyi yazp, doruluk deerleri
yardmyla lambann yanp yanmayacan
gsterelim.
Batarya
Bilgi Notu
Bu devrede q ile r anahtarlar seri balanm, p anahtar da bunlara paralel balanmtr. Benzer ekilde s ile t anahtarlar seri balanm ve p, q, r anahtarlarna
paralel balanmtr.
Buna gre, bu devreye uygun bileik nerme [p (q r)] (s t) dir. Burada
p / q / s / t / 1, r / 0 dr.
Bir elektrik devresinde seri balama

aadaki ekildeki gibidir ve p q
ile ifade edilir.
Bir elektrik devresinde paralel

balama aadaki ekildeki gibidir
ve p q ile ifade edilir.
imdi, bu bileik nermenin doruluk deerini bulalm.
[p (q r)] (s t) / [1 (1 0)] (1 1) / (1 0) (1 1) / 1 1 / 1
olduundan devreden akm geer ve lamba yanar.
q
nite 1. Mantk
27
Blm
1.1
Mantk
17
Tarihten Notlar
p / q / r / s / t / 1 olduuna gre, [(p q') r] (s' t) bileik nermesine

karlk gelen elektrik devresini izip, lambann yanp yanmayacan belirleyelim.
Claude Shannon
(Khluud ennoyn)
(1916-2001)
[(p q') r] (s' t) bileik nermesine

uygun elektrik devresinin ekli yandadr.
q'
Amerikal matematiki, elektronik mhendisi ve kriptoloji

uzmandr. 1938 ylnda yazd
yksek lisans tezinde, mantn
temel kurallarnn bilgisayar
ve dier elektronik aralardaki
devrelerde kullanlabileceini
gstermitir.
imdi lambann yanp yanmayacan belirleyelim.
s'
t
[(p q') r] (s' t) / [(1 0) 1] (0 1) / (0 1) (0 1) / 1 1 / 1

olduundan devreden akm geer ve lamba yanar.
Sra Sizde
1.
p
q
t
s
Yukardaki ekilde verilen devreye uygun bileik nermeyi yaznz ve

doruluk deerleri yardmyla lambann yanp yanmayacan belirleyiniz.
2. p / q / r / s / t / u / 0 olduuna gre,
[(p q') (r s')] (t u) bileik nermesine karlk gelen elektrik
devresini iziniz ve lambann yanp yanmayacan belirleyiniz.
28
nite 1. Mantk
1.1.2 Bileik nermeler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermelerden ve, veya,

ya da, ise balalarndan birini kullanarak
bileik nermeler elde ediniz.
p: 5 tek saydr.
q: r irrasyonel saydr.
r: 56 says 3 e kalansz blnr.
s: Hakkari, Trkiyenin gneydousundadr.
5. [(p' q) q' ] (p' q)' nermesini en sade

biimde yaznz.
6.
q
r
s
2. Aada verilen bileik nermelerin doruluk

deerlerini bulunuz.
a) p: 20 3 = 23 ve 11 asal saydr.
b) q: r rasyonel saydr veya 32 = 9 dur.

c)
r: Mu, Trkiyenin en dousundadr ya

da en batsndadr.
3. Aadaki bileik nermelerde bo braklan

yerlere, veya ile ya da balalarndan hangisini kullanmanz gerektiini belirleyiniz.
ekildeki devreye ait bileik nermeyi yaznz

ve doruluk deerleri yardmyla lambann
yanp yanmayacan belirleyiniz.
7. [p (q r)] (s t) bileik nermesine uygun

elektrik devresini iziniz.
a) p: r irrasyonel saydr tam saydr.

b) q: Gamze, Spor Lisesinde Anadolu
Lisesinde okuyacaktr.
c)
r: 11 tek tam saydr rakamlar birbirinden farkl olmayan en kk iki basamakl tam saydr.
4. p / 0 , q / 1 , r / 0 olduuna gre,
[p (q' r)]' bileik nermesinin doruluk
deerini bulunuz.
8. (p' q )' r / 1 ise [(p r')' (q p)']' bileik

nermesinin doruluk deerini bulunuz.
9. (p q)' / 0 ise p Q q bileik nermesinin doruluk deerini bulunuz.
nite 1. Mantk
29
Blm
1.1
Mantk
1.1.3 Kmelerdeki lemler ile Sembolik Mantk

Kurallar Arasndaki likiler
Hatrlayalm
Sezgisel olarak, iyi tanmlanm
birbirinden farkl nesneler topluluuna kme denir. Kmeyi oluturan
nesnelerin her birine ise kmenin
bir eleman ad verilir. Kmeler, genellikle A, B, C gibi byk harflerle
gsterilir. Eer x, A kmesine ait bir
eleman ise x A biiminde yazlr
ve x, A kmesinin elemandr eklinde okunur. Eer x, A kmesine ait
bir eleman deilse x A biiminde
yazlr ve x, A kmesinin eleman
deildir eklinde okunur.
Bilgi Notu
Kmelerde iyi tanml olma zellii
ile kmeyi oluturan nesnelerin
belirlenmesinde grecelie yer
olmamas kastedilmektedir. Buna
gre, bir kmenin elemanlarnn
belirlenmesinde beeni, gr, ilgi
veya kiiye zg olma durumlar
vb. olmamaldr. Yani, herhangi bir
nesnenin, bir kmenin eleman
olup olmadna ynelik bir soruya
evet ya da hayr eklinde kesin bir
hkm (yarg) verilmelidir. Benzer
durum, nermeler iin de geerlidir.
Zira, doru ya da yanl kesin hkm
bildiren ifadelere nerme dendiini
nceki derslerimizde rendik.
nerme tanmndan hareketle, emir,
soru, istek, nlem, hayret ve grecelilik vb. ieren ifadelerin bir nerme
olmadn ifade ettik.
30
Dokuzuncu snfta; kmeler konusu bal altnda, kme, evrensel kme, bo kme,
eit kmeler gibi temel kavramlar incelemitik. Yine dokuzuncu snfta, kmelerde
birleim, kesiim, fark ve tmleme ilemlerini yapmay ve bu ilemler arasndaki ilikileri ifade etmeyi de renmitik. imdi, kmelerdeki ilemler ile sembolik mantk
kurallar arasndaki ilikileri inceleyeceiz.
Gemi yllardan, A ve B herhangi iki kme olmak zere, A B gsteriminin A ve
B kmelerinin elemanlarnn bir arada ele alndn, A B gsteriminin A ve B kmelerinin ortak elemanlarnn belirlenmesini, A B gsteriminin A da olup B de
olmayan elemanlarn tespitini, A' gsteriminin A da olmayp E evrensel kmesinde
olan elemanlar gstermede kullanldn ve bu ilemler yardmyla kmeler zerinde cebirsel bir yap oluturulduunu biliyoruz. Dier taraftan, sembolik mantk
konusunda ise imdiye kadar nerme ve bileik nerme kavramlarn ve bu kavramlarn zelliklerini inceledik. Kmeler ve sembolik mantk konusuna ilikin u
ana kadar rendiimiz kavramlar birlikte dndmzde, kme ilemlerinin,
ou durumda sembolik mantn kurallarna benzer baz zelliklere sahip olduunu grebiliriz. rnein, kmelerdeki sembolnn ilevini sembolik mantkta
sembol, sembolnn ilevini sembolik mantkta sembol grmektedir.
Kmelerde yaplan ilemler ile sembolik mantkta kullanlan sembol ve gsterimler
arasndaki ilikileri aadaki tabloda verelim.
Sembolik Mantk
'
Kmeler
'
imdi ise kmelerde yaplan ilemler ile sembolik mantkta kullanlan sembol ve
gsterimlerle ifade edilen ilemler arasndaki ilikileri inceleyelim. Bunun iin ilk
olarak, kmelerde yaplan ilemler ile v balac ile ifade edilen ilemler arasndaki ilikileri belirleyelim. Aadaki tablo, bu ilikileri grmemize yardmc olacaktr.
nite 1. Mantk
Sembolik Mantk
Kmeler
p0/p
A=A
p1/1
AE=E
pp/p
AA=A
p p' / 1
A A' = E
pq/qp
AB=BA
(p q) r / p (q r)
(A B) C = A (B C)
p q / 0 ise p / 0 ve q / 0
A B= ise (A = ve B = )
1
p ile q nermeleri srasyla A ile B kmeleri ile ilikilidir. Buna gre, aada verilen
bileik nermeleri kmelerde yaplan ilemler cinsinden ifade edelim.
a)
b)
(p q) p'
Hatrlayalm
(1 q') (p q')'
a) (p q) p' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden, (A B) A'
A B = {x | x A veya x B} dir.
biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.

Sembolik Mantk
Kmeler
(p q) p'
(A B) A'
A ile B kmelerinin tm elemanlarndan oluan kmeye A birleim

B kmesi denir ve A B eklinde
gsterilir. Buna gre,
A, B, C kmeler olmak zere, aadakiler salanr:
A = A
A E = E
b) (1 q') (p q')' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden,

(E B') (A B')' biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, aadaki tablo ile
de gsterelim.
A A = A
A B = B A
(A B) C = A (B C)
A B ise A B = B
Sembolik Mantk
Kmeler
(1 q') (p q')'
(E B') (A B')'
A B = ise (A = ve B = )
imdi, kmelerde yaplan ilemler ile balac ile ifade edilen ilemler arasndaki ilikileri inceleyelim. Aadaki tablo bu ilikileri grmemizde bize yardmc
olacaktr.
Hatrlayalm
A ile B kmelerinin ortak elemanlardan oluan kmeye A kesiim
B kmesi denir ve A B eklinde
gsterilir. Buna gre,
A B = {x | x A ve x B} dir.
A, B, C kmeler olmak zere, aadakiler salanr:
Sembolik Mantk
Kmeler
p0/0
A=
p1/p
AE=A
A A = A
pp/p
AA=A
A B = B A
p p' / 0
A A' =
pq/qp
AB=BA
A (B C) = (A B) (A C)
(p q) r / p (q r)
(A B) C = A (B C)
A (B C) = (A B) (A C)
A =
A E = A
(A B) C = A (B C)
A B ise A B = A
nite 1. Mantk
31
Blm
1.1
Mantk
Hatrlayalm
A ve B iki kme olsun. A kmesinde
olup B kmesinde olmayan elemanlardan oluan kmeye A fark B
kmesi denir ve A B ile gsterilir.
Buna gre,
a)
b)
p (p' q)'
[(q 0) (p q')] 1
A B = {x : x A ve x B}
A B = ise A ve B kmelerine
ayrk kmeler denir. Benzer ekilde
olaslk konusundan da hatrlanaca zere, ayn rnek uzayda ayn
anda gerekleemeyen iki olaya
ayrk olaylar denir. A ve B olaylar
ayrk olaylar ise
a) p (p' q)' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden, A (A' B)'

Sembolik Mantk
Kmeler
p (p' q)'
A (A' B)'
P(A B) = P(A) + P(B)
Hatrlayalm
Bir A kmesini ieren E evrensel
kmesinin eleman olup, A kmesinin eleman olmayan elemanlarn
kmesine A nn tmleyeni denir ve
A' ile gsterilir. Buna gre,
b) [(q 0) (p q')] 1 bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden,

[(B ) (A B')] E biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de
gsterelim.
Sembolik Mantk
Kmeler
[(q 0) (p q')] 1
[(B ) (A B')] E
A' = E A = {x | x E ve x A}
imdi de kmelerde yaplan ilemlerle, bir nermenin deili, ve balalarnn birlikte kullanld ilemler arasndaki ilikileri inceleyelim. Aadaki tablo
bu ilikileri grmemizde bize yardmc olacaktr.
Hatrlayalm
A, B herhangi iki kme ve E evrensel kme olmak zere, aadakiler
salanr:
Sembolik Mantk
Kmeler
E' =
(p')' / p
(A')' = A
' = E
E A = A'
(1)' / 0
E' =
A A' = E
(0)' / 1
' = E
A A' =
p (q r) / (p q) (p r)
A (B C) = (A B) (A C)
(A B)' = A' B' (De Morgan

Kural)
p (q r) / (p q) (p r)
A (B C) = (A B) (A C)
(A B)' = A' B' (De Morgan

Kural)
(p q)' / p' q'
(A B)' = A' B'
(p q)' / p' q'
(A B)' = A' B'
(A')' = A
32
nite 1. Mantk
3
a)
b)
(p q) (p' q)'
(1 q') p'
c)
[1 (0)']' q'
a) (p q) (p' q)' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden,

(A B) (A' B)' biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.
Sembolik Mantk
Kmeler
(p q) (p' q)'
(A B) (A' B)'
b) (1 q') p' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden, (E B') A'

Sembolik Mantk
Kmeler
(1 q') p'
(E B') A'
c) [1 (0)']' q' bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden,

[E ()']' B' biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.
Sembolik Mantk
Kmeler
[1 (0)']' q'
[E ()']' B'
4
A ile B kmeleri srasyla p ile q nermeleri ile ilikilidir. Buna gre, aada verilen
kmelerde yaplan ilemleri bileik nermeler cinsinden ifade edelim.
a)
(A B)' B
b)
A' (E' ')
c)
(B B') (A' )
a) (A B)' B ilemini, bileik nerme cinsinden (p q)' q biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.
Sembolik Mantk
Kmeler
(A B)' B
(p q)' q
nite 1. Mantk
33
Blm
1.1
Mantk
b) A' (E' ') ilemini, bileik nerme cinsinden p' [(1)' (0)'] biiminde
yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.
Sembolik Mantk
Kmeler
A' (E' ')
p' [(1)' (0)']
c) (B B') (A' ) ilemini, bileik nerme cinsinden (q q') (p' 0) biiminde yazabiliriz. Buradaki ilikiyi, tablo ile de gsterelim.
Sembolik Mantk
Kmeler
(B B') (A' )
(q q') (p' 0)
5
p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikilidir. Buna gre, aada
verilen bileik nermeleri, sembolik mantkta ve kmelerde yaplan ilemler cinsinden en sade ekilde ifade edelim.
a)
b)
(p q) p
c)
p (q' p)'
[p (q r)]' [(p q) (p q')
a) (p q) p bileik nermesini, kmelerdeki ilemler cinsinden (A B) A

Sembolik Mantk
Kmeler
(p q) p
(A B) A
b) p (q' p)' bileik nermesinin sembolik mantkta ve kmelerde yaplan

ilemler cinsinden en sade ekilde yazmn aadaki tabloda gsterelim.
Sembolik Mantk
Kmeler
A (B' A)' = A [(B')' A')]
p (q' p)' / p [(q')' p']
(De Morgan Kural)
(De Morgan Kural)
/ p (q p')
= A (B A')
(B')' = B, A B = B A
(q')' / q, p q / q p

/ (p p') q
(p q) r / p (q r)

/1q
= (A A') B
(A B) C = A (B C)
=EB
(A A' = E)
(p p' / 1)
/1
(1 p / 1)
34
nite 1. Mantk
=E
(A E = E)
c) [p (q r)]' [(p q) (p q') bileik nermesinin sembolik mantkta ve

kmelerde yaplan ilemler cinsinden en sade ekilde yazmn aadaki
tabloda gsterelim.
Sembolik Mantk
Kmeler
[p (q r)]' [(p q) (p q')]

/ [p' (q r)'] [(p (q q')]
[A (B C)]' [(A B) (A B')

/ [A' (B C)'] [(A (B B')]
(De Morgan Kural, Dalma zellii)
/ [p' (q' r')] (p 1)
(De Morgan Kural, Dalma zellii)
/ [A' (B' C')] (A 1)
(De Morgan Kural, p p' / 1)
/ [p' (q' r')] p
(De Morgan Kural, A A' = 1)
/ [A' (B' C')] A

(p 1 / p)
(A E = A)
/ (p' p) [(q' r') p]

(/ nin zerine dalma zellii)
/ (A' A) [(B' C') A]
/ 0 [(q' r') p]
/ [(B' C') A]
( nin zerine dalma zellii)
(p' p / 0)
/ (q' r') p
(A' A = )
/ (B' C') A
(0 p / p)
( A = A)
6
E
A
p ile q nermeleri srasyla A ile B kmeleri ile ilikili olsun. Buna gre, yandaki ekildeki renkli blgenin dndaki blgeyi, sembolik mantkta ve
kmelerde yaplan ilemler cinsinden en sade
ekilde ifade edelim.
Verilen ekilde, renkli blgenin dndaki blgenin sembolik mantkta ve kmelerde yaplan ilemler cinsinden en sade ekilde yazmn aadaki tabloda gsterelim.
Kmeler
Sembolik Mantk
E (A B) = (A B)' = A' B'
(p q)' / p' q'
nite 1. Mantk
35
Blm
1.1
Mantk
7
p ile q nermeleri srasyla A ile B kmeleri ile ilikilidir. p' (q' p)' / 0 verilsin.
Buna gre,
a) p ile q nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
b) p' (q' p)' / 0 denkliini kmelerde yaplan ilemler cinsinden ifade edelim.
c)
A ve B kmelerini bulalm.
a) p' (q' p)' / 0 ise p' / 0 ve (q' p)' / 0 dr.
(p q / 0 ise p / 0 ve q / 0)
p' / 0 ise p / 1 dir. Dier taraftan, (q' p)' / 0 ise q' p / 1 dir. (p' / 0 ise p / 1)

balacnn zelliinde, q' / 1 dir. Buradan da q / 0 dr.
Buna gre, p / 1 ve q / 0 dr.
b) p' (q' p)' / 0 denkliini, kmelerde yaplan ilemler cinsinden

A' (B' A)' = eklinde yazabiliriz.
c) A' (B' A)' = ise A' = ve (B' A)' = dir.
(A B = ise A = ve B = )
Buradan A = E dir.
Dier taraftan, (B' A)' = ise B A' = dir.
A' = olduundan B = ise B = dr. Buna gre, A = E ve B = dr.
(De Morgan kural)
Sra Sizde
1. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikilidir. Buna gre,
aada verilen bileik nermeleri kmelerde yaplan ilemler cinsinden ifade ediniz.
b) (0 0) (p q)
a) q' (p' q')
c) [(p 1) r)]' (r q')'
2. Aada verilen bileik nermeleri, sembolik mantkta ve kmelerde

yaplan ilemler cinsinden en sade ekilde yaznz.
a) p' (q p)'
b) (q r) (q' r')'
c) (r 0') [(q' (p q')']
3. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikilidir.

[(p' q)' r]' p / 0 verilsin. Buna gre,
a) p ile q nermelerinin doruluk deerlerini bulunuz.
b) [(p' q)' r]' p / 0 denkliini kmelerde yaplan ilemler cinsinden yaznz.
c)
36
nite 1. Mantk
A, B, C kmelerini bulunuz.
1.1.3 Kmelerdeki lemler ile Sembolik Mantk Kurallar

Arasndaki likiler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikilidir. Buna gre, aada verilen
bileik nermeleri kmelerde yaplan ilemler
cinsinden ifade ediniz.
3.
E
A
a) q (p' q')
p ile q nermeleri srasyla A ile B kmeleri ile
ilikilidir. Buna gre, yukardaki ekilde mavi
renkle gsterilen blgeyi ifade eden bileik
nermeyi yaznz.
b) (1 0) (p q)
c) [(p 1) r )] (r' q')'
) (p q)' p'
4. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikili olmak zere,

2.
[(p q)' r]' p / 1 verilsin. Buna gre,

A
p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikilidir.
a) p, q ile r nermelerinin doruluk deerlerini bulunuz.
b) [(p q)' r]' p / 1 denkliini kmelerde yaplan ilemler cinsinden yaznz.
c)
A, B, C kmelerini bulunuz.
Buna gre, yukardaki ekilde mavi renkle

gsterilen blgeyi ifade eden bileik nermeyi yaznz.
5. p, q ile r nermeleri srasyla A, B ile C kmeleri ile ilikilidir.
Buna gre, [p (q r')]' (r q') bileik
nermesini kmelerdeki ilemler cinsinden
ifade ediniz.
nite 1. Mantk
37
Blm
1.1
Mantk
1.1.4 Koullu nerme

Daha nce, iki veya daha fazla nermeyi ve ile veya balalarndan en az biri
ile birbirine balayarak bileik nermeler elde etmitik. imdi ise iki veya daha
Bilgi Notu
fazla nermeyi, ise balac ile birbirine balayarak bileik nermeler elde ede-
Bir p q koullu nermesinin doruluk tablosu aada verilmitir:

p
pq
ceiz ve bu tr bileik nermelerin zelliklerini inceleyeceiz.

p ile q iki nerme olsun. p doru, q yanl iken yanl, dier durumlar iin
doru olan bileik nermeye koullu nerme denir. Koullu nerme p q
biiminde yazlr ve p ise q eklinde okunur.
1
Tarihten Notlar
Bertrand Russell
(Behtron Rsol)
Aada verilen bileik nermelerin doruluk deerlerini belirleyelim.

a) 6 > 5 ise 3 < 5
b) 11 asal say ise 11 ift tam saydr.
c)
100, 4 n 24 kat ise 4 6 = 24 tr.
Verilen bileik nermeleri ilk nce basit nermeler eklinde yazalm.

(18721970)
ngiliz matematiki ve filozoftur.
Ayrca, 20. yzyln en nemli
mantklarndan da biridir.
nermeler arasndaki ilikileri
ve, veya, ise, gerek ve yeter art
gibi mantksal balalara dayal
mantk sistemini bilim dnyasna takdim etmitir. Mantksal
retiyle, yeni bir felsefe ortaya
koymu ve matematii p q
biiminde nermeler kmesi
olarak tanmlamas ile matematiin geliimine yeni bir bak
as kazandrmtr.
38
a) p: 6 > 5

q: 3 < 5 nermeleri iin p / q / 1 dir.
Buna gre, (p q) / (1 1) / 1 dir.
b) r: 11 asal saydr.

s: 11 ift saydr. nermeleri iin r / 1, s / 0 dr.
Buna gre, (r s) / (1 0) / 0 dr.
c)
t: 100, 4 n 24 katdr.
u: 4 6 = 24 tr. nermeleri iin t / 0, u / 1 dir.
Buna gre, (t u) / (0 1) / 1 dir.
nite 1. Mantk
Uyar
Aada verilen koullu nermelerin doruluk deerlerini bulalm.

a) r irrasyonel say ise 2 rasyonel saydr.
b) En kk iki basamakl negatif tam say 10 ise en kk iki basamakl asal
say 11 dir.
c)
192 bir asal say ise her rasyonel ifade bir rasyonel denklemdir.
1
) "Bir para atma deneyinde, tura gelme olasl
ise zar atma deneyinde, 1
2
1
gelme olasl dir."
2
a) r irrasyonel say ise 2 rasyonel saydr. koullu nermesinde,

p: r irrasyonel saydr.
q: 2 rasyonel saydr. dersek (p q) / (1 0) / 0 dr.
b) En kk iki basamakl negatif tam say 10 ise en kk iki basamakl asal

say 11 dir. koullu nermesinde,

r: En kk iki basamakl negatif tam say 10 dur.
s: En kk ift basamakl asal say 11 dir. dersek (r s) / (0 1) / 1 dir.
c) 192 bir asal say ise her rasyonel ifade bir rasyonel denklemdir. koullu
nermesinde,

t: 192 asal saydr.
u: Her rasyonel ifade bir rasyonel denklemdir. dersek (t u) / (0 0) / 1 dir.
) Bir para atma deneyinde, tura gelme olasl

gelme olasl
1
dir. koullu nermesinde,
2
k: Bir para atma deneyinde tura gelme olasl
y: Zar atma deneyinde, 1 gelme olasl
1
ise zar atma deneyinde 1
2
Bilgi Notu
rnek 2(b), 2(c) ve 2()de verilen
koullu nermeler, bir gerektirmedir.
1
dir.
2
1
dir. dersek (k y) / (1 0) / 1 dir.
2
Doruluk deeri 1 olan p q koullu nermesine gerektirme denir.
p q koullu nermesinin
doruluk deerini belirlemede, bir
zorunluluk olmas veya karlkl
bir szleme yaplmas durumu
bize bir fikir verebilir. Aadaki
rnei inceleyelim:
Bir matematik retmeni, bir
renciye;
Son snavda en az 75 alrsan szl
notuna 100 vereceim. eklinde
bir sz veriyor. Buna gre, aadaki durumlar sz konusudur:
* renci, snavda 75 ve st bir
not alrsa szl notunun 100 olmasn bekler. (p q / 1 1 / 1)
not alrsa buna ramen retmen
renciye szl notu olarak 100
vermez ise renci kendisini
aldatlm hisseder, retmen de
sznde durmam olur.
(p q / 1 0 / 0)
not alamazsa szl notunun 100
olmasn beklemez. Bu durumda
retmen, bu renciye 100 puan
vermez. (p q / 0 0 / 1)
* renci, snavda 75 ve st
bir not alamazsa szl notunun
100 olmasn beklemez. Ancak
retmen, baka faktrleri de gz
nnde tutarak bu renciye szl notu olarak 100 puan verebilir.
(p q / 0 1 / 1)
Bilgi Notu
p q gerektirmesinin doru olmas iin p ile q nermelerinin ilikili
olmalar gerekmez.
nite 1. Mantk
39
Blm
1.1
Mantk
Sra Sizde
1. Aada verilen koullu nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
a) Btn saylar ift ise 22 ift saydr.
b) x2 + 16 = 0 denkleminin gerek kk yoksa her polinom denklemi, bir rasyonel denklemdir.
c)
100 : 20 = 4 ise en kk tek basamakl asal say 5 tir.
Her tamsay bir gerek say ise her asal say bir tek saydr.
2. p ile q iki basit nerme olmak zere, p q koullu nermesinin doruluk deeri 0 olsun. Buna gre, aadaki nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
a)
b)
p q
c)
p' q'
p' q'
p' q'
3
p: 3 ift saydr.
q: 9 tek saydr.
r: 9 ift saydr.
nermeleri verilsin. Buna gre, aada verilen koullu nermelerin doruluk
deerlerini bulalm.
a)
p q
b)
q p
c)
p r
a) p nermesi 3 ift saydr. ve q nermesi 9 tek saydr. ise

(p q) / (0 1) / 1 dir.
Uyar
rnek 3n (c) ve () seeneklerinden grld gibi, baz zel
durumlarda (p r) / (r p)
olabilir. Ancak, rnek 3n (a) ve
(b) seeneklerinden ise
(p q) _ (q p) olduu
grlmektedir. Buna gre, p q
ile q p koullu nermelerinin
doruluk deerleri arasnda genel
bir iliki yoktur.
b) q nermesi 9 tek saydr. ve p nermesi 3 ift saydr. ise

(q p) / (1 0) / 0 dr.
c)
p nermesi 3 ift saydr. ve r nermesi 9 ift saydr. ise
(p r) / (0 0) / 1 dir.
)
r nermesi 9 ift saydr. ve p nermesi 3 ift saydr. ise
(r p) / (0 0) / 1 dir.
40
nite 1. Mantk
rp
Bilgi Notu
p: A ve B ynde alardr.
q: m (W
A) = m ( V
B) dir.
Akl yrtme etkinliklerinde nemli

bir role sahip olan p q eklinde
yazlan koullu nermeler farkl
biimlerde ifade edilebilir. rnein,
7 asal say ise her rasyonel ifade
bir rasyonel denklemdir. koullu
nermesi aadaki ekillerde de
ifade edilebilir:
Yukarda verilen p ile q nermelerinden oluturulan

p q: A ve B ynde alar ise m (W
A) = m ( V
B) dir.
koullu nermesinden hareketle, aada verilen koullu nermeleri yazalm.
a)
b)
q p
c)
p' q'
q' p'
7 nin bir asal say olmas her

rasyonel ifadenin bir rasyonel
denklem olmasn gerektirir.
(p, q yu gerektirir.)
A) = m ( V
B) ise A ve B ynde alardr.
a) q p: m (W
144444442q 44444443
14444444444442p 4444444444443
A) m ( V
B) dir.
b) p' q': A ve B ynde alar de il ise m (W
14444444244444443
1444444444444442444444444444443
q'
7 nin bir asal say olmas her

rasyonel ifadenin bir rasyonel
denklem olmas iin yeterlidir.
(p, q iin yeterdir.)
p'
A) m ( V
B) ise A ve B ynde alar de ildir.
c) q' p': m (W
14444444244444443
14444444444444444244444444444444443
q'
7 nin bir asal say olmas her rasyonel ifadenin

bir rasyonel denklem
olmas iin yeter arttr.
(p, q iin yeter arttr.)
p'
p q koullu nermesi verilsin. O zaman,

q p koullu nermesine p q koullu nermesinin kart denir.
Her rasyonel ifadenin bir

rasyonel denklem olmas iin 7
nin bir asal say olmas gerektir.
(q, p iin gerektir.)
p' q' koullu nermesine p q koullu nermesinin tersi denir.

q' p' koullu nermesine p q koullu nermesinin kart tersi denir.
Her rasyonel ifadenin bir rasyonel denklem olmas iin 7 nin

bir asal say olmas gerek arttr.
(q, p iin gerek arttr.)
5
p q koullu nermesinin kartn, tersini ve kart tersini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.
p'
q'
1
0
0
0
1
0
0
1
1
1
0
1
p' q'
q' p'
1
0
q
1
1
1
1
1
0
1
1
0
1
0
1
1
1
Yalnz 7 bir asal say ise

her rasyonel ifade bir
rasyonel denklemdir.
(Yalnz p ise q.)
(p & q) / (q' & p')
Yukardaki doruluk tablosunda grld gibi, bir koullu nerme kart tersine
denktir. Yani, (p q) / (q' p') dir.
nite 1. Mantk
41
Blm
1.1
Mantk
Sra Sizde
1. p: ABCD bir dikdrtgendir.
q: Dikdrtgenin btn alarnn ls 90 dir.
Yukarda verilen p ile q nermelerinden oluturulan
p q: ABCD bir dikdrtgen ise btn alarnn ls 90 dir.
koullu nermesinin
a)
b)
Kartn
c)
Tersini
Kart tersini yaznz.
2. Aada verilen koullu nermelerin kartn, tersini ve kart tersini

yaznz.
a)
b)
p q'
c)
p' q
p' q'
6
p q / p' q denkliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.
p'
1
0
0
0
1
0
0
1
1
0
1
1
p' v q
1
0
1
1
(p & q) / (p' v q)
Doruluk tablosundan grld gibi, (p q) / (p' q) dur.
7
p q: Zeynep, devlerini yapar ise snfn geer. koullu nermesini veya balacn kullanarak yazalm.
(p q) / (p' q) olduunu biliyoruz. Buna gre;

p q: Zeynep, devlerini yapar ise snfn geer. koullu nermesini,
p' q: Zeynep, devlerini yapmad veya snfn geti. eklinde yazabiliriz.
42
nite 1. Mantk
8
(p q)' / p q' denkliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.
q'
1
0
0
0
1
0
1
0
1
(p
q)'
p q'
1
0
0
1
0
1
1
1
0
0
0
0
(p & q)' / (p q')

v
Doruluk tablosundan grld gibi, (p q)' / p q' dr.
Sra Sizde
1. Aada verilen bileik nermeleri koullu nermeler eklinde yaznz.
a) Zlal resim yapmad veya ders alt.
b) Ders bitmedi veya teneffs balad.
2. Aada verilen koullu nermeleri veya balac kullanarak en sade

biimde yaznz.
a) p q'
b) p (p q')
c) p (p q')
) (p q)' q
nite 1. Mantk
43
Blm
1.1
Mantk
9
Aada verilen bileik nermeleri en sade biimde yazalm.
a)
p' (p q)'
b)
(p' q') (p q)'
c)
(p' q) Q (p' q)
(p q)' (p' q')
a) p' (p q)' / (p')' (p q)'
(p q / p' q)
/ p (p' q')
((p')' / p , De Morgan Kural)
/ (p p') q'
(veya nn birleme zellii)
/ 1 q'
(p p' / 1)
/1
b) (p' q') (p q)' / (p' q')' (p q)' (p q / p' q)
44
/ (p' q')' (p q')
((p q)' / (p q'))
/ (p q) (p q')
((p)' / p, (q')' / q, De Morgan Kural)
/ p (q q')
(venin veya zerine dalma zellii)
/ p 1
(q q' / 1)
/p
c) (p' q) Q (p' q) / 0
(p Q p / 0)
) (p q)' (p' q') / [(p q)']' (p' q')
(p q) / (p' q)
/ (p q) (p' q')
[((p q)')' / (p q)]
/ (p q) (p q)'
(De Morgan Kural)
/ 1
(veya nn zellii)
nite 1. Mantk
10
Aada doruluk deerleri verilen bileik nermeler yardmyla, p ile q nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
a)
(p q)' (p q)' / 0
b)
(p' q') (p' q')' / 0
a) (p q)' (p q)' / 0 ise balacnn zelliinden,

(p q)' / 0 ve (p q)' / 0 olmaldr.

Buradan, p q / 1 ve p q / 1 dir.
Buradan da, p q / 1 olduundan p / 1 ve q / 1 olmaldr.
Burada, p / 1 ve q / 1 doruluk deerleri p q / 1 iin de dorudur.
b) (p' q') (p' q')' / 0 ise

(p' q') / 1 ve (p q')' / 0
( balacnn zelliinden)
olmaldr.
(p' q')' / 0 ise p' q' / 1 dir. Buradan, (p q)' / 1 dir. Buradan da p q / 0
dr. balacnn zelliinden (p / 0 ve q / 0) veya (p / 0 ve q / 1) veya
(p / 1 ve q / 0) olabilir.

Burada, (p / 0 ve q / 0) veya (p / 1 ve q / 0) doruluk deerleri (p' q') / 1

denkliini de salar. Niin?
Sra Sizde
1. p, q, r nermeleri verilsin. Aada verilen bileik nermelerin denk
olup olmadklarn doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.

a) (p q) r ile p (q r)
b) (a) seeneinden nasl bir sonu karrsnz?
2.
Aada doruluk deerleri verilen bileik nermeler yardmyla

p ile q nermelerinin doruluk deerlerini bulunuz.
a) (p q') q / 0
b) (p' q)' p' / 0
c) (p' Q q)' q' / 1
nite 1. Mantk
45
1.1.4 Koullu nerme
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermelerden "ise" balac
yardmyla bileik nermeler oluturunuz.
4. (x = 3) (x2 = 9) koullu nermesinin kartn, tersini, kart tersini bulunuz.
p: Btn saylar tek saydr.

q: 23 tek saydr.
r: Fatma, niversiteyi kazanr.
s: Babas, Fatmay tatile gnderir.
2. Aada verilen koullu nermelerin doruluk

deerlerini bulunuz.
a) Bir saynn 5 kat 15 ise 3 kat 9 dur.
5. p (p q') nermesinin deilini bulunuz.
6. p q' / 1 , r p' / 0 ise

(q r)' (p q) nermesini en sade biimde
yaznz.
b) 3! = 5 ise Gller Blgesi, Anadolu Blgesi'ndedir.

c) Merkez a, grd yayn lsne eit
ise ap gren evre a 180 dir.
7. p: Hakan, gzlkl bir rencidir.

q: Buse, esmer bir rencidir.
3. p: ABC geni ekenar gendir.

q: ABC geninin i alarnn lleri birbirine eittir.
Yukarda verilen p ile q nermelerinden oluturulan p q: ABC geni ekenar gen ise
i alarnn lleri birbirine eittir. koullu
nermesinden faydalanarak aadaki koullu
nermeleri yaznz.
a) q p
r: Hakan ve Buse ayn snftadr.

nermeleri veriliyor.
Hakan gzlksz veya Buse esmer bir renci ise Hakan ve Buse ayn snftadr. bileik
nermesini sembolik olarak ifade ediniz.
8. (p' q)' r / 1 ise p, q ile r nermelerinin

doruluk deerlerini bulunuz.
b) p' q'
c) q' p'
46
nite 1. Mantk
9. [(r s) r)] r nermesini en sade biimde

yaznz.
1.1.5 ki Ynl Koullu nerme

nceki blmde, iki veya daha fazla nermeyi balac ile birbirine balayarak bileik nerme eitlerinden p q biimindeki koullu nermeleri elde
etmeyi rendik. p q biimindeki bir koullu nermenin p, q iin yeter arttr veya q, p iin gerek arttr gibi farkl ekillerde okunabileceini de biliyoruz.
imdi ise iki veya daha fazla nermeyi, gerek ve yeter art balac ile birbirine
balayarak bileik nermeler elde edeceiz ve bu eit bileik nermelerin zelliklerini inceleyeceiz.
p ile q iki nerme olsun. p ile q ayn doruluk deerine sahipken doru, dier durumlarda yanl olan bileik nermeye iki ynl koullu nerme denir.
ki ynl koullu nerme p q biiminde yazlr ve "p iin gerek ve yeter art
q dur." eklinde okunur.
Bilgi Notu
Bir p q iki ynl koullu nermesinin, doruluk tablosu aadadr:
p
pq
1
Aada verilen bileik nermelerin doruluk deerlerini belirleyelim.
Bilgi Notu
a) Dengesiz beslenmenin, sala zararl olmas iin gerek ve yeter art internetin insanlar asosyal kiilik sahibi yapmasdr.
b) Doru ann lsnn 180 olmas iin gerek ve yeter art dikdrtgenin bir
kare olmasdr.
c)
p q iki ynl koullu nermesi

aadaki biimlerden biri ile de
ifade edilebilir:
p ancak ve ancak q dur.
p ise q dur ve q ise p dir.
13 4 = 9 olmas iin gerek ve yeter art 29 un asal say olmasdr.
p ise ve yalnz byle ise q dur.
) kizkenar gende btn alarn llerinin birbirine eit olmas iin gerek
ve yeter art ikizkenar gende btn kenar uzunluklarnn birbirine eit ol-
p, q yu gerektirir ve q, p yi gerektirir.
masdr.
Verilen bileik nermeleri ilk nce basit nermeler eklinde yazalm.

a) p: Dengesiz beslenme sala zararldr.

q: nternet, insanlar asosyal kiilik sahibi yapar nermeleri iin p / q / 1

dir. Buna gre, p q / 1 1 / 1 dir.
b) r: Doru ann ls 180 dir.

s: Dikdrtgen, bir karedir. nermeleri iin r / 1, s / 0 dr. Buna gre,

r s / 1 0 / 0 dr.
c)
t: 13 4 = 9 dur.
u: 29 asal saydr. nermeleri iin t / 0, u / 1 dir. Buna gre,

t u / 0 1 / 0 dr.
nite 1. Mantk
47
Blm
1.1
Mantk
v: kizkenar gende btn alarn lleri birbirine eittir.
y: kizkenar gende btn kenar uzunluklar birbirine eittir. nermeleri

iin hem v / y / 0 dr. Buna gre, v y / 0 0 / 1 dir.
2
p: 2 > 5 tir.
q: Her tamsay bir gerek saydr.
r: Gerek saylarda tanml y = 3x 1 fonksiyonunun grafii orijinden geer.
s: 2 10 < 20 dir.
nermeleri verilsin. p, q, r ile s nermelerini kullanarak aada verilen iki ynl
koullu nermeleri yazp doruluk deerlerini bulalm.
a)
p q
b)
q r
c)
r q
sr
a) p q: 2 > 5 olmas iin gerek ve yeter art her tamsaynn bir gerek say
olmasdr. imdi, p q nun doruluk deerini bulalm.
p q / 1 1 / 1 dur.
b) q r: Her tamsaynn bir gerek say olmas iin gerek ve yeter art gerek
saylarda tanml y = 3x 1 fonksiyonunun grafiinin orijinden gemesidir.
imdi, q r nin doruluk deerini bulalm.
q r / 1 0 / 0 dr.
c) r q: Gerek saylarda tanml y = 3x 1 fonksiyonunun grafiinin orijinden
gemesi iin gerek ve yeter art her tamsaynn bir gerek say olmasdr.
imdi, r q nun doruluk deerini bulalm.
r q / 0 1 / 0 dr.
) s r: 2 10 < 20 olmas iin gerek ve yeter art gerek saylarda tanml
y = 3x 1 fonksiyonunun grafiinin orijinden gemesidir. imdi, s r nin
doruluk deerini bulalm.
s r / 0 0 / 1 dur.
Bilgi Notu
rnek 2(a) ve rnek 2()de verilen
iki ynl koullu nermeler, bir ift
gerektirmedir.
48
nite 1. Mantk
Doruluk deeri 1 olan p q bileik nermesine ift gerektirme denir.
Sra Sizde
1. Aada verilen p ile q nermelerini kullanarak iki ynl koullu nermeler elde ediniz.

a) p: Ekenar genin i alarnn lleri eittir.
q: Ekenar genin kenar uzunluklar eittir.
b) r: 9 5 tir.
s: 2 en kk asal saydr.
2. Aada verilen iki ynl koullu nermelerin doruluk deerlerini

bulunuz.
a) 3 < 5 olmas iin gerek ve yeter art gerek saylarda tanml
y = x2 3x + 5 fonksiyonunun grafii x-eksenini kesmemesidir.
b) p ile q nermeleri iin p / 0 olmak zere, p q / 1 olmas iin
gerek ve yeter art 121 in asal say olmasdr.
c) x2 64 = (x 8) (x + 8) olmas iin gerek ve yeter art 3 i karmak
saysnn eleniinin i 3 olmasdr.
) Yamuun zel bir drtgen olmas iin gerek ve yeter art 0! = 1
olmasdr.
3
p q / [(p q) (q p)] denkliini doruluk tablosu yardmyla belirleyelim.
Aadaki doruluk tablosunu inceleyelim.

q
1
0
1
0
p &q
1
0
1
1
q&p
1
1
0
1
(p
q) (q & p)
1
0
0
1
v
p
1
1
0
0
1
0
0
1
p & q / (p & q) (q & p)

v
Tablodan grld gibi, p q / (p q) (q p) dir.
Bilgi Notu
p q iki ynl koullu nermesi,
p q koullu nermesi ile bu
koullu nermenin kart olan q p
bileik nermesinin ve balac ile
balanmasyla oluur.
Bilgi Notu
p q iki ynl koullu nermesi
iin,
p q / (p q) (q p)
p q / (p' q) (q' p) dir.
nite 1. Mantk
49
Blm
1.1
Mantk
4
Aada verilen iki ynl koullu nermeleri, koullu nermeler olarak yazalm.
a)
(x = 0) (x2 = 0)
b)
(x ift say) (x2 ift say)
a) p: x = 0 ile q: x2 = 0 olsun. O zaman,

(x = 0) (x2 = 0) / [(x = 0) (x2 = 0)] [(x2 = 0) (x = 0)] dr.
b) r: x ift saydr ile s: x2 ift saydr olsun. O zaman,

(x ift say) (x2 ift say) / [(x ift say) (x2 ift say)] [(x2 ift say) (x ift say)] dr.
5
(p q) koullu nermesinin deilinin denk olduu nermeyi bulalm.
(p q) koullu nermesinin deili (p q)' dr. Buna gre,

Bilgi Notu
p q iki ynl koullu nermesinin deili (p q)' olmak zere,
(p q)' / (p q) (q' p') ve
(p q)' / p Q q tir.
(p q)' / [(p q) (q p)]'
(p q / (p q) (q p))
/ [(p' q) (q' p)]'
(p q / p' q)
/ (p' q)' (q' p)'
(De Morgan Kural)
/ ((p)' q') ((q')' p')
(De Morgan Kural)
/ (p q') (q p')
((p') / p)
/ [(p q') q] (p q') p')
( nin zerine dalma zellii)
/ [(p q) (q' q)] [(p p') (q' p')]
(0 nin zerine dalma zellii)
/ [(p q) 1] [1 (q' p')]
(p p' / 1)
/ (p q) (q' p')
(p p' / 1)
6
Aada verilen zelliklerin salandn doruluk tablosu yardmyla gsterelim.
a)
50
nite 1. Mantk
p p / 1
b)
p 1 / p
c)
p 0 / p'
p p' / 0
a) (p p) / 1 zelliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.

p
1
0
p
1
0
p basit nerme ve p', p nin deili

olmak zere, aadakiler salanr:
1
1
(p p) / 1
(p &
& p) / 1
Bilgi Notu
(p 1) / p
(p 0) / p'
Tablodan grld gibi, (p p) / 1 dir.
(p p') / 0
b) (p 1) / p zelliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.

p
1
0
1
1
1
1
0
(p &
&1) / p
Tablodan grld gibi, (p 1) / p dir.
c) (p 0) / p' zelliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.

p
1
0
p'
0
1
0
0
0
0
0
1
(p &
&0) / p'
Tablodan grld gibi, (p 0) / p' dir.
) (p p') / 0 zelliini doruluk tablosu yardmyla gsterelim.

p
1
0
p'
0
1
0
0
0
p'
0
0
(p & p') / 0
Tablodan grld gibi, (p p') / 0 dr.
nite 1. Mantk
51
Blm
1.1
Mantk
Sra Sizde
1. Aada verilen iki ynl koullu nermeleri, koullu nermeler olarak
yaznz.
a) f(x) fonksiyonun bire bir ve rten olmas iin gerek ve yeter art
f(x) fonksiyonunun tersinin olmasdr.
b) (x tek say) (x2 tek say)
2. p ile q nermeleri verilsin. Buna gre, aada verilen zelliklerin salandn doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.

a) (p q) / (q p)
c) (p q)' / (p' q) / (p q')
b) (p q) / (p' q')
3. p, q, r nermeler olsun.

Buna gre, (p q) r ile p (q r) bileik nermelerinin denk

olup olmadn doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.
7
Aada verilen iki ynl koullu nermeleri en sade biimde yazalm.
a) (p 0) (p p)
Hatrlayalm
p, q nermeler; p', p nin deili
olmak zere, aadakiler salanr:
b) (p p) (1 p)
c) [(p 0)' (q 1)] 1
a) (p 0) (p p) / p' 1
((p 0) / p' , (p p) / 1)
((p 1) / p)
/ p'
b) (p p) (1 p) / 1 p
((p p) / 1 , (1 p) / (p 1) / p)
((p 1) / p)
/ p
(p q) / p' q
(p q)' / p' q' (De Morgan

Kural)
c) [(p 0)' (q 1)] 1 / [(p' 0)' (q' 1)] 1 ((p q) / p' q)
p 1 / 1
/ [((p')' 1) 1] 1
(De Morgan Kural, q' 1 / 1)
p 1 / p
/ [(p 1) 1)] 1
((p)' / p)
/ (p 1) 1
(p 1 / p)
/ p 1
((p 1) / p)
/p
52
nite 1. Mantk
8
p ile q herhangi iki nerme, p / 1 ve q / 0 olmak zere aada verilen iki ynl
koullu nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
a)
b)
[(p q) (p q')] (p q')
(p q) [(p Q q') (p' q)]'
p / 1 ve q / 0 olmak zere,
a) [(p q) (p q')] (p q') / [(1 0) (1 1)] (1 1)

/ (0 1) (1 1)
/11
/1
b) (p q) [(p Q q') (p' q)]' / (1 0) [(1 Q 1) (0 1)]'

/ 0 (0 0)'
/ 0 (1)'
/00
/1
9
p, q, r nermeler olsun. p' (q r) / 0 ise aada verilen iki ynl koullu nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
a)
[p (p r)] (q r)'
b)
(p r)' [(p' r) (p' q')]
lk nce p, q, r nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.

p' (q r) / 0 olduundan p' / 1 ve q r / 0 dr.
( balacnn zellii)
Buradan p / 0 ve q r / 0 ise q / 0 ve r / 0 dr.
( balacnn zellii)
imdi, p / 0 , q / 0 , r / 0 iin (a) ve (b) seeneklerinde verilen iki ynl koullu

nermelerin doruluk deerlerini bulabiliriz.
nite 1. Mantk
53
Blm
1.1
Mantk
a) [p (p r)] (q r)' / [0 (0 0)] (0 0)'

/ [0 1] (0)'
/11
/1
b) (p r)' [(p' r) (p' q')] / (0 0)' [(1 0) (1 1)]

/ (0)' (0 1)
/10
/0
Sra Sizde
1. Aadaki tabloda bo braklan yerleri verilenlere gre doldurunuz.
pq
1
1
pq
pQq
pq
pq
0
0
2. Aada verilen iki ynl koullu nermeleri en sade biimde yaznz.

a) (p p') [p (q q')]
b) (0 (q q) (q p)
c) (p q')' (p 0 1)
3. p, q, r nermeler olsun. [q (p' r)] r' / 0 ise aada verilen iki

ynl koullu nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
a) [(p q)' p] (r r')'
b) [(q p) p'] [(q r) (r q')]
54
nite 1. Mantk
1.1.5 ki Ynl Koullu nerme
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermelerden gerek ve yeter
art balacn kullanarak bileik nermeler
elde ediniz.
4. p / 1 , q / 1 , r / 0 olduuna gre, aada

verilen bileik nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
p: Planl ders alt.
b) (p q ) r
a) p (p r)
q: Snavdan yksek not ald.
c) r [p (q r)]
r: ki doru paraleldir.
s: ki doru kesimez.
5. (p q)' / (p' q) / (p q') denkliini doruluk tablosu yaparak gsteriniz.

deerlerini bulunuz.
a) emberde paralel kiriler arasndaki yaylarn uzunluu eittir ebob(12,16) = 4 tr.
b) Dondurma klh dairesel koniye rnektir
9 12 < 6 dr.
c) y = x2 + 2 parabol, y = x2 parabolnn 2
birim yatay telenmesidir 2 + 2 = 4 tr.
) 42 < 32 4! 2! = 2 dir.
3. Aada verilen iki ynl koullu nermeleri,

koullu nermeler olarak yaznz.
a) x= 2 x2 = 4
b) x = 3 2 + x = 2
6.
pq
pq
Yukarda verilen doruluk tablosuna gre,

a + b + c + d toplamn bulunuz.
7. p q nermesi yanl bir nerme olsun.

Buna gre, aadaki bileik nermelerden
daima doru olanlar belirleyiniz.
a) q p
b) q' p
) p' q'
d) q p'
c) p q
1
3
8. ift gerektirme olan iki nerme yaznz.
nite 1. Mantk
55
Blm
1.1
Mantk
1.1.6 Szel veya Sembolik Dilde Verilen Bileik

nermeleri Birbirine Dntrme
Dil, mantkl dnmenin en nemli aralarndan biridir. Bu nedenle, hem gnlk konuma dilini hem de genelde matematiin zelde de mantn dilini ve
bu iki farkl dil yaps arasndaki ilikileri ve dnmleri renmemiz, matematiksel kavramlar renmede bize byk kolaylklar salar. Mantksal sembol ve
balalar ieren ifadeleri, gnlk hayatmzda kullandmz ifadelere veya tam
tersine, gnlk hayatmzda kullandmz ifadeleri, bazen anlamsz grnseler
bile mantksal ifadelere sklkla dntrrz. imdi, szel olarak veya sembolik
mantk dilinde verilen bileik nermelerin birbirine nasl dntrldne ynelik aada verilen rnekleri inceleyelim.
1
Spor yaparsam ve dengeli beslenirsem salkl olurum. eklinde szel olarak verilen bileik nermeyi sembolik mantk dilinde yazalm.
Verilen bu szel cmlenin iindeki her bir cmleyi ifade edecek nermeleri ve
uygun mantksal balalar belirleyelim.
Buna gre, bileik nermeyi,

p: Spor yapyorum.
q: Dengeli besleniyorum.
r: Salklym.
eklinde basit nermelere ayralm. Buradan,

Spor yaparsam ve dengeli beslenirsem salkl olurum. eklinde szel olarak verilen bileik nermeyi,
(p q) r eklinde sembolik mantk dilinde yazabiliriz.
56
nite 1. Mantk
2
Ev devlerini yapmak veya derse devamszlk yapmamak iin gerek ve yeter art
matematii ve retmeni sevmektir eklindeki szel olarak verilen bileik nermeyi sembolik mantk dilinde yazalm.
Ev devlerini yapmak veya derse devamszlk yapmamak iin gerek ve yeter art
matematii ve retmeni sevmektir bileik nermesini,

p: Ev devleri yaplr.
q: Derse devamszlk yaplr.
r: Matematik sevilir.
s: retmen sevilir.
eklinde basit nermeler eklinde yazalm. Buna gre, verilen bileik nerme
sembolik dilde aadaki ekilde yazlr:
(p q') (r s)
p: Televizyon izlenir.
q: nternete girilir.
r: Kitap okunur.
basit nermeleri verilsin. Buna gre, aada sembolik mantk dilinde verilen
bileik nermeleri szel olarak verilen bileik nermeler eklinde yazalm.
a) (q')' r
b) (r' Q r) q'
c) (p' q') (r q)
a) (q')' r: nternete girilir veya kitap okunur.

Uyar
b) (r' Q r) q': (Kitap okunmaz ya da kitap okunur) ise internete girilmez.
c) (p' q') (r q): (Televizyon izlenmez ve internete girilmez) veya (Kitap

okunur ise internete girilir)
Szel veya sembolik dilde verilen

bileik nermeleri birbirine dntrme ilemlerinde oluan yeni
bileik nermelerin her zaman
anlaml olmas gerekmez.
nite 1. Mantk
57
Blm
1.1
Mantk
4
p: Kar yaar.
q: Trafik kazas olur.
r: Araba hasar grr.
s: Yollar kaygandr.
basit nermeleri verilsin. Buna gre, aada sembolik mantk dilinde verilen bileik nermeleri szel olarak verilen bileik nermeler eklinde yazalm.
a) (s')'
b) (p' r) Q q
c) (q' r) (p s)
) (r s') (q p)
a) (s')': Yollar kaygandr.

b) (p' r) Q q: Kar yamaz ve araba hasar grr ya da trafik kazas olur.
c) (q' r) (p s): Trafik kazas olmaz ise arabann hasar grmesi iin gerek
ve yeter art kar yamas ve yollarn kaygan olmasdr.
) (r s') (q p): Araba hasar grr veya yollar kaygan olmaz ise trafik kazas olmas iin gerek ve yeter art kar yamasdr.
Sra Sizde
1. Aada szel olarak verilen bileik nermeleri sembolik mantk dilinde yaznz.
a) Pencere ak ya da kap kapal deil ise eve toz girer.
b) Bilgisayarla almam ve bir mzik aleti almam iin gerek ve yeter art iir yazmamdr.
c) Mantk, dnme biimi ve akl yrtme ise satran oynamak
veya sudoku oynamaktr.
2. p: lkbaharda iekler aar.
q: Hava yamurludur.
r: Evde ders alacam.
s: Piknie gideceim.
nermeleri iin aada sembolik mantk dilinde verilen bileik nermeleri szel olarak verilen bileik nermeler eklinde yaznz.
a) [(q p) r] q
b) (p q) (s r)
c) (q' Q r') (p s)
3. Dn gece, stanbulda bir banka ubesi kimlii belirsiz kii veya kiilerce soyulmutur. Olay mahalline gelen polis eitli delilleri deerlendirerek bugn akam saatlerinde Berk (35), Burak (24) ve Cem (34) adl
phelileri gzaltna alarak nce karakola oradan da mahkemeye sevk
etmitir. Buradaki nbeti savc, phelileri sorgulamasndan sonra
aadaki karmlara ulamtr:
Berk sulu ise Burak ve Cem suludur.
Burak veya Cem susuzdur.
Berk susuzdur veya Burak suludur.

58
nite 1. Mantk
Bu bilgiler nda; savc, phelilerin tutuklanmas talebiyle mahkemeye sevkine ya da tahliyesine karar verecektir. Savcya adil bir karar
vermesinde yardmc olabilecek bir mantksal karm yapnz.
1.1.7 Totoloji ve eliki

Daha nce, p 1 / 1 , p p' / 1 , p p / 1 olduunu rendik. imdi, kendisini
oluturan nermelerin her deeri iin daima doru olan yukardaki bileik nermelerden baka bileik nermelerin var olup olmadn aratralm. Bunun iin
aadaki rnei inceleyelim.
1
p ile q basit nermeler olmak zere, aada verilen bileik nermelerin doruluk
deerlerini,
i)
nermeler cebiri yntemiyle
ii) Doruluk tablosu yardmyla bulalm.

a)
b)
(p q) p
p (q p)
a) (p q) p bileik nermesinin doruluk deerini ilk nce nermeler

cebirini kullanarak bulalm.
(p q) p / (p q)' p
(p q / p' q)
/ (p' q') p
(De Morgan Kural)
/ (p' p) q'
( nin zellii)
/ 1 q'
(p p' / 1)
/1
(p q) p bileik nermesinin doruluk deerini imdi doruluk tablosu

yardmyla bulalm.
p
p q
(p q) & p
1
1
0
0
1
0
1
0
1
0
0
0
1
1
1
1
(p q) & p / 1
b) p (q p) / p' (q p)
(p q / p' q)
/ p' (q' p)
(p q / p' q)
/ (p' p) q'
( nin zellii)
/ 1 q'
(p p' / 1)
/1
nite 1. Mantk
59
Blm
1.1
Mantk
p (q p) bileik nermesinin doruluk deerini imdi doruluk tablosu

yardmyla bulalm.
p
q &p
p & (q & p)
1
1
0
0
1
0
1
0
1
1
0
1
1
1
1
1
p & (q& p) / 1
Bilgi Notu
Bir bileik nerme totoloji ise doruluk tablosundaki deerlendirme
stununun tamam 1 dir.
Kendisini oluturan basit nermelerin her deeri iin daima doru olan bileik nermelere totoloji denir.
Daha nce, p 0 / 0 , p p' / 0 , p p' / 0 olduunu rendik. imdi, kendisini
oluturan nermelerin her deeri iin daima yanl olan yukardaki bileik nermelerden baka bileik nermelerin var olup olmadn aratralm. Bunun iin
aadaki rnei inceleyelim.
2
p ile q basit nermeler olmak zere, aada verilen bileik nermelerin doruluk
deerlerini, nermeler cebiri yntemiyle ve doruluk tablosu yardmyla bulalm.
a) (p q) (p' q')
b)
[p' (p' q)]'
a) (p q) (p' q') bileik nermesinin doruluk deerini ilk nce nermeler

cebirini kullanarak bulalm.
(p q) (p' q') / (p q) (p q)'
(De Morgan Kural)
(p p' / 0)
/ 0
(p q) (p' q') bileik nermesinin doruluk deerini imdi doruluk

tablosu yardmyla bulalm.
q
p'
q'
p q
p' v q'
1
0
1
0
0
0
1
1
0
1
0
1
1
0
0
0
0
1
1
1
(p q) (p' v q') / 0
v
60
b) [p' (p' q)]' / (p')' (p' q)'
(De Morgan Kural)
((p')' / p)
nite 1. Mantk
/ p (p' q)'
(p q)
1
1
0
0
(p' v q')
0
0
0
0
/ p [(p')' q]'
(De Morgan Kural)
/ p (p q)'
((p')' / p)
/ p (p' q')
(De Morgan Kural)
/ (p p') q'
(nin birleme zellii)
/ 0 q'
(p p' / 0)
/0
imdi, [p' V (p' q)]' bileik nermesinin doruluk deerini imdi doruluk
tablosu yardmyla bulalm.
p'
p'& q
p' v (p'&q)
1
1
0
0
1
0
1
0
0
0
1
1
1
1
1
0
1
1
1
1
[ p' v (p'& q)]'
0
0
0
0
[p' v (p'& q)]' / 0
Kendisini oluturan basit nermelerin her deeri iin daima yanl olan bileik nermelere eliki denir.
Bilgi Notu
Bir bileik nerme eliki ise doruluk tablosundaki deerlendirme
stununun tamam 0 dr.
3
[(p q') (p' r)'] [(p q)' ((p' q')'] bileik nermesinin bir totoloji ya da
bir eliki olup olmadn aratralm.
[(p q') (p' r)'] [(p q)' ((p' q')'] bileik nermesini alalm.
Bu bileik nermenin bir totoloji ya da bir eliki olduunu gstermek iin ilk
nce [(p q)' ((p' q')'] bileik nermesinin doruluk deerini bulalm.
Buna gre,
(p q)' ((p' q')' / (p q)' (p q)
(De Morgan Kural)
(p' p / p p' / 0)
/ 0
Buna gre, [(p q') (p' r)'] [(p q)' ((p' q')'] / [(p q') (p' r)'] 0
dr. balacnn zelliinden [(p q') (p' r)'] bileik nermesinin doruluunu bulmamza gerek yoktur. Buradan, [(p q') (p' r)'] 0 / 0 dr.
Buna gre, [(p q') (p' r)'] [(p q)' ((p' q')'] bileik nermesi bir elikidir.
nite 1. Mantk
61
Blm
1.1
Mantk
4
(p q)' r bileik nermesi bir eliki ise p, q, r' nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
(p q)' r bileik nermesi bir eliki ise (p q)' r / 0 dr.

Buna gre, balacnn zelliinden dolay, (p q)' / 1 ve r / 0 dr. Buradan,
(p q)' / 1 ise p q / 0 olur. Buradan da, balacnn zelliinden p / 0 ve q / 0
dr. Dier taraftan r / 0 ise r' / 1 dir.
Buna gre, p / 0 , q / 0 , r' / 1 bulunur.
5
[(p q) (p q')]' bileik nermesinin bir eliki olduunu gsterelim.
[(p q) (p q')]' / (p q)' (p q')'
(De Morgan Kural)
/ (p q)' (p' q')'
(De Morgan Kural)
/ (p q)' (p q)
(De Morgan Kural)
/ (p q)' (p q)
(p p' / 0)
/0
6
(p q) (p r)' bileik nermesi bir totoloji ise [(p' q')' (q r')] p r
bileik nermesinin doruluk deerini bulalm.
(p q) (p r)' bileik nermesi bir totoloji ise (p q) (p r)' / 1 dir.

Buradan, balacnn zelliinden (p q) / 1 ve (p r)' / 1 olmaldr.
Buna gre, p q / 1 ve p r / 0 dr.
p r / 0 ise balacnn zelliinden p / 1 ve r / 0 dr. Dier taraftan,
balacnn zelliinden p / 1 ve q / 1 dir. Buna gre, p / 1 , q / 1 , r / 0 dr.
imdi p, q, r nermelerinin bu doruluk deerlerini kullanarak
[(p' q')' (q r')] p r bileik nermesinin doruluk deerini bulalm.
62
nite 1. Mantk
[(p' q')' (q r')] (p r) / [(1)' (1)')' (1 (0)')] (1 0)

/ [0 0)' (1 1)] (1 0)
/ [(1)' 1] 1
/ (0 1) 1
/11
/1
Sra Sizde
1. (p q') (p q) bileik nermesinin bir totoloji ya da bir eliki
olduunu doruluk tablosu yardmyla gsteriniz.
2. Aada verilen bileik nermelerin bir totoloji ya da bir eliki olduunu nermeler cebirini kullanarak gsteriniz.
a) (p' q)' p'

b) [(p q) (q p )]
c) [(p' (q r)]' [r (p q)]
3. [(p' r) (p q')]' bileik nermesi bir eliki ise p, q, r nermelerinin

4. (p q)' (p r) bileik nermesi bir totoloji ise

[(p r) (q' r')] [(q' r') p] bileik nermesinin doruluk
deerini bulunuz.
nite 1. Mantk
63
1.1.6 Szel-Sembolik Mantk Dili

1.1.7 Totoloji ve eliki
BLGMZ DEERLENDRELM
1. p: Hakan spor yapar.
q: Hakan alkan deildir. nermeleri veriliyor.
3. [(p' q)' p']' nermesinin bir eliki ya da bir

totoloji olduunu belirleyiniz.
Aada sembolik mantk dilinde verilen

nermeleri szel olarak yaznz.
a) p q':
b) p' q
c) (p q) q'
4. [(p q)' p]' [(q p) p'] nermesinin

bir eliki ya da bir totoloji olduunu gsteriniz.
2. p: Bir mesajlama program kullanlr.

q: nternet vardr.
r: Video gnderilir.
s: Resim gnderilir.
Aadaki nermeleri sembolik mantk dilinde yaznz.
5. 1 [(p q) q] nermesinin bir eliki

ya da bir totoloji olduunu nermeler cebirini
kullanarak gsteriniz.
a) nternet varsa bir mesajlama program

kullanlr.
b) Video ve resim gnderilmesi iin gerek

ve yeter art bir mesajlama programnn
kullanlmasdr.
c) nternet yoksa bir mesajlama program

kullanlmaz.
) Video veya resim gnderilmezse internet

yoktur.
64
nite 1. Mantk
6. [(p r') (p' q')] s bileik nermesi

eliki ise p, q, r ile s nermelerinin doruluk
deerlerini bulunuz.
Blm 1. 1 nermeler ve Bileik nermeler
BLM DEERLENDRME
1. (p (q r) / 0 olduuna gre,
[(p r) (q' p')] r nermesinin doruluk deerini bulunuz.
2. [p (p' q)]' q bileik nermesinin en sade

biimini bulunuz.
5.
p'
q p'
q Q p'
Yukardaki doruluk tablosunda verilenlere

gre x + y + z t a ileminin sonucunu
bulunuz.
6. Bugn cuma ise yarn cumartesidir. bileik

nermesinin tersini, kartn ve kart tersini
yaznz.
3. p: Havada oksijen gaz vardr.

q: 5 3 = 10
olduuna gre, p q' nermesini yaznz.

deerlerini hesaplaynz.
a) [(1 0) 1]'
b) (1 1)' 1
4. Aadaki bileik nermelerin totoloji olup
olmadn belirleyiniz.
a) p q
b) p q
c) p' q
) 1 p
d) 1 p
e) p 0
c) (0 0) (1 0)'
) [(0 0)' 0]' 1
d) (1 0)' (1 0)
nite 1. Mantk
65
Blm 1. 1 nermeler ve Bileik nermeler
BLM DEERLENDRME
8. Aadaki tabloda verilen bileik nermelerin

11. (p q)' ((p' q) r) bileik nermesini en

sade ekilde yaznz.
p q q p (p q) / (q p) p q
12. p ile q nermeleri srasyla A ve B kmeleri ile

ilikilidir. Buna gre, (p q') (p q)' bileik
nermesini kmelerdeki ilemler cinsinden
belirtiniz.
9. (t q) / 0
(r s) / 1
(r p) / 1 olduuna gre,
t [ q (r s)] p bileik nermesine karlk
gelen elektrik devresinden akmn geip gemediini belirleyiniz.
10.
p [r (q p)'] bileik nermesinin doruluk deerini bulunuz.
14. Aadaki nermenin kart tersini yaznz.
r
m
p
[(p q) r] (p' q)
Yukarda verilen elektrik devresine karlk

gelen bileik nermeyi yaznz ve doruluk
deerini bulunuz.
66
13. (p q) r / 0 olduuna gre,
nite 1. Mantk
15. [(p q) (p r)] (q r) nermesinin

doruluk tablosunu oluturunuz.
nite
2. Blm
1.2 Ak nermeler ve spat Teknikleri
Giri
Sihirbaz: Burada olmadm ispat edebilirim.
Seyirci: Nasl? Haydi gster!
Sihirbaz: Tamam. u an Edirne'de miyim?
Seyirci: Hayr.
Sihirbaz: Evet. u an Karsta mym?
Seyirci: Hayr.
Sihirbaz: Tamam. Eer u an Edirne'de ve Karsta
deilsem o zaman baka bir yerde olmalym.
Seyirci: Evet.
Sihirbaz: Eer baka bir yerdeysem o zaman burada da olmayabilirim.
Bu blm sonunda;
Her () ve baz () niceleyicilerini
aklamay,
Ak nerme ve doruluk kmesini aklamay,
Tanm, aksiyom, teorem ve ispat
kavramlarn aklamay,
Bir teoremin hipotezini ve hkmn belirtmeyi,
Mantk kurallarn basit teoremlerin ispatlarnda kullanmay,
Yukarda verilen konuma metninde, her bir adm bir ncekini takip etmesine
ramen genel anlamda eksik ve mantksz bir sonuca ulalmtr (Niin?).
Tmevarm yntemi ile ispat

yapmay
renmi olacaz.
Matematikte, herhangi bir matematiksel kavramn

ve ifadenin birok zel durum iin doruluunun
saland gsterilse bile, bu durum zerinde allan matematiksel kavram ve ifadenin doruluunun kesin olarak gsterimi iin yeterli deildir.
nk matematik, incelenen matematiksel kavrama ve ifadeye ynelik herhangi bir phe ve tartmaya meydan vermeyecek
kesin sonular ve hkmler elde etmeye alr.
Bu balamda; matematik, yukarda sihirbazn genel anlamda yapt eksik ve mantksz karmlardan kanmak ve kesin sonulara ulamak iin ispat kavramndan yararlanr. spat kavram, hem
matematiin (zelde geometrinin) tarihsel geliimi iinde nemli bir rol oynam hem de sistematie ve belirli mantksal kurallara dayal dorulama yntemleriyle matematii
dier bilimlerden ayrmtr.
Temel Kavramlar
Ak nerme
Her, baz niceleyicileri
Tanm
Aksiyom
Teorem
Hipotez
Hkm
spat
Tmevarm
Bu blmde, matematiin en nemli kavramlarndan biri olan ve matematii

dier bilimlerden ayran ispat kavramn ve baz ispat eitlerini reneceiz.
Ayrca, ispat kavramnn reniminde ve anlalmasnda bize yardmc olacak
baz kavramlar da (niceleyiciler, ak nerme, tanm, aksiyom ve teorem) inceleyeceiz.
nite 1. Mantk
67
Blm
1.2
Mantk
1.2.1 Niceleyiciler
Bilgi Notu
Niceleme mant, nermeler mant gibi iki farkl deerle alan
mantn bir alt bileenidir. Niceleme mant, nermeler mantnda
kullanlan mantksal balalara
(ve, veya, ya da, ise, gerek ve yeter
art), her ve baz niceleyicilerinin
eklenmesiyle elde edilmitir. Bu
ekilde, iki farkl deerle alan
mantn uygulama alan geniletilmitir.
nceki blmde, iki farkl deerle alan mantn bir alt bileeni olan ve nermeleri sadece nitelik ynnden ele alan nermeler mantn rendik. nermeler mant, nermeleri sadece nitelik ynnden ele ald iin nermeleri nicelik
ynnden ifade etmekte yetersiz kalmaktadr. rnein, Her tek say asal saydr
veya Baz tek saylar 3 ile blnr nermeleri, nermeler mantnda srasyla p
ile q sembolleri ile gsterilen birer basit nermedir. Fakat verilen bu p ile q nermelerinden hareketle her, btn, baz, en az bir gibi kelimelerle ifade edilen
nicelikler hakknda bilgi sahibi olamayz. nermeler mantnn eksik kald bu
noktada niceleme mantna ihtiya duyulmutur. Bu blmde, "her" ve "baz"
niceleyicilerini ve zelliklerini inceleyeceiz.
1
p: Her kanatl uar.
q: Her asal say tektir.
nermeleri verilsin. Buna gre, p ile q nermelerinin doruluk deerlerini

bulalm.
p / 0 dr. nk deve kuu bir kanatl hayvandr fakat uamaz.

q / 0 dr. nk 2 hem bir asal say hem de bir ift saydr.
Bilgi Notu
Niceleyiciler, nne geldii elemanlarn niceliini (okluunu)
ifade eder.
2
r: Her ift saynn karesi ifttir.
s: Her dikdrtgen, bir karedir.
nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
r / 1 dir. nk karesi ift olmayan en az bir ift say bulunamaz.

s / 0 dr. nk kare olmayan en az bir dikdrtgen bulunabilir. rnein; ksa
kenar uzunluu 2 cm, uzun kenar uzunluu 6 cm olan bir dikdrtgen bir kare
deildir.
68
nite 1. Mantk
Matematikte her veya btn terimine evrensel niceleyici denir ve sem-
Tarihten Notlar
bol ile gsterilir. Her () niceleyicisi ieren herhangi bir p nermesinin
Gerhard Gentzen
(Yeard Diyentzen)
(1909 -1945)
Matematiin temelleri ve ispat
kavram zerine nemli almalar olan ve her niceleyicisi iin
semboln ilk kez kullanan
Alman matematikidir.
yanlln gsterecek en az bir rnek bulunmas durumunda p / 0 dr. Aksi

taktirde p / 1 dir.
3
p: Baz kanatllar uar.
q: Baz asal saylar tektir.
nermeleri verilsin. Buna gre, p ile q nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
p / 1 dir. rnein, gvercin bir kanatl hayvandr ve uabilir.

q / 1 dir. rnein, 3 hem bir tek saydr hem de asaldr.
4
r: Baz doal saylar, 5 ten kktr.
s: Baz tam saylarn ift kuvveti negatiftir.
nermelerinin doruluk deerlerini bulalm.
r / 1 dir. nk 5 ten kk en az bir tane doal say bulunabilir. rnein, 3 doal

says 5 ten kktr.
s / 0 dr. nk ift kuvveti negatif olan en az bir tane tam say yoktur.
Matematikte baz veya en az bir terimine varlksal niceleyici denir ve

sembol kullanlarak gsterilir. Baz () niceleyicisi ieren herhangi bir q
nermesinin doruluunu gsterecek en az bir rnek bulunmas durumunda q / 1 dir. Aksi taktirde q / 0 dr.
Tarihten Notlar
Giuseppe Peano
(Cuzeppe Piano)
(1858 -1932)
Matematiksel mantk ve kme
teorisi zerine nemli almalar olan ve baz niceleyicisi iin
semboln ilk kez kullanan
talyan matematiki ve felsefecisidir.
nite 1. Mantk
69
Blm
1.2
Mantk
5
Aada verilen nermelerin doruluk deerlerini bulalm.
a) x Z, x2 > 0
b)
x N, x < 0
x R, x2 1 = 0
x (0, 1), x4 < x, x R
c)
a) x Z, x2 > 0 nermesinin doruluk deeri 0 dr. nk x = 0 iin 02 > 0 ise

0 > 0 yanl nermesi elde edilir.
b) x N, x < 0 nermesinin doruluk deeri 0 dr. nk x < 0 olacak ekilde
en az bir x N bulunamaz.
c)
x R, x2 1 = 0 nermesinin doruluk deeri 1 dir. nk x2 1 = 0

denklemini salayan x = 1 R vardr.
x (0, 1), x4 < x, x R nermesinin doruluk deeri 1 dir. nk x (0, 1)

iin x4 x < 0, x R dir.
Hatrlayalm
A = {0, 1, 2, 3, 4} kmesi verilsin. A kmesinde tanmlanan aadaki nermelerin

doruluk deerlerini bulalm.
[a, b]
(a, b)
[a, b)
a) x A, x + 3 = 7
b)
x A, x 1 > 3
(a, b]
c)
x A, x2 x
x A, (x) < x3
a) x = 4 iin x + 3 = 7 eitlii saland iin x A, x + 3 = 7 nermesinin doruluk deeri 1 dir.

b) x 1 > 3 olacak ekilde en az bir tane x A bulunamayaca iin
x A, x 1 > 3 nermesinin doruluk deeri 0 dr.
c) x2 x ifadesi x A iin salanr. Bu nedenle, x A, x2 x nermesinin
doruluk deeri 1 dir.
) x = 0 iin (0) < 03 = 0 < 0 dr. Bu nedenle, x A, (x) < x3 nermesinin
doruluk deeri 0 dr.
70
nite 1. Mantk
Sra Sizde
a) p: Btn kular uar.
b) q: Her paralelkenar bir dikdrtgendir.
c) p: Baz asal saylarn toplam 5 ten kktr.
) q: En az bir doal say iin n + 1 = 3 tr.
2) Aada verilen nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
a) p: x R, x2 0
b) q: x (0, 1), (x) (x)2, x R
c) r: x Z, x3 3x2 + 3x 1 = 0.
) s: x C, x2 + 4 = 0.
3) A = {1, 2, 3, 4, 5, 6} kmesi verilsin. A kmesinde tanmlanan aadaki
nermelerin doruluk deerlerini bulunuz.
x
a) x A, x + 1 = 4
b) x A, 2x 1 >
2
c) x A, |x + 1| x + 1
x A, (x)3 1
7
Aada szel olarak verilen ve niceleyici ieren nermeleri, sembolik mantk dilinde yazalm.
a) p: Baz doal saylar 10 dan kktr.
b) q: Baz tam saylar 5 ten byktr.
c)
r: Btn tam saylar pozitiftir.
s: Her tam saynn karesi kendisine eittir.
a)
p: n N, n < 10
b) q: n Z, n > 5
c)
r: n Z, n > 0
s: n Z, n2 = n
nite 1. Mantk
71
Blm
1.2
Mantk
8
Aada sembolik mantk dilinde verilen nermeleri, niceleyici ieren nermeler
eklinde szel olarak yazalm.
a) p: x N, x2 < 2
b) q: x R, x2 < 1
c) r: x N, x2 = 0
) s: x N, x3 = x
Bilgi Notu
rnek 8de sembolik mantk dilinde
verilen nermeler, szel ve niceleyici ieren nermeler olarak aadaki biimde de ifade edilebilir:
a) p: Baz doal saylarn karesi 2 den kktr.
p: Karesi 2 den kk olacak ekilde en az bir doal say vardr.
c)
r: Btn doal saylarn karesi sfra eittir.
q: Karesi 1 den kk olacak

ekilde en az bir gerek say
vardr.
s: Her doal saynn kp kendisine eittir.
r: Her doal saynn karesi sfra

eittir.
s: Btn doal saylarn kp

kendisine eittir.
b) q: Baz gerek saylarn karesi -1 den kktr.
Sra Sizde
1) Aada szel olarak verilen ve niceleyici ieren nermeleri, sembolik
mantk dilinde yaznz.
a) p: Baz gerek saylar 13 ten kktr.
b) q: En az bir doal saynn kp kendisine eittir.
c) r: Btn tek tamsaylarn kp tektir.
) s: Her tamsaynn karesi kendisine eittir.
2) Aada sembolik mantk dilinde verilen nermeleri niceleyici ieren

nermeler eklinde szel olarak yaznz.
a) p: x Z, x2 > 0
b) q: x R, x x3
c) r: x N, x = 5
) s: x R, x2 = 16
72
nite 1. Mantk
Bilgi Notu
Aada verilen nermelerin deillerini bulalm.

a) x Z, x + 2 = 13
b)
x Z, 2x2 1 2
c)
x Z, |x| < 0
x N, |x| x
Her () niceleyicisinin deili, baz

() niceleyicisidir.
Bilgi Notu
a) x Z, x + 2 = 13 nermesinin deili, x Z, x + 2 13 tr.
Baz () niceleyicisinin deili, her

() niceleyicisidir.
b) x Z, 2x2 1 2 nermesinin deili,x Z, 2x2 1 < 2 dir.

c) x N, |x| x nermesinin deilix N, |x| = x tir.
) x Z, |x| < 0 nermesinin deilix Z, |x| 0 dr.
10
p: x Z, x 1 > 4 ile q: x {1, 2, 3}, x3 1 > 8 nermeleri verilsin. Buna gre,
a) p q, p q ile p q bileik nermelerini yazalm ve doruluk deerlerini
bulalm.
b) (a) seeneindeki bileik nermelerin deillerini yazalm ve doruluk deerlerini bulalm.
a) p q: (x Z, x 1 > 4) (x {1, 2, 3}, x3 1 > 8) dir. imdi, p q bileik

nermesinin doruluk deerini bulalm.
p v q: ( 6x ! Z, x - 1 2 4) v ( 7x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 2 8)
14444444444244444444443 14444444444444244444444444443 dir. Buradan,
0
1
p q / 0 1 / 1 bulunur.
p / q: ( 6x ! Z, x - 1 2 4) / ( 7x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 2 8)
14444444444244444444443 14444444444444244444444444443 dir.
0
1
Buradan, p / q / 0 / 1 / 0 bulunur.
p & q : ( 6x ! Z, x - 1 2 4) & ( 7x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 2 8)
144444444424444444443
14444444444444244444444444443 dir.
0
1
Buna gre,
(p q) / (0 1) / 1 bulunur.
nite 1. Mantk
73
Blm
1.2
Mantk
b)
Hatrlayalm
De Morgan Kurallar
(p 0 q) ' : ( 7x ! Z, x - 1 # 4) / ( 6x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 # 8)
144444444424444444443
14444444444444244444444444443
1
0
olduu iin,
(pq)' / p'q'
(p 0 q) ' / 1 / 0 / 0
(pq)' / p'q'
bulunur.
(p / q) ' : ( 7x ! Z, x - 1 # 4) 0 ( 6x ! " 1, 2, 3 ,, x 3 - 1 # 8)
144444444424444444443
14444444444444244444444444443 dir.
1
0
Buradan,
(p / q) ' / 1 0 0 / 1
olur.
(p & q) ' / (p / q') : (6x ! Z, x - 1 > 4) / (6x ! " 1, 2, 3 , , x 3 - 1 # 8)
1444444444420 44444444443 14444444444444420 444444444444443
olduundan
(p & q) ' / 0 / 0 / 0
bulunur.
Sra Sizde
1) Szel olarak verilen ve niceleyici ieren nermelerin doruluk deerleri ile bu nermelerin deillerinin doruluk deerleri arasnda nasl
bir iliki vardr? Cevabnz rnekler vererek aklaynz.
2) Aada verilen nermelerin deillerini bulunuz.

a) p: x N, x 2 0
b)
q: x N, x2 + 3 1
c) r: x Z, |x 1| > 3x
s: x N, x < 0
3) p: x Z, x2 > 64 ve q: x {1, 2, 3}, x + 1 2 nermeleri verilsin.

Buna gre,
a) p q, p q ile p q bileik nermelerini yaznz ve doruluk
deerlerini bulunuz.
b) (a) seeneinde verilen bileik nermelerin deillerini yaznz ve
74
nite 1. Mantk
1.2.1 Niceleyiciler
BLGMZ DEERLENDRELM
a) p: Baz srngenler suda yaar.
5. Aada sembolik mantk dilinde verilen

nermeleri niceleyici ieren nermeler eklinde szel olarak yaznz.
a) p: x Z, x2 +1 < 0
b) q: Her tamsaynn karesi pozitif tam saydr.
b) q: x, y R, x + y = y + x
c)
c) r: x N, 3 < x < 3
r: En az bir doal saynn kp kendisinden kktr.
) s: x R, x2 = 25
) s: Btn asal saylar tektir.

a) p: x R, x2 1 0
b) q: x N, x2 + 1 > 0
c) r: x Z, 3x 6 = 5x 8
2
) s: x N, x < x
6. Aada verilen nermelerin deillerini bulunuz.

a) p: x N, x + 3 0
b) q: stanbul, 2010 yl Avrupa Kltr Bakentidir.
c)
3. A = {2, 4, 6, 8} kmesi verilsin. A kmesinde

tanmlanan aadaki nermelerin doruluk
deerlerini bulunuz.
r: Harezmi, matematik alannda almalar yapan bilim adamdr.
) s: x Q, 3 x
a) x A , |x 7| > x 7
b) x A, 16 < x2 < 64
c) x A, 2x + 2 = 14
x
) x A, 1< 0
2
4. Aada szel olarak verilen ve niceleyici
ieren nermeleri, sembolik mantk dilinde
yaznz.
a) p: En az bir doal say 3 ten kktr.
b) q: Baz tam saylar 5 ile +5 arasndadr.
c)
7. p: x Z, x2 25,
q: x Z, x 3 > 0
nermeleri veriliyor. Buna gre, aadaki
bileik nermeleri yaznz.
a) p q
b) p q
c) p q
r: 0 ile 1 arasndaki btn rasyonel saylarn karesi kendisinden kktr.
) s: Her doal saynn 1 fazlas 5 e eittir.
nite 1. Mantk
75
Blm
1.2
Mantk
1.2.2 Ak nermeler
x herhangi bir deiken olmak zere, x + 3 = 7 ifadesinin bir nerme olmadn
daha nceki derslerimizden biliyoruz. nk bu ifadenin doruluu ya da yanll x yerine konulacak nesneye baldr. rnein, x + 3 = 7 ifadesinde x yerine
4 yazlrsa doru nerme elde edilirken, x yerine 2 yazlrsa yanl nerme elde
edilir. Bununla ilgili olarak, aadaki rnei inceleyelim.
Bilgi Notu
Bir nermenin; doru nerme ya
da yanl nerme olmas, verilen
nermenin ierdii x deikenin
alnd say kmesine baldr.
rnein,
p: x Z, x < 0
nermesinin doruluk deeri 1 dir.
nk x < 0 olacak ekilde en az bir
x Z bulabiliriz. rnein,
x = 2 Z iin 2 < 0 dr.
p nermesindeki x deikenini tam
saylar kmesi yerine doal saylar
kmesinden alrsak yani,
q: x N, x < 0
eklinde yazarsak q nermesinin
doruluk deeri 0 olur. nk
x < 0 olacak ekilde en az bir x N
yoktur.
1
Aada verilen nermeleri dorulayan deikenlerin deerlerini bulalm.
a) p: x2 says bir tek saydr.
b)
q: x + y = 5
a) p: x2 says bir tek saydr. ifadesinin doruluk deeri x deikeni yerine yazlacak deere baldr. rnein, x Z iin x yerine yazlacak her ift tam
say iin p ifadesi yanl nerme iken, x yerine yazlacak her tek tamsay iin
p ifadesi doru nerme olur.
b) q: x + y = 5 nermesinin doruluk deeri, x ve y deikenleri yerine yazlacak deerlere baldr. rnein, x = 1 ve y = 4 iin q nermesi doru nerme
iken x = 2 ve y = 2 iin ise q nermesi yanl nermedir.
inde en az bir deiken bulunduran ve bu deikenin deerine gre doru

ya da yanl olan nermelere ak nermeler denir.
Bilgi Notu
inde x gibi tek deiken bulunan
bir ak nerme p(x), x ve y gibi iki
deiken bulunan bir ak nerme
ise p(x, y) eklinde gsterilir.
Aada verilen ak nermeleri dorulayan x deerlerini bulalm.

a) p(x): x, Trkiye ye batdan snr komusu olan bir lkedir.
b) q(x): x, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilk Cumhurbakan'dr.
c) r(x): x, mantkta varlksal niceleyici iin semboln ilk defa kullanan
matematikidir.
)
76
nite 1. Mantk
s(x): x, stiklal Mar'nn airidir.
a) p(x): x, Trkiye ye batdan snr komusu olan bir lkedir. ak nermesinde

x yerine Bulgaristan veya Yunanistan yazarsak p(x) ak nermesi doru olur.
Aksi durumda, p(x) nermesi yanl olur.
b) q(x): x, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilk Cumhurbakan'dr. ak nermesinde x yerine Atatrk yazarsak q(x) ak nermesi doru olur.
c) r(x): x, mantkta varlksal niceleyici iin semboln ilk defa kullanan matematikidir. ak nermesinde x yerine Giuseppe Peano yazarsak r(x) ak
nermesi doru olur.
) s(x): x, stiklal Mar'nn airidir. ak nermesinde x yerine Mehmet Akif Ersoy yazarsak s(x) ak nermesi doru olur.
3
p(x): "x3 = 3x" ak nermesi verilsin. Buna gre, p(x) nermesinin aadaki durumlar iin doruluk deerlerini belirleyelim.
a) x = 0
b)
x=1
c)
x R
x R
a) x = 0 iin 03 = 3 0 0 = 0 olduundan p(0) / 1 dir.

b) x = 1 iin 13 = 3 1 1 3 olduundan p(1) / 0 yanl nermedir.
c)
x = 0 iin 03 = 3 0 0 = 0 olduundan p(x) ak nermesini dorulayan

x R vardr. Bu nedenle, x R iin p(x) / 1 dir.
x = 1 iin 13 = 3 1 1 3 olduundan p(x) ak nermesi x R iin dorulanmaz. Bu nedenle, x R iin p(x) / 0 dr.
4
Aada verilen ak nermeleri, doru nerme yapan deerleri bulalm.
a) p(x): x Z, x(x 3) = 0
b)
q(x): x N+, x + 1 < 6
nite 1. Mantk
77
Blm
1.2
Mantk
Bilgi Notu
p(x): x Z, x(x 3) = 0
a) p(x): "x Z, x(x 3) = 0" ak nermesini doru yapan deerleri bulalm.

x(x 3) = 0 x = 0 (x 3) = 0
x = 0 x = 3 tr.
ak nermesi bir denklem,

q(x): x N+, x + 1 < 6
Buna gre, p(0) ve p(3) iin p(x): "x Z, x(x 3) = 0" ak nermesi dorudur.
ak nermesi ise bir eitsizliktir.
b) r(x): "x N+, x + 1 < 6" ak nermesini doru yapan deerleri bulalm. Buna
gre,
x+1<6x<61x<5
olur.
Buna gre, r(1), r(2), r(3), r(4) iin
r(x): x N+, x + 1 < 6
ak nermesi dorudur.
Denklemler ve eitsizlikler birer ak nermedir.
Bilgi Notu
Bir kme zerinde tanmlanan bir p(x) ak nermesinde x yerine yazldnda p(x) nermesini doru yapan elemanlarn kmesine p(x) ak nermesinin doruluk kmesi denir.
Bir p(x) ak nermesini salayan x

deerleri, bu nermenin doruluk
kmesi olan D kmesinin elemanlardr. Bu balamda, p(x) in deili
olan p'(x), D kmesinin tmleyeni
olan D' kmesi ile ilikilidir.
5
p(x): "49 x2 100" ak nermesi verilsin. Buna gre,
a) x N iin p(x) ak nermesinin doruluk kmesini bulalm.
b) x Z iin p(x) ak nermesinin doruluk kmesini bulalm.
a) x N olmak zere p(x): "49 x2 100" ak nermesinin doruluk kmesini

bulmak iin, karesi 49 (dahil) ile 100 (dahil) arasnda olan doal saylar bulmalyz. Bu saylar, 7, 8, 9, 10 dur. Buna gre, x N iin p(x) ak nermesinin
doruluk kmesi D ise
D = {7, 8, 9, 10} olur.
b) x Z olmak zere p(x): "49 x2 100" ak nermesinin doruluk kmesini
bulmak iin, karesi 49 (dahil) ile 100 (dahil) arasnda olan tam saylar bulmalyz. Bu saylar, 10, 9, 8, 7, 7, 8, 9, 10 dur. Buna gre, x Z iin p(x) ak
nermesinin doruluk kmesi D ise
D = {10, 9, 8, 7, 7, 8, 9, 10} bulunur.
78
nite 1. Mantk
6
Aada verilen ak nermelerin doruluk kmelerini bulalm.
a) p(x): x R, x2 3x 4 = 0
b) q(x): x N, x2 = 25
c)
r(x): x N, x + 8 7
s(x): x N, x + 4 > 3
a) p(x): "x R, x2 3x 4 = 0" ak nermesinin doruluk kmesini bulalm.

Buna gre,
x2 3x 4 = 0 (x + 1)(x 4) = 0
Bilgi Notu
(x + 1) = 0 (x 4) = 0
x = 1 x = 4 tr.
Buna gre, p(x) ak nermesinin doruluk kmesi D = {1, 4} olur.
b) q(x): "x N, x2 = 25" ak nermesinin doruluk kmesi iin
x2 = 25 x = 5 bulunur. Ancak 5 N dir. Bu nedenle, q(x) ak nermesinin doruluk kmesi D = {5} bulunur.
rnek 6(c)nin zmnde verilen

ve doal saylar kmesinde
tanmlanan x + 8 7 ile x 1 ak
nermeleri, doal saylar kmesinin her bir eleman iin doruluk
deerleri eit nermeler verirler.
Bu ekilde, tanmland herhangi
bir kmenin her bir eleman iin
doruluk deerleri eit nermeler
veren bu tr ak nermelere denk
ak nermeler denir.
c) r(x): "x N, x + 8 7" ak nermesinin doruluk kmesi iin x N olmak

zere x + 8 7 x 1 bulunur. Burada, x yerine yazldnda r(x) ak
nermesini doru nerme yapan bir doal say bulunamaz. Buna gre, r(x)
ak nermesinin doruluk kmesi D = olur.
) s(x): "x N, x + 4 > 3" ak nermesinin doruluk kmesi iin x N olmak
zere x + 4 > 3 x > 1 bulunur. Burada, x yerine hangi doal say yazlrsa
yazlsn s(x) ak nermesi doru olur. Buna gre, s(x) ak nermesinin doruluk kmesi D = N bulunur.
p(x, y): x, y Z, x2 + y2 = 1
verilen ak nermenin doruluk kmesini bulalm.
nite 1. Mantk
79
Blm
1.2
Mantk
p(x, y): "x, y Z, x2 + y2 = 1"iki deikenli ak nermesini dorulayan tam saylar

bulalm.
x, y Z iin, x = 0 ve y = 1 iin 02 + 12 = 1

x = 0 ve y = 1 iin 02 + (1)2 = 1
x = 1 ve y = 0 iin 12 + 02 = 1
x = 1 ve y = 0 iin (1)2 + 02 = 1 dir.
Buna gre, p(x, y): "x, y Z, x2 +y2 = 1 iki deikenli ak nermesinin doruluk
kmesi D olmak zere,
D = {(0, 1), (0, 1), (1, 0), (1, 0)}
bulunur.
8
A = {1, 2, 3, 4} kmesinde tanmlanan aadaki ak nermelerin doruluk kmelerini bulalm.
a) p(x, y): x, x + 2y < 4
b)
q(x, y): x, x + 2y < 16
a) x + 2y < 4 ak nermesinde x A iin bir doru nerme elde ederiz. Gerekten, p(x, y) ak nermesinde x yerine 1 yazdmzda,
x + 2y < 4 x = 1 ve y = 1 iin 1 + 2 1 = 3 < 4 bulunur.
Dier btn durumlarda (x ve y nin yerine A kmesinden seilecek elemanlar iin) p(x, y) ak nermesi yanl nerme olur (Niin?).
Buna gre, p(x, y) ak nermesinin doruluk kmesi D olmak zere,

80
nite 1. Mantk
D = {(1, 1)} dir.
b) x + 2y < 16 ak nermesinde x A iin doru nermeler elde ederiz. Bunun iin, y yerine 4 yazalm. Niin?
x + 2y < 16 x = 1 ve y = 4 iin 1 + 2 4 = 9 < 16

x = 2 ve y = 4 iin 2 + 2 4 = 10 < 16
x = 3 ve y = 4 iin 3 + 2 4 = 11 < 16
x = 4 ve y = 4 iin 4 + 2 4 = 12 < 16 bulunur.
Grld gibi, x A iin q(x, y) ak nermesi doru nermedir.

q(x, y) ak nermesini, dorulayan dier durumlar da siz bulunuz.
Sra Sizde
1. Aadaki nermelerden ak nerme olanlar belirleyiniz.
a) p: Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM), 23 Nisan 1920de almtr.
b) q: 2014 ylnda, TBMMde 550 milletvekili vardr.
c) r: y, bir cep telefonu markasdr.
) s: z, olaslk konusu zerine almalar yapan bir matematikidir.
2) p(x): "x 3 = 3x" ak nermesi verilsin. Buna gre, p(x) ak nermesinin aadaki durumlar iin doruluk deerlerini belirleyiniz.
a) x= 3
b) x = 3
c)
x R
x R
3) Aada verilen ak nermelerin doruluk kmelerini bulunuz.

a) q(x): x N, x3 3x2 + 3x 1 = 0
b) r(x): x Z, x2 25
c) p(x, y): x, y Z, (x + y)2 = 4
) q(x, y): x, y N+, x 1 < y
nite 1. Mantk
81
1.2.2 Ak nermeler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermelerden, ak nerme
olanlar belirleyiniz.
a) Edirne ehri, Osmanl mparatorluuna
bakentlik yapmtr.
b) q(x): x Z+, x2 16
c) r(x, y): x, y Z, x2 + y2 = 9
c) x, bir video gnderme programdr.
) s(x): x Z, x2 3 < 0
y, matematik alannda alan bir Trk

bilginidir.
2. Aadaki ak nermeleri doru nerme

yapan x ifadelerini belirleyiniz.
a) p(x): x, Almanyann bakentidir.
b) q(x): Saltanat, x tarihinde kaldrlmtr.
c)
r(x): x, mantkla ilgili almalarn Organon adl eserinde toplamtr.
s(x): x farkl nermenin doruluk deerleriyle oluturulacak 4 farkl durum

vardr.
3. p(x): x2 2x 3 = 0 ak nermesi verilsin.

Buna gre, p(x) ak nermesinin aadaki
durumlar iin doruluk deerlerini belirleyiniz.
a) x= 1
b) x= 3
c) x R
) x R
82
a) p(x): x Z, 3 < x < 7
b) Aydn ili, zmir iline gneyden komudur.
4. Aada verilen ak nermelerin doruluk

kmelerini bulunuz.
nite 1. Mantk
5. A = {1, 2, 3, 4} kmesinde tanmlanan aadaki ak nermelerin doruluk kmelerini

bulunuz.
a) p(x): x A, 4 < x2 < 15
b) q(x, y): x, y A, 2x 1< y

bulunuz.
a) p(x): x, x3 < 27
b) q(x, y): x, x + 2 < y
1.2.3 Tanm, Aksiyom, Teorem ve spat Kavramlar

Herhangi bir matematiksel dnceyi ve sistemi aklamann nemli admlarndan biri, matematiksel kavramlarn ve terimlerin net ve kesin bir ekilde ifade
edilmesidir. Bu durum, matematiksel terimlerin ve kavramlarn herkes tarafndan
ayn ekilde anlalan ve kabul edilen tanmlarnn olmasn gerektirir. imdi, aadaki rnei inceleyelim.
1
Asal saylara ilikin aada verilen ifadelerden hangisinin dierlerinden farkl olduunu bulalm.
a) Asal saylar, sadece kendisi ve 1 saysna blnebilen 1 den byk pozitif tam
saylardr.
b) Asal saylarn says sonsuzdur.
c)
Asal saylar, gizlilik ve kimlik denetimi gibi bilgi gvenliine ilikin kavramlar
denetlemede kullanlan matematiksel yntemler btn olarak adlandrlan
Kriptografi alannda sklkla kullanlr.
13 asal saydr.
Verilen seeneklerden sadece (a) seeneinde bir hkm cmlesi vardr ve "Bu
nedir?" sorusuna cevap verilmitir. Yani, asal saynn ne olduu sadece (a) seeneinde kesin bir ekilde dille ifade edilmitir. Burada, asal saynn tanm, daha nceden bilinen blnebilme ve pozitif tam say kavramlarndan yararlanlarak,
herkesin anlayaca ekilde ak, anlaml ve tutarl bir ekilde yaplmtr. Dier
seeneklerde ise asal saylara ilikin farkl zelliklerden bahsedilmektedir.
Bilgi Notu
Her bilim dalnn kendine zg anlam ieren szckleri ve dolaysyla
bir dili vardr. Bu dil, gnlk yaammzdaki konuma dilinden ayrlr.
Bu szcklerin her birine o bilim
dalnn terimi denir. Bu balamda,
a, drtgen, fonksiyon ve polinom
gibi kavramlar birer matematiksel
terimdir ve baka matematiksel
terimler yardmyla tanmlanabilir.
Bu tr terimlere tanml terimler
denir. Ancak, geometride kullandmz nokta, doru ve dzlem gibi
terimleri tanmlamak her zaman
mmkn deildir. Bu tr terimlere
tanmsz terimler denir. Tanmsz
terimler genellikle sezgilerimizle ve
evremizde bulunan eitli rnekler
zerinden kavranabilir. rnein, bir
tebeirin tahta zerinde brakt
izden hareketle sezgisel olarak
nokta hakknda bilgi sahibi oluruz.
Tanml ya da tanmsz terimler
yardmyla gerek gnlk hayatmzda gerekse matematikte cmleler
kurarz. Bu cmleler, emir, istek,
soru, yarg (veya hkm) vb. ifadeler ierir. nceki blmde, bir yarg
(veya hkm) bildiren cmleleri
yani nermeleri inceledik.
Bir terimi tanmlamak, anlamlar daha nceden bilinen terimler yardmyla o

terimi ifade etmektir.
yi bir tanmda olmas gereken baz zellikler aadadr:
Tanmsz terimlerden ve tanml terimlerden yararlanmaldr.
Herkes iin ak, anlaml ve tutarl olmaldr.
Ayn trden olan kavramlar kapsamal, ayn trden olmayan kavramlar
darda brakmaldr.
nite 1. Mantk
83
Blm
1.2
Mantk
Tarihten Notlar
Jules Henri Poincar
(1854 - 1912)
2
Snfnzdaki bir arkadanz, kare iin Kare, bir dzgn okgendir. tanmn yapmaktadr. Bu tanmn, iyi bir tanm olup olmadn belirleyelim.
yi bir tanmda olmas gereken Ayn trden olan kavramlar kapsamal, ayn trden olmayan kavramlar darda brakmaldr. zelliine gre, Kare, bir dzgn
okgendir. cmlesi kareyi tanmlayan iyi bir tanm ifadesi deildir. nk dzgn
okgen olma zellii sadece kareye ait bir zellik deildir. rnein, ekenar gen de bir dzgn okgendir.
Olaslk teorisi, diferansiyel

denklemler, topoloji gibi matematik konular ile hidrodinamik,
gk mekanii, termodinamik
gibi matematiksel fizik konularnn yan sra bilim felsefesiyle
de ilgili ok nemli almalar
yapm Fransz matematiki ve
fizikidir. Poincare, almalarnda iyi bir tanmn ne olduunu
da incelemi ve iyi bir tanmn,
psikologlar ve bilim adamlar
iin tanmland btn nesnelere uygulanan ve dayand
mantksal kurallar dorulayan
ifadeler iken, eitim ve retim
alannda iyi bir tanmn, rencilerin anlayabilecei ekilde
dile getirilen ve aklanan ifadeler olduunu belirtmitir.
Sra Sizde
1. Aada verilen terimlerden tanml ve tanmsz terimleri belirleyiniz.
a) In
b) Daire
c) arpma
) Doru
2. Aada verilen ifadeleri inceleyiniz ve bunlarn birer iyi tanm olup

olmadklarn tartnz.
a) Kare, drt tane simetri ekseni olan drtgendir.
b) A dan B ye bir fonksiyon, A ve B botan farkl iki kme olmak
zere A kmesinin her bir elemann B kmesinin bir ve yalnz bir
elemanna eleyen bir ifadedir.
c) Polinom, zel bir fonksiyondur.
) ember, dzlemde sabit bir noktaya eit uzaklkta bulunan noktalar kmesidir.
Doruluu, ispatsz olarak kabul edilen nermelere aksiyom denir.
3
p: Ardklar eit olan doal saylar birbirine eittir.
q: Her doal say iin onun ard denilen baka bir doal say ve yalnzca bir
doal say vardr.
r: Bir nokta ve bir uzunluk bir ember belirler.
s: ki tek saynn arpm tektir.
t: Tm dik alar eittir.
u: Bir gende bir d ann ls, kendisine komu olmayan iki i ann llerinin toplamna eittir.
Yukarda verilen nermelerden hangisinin veya hangilerinin doruluunu ispatsz olarak kabul edebiliriz?
84
nite 1. Mantk
p: Ardklar eit olan doal saylar da birbirine eittir. nermesinin doruluunu ispatsz olarak kabul edebiliriz. Niin?
q: Her doal say iin onun ard denilen baka bir doal say ve yalnzca bir
doal say vardr. nermesinin doruluunu ispatsz olarak kabul edebiliriz. Niin?
r: Bir nokta ve bir uzunluk bir ember belirler. nermesinin doruluunu ispatsz
olarak kabul edebiliriz. Niin?
s: ki tek saynn arpm tektir. nermesinin doruluu ispat yapmadan anlalamaz. Bu nedenle s nermesinin doruluunun ispatlanmas lazmdr.
t: Tm dik alar eittir. nermesinin doruluunu ispatsz olarak kabul edebiliriz. Niin?
u: Bir gende, bir d ann ls kendisine komu olmayan iki i ann llerinin toplamna eittir. nermesinin doruluu ispat yapmadan anlalamaz.
Bu nedenle, u nermesinin doruluunun ispatlanmas lazmdr.
Sra Sizde
p: 2 irrasyonel saydr.
q: Bir dik gende, dik kenar uzunluklarnn karelerinin toplam hipotens
uzunluunun karesine eittir
r: Bir btn, paralarndan byktr.
s: Ayn eye eit olan eyler birbirlerine eittir.
Yukarda verilen nermelerden hangisi veya hangileri aksiyomdur? Cevaplarnz gerekelendiriniz.
rnek 3 de verilen s: ki tek saynn arpm tektir. ve u: Bir gende bir d ann
ls kendisine komu olmayan iki i ann lleri toplamna eittir. nermelerine geri dnelim. s ile u nermelerinin doruluunun sezgisel olarak anlalamayacan ve bu eit nermelerin doruluunun gsterilmesinin yani ispatlanmasnn gerektiini belirtmitik. imdi, doruluu ispatlanmas gereken bu eit
nermeleri tanmlayalm.
nite 1. Mantk
85
Blm
1.2
Mantk
Doruluu ispatlanmas gereken nermelere teorem denir. Bir teoremin verilen ksmna hipotez (varsaym), ispatlanacak olan ksmna ise hkm (yarg) denir. Bir teoremin hipotezinden hareketle hkmn elde etmeye ise
teoremi ispatlamak denir.
Bilgi Notu
p nermesi doru iken p q
gerektirmesi doru ise
p q gerektirmesi bir teoremdir.
Burada balacnn zelliinden
dolay p / 1 ve q / 1 olmaldr. Bu
teoremde, p nermesine p q
teoreminin hipotezi, q nermesine
ise hkm denir.
4
Aada verilen teoremlerin hipotez ve hkmlerini belirleyelim.
a) ki tek saynn toplam ift saydr.
b) ift saylarn karesi ift saydr.
Bilgi Notu
Hem aksiyom hem de teorem bir
nermedir. Ancak aksiyom, doruluu ispatsz olarak kabul edilen
nermeler iken, teorem doruluu
ispatlanmas gereken nermelerdir.
c)
ki gen e ise benzerdir.
ki ift saynn arpm ift saydr.
a) ki tek saynn toplam ift saydr. teoreminin hipotez ve hkmn belirleyelim.

Hipotez
p: a ve b tek saydr.
Hkm
q: a + b ift saydr.
Teorem
(p q): a ve b tek say ise a + b ift saydr.

(p q): a ve b tek say & a + b ift saydr.
14444444244444443 144444444424444444443
p
q
b) ift saylarn karesi ift saydr. teoreminin hipotez ve hkmn belirleyelim.

Hipotez
p: a ift saydr.
Hkm
q: a2 ift saydr.
Teorem
(p q): a ift say ise a2 ift saydr.

2
(p q): a ift say & a ift saydr.
14444244443 14444444244444443
p
q
86
nite 1. Mantk
c) ki gen e ise benzerdir. teoreminin hipotez ve hkmn belirleyelim.

Hipotez
p: ki gen etir.
Hkm
q: ki gen benzerdir.
Teorem
(p q): ki gen e ise benzerdir.

.
(p q): Iki gen es. & iki gen benzerdir.
14444444424444444 3 14444444444444424444444444444 3
p
q
) ki ift saynn arpm ift saydr. teoreminin hipotez ve hkmn belirleyelim.

Hipotez
p: a ve b ift saydr.
Hkm
q: a b ift saydr.
Teorem
(p q): a ve b ift say ise a b ift saydr.

(p q): a ve b ift say & a b ift saydr.
14444444244444443 1444444442444444443
p
q
Sra Sizde
1) Matematik derslerinde imdiye kadar rendiiniz iki tane teorem yaznz.
2) Aadaki ifadelerin doru olup olmadn belirleyiniz. Cevaplarnz
gerekelendiriniz.
a) Her nerme bir aksiyomdur.
b) Her aksiyom bir nermedir.
c) Her teorem bir nermedir.
) Her nerme bir teoremdir.
3) Aada verilen teoremlerin hipotezlerini ve hkmlerini belirleyiniz.

a) 3x + 2 5 ise 2x + 3 5 tir.
b) n bir ift tam say ise n + 3 tek tam saydr.
c) Tek saylarn karesi tek saydr.
) ki tek saynn arpm tek saydr.
nite 1. Mantk
87
1.2.3 Tanm, Aksiyom, Teorem ve spat Kavramlar
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen terimlerden tanml ve tanmsz terimleri belirleyiniz.
4. Aada verilen teoremlerin hipotez ve hkmlerini belirleyiniz.
a) Fonksiyon
b) Doru
a) 2x 3 = 7 ise x3 + 1 = 126 dr.
c) gen
) Asal Say
d) Dzlem
e) Nokta
b) ABC geni ikizkenar gen ise tabana

ait kenarortay uzunluu ayn zamanda
aortay uzunluudur.
c) ki ift saynn fark ift saydr.
) x = 1 x2 1 = 0 dr.
2. Aadaki ifadelerden, iyi tanm olanlar

belirleyiniz.
a) Doru ya da yanl kesin hkm bildiren
ifadelere nerme denir.
b) 1 ve kendisinden baka bleni olmayan
saylara asal say denir.
c)
Btn kenarlar birbirine eit olan dzgn okgene kare denir.
Herhangi noktann birletirilmesiyle

oluan ekle gen denir.
5. Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere

uygun ifadeleri yaznz.
a) Doruluu ispatsz olarak kabul edilen
nermelere denir.
b) Doruluu ispatlanmas gereken nermelere ..denir.
3. Aada verilen ifadelerden aksiyom ile teorem olanlar belirleyiniz.

a) Tek bir tam saynn karesi yine tek bir
tam saydr.
b) Farkl iki noktadan bir ve yalnz bir doru
geer.
c) ki tek doal saynn toplam ifttir.
)
88
Bir doruya dndaki bir noktadan en

ok bir paralel doru izilebilir.
nite 1. Mantk
c)
Bir teoremin verilen ksmna,

ispatlanacak olan ksmna.denir.
Bir terimin daha nce tanmlanm terimler ve anlam bilinen szckler yardmyla
zelliklerini belirtmeye
denir.
1.2.4 Teoremlerin spat

nceki konularmzda, ilk nce mantn temel kurallarn daha sonra tanm, nerme, aksiyom, teorem ve ksmen de olsa ispat kavramlarn inceledik. Bu kavramlarn her biri; matematii, dier bilimlerden ayran en nemli zelliklerden biri olan
ispat kavramn renmemize ve anlamamza yardmcdr. nk matematiin
en temel ve en nemli ilerinden biri, teoremleri ispatlamaktr. Varlk bildiren teoremler hari, bir teoremin doru olduunu gsteren tek bir rnek vermek hatta
rnekler gstermek bir teoremin ispat iin yeterli deildir. nk teorem, verilen
bu rnek veya rnekler iin doruland halde baka bir rnek veya rnekler iin
dorulanmayabilir. Bu balamda, aada verilen rnei inceleyelim.
1
Bir ember zerinde alnan n tane noktann, emberin i blgesinde en fazla ka
blge oluturduunu bulmaya alalm.
Bu sorunun zm iin, emberin zerinde alnan nokta says ile bu noktalarn

emberin i blgesinde oluturduu maksimum blge says arasnda bir rnt
bulmalyz. Bunun iin, ilk nce srasyla 1, 2, 3 ve 4 noktann emberin i blgesinde oluturduu maksimum blge saysn gsteren aadaki ekilleri izelim
ve bunlar bir tabloda kaydedelim.
1
Nokta says
1
2
3
4
5
6
5
7
3
6
8
2
4
Maksimum
blge says
1 = 20
2 = 21
4 = 22
8 = 23
Tablodan aradmz kuraln 2n 1 olduunu dnebiliriz. Gerekten, emberin

zerinde alacamz 5 nokta iin (izerek deneyiniz!) emberin i blgesindeki
maksimum blge saysnn 16 = 24 olduunu ve 2n 1 kuralnn salandn grebiliriz. Grld gibi, 2n 1 kural ilk 5 nokta iin dorulanmaktadr. Fakat her
nite 1. Mantk
89
Blm
1.2
Mantk
n nokta iin 2n 1 kural geerli midir? rnein, ember zerinde alacamz 300
nokta iin emberin i blgesindeki maksimum blge says gerekten 2299 mudur? Bu tr sorulara kesin bir cevap verebilmek iin verilen teoremlerin doruluunu gsterecek ispat kavramna ihtiyacmz vardr.
spat kavram, manta ait kurallar kullanr ve bu balamda tanm, hipotez, aksiyom veya her biri daha nceden ispatlanm teoremlerden yararlanr. Bu kap-
Bilgi Notu
rnek 1deki sorunun zm iin
varsaylan 2n 1 kuralna gre, bir
ember zerinde bulunan 6 nokta
ile tanmlanan maksimum blge
says 25 = 32 olmaldr. Ancak,
buradaki maksimum blge says
31 dir ve 2n 1 kuraln salamamaktadr .
samda; bir nerme, genellikle nermede verilenlerden hareketle dorudan ispatlanabilir. Fakat bazen, verilen bir nermeyi dorudan ispatlamak her zaman
mmkn olmayabilir. O zaman, verilen nermeye denk bir nermeyi ispatlamak
daha kullanl ve daha kolay olabilir. Bu durum ise bir nermeyi ispatlamak iin
farkl ispat eitlerinin kullanlmasna izin verir. Bu ispat eitlerinden bazlarn
aadaki emada gsterelim.
SPAT YNTEMLER
Tmevarm
Tmdengelim
Dorudan spat
Dolayl spat
Aksine rnek Kart ters

yoluyla ispat
verme
yoluyla ispat
eliki
yoluyla ispat
imdi, yukardaki emada gsterilen tmdengelim yoluyla ispat yapma eitlerini renelim.
Bilgi Notu
Dorudan ispat yntemine ynelik
felsefe alannda olduka sk kullanlan bir rnek aadadr:
I. Dorudan spat Yntemi
Tm insanlar lmldr. ve
Sokrat bir insandr. nermeleri
birletirilerek aadaki karm
elde edilir:
rilecek nerme, baka tanm, nerme, hipotez, aksiyom veya doruluu daha
Dorudan ispat, en temel ispat eididir. Bu ispat eidinde, doruluu gstenceden ispatlanm teoremler yardmyla mantk kurallar ierisinde dorudan
birletirilerek ispatlanr. Aadaki rnei inceleyelim.
Sokrat bir lmldr.
2
ki tek tam saynn arpm tektir. nermesini ispatlayalm.
90
nite 1. Mantk
lk nce, ki tek tam saynn arpm tektir. nermesinin hipotez ve hkmn belirleyelim.
Hipotez
p: a ve b tek tam saydr.
Hkm
q: a b tek tam saydr.
Teorem
(p q): a ve b tek tam say ise a b tek tam saydr.
Bilgi Notu
(p q): a ve b tek tam say & a b tek tam saydr.

14444444444244444444443 14444444444244444444443
p
q
Teoremlerin ou p q nermesi
eklindedir. Dorudan ispat ynteminde, p q
imdi, verilen nermeyi dorudan ispat yntemiyle ispatlayalm.
gerektirmesinde p nermesinin
doru olduu kabul edilerek q
nermesinin de doru olduu gsterilir. Yani, p q gerektirmesinin
doruluunun ispat,
a tek tamsay ise m Z iin a = 2m + 1 dir.

Benzer ekilde, b tek tamsay ise n Z iin b = 2n + 1 dir.
Buna gre, a b = (2m + 1)(2n + 1) = (4mn + 2m + 2n + 1)

p p1 p2 ... q gerektirmeler
dizisi izlenerek yaplr.
= 2 (2mn + m + n) + 1
1444444442444444443
bulunur.
k
Burada, (2mn + m + n) = k Z denirse 2k ift tam saydr. Buradan 2k + 1 tek tam

saydr. Dolaysyla 2(2mn + m + n) + 1 tek tam say olur. Buradan da, a b tek tam
saydr.
Bilgi Notu
rnek 3te verilen Tek tam saynn
karesi tektir. nermesinin, geometrik modellenmesi aadadr:
Bir teoremin hipotezinin doruluundan hareketle, teoremin hkmnn de

doru olduunun gsterilmesine dorudan ispat yntemi denir.
m
m
m2
m2
1
Tek tam saynn karesi tektir. nermesini dorudan ispat yntemiyle ispatlayalm.
m2
p: a tek tam saydr.
Hkm
q: a2 tek tam saydr.
m+1
m+1
1
m+1
Hipotez
m
1
m2
m
lk nce, Tek tam saynn karesi tektir. nermesinin hipotez ve hkmn belirleyelim.
m
m+1
nite 1. Mantk
91
Blm
1.2
Mantk
Teorem
(p q): a tek tam say ise a2 tek tam saydr.

a tek tam say & a 2 tek tam saydr.
1
(p q): 4444444244444443 144444444424444444443
p
q
imdi, verilen nermeyi dorudan ispat yntemi ile ispatlayalm.

a tek tam say ise m Z iin a = 2m + 1 dir. Buna gre,
a2 = (2m + 1)2 = (4m2 + 4m + 1)

= 2 (2m 2 + 2m) + 1
144444424444443
bulunur.
l
Burada, (2m2 + 2m) = l Z denirse 2l ift saydr. Buradan 2l + 1 tek tam say olur.
Buradan da 2(2m2 + 2m) + 1 tek tam say olur. Sonu olarak, a2 tek tam saydr.
Sra Sizde
Aada verilen nermeleri dorudan ispat yntemiyle ispatlaynz.
a) ki ift tamsaynn arpm ifttir.
b) Bir ift tam saynn karesi ifttir.
c)
Bir tek ve bir ift doal saynn toplam tektir.
a ve b tam kare ise a b tam karedir.
d) Gerek saylarda tanml f(x) = 5x + 3 fonksiyonu bire birdir.
II. Dolayl spat Yntemi

imdiye kadar, bir teoremin hipotezinden hareketle teoremin sonucuna ulamaya imkn veren dorudan ispat yntemiyle ispat yapmay rendik. Fakat, bir
teoremin ispatna ynelik bu tr bir yaklam her zaman bizi sonuca gtrmeyebilir. Bu nedenle, p q biimindeki teoremlerin ispat iin baka ispat yntemlerine de ihtiyacmz vardr. Bu eit teoremlerin ispatlar, hipotezlerle balanp,
hkm ile sonlandrlarak dorudan yaplamaz.
Bir teoremin kendisini ispatlama yerine teoremin doruluunu gsteren bu

teoreme denk baka bir nermenin doruluunu ispatlamaya dolayl ispat
yntemi denir.
92
nite 1. Mantk
imdi, dolayl ispat yntemi eitlerinden bazlarn inceleyelim.

Bilgi Notu
a) Aksine rnek verme yoluyla ispat

Aksine rnek verme yoluyla ispat anlamamza yardmc olacak aadaki rnei
inceleyelim.
4
Her pozitif tam say, iki tam saynn kareleri toplamdr. nermesinin doru olup
olmadn inceleyelim.
Aksine rnek verme yoluyla ispat

yapmada,
(p q)' / (p' q)' / p q'
denklii kullanlr. Bu nedenle bu
ispat ynteminde, p q' nun doru
olduunu gsteren bir tek rnek
bulunursa p q nun yanl olduu
gsterilmi olur.
Bu nerme yanltr. Bunun iin, iki tam saynn karelerinin toplamnn bir tam say
olmadn gsteren bir tam say bulmamz yeterlidir. rnein, 3 saysn alalm.
Kareleri toplam 3 ten kk saylar 0 ve 1 dir. Gerekten 02 = 0 ve 12 = 1 dir. Buna
gre, 3 says 0 ve 1 saylarnn karelerinin toplam eklinde yazlamaz. Yani,
3 02 + 12 = 0 + 1 = 1 dir. Buna gre, Her pozitif tam say, iki tam saynn kareleri
toplamdr. nermesi yanltr. nk 3 bir aksine rnektir.
Bir nermenin doru olmadn aksi bir rnek vererek ispatlamaya aksine
rnek verme yoluyla ispatlama denir.
b) Kart tersle ispat
Dorudan ispat ynteminde, p q gerektirmesinde p hipotezinden hareketle
q hkmne ulayorduk. Daha nce de belirttiimiz zere, bu durum her zaman
mmkn olmayabilir. Bu balamda, aada verilen rnei inceleyelim.
5
n Z iin, 5n + 4 tek say ise n tek saydr. nermesini ispatlayalm.
n Z olsun. imdi, 5n + 4 tek say ise n tek saydr. nermesinin hipotez ve

hkmn belirleyelim.
Hipotez
p: 5n + 4 tek saydr.
Hkm
q: n tek saydr.
Teorem
Bilgi Notu
Daha nceki derslerimizden, p q
nermesinin kart tersinin q' p'
olduunu biliyoruz. Yani,
(p q) / (q' p') dr. Buna gre;
kart tersle ispat ynteminde,
p q biimindeki bir teoremin
ispat yerine q' nermesi doru
varsaylarak p' nermesinin doru
olduu ispatlanmaya allr. Veya,
p q koullu nermesini ispatlamak iin q nermesinin yanl
olduu varsaylarak p nermesinin
de yanl olduu gsterilir.
(p q): 5n + 4 tek say ise n tek saydr.

(p q): 5n + 4 tek say & n tek saydr.
1444444442444444443 144444424444443
p
q
nite 1. Mantk
93
Blm
1.2
Mantk
lk nce n Z iin 5n + 4 tek say ise n tek saydr. nermesini dorudan ispat
yntemiyle gstermeye alalm. Bunun iin, n Z iin 5n + 4 n bir tek say
olduunu kabul edelim. Buradan hareketle n nin de bir tek tamsay olduunu
gstermeliyiz. 5n + 4 bir tek say ise k Z iin 5n + 4 = 2k + 1 yazabiliriz.
Buradan, 5n + 3 = 2k bulunur. Fakat bu eitlikten n nin tek say olduunu dorudan gremeyebiliriz. Bu nedenle, bu teoremin ispatnda kullandmz dorudan
ispat yntemiyle ispat yapma baarsz olur. imdi; bu nermenin ispatn, kart
ters ispatla yapalm. Yani, (p q) / (q' p') olduundan
(q' p'): " n tek say de il & 5n + 4 tek say de ildir." olduunu gsterelim.
1444444442444444443 14444444444444244444444444443
q'
p'
n tek say olmasn. Yani, n ift say olsun. O zaman k Z, n = 2k dir. Buradan,
(5n + 4) = 5(2k) + 4
= 10k + 4
bulunur. Buna gre, 5n+4 ifttir. Dolaysyla 5n + 4 tek deildir. Bylece, q' p'
olduunu gsterdik. Dolaysyla, n Z iin 5n + 4 tek say ise n tek saydr. nermesinin ispat kart tersle ispatlanm oldu.
Bilgi Notu
Bir teoremin hkmnn deilinden hareketle, teoremin hipotezinin deilini
elde etmeye kart tersle ispat denir.
Kart tersle ispat yerine bazen

olmayana ergi yntemiyle ispat
da kullanlmaktadr.
c)
elikiyle ispat yntemi
elikiyle ispat, dolayl ispat yntemlerinden en fazla kullanlan ispat eitlerinden biridir. Aada rnei inceleyelim.
6
2x + 5 = 7 ise 5x + 2 = 7 olduunu ispatlayalm.
lk nce 2x + 5 = 7 ise 5x + 2 = 7 nermesinin hipotez ve hkmn belirleyelim.

Hipotez
p: 2x + 5 = 7
Hkm
q: 5x + 2 = 7
Teorem
(p q): 2x + 5 = 7 ise 5x + 2 = 7
(p q): 2x + 5 = 7 & 5x + 2 = 7 dr.
1444442444443 1444444442444444443
p
q
(p q) / (p' q) / (p q')' olduunu biliyoruz.
94
nite 1. Mantk
Buna gre,
(2x + 5 = 7 & 5x + 2 = 7) / ( 2x + 5 = 7 / 5x + 2 ! 7) ' dir.
1444442444443 1444442444443
p
q'
(2x + 5 = 7 / 5x + 2 ! 7) & (2x + 5 = 5 + 2 / 5x + 2 ! 5 + 2)
& (2x = 2 / 5x ! 5) & (x = 1 / x ! 1)
&0
olduundan
(2x + 5 = 7) (5x + 2 7)
nermesi yanltr. Dolaysyla,
[(2x + 5 = 7) (5x + 2 7)]'
Bilgi Notu
Daha nceki derslerimizden
(p q) / (p' q) / (p q')'
olduu biliyoruz. Buna gre,
elikiyle ispat yntemiyle p q
biimindeki bir teoremi ispatlamak
iin p q' nermesine denk olan
r r' biiminde bir eliki elde
edilir. Bylece, p q' nermesinin
yanl, (p q')' nermesinin doru
olduu ispatlanm olur.
nermesi dorudur. Buna gre,

2x + 5 = 7 ise 5x + 2 = 7
nermesi doru olur.
Bir teoremin hipotezinin doru olduu varsaylp, hkmnn deilinin hipotez ile elitiinin gsterilmesine elikiyle ispat denir.
Sra Sizde
1) Aada verilen nermeleri aksine rnek verme yoluyla ispatlaynz.
a) 2 ve 3 saylarna blnebilen bir doal say 12 saysna da blnr.
b) Her asal say tektir.
2) Aada verilen teoremleri, kart tersle ispatlaynz.
a) 3x + 7 10 7x + 3 10 dur.
b) m, n Z +iin x = mn ise m # x veya n # x dir.
3) Aada verilen teoremleri, eliki yntemiyle ispatlaynz.
a) 3x + 5 = 8 ise 5x + 3 = 8 dir.
b)
2 irrasyonel saydr.
c) Bir tam say 6 nn kat ise 3 n de katdr.
nite 1. Mantk
95
Blm
1.2
Mantk
1.2.5 Tmevarm Yntemiyle spat

nceki konularmzda,
p: 6, 2 ile blnr.
q: 2 ile blnen her say ifttir.
r: 6 bir ift saydr.
eklinde matematiksel dnmenin temelini oluturan tmdengelimci akl yrtmeyle yaplan ispat eitlerini inceledik. Burada, p ile q nermelerinin doru
olduunu kabul ederek r nermesinin doru olduunu gsterdik. Ancak, matematiksel dnme bazen tmevarmc akl yrtmeyi de kullanmaktadr. Tmevarmc akl yrtme, tmdengelimci akl yrtmeye zttr ve zel durum veya
olgulardan hareketle genelleme yapabilme mantna dayanmaktadr. rnein,
1, 2, 3, , n tane pozitif ardk tam saynn toplamn verecek bir forml bulmak
isteyelim. Yani,
n = 1 iin 1 = 1
n = 2 iin 1 + 2 = 3
n = 3 iin 1 + 2 + 3 = 6
n = 4 iin 1 + 2 + 3 + 4 = 10
n = 5 iin 1 + 2 + 3 + 4 + 5 = 15 tir.
Toplamlarn bu ekilde devam ettiini dnrsek, n tane pozitif ardk tam saynn toplam iin
n (n + 1)
1 + 2 + .... + n =
2
eklinde ifade edebiliriz. Fakat, bu ifadenin btn pozitif tam saylar iin doru
olduundan kesin olarak emin olabilir miyiz? Bu kural salayan birok rnek versek bile bu kuraln btn pozitif tam saylar iin doru olduunu syleyemeyiz.
Bu noktada, devreye domino talar gibi alan matematiksel tmevarm ilkesi
girmektedir. Bildiimiz zere, ilk domino ta istenilen ynde itildii zaman, dier
domino talar da srasyla dmektedir. Btn domino talarnn dtnden
emin olmak iin ise aadakileri bilmemiz yeterlidir:
.
lk domino ta der.
. Herhangi bir domino ta dtnde onun ard olan domino ta da

dmelidir.
te; matematiksel tmevarm ilkesinin temeli, domino talarnn dmesi durumuna benzemektedir.
96
nite 1. Mantk
n Z+ iin P(n) nermesi verilsin.
Bilgi Notu
(i) P(1) doru,
Matematiksel tmevarm ilkesinin

(i) basamana temel basamak
(ii) basamana ise tmevarm
basama denir. (ii). admdaki,
P(k) P(k + 1) koullu nermesini
ispatlamak iin genellikle dorudan ispat yntemi kullanlr.
(ii) k Z iin P(k) doru ise P(k + 1) de dorudur.

O zaman n Z+ iin P(n) dorudur.
Bu ispat yntemine, matematiksel tmevarm ilkesi denir.
1
n Z+ iin 1 + 3 + 5 + .... + (2n 1) = n2 olduunu tmevarm yntemiyle gsterelim.
P(n): 1 + 3 + 5 + .... + (2n 1) = n2

olsun. n Z+ iin, P(n) nin doru olduunu gstermeliyiz. Bunun iin matematiksel tmevarm ilkesinin (i) ve (ii) admlarnn salandn gsterelim.
i)
n = 1 iin P(1) = 1 = 12 dir. Dolaysyla P(1) dorudur.
ii) k Z+ iin P(k) doru olsun. Buradan P(k + 1) in doru olduunu gstermeliyiz.

Bunun iin, dorudan ispat yntemini kullanalm.
P(k): 1 + 3 + 5 + .... + (2k 1) = k2 doru olsun.
Tarihten Notlar
Al-Karaji
(953-1029)
zellikle cebir alannda nemli
almalar yapm ranl matematiki ve mhendistir. Cebirin
yannda geometrinin eitli
alanlarnda da almalar yapmtr. Binom Almn matematiksel tmevarm yntemiyle
ispatlam ve Pascal geni'ni
oluturmutur.
.... (1)
imdi, P(k + 1) in doru olduunu gsterelim.

1 + 3 + 5 + .... + (2(k + 1) 1) =
1 + 3 + 5 + .... + 2(k 1) + (2(k + 1) 1) =
( 1 + 3 + 5 + .... + 2 (k - 1)) + (2 (k + 1) - 1) =
14444444444444244444444444443

k2

k2 + (2(k + 1) 1) =

.... (1) zelliinden
k2 + 2k + 1 = (k + 1)2
Buna gre, P(k) doru iken P(k + 1) de dorudur. Bu ekilde, tmevarmla ispat
tamamlanmtr. Buradan, tmevarm ilkesi gereince
P(n): 1 + 3 + 5 + .... + (2n 1) = n2, n Z+
dorudur.
nite 1. Mantk
97
Blm
1.2
Mantk
2
P(n): (ab)n = anbn, n Z+ olduunu tmevarm yntemiyle gsterelim.
i) (ab)1 = a1b1 dir. Dolaysyla P(1) dorudur.

ii) k N iin P(k) doru olsun. Buradan P(k + 1) in doru olduunu dorudan
ispat yntemiyle gsterelim.
P(k): (ab)k = akbk doru olsun.
....(1)

(ab)k + 1 = (ab)k (ab)1
= a k b k (ab) 1 ....(1) zelliinden
:
= (aka1)(bkb1)
= ak + 1bk + 1
Buna gre, P(k) doru iken P(k + 1) de dorudur. Bylece, tmevarmla ispat tamamlanmtr. Buradan, tmevarm ilkesi gereince
P(n): (ab)n = anbn, n Z+ dorudur.
Bilgi Notu
Tmevarmla ispat ynteminin
temel basamanda, n nin 1 den
balamas zorunlu deildir. rnein, herhangi bir P(n) nermesinin,
n = s tamsays iin doruluu yani
P(s) nin doru olduu ve P(k) doru
iken P(k + 1) in de doru olduu
gsterilirse P(n) nermesi n s artn salayan n Z iin dorudur.
n 4 tam saylar iin 2n < n! olduunu tmevarm yntemiyle gsterelim.
n 4 iin P(n): 2n < n! olsun.

i)
n = 4 iin 24 < 4! 16 < 24 olduundan, P(4) dorudur.
ii) k 4 tam says iin P(k) doru olsun. Buradan P(k + 1) in doru olduunu
dorudan ispat yntemiyle gsterelim.
P(k): 2k < k! doru olsun.
....(1)

2k + 1 = 2 2k < 2 k! < (k + 1)k! = (k + 1)!
...(1) zellii .... 2 < k + 1, k 4
Grld gibi, P(k) doru iken P(k + 1) de dorudur ve tmevarmla ispat tamamlanmtr. Sonu olarak, tmevarm ilkesi gereince
2n < n!
98
nite 1. Mantk
n 4 , n Z
4
Her n Z+ iin, (7n 3n), 4 ile blnr.
nermesinin doru olduunu tmevarm yntemiyle gsterelim.
P(n): "(7n 3n), 4 ile blnr. olsun.

i)
P(1): (71 31) = 7 3 = 4, 4 ile blnr. Buna gre, P(1) dorudur.
ii)
n Z+ iin P(k): "7k 3k, 4 ile blnr. doru olsun. O zaman,
7k 3k = 4r olacak ekilde r Z+ vardr.
....(1)
imdi, P(k+1) in doru olduunu gsterelim.

7k + 1 3k + 1 = 7k + 1 7 3k + 7 3k 3k + 1
...7 3k eklendi ve karld
= 7 (7 k - 3 k) + (7 - 3) 3 k
14444424444 3
....(1) zellii
4r
= 7 4r + 4 3k
= 4(7r + 3k)
bulunur. Buradan 7k + 1 3k + 1, 4 ile blnr. Dolaysyla, P(k) doru iken P(k + 1)

dorudur. Buradan, tmevarm ilkesi gereince
"n Z+, P(n): (7n 3n) 4 ile blnr."
nermesi dorudur.
Sra Sizde
n Z+ iin, aada verilen nermeleri tmevarm yntemiyle ispatlaynz.
a) 1 + 2 + 3 + .... + n =
c)
n ( n + 1)

2
n 2n 3n
b) (1 + y)n (1 + ny), y > 1

) (2 7n + 3 5n 5), 24 ile blnr.
nite 1. Mantk
99
1.2.4 Mantk Kurallaryla spat Yapma

1.2.5 Tmevarm Yntemiyle spat Yapma
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen nermeleri dorudan ispat
yntemiyle ispatlaynz.
a) Herhangi bir tek saynn kuvveti tek saydr.
4. Aada verilen teoremleri, eliki yntemiyle

ispatlaynz.
a) 7x + 2 = 9 2x + 7 = 9 dur.
b) Bir tam say 8 in kat ise 4 n de katdr.
b) Tek saylarn toplam ifttir.

c)
2x 6 = 2 ise x3 = 64 tr.
ABCD drtgeni bir kare ise kegenleri

birbirine diktir.
5. Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere

uygun ifadeleri yaznz.
a) spat yntemleri tmevarm ve
.. olarak ikiye ayrlr.
2. Aada verilen nermelerin doru olmadn aksine rnek verme yoluyla gsteriniz.
a) ift saylar asal say deildir.
b) 3 ve 5 saylarna blnebilen bir doal
say 30 saysna da blnr.
3. Aada verilen teoremleri, kart ters yntemiyle ispatlaynz.

a) x 4 3x + 1 13
b) 3x + 1 = 10 x2 + 2x = 15
100
nite 1. Mantk
b) Bir teoremin hipotezinin doruluundan hareketle teoremin hkmnn

de doru olduunun gsterilmesine
.. denir.
c) p q biimindeki bir teoremin ispat
yerine q' nermesi doru varsaylarak p'
nermesinin doru olduunun gsterilmesine . denir.
6. n Z+ iin aada verilen nermelerin

doruluunu tmevarmla ispat yntemiyle
gsteriniz.
a) n2 < 4n + 1
b) 5n 3n, 2 ile tam blnr.
Blm 1. 2 Ak nermeler ve spat Teknikleri
BLM DEERLENDRME
1. Aada szel olarak verilen ve niceleyici
ieren nermeleri, sembolik mantk dilinde
yaznz.
4. A = {0, 1, 2} kmesi verilsin. Buna gre,

aadaki nermelerin doruluk deerlerini
bulunuz.
a) p: En az bir doal say 2 den byktr.
a) x A, x3 + 3 < 7
b) q: Baz tam saylarn karesi 10 dan kktr.
b) x A, x +2 = 4
c)
r: Btn doal saylarn karesinin 5 eksii

0 dan kktr.
s: Her tam saynn 3 fazlas 10 a eittir.
5. Aadaki nermelerden hangisi veya hangileri ak nermedir?

a) Ku Cenneti, Akdeniz Blgesindedir.
b) x ili, Gller Yresi'ndedir.
c)
323 y = 101 dir.
2. Aada sembolik mantk dilinde verilen

nermeleri niceleyici ieren nermeler eklinde szel olarak yaznz.
a) p: x N, 0 < x < 5 tir.
b) q: x, y R, 2x + 2y = 2(x + y) dir.
c) r: x Z+, x < 0 dr.
)
s: x R, x2 = 16 dr.

a) p: x N, 2x 8 0 dr.
b) s: x R, x2 + 2 = 0 dr.
6. Aada verilen ak nermelerin doruluk

kmelerini bulunuz.
a) p(x): x Z, 5< x3 < 9
b) q(x): x Z+, x2 5 6

bulunuz.
a) p(x): x A, x2 2x > 10
b) q(x): x A, 8 < 2x
nite 1. Mantk
101
Blm 1. 2 Ak nermeler ve spat Teknikleri
BLM DEERLENDRME
12. "x Z iin 3x 5 = 7 ise x2 = 16 dr. nermesini dorudan ispat yntemiyle ispatlaynz.
a) (x Z, x3 < 0) (x Z, x 4 > 0)
b) (x Z, x3 < x) (x Z, x2 0)
9. p(x): 2 < x < 5 ak nermesinin
13. Aada verilen teoremlerin hipotez ve hkmlerini belirleyiniz.

a) x Z iin x3 + 4 = 5 22x + 1 = 8
a) Z deki doruluk kmesini
b) ki negatif tek tam saynn arpm pozitif

tek tam saydr.
b) N deki doruluk kmesini bulunuz.
10. Aadaki noktal yerlere uygun ifadeleri

yaznz.
a) Doru, terimdir.
b) gen, terimdir.
c)
Nokta, terimdir.
Drtgen, . terimdir.
14.
8 in irrasyonel say olduunu eliki yntemiyle ispatlaynz.
d) Polinom, terimdir.
11. Aadaki ifadelerden teorem olanlar belirleyiniz?

a) ki ift saynn toplam ift saydr.
b) Ynde alar etir.
c)
Bir genin i alarnn llerinin toplam 180 dir.
ki noktadan bir doru geer.
102
nite 1. Mantk
15. n Z+, 1 + 3 + 5 +2n 1 = n2

nermesinin doruluunu tmevarm yntemiyle ispatlaynz.
nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
1. Aadaki ifadelerden hangisi nermedir ?
4. Aada verilen bileik nermelerin hangisinde ya da balac doru olarak kullanlmtr?
A) Sen o kadar mehur muydun?

B) 95, 2 ye tam blnr.
A) ay ierim ya da televizyon izlerim.
C) Sinemaya gidelim mi?
B) Okula gideceim ya da evde kalacam.
D) Keke, biraz erken gelseydin.
C) 2 asal saydr ya da ift saydr.
E) Hemen okula git.
D) 99 tek saydr ya da iki basamakl en byk

ift saydr.
E) Ahmet gzlkl ya da uzun sal bir rencidir.
2. Aadaki nermelerden hangisi y = x2 4

parabol, y = x2 parabolnn y ekseninde
pozitif ynde telenmesidir. nermesine
denktir?
1
A)
3 saysnn stl say olarak ifadesi 3 5 tir.
B) Dairenin alan r2 formlyle hesaplanr.

C) rten fonksiyon ayn zamanda bire bir
fonksiyondur.
D) Fonksiyonlarda bileke ileminin deime
zellii yoktur.
E) Bir emberde teet-kiri ann ls,
grd yayn lsnn yarsna eittir.
3. Aadaki nermelerden hangisi, bileik nerme deildir?

A) x = 4 veya 2x + 3 = 11 dir.
B) x = 3 ise x bir asal saydr.
5. Aadaki tabloda p ile q nermeleri ve bunlara bal m, n, r, s ve t bileik nermelerinin

doruluk deerleri verilmitir. m,n,r s ve t bileik nermeleri sras ile hangisi olabilir ?
p
A) p', q', p' q', p q, (p q)'

B) p', q', (p q)', p q, p' q'
C) p', q', p q, p' q', p' q'
C) kinin kp sekizdir.
D) p', q', p q, p' q', p' q'
D) Planl alrsan baarl olursun.
E) p', q', p q, p' q', (p q)'
E) x = 3 ve x2 = 9 dur.
nite 1. Mantk
103
nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
6.
8. 5 farkl nermenin doruluk deerleriyle

oluturulacak ka farkl durum vardr ?
p
q
t
A) 4
ekildeki elektrik devresine karlk gelen

bileik nerme aadakilerden hangisidir?
B) 5
C) 16
D) 32
E) 64
9.
A
A) (p q r) s t
B) (s t) [(p (q r)]
C) (p s t) (q r)
D) [p (q r)] (s t)
E) [(p q) r] s t
A, B ile C kmeleri srasyla p, q ile r nermeleriyle ilikilidir. Buna gre, yukarda mavi renkle boyal blgeyi ifade eden bileik nerme
aadakilerden hangisidir?
A) (p q) r
7. [[(r s) (q n)] [m (t u)] p] bileik

nermesine karlk gelen elektrik devresi
A)
r
s
m
C)
r
s
t
u
B)
q
n
t
u
D)
p
E)
r
s
m
t
q n
t
u
u p
D) (p' q') r
r
s
q n
C) (p q)' r'
E) (p r) q
q m
t
u
q
n
r
s
B) r' (p q)
10. A, B ile C kmeleri srasyla p, q ile r nermeleriyle ilikilidir. Buna gre,

[p (q' r')]' (r q)' bileik nermesinin
kmelerde yaplan ilemler cinsinden ifadesi
A) [A (B' C')]' (C B)'
B) [A (B' C')] (C B)'
C) [A (B C)]' (C B)
D) [A (B' C)] (C B)'
E) [A (B' C')]' (C B)'
104
nite 1. Mantk
nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
11. (x 3) (x2 9) koullu nermesi aadakilerden hangisine denktir?
14. p' q koullu nermesi iin aadakilerden

hangisi yanltr ?
A) (x = 3) ( x2 9)
A) Tersi: p q'
B) Kart tersi: q' p
B) (x 9) (x 3)
2
C) (x = 3) (x = 9)
C) Deili: p' q'
D) (x2 = 9) (x 3)
D) Kart: q' p
E) p q nermesine denktir.
E) (x = 9) (x = 3)
12. (p q') r' nermesinin kart tersi yanltr.

Buna gre p,q,r nin doruluk deerleri srasyla aadakilerden hangisidir?
A) 1, 1, 1

B) 1, 0, 1
D) 0, 1, 0
C) 1, 1, 0
E) 0, 0, 0
13. p: Betl eve erken gelir.

q: Betl evde ders alr.
r: Betl snf geer.
olduuna gre,
15.
p
p' q
p q'
Yukarda verilen tabloya gre ,

(a +b + x + y) (c + z + d + t) ileminin sonucu katr?
A) 2 B) 1
C) 0
D) 1
E) 2
(p' q') r' nermesi aadakilerden hangisi ile ifade edilebilir?

A) Betl eve erken gelir ve ders alrsa snfn geemez.
B) Betl eve erken gelir ve ders almazsa
snfn geemez.
C) Betl eve erken gelmez ve ders almazsa
snfn geemez.
D) Betl eve erken gelir ve ders alrsa snfn geer.
E) Betl eve erken gelmez veya ders almazsa snfn geemez.
16. Aadaki koullu nermelerden hangisi bir

gerektirme deildir?
A) 8 5 = 3 ise 2 bir asal saydr.
B) 10 < 2 ise iki basamakl en byk asal
say 97 dir.
C) 32 + 2 = 5 ise 6 + 9 < 12 dir.
D) 4 tek say ise 15 bir asal saydr.
E) x2 < x ise x, 0 ile 1 arasnda deer alr.
nite 1. Mantk
105
nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
17. Aadakilerden hangisi (p q)' nermesine
denktir?
A) p q'

B) p' q
D) p' q'
C) p' q'
20. p: Aa yaken eilir.

q: Hayatta en gerekli eylerden biri iyi bir
eitimdir.
r: nsan mutlu olur.
E) p' q'
(p' q) r bileik nermesinin szel olarak
ifadesi aadakilerden hangisidir?
18. [(p p) (q' q)] q bileik nermesinin

en sade ekli aadakilerden hangisidir?
A) Aa yaken eilmezse hayatta en gerekli

eylerden biri iyi bir eitimdir ve insan
mutlu olur.
B) nsan mutlu olur iyi bir eitim alrsa.
A) p
B) q
C) p'
D) q'
E) 0
C) Aa yaken eilirse hayatta en gerekli

eylerden biri iyi bir eitimdir ve insan
mutlu olur.
D) Mutlu olur insan genken iyi bir eitim
alrsa.
19.
p
Yukardaki tabloda p ile q nermeleri ve

bunlara bal r,s ile t bileik nermelerinin
doruluk deerleri verilmitir. r, s ile t bileik
nermeleri sras ile aadakilerden hangisi
olabilir?
E) Aa yaken eilmezse hayatta en gerekli

eylerden biri iyi bir eitim almaz veya
insan mutlu olur.
21. K bir sosyal paylam programdr ve K hesabn varsa videolarn ve resimlerini paylarsn. bileik nermesinin sembolik mantk
dilinde ifadesi aadakilerden hangisidir ?
A) (p q'), (q' p), (p' q)
A) (p q) (r s)
B) (p' q), (p q'), (q' p)
B) p [(q (r s)]
C) (q' p), (p' q), (p q')
C) p [(q (r s)]
D) (p q'), (p' q), (p q')
D) (p q ) (r s)
E) (p' q), (q' p), (p q')
E) p [(q (r s)]
106
nite 1. Mantk
nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
22. Aadakilerden hangisi bir elikidir ?
A) p (p q )
B) (p q) ( p' q')
C) p (q p)
D) 0 (q r)
25. (x N, x + 1 = 5) (x N, x2 = 16) nermesinin szel olarak ifadesi aadakilerden

hangisidir?
A) Baz doal saylarn 1 fazlas 5 e eit ise her
doal saynn karesi 16 ya eittir.
E) (p q') p
B) En az bir doal saynn 1 fazlas 5 e eit ise

baz doal saylarn karesi 16 ya eittir.
C) Her doal saynn 1 fazlas 5 e eit ve btn
doal saylarn karesi 16 ya eittir.
D) Baz doal saylarn 1 fazlas 5 e eit ve her
doal saynn karesi 16 ya eittir.
23. (p q) ( p q) bileik nermesinin bir totoloji olmas iin;
E) Baz doal saylarn 1 fazlas 5 e eit ise en

az bir doal saynn karesi 16 ya eittir.
I. q' / 0 dr.
II. q / 0 ise p / 1 dir.
III. p / 1 ve q / 1 dir.
ifadelerinden hangisi veya hangileri kesinlikle
dorudur ?
A) Yalnz I

B) Yalnz II
D) I ve II
26. (x R, 2x > 0 ) (x Z, x2 < x) nermesinin deili aadakilerden hangisidir?

A) x R, 2x < 0 ) (x Z, x2 > x)
B) x R, 2x < 0 ) (x Z, x2 > x)
C) Yalnz III
C) x R, 2x 0 ) (x Z, x2 x)
E) I ve III
D) x R, 2x < 0 ) (x Z, x2 > x)
E) x R, 2x 0 ) (x Z, x2 x)
24. Btn tamsaylarn karesi kendisinden

byktr ve ikiden kk en az bir doal say
vardr. nermesinin sembolik mantk dilinde
ifadesi aadakilerden hangisidir ?
A) (x Z, x2 > x) (x N, x < 2)
2
B) (x Z, x > x) (x N, x < 2)
C) (x N, x2 > x) (x N, x < 2)
D) (x Z, x2 < x) (x N, x < 2)
E) (x Z, x2 > x) (x N, x < 2)
27.
I.
x Z, x2 + 4 > 0
II. x (0, 1), x3 < x, x R
III. x Z,
x+1
=0
x-4
IV. x N, 2x + 1 < 0
Yukardaki nermelerden ka tanesinin doruluk deeri 1 dir?
A) 0
B) 1
C) 2
D) 3
nite 1. Mantk
E) 4
107
nite 1. Mantk
NTE DEERLENDRME
28. p(x): x2 6x + 8 = 0 ak nermesi verilsin.
31. Aadakilerden hangisi bir teoremdir?
Buna gre p(x) nermesinin aadakilerden

hangisi iin doruluk deeri 1 dir?
A) x = 4

B) x = 3
A) Asal saylarn says sonludur.

B) Karenin drt kenar birbirine eittir.
3
C) rasyonel saydr.
8
D) Herhangi bir tek saynn karesi tektir.
C) x R
D) x = 0
E) x = 2
E) ki noktadan bir doru geer.
29. A = {2, 1, 0, 1, 2} olmak zere, aadaki

nermelerden hangisi veya hangileri dorudur?
32. Aadaki nermelerden hangisi veya hangileri dorudan ispat yntemiyle ispatlanabilir?
I.
x A, x 3 0
I. Gerek saylarda tanml f(x) = 3x 2 fonksiyonu bire birdir.
II. x A, 3x 1 < 0
II. a Z+ iin 102a 1 + 1, 11 ile blnebilir.
III. x A, x2 5 0
III. x Z iin 2x + 5 = 9 x + 4 = 6
A) Yalnz I

B) Yalnz II
D) II ve III
C) I ve II
A) Yalnz I
E) I, II ve III
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I,II
E) I, III
33. Aadaki nermelerden hangisi tmevarm

yntemiyle ispatlanamaz?
30. Aadakilerden hangisi bir aksiyomdur?

A) Tek say ile ift saynn arpm ift saydr.
B) genin d alarnn llerinin toplam
360 dir.
A) 1 + 5 + 52 + 5n 1 =
5n - 1
, 6 nd Z +
4
B) 12 + 22 + 32 + + n2 =
n (n + 1) (2n + 1)
,
6
C) Ekenar gende ykseklik ayn zamanda

a ortaydr.
6 nd Z +
D) Negatif saylarn karesi pozitiftir.
C) n(n + 1)(n + 5), 3 ile blnr.
E) Tm dik alar eittir.
D) 13 + 23 + ... + n3 = ;
n (n + 1) 2
E , 6 nd Z +
2
E) xn yn = (x y)n, 6 nd R +
1. B
2. C
3. C
17. A
18. E
19. A
108
4. B
20. A
5. E
21. B
nite 1. Mantk
6. D
22. B
7. D
23. A
8. D
24. E
9. A
25. A
10. E
26. C
27. D
11. E
28. A
12. B
29. B
13. C
30. E
14. D
31. D
15. E
32. E
16. A
33. E
nite MODLER ARTMETK
Blm 2.1 Blnebilme

Blm 2.2 Modler Aritmetikte lemler
Bu nitede
Neler reneceiz?
Tam saylarda blnebilme ve
zelliklerini
klit algoritmasn
Modler aritmetikle ilgili zellikleri ve
bunlarn uygulamalarn
Niin reneceiz?
Gnlk hayatta tam saylarla sklkla ilem
yapmakta, saladklar kolaylklardan dolay,
birok alma alannda onlar kullanmay
tercih etmekteyiz. Bu blmde, tam saylar
daha verimli kullanabilmek iin, tam saylarda blnebilme kurallarn, klit algoritmas
yardmyla iki tam saynn en byk ortak
blenini bulmay bir dorusal denklem elde
etmeyi reneceiz. Ayrca, gnlk hayatta bize birok kolaylk salayan, modler
aritmetiin baz zelliklerini ve kullanm
alanlarn ele alacaz.
N HAZIRLIK
1. Tam saylarda hatrlayabildiiniz blnebilme
kurallarn aklaynz.
2. 180 tam saysnn pozitif tam say blenlerinin

saysn bulunuz.
3. 30 ve 281 saylarnn pozitif ortak tam say

blenlerini bulunuz.
4. 36 ve 98in en byk ortak blenini bulunuz.
5. 25cd drt basamakl bir tam say olsun. Bu

say
a) 2nin kat ise d yerine ka farkl deer
gelebilir?
b) 3n kat ise en az ka olabilir?
c) 4n kat ise c + d en ok kaa eittir?
) 9un kat ise en ok katr?
d) 5in kat ise ka farkl deer alabilir?
e) 12ye tam blnyorsa c d en ok katr?
240
6.
ifadesini tam say yapan ka farkl n
n
pozitif tam says vardr?
7. Aada verilen say iftlerinin en byk ortak
blenlerini (EBOB) ve en kk ortak katlarn
(EKOK) bulunuz.
a) 36 ve 60
b) 21 ve 147
c) 119 ve 272
) 9 ve 25
d) 24325273 ve 23527
110
nite 2. Modler Aritmetik
8. 75 kg reel ve 105 kg bal en az sayda kavanoz kullanlarak eit miktarlarda blnmek

isteniyor. Ka kavanoz gereklidir?
9. Kenar uzunluklar 25 cm ve 42 cm olan
dikdrtgen eklindeki fayanslardan, hibir
fayans kesmemek artyla, en kk alanl
kare eklinde bir oday demek iin en az
ka fayans gereklidir?
10. evresi dikdrtgen olan 72 metre uzunluunda 44 metre geniliinde bir arsa en byk
alanl ka karesel blgeye ayrlabilir?
11. 2x + 3y = 6 dorusu zerinde bileenleri tam
say olan noktalar bulunuz.
12. 2x + 3y = 1 dorusu zerinde bileenleri tam
say olan noktalar bulabilir misiniz?
13. Bir dijital saat hangi ilemi yaparak gece saat
24:00 yerine 00:00 gstermektedir?
14. a) Bir dijital saat 23:45 gsteriyor.
25 dk sonra ayn saat ka gsterir?
b) Bir analog saat 11:45 gsteriyor. 25 dk
sonra ayn saat ka gsterir?
Bu iki soruyu zmek iin bulduunuz
zmleri karlatrn, zmnz genellemeye aln.
15. Bir dijital saat 23:59
gstermektedir. 2015
dakika sonra,
a) Ayn saat ka gsterir?
b) Bu saate gre ayarlanm bir analog saat
ka gsterir?
nite
1. Blm
2.1 Blnebilme
Giri
Bu blm sonunda;
Gnlk hayatta ou zaman bir btn e paralara ayrmay tercih ederiz. rnein, eit alanl dairelere sahip binalar, eit aralklarla dizilmi sokak
lambalar, eit aralklarla izilmi yol izgileri, eit
alanl fayanslarla denmi zeminler, eit aralklarla
dikilmi aalar, izgili defterlerimizde eit aralklarla dizilmi satrlar, snflarmzda eit aralklarla
dizilmi eit yzey alanl sralar vb.
Tam saylarda blnebilme ve

zelliklerini
klit algoritmasn
renmi olacaz.
Temel Kavramlar
Blnebilme
Benzer durumlar doann ileyiinde de grrz. rnein, eit alanl yapraklara sahip aalar, bal arlarnn petei eit alanl altgenlere
ayrmas, birok canlnn baz hareketleri belirli
periyodik aralklarla yapmalar vb. olaylar bunlardandr.
klit algoritmas
Gnlk hayatta, bir tam saynn uygun baka bir

tam sayya blnebilmesi durumunu sklkla
kullanmaktayz. Bazen bir btn e paralara
ayrrken tam saylarda blnebilmeyi kullanrz. rnein, 500 sayfalk bir kitab her gn eit
sayda sayfa okuyarak 20 gnde tamamlamay
planlarken aslnda tam saylarda blnebilme
ve zelliklerini kullanrz.
Yaptmz birok ite iki tam saynn en byk

ortak blenini bulmaya ihtiyacmz vardr. rnein, 200 km ve 60 km uzunluunda farkl iki
yola eit aralklarla en az sayda trafik levhalar
koymay planlarken, nce 200 ve 60 saylarnn
en byk ortak blenini buluruz.
111
Blm
2.1
Modler Aritmetik
2.1.1 Tam Saylarda Blnebilme ve zellikleri

Bilgi Notu
Bu blmde tam saylarda blme algoritmasn, tam saylarda blnebilme ve

zelliklerini ve iki tam saynn en byk ortak blenini bulmay inceleyeceiz.
Algoritma, saysal bir problemi

sonlu sayda adm kullanarak zmek iin uygulanan yntem olarak
tanmlanabilir.
Tam Saylarda Blme Algoritmas

Aslnda, tam saylarda blme algoritmasn u ana kadar zaten kullanyorduk. rnein, 101 tam saysn 18 ile bldmz zaman
101 = 5 18 + 11 ,
0 11 < 18
olduunu biliyoruz. Bu blme ileminde, iki nokta ok nemlidir:

1. Burada bulunan 5 ve 11 tam saylar sadece birer tanedir.
2. Burada elde edilen kalan olan 11 tam says [0, 18) aralndadr.
imdi, bu rnein genel bir durumu olan, tam saylarda blme algoritmasn grelim.
m, n Z ve n > 0 olmak zere,

m = bn + k ,
0k<n
zelliini salayan sadece birer tane b ve k tam saylar vardr.
Burada, b ve k tam saylar srasyla, m nin n ile blmnden elde edilen blm ve kalan olarak adlandrlr.
Blme algoritmas aadaki ekilde genellenebilir.
m, n Z ve n 0 olmak zere,
m = bn + k ,
0 k < |n|
zelliini salayan sadece birer tane b ve k tam saylar vardr.
112
Blnebilme
1
m: blnen, n: blen olmak zere; aada verilen tam say iftleri iin blme algoritmasn uygulayalm.
a)
m = 103 , n = 11
b)
m = 265 , n = 18
c)
m = 58 , n = 7
m = 47 , n = 8
a) 103 = 9 11 + 4 , 0 4 < 11

Grdmz gibi, 103 saysnn 11 ile blmnden elde edilen blm 9 ve

kalan 4 olur.
b) 265 = 14 18 + 13 , 0 13 < 18
c)
58 = (9) 7 + 5 , 0 5 < 7
47 = (5) (8) + 7 , 0 7 < |8| = 8
2
5m 20 tam says m + 3 ile blndnde, blm 2 kalan 1 olduuna gre, m
saysn bulalm.
Blme algoritmasna gre,

5m 20 = 2(m + 3) + 1 = 2m + 7 3m = 27 m = 9
olur.
3
m tam says 15 ile blnyor ve bu ilem blme algoritmasna uygun olarak,
m = (5 n) 15 + n2 4
eklinde yazlyor. Buna gre, m tam saysnn alabilecei en byk deeri bulalm.
113
Blm
2.1
Modler Aritmetik
Blme algoritmasna gre,

0 n2 4 < 15
olmaldr. Buna gre,
4 n2 < 19
olduundan,
n {4, 3, 2, 2, 3, 4}
olmak zorundadr.
Bu seenekler arasnda, (5 n) ve (n2 4) ifadelerini en byk yapan deer n = 4
deeridir ve bu deer iin m nin en byk deeri
m = 9 15 + 12 = 147
olur.
Sra Sizde
Bilgi Notu
m, n, b, k tam saylar iin
1. Aadaki blme ilemlerinde M, N ve K pozitif tam saylar olduuna

gre, M nin K cinsinden deerini bulunuz.

N+1
K
5
blme ifadesini
m = bn + k
eklinde de yazabiliriz.
2. m tam says b2 ile blndnde, blm 4 kalan 27 ise m nin en kk

deerini bulunuz.
3. 196 saysnn 25 ile blmnden kalan A, 205 saysnn 14 ile blmnden kalan B ve 403 saysnn 15 ile blmnden kalan C olduuna gre, A + B + C toplamn bulunuz.
114
2.1.1 - Tam Saylarda Blme Algoritmas
BLGMZ DEERLENDRELM
1.
b
10
12
Yandaki blme ileminde a

ve b birer pozitif tam say
olduuna gre, a tam
saysnn alabilecei en
kk deeri bulunuz.
2. Bir blme ileminde blnen ve blenin toplam 266 dr. Bu ilemde, blm 11 ve kalan
14 olduuna gre, blnen say katr?
6. A saysnn B ile blmnden elde edilen

blm 6 kalan 2 dir. B saysnn 5 ile blmnden elde edilen kalan 3 tr.
Buna gre, A saysnn 30 ile blmnden
elde edilen kalan katr?
7.
4
5
K
6
Yukardaki blme ilemlerinde M, N ve K birer

pozitif tam saydr.
3.
45
8
y2
Yandaki blme ileminde x

ve y birer pozitif tam say
olduuna gre, x yerine
gelebilecek en byk deeri
bulunuz.
Buna gre,
bulunuz.
M+N-5
ifadesinin eitini
K
8. Aadaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.

a) 123 saysnn 10 ile blmnden elde
edilen blm . , kalan .
4.
b+4
3
2b
b) 91 saysnn 8 ile blmnden elde

Yandaki blme ilemine

gre a tam saysnn b
trnden deerini
bulunuz.
c) 52 saysnn 7 ile blmnden elde

9.
5.
ab0ab
ab
ab0ab be basamakl ve
ab iki basamakl doal
saylar olmak zere,
verilen blme ileminde
elde edilen blm katr?
89
5
2a
4
Yandaki blme ileminde 2a iki basamakl bir

tam say ve her nokta bir
rakama karlk gelmektedir.
Buna gre, a nn alabilecei ka farkl deer

vardr?
115
Blm
2.1
Modler Aritmetik
Tam Saylarda Blnebilme

Blme algoritmasnda kalan en az sfr olabilir ve bu zel bir durum oluturur.
Yani, blme algoritmasnda kalan sfr ise
m = bn + 0 = bn
elde edilir. Bu zel durumda, m says n ile tam blnr veya n says m tam saysn bler denir.
rnein, 10 tam says 2 ile tam blnr. Bunun anlam,
10 = 2 5
olacak ekilde bir 5 tam saysnn varldr. Bu durum,
2|10
eklinde gsterilir ve 2 bler 10 olarak okunur.
imdi, tam saylarda blnebilmeyi tanmlayarak baz zelliklerini inceleyelim.
Bilgi Notu
a ve b tam saylar ve b 0 olmak
zere, b|a ifadesi ayn zamanda
b tam says a nn blenidir,
b tam says a nn arpandr,
a tam says b nin katdr
anlamlarn tar.
a ve b tam saylar ve b 0 olsun.

Eer a = bc olacak ekilde bir b Z varsa b, a tam saysn bler veya a, b ile
tam blnr denir ve b|a yazlr. Eer b tam says a tam saysnn bir bleni
deilse b a yazlr.
Eer b tam says a tam saysnn bir bleni ise a, b ile de tam blnr. nk
a = bc ise a = (b) (c)
Bilgi Notu
Tam Saylarda Blnebilmenin Baz zellikleri
a, b, c Z iin aadakiler dorudur:
a, b, c Z iin aadaki zellikler salanr:
a 0 iin a|0 ve a|a
a|b ve b|c ise a|c.
1|a
Eer x, y, z Z iin x = y + z ve a tam says bu tam saynn ikisini

blyorsa dierini de bler.
a|1 a = 1
a|b ve b|a a = b
a|b , b 0 ise |a| |b|
a|b ve c|d ise ac|bd
Uyar
Bundan sonra, eer a, b Z iin
a | b ise
a|b ise her x Z iin a|bx.

a|b ve a|c ise x, y Z iin a|(bx + cy).
Verdiimiz bu zelliklerin doruluunu, tam saylarda blnebilmenin tanmn

kullanarak gsterebiliriz. Burada, sadece birinci zellii gstereceiz. Dierlerini
nce saysal rneklerle kontrol ediniz ve sonra da hepsinin doruluunu gsteriniz.
a 0 olarak alacaz.
116
Blnebilme
4
a, b, c Z iin
a|b ve b|c ise a|c
olduunu gsterelim.
a|b ise b = ak olacak ekilde bir k tam says vardr. b|c ise c = bm eitliini salayan bir m tam says vardr. Buna gre,
c = bm = (ak) m = a(km) , km Z
olduundan, a|c.
imdi, tam saylarda baz zel blnebilme kurallarnn nasl elde edildiini grelim.
Tam Saylarda Baz zel Blnebilme Kurallar

nce, iki veya daha fazla basamakl bir pozitif tam saynn 2, 3, 5, 9 ve 10 ile blnebilme kurallarn bulalm.
Bu blnebilme kurallarnn hepsi tam saylarn zmlenmesinden elde edilebilir. rnein, ab, abc, abcd, abcde tam saylarnn
ab = 10a + b
abc = 100a + 10b + c
abcd = 1000a + 100b + 10c + d
abcde = 10000a + 1000b + 100c + 10d + e
eklinde zmlendiini biliyoruz.
Bu zmlemelerde 10, 100, 1000 ve 10000 ift olduklar iin 2 ile tam blnr.
Buna gre, bu saylarn birler basamandaki rakamlar 2 ile tam blnyorsa bu
saylar da 2 ile tam blnr. Sonu olarak, aadaki genel sonucu elde ederiz.
Birler basamandaki rakam ift olan tam saylar 2 ile tam blnr.
Benzer olarak, 10, 100, 1000 ve 10000 5 ve 10 ile tam blnr. Buna gre, bu
saylarn birler basamandaki rakamlar 5 ile tam blnyorsa bu saylar da 5 ile
tam blnr ve bu saylarn birler basamandaki rakamlar 10 ile tam blnrse
bu saylar da 10 ile tam blnr. Dolaysyla, aadaki genel sonular verebiliriz.
Birler basama 0 veya 5 olan tam saylar 5 ile tam blnr.

Birler basama 0 olan tam saylar 10 ile tam blnr.
117
Blm
2.1
Modler Aritmetik
Bunlarn yannda, ab, abc, abcd, abcde saylarnn zmlemeleri,

ab = 10a + b = 9a + (a + b)
abc = 100a + 10b + c = 99a + 9b + (a + b + c)
abcd = 1000a + 100b + 10c + d = 999a + 99b + 9c + (a + b + c + d)
abcde = 10000a + 1000b + 100c + 10d + e = 9999a + 999b + 99c + 9d + (a + b + c + d + e)
eklinde yazlabilir. Blme ilemi yaparak, bu zmlemelerde yer alan 9, 99, 999
ve 9999 saylarnn hem 3 hem de 9 ile blnebildiini grrz.
Buna gre, bu saylarn rakamlar toplamlar 3 ile tam blnrse bu saylar 3 ile
tam blnr ve bu saylarn rakamlar toplam 9 ile tam blnyorsa bu saylar da
9 ile tam blnr. Dolaysyla, aadaki genel sonulara ularz.
Rakamlar toplam 3 ile blnebilen tam saylar 3 ile tam blnr.

Rakamlar toplam 9 ile blnebilen tam saylar 9 ile tam blnr.
5
1234567890000081 saysnn hem 3 hem de 9 ile blnebildiini gsterelim.
Verilen saynn rakamlar toplam

1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + 8 + 1 = 54 ve 9|54 , 3|54
olduundan, bu say hem 3 hem de 9 ile tam blnr.
imdi, pozitif tam saylarn 4, 8 ve 11 ile blnebilme kurallarn bulalm.

Bu blnebilme kurallar da tam saylarn zmlenmesinden elde edilebilir. rnein, abc, abcd, abcde saylar
abc = 100a + (10b + c)
abcd = 1000a + 100b + (10c + d)
abcde = 10000a + 1000b + 100c + (10d + e)
Bilgi Notu
eklinde zmlenebilir.
Eer a, b Z iin ab = 0 ise a = 0

veya b = 0 dr. Yani, sfrdan farkl
herhangi iki tam saynn arpm
sfr deildir.
118
Bu zmlemelerdeki 100, 1000, 10000 saylarnn blme ilemi yaplarak 4 ile

blnebildii grlr. Buna gre, bu saylarn son iki basamann gsterdii saylar 4 ile tam blnrse bu saylar 4 ile tam blnr. Buradan, aadaki genel
sonuca ularz.
Blnebilme
Bir tam saynn onlar ve birler basamandaki rakamlarnn oluturduu say

4 ile tam blnyorsa bu say 4 ile tam blnr.
1000 tam says 8 ile blnebildiinden, 10n (n 3) eklindeki tam saylar 8 ile blnebilir. Dolaysyla, abcd ve abcde saylarnn son rakamnn gsterdii say 8
ile tam blnyorsa bu saylar da 8 ile tam blnr.
Buna gre, aadaki genel kural elde ederiz.
Son basamann gsterdii say 8 ile blnebilen tam saylar 8 ile tam
blnr.
Bunun yannda, ab, abc, abcd, abcde saylarnn zmlemeleri
ab = 11a a + b
abc =100a + 10b + c = 99a + 11b + (a b + c)
abcd = 1000a + 100b + 10c + d = 1001a + 99b + 11c + (a + b c + d)
abcde = 10000a + 1000b + 100c + 10d + e = 9999a + 1001b + 99c + 11d + (a b + c d + e)
Blme ilemi yaplarak 11, 99, 1001, 9999, 100001, 999999, say dizisinin btn
terimlerinin 11 ile blnebildii grlr. Buna gre,
a + b says 11 ile tam blnyorsa ab says 11 ile tam blnr,
a b + c says 11 ile tam blnyorsa abc says 11 ile tam blnr,
a + b c + d says 11 ile tam blnyorsa abcd says 11 ile tam blnr,
a b + c d + e says 11 ile tam blnyorsa abcde says 11 ile tam blnr.
Sonu olarak, aadaki 11 ile blnebilme kural elde edilir.
n basamakl t = a1a2 an tam says iin, saynn basamak saysna bal olarak, a1 a2 + a3 a4 + + an (veya, a1 a2 + a3 a4 + an) 11 ile tam
blnyorsa t says 11 ile tam blnr.
Bilgi Notu
6
m = 1234567894432015 saysnn 11 ile blnp blnmediini belirleyelim.
Her 1 i n iin bi, xi Z ve

a tam says her bi tam saysn
blyorsa,
b1x1 + + bnxn
Yukarda verilen kurala gre,
tam says a ile tam blnr.
1 2 + 3 4 + 5 6 + 7 8 + 9 4 + 4 3 + 2 0 + 1 5 = 4 + 9 1 + 1 5 = 0
ve 11|0
olduundan 11|m.
119
Blm
2.1
Modler Aritmetik
7
100n pozitif tam say blenlerinin saysn bulalm.
100 = 22 52 olduundan, 100n pozitif tam say blenleri

1, 5, 25, 2, 10, 50, 4, 20, 100
bulunur. Aslnda, bu blenler
2m 5n , 0 m 2 , 0 n 2
eklindedir. Bu ifadede m kuvveti 2 + 1 = 3 deer ve n kuvveti de 2 + 1 = 3 deer
alabilir. Buna gre, saymann temel ilkesine gre, 100 tam saysnn pozitif blenlerinin says
(2 + 1) (2 + 1) = 3 3 = 9
bulunur.
Burada elde edilen sonucu aadaki ekilde genelleyebiliriz.
Bir m pozitif tam says
m = p1e p2e fpne ; e1, , en Z+ ; p1, , pn farkl asal saylar
1
eklinde yazlyorsa, m nin pozitif tam say blenlerinin says

(e1 + 1) (e2 + 1) (en + 1)
olur.
8
m = 23 32 54 saysnn tam say blenlerinin saysn bulalm.
m nin pozitif tam say blenlerinin says

(3 + 1) (2 + 1) (4 + 1) = 4 3 5 = 60
bulunur.
Sra Sizde
1. 123456789 9 + 10 saysnn 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10 ve 11 ile blnp blnmediini belirleyiniz.
2. 154 32 nin pozitif tam say blenlerinin saysn bulunuz.
120
2.1.1 - Tam Saylarda Blnebilme
BLGMZ DEERLENDRELM
1.
Say
1772
1800
2724
3574
5246
15302
2 ile tam 3 ile tam 4 ile tam 5 ile tam 9 ile tam
blnr
blnr
blnr
blnr
blnr
5. Drt basamakl 4a3b saysnn 5 ile blmnden kalan 2 dir.
Bu say hem 2 hem de 3 ile tam blnyorsa a

nn alabilecei ka farkl deer vardr?
Yukardaki tabloyu benzer ekilde doldurunuz.
6. Be basamakl 1m432 says 11 ile blnebildiine gre, m katr?
2. Drt basamakl 712m saysnn aada belirtilen her bir durumu iin m nin alabilecei
farkl deerleri bulunuz.
a) 3 ile blnebilmesi iin
b) 4 ile blnebilmesi iin
c) 2 ve 3 ile blnebilmesi iin
7. Drt basamakl 2a3b says hem 4 hem de 9

ile tam blnyorsa, a nn alabilecei deerlerin toplamn bulunuz.
) 9 ile blnebilmesi iin

d) 11 ile blnebilmesi iin
8.
3. M says 7 ile blndnde elde edilen kalan
2 dir.
Buna gre, aadaki ifadelerden 7 ile blnenleri iaretleyiniz.
a)
M+5
b)
2M + 3
c)
M 3
5M 3
4.
474747g47
14444444424444444 3
30 basamakl
Yukarda verilen say iin aadaki boluklar

uygun ekilde doldurunuz.
2x + 242
kesrini tam say yapan ka tane x
x+1
9. 25n 8n + 1 saysnn 100 tane tam say bleni

olduuna gre, n katr?
10. 154 203 saysnn ka tane tek pozitif tam say

bleni vardr?
a) 3 ile blmnden kalan olur.

b) 5 ile blmnden kalan olur.
c) 4 ile blmnden kalan olur
11. 112 + 222 + 332 + 442 toplam sonucunda

elde edilen saynn ka tane pozitif tam say
bleni vardr?
) 9 ile blmnden kalan olur

d) 10 ile blmnden kalan olur.
121
Blm
2.1
Modler Aritmetik
En Byk Ortak Blen

imdi, herhangi iki tam saynn blenleri zerinde duralm.
a, b, c Z olmak zere, c|a ve c|b ise, c tam says a ile b nin bir ortak bleni
olarak adlandrlr.
9
32 ve 42 saylarnn pozitif ortak blenlerini ve bunlarn en byn bulalm.
32 nin pozitif blenleri 1, 2, 4, 8, 16 ve 32 dir. 42 nin pozitif blenleri 1, 2, 3, 6, 7, 14,

21 ve 42 dir. Buna gre, 32 ve 42 saylarnn pozitif ortak blenleri kmesi
D = {1, 2}
ve bu kmenin en byk eleman 2 dir. Sonu olarak, 32 ve 42 nin en byk pozitif ortak bleni 2 olur.
Bilgi Notu
Herhangi iki pozitif a ve b tam saylarnn pozitif tam say blenleri kmesi
a, b Z, a 0 veya b 0 olsun.
D = {c: c|a , c|b , c Z+}
a ve b tam saylarnn en byk

ortak bleni aadaki zellikleri
salayan d pozitif tam saysdr.
olmak zere, D kmesinin en byk eleman olan d tam saysna, a ile b nin
en byk ortak bleni denir ve
d = EBOB(a,b)
d|a ve d|b
c Z iin c|a ve c|b ise, c|d
eklinde gsterilir.
Bu tanma gre, a ve b tam saylarnn en byk ortak blenini bulmak iin, nce
a ile b nin pozitif ortak tam say blenleri bulunur, sonra bunlarn en by olan
say EBOB(a,b) olarak seilir.
Bilgi Notu
Sfrdan farkl her a Z iin
a, b Z+ iin, d = EBOB(a, b) tam says daima vardr ve sadece bir tanedir. Ayrca,
EBOB(a, b) = EBOB(b, a)
EBOB(a, 0) = |a|.
Ayrca, en byk ortak blenin tanmna gre, EBOB(0,0) tanmszdr.
122
EBOB(a, b) = EBOB(a, b) = EBOB(a, b) = EBOB(a, b)

olur.
Blnebilme
10
EBOB(18, 30) tam saysn bulalm.
18 tam saysnn pozitif blenleri 1, 2, 3, 6, 9 ve 18; 30 tam saysnn pozitif blenleri 1, 2, 3, 5, 6, 10, 15 ve 30 dur. Buna gre, bu iki saynn pozitif ortak tam say
blenleri 1, 2, 3, 6 ve bunlarn en by 6 dr. Sonu olarak,
EBOB(18, 30) = 6
olur.
Benzer olarak,
EBOB(8, 36) = EBOB(8, 36) = EBOB(8, 36) = EBOB(8, 36) = 4
EBOB(7, 35) = EBOB(7, 35) = EBOB(7, 35) = EBOB(7, 35) = 7
EBOB(8, 39) = EBOB(45, 103) = 1
olur.
a ve b pozitif tam saylarnn en byk ortak blenini, bu saylar asal arpanlarna ayrarak da bulabiliriz. Bunun iin,
Her iki say ayn asal saylarn kuvvetlerinin arpm olarak yazlr,
Eer bir p asal says iin pm|a , pn|b ve m n ise pm EBOB(a, b)nin
arpan olarak alnr; m > n ise pn EBOB(a, b)nin arpan olarak alnr
Sonu olarak, EBOB(a, b) bu ekildeki ortak asal saylarn belirtilen kuvvetlerinin arpm olarak bulunabilir.
11
m = 22 33 54 73 ve n = 25 32 54 112
saylar iin EBOB(m,n) deerini bulalm.
m ve n tam saylar,
m = 22 33 54 73 110 ve n = 25 32 54 70 112
olarak yazlabileceinden,
EBOB(m, n) = 22 32 54 70 110 = 22 32 54
olur.
123
Blm
2.1
Modler Aritmetik
Sra Sizde
1. 42 ve 70in pozitif ortak tam say blenlerini ve en byk ortak blenini bulunuz.
Hatrlayalm
m, n R ve m 0 olmak zere,
y = mx + n
dorusu x-eksenini a -
n
, 0 k nokm
tasnda, y-eksenini (0, n) noktasnda
keser.
2. x-ekseni, y-ekseni ve 42x + 70y = EBOB(42, 70) dorusu tarafndan snrlanan blgenin alann hesaplaynz.
3. (2, 1) noktasnn 12x + 21y = EBOB(12, 21) dorusu zerinde olduunu gsteriniz.
4. 5x + 20y = 48 EBOB(5, 20) dorusu, y = x dorusu ve x-ekseni tarafndan snrlanan blgenin alann bulunuz.
Aslnda, EBOB(a, b), a ve b tam saylarnn bir lineer birleimi olarak

EBOB(a, b) = ax + by , x, y Z
eklinde yazlabilir. nce bu zellie bir rnek verelim, sonra da bunun sebebini
grelim.
12
EBOB(12, 30) tam saysn 12 ve 30un lineer birleimi ve EBOB(5, 7) tam saysn da
5 ve 7nin lineer birleimi olarak yazalm.
EBOB(12, 30) = 6 = 12(2) + 30(1)

EBOB(5, 7) = 1 = 5(3) + 7(2) = 5(4) + 7(3)
eklinde yazlabilir.
a ve b sfrdan farkl tam saylar ise

EBOB(a, b) = ax + by
olacak ekilde sonsuz sayda (x, y) tam say ifti vardr.
Bu zellii grebilmek iin

L = {ar + bs | ar + bs > 0 ; r, s Z}
kmesini ele alalm. L bo kme deildir. nk eer a 0 ise, a tam saysnn
pozitif veya negatif olmasna gre, r = 1 veya r = 1 iin
|a| = ar + b 0
124
Blnebilme
L kmesinin bir elemandr. Pozitif tam saylar kmesinin her alt kmesi bir en kk
elemana sahip olduundan, L kmesinin bir en kk d eleman vardr. Buna gre,
d = ax + by
olacak ekilde x ve y tam saylar vardr.
d = EBOB(a, b)
olduunu kolayca grebiliriz. a tam saysn d tam saysna blersek, blme algoritmasna gre,
a = nd + k , 0 k < d
olacak ekilde n ve k tam saylar vardr.
Bilgi Notu
Dolaysyla, k tam says
a ve b tam saylarnn en byk

ortak bleni
k = a nd = a n(ax + by) = a(1 nx) + b(ny)

eklinde yazld iin k L olduu grlr. L kmesinin en kk pozitif eleman
d olduundan, k = 0 ve a = nd olur, yani, d|a olur. Benzer ekilde, d|b olduunu da
grebiliriz. Bunlarn yannda, eer c pozitif tam says a ve bnin bir ortak bleni
ise c|(ax + by) olduundan c|d olur.
d = ax + by , x, y Z
eklinde yazlabilen en kk d
pozitif tam saysdr.
Sonu olarak d tam says EBOB(a, b) nin btn zelliklerini salad ve d L

olduu iin,
d = EBOB(a, b) = ax + by
olacak ekilde x, y Z vardr.
13
a = 6 ve b = 15 iin yukarda belirtilen L kmesini bulalm.
a = 6 ve b = 15 iin
L = {6 (2) + 15 1 , 6 1 + 15 0 , 6 (1) + 15 1 , 6 (3) + 15 2, }
= {3, 6, 9, 12, } olur.
a, b Z+ iin
d = EBOB(a, b) = ax + by , x, y Z
Bilgi Notu
ise, her k Z iin
a ve b sfrdan farkl tam saylar ise
d = ax + by + abk abk = a(x + bk) + b(y ak)
K = {ax + by | x, y Z}
eklinde yazlabilir. Grld gibi,
kmesinin elemanlar
EBOB(a, b) = d
olacak ekilde sonsuz sayda x ve y tam saylar bulunabilir.

Bazen, verilen a ve b tam saylarnn ortak blenleri sadece 1 ve 1 olabilir. Bu
durumda, EBOB(a, b) = 1 olur.
saysnn tam say katlarndan

oluur. Yani,
K = {ax + by | x, y Z} = {dn | n Z}
125
Blm
2.1
Modler Aritmetik
14
Aralarnda asal say iftleri bulalm.
EBOB(5, 42) = EBOB(15, 103) = EBOB(12, 35)

= EBOB(8, 25) = EBOB(14, 39)
= EBOB(17, 43) = EBOB(443, 253) = 1
olduundan 5 ile 42, 15 ile 103, 12 ile 35, 8 ile 25, 14 ile 39, 17 ile 43 ve 443 ile 253
aralarnda asal say iftleridir.
En byk ortak blenin yukardaki zelliklerinden yararlanarak aadaki sonucu
verebiliriz.
Sfrdan farkl a ve b tam saylar iin,
1 = ax + by
olacak ekilde x ve y tam saylar varsa EBOB(a, b) = 1 dir. Bu durumda
a ile b aralarnda asaldr.
15
Her a tam says iin, EBOB(a, a + 1) = 1 olduunu gsterelim.
Yukardaki sonuca gre, x = 1 ve y = 1 iin

1 = ax + (a + 1)y = a (1) + (a + 1) 1
olduu iin,
EBOB(a, a + 1) = 1
olur.
16
EBOB(30, a) = 1 artn salayan 50 den kk ka tane a pozitif tam says olduunu bulalm.
30 = 2 3 5 olduundan,
1 a 50 , 2 a , 3 a , 5 a
artlarn salayan tam saylar bulmalyz. Buna gre,
a A = {1, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29, 31, 37, 41, 43, 47}
olmaldr. Sonu olarak a, 13 farkl deer alabilir.
126
Blnebilme
17
Bilgi Notu
a ve b pozitif tam saylar olmak zere,

EBOB(3a 2 , 2b + 1) = 1 ve
p ve q farkl asal saylar ise
3a - 2
7
=
2b + 1
5
EBOB(p, q) = 1
olduuna gre, a b deerini bulalm.
olduundan p ile q aralarnda

asaldr.
EBOB(3a 2 , 2b + 1) = (7, 5) = 1
olduundan, hem 3a 2 ile 2b + 1 hem de 7 ile 5 aralarnda asaldr.
Bir r Q rasyonel saysnn
a
r = , a, b Z , b 0 , EBOB(a, b) = 1
b
eklinde sadece bir gsterimi olduundan,
Bilgi Notu
Bir r Q rasyonel saysnn
a
r = , a, b Z , b 0 ,
b
3a 2 = 7 a = 3
2b + 1 = 5 b = 2
EBOB(a, b) = 1
olur.
eklinde sadece bir gsterimi

vardr.
Buna gre, a b = 3 2 = 6 bulunur.
imdi, tam saylarda blnebilme ve en byk ortak blenle ilgili baz zellikleri
inceleyelim.
a, b Z iin EBOB(a, b) = d ise ebob c
a b
, m = 1 olur. Baka bir ifadeyle,
d d
a ve b saylarnn d = EBOB(a, b) ile blnmesinden elde edilen tam saylar
aralarnda asaldr.
Bu sonucu kullanarak, aralarnda asal saylar bulabiliriz. rnein, EBOB(21, 98) = 7

olduu iin,
EBOB c
21 98
m = EBOB(3,14) = 1
,
7
7
olur.
a, b, c Z iin a|c , b|c ve EBOB(a, b) = 1 ise, (a b) | c

yani c tam says a ve b ile tam blnyorsa ve a ile b aralarnda asal ise c,
a b ile de tam blnr.
127
Blm
2.1
Modler Aritmetik
18
Tam saylarda 6, 10, 12, 15, 18, 20, 21 ile blnebilme kurallarn bulalm.
Yukarda grld gibi, bir tam say aralarnda asal olan iki tam sayya tam blnd zaman bu saylarn arpmna da tam blnr. Buna gre, m Z iin

2|m ve 3|m ise 6|m
2|m ve 5|m ise 10|m
3|m ve 4|m ise 12|m
3|m ve 5|m ise 15|m
2|m ve 9|m ise 18|m
4|m ve 5|m ise 20|m
3|m ve7|m ise 21|m
19
Drt basamakl 7a3b says 30 ile blnebildiine gre, a nn ka farkl deer
alabileceini bulalm.
Bir say 30 ile tam blnyorsa, 3 ve 10 ile de tam blnr. Bu saynn 10 ile blnebilmesi iin son rakam b = 0 olmaldr. Buna gre, 7a30 says 3 ile tam blnyorsa a'nn alabilecei deerler 2, 5 ve 8 olur.
Bilgi Notu
a, b, c Z iin a | (b c) ve EBOB(a, b ) = 1 ise, a|c;
a, b Z ve p bir asal say ise

p | ab p|a veya p|b
(yani, b c tam says a ile tam blnyorsa ve a ile b aralarnda asal ise c
says a ile tam blnr).
Yukarda verdiimiz son iki sonu, EBOB(a, b) = 1 art kaldrlrsa doru olmayabilir. Bu durumlara rnekler veriniz.
20
a, b Z+ iin EBOB(a, b) = 7 ve 4a = 5b ise a + b tam saysn bulalm.
128
Blnebilme
4a = 5b
a
5
=
b
4
olur. EBOB(a, b) = 7 olduundan,

a = 5 7 = 35 , b = 4 7 = 28 a + b = 35 + 28 = 63
bulunur.
21
Her a Z iin, 2|a(a + 1) olduunu gsterelim.
a Z olsun. Eer a ift ise a = 2k , k Z, eklinde yazlabilir. Buna gre,

a(a + 1) = (2k) (2k + 1) 2|a(a + 1)
Eer a tek ise a = 2k + 1 , k Z, eklinde yazlabileceinden,
a(a + 1) = (2k + 1) (2k + 1 + 1) = 2(2k + 1) (k + 1) 2|a(a + 1)
olur.
Benzer olarak, siz de her a Z iin,

3|a(a + 1)(a + 2)
olduunu gsteriniz.
Sra Sizde
1. a, b Z iin 3a b ve 2a + b tam saylar aralarnda asaldr. Buna gre,
(3a b) 57 = (2a + b) 38 olduuna gre, a + b katr?
2.
61 a
ifadesi bir tam say olduuna gre, a nn 3 basamakl ka farkl
25
pozitif tam say deeri vardr?
3. Her n 1 tam says iin 6|n (n + 1) (2n + 1) olduunu gsteriniz.

4. Bir tren iin A okulundan 100, B okulundan 120 renci gelmitir. rencilerin tamam eit gruplar halinde tren alanna sralanacaktr. Her okulun
rencisi kendine ayrlan blgede ve gruplardaki renci saylar en fazla
olacak ekilde ka grup oluturulabilir?
129
2.1.1 - En Byk Ortak Blen
BLGMZ DEERLENDRELM
1. EBOB(52, 91) + EBOB(77, 121) toplamn
bulunuz.
8. 45 < A < 80 olmak zere EBOB(A, 30) = 6

olduuna gre, A nn alabilecei ka farkl
deer vardr?
2. Drt basamakl aa3b says 15 ile blnebildiine gre, a nn ka farkl deeri vardr?
9. EBOB(M, N) = d olduuna gre, aadakilerden hangileri dorudur?
3.
407
1001
ifadelerinin en kk pozitif
ve
A
A
tam say olmasn salayan A doal says
katr?
I. d | (M + N)
II. d | (3M + 2N + 4)
III. d2 | 25MN
IV. d2 | (M2 + N)
4. Be basamakl 25a3b says 55 ile blnebildiine gre, a nn alabilecei deerleri bulunuz.

10. 40 tan kk 40 ile aralarnda asal ka doal
say vardr?
5.
A
4
= ve EBOB (A, B) = 3 tr.
B
5
A ve B pozitif tam saylar olduuna gre,
A + B toplam katr?
6. a ve b birbirinden farkl doal saylardr.

EBOB(a, b) = 18 olduuna gre, a + b toplam
en az katr?
11. 15! + 3 < A < 15! + 13 eitsizliini salayan

ka tane A asal says vardr?
12. 3a b ile 3b + 9 tam saylar aralarnda asaldr.

3a - b
32
olduuna gre, a + b toplam
=
3b + 9
30
katr?
7. Drt basamakl a35b says 12 ile tam blnyorsa a + b nin alabilecei en byk deeri
bulunuz.
130
Blnebilme
2.1.2 Tam Saylarda klit Algoritmas

ki tam saynn en byk ortak blenini, bu saylarn btn pozitif ortak tam say
blenlerini belirledikten sonra bunlarn en byn seerek bulabiliriz. Fakat,
saylar ok byk olduunda bu yntem zaman kaybna yol aabilir. Blme algoritmasnn tekrar tekrar kullanlmas ilkesine dayanan ve klit algoritmas olarak
adlandrlan, daha verimli bir yntemle de iki tam saynn en byk ortak blenini
bulabiliriz. Ayrca, klit algoritmas yardmyla, her a ve b tam says iin
olacak ekilde x ve y tam saylar da bulabiliriz. imdi, ayn anda iki i yapmamza
olanak salayan bu gzel yntemi inceleyelim.
klit algoritmas, aadaki zelliin direk sonucu olarak elde edilebilir.
a, b, n, k Z ve b 0 iin blme algoritmasna gre
Bilgi Notu
a = nb + k
a, b Z iin
ise,
EBOB(a, b) = EBOB(|a|, |b|)
EBOB(a, b) = EBOB(b, k)
Burada, eer d = EBOB(a, b) ise d|a, d|b d|(a nb) yani,
d|b ve d|k
Bunun yannda, eer c|b ve c|k ise c|(nb + k), yani c|a ve dolaysyla da c|d
Sonu olarak en byk ortak blenin tanmndan,
d = EBOB(b, k)
olur.
1
EBOB(96, 30) tam saysn bulalm.
96 = 3 30 + 6
30 = 5 6 + 0
Yukardaki zellie gre,
EBOB(96, 30) = EBOB(30, 6) = EBOB(6, 0) = 6
bulunur.
131
Blm
2.1
Modler Aritmetik
klit Algoritmas le En Byk Ortak Blen Bulma

nce, blme algoritmasnn tekrar tekrar kullanlmasna dayanan, klit algoritmasn inceleyelim.
a, b Z+ , a b > 0 olsun. Buna gre, blme algoritmasna gre
a = c1b + k1 , 0 k1 < b
olacak ekilde c1 , k1 Z vardr.
Burada, k1 = 0 ise EBOB(a, b) = b olur. Eer k1 0 ise, blme algoritmasn b ve
k1 iin tekrar uygularsak,
b = c2k1 + k2 , 0 k2 < k1
olacak ekilde c2 , k2 Z vardr.
Eer k2 = 0 ise, yukardaki sonuca gre,
EBOB(a, b) = EBOB(b, k1) = k1 olur.
k2 0 ise ayn ekilde bu ileme, en son admda sfr kalann buluncaya kadar,
devam ederiz.
Bilgi Notu
Bu ilem, b > k1 > k2 > 0 olduundan, belli bir admda son bulmak zorundadr. Bu ilem (n + 1). admda son buluyorsa ve sfrdan farkl en son kalan kn ise
a, b Z iin
EBOB(a, b) = EBOB(b, k1) = = EBOB(kn 1, kn) = EBOB(kn, 0) = kn
EBOB(a, b) = EBOB(a, a b)

= EBOB(a, a + b)
olur.
nceden grdmz gibi,
d = EBOB(a, b) = ax + by
olacak ekilde x ve y tam saylarnn var olduunu biliyoruz. Fakat, buraya kadar
bu tam saylarn genel durumda nasl bulunabileceinden sz etmedik.
klit algoritmasna gre a, b Z iin, blme algoritmasnn uygun ekilde tekrar
tekrar uygulanmasyla d = EBOB(a, b) tam saysn bulabiliriz.
klit algoritmasnn bunun yannda baka bir yarar daha vardr.
klit algoritmas yardmyla
kn = EBOB(a, b) = ax + by
olacak ekilde x ve y tam saylar bulabiliriz.
imdi, bu algoritmann sz ettiimiz faydalarn gsteren rnekleri inceleyelim.
2
EBOB(119, 272) = 119x + 272y
olacak ekilde x ve y tam saylar bulalm.
132
Blnebilme
klit algoritmasna gre,

272 = 2 119 + 34
119 = 3 34 + 17
34 = 2 17 + 0
olduundan,
EBOB(119, 272) = 17
olur.
Bunun yannda, ikinci eitlik yardmyla 17 tam saysn
17 = 119 3 34
eklinde yazabiliriz. Birinci eitlikten
34 = 272 2 119
olduundan,
17 = 119 3 (272 2 119) = 7 119 + (3) 272
olur, yani
EBOB(119, 272) = 17 = 119 7 + 272 (3)
eitliini elde ederiz. Grld gibi, u = 7 , v = 3 ve her k tam says iin
17 = 119u + 272v = 119u + 272v + 119 272 k 119 272 k
= 119(u + 272k) + 272(v 119k)
olur. Buna gre,
x = 7 + 272k ve y = 3 119k
iin
17 = 119x + 272y
olur. Sonu olarak,
EBOB(119, 272) = 119x + 272y
olacak ekilde sonsuz sayda x ve y tam saylarnn var olduu grlr.
rnein, k = 1 , k = 0 ve k = 1 iin
17 = 119 (265) + 272 116 = 119 7 + 272 (3) =119 279 + 272 (122)
olur.
Bilgi Notu
a sfrdan farkl bir tam say ve n Z
ise
EBOB(a, na) = a
133
Blm
2.1
Modler Aritmetik
3
a = 1524 ve b = 348 saylarnn en byk ortak blenini bularak
klit algoritmas yardmyla, hem bu saylarn en byk ortak blenini hem de

istee uygun x ve y tam saylarn bulabiliriz. Bunun iin, blme algoritmasn uygun ekilde tekrar tekrar uygulamamz yeterlidir. Buna gre,
1524 = 4 348 + 132
348 = 2 132 + 84
132 = 1 84 + 48
84 = 1 48 + 36
48 = 1 36 + 12
36 = 3 12 + 0
olduundan EBOB(1524, 348) = 12 olur. Son eitlikten geriye doru hareket ederek,
12 = 48 1 36 = 48 1 (84 1 48) = (1) 84 + 2 48 = (1) 84 + 2 (132 1 84)

= 2 132 + (3) 84
= 2 132 + (3) (348 2 132)
= (3) 348 + 8 132
= (3) 348 + 8 (1524 4 348)
= 1524 8 + 348 (35)
elde ederiz. Grld gibi, x = 8 ve y = 35 iin

EBOB(1524, 348) = 12 = 1524x + 348y
olur.
4
a = 443 ve b = 99 saylarnn en byk ortak blenini bularak
1 = ax + by
klit algoritmasna gre,

443 = 4 99 + 47
99 = 2 47+5
47 = 9 5 + 2
5=22+1
2=21+0
olduundan, EBOB(443, 99) = 1 olur.
134
Blnebilme
Grld gibi,
1 = 5 2 2 = 5 2 (47 9 5) = (2) 47 + 19 5 = (2) 47 + 19 (99 2 47)

= 19 99 + (40) 47
= 19 99 + (40) (443 4 99)
= 443 (40) + 99 179
olur.
Burada, x = 40 ve y = 179 iin
EBOB(443, 99) = 1 = 443x + 99y
elde edilir.
Bilgi Notu
5
Her n Z+ iin, 9n + 4 ve 2n + 1 tam saylarnn aralarnda asal olduunu gsterelim.
a, b, k Z ve k 0 ise,
EBOB(ka, kb) = |k| EBOB(a, b)
Her n 1 tam says iin, 9n + 4 > 2n + 1 olur. Buna gre,

9n + 4 = 4 (2n + 1) + n , 0 < n < 2n + 1
2n + 1 = 2 n + 1 , 0 < 1 < n
n=n1+0
olduu iin,
EBOB(9n + 4 , 2n + 1) = 1
olur. Aslnda,
(9n + 4) (2) + (2n + 1) 9 = 1
olduundan, 9n + 4 ve 2n + 1 tam saylarnn en byk ortak bleni 1 olur.
Sra Sizde
1. a = 9677 ve b = 883 saylarnn en byk ortak blenini bularak
EBOB(a, b) = ax + by olacak ekilde x ve y tam saylar bulunuz.
2. a = 33960 ve b = 6354 saylarnn en byk ortak blenini bularak
EBOB(a, b) = ax + by olacak ekilde x ve y tam saylar bulunuz.
3. Her n Z+ iin, EBOB(8n + 3 , 5n + 2) = 1 olduunu gsteriniz.
135
Blm
2.1
Modler Aritmetik
a, b Z iin, klit algoritmas uyguladmzda, elde ettiimiz btn eitlikleri k

ile arparsak aadaki sonucu elde ederiz.
a, b, k Z ve k > 0 ise,
EBOB(ka, kb) = k EBOB(a, b)
6
Yukarda verdiimiz zellii kullanarak, EBOB(12, 72) ve EBOB(18, 60) deerlerini bulalm.
EBOB(12, 72) = 2 EBOB(6, 36) = 2 6 EBOB(1, 6) = 12 1 = 12

EBOB(18, 60) = EBOB(6 3, 6 10) = 6 EBOB(3, 10) = 6 1 = 6
Aslnda, herhangi bir a ve b tam say ifti
a = dm , b = dn , EBOB(m, n) = 1
eklinde yazlabileceinden
Bilgi Notu
EBOB(a, b) = EBOB(dm, dn) = d EBOB(m, n) = d 1 = d
Her a Z+ iin,
EBOB(a, a + 2) = 1
olur.
ya da
EBOB(a, a + 2) = 2
En Kk Ortak Kat
imdi iki pozitif tam saynn en kk ortak katn (EKOK) bulmay hatrlayalm ve
EBOB ile EKOK arasndaki ilikiyi inceleyelim.
ki tam saynn en byk ortak blenini tanmladmz gibi, bu saylarn en kk
ortak katn da tanmlayabiliriz.
a ve b sfrdan farkl tam saylar olsun. Eer c Z iin,
a|c ve b|c
ise c tam says a ve b saylarnn bir ortak kat olarak adlandrlr. a ve b nin
pozitif ortak katlarnn en k, bu saylarn en kk ortak kat olarak adlandrlr ve
EKOK(a, b)
olarak gsterilir.
Sfrdan farkl a ve b tam saylarnn en kk ortak kat her zaman vardr. Ayrca,
1 EKOK(a, b) |ab| ve EKOK(a, b)|ab.
136
Blnebilme
7
17 ile 10, 13 ile 5, 25 ile 4 ve 18 ile 30un en kk ortak katlarn bulalm.
Bilgi Notu
Her a Z+ iin,
EKOK(1, a) = EKOK(a, 1) = a
EKOK(17, 10) = 170 , EKOK(13, 5) = 65 , EKOK(25, 4) = 100

EKOK(18, 30) = EKOK(18, 30) = EKOK(18, 30) = EKOK(18, 30) = 90
a ve b pozitif tam saylarnn en kk ortak katn, bu saylar asal arpanlarna ayrarak bulabiliriz. Bunun iin,
Her iki say ayn asal saylarn kuvvetlerinin arpm olarak yazlr,
Eer bir p asal says iin pm | a , pn | b ve m n ise pn
EKOK(a, b)nin arpan olarak alnr; m > n ise pm EKOK(a, b)nin arpan olarak alnr.
Sonu olarak, EKOK(a, b) bu ekildeki ortak asal saylarn belirtilen kuvvetlerinin arpm olarak bulunabilir.
Bilgi Notu
Sfrdan farkl a ve b tam saylarnn en kk ortak kat aadaki
zellikleri salayan bir m pozitif
tam saysdr.

a|m ve b|m
c Z iin a|c ve b|c ise, mc
8
m = 22 33 54 73 ve n = 25 32 54 112
saylar iin EKOK(m, n) deerini bulalm.
m = 22 33 54 73 110 ve n = 25 32 54 70 112
olarak yazlabilir. Buna gre,
EKOK(m, n) = 25 33 54 73 112
olur.
ki tam saynn en byk ortak bleni ve en kk ortak kat arasnda bir iliki vardr.
Bu iliki yardmyla, her a, b Z+ iin EBOB(a, b) veya EKOK(a, b) den biri bulunduktan sonra, dieri kolayca bulunabilir. Bu zellik her iki tam saynn nceden belirttiimiz ekilde ayn asal saylarn kuvvetlerinin arpm olarak yazlmasndan elde edilir.
Her a, b Z+ iin,
EBOB(a, b) EKOK(a, b) = a b
137
Blm
2.1
Modler Aritmetik
Grld gibi, a ve b aralarnda asal pozitif tam saylar ise EBOB(a, b) = 1 olduundan,
Bilgi Notu
EBOB(a, b) EKOK(a, b) = 1 EKOK(a, b) = EKOK(a, b) = a b
Her a, b Z+ iin,
EKOK(a, ab) = EKOK(b, ab) = a b
olur.
9
Aada verilen her say iftinin en kk ortak katn bulunuz.
1. a = 443
b = 99
2. a = 1524
b = 348
3. a = 119
b = 272
1. EBOB(443, 99) = 1 olduunu bulmutuk. Buna gre,

Bilgi Notu
EKOK (443, 99) = c
443 99
m = 43857
1
olur.
a, m, n Z+ ve m n ise,
EBOB(am, an) = am
2. EBOB(1524, 348) = 12 olduunu bulmutuk. Dolaysyla,
EKOK(am, an) = an
EKOK (1524, 348) =
1524 348
= 44196
12
olur.
3. EBOB(119, 272) = 17 olduunu bulmutuk. Sonu olarak,
EKOK (119, 272) =
119 272
= 1904
17
olur.
ki tam saynn en byk ortak blenini ve en kk ortak katn tanmladmz

gibi, benzer olarak veya daha fazla tam saynn da en byk ortak blenini ve en
kk ortak katn tanmlayabiliriz.
rnein,
Bilgi Notu
EBOB(21, 33, 66) = 3
a, b, c sfrdan farkl tam saylar ise

EBOB(a, b, c)
EBOB(21, 12, 143) = 1
aadaki zellikleri salayan d

pozitif tam says olarak tanmlanr.
EBOB(6, 14, 21) = 1
d|a, d|b ve d|c

e Z iin e|a, e|b ve e|c ise, e|d.
138
Grdmz gibi, tam saynn en byk ortak bleni 1 olsa bile bu saylar
iftler olarak aralarnda asal olmayabilir.
Blnebilme
10
Sacide hanm, misafirleri iin 16 muz, 16 elma, 16 portakal ve 24 eftalinin tamamn kullanarak her birinde 4 eit olmak zere meyve tabaklar hazrlayacaktr.
Her tabakta ayn tr meyveden eit sayda olduuna gre, Sacide hanmn en
ok ka meyve taba hazrlayabileceini ve bu durumda bir tabakta ka meyve
olacan bulalm.
Bir meyve trnden her tabakta ayn sayda meyve bulunmas gerektii iin, hazrlanan meyve taba says en fazla
EBOB(16, 16, 16, 24) = 8
olacaktr. Her bir tabakta da 2'si muz, 2'si elma, 2'si portakal ve 3' eftali olmak
zere toplam 9 meyve olacaktr. Bu sayy, toplam meyve saysn tabak saysna
blerek de bulabiliriz.
11
Bilgi Notu
p, r, s ve t farkl asal saylar ve
p ve q farkl asal saylar ise

EKOK(p, q) = pq
a = p3r4s2 , b = p2r6st
olduuna gre,
EKOK (a, b)
EBOB (a, b)
orann bulalm.
EKOK(a, b) = p3r6s2t ve EBOB(a, b) = p2r4s olduu iin,

p3 r6 s2 t
EKOK (a, b)
= 2 4 = pr 2 st
EBOB (a, b)
p r s
bulunur.
12
Bilgi Notu
a ve b aralarnda asal tam saylar ve
Her a, b, n Z+ iin,
EBOB(a, b) EKOK(a, b) = 120

olduuna gre, a + b toplamnn alabilecei en kk deeri bulalm.
EBOB(na, nb) = n EBOB(a, b)

EKOK(na, nb) = n EKOK(a, b)
139
Blm
2.1
Modler Aritmetik
a ve b aralarnda asal tam saylar ise EBOB(a, b) = 1 olur. Buna gre,

EBOB(a, b) EKOK(a, b) = a b
olduundan,
EKOK(a, b) = a b = 120 = 23 3 5
olur. Buradan, arpmlar 120 olan aralarnda asal tam say iftlerinin
(1, 120), (8, 15), (3, 40), (5, 24)
olduu grlr. Bunlar arasnda toplam en kk olan (8, 15) ikilisidir.
Sonu olarak, a + b toplamnn en kk deeri 8 + 15 = 23 bulunur.
Sra Sizde
1. m ve n farkl pozitif tam saylar ve
EBOB(m, n) = 15
olduuna gre, m + n toplamnn en kk deerini bulunuz.
2. a, b Z iin EBOB(a, b) = p bir asal say ise,

EBOB(a2, b2) EBOB(a3, b2)
EBOB(a, b2)
EKOK(a2, b2) EKOK(a3, b2)
EKOK(a, b2)
deerlerini bulunuz.
3. a ve b pozitif tam saylar iin,

EBOB(a, b) = 10 ve EKOK(a, b) = 120
olduuna gre, a + b toplamnn alabilecei deerleri bulunuz.
4. a ve b aralarnda asal iki pozitif tam saydr.

EKOK(a, b) = 120 ve a +
olduuna gre, a katr?
140
80
= 25
b
BLGMZ DEERLENDRELM
1. ki pozitif doal saynn arpm 9600, en
byk ortak bleni 40 tr.
Buna gre, bu saylarn en kk ortak kat
katr?
2. a = 3! + 4!
b = 4! + 5!
6. A = B C + 18
B = 18 D + 3
E=3F
A, B, C, D, E ve F pozitif tam saylar olmak
zere, yukardaki ilemde A ile B saylarnn en
byk ortak bleni klit algoritmas kullanlarak bulunmutur.
Buna gre, EBOB(A, B) + E toplam katr?
ekok (a, b)
olduuna gre,
katr?
ebob (a, b)
3. m ve n birbirinden farkl asal saylar olmak

zere
a = m2 . n2
a) 731 ile 141

b) 3003 ile 55
a = m5 n
olduuna gre,
7. Aada verilen her say iftinin en byk

ortak blenini klit algoritmas kullanarak
bulunuz.
ekok (a, b)
katr?
ebob (a, b)
4. a ve b doal saylar iin a = 5b ve

EBOB(a, b) + EKOK(a, b) = 300 olduuna gre,
a b katr?
c) 513 ile 247
8. 712 ve 75 saylarnn aralarnda asal olduunu

klit algoritmas kullanarak gsteriniz.
9. n bir pozitif tam say olmak zere,

20n + 4
kesrinin sadelemediini gsteriniz.
4n + 1
5. 348 = 54 6 + A
B=A2+6
A=CD
Yukarda, 348 ve 54 saylarnn en byk ortak
bleni klit algoritmas kullanlarak bulunmutur.
Buna gre,
a) A + B katr?
b) C + D katr?
c) EBOB(348, 54) katr?
10. Aadaki eitliklerde x tam saysn bulunuz.

a) EBOB(150, 20) = 150 1 + 20 x
b) EBOB(770, 33) = 770 x + 33 (23)
11. Aadaki eitlikleri salayan bir (x, y) tam say

ifti bulunuz.
a) EBOB(72, 21) = 72x + 21y
b) EBOB(675, 235) = 675x +235y
141
Blm 2. 1 Blnebilme
BLM DEERLENDRME
1. Bir blme ileminde blnen blenden 10
fazladr. Bu ilemde blm 4 ve kalan 1 ise,
blnen say katr?
6. Aadaki tabloda I. stunda verilen drt

basamakl saylarn her biri iin a nn alaca
deerleri II. stundan bularak eletiriniz.

2.
Yandaki blme ileminde a

ve b birer pozitif tam say
olduuna gre, a nn en
kk deeri katr?
b2
6
10
3.
4y 3
14
y+3
Yandaki blme ileminde x ve y birer pozitif

tam say olduuna gre,
x yerine gelebilecek en
kk tam say deerini
bulunuz.
4. A saysnn 4 ile blmnden elde edilen

blm B kalan 2, B saysnn 3 ile blmnden
elde edilen kalan 1 dir.
Buna gre, A saysnn 12 ile blmnden
kalan katr?
5.
B+1
3
2
C2
II
A)
34a4 says 4 ile blnebilK) {2}

mektedir.
B)
237a says 6 ile blnebilL) {5}

mektedir.
C)
7a5b ift says 15 ile blM) {0, 2, 4, 6, 8}

nebilmektedir.
a32b saysnn 10 ile bl) mnden kalan 2 dir. Bu say N) {0, 6}

9 ile blnebilmektedir.
D)
52a8 says 11 ile blnebilP) {0, 3, 6, 9}

mektedir.
7. Be basamakl 5a14a says 12 ile blnebildiine gre, a katr?
8. Be basamakl 5ab21 saysnn 9 ile blmnden kalan 2 ise alt basamakl 3a5b42 saysnn 9 ile blmnden kalan katr?
9. Drt basamakl 1a3b says 18 ile blnebildiine gre a nn alabilecei deerlerin

toplamn bulunuz.
4
1
Yukardaki blme ilemlerine gre, A nn C

trnden deerini bulunuz.
142
10. 4m2n saysnn 30 ile blmnden kalan 13

ise, m + n toplamnn alabilecei en byk
deeri bulunuz.
Blm 2. 1 Blnebilme
BLM DEERLENDRME
11. a ve b pozitif tam saylarnn en byk ortak
bleni d dir.
Buna gre, aadaki ifadelerden doru
olanlarn yanna D, yanl olanlarn yanna Y
yaznz.

d, 3a + 2b yi bler
d, 101 a b yi bler
d2, a2 + b2 yi bler
d, 5a b + 6 y bler
d,
a+b
yi bler
d
12. 51x + 68y = EBOB(51, 68) eklinde denklemi

verilen dorunun x eksenini kestii noktann
apsisinin y eksenini kestii noktann ordinatna oran katr?
16. Aadaki her bir say iftinin en byk ortak

blenini klit algoritmas kullanarak bulunuz.
a) 230 ve 391
b) 783 ve 327
17. Aadaki eitlikleri salayan bir (x, y) tam say

ifti bulunuz.
a) EBOB(35, 15) = 35x + 15y
b) EBOB(103, 41) = 103x + 41y
18. Aada 96 ve 20'nin en byk ortak bleni

klit algoritmas kullanlarak bulunmutur.
Buna gre, eksik adm tamamlaynz.
96 = 20 4 + 16
13. a ve b pozitif tam saylar iin EBOB(a, b) = 7 ise

a) EBOB(24a, 32b) katr?
..
16 = 4 4 + 0
b) EBOB(5a, 2ab) katr?
14. EKOK(A, B) + EBOB(A, B) = 180 ve

5 A = 7 B olduuna gre, A B fark katr?
19. n pozitif bir tam say olmak zere, 2n + 13

ve n + 6 saylarnn aralarnda asal olduunu
klit algoritmas kullanarak gsteriniz.
15. A pozitif tam say olmak zere,

EBOB(A, A + 5) = 5 ve
EKOK(A, A + 5) = 60
20. 20n 15 saysnn 70 tane pozitif tam say

bleni varsa n katr?
olduuna gre, A katr?
143
nite
2. Blm
2.2 Modler Aritmetikte lemler

Giri
Bu blm sonunda;
Modler aritmetikle ilgili temel
zellikleri ve bu zelliklerin baz
uygulamalarn
renmi olacaz.
Verilen bir tam saynn baka bir tam sayya blnebildiini anlayabilmek iin
modler aritmetik, kalan aritmetii veya denklikler aritmetii, kullanlabilir.
Modler aritmetiin temelinde, tam saylar kmesini belirli ortak zellikleri
salayan alt kmelere ayrma dncesi vardr. Burada, benzer zellikteki tam
saylar denk olarak alglanr.
Temel Kavramlar
Modler Aritmetik
Modler aritmetikteki, bir kmeyi farkl ortak zellikleri salayan alt kmelere
ayrma dncesini gnlk hayatta farkl alanlarda kullanmaktayz.
Tarlamzn farkl ksmlarna farkl trde aalar dikmek, balk havuzumuzun
farkl blmlerinde deiik trde balklar beslemek, kitaplmzn farkl raflarna farkl alanlarda kitaplar dizmek, bir park sslerken belirli blmeleri ayn
tr ieklerle sslemek, bir futbol sahasn farkl renklerde blgelere ayrmak
gibi ilemlerin temelinde bir kmeyi farkl ortak zelliklere sahip alt kmelere
ayrma dncesi vardr.
Modler aritmetiin baka bir kullanm alan da saatlerdir. leden sonra saat
13:57 yerine 1:57 diyerek aslnda 13 tam saysnn 12 ile blmnden kalan
bulmaktayz. Saat 23:59 yerine 11:59 dediimizde, nce 23 tam saysnn 12 ile
blmnden kalan hesaplamaktayz.
144
Modler Aritmetikte lemler
2.2.1 Modler Aritmetikle lgili Temel zellikler ve

Uygulamalar
Modler aritmetik, bir tam saynn pozitif bir tam sayya blmnden kalan bulma ilemi ile ilikisinden dolay, kalan aritmetii olarak da adlandrlr.
Modler Aritmetikte Denklik ve zellikleri

Aslnda, modler aritmetikte kullandmz mod ilemi blme algoritmasndan
elde edilmitir. Eer bir a tam saysn bir m pozitif tam saysna blersek, blme
algoritmasna gre,
a = bm + k ,
0k<m
zelliini salayan sadece birer tane b ve k tam saylar vardr. Burada, k kalan iin
a mod m = k
veya
a / k (mod m)
yazlr ve
a denktir k mod m veya a ve k mod m ye gre denktir
denir. Bundan dolay, modler aritmetik, denklikler aritmetii olarak da adlandrlr. Grld gibi, burada
Hatrlayalm
a k = bm
olduundan,
a, b Z , b 0 iin, a = bc olacak
ekilde bir b Z varsa, b|a
m|(a k)
olur. rnein,
23 mod 12 = 11 , 89 mod 10 = 9 , 2015 mod 100 = 15
olduu iin
23 / 11 (mod 12) , 89 / 9 (mod 10) , 2015 / 15 (mod 100)
yazlr. Daha genel olarak, iki tam saynn bir pozitif m tam saysna gre denk
olmas aadaki gibi tanmlanr.
a, b, m Z ve m > 0 olsun. Eer m|(a b) ise, yani bir k tam says iin
a b = km
ise, a ve b tam saylar mod m ye gre denktir denir ve
a / b (mod m)
yazlr.
Burada, eer m(a b) ise a ve b mod m ye gre denk deildir denir ve
a _ b (mod m)
yazlr.
Grld gibi, m =1 durumunda tanm otomatik olarak salanr. Dolaysyla,
bundan sonra m > 1 olarak alacaz.
145
Blm
2.2
Modler Aritmetik
1
73 / 23 (mod 5)
103 / 4 (mod 9)
12 / 38 (mod 10)
223 _ 100 (mod 7)
olduunu grelim.
73 23 = 50 = 10 5 olduundan, 73 / 23 (mod 5)
103 / 4 (mod 9) nk 103 4 = 99 = 11 9
12 38 = 50 = (5) 10 olduu iin, 12 / 38 (mod 10)
223 100 = 123 = 3 41 ve 7 123. Buna gre, 223 _ 100 (mod 7).
imdi, modler aritmetikle ilgili temel zellikleri detayl bir ekilde inceleyelim.
a, b, m Z ve m > 0 olsun. Eer
Bilgi Notu
a / b (mod m)
a, b, d Z iin
d|a, d|b d|(a b)
ise m|(a b) olduundan bir k tam says vardr ve a b tam says

a b = km
eklinde yazlr. Blme algoritmasna gre,
b = cm + r , 0 r < m
olacak ekilde sadece birer tane c ve r tam saylar vardr, yani b / r (mod m).
Sonu olarak,
a = b + km = (cm + r) + km = (c + k)m + r
olduu iin, a tam saysnn m ile blmnden kalan da r olur, yani a / r (mod m).
Dier taraftan, blme algoritmasna gre a ve b tam saylarnn m ile blmnden kalan r ise
a = dm + r , b = em + r , 0 r < m
zelliini salayan d ve e tam saylar vardr. Dolaysyla,
a b = (d e)m
olduu iin m|(a b), yani
a / b (mod m)
elde edilir.
146
Bu sonucu aadaki ekilde ifade edebiliriz.

a, b, m Z ve m > 0 ise
a / b (mod m) a / r (mod m) , b / r (mod m) , 0 r < m
2
Yukardaki sonucu kullanarak,
b) 52 / 102 (mod 5)
a) 73 / 60 (mod 7)
olduunu grelim.
a) 73 = (11) 7 + 4 ve 60 = 8 7 + 4 olduu iin 73 / 60 (mod 7).

b) 52 = 5 10 + 2 ve 102 = 20 5 + 2 olduundan 52 / 102 (mod 5).
Bilgi Notu
a Z ve m > 1 ise blme algoritmasna gre,
a, b, m ve r tam saylar olmak zere,
a = bm + k , 0 k < m
a = bm + k ,
yazdmz zaman k tam says
0k<m
ifadesinde a nn m ile blmnden

kalan k dir. Bu durum,
K = {0, 1, , m 1}
k / a (mod m)
kmesinin elemandr. Yani, her a tam says iin
olarak gsterilir.
a / k (mod m)
ve k tam says K kmesinde yer alr.
imdi, modler aritmetikte baz nemli zelliklere gz atalm. Aslnda, denklik
iin verdiimiz toplama ve arpma zellikleri, eitlikteki benzer zelliklerin denklik zerine uyarlanmasndan elde edilmitir.
a, b, c, d, m Z ve m > 1 iin aadaki zellikler dorudur:

1. a / b (mod m) ve b / c (mod m) ise, a / c (mod m)
Uyar
2. a / b (mod m) ve c / d (mod m) ise,

a, b, c, d Z ve m Z+ iin
a + c / b + d (mod m)
(a + b) / (c + d) (mod m)
yerine
3. a / b (mod m) ve c / d (mod m) ise,
a + b / c + d (mod m)
ac / bd (mod m)

zel olarak a / b (mod m) ise, her n Z+ iin, an / bn (mod m) tir.
yazacaz.
4. a / b (mod m) ise, a + c / b + c (mod m) ve ac / bc (mod m)
147
Blm
2.2
Modler Aritmetik
imdi, yukardaki baz zelliklerin doruluunu gsterelim.
3
a, b, c, d, m Z ve m > 1 iin
a / b (mod m) ve c / d (mod m) ise,
I.
a + c / b + d (mod m)
II. ac / bd (mod m)
olduunu gsterelim.
Bilgi Notu
Fermat Teoremi
a bir tam say, p bir asal say ve p, a
nn tam bleni deil ise
a
p1
a, b, c, d, m Z ve m > 1 iin
a / b (mod m) ve c / d (mod m) olsun. Buna gre,
/ 1 (mod p).
nk
a, 2a, 3a, , (p 1)a
tam saylar mod p ye gre ikierli
olarak birbirlerine denk deildir.
nk
1u<vp1
a b = km ve c d = lm
olacak ekilde k ve l tam saylar vardr. Buradan,
(a + c) (b + d) = (k + l)m,
ac bc = kcm , bc bd = blm ac bd = (kc + bl)m olduundan,
I.
a + c / b + d (mod m)
II. ac / bd (mod m)
iin,
va / ua (mod p) va ua = pt, t Z

elde edilir.
(v u)a = pt
Son ifadede, pa olduundan

p|(v u) olmaldr. Bu durum,
(v u) < p olduu iin, bir elikidir.
Buna gre,
{a, 2a, 3a, , (p 1)a}
Benzer olarak, denkliin tanm kullanlarak, dier zellikler de gsterilebilir.
4
443 + 798 2015 saysnn 9 ile blmnden kalan bulalm.
kmesinin elemanlar mod p ye

gre
1, 2, 3, ...., p 1
kalanlarn verir.
443 / 2 (mod9), 798 / 6 (mod 9) ve 2015 / 8 (mod 9) olduundan,

443 + 798 2015 / 2 + 6 8 / 5 (mod 9) olur.
Sonu olarak,
a 2a 3a (p 1)a
/ 1 2 3 (p 1) (mod p)
ap 1(p 1)! / (p 1)! (mod p
5
5110 tam saysnn 7 ile blmnden kalan bulalm.
ap 1(p 1)! (p 1)! = pk , k Z

(p 1)! (ap 1 1) = pk.
EBOB(5, 7) = 1 olduundan, Fermat teoremine gre,
elde edilir. Burada,
56 / 1 (mod 7).
p(p 1)!
Buna gre,
olduundan,
p | (ap 1 1) ap 1 / 1 (mod p)
olur.
5110 = (56)1852 / 1 25 / 4 (mod 7)

olduu iin, 5110 saysnn 7 ile blmnden kalan 4 olur.
148
6
103
47
+ 10359 saysnn 3 ile blnebildiini gsterelim.
47 / 1 (mod 3) ve 103 / 1 (mod 3) olduundan,

47103 + 10359 / (1)103 + 159 / 0 (mod 3)
olur. Dolaysyla, 3|(47103 + 10359).
7
12105 saysnn birler basamandaki rakam katr?
Bir tam saynn birler basamandaki rakam bu saynn 10 ile blmnden kalandr.
121 / 2 (mod 10)

122 / 4 (mod 10)
123 / 8 (mod 10)
124 / 6 (mod 10)
125 / 2 (mod 10)
126 / 4 (mod 10)
Burada, kalanlarn periyodik olarak devam ettii grlmektedir. Buna gre,
12105 / (124)26 121 (mod 10) / 6 2 (mod 10) / 2 (mod 10)
olur.
149
Blm
2.2
Modler Aritmetik
8
17 + 27 + 37 + + 977 + 987 + 997 + 1007 + 1017
saysnn 4 ile blmnden kalan bulalm.
17 + 27 + 37 + + 497 + 507 + 517 + 527 + + 977 + 987 + 997 + 1007 + 1017

/ 17 + 27 + 37 + + 497 + 507 + (49)7 + (48)7 + +(3)7 + (2)7 + (1)7 + 07 + 17
/ 0 + 507 + 1 / 27 + 1/ 1 (mod 4).
Sra Sizde
1. 9102 saysnn 13 ile blmnden kalan bulunuz.
2. Her n tam says iin, n33 n saysnn 15 ile blnebildiini gsteriniz.

Bilgi Notu
a, b, c, d, m Z ve m > 0 iin,
3. x, y Z ve m Z+ olsun. Eer x / y (mod m) ise,

EBOB(x, a) = EBOB(y, a)
1. a / a (mod m)
2. a / 0 (mod m) m|a
olduunu gsteriniz.
3. a / b (mod m) b / a (mod m)
4. x, y Z ve p bir asal ay olsun.

p
p | a k , her 1 r p 1 iin,
r
olduunu kullanarak
(x + y)p / xp + yp (mod p)
olduunu gsteriniz.
5. a ve b tam saylar olmak zere,

5 a / 5 b (mod 35) ise
a / b (mod 7) olduunu gsteriniz.
6. p ve q farkl asal saylar ve a bir tam say olmak zere,

a p / b p (mod p q) ise a / b (mod q) olduunu gsteriniz.
150
2.2.1 - Modler Aritmetikte Denklik ve zellikleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerden doru olanlarn yanna
D , yanl olanlarn yanna Y yaznz.
a) 1272 / 1 (mod3)
8. Bir doktor 4 gnde bir nbet tutmaktadr.

Doktor 7. nbetini sal gn tutarsa 17. nbetini hangi gn tutar?
b) 183 / 3 (mod5)
c) 724 / 4 (mod9)
9. Bir trafik lambasnda srasyla 45 saniye

krmz, 10 saniye sar ve 75 saniye de yeil k
yanmaktadr.
) 83 / 6 (mod7)
2. Aadaki ifadelerin her birinde denklii salayan en byk iki basamakl A doal saysn
bulunuz.
a) A / 2 (mod11)
Buna gre, krmz n yand andan itibaren 90 dakika sonra hangi k yanar?
b) A / 4 (mod7)
c) A / 3 (mod5)
3. 53 / 3 (mod a) olduuna gre, a nn alabilecei ka farkl pozitif tam say deeri vardr?
4. x / 1 (mod7)
x / 1 (mod5)
Yukardaki denklikleri salayan en kk iki
basamakl x doal saysn bulunuz.
5. Bugn gnlerden Perembe olduuna gre,
201 gn sonra hangi gndr?
6. Emine Teyze bahar aylarnda doan kuzulara
periyodik olarak srasyla Kvrck, Knal, Srmeli ve Ufaklk ismini vermektedir.
10. 62002 saysnn 9 ile blmnden kalan katr?
11. Aadaki her bir denklemi salayan en kk

x doal saysn bulunuz.
a) (2014)2014 / x (mod 5)
b) (2012)101 / x (mod 3)
c) (2008)2014 / x (mod 10)
) (222)100 / x (mod 8)
12. 32005 + 72005 / x (mod 9) ise, x yerine gelebilecek en kk doal say katr?
13. (2009)x / 1 (mod 3) ise x yerine gelebilecek

en byk iki basamakl doal say katr?
Buna gre, 105. srada doan kuzunun ismi

ne olur?
7. 8 gnde bir nbet tutan bir asker ilk nbetini
aramba gn tutarsa 21. nbetini hangi
gn tutar?
14. 134k + 2 / x (mod 7) denkliinde k Z olduuna gre, x yerine yazlabilecek en byk iki
basamakl doal say katr?
151
Blm
2.2
Modler Aritmetik
Modler aritmetik yardmyla tam saylarda blnebilme kurallar

Her m pozitif tam says, dolaysyla da btn tam saylar, zmleme yaplarak
10 tam saysnn kuvvetlerine gre yazlabilir. Yani, her (n + 1) basamakl
m = anan 1 a2a1a0
pozitif tam says
m = an 10n + an 1 10n 1 + + a2 102 + a1 10 + a0
eklinde yazlabilir.
9
98, 974, 8573, 63982 ve 443253 tam saylarn 10un kuvvetlerine gre zmleyelim.
98 = 9 10 + 8
974 = 9 102 + 7 10 + 4
8573 = 8 103 + 5 102 + 7 10 + 3
63982 = 6 104 + 3 103 + 9 102 + 8 10 + 2
443253 = 4 105 + 4 104 + 3 103 + 2 102 + 5 10 + 3
Aslnda, tam saylarda nceden grdmz baz blnebilme kurallar tam saylarn 10un kuvvetlerine gre zmlenmesinden elde edilir. imdi, bunu rneklerle grelim.
Bilgi Notu
m = anan 1 a2a1a0 pozitif tam says 10un kuvvetlerine gre
Her m pozitif tam says bir b > 1

tam saysnn kuvvetlerine gre
m = an bn + an 1 bn 1 + +
m = an 10n + an 1 10n 1 + + a2 102 + a1 10 + a0

eklinde yazlsn. Buna gre,
a2 b2 + a1 b + a0 , 0 ak b 1
10 / 0 (mod 2)
olarak tek ekilde yazlabilir.
10 / 1 (mod 3)
rnein,
5
63 = 2 + 2 + 2 + 2 + 2 + 2
t 2 iin, 10t / 0 (mod 4)
Tam saylarn 2nin kuvvetlerine

gre yazlmas, bilgisayar programlarnn algoritmalar iin hayati
nem tamaktadr.
10 / 0 (mod 5)
10 / 1 (mod 9)
10 / 1 (mod 11)
olduundan,
m / a0 (mod 2)
0000
152
m / an + an 1 + + a1 + a0 (mod 3)
m / a1a0 (mod 4)
m / a0 (mod 5)
m / an + an 1 + + a1 + a0 (mod 9)
m / a0 a1 + a2 + an(1)n (mod 11)
elde edilir. Burada, m nin 2, 3, 4, 5, 9 ve 11 ile blmnden kalanlar srasyla yukardaki denkliklerin sa taraflarndaki saylarn 2, 3, 4, 5, 9 ve 11 ile blmnden kalanlardr.
Sonu olarak,

2|m 2|a0 , yani a0 {0, 2, 4, 6, 8}
3|m 3|(an + an 1 + + a1 + a0)
4|m 4|a1a0
5|m 5|a0 , yani a0 {0, 5}
9|m 9|(an + an 1 + + a1 + a0)

11|m 11|(a0 a1 + a2 + an(1)n)
elde edilir. Siz de buna benzer blnebilme kurallar bulabilirsiniz.
10
m = 2014443253 saysnn 2, 3, 4, 5, 9 ve 11 ile blmnden kalanlar bulalm.
m nin birler basama olan 3 iin,

3 / 1 (mod 2) olduundan, m nin 2 ile blmnden kalan 1,
3 / 3 (mod 5) olduundan, m nin 5 ile blmnden kalan 3 olur.
m nin onlar ve birler basamandaki rakamlarn gsterdii 53 says iin
Bilgi Notu
P(x) = anxn + + a1x + a0
53 / 1 (mod 4) olduundan, m nin 4 ile blmnden kalan 1 olur.
katsaylar tam say olan bir polinom ve a, b, m Z, m > 0 olmak

zere;
m nin rakamlar toplam olan

T = 2 + 0 + 1 + 4 + 4 + 4 + 3 + 2 + 5 + 3 = 28
a / b (mod m)
iin,
ise
P(a) / P(b) (mod m)
T / 1 (mod 3) olduundan, m nin 3 ile blmnden kalan 1,

olur.
T / 1 (mod 9) olduundan, m nin 9 ile blmnden kalan 1 olur.

Son olarak,
A = 3 5 + 2 3 + 4 4 + 4 1 + 0 2 = 2 / 9 (mod 11)
olduundan, m nin 11 ile blmnden kalan 9 olur.
153
Blm
2.2
Modler Aritmetik
Sra Sizde
1. 8 / 1 (mod 9) olduunu kullanarak, 99999984444 saysnn 9 ile blmnden kalan bulunuz.
2. Bir
m = an 10n + an 1 10n 1 + + a2 102 + a1 10 + a0
pozitif tam says iin,
6|m 6|(4an + 4an 1 + + 4a1 + a0)
olduunu gsteriniz.
3. Pozitif tam saylarda 8 ile blnebilme kuraln bulunuz.
ax / b (mod m) Denkleminin zmleri

m Z+ , a K = {0, 1, , m 1} ve m ile a aralarnda asal, yani
Bilgi Notu
EBOB(m, a) = 1
mod m arpma ilemine gre,
olsun. Buna gre,
K = {0, 1, , m 1}
kmesinin m ile aralarnda asal olan
her a K elemannn sadece bir
tane b K tersi vardr, yani
a b / 1 (mod m)
Burada, b = a1 olarak gsterilir.
au + mv = 1
olacak ekilde u ve v tam saylar vardr. Dolaysyla,
au + mv / au / 1 (mod m)
olur.
Sonu olarak,
ax / b (mod m)
denkleminin tam say zmleri
= {ub + mx | x Z}
kmesinin elemanlardr.
a, b Z , m Z+ ve EBOB(a, m) = 1 olsun. Buna gre,

ua / 1 (mod m) , 1 u m 1
olacak ekilde bir u tam says vardr ve
ax / b (mod m)
= {ub + mx | x Z}
154
11
Bilgi Notu
K = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6}
kmesinin sfrdan farkl her elemannn mod 7 arpma ilemine gre tersini bulalm.
p bir asal say ise

K = {0, 1, , p 1}
kmesinin sfrdan farkl her elemannn, mod m arpma ilemine
gre, tersi vardr. nk a K ve
mod 7 arpma ilemine gre

1 1 / 1 (mod 7) , 2 4 / 1 (mod 7) , 3 5 / 1 (mod 7) , 6 6 / 1 (mod 7)
1ap1
ise, p bir asal say olduundan,
olduundan,
EBOB(a, p) = 1
1
olur.
1 =1, 2 =4, 3 =5, 6 =6

olur.
12
a) 9x / 1 (mod 11)
b) 9x / 6 (mod 11)
denklemlerinin 1 x 10 eklindeki zmlerini bulalm.
9 5 / 1 (mod 11) olduundan,

a) 9x / 1 (mod 11) 5 9 x / 5 1 (mod 11) x / 5 (mod 11)
b) 9x / 6 (mod 11) 5 9 x / 5 6 (mod 11) x / 30 / 8 (mod 11)
olur.
13
7x / 8 (mod 15) denkleminin 1 x 14 eklindeki zmn bulalm.
7 13 / 1 (mod 15) olduundan, K = {0, 1, 2, , 14} kmesinde 7 nin mod 15

arpma ilemine gre tersi 71 = 13 olur.
K = {0, 1, 2, , 14}
Sonu olarak,
7x / 8 (mod 15) 7 13 x / 8 13 (mod 15) x / 104 / 14 (mod 15)
olur.
Bilgi Notu
kmesinin mod 15 arpma ilemine

gre tersi olan elemanlar
1, 2, 4, 7, 8, 11, 13 ve 14 tr.
155
Blm
2.2
Modler Aritmetik
14
23x / 14 (mod 15)
denkleminin tam say zmlerini bulalm.
23 / 8 (mod 15) olduundan, nce K = {0, 1, 2, , 14} kmesinde

8x / 14 (mod 15)
Bilgi Notu
denkleminin zmn bulacaz. K kmesinde 2 8 / 16 / 1 (mod 15) olduundan,
m bir asal say ise

K = {0, 1, ..., m 1}
kmesindeki sfrdan farkl btn
elemanlarn mod m arpma ilemine gre tersi vardr. Ancak, m asal
deilse bu kmede m ile aralarnda
asal olmayan sfrdan farkl bir elemann arpmaya gre tersi yoktur.
2 8x / 2 14 (mod 15) x / 13 (mod 15)

bulunur. Sonu olarak,
23x / 14 (mod 15)
= {13 + 15x | x Z} = {, 17, 2, 13, 28, 43, }
15
99x / 447 (mod 443)
denkleminin tam say zmlerini bulalm.
Bilgi Notu
K = {0, 1, 2, , 13}
1, 3, 5, 9, 11, 13 tr.
nceki blmde yaptmz bir rnee gre klit algoritmas kullanarak

443 (40) + 99 79 = 1
olduunu grmtk.
Buna gre,
443 (40) + 99 79 / 99 79 / 1 (mod 443) ve 447 / 4 (mod 443)
olduundan,
79 99x / 79 4 (mod 443)
yani,
x / 316 (mod 443)
olur. Sonu olarak,
Bilgi Notu
K = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}
1, 3, 5, 7 dir.
156
99x / 447 (mod 443)

= {316 + 443x | x Z} = {, 570, 127, 316, 759, 1202, }
16
2x + 4 / 2 (mod 5) denkliini salayan en kk x pozitif tam saysn bulalm.
2x + 4 / 2 (mod 5)

2x / 2 (mod 5)
2x / 3 (mod 5)

32x / 33 (mod 5)
6x / 9 (mod 5)

x / 4 (mod 5)
Buna gre x in en kk pozitif tam say deeri 4 olur.
17
7x 3 / x + 1 ( mod 11 ) denkleminin tam say zmlerini bulalm.
7x 3 / x + 1 (mod 11)
7x x / 1 + 3 (mod 11)
6x / 4 (mod 11)
26x / 24 (mod 11)
12 / 8 (mod 11)
x / 8 (mod 11)
olur. Buradan denklemin tam say zmleri
= { 8 + 11x | x Z } = { , 3, 8, 19, 30, }
eklinde bulunur.
157
Blm
2.2
Modler Aritmetik
18
5 x / x 1 (mod 7) denklemini salayan en byk x negatif tam saysn bulalm.
5 x / x 1 (mod 7)
x 1 / 5 x (mod 7)
x + x / 5 +1 (mod 7)
2x / 6 (mod 7)
42x / 46 (mod 7)
8x / 24 (mod 7)
x / 3 (mod 7)
olur. Buradan denklemin tam say zmleri
= { 3 + 7x | x Z } = { , 11, 4, 3, 10, 17, }
yleyse denklemi salayan en byk x negatif tam says 4 olur.
Bilgi Notu
19
Alfabemizdeki harfler srasyla

K = {0, 1, 2, , 28}
kmesinin elemanlaryla
A0, B1, C2, 3
D4, E5, F6, G7
Alfabemizdeki harfler srasyla K = {0, 1, 2, , 28} kmesinin elemanlaryla

A 0 , B 1 , C 2 , 3 , , V 26 , Y 27 , Z 28
eklinde eleniyor. Bir f: K Z ifreleme fonksiyonu
f(x) = 2x + 1, 2x + 1 / k (mod 29), k K
8 , H 9 , I 10 , 11
J 12 , K 13 , L 14 , M 15
N 16 , O 17 , 18 , P 19
olarak tanmlanyor. Buna gre, MATEMATK kelimesinin ifrelenmi eklini bulalm.
R 20 , S 21 , 22 , T 23
U 24 , 25 , V 26 , Y 27
Z 28
eklinde elenebilir.
158
MATEMATK kelimesinin harfleri, K kmesinin elemanlaryla srasyla

M 15 , A 0 , T 23 , E 5 , M 15 , A 0 , T 23 , 11 , K 13
eklinde elenir. Buna gre,
f(15) = 31, 31 / 2 (mod 29), 1 C

f(0) = 1, 1 / 1 (mod 29), 1 B
f(23) = 47, 47 / 18 (mod 29), 18
f(5) = 11, 11 / 11 (mod 29), 11
f(0) = 1, 1 / 1 (mod 29), 1 B
f(11) = 23, 23 / 23 (mod 29), 23 T
f(13) = 27, 27 / 27 (mod 29), 27 Y
olduundan, MATEMATK kelimesi CBBBTY eklinde ifrelenir.
Sra Sizde
1. Aadaki denklemlerin tam say zmlerini bulunuz.
5x / 4 (mod 7)
15x / 23 (mod 7)
43x / 52 (mod 12)
2. rnek 19'daki f(x) yerine

g(x) = 3x + 5
fonksiyonunu kullanarak
ALITIIM KADAR ELDE EDERM
mesajnn ifrelenmi eklini bulunuz.
159
Bu blmde, GeoGebra program kullanarak, bir tam saynn pozitif blenlerinin saysn bulmay, bir
...
tam saynn pozitif blenlerini bulmay, bir tam saynn pozitif bir tam sayya blmnden elde edilen
blm ve kalan bulmay, iki tam saynn en byk ortak blenini ve en kk ortak katn bulmay ve
bir tam sayy asal arpanlarna ayrmay reneceiz.
15 saysnn pozitif blenleri saysn
bulalm.
Bir tam
saynn pozitif
blenlerinin
saysn bulma
GeoGebra programn balatnz

ve ilk arayz de otomatik olarak
kan grafik penceresini kapatnz.
Arayzdeki menden Grnm
-> CAS a tklaynz.
CAS penceresine, Blenler[15]
yazp giri (Enter) tuuna basnz.
Sonu 4 olarak verilecektir.
Bir tam
saynn pozitif
blenlerinin
listesini
bulma
Bir tam
saynn pozitif
bir tam sayya
blmnden
elde edilen
blm ve
kalan bulma
160
15 saysnn pozitif blenlerinin listesini bulalm.

CAS penceresine, BlenlerListesi[15] yazp giri tuuna basnz.
Sonu {1, 3, 5, 15} olarak verilecektir.
16 saysnn 3 ile blmnden

elde edilen blm ve kalan bulalm.
CAS penceresine, Blm[16, 3]
yazp giri tuuna basnz.
Sonu {5,1} olarak bulunur. Burada ilk verilen 5 says blm, 1
says da kalandr.
En az biri
sfrdan
farkl iki tam
saynn en
byk ortak
blenini
bulma
En az biri
sfrdan
farkl iki tam
saynn en
kk ortak
blenini
bulma
Bir tam
sayy asal
arpanlarna
ayrma
12 ile 15 saylarnn en byk ortak

bleni bulalm.
CAS penceresine, EBOB[12,15]
yazp giri tuuna basnz.
Cevap, 3 olarak bulunur.
Not: 2 den fazla tam saynn en byk ortak bleni de benzer ekilde
bulunabilir.
12 ile 15 tam saylarnn en kk ortak katn bulalm.

CAS penceresine, EKOK[12,15] yazp giri tuuna basnz.
Sonu, 60 olarak verilecektir.
Not: 2 den fazla tam saynn en kk ortak kat da benzer ekilde bulunabilir.
42 saysnn asal arpanlarn bulalm.

CAS penceresine, Asalarpanlar[42] yazp giri tuuna basnz.
Sonu {2, 3, 7} dir.
161
2.2.1 -
ax / b (mod m) Denkleminin zmleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. x + 5 / 1 (mod 3) denklemini salayan en
kk x doal says katr?
2. 2x + 7 / x 2 (mod 7) denklemini salayan en

3. a ve b tam saylar iin a b / 1(mod n) ise b

ye a nn mod n arpma ilemine gre tersi
denir.
Aadaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.
a) mod 3 arpma ilemine gre 5 in tersi
. olur.
b) mod 7 arpma ilemine gre 3 n tersi
olur.
c)
mod 11 arpma ilemine gre 7 nin tersi

olur.

olur.
6. 2x / 5 (mod 11) denklemini salayan en kk

iki basamakl x tam saysn bulunuz.
7. 3 x / x 1(mod 7) denklemini salayan en

byk x negatif tam says katr?
8. Aada verilen denklemlerin tam say zmlerini bulunuz.

a) 9x 2 / x (mod 5)
b) 7x 3 / 2x (mod 13)
9. 8x / 12 (mod 9) denklemini salayan x deerleri iin aadakilerden hangileri dorudur?

I. x in en kk pozitif tam say deeri 8 dir.

x pozitif tam saysn bulunuz.
II. x in en byk negatif tam say deeri 3 tr.

III. x in en byk iki basamakl pozitif tam say
deeri 92 dir.

iki pozitif x tam saysnn toplamn bulunuz.
162
IV. x in en byk iki basamakl negatif tam say

deeri 12 dir.
Blm 2. 2 Modler Aritmetikte lemler
BLM DEERLENDRME
1. Aadaki denklikleri salayan a pozitif tam
saylarn bulunuz.
a) 23 / 5 (mod a)
b) 67 / 4 (mod a)
c) 129 / 11 (mod a)
2. Aadaki verilen denkliklerden doru olanlarn yanna D, yanl olanlarn yanna Y

yaznz.
a) 87 / 3 (mod 4)
b) 2222 / 2 (mod 9)
c) 717 / 5 (mod 11)
8. Aada verilen saylarn birler basamandaki

rakamlar bulunuz.
a) 20142014
b) 441 + 642
c) n Z+ olmak zere 74n + 2
) 2! + 3! + 4! + + 2014!
) 98 / 7 (mod 7)
d) 43 / 2 (mod 5)
e) 101 / 2 (mod 6)
3. 8! / x (mod 5) olduuna gre, x yerine gelebilecek en kk doal say katr?
4. 52005 / x (mod 3) olduuna gre, x yerine

gelebilecek en kk pozitif tam say katr?
5. 3999 / x (mod 5) olduuna gre, x yerine yazlabilecek en kk pozitif tam say katr?
9. 5 x / 2 (mod 3) denklemini salayan en kk

iki pozitif x tam saysnn toplam katr?
10. x + 9 / 4 (mod 5) denklemini salayan en byk iki basamakl negatif x tam says katr?

iki basamakl x doal says katr?
12. x / 2 (mod 5)
x / 2 (mod 3)
Yukardaki denklemleri salayan en kk x
doal says katr?
163
Blm 2. 2 Modler Aritmetikte lemler
BLM DEERLENDRME
13. a ve b tam saylar iin a b / 1(mod n) ise b
ye a nn mod n ye gre tersi denir.
Buna gre, aadaki tabloyu doldurunuz.
18. 4 gnde bir nbet tutan bir doktor ilk nbetini sal gn tutarsa 15. nbetini hangi gn
tutar?
mod 5 arpma ilemine gre 3 n tersi

mod 7 arpma ilemine gre 5 in tersi
mod 11 arpma ilemine gre 9 un tersi
14. Aada verilen her bir denklemi salayan en

kk x tam saysn bulunuz.
19. 5 ayda bir sefere kan bir gemi ilk seferine

ekim aynda karsa 21. seferine hangi ay
kar?
20. Bir hastann tedavisi iin almas gereken ilalar ve zamanlar aadaki gibidir. Hasta,
a) 5x / 3 (mod 7)
A ilacn 3 gnde bir almaktadr,
b) 41x / 7 (mod 12)
B ilacn 2 gnde bir almaktadr,

A ve B ilalarn birlikte ald gnlerde C ilacn
almaktadr.
Hasta bu ilalarn n ilk kez sal gn
alyor. Buna gre,
15. 3, 125 devirli ondalk saysnn virglden sonraki 101. basamandaki rakam katr?
a) 10. defa ilac birlikte hangi gn alr?

b) 15. defa ilac birlikte aldnda A ilacndan ka kez alm olur?
16. BAARIBAARIBAARI..
eklinde devam eden bir dizinin 550. harfi
nedir?
21. A
27
Z
28
Alfabemizin harfleri yukardaki gibi saylarla

eleniyor.
17. Bugn gnlerden pazartesi ise 91 gn sonras
hangi gn olur?
K = {0, 1, 2, ..., 28} olmak zere f: K Z ifreleme fonksiyonu

f(x) = 2x + 1 , (2x + 1) / k (mod 29) , k K
eklinde tanmlanyor.
Buna gre, KALEM kelimesinin ifrelenmi
eklini bulunuz.
164
NTE DEERLENDRME
1. M pozitif bir tam saydr.
3M + 11
4. A, B ve C birer doal saydr.

A
M2
B
7
Yukardaki blme ilemine gre M katr?

B) 8
C) 9
D) 12
C
4
A) 6
Yukardaki blme ilemlerine gre, A nn

alabilecei en kk deer katr?
E) 17
A) 31
B) 57
C) 88
D) 101 E) 121
5. a ve b birer doal saydr.

35035
2. x ve y doal saylar iin

x
15
20
b
olduuna gre, x y arpmnn 5 ile blmnden kalan katr?

A) 0
B) 1
C) 2
35
D) 3
Yukardaki blme ilemine gre a + b toplam

katr?
A) 11
B) 100 C) 101 D) 1001 E) 1010
E) 4
6. 73464 says aadaki saylardan hangisi ile
blnmez?
A) 4
B) 6
C)8
D) 9
E) 12
3. A doal saysnn 11 ile blmnden kalan 5 tir.

Buna gre, aadakilerden hangisi 11 ile tam
blnr?
A) 4A + 2

B) 3A 1
D) A 2
C) 2A + 3
E) 5A + 2
7. 5 ile blndnde 2 kalann veren iki basamakl ka tam say vardr?

A) 10
B) 12
C) 14
D) 16
E) 18
165
NTE DEERLENDRME
8. Drt basamakl A3A4 says 6 ile blnebildiine gre, A nn alabilecei deerlerin
toplam katr?
A) 8
B) 11
C) 12
D) 13
E) 15
9. Drt basamakl 5A7B saysnn 10 ile blmnden kalan 7 dir.

Bu saynn 9 ile blnebilmesi iin A ka
olmaldr?
A) 2
B) 5
C) 7
D) 8
E) 9
48
72
ve
m
m
ifadeleri birer tam say olduuna gre,
48 72
ifadesinin alabilecei en kk
+
m
m
deer katr?
12. m bir pozitif tam say olmak zere;
A) 5
B) 8
C) 12
D) 15
E) 18
13. A = 3003 25 olduuna gre, A saysnn ka

tane asal bleni vardr?
A) 3
B) 4
C) 5
D) 6
E) 7
10. 3 100 lk bir kat zerindeki baz kareler

boyanarak bir ksm aadaki ekilde gsterilen bir desen oluturuluyor.
14. A ve B doal saylar olmak zere, A = 5B dir.
1
99 100
A
B
C
EKOK(A, B) = 50 olduuna gre, EBOB(A, B)

katr?
A) 5
Bu desende A satrnda 3 n tam say katna,

B satrnda 4 n tam say katna, C satrnda 6
nn tam say katna karlk gelen stunlardaki
kareler boyaldr.
Buna gre, bu desende yer alan stunlarn
ka tanesinde A, B ve C satrlarndaki kareler
boyaldr?
B) 6
C) 8
D) 12
B) 3
C) 5
D) 6
E) 30
EKOK(M, N) = 112 olduuna gre, M + N

katr?
B) 36
C) 40
D) 52
E) 60
16. En kk ortak kat 60 olan farkl iki doal

saynn toplam en az M, en ok N ise N M
fark katr?
E) 9
A) 63
166
D) 25
E) 16
11. Be basamakl A3A42 saysnn 11 ile blmnden kalan 2 olduuna gre, A katr?
A) 2
C) 15
15. M ve N ardk iki ift doal saydr.
A) 30
A) 4
B) 10
B) 65
C) 73
D) 75
E) 81
NTE DEERLENDRME
17.
21. 72 = 3 20 + 12
20 = 1 12 + 8
A=B1+4
Boyutlar 36 cm, 48 cm ve 60 cm olan dikdrtgenler prizmas eklindeki bir pasta, eit

byklkte ve kp eklinde dilimlere ayrlmak
isteniyor.
Buna gre, en az ka dilim pasta elde edilir?
A) 50
B) 60
C) 72
D) 90
E) 120
18. a, b ve c pozitif tam saylardr.

A = 4a + 1 = 5b + 2 = 6c + 3 eitliini salayan en kk basamakl A saysnn rakamlar toplam katr?
A) 6
B) 8
C) 9
D) 11
E) 15
19. Dairesel bir pisti koucu srasyla 12, 16

ve 20 dakikada bir turlayabiliyor. Koucular
birlikte ayn noktadan ayn ynde komaya
balyor.
ilk defa yan yana geldiinde en hzl
koucu kanc turunu tamamlar?
A) 20
B) 18
C) 15
D) 16
E) 12
20. Boyutlar 12 cm ve 15 cm olan dikdrtgen

eklindeki fayanslar birletirilerek kare eklindeki bir zemin denmek isteniyor.
Bu ilem iin en az ka tane fayansa ihtiya
vardr?
A) 12
B) 15
C) 18
D) 20
E) 30
8=42+0
Yukardaki ilemde 72 ve 20 nin en byk
ortak bleni klit algoritmas kullanlarak
bulunmutur.
Buna gre, A B katr?
A) 2
B) 3
C) 4
D) 8
E) 12
22. m ve n saylarnn en byk ortak bleni

(m, n) eklinde gsterildiine gre aadakilerden hangisi yanltr?
A) (32, 20) = (20, 8)
B) (80, 25) = (25, 5)
C) (120, 50) = (50, 20)
D) (140, 80) = (80, 70)
E) (360, 100) = (100, 60)
23. 6A + 3 = 2 (3A) + 3
3A = 3 A + 0
A pozitif bir tam say olmak zere, klit algoritmasna ait yukardaki ilemler verilmitir.
Buna gre, aadakilerden hangisi dorudur?
A) EBOB(6A + 3, 3A) = 2
B) EBOB(6A + 3, 3A) = 3
C) EBOB(6A, 3A) = 2
D) EBOB(2A + 3, 3A) = 1
E) EBOB(6A + 3, A) = 3
24. EBOB(85, 45) = 85x + 45y eitliini salayan x ve y tam saylar iin x + y toplam ka
olabilir?
A) 2
B) 1
C) 2
D) 3
E) 6
167
NTE DEERLENDRME
25. x ve y birer tam say olmak zere,
31. 2x / 5(mod 7)
EBOB(40,15) = 40x + 15y eitlii salanyorsa

x y ka olabilir?
denklemini salayan en kk x pozitif tam

says katr?
A) 4
A) 6
B) 2
C) 5
D) 8
E) 10
B) 3
C) 4
D) 6
A) pazar
E) 7

27. 29 / 5 (mod n) denkliini salayan ka tane n
A) 11
B) 10
C) 8
D) 7
C) 9
B) pazartesi
D) perembe
E) 6
A) cuma
28. 3
saysnn birler basamandaki rakam
katr?
B) 2
C) 3
D) 7
E) 9
a / 3 (mod 5)
Yukardaki denklikleri salayan en kk a
doal says katr?
B) 31
C) 48
D) 98
1. C
B) 5
2. B
3. A
C) 7
E) 113
4. D
5. D
D) 10
6. D
E) cuma
B) cumartesi C) pazar
D) pazartesi
E) sal
10
...
...
...
Yukardaki tabloda ilk satra STANBUL, ikinci

satra NEBOLU kelimeleri ayn ekilde devam
ettirilerek yazlmaktadr.
Buna gre, kanc stunda harfleri ilk kez
tekrar alt alta gelir?
30. 2x + 10 / x (mod 5) denklemini salayan en

kk x pozitif tam says katr?
A) 3
C) sal
34.
29. a / 3 (mod 9)
A) 18
E) 20
33. Bir takvimde yln ilk gn sal olursa 3 yl

sonra yln ilk gn hangi gn olur? (1 yl 365
gn alnacaktr.)
2014
A) 1
D) 12
32. Bugn perembe ise 115 gn ncesi hangi

gn olur?
26. 1327 / x (mod 9) denklemini salayan en

A) 2
B) 8
A) 45
B) 49
C) 56
D) 57
E) 59
E) 15
7. E
8. C
9. D
10. C 11. E 12. A 13. C 14. B 15. A 16. C 17. B
18. C 19. A 20. D 21. C 22. D 23. B 24. B 25. A 26. C 27. D 28. E 29. C 30. B 31. A 32. B 33. A 34. C
168
nite
DENKLEM ve ETSZLK SSTEMLER

Blm 3.1
Blm 3.2
Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
Blm 3.3
Blm 3.4
kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
kinci Dereceye Dntrlebilen Denklemler

ve Denklem Sistemleri
kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sis-
temleri
Bu nitede Neler
reneceiz?
Dorusal denklem sistemini
Yok etme yntemini
Deiken deitirmeyi
kinci dereceden iki bilinmeyenli denklem
ve denklem sistemini
kinci dereceden bir bilinmeyenli
eitsizlikleri
kinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlik
sistemlerini
Niin reneceiz?
Dorusal denklem sistemlerini matematik,
mhendislik ve ekonomide problemlerin
zmnde, verileri analiz etmede ve
yorumlamada kullanrz. Birok gerek hayat
problemlerinin verileri, ikinci dereceden
ve hatta daha yksek dereceden denklem
zmlerinin bulunmas sonucunda, bu
problemlerin zlmesi iin nem kazanmtr.
Birok i ve endstriyel uygulamalarda, kr
veya kt gibi baz niceliklerin belirli koullar
altnda en uygun hale getirilmesi gerekebilir.
Bu koullarn ayarlanmas iin bazen dorusal
bazen de ikinci dereceden eitsizlikler
kullanlmaktadr.
N HAZIRLIK
1. (1, 3), (2, 5) ve (1, 4) noktalarnn yerlerini dik koordinat sisteminde belirtiniz.
2. x2 + 1 = 0 denklemini znz.
3. (1, 6) ve (3, 4) noktalarndan geen dorunun denklemini bulunuz.
4. 2x 4 < 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
5. x2 + 3x 4 = 0 denkleminin kklerini bulunuz.
6.
Yandaki ekle gre x ka derecedir?

x
(x20)
7. y = 2x 11 dorusunun x-eksenini kestii noktay bulunuz.

8. y = x 2 dorusunu dik koordinat dzleminde iziniz.
9. 3x 4 0 eitsizliini znz.
10. Kkleri 3 ve 5 olan ikinci derece denklemi oluturunuz.
3
11. y = x 4 dorusunun y-eksenini kestii noktay bulunuz.
2
12. y = 2x + 2 ve y = 2x 5 dorularnn paralel olup olmadklarn belirleyiniz.
13. 3x 9 12 eitsizliini salayan gerek say araln bulunuz.
14. 2x2 + 5x 7 = 0 ikinci derece denkleminin kklerini bulunuz.
15. 2x + y 13 = 0 dorusunun eimini bulunuz.
16. 2x 4 4x 1 eitsizliini znz.
17. 2(x + 3) < 4x 7 eitsizliini salayan x lerin araln bulunuz.
18. x2 8 = 0 denklemini znz.
19. Kkleri 3
5 ve 3 + 5 olan ikinci dereceden denklemi oluturunuz.
20. 3 < 2 x < 1 eitsizliini salayan x lerin araln belirleyiniz.

21. 1< 2x + 3 13 eitsizliini znz.
22. 3x + 8 > 17, 2x + 5 7 eitsizliklerini salayan x deerlerini bulunuz.
23. |x 4| 3 eitsizliini znz.
24. ( 1, 2) ve ( 4, 1) noktalarndan geen dorunun eimini bulunuz.
25. |2x + 1| 3 6 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
26. Aada verilen noktalarnn 2x 3y 2 eitsizliinin bir zm olup olmadn kontrol ediniz.
b) (0, 1)
c) (2, 1)
a) (0, 0)
170
nite 3. Denklem ve Eitsizlik Sistemleri
nite
1. Blm
3.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
Giri
Bu blm sonunda;
85 araba says/saat
x1
ba
ra
20 a
t
/saa
say
45 araba says/saat
x2
x3
x4
Birinci dereceden iki bilinmeyenli

lineer denklem sistemlerini,
Birinci dereceden bilinmeyenli
lineer denklem sistemlerini
Yok etme metodu ile lineer denklem sistemlerinin zmn
renmi olacaz.
x5
70 araba says/saat
Hayatn en nemli gereklerinden biri, yaammz nasl kolaylatrabileceimizi ve dnyann hangi lde matematiksel kurallara gre altn renmektir. Matematiksel aralardan biri olarak, dorusal denklem sistemlerinin
gnlk hayatta birok kullanm alan vardr. rnein, tek ynl bir trafik aknn modellemesi iin dorusal denklem sistemi kullanlr.
Temel Kavramlar
Dorusal (lineer) denklem sistemi
Yok etme yntemi
Dorusal denklem sistemleri, gnlk hayatmzda karlatmz birok problemin modellenmesinde ve dolaysyla zmnde kullandmz nemli bir
matematiksel aratr. rnein, i ekonomisi analizinde, belirli bir rnn miktarn ve fiyatn veren iki deiken arasndaki iliki talep fonksiyonu adyla
dorusal bir fonksiyon yardmyla ifade edilmektedir.
171
Blm
3.1
Denklem ve Eitsizlik Sistemleri
3.1.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
Tarihten Notlar
Gnlk hayatta aadaki rnee benzer pek ok problemle karlarz.
Birden fazla bilinmeyen ieren

denklem sistemlerinin zm
yntemi eski alara kadar
dayanr. Bu yntemlerden yok
etme metodu, ilk olarak Alman
matematiki Carl Friedrich
Gauss (1777 1855) ve Fransz
matematiki Marie Ennemond
Camille Jordan (1838 1922)
tarafndan kullanlmtr.
1
Bir marketten bir mteri, 3 kg elma ve 2 kg armut iin 8 TL, baka bir mteri 5 kg
elma ve 2 kg armut iin 12 TL demitir. Armut ve elmann sat fiyatlarn bulalm.
Problemin kurulumunu u ekilde yapabiliriz.

1 kg elmann x TL den ve
1 kg armudun y TL den satldn kabul edelim.
Buna gre,
3 kg elma ve 2 kg armut iin 3x + 2y = 8 (1)
5 kg elma ve 2 kg armut iin 5x + 2y = 12 (2)
Bylece, problem yukarda (1) ve (2) denklemlerini salayan x ve y leri bulmaya
dnr. (1) ve (2) denklemlerine dorusal denklem sistemi denir. Bu sistemlerin
zmlerine balamadan nce baz temel kavramlar aklayalm.
Hatrlayalm
Geometrik olarak, katsaylarndan
en az biri sfrdan farkl olan her
dorusal denklemin grafiinin
dzlemde bir doru olduunu hatrlaynz. Dorusal denklemin zmleri, grafik zerindeki noktalara
karlk gelen gerek say ikilileridir.
rnein, 2x + 4y = 8
denkleminin zmleri, aadaki
dorunun zerindeki noktalara
karlk gelen gerek say ikilileridir.
y
Buna gre, (1) denklemindeki 3x + 2y = 8 ifadesinde x ve y ler denklemin bilinmeyenleri, 3 ve 2 saylar denklemin katsaylardr.
x0, y0 R olmak zere, ax + by = h denkleminde x yerine x0, y yerine y0
yazldnda denklem salanyorsa, yani ax0 + by0 = h oluyorsa, ( x0, y0) sral
gerek say ikilisine denklemin bir zm denir.
Yukarda (1) denkleminde x yerine x = 2 ve y yerine y = 1 yazlrsa,
32+21=8
(0,2)
(4,0)
3
a, b, h R ve a, b her ikisi ayn anda sfr olmamak zere,

ax + by = h denklemine bir dorusal (lineer) denklem denir. Burada, x ve y
sembollerine bilinmeyen, a ve b saylarna denklemin katsaylar denir.
denklemi salanr. Benzer ekilde, (2) denkleminde de x yerine x = 2 ve y yerine

y = 1 yazlrsa,
5 2 + 2 1 = 12
denklemi salanr. Buradan, (x0, y0) = (2, 1) sral ikilisi hem (1) hem de (2) lineer
denklemlerinin zmdr.
172
2
(3, 2) sral ikilisinin 2x + y = 8 dorusal denkleminin bir zm olduunu gsterelim.
2x + y = 8 dorusal denkleminde x yerine x = 3 ve y yerine y = 2 yazlrsa,

23+2=8
eitlii salanm olur. Bylece, (3, 2) sral ikilisi 2x + y = 8 dorusal denkleminin
bir zmdr.
Uyar
Sra Sizde
1.
c 1,
3
m sral ikilisinin 2x + 4y = 8 dorusal denkleminin bir zm ol2
duunu gsteriniz.
2. Aadaki soru iin bir dorusal denklem sistemi bulunuz ve znz:

500 adet izleyici kapasitesine sahip bir sinemada, fiyatlar 8 TL ve 12 TL

olan biletler satlmaktadr. Tm biletlerin satlaca kabul edilirse, bilet
satndan 15000 TL gelir elde etmek iin 8 TL ve 12 TL lik biletlerden
kaar adet satlmas gerekir?
imdi, birden fazla dorusal denklemin ortak zmn bulmak iin kullanlan
dorusal denklem sistemlerini inceleyelim.
Her iki katsays da sfr, sa

taraf sabiti sfrdan farkl olan
bir dorusal (lineer) denklemin
zm yoktur. rnein, 0x + 0y
= 2 dorusal denklemini salayan
hibir gerek say ikilisi yoktur.
Bu nedenle, denklemin zm
kmesi bo kmedir.
Eer hem katsaylar hem
de sa taraf sabiti sfr, yani
0x + 0y = 0 ise, her gerek say ikilisi, bu denklemin bir zmdr.
Bu durumda, denklemin sonsuz
sayda zm vardr denir.
a, b, c, d, h, k R olmak zere,
ax + by = h
3
cx + dy = k
(3)
dorusal (lineer) denklem topluluuna iki bilinmeyenli dorusal (lineer) denklem sistemi denir. Burada, x ve y sembollerine bilinmeyen, a, b, c ve d saylarna
denklem sisteminin katsaylar denir.
x ve y sembollerinin yerine r, s, t, u gibi semboller de kullanlr. rnein,
3x + 2y = 1
6x + y = 2
sisteminin bilinmeyenleri x ve y iken,
4r + 2s = 3
4r 5s = 3
sisteminin bilinmeyenleri r ve s dir.
173
Blm
3.1
x0, y0 R olmak zere, hem ax + by = h hem de cx + dy = k denklemini salayan x0 ve y0 reel say ikilisine lineer denklem sisteminin bir zm denir.
Yani,
ax 0 + by 0 = h
cx 0 + dy 0 = k
3
5x + y = 6
x - 2y = 10
(ki bilinmeyen, x ve y, ieren iki denklem)
dorusal denklem sisteminin zmnn (x0, y0) = (2, 4) sral gerek say ikilisi
olduunu gsterelim.
(2, 4) sral ikilisi hem birinci denklemde hem de ikinci denklemde yazlrsa;
5 2 + (4) = 6
2 2 (4) = 10
elde edilir.
Sra Sizde
1.
- x + 2y = - 2
3 denklem sisteminin zmnn (x0, y0) = (2, 2)
- 2x + 5y = - 6
sral ikilisi olduunu gsteriniz.
2.
- y + 2x = 4
3 dorusal denklem sisteminin zmnn (x0, y0) = (2, 0)
x + 2y = 2
sral ikilisi olduunu gsteriniz.
zm kmeleri ayn olan iki denklem sistemine denk sistemler denir.
rnein,
2x + 3y = 1
2x + 3y = 1
3 ve
3 denklem sistemleri denktir nk her
- x + y =-3
5y = - 5
iki sistemin de zm kmesi = {(2, 1)} dir.
174
Yok etme yntemi

Buraya kadar, verilen bir sral ikilinin bir lineer denklem sisteminin zm olup
olmadn denklemlerde yerine yazarak kontrol ettik. imdi ise verilen bir dorusal denklem sisteminin zmn nasl bulacamz inceleyeceiz. Bunun iin
farkl yntemler vardr. Bu yntemlerin banda da yok etme yntemi gelmektedir.
Bu yntemle zm yapabilmek iin verilen sistemi oluturan iki denklemde de
bilinmeyenlerden birinin kat saylar eit olmaldr. Ayn bilinmeyenden birinin kat
saylar eit deilse nce kat saylar eitlenir. ki denklem taraf tarafa toplanarak
veya kartlarak bir bilinmeyenli bir denklem elde edilir. Elde edilen bu bir bilinmeyenli denklem zlerek bilinmeyen bulunur. Bulunan deer, denklemlerden
herhangi birinde yerine konularak dier bilinmeyen bulunur. Bylece denklem
sisteminin zm olan sral ikilisi bulunmu olur.
Geometrik olarak, her dorusal denklemin grafiinin koordinat dzleminde bir
doru olduunu biliyoruz. Dzlemde iki doru birbirine gre farkl konumda
bulunur:
Kesien dorular
Paralel dorular
akan dorular
Bir dorusal denklem sisteminin zm kmesini belirlemek iin, o denklem sistemindeki dorusal denklemlerin grafikleri ayn dzlem zerinde izilir ve elde
edilen dorularn ortak noktalarna, yani kesiim noktalarna baklr.
Dorular kesiiyorsa, sistemin tek zm vardr.
Dorular paralel ise, denklem sisteminin zm yoktur.
Dorular akk ise, sistemin sonsuz sayda zm vardr.
Aadaki rnek yntemin uygulan hakknda bilgi verecektir. zm dikkatlice inceleyerek, izlenilen yola zellikle dikkat ediniz.
4
x+y = 5
denklem sistemini yok etme yntemi ile zelim.
-x + y = 1
175
Blm
3.1
y
8
x+y=5
Verilen denklem sisteminde x bilinmeyenini yok etmek iin, birinci denklem ile
ikinci denklemi toplarsak (veya denklemleri taraf tarafa toplarsak)
6
4
x+y = 5
x+y = 5
2 &
2
-x + y = 1
2y = 6
2
6 4 2
x + y =1
0 2
10
denklem sistemini elde ederiz.
imdi ikinci denklemin her iki tarafn
ekil 1
x+y = 5
1
1 4
2y = 6
2
2
Bilgi Notu
rnek 4te x bilinmeyeni yerine y
bilinmeyeni yok edilerek de zm
bulunabilir. Ancak, birinci denklemdeki x bilinmeyeninin iareti
ile ikinci denklemdeki x bilinmeyeninin iaretleri zt olduundan,
x bilinmeyenini yok etmek daha
kolaydr.
1
ile arparsak,
2
&
x+y = 5
2
y =3
sistemi elde edilir. Bylece, y = 3 bulunmu olur. Bulduumuz bu y deerini birinci denklemde y yerine yazarsak,
x+3=5 x=2
elde edilir. O halde, verilen sistemin zm kmesi ={(2, 3)} olur. ekil 1de sistemdeki doru denklemlerinin izimleri verilmitir. Dorusal denklemler bir noktada kesitiinden, sistemin tek bir zm vardr.
5
2x + y = 5
3 denklem sistemini yok etme yntemi ile zelim.
4x + 2y = 8
2x + y = 5
y deikenini yok etmek isteyelim. Birinci denklemin her iki tarafn 2 ile arpalm.
2x + y = 5
(- 2) (2x + y) = (- 2) 5
3 &
3
4x + 2y = 8
4x + 2y = 8
10
8
6
4
&
2
0
8 6 4 2
denklemleri taraf tarafa toplanrsa
4
6
&
2x + y = 4
ekil 2
- 4x - 2y = - 10
3
4x + 2y = 8
- 4x - 2y = - 10
3
0x + 0y = - 2
kinci denklemden 0 = 2 bulunur ki bu bir elikidir. O halde verilen denklem

sisteminin zm yoktur. Yani, = dir. ekil 2de sistemde verilen dorularn
grafikleri izilmi olup, grld gibi dorular paraleldir.
6
2x + y = 4
3 denklem sistemini yok etme yntemi ile zelim.
- 6x - 3y = - 12
176
kinci denklemin her iki tarafn
1
ile arpalm.
3
2x + y = 4
2x + y = 4
3
1
1
4&
c m (- 6x - 3y) = c m (- 12)
- 2x - y = - 4
3
3
Birinci ve ikinci denklemleri taraf tarafa toplanrsa
&
2x + y = 4
3
0x + 0y = 0
Bu ilem sonucunda, nc denklem sisteminde, ikinci denklemin yerine, daima doru olan 0 = 0 eitlii gelmitir. O halde, rnekteki dorusal denklem sisteminin zm kmesi, 2x + y = 4 dorusal denkleminin zm kmesi ile ayndr.
Bu denklemde y deikenini x cinsinden yazarsak,
y = 4 2x
Bilgi Notu
elde edilir. Bu eitlikten, sistemin, her x deeri iin bir zm bulunduu; zm

kmesinin sonsuz sayda olduu sonucu ortaya kar. imdi, x = t alp yukarda
y iin ikinci denklemden bulduumuz ifadeden y = 4 2t elde ederiz. Bundan
dolay, bu rnekteki denklem sisteminin zm kmesi,
rnek 6nn zmnde grld

gibi, zm kmesinin herhangi bir
elemann gsteren
(t, 4 2t), t R
ikililerine, sistemin genel zm
denir.
= {(t, 4 2t): t R}
Bu ifadede grlen t simgesi parametre olarak adlandrlr. Parametreye verilecek
her bir deer iin sistemin bir zel zm bulunur. rnek olarak,
t = 1 iin (x, y) = (t ,4 2t) = ( 1, 4 2( 1)) = (1,6),
t = 0 iin (x, y) = (t, 4 2t) = (0 ,4 2(0)) = (0,4),
2x + y = 4
t = 1 iin (x, y) = (t, 4 2t) = (1, 4 2(1)) = (1,2)
y
10
8
6
zel zmleri elde edilir. Bu zel zmlerin her biri verilen denklem sistemini
salar. ekil 3te de grld gibi, 2x + y = 4 dorusu ile 6x 3y = 12
dorusu akktr. Bu durum, sistemin sonsuz zme sahip olduunu gsterir.
Yani, 2x + y = 4 dorusunu salayan her (x, y) ikilisi ayn zamanda 6x 3y = 12
dorusunu da salar.
4
2
10 8 6 4 2
0
2
4
6
ekil 3
Sra Sizde
Aadaki denklem sistemlerini yok etme yntemi ile znz.
a)
3x + 2y = 2
b)
x - 7y = - 30
2x + y = 1
4x + 2y = 3
177
10 12
Blm
3.1
ehir Tiyatrolar
Bilet no: 435789-498578
Oyun: Lks hayat
Sahne: H. Muhsin Erturul
Tarih:
27/12/2014
int. kredi ind.
Sra/ Koltuk:
Tutar:
15/ 35
3.00 TL - renci
Gsteri sonuna kadar saklaynz
renci biletinin 3 TL, tam

biletin ise 4 TL olduu
tiyatro biletlerinden 461
adet satan Kerem, toplamda 1624 TL gelir elde
ediyor. Buna gre, Kerem'in
satm olduu biletlerden
ka tanesinin renci bileti
ve ka tanesininde tam
bilet olduunu bulalm.
x : satlan renci bileti says

y : satlan tam bilet says
Her bir renci bileti 3 TL, her bir tam bilet 4 TL ve bu sattan 1624 TL elde edildiine gre,
3x + 4y = 1624
olur. Dier taraftan tiyatro iin 461 tane bilet satldna gre,
x + y = 461
bulunur. Buna gre, dorusal denklem sistemi

3x + 4y = 1624
x + y = 461
olarak yazlr. imdi sistemin zmn bulalm.

kinci denklemi 3 ile arpp birinci denklem ile toplayalm. Bylece, x bilinmeyeni yok edilmi olur.
3x + 4y = 1624
3x + 4y = 1624
3x + 4y = 1624
3&
3&
3
x + y = 461
- 3 (x + y = 461)
- 3x - 3y = - 1383)
Buradan, y = 241 (satlan tam bilet says)
kinci denklemde y = 241 yazlrsa
x + 241 = 461 x = 220 (satlan renci bilet says)
178
Birinci dereceden bilinmeyenli dorusal denklem sistemleri

Birinci dereceden 3 bilinmeyenli denklem sistemleri yukarda tanmladmz birinci dereceden iki bilinmeyenli denklem sistemlerine benzer olarak tanmlanr.
a1, b1, c1, a2, b2, c2, a3, b3, c3, k, l ve m R olmak zere,
a1 x + b1 y + c1 z = k
a2 x + b2 y + c2 z = l
a3 x + b3 y + c3 z = m
dorusal (lineer) denklemler topluluuna birinci dereceden 3 bilinmeyenli
denklem sistemi denir. Burada, x, y ve z sembollerine bilinmeyen, a1, b1, c1,
a2, b2, c2, a3, b3 ve c3 saylarna denklem sisteminin katsaylar denir.
(1)b_b
x + y + z = 46
bb
1
b
- y + z = - 1 (2) b` denklem sistemindeki 1. denklemin katsaylar 1, 1 ve
bb
2
b
x - 8y - 8z = 1
(3)b
a
1
1 sa taraf sabiti 46, 2. denklemin katsaylar 0, - ve 1 sa taraf sabiti 1. ve 3.
2
denklemin sa taraf sabiti 1 ve katsaylar ise 1, 8 ve 8 dir.
Bilgi Notu
Bilinmeyen sembolleri olarak her
zaman x, y ve z kullanmak gerekmez. Bazen farkl semboller de
kullanlabilir. rnein, r, s ve t gibi.
a1x + b1y + c1z = k denklemi uzayda bir dzlem belirtir. Birinci dereceden bilinmeyenli bir denklem sisteminin zm iin, iki bilinmeyenli denklem sistemlerine benzer olarak, durum sz konusudur:
Sistemin bir tane (tek) zm vardr.
Sistemin hi zm yoktur.
Sistemin sonsuz zm vardr.
Bu durumlar geometrik olarak aadaki anlamlara gelmektedir.
Tek bir zm
Dzlemler bir noktada kesiir.
Sonsuz zm
Dzlemler bir doru zerinde kesiir.
Dzlemler bir dzlem zerinde kesiir.
(x,y,z)
Hibir zm yok
Dzlemlerin hibir ortak noktas yoktur.
179
Blm
3.1
8
x + y + z = 46
1
- y + z =-1
2
x - 8y - 8z = 1
( bilinmeyen, x, y ve z ieren, denklem)
birinci dereceden 3 bilinmeyenli lineer denklem sisteminin zmnn

(x0, y0, z0) = (41, 4, 1) sral reel say ls olduunu gsterelim.
(41, 4, 1) sral reel say lsnn, verilen birinci dereceden 3 bilinmeyenli lineer
denklem sisteminin bir zm olduunu gstermek iin, rnek 3' e benzer olarak, her bir denklemde x yerine x0 = 41, y yerine y0 = 4 ve z yerine z0 = 1 yazlrsa
41 + 4 + 1 = 46
-
1
4 + 1 = 1
2
41 8 4 8 1 = 1
elde edilir. Verilen (x0, y0, z0) = (41, 4, 1) sral reel say ls sistemin bir zmdr.
Sra Sizde
x + y + z = 6b_b
bb
3x - 2y + 4z = 9b` birinci dereceden 3 bilinmeyenli lineer denklem sistemibb
x - y - z = 0b
a
nin zmnn (x0, y0, z0) = (3, 2, 1) sral reel say ls olduunu gsteriniz.
Birinci dereceden bilinmeyenli dorusal denklem

sistemlerinin yok etme yntemi ile zlmesi
Birinci dereceden bilinmeyenli denklem sistemlerinin yok etme yntemiyle
zmlerinin bulunmas, yukarda aklanan iki bilinmeyen ieren iki denklem
sistemlerinin zmlerinin bulunmasna benzerdir. Yukarda verilen ve balangtaki sisteme denk olan baka bir sisteme indirgeme iin takip edilen metot burada da geerlidir. Sistemimiz bilinmeyen ierdiinden herhangi iki bilinmeyen yok edilerek nc bilinmeyen bulunur. Daha sonra bulunan bu deiken
dier denklemlerde yerine yazlarak sistemin zm elde edilir. imdi yntemi
aklayan rnekleri inceleyelim.
180
9
x + y - z =-1
4x - 3y + 2z = 16
2x - 2y - 3z = 5
(1)
(2)
(3)
birinci dereceden 3 bilinmeyenli lineer denklem sisteminin zmn bulalm.
(2). denklemdeki x deikenini yok etmek iin (1). denklemi 4 ile arpp (2).
denklem ile toplayalm.
x + y - z =-1
4x - 3y + 2z = 16
- 4x - 4y + 4z = 4
(1)
(1) - 4 ile arp
3 &
4x - 3y + 2z = 16
(2)
(2)
+
---------------0x - 7y + 6z = 20
Benzer ekilde, (3). denklemdeki x deikeni yok etmek iin (1). denklemi 2 ile
arpp (3). denklem ile toplayalm.
- 2x - 2y + 2z = 2
(1)
(1) - 2 ile arp
3 &
2x - 2y - 3z = 5
(3)
(3)
+
---------------0x - 4y - z = 7
Bylece, rnekte verilen sisteme denk yeni bir sistem elde edilir ve yeni sistem
x + y - z =-1
(1)
0x - 7y + 6z = 20
(2)
0x - 4y - z = 7
(3)
x + y - z =-1
2x - 2y - 3z = 5
olarak yazlr. Bu yeni sistemde (2). ve (3). denklemlerini dikkate alacaz. Bu iki
bilinmeyenli iki denklem
- 7y + 6z = 20
- 4y - z = 7
(2)
(3)
sistemi olarak yazlr. Burada, (2) ve (3) denklemlerinden z yi yok etmek daha kolay olduundan (3) denklemi 6 ile arpp (2). denklem ile toplayalm.
- 7y + 6z = 20
- 4y - z = 7
- 7y + 6z = 20
(3)
(2)
- 24y - 6z = 42
(4)
3&
+
(3)
---------------- 31y - 0z = 62
Bylece, elde edilen ve ilk verilen denklem sistemine denk olan yeni denklem
sistemi
x + y - z =-1
(1)
- 7y + 6z = 20
(2)
- 31y = 62
(3)
181
Blm
3.1
imdi (3). denklemi -
1
ile arpalm. Bylece,
31
x + y - z =-1
- 7y + 6z = 20
y =-2
(1)
(2)
(3)
elde edilir. (3). denklemdeki y = 2 deeri (2). denklemde yazlrsa

7 (2) + 6z = 20 z = 1 bulunur.
Son olarak, bulduumuz y = 2 ve z = 1 deerleri (1). denklemde yazlrsa
x + (2) 1 = 1 x = 2 olur.
Buna gre, sistemin zm x = 2, y = 2 ve z = 1. Yani = {(2, 2, 1)} dir.
10
2x + y - z = - 2_bb
bb
x + 2y - z = - 9`b birinci dereceden 3 bilinmeyenli dorusal denklem sisteminin
bb
x - 4y + z = 1 b
a
zmn bulalm.
Verilen denklem sistemine dikkatlice baklrsa, z yi yok etmenin daha kolay olduu grlr. Nedenini grebiliyor musunuz? imdi, birinci denklemi 1 ile arpp
ikinci denklem ile toplayalm. Ayrca, ikinci ve nc denklemleri taraf tarafa
toplamak nc denklemdeki z yi yok etmek iin yeterlidir.
- 2x - y + z = 2
x + 2y - z = - 9
2x + y - z = - 2
3 & +
x + 2y - z = - 9
------------- x + y + 0z = - 7
ve
x + 2y - z = - 9
x - 4y + z = 1
+
------------2x - 2y - 0z = - 8
Bylece, verilen sisteme denk olan yeni sistem
2x + y - z = - 2
- x + y =-7
2x - 2y = - 8
182
elde edilir.
imdi nc denklemi
1
ile arpalm.
2
2x + y - z = - 2
- x + y =-7
x - y =-4
kinci ve nc denklemler iki bilinmeyenli iki denklem sistemi olarak alnrsa ve

bu denklemler taraf tarafa toplanrsa
- x + y =-7
x - y =-4
+
-----------0x + 0y = - 11
sistemi bulunur. Bylece, 0 = 11 bulunur ki bu bir elikidir. O halde, verilen
denklem sisteminin zm yoktur. Yani, = dir.
Sra Sizde
x - 2y + 3z = 7 _bb
bb
2x + y + z = 4 `b birinci dereceden bilinmeyenli lineer denk1.
bb
- 3x + 2y - 2z = - 10b
a
lem sisteminin zmn bulunuz.
x - y - z = 1_bb
bb
2. 2x + 3y + z = 2b` bilinmeyenli lineer denklem sisteminin zmn
bb
3x + 2y = 0b
a
bulunuz.
11
x - 2y - z = 8 b_b
bb
2x - 3y + z = 23`b denklem sisteminin zmn bulalm.
bb
4x - 5y + 5z = 53b
a
kinci ve nc denklemlerinden x deikenini yok edebiliriz. Bunun iin, birinci

denklemi 2 ile arpp ikinci denklem ile toplamak ve birinci denklemi 4 ile arpp nc denklem ile toplamak yeterlidir.
- 2x + 4y + 2z = - 16
2x - 3y + z = 23
x - 2y - z = 8
3 & +
2x - 3y + z = 23
--------------0x + y + 3z = 7
ve
183
Blm
3.1
- 4x + 8y + 4z = - 32
4x - 5y + 5z = 53
x - 2y - z = 8
3 & +
4x - 5y + 5z = 53
--------------0x + 3y + 9z = 21
x - 2y - z = 8
y + 3z = 7
3y + 9z = 21
bulunur. nc denklemden y deikenini yok etmek iin, ikinci denklem 3 ile
arplp, nc denklem ile toplanrsa
x - 2y - z = 8
y + 3z = 7
0y + 0z = 0
yani,
x - 2y - z = 8
y + 3z = 7
0=0
elde edilir. Bylece, sistem iki denklem ieren bir sisteme dnr. O halde denklemler birbirine bamldr ve sistem sonsuz sayda zme sahiptir. imdi, bu
sonsuz zm gsteren banty bulalm.
kinci denklemden y yi z cinsinden bulup birinci denklemde yazarsak
y = 7 3z
ve
x 2(7 3z) z = 8 x = 5z + 22
bulunur. imdi, z = t alp yukarda y iin ikinci denklemden bulduumuz ifadeden
y = 7 3t ve x iin nc denklemde x = 5t + 22 elde ederiz. Bundan dolay, bu
denklem sisteminin zm kmesi,
= {(5t + 22,7 3t,t) : t R}
bulunur.
Burada, t bir parametre olup, t parametresine verilecek her bir deer iin sistemin bir zel zm bulunur. rnein,
t = 1 iin (x, y, z) = (5(1) + 22,7 3(1), 1) = (27, 10, 1),
t = 0 iin (x, y, z) = (5(0) + 22,7 3(0), 0) = (22, 7, 0),
t = 1 iin (x, y, z) = (5(1) + 22,7 3(1), 1) = (17, 4, 1),
zel zmleri elde edilir. Burada, t yerine ilemlerin kolayl asndan tamsay
alnmtr. Ancak unutulmamaldr ki t herhangi bir reel say alnabilir. Bu zel zmlerin her biri verilen denklem sistemini saladna dikkat ediniz.
184
12
(1, 4), (1, 6) ve (3, 0) noktalar y = ax2 + bx + c ikinci dereceden denkleminin
grafii zerinde olduuna gre a, b ve c reel saylarn bulalm.
(1, 4), (1, 6) ve (3, 0) noktalar y = ax2 + bx + c ikinci dereceden denkleminin

grafii zerinde olduuna gre,
2
(1, 4) iin : 4 = a(1) + b(1) + c
4 = a b + c
6
5
4
(1, 6)
iin :
6 = a(1)2 +b(1) + c
6=a+b+c
(3, 0)
iin :
0 = a(3)2 + b(3) + c
0 = 9a + 3b + c
olur. Bylece, aadaki birinci dereceden a, b, c bilinmeyenli denklem sistemi

elde edilir.
a - b + c =-4
a+b+c = 6
9a + 3b + c = 0
Elde edilen sistem yukardaki rneklerde olduu gibi, yok etme yntemi ile zlrse a = 2, b = 5 ve c = 3 bulunur. Bylece, (1, 4), (1, 6) ve (3, 0) noktalarndan
geen erinin (paraboln) denklemi y = 2x2 + 5x + 3 bulunur. kinci dereceden
denklem ve bu noktay gsteren grafik ekil 4te verilmitir.
(1, 6)
3
2
1
2 1
1
(3, 0)
x
1 2 3 4
2
3
4
(1, 4)
5
ekil 4
Sra Sizde
x - y - z = 1 _bb
bb
1. - x + 2y - 3z = - 4 `b denklem sisteminin zmn bulunuz.
bb
3x - 2y - 7z = 0 b
a
2. (1, 4), (2, 3) ve (0, 1) noktalar y = ax2 + bx + c ikinci dereceden denkleminin grafii zerinde olduuna gre a, b ve c reel saylarn bulunuz ve
erinin grafiiniz iziniz.
13
Bir bilgisayar irketi farkl maazaya tip dizst bilgisayar satyor. Her maaza tarafndan sipari verilen dizst bilgisayar miktar ve irkete denecek toplam
tutar, aadaki tabloda verilmitir.
Maaza
Dizst A
Dizst B
Dizst C
Toplam Tutar (TL)
Maaza-1
10
21200
Maaza-2
18700
Maaza-3
13000
Yukardaki bilgiyi ifade edebilecek denklem sistemini yazalm ve her bir dizst
iin birim fiyat bulalm.
185
Blm
3.1
a: Dizst A nn birim fiyat

b: Dizst B nin birim fiyat
c: Dizst C nin birim fiyat
olsun. Buna gre, bu bilgileri ifade eden denklem sistemi
10a + 8b + 6c = 21200
7a + 9b + 5c = 18700
8a + 4b + 3c = 13000
(1)
(2)
(3)
olur. Yukardaki sistemden (1) ve (2) denklemlerini alalm. Birinci denklemi 5 ile
ikinci denklemi 6 ile arpp taraf tarafa toplayalm.
10a + 8b + 6c = 21200 (1)
7a + 9b + 5c = 18700 (2)
5(10a + 8b + 6c = 21200)
6(7a + 9b + 5c = 18700)
- 50a - 40b - 30c = - 106000

42a + 54b + 30c = 112200
+
------------------- 8a + 14b = 6200
imdi (1) ve (3) nolu denklemleri alalm. nc denklemi 2 ile arpp birinci
denklem ile toplayalm.
10a + 8b + 6c = 21200
(1)
8a + 4b + 3c = 13000
(3)
10a + 8b + 6c = 21200
2(8a + 4b + 3c = 13000)
10a + 8b + 6c = 21200
- 16a - 8b - 6c = - 26000
+
------------------- 6a = - 4800
& a = 800
a = 800 8(800) + 14b = 6200 b=900
Bulduumuz a ve b deerlerini sistemdeki herhangi bir denklemde yerine yazlrsa rnein (1) nolu denklemden
10a + 8b + 6c = 21200 10(800) + 8(900) + 6c = 21200 c = 1000 olur.
Bylece, Dizst A nn birim fiyat 800 TL, Dizst B nin 900 TL ve Dizst C nin
ise 1000 TL dir.
186
3.1.1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
BLGMZ DEERLENDRELM
1.
x x
x-2
+ +6 =
+ 2 eitliini salayan x
2 4
4
9.
deerini bulunuz.
x + 2y - 3z = 22
2x - y + 4z = 11
denklem sistemine gre, 3x + y + z ileminin
sonucunu bulunuz.
2. x ve a reel saylar olmak zere,

a (5x 6) = 5ax 24 eitliini salayan a
deerini bulunuz.
3.
x x x x
+ - + = 4 eitliini salayan x
2 3 4 5
10.
9a - 7b - 3c = 12
4a - 4b - 2c = 2
sistemini salayan a, b ve c reel saylar iin,
a + b + c deerini bulunuz.
deerini bulunuz.
4.
2a + 3b - 8 = 0
3a + 2b - 7 = 0
olduuna gre, a + b toplamn bulunuz.
5.
2x - 6y = 10
3 sistemini salayan (x, y)
3x - 5y = 11
ikilisini bulunuz.
6.
1 4
+ =8
a b
2 2
+ =3
a b
sistemini salayan a deerini bulunuz.
7.
2 3
3
+ =
a b
4
2 3
1
- =
a b
8
11. a, b ve c R olmak zere,

a + 2b + 3c = 10
a - b - c =-1
3a + 2b + 2c = 12
sistemini salayan b deerini bulunuz.
3 1 2
+ + =4
a b c
1 1
12.
+ =6
a b
1 1
- =1
a b
denklem sisteminde, c gerek saysn bulunuz.
a + b = 7 bb_
bb
13. 2a - c = 4 `b denklem sistemine gre, a
bb
3c + b = 10b
a
deerini bulunuz.
sistemini salayan a ve b deerleri iin, b a

farkn bulunuz.
8.
2a - 3b = 1
a
2 olduuna gre,
deerini
b
3a + 6b = 4
bulunuz.
2a + 3b = 6 b_b
bb
14. 3b + 4c = 20`b olduuna gre, a + b + c
bb
4a + 2c = 4 b
a
deerini bulunuz.
187
Blm 3. 1 Dorusal Denklem Sistemlerinin zm
BLM DEERLENDRME
1.
a + 2b = 3
2 olduuna gre, b a farkn
3a - 4b = - 7
bulunuz.
2.
3.
4.
x x
x-3
eitliini salayan x deerini
+ =
3 9
2
bulunuz.
x x x
x
- + = 19 eitliini salayan x
3 6 9 15
deerini bulunuz.
x - 2y = 10
3 sistemini dorulayan x + y
2x + 3y = - 1
toplamn bulunuz.
_b
2 1
b
+ = 7 bb
bb
a b
`b sistemini salayan a deerini
5.
b
1 3
+ = 11 bbb
a b
b
a
bulunuz.
6.
a - 3b + 2c = 6_bb
bb
a + b + c = 2`b sistemini salayan b deerini
bb
2a - b + 3c = 9b
a
bulunuz.
10. a - b = 1 _bb
bb
a + 2c = 14 `b
bb
2b - c = 1 b
a
denklem sistemine gre, a

deerini bulunuz.
a b = 36 bb_
bb
11. a, b, c N ve b c = 12 `b olduuna gre,
bb
a c = 48 b
a
a + b + c deerini bulunuz.
12. Ali, parasyla 3 defter ve 6 kalem veya 12

kalem ve 2 defter alabiliyor. Ali, parasnn
tamamyla ka kalem alabilir?
2ax - b = 5
2 olduuna gre, x = 2 iin a
ax + 2b = 10
deerini bulunuz.
7.
9. a, b ve c R olmak zere,
3a + 2b - 4c = 12
2 denklem sistemine gre,
b + 2a - 3c = 7
13. 3 kilogram elma ile 2 kilogram domates

11,5 TL ve 5 kilogram elma ile 3 kilogram
domates 18,5 TL olduuna gre, 1 kilogram
domates ka TL'dir?
a + b c ileminin sonucunu bulunuz.
8.
11a + 8b + 11c = 18
2 sistemini salayan
3a + 2b + 3c = 4
a, b ve c reel saylar iin, a + b + c deerini
bulunuz.
188
14. 30 soruluk bir snavda her doru cevap iin 3

puan verilmekte, her yanl soru iin 1 puan
silinmektedir. Toplam 42 puan alan bir kiinin
ka tane doru cevab olduunu bulunuz.
nite
2. Blm
3.2 kinci Dereceye Dntrlebilen Denklemler ve Denklem Sistemleri
Bu blm sonunda;
Giri
kinci dereceden denklemler fen bilimleri, matematik ve mhendislik
alanlarnda karmza kar. rnein, t yl olarak zaman ve P nfus olmak zere, kk bir ehrin nfusu
P = 15 + 3t 2 + 2
fonksiyonu ile modelleniyor. Bu
durumda, ehrin nfusu ne zaman
20000 olur? sorusunun cevab kkl bir denklemin zmne dayanr.
Kuvvet, yn ve bykl olan bir vektrdr
ve vektrler uzayda x - y - z dorultularnda
bileenlere sahiptir. Fizikiler ve mhendisler
kuvvetin nesneler zerine nasl etki ettii zerinde hesaplamalar yaparlar. Toplam kuvvet,
F=

bir denkleme dntrlebilen
ve polinomlarn arpm ve blm biiminde verilen denklemlerin zm kmelerini bulmay,
Deiken deitirerek ikinci
dereceden bir bilinmeyenli
bir denkleme indirgenebilen
denklemlerin zm kmelerini
bulmay,
bir denkleme dntrlebilen
ve en ok iki kkl ifade ieren
bulmay,
bir denkleme dntrlebilen ve bir mutlak deer ieren
bulmay,
kinci dereceden iki bilinmeyenli
denklem sistemlerinin zm
kmelerini cebir ve grafik yardmyla bulmay,
Fx2 + Fy2 + Fz2
denklemi kkl ifade ierir.
kinci derece ve ikinci dereceye dntrlebilen denklemler mhendislikte nemli bir yer
tutar ve birok problemin zmnde kullanlr. rnein, T suyun kaynama scakl (C) ve
h (m) deniz seviyesinden olan ykseklik olmak
zere, h nin T cinsinden ifadesi, 95 T 100
olmak zere,
h = 1000(100 T) + 580(100 T)2
ikinci dereceden bir denklem ierir.
Bir dorusal denklem ile bir

ikinci dereceden iki bilinmeyenli
denklemin bulunduu sistemlerle ilem yapmay
renmi olacaz.
Temel Kavramlar
Deiken deitirme
kinci dereceden iki bilinmeyenli
denklem
Denklem sistemi
189
Blm
3.2
3.2.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli

Denklemlere Dntrlebilen Denklemler
Bu blmde ax2 + bx + c = 0 ikinci derece denklem eklinde olmayan, fakat ikinci
derece denklemlere dntrlebilen denklemleri inceleyeceiz ve zm kmelerini cebir ve grafik yardmyla bulacaz. Bu tr denklemlerin zmlerini 4
alt blmde ele alacaz.
I. f(x) g(x) = 0 ve
f (x)
=0
g (x)
biimindeki denklemlerin zm
f(x) ve g(x) polinomlar olmak zere, f(x) g(x) = 0 biimindeki denklemlerin zmleri, her bir arpan sfra eitlenerek bulunur. Yani,
Bilgi Notu
f(x) = 0 ifadesi geometrik olarak
y = f(x) erisi ile y = 0 (x-ekseni)
dorusunun kesim noktalarnn
x-koordinatlarn, yani f fonksiyonunun kklerini verir.
f(x) g(x) = 0 f(x) = 0 veya g(x) = 0

Eer arpan says ikiden fazla ise benzer yntem izlenir.
1
2
(x 3)( x 3x + 2) = 0 denkleminin zm kmesini (kklerinin kmesini) bulalm.
(x 3)( x2 3x + 2) = 0 x 3 = 0 x2 3x + 2 = 0
x 3 = 0 (x 2)(x 1) = 0 x = 3 x = 2 x = 1 elde edilir. Buna gre, denklemin zm kmesi = {1, 2, 3} olur.
2
x3 + 4x2 + 3x = 0 denkleminin zmn bulalm.
y
x3 + 4x2 + 3x
x3 + 4x2 + 3x = 0 denkleminin soldaki her bir teriminde x olduundan, x parantezine alnrsa x (x2 + 4x + 3) = 0 denklemi bulunur. Buna gre,
3
2
1
B
A
0
C 1
4 3 2 1
1
2
x (x2 + 4x + 3) = 0 x = 0 x2 + 4x + 3 = 0
2
x = 0 x = 3 x = 1
sonucu elde edilir. ekil 1de grld gibi, y = x3 + 4x2 + 3x erisi x-eksenini 3
noktada keser. Bu noktalar, x = 0, x = 3 ve x = 1 dir.
ekil 1
190
kinci Dereceye Dntrlebilen Denklemler ve Denklem Sistemleri
3
(x + 1)(x + 3)(x 2) = (x + 3)(x 2) denkleminin zmn bulalm.
nce verilen denklemi f(x) g(x) = 0 formuna getirelim.

(x + 1)(x + 3)(x 2) = (x + 3)(x 2)
(x + 1)(x + 3)(x - 2) - (x + 3)(x - 2) = 0
(x + 3)(x 2)[(x + 1) 1] = 0 x(x + 3)(x 2) = 0
x = 0 x + 3 = 0 x 2 = 0 x=0 x = 3 x = 2
Uyar
f(x) g(x) = f(x) eklindeki denklemlerde sadeletirme yaplrsa
kk kaybedilebilir. Bu nedenle,
sadeletirme yaplmamas ve tm
ifadelerin tek tarafa toplanmas
gerekir.
bulunur.
Sra Sizde
1. x4 9x2 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
2. (x2 3x)(x2 2x + 1) = 0 denkleminin kklerini bulunuz.
3. (x2 - 9)(x2 + 8x + 6) = 9 x2 denkleminin kkler toplamn bulunuz.
4. (x2 x 6)(x + 4) = 0 denkleminin kklerinin toplam katr?
5. (2x 1)(x + 3) + (2x 1)(x 4) = 0 eitliini salayan x gerel saylarnn
toplam katr?
f (x)
= 0 biimindeki denklemlerin zmn bulmak iin, f(x) = 0 denklemig (x)
nin kkleri bulunur, g(x) = 0 denkleminin kkleri zm kmesine dahil edilmez.
Buna gre,
Tarihten Notlar
kinci dereceden denklemlerin kullanld problemler en
eski matematik literatrnde
bulunmaktadr. Babiller ve
Msrllar M.. 1800lerden nce
bu tr denklemleri kullanyorlard. klit, Data (M.. 300) adl
eserinde ikinci derece denklemleri geometrik olarak zm,
Hintliler ve Araplar da gerek
kkl herhangi bir ikinci derece
denklemi zmek iin kurallar
gelitirmitir.
Thomas Harriot (1560-1621),
zmleri elde etmek iin
arpanlara ayrma metodunu ve
Franois Viete (1540-1603) esas
olarak tam kareye tamamlayarak bulunan bir metot sunmutur.
f (x)
= 0 & f (x) = 0 ve g (x) ! 0
g (x)
191
Blm
3.2
4
x 2 + 2x - 3
= 0 denkleminin zmn bulalm.
x 2 - x - 12
x 2 + 2x - 3
= 0 & x 2 + 2x - 3 = 0 ve x 2 - x - 12 ! 0
x 2 - x - 12
olmaldr. x2 + 2x 3 = 0 denkleminin kkleri bulunursa
x2 + 2x 3 = 0 x = 3 ve x = 1 olur. Dier taraftan, x = 3 iin verilen denklemin
paydas olan ifade
(3)2 (3) 12 = 0 olduundan x = 3 denklemin bir zm olamaz. x = 1 iin
(1)2 (1) 12 = 12 0 olduundan, x = 1 bir zmdr. O halde, verilen denklemin zm kmesi = {1} olur.
5
(x 4 - 1) (x 2 + 2x + 1)
= 0 denklemini salayan x deerlerini bulalm.
x (x 2 + 3x + 2)
(x4 1)(x2 + 2x + 1) = 0 x4 1 = 0 x2 + 2x + 1 = 0 dr.

x4 1 = 0 (x2 1)(x2 + 1) = 0 elde edilir. Ancak x2 + 1 = 0 denkleminin reel kk
yoktur.
x2 1 = 0 = {1, 1} dir. Ayrca, x2 + 2x + 1 = 0 = {1} bulunur. (Burada, 1
in iki katl kk olduuna dikkat ediniz). Buna gre, paydaki
(x4 1)(x2 + 2x + 1) = 0 denkleminin zm kmesi 1 = {1, 1} olacaktr. imdi de
paydada bulunan denklemin kklerini arayalm.
x(x2 + 3x + 2) = 0 x = 0 veya x2 + 3x + 2 = 0
x = 0 x = 1 x = 2 2 = {0, 1, 2} dir. Buna gre,
(x 4 - 1) (x 2 + 2x + 1)
= 0 denkleminin zm kmesi = 1 2 = {1} bulunur.
x (x 2 + 3x + 2)
192
6
3x - 1
= 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
4 (x 2 - 2x)
x
3x - 1
= 0 & 3 x - 1 = 0 ve 4 x (x 2 - 2x) ! 0
4 x (x 2 - 2x)
3x 1 = 0 3x = 1 x = 0 dr.
Dier taraftan, x = 0 iin paydadaki ifade 40 (0)2 2(0)) = 0 olduundan x = 0
zm olamaz. O halde, zm kmesi = olur.
7
4
5
= 0 denklemini salayan x gerek saylarnn kareleri toplamn bux x2
lalm.
1+
Verilen denklemde payda eitlenirse

1 4
5
x 2 + 4x - 5
+ - 2 =0&
= 0 & x 2 + 4x - 5 = 0 ve x 2 ! 0
2
1 x x
x
(x)
(x 2)
(1)
x2 + 4x 5 = 0 denkleminin kkleri x = 5 x = 1 dir.

x = 5 ve x = 1 iin payda sfr olmaz. Bu nedenle, x = 5 ve x = 1 denklemi salayan gerek saylardr ve bunlarn kareleri toplam (5)2 + 12 = 26 bulunur.
Sra Sizde
1.
(x 2 - 9) (3x 2 - 12)
= 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
x 2 + 5x + 6
2.
(x 2 - 4) 2 (x + 3) 2
= 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
x 2 + 5x + 6
3.
1
6
+ + 9 = 0 olduuna gre, a katr?
2
a
a
193
Blm
3.2
II. kinci dereceden bir bilinmeyenli bir denkleme

indirgenebilen denklemlerin zm
Deiken deitirerek ikinci dereceden bir bilinmeyenli bir denkleme indirgenebilen denklemler farkl formlarda olabilir. rnein,
Ax4 + Bx2 + C = 0
eklindeki bir denklem x2 = t dnm yaplarak ve
At2 + Bt + C = 0
biiminde ikinci derece bir denkleme dntrlerek zlebilir. Benzer ekilde,
A(ax + b)4 + B(ax + b)2 + C = 0
biimindeki bir denklem de ax+b=t dnm ile yine
At2 + Bt + C = 0
eklinde ikinci derece bir denkleme indirgenerek zlebilir.
8
x4 10x2 + 9 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
x2 = t yazalm. Buna gre, verilen denklem t2 10t + 9 = 0 ikinci derece denkleme

dnr.
y
10
x 10x + 9
4
t2 10t + 9 = 0 denklemi diskriminant ile zlrse
10
5 3 1 0 1
3 5
10
t=
- b ! b 2 - 4ac
- (- 10) ! (- 10) 2 - 4 (1) (9)
10 ! 64
=
=
2a
2 (1)
2
t1 = 1 ve t2 = 9 bulunur.
Bulunan t deerleri x2 = t yerine yazlrsa
10
x2 = t1 = 1 x = 1
15
x2 = t2 = 9 x = 3
ekil 2
Buna gre, zm kmesi = { 3, 1, 1, 3} dr. ekil 2de

y = x4 10x2 + 9 erisinin grafii verilmitir. Grld gibi, eri x-eksenini 4
farkl noktada kesmektedir.
194
9
(x + 1)2 + 3(x + 1) 4 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
x + 1 = t yazalm. Verilen denklem, t2 + 3t 4 = 0 ikinci derece denklemine dnr. t2 + 3t 4 = 0 denklemi zlrse

t1 = 4 ve t2 = 1 bulunur. Bulunan t deerleri iin x + 1 = t yazlrsa
x + 1 = t1 = 4 x = 5
x + 1 = t2 = 1 x = 0
Bilgi Notu
kinci bir yol olarak,
(x + 1)2 + 3(x + 1) 4 = 0
denklemi gerekli cebirsel ilemler
ve sadeletirmeler yaplrsa,
x(x + 5) = 0 denklemine dnr ve
bu denklemin de zm kmesi de
={5, 0} olur.
olur. Buna gre, zm kmesi = {5, 0} dr.
10
9x 8 3x 9 = 0 denklemini salayan x deerlerini bulalm.
9x = (32)x = (3x)2 olduundan, 3x = t olsun.

Buna gre, denklem t2 8t 9 = 0 ikinci derece denklemine dnr.
Denklemin kkleri, t1 = 9 ve t2 = 1 bulunur.
Bulunan t deerleri iin 3x = t yazlrsa
3x = t1 = 9 = 32 x = 2 olur.
3x = t2 = 1 eitliini salayan bir reel say yoktur. nk her x R iin 3x > 0 dr.
Buna gre, zm kmesi = {2} olur.
11
D
10
cm
Yandaki ABCD dikdrtgeninin kegen uzunluu 10 cm ve alan 45 cm2 dir. Dikdrtgenin boyutlarn bulalm.
195
Blm
3.2
Dikdrtgenin uzun kenarnn uzunluu x cm ve ksa kenarnn uzunluu y cm

olsun. Kegen uzunluu 10 cm olduundan,
x2 + y2 = 102
olur. Bylece, y = 100 - x 2 dir. (y uzunluk olduundan y > 0 dr)
Dikdrtgenin alan xy = 45 olduundan,
xy = 45 & x 100 - x 2 = 45 & x 2 (100 - x 2) = 2025
Denklem dzenlenirse
x4 100x2 + 2025 = 0 (x2 ye gre ikinci derece denklem)
x2 = t alalm. Buna gre,
t2 100t + 2025 = 0 denklemi bulunur. Denklemin kkleri t = 50 ! 5 19 olur.
x2 = t olduundan,
x2 = t = 50 5 19 x =
gatif x deerleri alnmaz.)
50 ! 5 19 (Uzunluk negatif olamayacandan, ne-
O halde, x = 50 ! 5 19 iin y =
100 - x 2 = 100 - (50 ! 5 19)
y = 50 ! 5 19 bulunur.
12
(x2 2)2 + (x2 2) 6 = 0 denkleminin gerek say zmlerini bulalm.
y
(x22)2 + (x2 2) 6
(x2 2)2 + (x2 2) 6 = 0 denklemi iin x2 2 = u olsun. Bylece,
(x2 2)2 = u2 olur. Verilen denklem ise,

5
u2 + u 6 = 0
ikinci derece denklemine dnr. Bu ikinci derece denklemin zm ise
u2 + u 6 = 0
(u + 3)(u 2) = 0
u = 3 veya u = 2
10
ekil 3.
bulunur. x 2 = u ifadesinde bulduumuz u deerleri yerine yazlrsa

u = 3 x2 2 = u = 3 x2 = 3 + 2 = 1 gerek zm yoktur.
u = 2 x2 2 = u = 2 x2 = 2 + 2 = 4 x = 2 bulunur.
196
imdi orijinal denklemde yerine yazlp kontrol edilirse

x = 2 iin (22 2)2 + (22 2) 6 = 4 + 2 6 = 0
x = 2 iin ((2)2 2)2 + ((2)2 2) 6 = 4 + 2 6 = 0
O halde zm kmesi = {2, 2} dir. ekil 3te erinin izimi verilmitir. Grld gibi, y = (x2 2)2 + (x2 2) 6 erisi x-eksenini x = 2 ve x = 2de keser.
13
t suyun kaynama scakl (C) ve h(m) deniz seviyesinden olan ykseklik olmak
zere, hnin t cinsinden ifadesi
h(t) = 1000(100 t) + 580(100 t)2,
95 t 100
ile verilmektedir.
a) Hangi ykseklikte suyun 98 C de kaynadn bulalm.
b) Everest Da'nn deniz seviyesinden ykseklii yaklak olarak 8840 m dir.
Buna gre, dan zirvesinde suyun kaynama scakln hesaplayalm.
a) Suyun hangi ykseklikte 98 C de kaynadn bulmak iin, verilen ifadede

t = 98 alalm. Buna gre,
h(98) = 1000(100 98) + 580(100 98)2 = 4320 m
b) Everest Da'nn zirvesinde suyun kaynama scakln bulmak iin, verilen
ykseklik-scaklk formlnde h = 8840 alrsak
8840 = h(t) = 1000(100 t) + 580(100 t)2
yazlr. Bu ise ikinci derece denkleme dntrlebilen bir denklem olup
zmek iin 100 t = x dnm yaplrsa
8840 = 1000x + 580x2
denklemi elde edilir.
392
695
veya x = bulunur.
125
143
100 t = x olduundan x yerine bulunan deerler yazlrsa
580x2 + 1000x 8840 = 0 x =
100 t =
100 t = -
392
12108
t=
= 96,86 C
125
125
695
14995
t=
= 104,86 C
143
143
95 t 100 olduundan, t = 96,86 C olur.
197
Blm
3.2
Sra Sizde
1. 42x 12 4x + 32 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
2. (x2 + 5x)2 6(x2 + 5x) = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
3. 3x4 + x2 + 4 = 0 denklemini salayan x reel saylarn bulunuz.
1
4.
x (x 2 - 3x) 3 + 2 (x 2 - 3x) 3 = 0 denklemini salayan tamsay deerlerini bulunuz.
5. a pozitif bir gerek say ve a4 2a2 = 15 olduuna gre a katr?
III. g (x) = f (x) biimindeki denklemlerin zm

Kkl denklemler gnmzde birok alanda karmza kar ve bu denklemlerin
finans, tp, fizik, jeoloji, meteoroloji ve mhendislik alanlarnda ok nemli uygulamalar vardr. rnein, H cm olarak ykseklik (boy) ve W kg cinsinden arlk
olmak zere, doktorlar bir yetikin insann vcut yzey alann BSA indeksi ad
verilen ve
BSA =
H W
3600
ile modellenen bir denklem ile hesaplayabilirler.

Kkl denklemler genel olarak g (x) = f (x) biiminde yazlan denklemlerdir. Bu
blmde, ikinci dereceden bir bilinmeyenli bir denkleme dntrlebilen ve en
ok iki kkl ifade ieren denklemlerin zmlerini inceleyeceiz.
Bu tr denklemleri zmek iin, denklemin her iki tarafnn verilen kkn kuvveti
alnarak denklem kkten kurtarlr.
Eer denklem iki kkl ifade iermesi durumunda,
g (x) + f (x) = h (x) veya
g (x) + f (x) = h (x) , kkl terimlerden biri denklemin dier yannda yalnz braklr ve kuvvet alnarak kkten kurtarlr. Bu ilem tm kkler yok edilene kadar
devam edilir.
14
x + 3 + 3 = x denkleminin zm kmesini bulalm.
198
y
x+3+3-x
Denklemin sol taraf bir kk ierdiinden, kk ieren terim yalnz braklrsa
x+3 = x-3
denklemi elde edilir. Kk kuvveti 2 olduundan, her iki tarafn karesini alrsak
10
^ x + 3 h = (x - 3) 2 & x + 3 = x 2 - 6x + 9 & x 2 - 7x + 6 = 0
olur. Bylece, kkl ifade ieren bir denklem ikinci derece bir denkleme dntrlm olur. Elde edilen bu ikinci derece denklem zlrse
10
x=1 1+3 =13

2 2 olduundan x = 1 kk deildir.
x=6 6+3 =63
3 = 3 denklemi saladndan x = 6 denklemin kkdr. O halde, = {6} dr.
ekil 4te y = x + 3 + 3 x erisinin ve y = 0 dorusunun izimleri birlikte verilmitir.
ift kuvvetle ilem yaplrken

birbirinin ters iaretlisi olan
reel saylarn ift kuvvetleri eit
olduundan yabanc kkler ortaya
kabilir. Bu nedenle, bunlar
ayrmak iin kk deerlerinin
denklemi salayp salamad
kontrol edilir, salamayanlar kk
olarak alnmaz.
x + 1 - 3x = 1 denkleminin zm kmesini bulalm.
lk olarak, reel saylarda negatif saylarn karekk alnamayacandan,

x + 1 0 x 1 olmas gerektiine dikkat ediniz.
x + 1 - 3x = 1 & x + 1 = 3x + 1
Her iki tarafn karesini alalm.
^ x + 1 h = (3x + 1) 2 & x + 1 = 9x 2 + 6x + 1 & 9x 2 + 5x = 0

2
5
9
imdi bu kklerin denklemi salayp salamadn kontrol edelim. Burada,
& x (9x + 5) = 0 & x = 0 veya 9x + 5 = 0 & x = 0 veya x = -
x = 0 & 0 + 1 - 3 (0) = 1 & 1 = 1

olduundan x = 0 bir zmdr.
olduundan x =
5
&
9
Uyar
15
x =-
10
ekil 4
x2 7x + 6 = 0 x = 1 veya x = 6 olur.
imdi bu kklerin denklemi salayp salamadn kontrol edelim. Ancak, verilen sorudaki denklemi kullanmak yerine x + 3 = x - 3 denklemini kullanmak
daha kolaydr. Bu denklemin sol tarafndaki kkl ifade pozitif olduundan, sa
tarafndan pozitif olmas gerekir. Buradan,
5
5
7
+ 1 - 3c - m = 1 & ! 1
9
9
3
7
bir zm deildir. Buna gre, = {0} olur.
3
199
Blm
3.2
16
2 + x = x + 14 denkleminin zm kmesini bulalm.
Kkl terimlerin kuvveti 2 olduundan her iki tarafn karesi alnrsa

^2 + x h = ^ x + 14 h & 4 + 4 x + x = x + 14
2
bulunur. Gerekli sadeletirmeler yaplrsa

4 x = 10 & x =
10
5
25
=
& x=
4
2
4
25
verilen denklemde yerine yazlrsa
4
25
25
5
2+
=
+ 14 & 2 + =
4
4
2
5
olduundan zm kmesi = ' 1 bulunur.
2
bulunur. x =
81
9
=
4
2
17
2 = x + x - 4 denklemini salayan x deerlerini bulalm.
Her iki tarafn karesi alnrsa

(2) 2 = _ x + x - 4 i & 4 = x + x - 4 & 4 - x = x - 4
2
elde edilir. Kkten kurtulmak iin tekrar her iki tarafn karesi alnrsa
(4 - x) 2 = ^ x - 4 h & 16 - 8x + x 2 = x - 4 & 20 - 9x + x 2 = 0
2
olur. Bu ikinci derece denklem zlrse x = 4 veya x = 5 bulunur.

imdi, bulduumuz bu x deerlerinin denklemi salayp salamadn kontrol
edelim.
x = 4 iin 2 = 4 + 4 - 4 = 2 olduundan, x = 4 bir zmdr.
x = 5 iin 2 5 + 5 - 4 = 6 olduu iin, x = 5 bir zm deildir.
Buna gre, denklemin zm kmesi = {4} olur.
200
18
2 3 3x + 3 = x denkleminin zm kmesini bulalm.
2 3 3x + 3 = x
2 3 3x = x - 3

^2 3 3x h = (x - 3) 3
3
(Her iki tarafn kpn alalm)
8 3x = x3 9x2 + 27x 27
x3 9x2 + 3x 27 = 0
x2(x 9) + 3(x 9) = 0
(Sadeletirelim)
(arpanlarna ayralm)
(x2 + 3)(x 9) = 0 x2 + 3 = 0 veya x 9 = 0

x2 + 3 = 0 reel zm yoktur.
x 9 = 0 x = 9 olur.
x = 9 iin verilen denklemi kontrol edersek,
2 3 3 9 + 3 = 2 3 27 + 3 = 2 3 + 3 = 9
Buna gre, denklemin zm kmesi = {9} olur.
Sra Sizde
1.
40 + x = x - 2 denklemini salayan x deerini bulunuz.
2. x 1 = - 2x 2 + 5x - 1 denkleminin zm kmesini bulunuz.

3.
2x + 3 - x + 2 = 2 denkleminin reel zmlerini bulunuz.
IV. |f(x)| = g(x) biimindeki denklemlerin zm

Bir mutlak deer ieren denklemler |f(x)| = g(x) trnden denklemlerdir. Bu tr
denklemleri zmek iin, nce mutlak deer iindeki ifadenin pozitif veya negatif
olduu blge belirlenir. Yani,
| f (x) | = (
f (x),
- f (x)
f (x) $ 0 ise
f (x) 1 0 ise
zelliini salayan aralklar belirlenir. Bu, bize mutlak deer iaretinin hangi durumlarda kaldrlabileceini gsterir.
201
Blm
3.2
19
x2 3|x| + 2 = 0 denklemini zelim.
zme balamadan nce, denklemde yer alan mutlak deer iindeki ifadenin
|x |= (
x,
x $ 0 ise

- x, x 1 0 ise
olduuna dikkat ediniz.
a) x 0 ise |x| = x olduundan, denklem

x2 3x + 2 = 0 olur. Buradan, bir ikinci derece denklem elde edilir ve zm
x1 = 1 ve x2 = 2 bulunur.
y
x 0 kouluna hem x1 = 1 hem de x2 = 2 uymaktadr. O halde, her ikisi de

verilen denklemin zmdr.
x2 3|x| + 2
b) x < 0 ise |x| = x olduundan, denklem
4
3
2
x2 + 3x + 2 = 0 olur. Bu ikinci derece denklemin zm

x1 = 1 ve x2 = 2 bulunur.
1
4 3 2 1 0 1
1
ekil 5
2 3
4 5
x < 0 olduundan hem x1 = 1 hem de x2 = 2 verilen denklemin zmdr. (a) ve (b) seeneklerinde elde edilen zmler birletirilirse denklemin
zm kmesi ={2, 1, 1, 2} olur. ekil 5te erinin x-eksenini kestii
noktalar gsterilmitir.
20
|x + 2|2 + 3|x + 2| 4 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
Verilen denklemde |x + 2| = t alnrsa, denklem t2 + 3t 4 = 0 ikinci derece denklemine dnr. Bu denklemin kkleri,
t1 = 4 ve t2 = 1 dir. Bulunan bu kkler |x + 2| = t eitliinde yerine yazlrsa
t1 = 4 |x + 2| = 4 denklemini salayan bir x deeri yoktur nk hibir saynn mutlak deeri negatif olamaz.
t2 = 1 |x + 2| = 1 denklemini salayan x ler,
x + 2 = 1 ve x + 2 = 1 dir.
x + 2 = 1 x = 1 ve x + 2 = 1 x = 3
Buna gre, zm kmesi = {3, 1} olur.
202
21
|x2 + x| = 12 denklemini salayan x deerlerinin arpmn bulalm.
Verilen denklem mutlak deer ierdiinden, mutlak deer iindeki ifadenin pozitif ve negatif olduu blgeler belirlenir. Yani,
x2 + x 0 |x2 + x| = x2 + x
x2 + x < 0 |x2 + x| = (x2 + x).
imdi bu iki duruma gre denklemin zmn bulalm.
x2 + x 0 |x2 + x| = x2 + x = 12 x2 + x 12 = 0
x1 = 4 veya x2 = 3 olur. x2 + x 0 kouluna her iki kknde uyduuna dikkat
ediniz. Yani, (4)2 + (4) = 12 0 ve (3)2 + (3) = 12 0.
x2 + x < 0 |x2 + x| = x2 x = 12 x2 x 12 = 0
x2 + x + 12 = 0 reel kk yoktur.
Sonu olarak, denklemi salayan x deerlerinin arpm x1 x2 = 12 bulunur.
Sra Sizde
1. |x|2 3|x| + 2 = 0 denklemini znz.
2.
Bir saynn kendisi ile mutlak deerinin arpm saynn 3 katnn 2

eksiine eit olduuna gre, bu sayy bulunuz.
3. x2 8 = |4 x| denkleminin zm kmesini bulunuz.
203
3.2.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlere Dntrlebilen Denklemler 3.
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulunuz.
5.
a) (x2 6x 5)(3x2 27) = 0
b) x3 8x2 9x = 0
6.
2a - 6
2
= 0 denkleminin zm
a2 - a - 6 a + 2
kmesini bulunuz.
a+3 a
2a 2 + a a + 2
- = 2
denkleminin
a-2 2
a
a - 2a
zm kmesini bulunuz.
c) (2x2 + 25)(9x2 6x + 1) = 0
) k R olmak zere x2 3kx + 2k2 = 0
7. x4 + x2 20 = 0 denkleminin zm kmesini
bulunuz.
d) (2x2 + 14x 20)x3 = 0

8. 10x4 + 35x2 8 = 0 denklemini salayan x
deerlerinin kmesini bulunuz.
2. kxk + 8 + (1 k)x (k + 1) = 0 denklemi ikinci
dereceden bir denklem olduuna gre, bu
denklemin zm kmesini bulunuz.
3. 4x3 + 3x2 36x 27 = 0 denkleminin zm

kmesini bulunuz.
4. 2(x 5)2 18 = 0 denklemini salayan x deerlerini bulunuz.
204
9. (a2 a)2 10(a2 a) + 24 = 0 denkleminin

zm kmesini bulunuz.
10. 25x 26 5x + 25 = 0 denkleminin zm

kmesini bulunuz.
er 3.2.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlere Dntrlebilen Denklemler
BLGMZ DEERLENDRELM
2
11. 2a 5 + 3a 5 - 2 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
12.
2x - 1 = 2x - 7 denklemini salayan x
deerlerini bulunuz.
17.
4
3
+ 4 = 1 denkleminin zm kmesini
x
x
bulunuz.
18. x2 |x| 6 = 0 denklemini salayan x gerek

say deerlerini bulunuz.
19. x |x 6| = 8 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
13.
x + 8 - 6 = x denkleminin zm kmesini
bulunuz.
20. |x + 4|2 6|x + 4| + 9 = 0 denkleminin zm

kmesini bulunuz.
14.
x + x - 7 = 3 denkleminin zm kmesini bulunuz.

21. |x|2 + 4|x| + 3 = 0 denklemini salayan x deerlerinin kmesini bulunuz.
15.
16.
3 - 2x + 4 - 3x = 2 denkleminin zmn bulunuz.
4x - 3 - x + 1 = 1 denkleminin zm
kmesini bulunuz.
22. x2 | 28 3x| = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
23. |2x 1|2 |2x 1| 20 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
205
Blm
3.2
3.2.2 kinci Dereceden ki Bilinmeyenli Denklem

Sistemlerinin zm
retmeni Sevilaydan iki say bulmasn istiyor. Bulmasn istedii iki saynn toplam 3 ve saylardan birinin karesi ile dier saynn toplam ise 5tir. Acaba byle
iki say var mdr? Sevilay problemi zmek iin nce yle bir modelleme yapar:
Aradmz iki say (bilinmeyenler) x ve y olsun.

x + y = 3
x2 + y = 5
x+y = 3
3 olarak verilen ve iki denklemi ortak olarak salayan (x, y) noktalarn
x2 + y = 5
A 4
bulma problemi matematik, fen bilimleri ve mhendislik problemlerinde sklkla

karlalan bir problemdir. Bu blmde, bu formda verilen ikinci dereceden iki bilinmeyenli denklem sistemi olarak adlandrlan sistem zmlerini inceleyeceiz.
x2 + y = 5
2
1
4
(Saylardan birinin karesi ile dier saynn toplam 5)
Sevilay bu koullar salayan bu iki sayy nasl bulabilir? Byle bir problem x ve y
yerine koullar gerekleyecek ekilde rastgele saylar deneyerek zlebilir, ancak ou zaman bu yntem baarsz kalr.
x+y=3
(Toplamlar 3)
2 1 0
ekil 6
Bu sistemin zm kmesi, geometrik olarak, x + y = 3 dorusu ve x2 + y = 5 erisinin (parabolnn) kesiim noktalar kmesidir. Bu doru ile erinin grafikleri
ekil 6da verilmitir. ekilde x + y = 3 dorusu ile x2 + y = 5 erisi iki noktada
kesimektedir ve bu noktalar A ve B ile gsterilmitir. Bu noktalar, bu iki denklemi
ortak olarak salayan (x, y) noktalardr.
A, B, C, D, E, F R olmak zere, ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir denklem
Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0
(1)
biiminde yazlr. Bu denklemi salayan (x, y) ikililer kmesine de denklemin

zm kmesi denir. A, B, C, D, E ve F denklemin katsaylardr.
(1) denkleminde A, B, C, D, E ve F katsaylarnn durumlarna gre, bu denklem bir
parabol, hiperbol, elips, ember veya doru belirtebilir. rnein, (1) denkleminde
A = B = C = 0, D 0 veya E 0 Dx + Ey + F = 0
B = C = 0, A 0, E 0 Ax2 + Dx + Ey + F = 0
B = D = E = 0, A = C = 1 ve F = 1 x2 + y2 1 = 0
Hatrlayalm
ax + by + c = 0 denklemi, birinci dereceden iki bilinmeyenli bir doru
denklemi olarak da adlandrlr. Burada, a,b ve c denklemin katsaylar,
x ve y ise bilinmeyenlerdir.
206
bir doru denklemi,

bir parabol denklemi,
bir birim ember denklemidir.
ki bilinmeyen ieren birinci dereceden en az iki denklemin oluturduu sisteme, birinci dereceden iki bilinmeyenli denklem sistemi denir. Denklemlerden en az bir tanesi ikinci dereceden ise sisteme ikinci dereceden iki bilinmeyenli denklem sistemi denir.
Bazen, (1) denklemi gibi iki veya daha fazla denklem ieren sistemlerle karlaabiliriz. kinci denklem ikinci dereceden iki bilinmeyenli olabilecei gibi birinci
dereceden bir denklem de olabilir.
Bu tr sistemleri zmek iin bilinen en klasik yntem, denklemlerden birinden
bir deikeni (bilinmeyeni) ekip dier denklemde yerine yazarak bilinmeyenlerden birini bulmaktr. Bulunan bu deer dier denklemlerden birinde yerine yazlarak dier bilinmeyen de bulunur. Ancak bu yntem her zaman ie yaramayabilir. zm yntemi ikinci denkleme gre deiebilir. Bu tr sistemlerde, verilen
sistemdeki denklemler kullanlarak bir bilinmeyenli yeni bir denklem elde etmek
zm bulmay kolaylatrabilir.
x+y = 3
3 denklem sisteminin zmn aratraimdi, yukarda verdiimiz 2
x +y = 5
lm. rnein, x + y = 3 denkleminden y ekilirse
Uyar
lemlerin kolayl asndan katsays 1 olan deikeni (bilinmeyeni) tercih ediniz.
Bilgi Notu
y = 3 x yerine x2 + y = 5 denklemi
kullanlsayd,
x = 1 (1)2 + y = 5 y = 4
x+y=3 y=3x
x = 2 (2)2 + y = 5 y = 1
elde edilir. kinci denklemde y = 3 x yazlrsa

x2 + y = 5 x2 + 3 x = 5 x2 x 2 = 0
olarak ayn zmlerin bulunabilecei grlr.
ikinci derece denklemi elde edilir. Bu denklemin zm

x2 x 2 = 0 x = 1 ve x = 2 olur.
x = 1 ve x = 2 deerleri verilen sistemdeki herhangi bir denklemde yerine yazlrsa
x = 1 y = 3 (1) y = 4
x = 2 y = 3 (2) y = 1
Sonu olarak, sistemin zm kmesi = {(1, 4), (2, 1)} olur. A( 1,4) ve B(2,1)
noktalar ekil 6da gsterilmitir.
22
x-y = 3
3 denklem sisteminin zm kmesini bulalm.
x - y 2 = 15
2
y
10
I. yol
Birinci denklemden x ekilip, ikinci denklemde yerine yazlrsa

x y = 3 x = 3 + y (3 + y)2 y2 = 15 9 + 6y + y2 y2 = 15
x2 y2 = 15
xy=3
A
10
5
5
6y = 6 y = 1 x 1 = 3 x = 4
Buna gre, denklemin zm kmesi = {(4, 1)} olur.
2
ekil 7
ekil 7de grld gibi, x y = 3 dorusu ile x y = 15 erisinin kesiim noktas A = (4, 1) noktasdr.
207
10
Blm
3.2
II. yol
kinci denklemden
x2 y2 = 15 (x y)(x + y) = 15 olur.
x y = 3 yazlrsa 3(x + y) = 15 x + y = 5 bulunur.
Bylece,
x-y = 3
3 iki bilinmeyenli iki denklem sistemi elde edilir. Bu denklem sistemi
x+y = 5
yok etme yntemi ile zlrse zm kmesi = {(4, 1)} olur.
23
x 2 - 2y 2 = - 7
3 sisteminin zm kmesini bulalm.
x 2 + y 2 = 20
I. yol
x 2 - 2y 2 = - 7
3 sisteminde ikinci denklem (1) ile arplp denklemler taraf tarafa
x 2 + y 2 = 20
toplanrsa
x 2 - 2y 2 = - 7
- x 2 - y 2 = - 20
+
------------ 3y 2 = - 27 & y = ! 3 olur.
y
x22y2 = 7
C = (3.32, 3)
D = (3.32, 3)
x
0
B = (3.32, 3)
A = (3.32, 3)
x2+y2 = 20
ekil 8
Birinci veya ikinci denklemde y yerine 3 yazlrsa

y = 3 x2 + (3)2 = 20 x = ! 11
y = 3 x2 + (3)2 = 20 x = ! 11 .
O halde, denklemin zm kmesi,
= "^ 11 , - 3h, ^ 11 , 3h, ^- 11 , - 3h, ^- 11 , 3h, bulunur. ekil 8de ember ile
erinin (hiperboln) drt noktada kesitii grlr. Bu noktalar da zm kmesindeki noktalardr.

II. yol
Birinci denklemden x2 yalnz braklp ikinci denklemde x2 = 7 + 2y2 yazlrsa
7 + 2y2 + y2 = 20 y = 3 ayn sonuca ulalr.
208
Sra Sizde
x+y=1
1.
x 2 - y 2 = 48
3 denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.
|x |+ y = 6
2.
2x 2 + xy - y 2 = 8
3 denklem sisteminin zm kmesini salayan x ve
x+y = 1
y deerlerinin kareleri toplamn bulunuz. ekil 9da bu erilerin grafikleri verilmitir.
2x2 + xy y2 = 8
5
5
ekil 9
24
x 2 + 2y 2 + 4x + 2 = 0
3 denklem sisteminin zmn bulalm.
- y 2 - 2x - 3 = 0
Verilen denklemlerden, ikinci denklemi 2 ile arpp birinci denklem ile toplarsak
y deikeni kolayca yok edilir.
x 2 + 2y 2 + 4x + 2 = 0
- 2y 2 - 4x - 6 = 0
+
--------------x2 - 4 = 0
x2 4 = 0 ikinci derece denklemine dnr ve zm,
x2 4 = 0 x = 2 olur.
Bulunan x deerleri y2 2x 3 = 0 denkleminde yerine yazlrsa
x = 2 y2 2(2) 3 = 0 y2 + 7 = 0, yani reel kk yoktur.
x = 2 y2 2(2) 3 = 0 y2 1 = 0 y = 1 olur.
Sonu olarak, denklemin zm kmesi
={(2, 1), (2, 1)}
bulunur.
209
Bu blmde, dinamik geometri programn kullanarak grafik izimlerini ve erilerin kesim noktalarn bulmay reneceiz.
x-y = 3
3 denklem sistemindeki her bir erinin ve bunlarn kesiUygulama-1: rnek 22de verdiimiz 2
x - y 2 = 15
imini adm adm bulalm ve grafik yardmyla bir denklem sisteminin nasl zldn aratralm.
Grafik yardmyla ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir denklem sisteminin zm

Giri komut satrna
a: x y = 3 yazp Enter tuuna
basnz. Bylece x y = 3
dorusu izilmi olacaktr.
(stenirse grafik penceresinde
1. Adm
izilen doru zerine sa
tklayp, zellikler -> Renk
Sekmesinden istenilen renk
seimi yaplabilir)
Tekrar Giri komut satrna
b: x2 y2 = 15 yazp Enter
tuuna basnz. Bylece
x2 y2 = 15 erisi izilmi olur.
2. Adm
3. Adm
210
Giri komut satrna

Kesitir[a,b] yazp Enter
tuuna basnz. Bu komut
erileri kesitirerek kesiim
noktasn (noktalarn) grafikte
gsterecektir. rneimizdeki
eriler sadece A = (4, 1)
noktasnda kesiirler. Bu
nokta sol stundaki cebir
penceresinde verilir. (Nokta
zerine sa tklayp zellikler
-> Renk sekmesinden nokta
rengi ve Still sekmesinde
de nokta bykl
ayarlanabilir)
imdi yine dinamik geometri programn kullanarak cebirsel olarak ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir
denklem sisteminin zmn bulalm.
Cebirsel olarak ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir denklem sisteminin zm
1. Adm
GeoGebra programnn CAS sistemi

kullanmak iin; Program mensnden
Grnm -> CAS a tklayalm.
2. Adm
Grafik penceresi
dmesine
basarak kapatalm. Sadece CAS
penceresinin kaldn grebilirsiniz.
3. Adm
CAS penceresinde 1 nolu satr

penceresine,
z[{x y = 3, x^2 y^2 = 15}, {x, y}]
yazp Enter tuuna basalm.
4. Adm
Enter tuuna bastktan sonra z

komutunun hemen altnda
{{x = 4, y = 1}}
sonucu verilecektir.
211
3.2.2 kinci Derceden ki Bilinmeyenli Denklem Sistemlerinin zm

Kmesinin Cebir ve Grafik Yardmyla Bulunmas
BLGMZ DEERLENDRELM
1.
xy = 2
x+y = 3
7.
sisteminin zm kmesini bulunuz.
2.
2x 2 - y 2 - 2xy = 3
3x - 2y = 5
8.
x 2 + y 2 + 4xy = 52
x 2 + y 2 - xy = 12
9.
denklem sisteminde x katr?
4.
xy - x = 3
xy + 2y = - 2
3x - y = 4
x 2 + y 2 = 80
10.
1
1
13
+
=
80
x2 y2
2
2
x + y = 13
212
x 2 + y 2 = 169
xy = - 60
sistemini salayan x ve y deerlerini bulunuz.
11.
denklem sisteminde y katr?
6.
x 2 - y 2 = 119
xy = 60
5.
3a 2 + b 2 = 7
2a 2 - b 2 = - 2
denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.
denklem sistemini salayan x ve y ler katr?
3.
2x + y = 5
(x - y ) - 4 (x - y ) + 3 = 0
2
v 2 - 3uv + 2u 2 = 6
v 2 - u 2 = 15
12.
x 2 - 8y 2 = 8
x 2 - 9y 2 = 7
denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.
Blm 3. 2 kinci Dereceye Dntrlebilen

Denklemler ve Denklem Sistemleri
BLM DEERLENDRME
1. (x2 7x + 6)(3x2 12) = 0 denkleminin zm
kmesini bulunuz.
2. 6t4 11t2 10 = 0 denklemini salayan x

deerlerinin zm kmesini bulunuz.
6. (5x2 x + 8)(2x2 32) = 0 denkleminin zm

kmesini bulunuz.
7. x6 + 9x3 + 8 = 0 denklemini salayan x R

bulunuz.
8.
3.
(x 2 - 5x + 4) (x - 3)
= 0 denkleminin zm
x 2 - 7x + 12
kmesini bulunuz.
x - 2 4 x - 8 = 0 denklemini salayan x
deerlerini bulunuz.
9. 4x +4 x 2 = 0 denklemini salayan x gerek

saysn bulunuz.
4.
1 - 2mx
x 2 - 6x - 1
= 2
denkleminin kklemx + 1
x + 2x + 1
rinden biri 1 ise m deerini bulunuz.
10. 5 x - 10x - 11 = 1 denklemini salayan x gerek

say deerlerini bulunuz.
11. c
5. a, b, c pozitif tam saylar olmak zere
a2 + b2 + c2 2ab = 37 denklemini salayan c
deerlerinin toplamn bulunuz.
x+3 2
x+3
m - 5c
m + 4 = 0 denkleminin
x
x
zm kmesini bulunuz.
213
Blm 3. 2 kinci Dereceye Dntrlebilen

Denklemler ve Denklem Sistemleri
BLM DEERLENDRME
12. (a b)2 7 (a b) 18 = 0 ve a + b = 1
olduuna gre, bu denklemleri salayan
(a, b) ikililerini bulunuz.
18. |x 6|2 8|x 6| + 15 = 0 denklemini salayan x deerlerini bulunuz.
19. x2 + 5|x| 6 = 0 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
2
13. 2 x - 4x = 32 denklemini salayan x in deerlerini bulunuz.

20. (x 6)|x3 + 8||x2 4| = 0 denkleminin zm
kmesini bulunuz.
14.
5x + 1 = x + 1 denkleminin zm kmesini bulunuz.

21.
15.
2x 2 - 3x + 2 = 2x 2 - 3x denklemini salayan x R leri bulunuz.
22.
16. x|x 5| = 4 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
23.
17. x|x 6| = 8 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
24.
214
x 2 - 6x + 9 -| x 2 - 3x | = 0 denkleminin
zm kmesini bulunuz.
ab = - 4
a+b = 3
sistemini salayan (a, b) ikilisini bulunuz.
x 2 - y 2 - 2x = - 9
2x + y = 7
sisteminin zmn bulunuz.
x 2 - 2xy + 5 = 0
y-x-2 = 0
nite
3. Blm
3.3 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
Bu blm sonunda;
Giri
dnyas ve endstride yer alan birok uygulamada, kazan veya kt
gibi baz niceliklerin zel koullar altnda ayarlanmas gerekebilir. Bu koullar kst olarak adlandrlr ve lineer
eitsizliklerle ifade edilir. Uygulamal
matematiin bir alt dal olan lineer
programlama, kazanc maksimize
etme veya maliyeti minimize etme
gibi nemli amalara ulamak iin lineer eitsizlikler sisteminin tm zmlerini elde etmeyi amalayan nemli bir alandr. rnein, havaalanlarndaki
uu veya tren istasyonlarnda hareket tarifeleri birok bilinmeyen ve kstlar
ierir ve karmak bilgisayar algoritmalar kullanlarak zlr.
Nfus modellemesi, bir dier eitsizlik
rnei olarak verilebilir. Byk bir ehirdeki nfus younluu (insan/km2) ehrin merkezine olan uzaklkla ilgilidir ve
kinci dereceden bir deikenli

fonksiyonun alaca deerlerin
iaretini incelemeyi
ikinci dereceden bir bilinmeyenli
eitsizliklerin zm kmesini cebir ve grafik yardmyla bulmay
ax + b ve ax2 + bx + c eklindeki
ifadelerin arpm ve blm
biimindeki eitsizliklerin zm
kmesini bulmay
denklemi zmeden kklerinin
varln ve iaretini belirlemeyi
renmi olacaz.
Temel Kavramlar
5000x
modeli ile verilmektedir.
D= 2
(x + 36)
ehrin hangi blgesinin nfus younlu-
kinci dereceden bir deikenli

fonksiyon
u 400 den fazladr?
kinci dereceden eitsizlikler
kinci derece eitsizlikler gnmzde

fiziksel ve teknik uygulamalarda da
karmza kar. rnein, v (km/sa)
hzla hareket eden belirli bir aracn
fren mesafesi (m), d = v +
v2
denk20
lemi ile veriliyorsa bu aracn 75 m den

daha az mesafede durabilmesi iin
hznn hesaplanmas bir eitsizlik problemidir.
215
Blm
3.3
3.3.1 kinci Dereceden Bir Deikenli Fonksiyonun

aret ncelemesi
Bu blmde, ilk olarak f(x) = ax2 + bx + c biimindeki fonksiyonlarn alaca deerlerin iaretini inceleyeceiz.
a, b, c R ve a 0 olmak zere;
y = ax2 + bx + c veya f(x) = ax2 + bx + c biiminde yazlan fonksiyonlara ikinci
dereceden bir deikenli fonksiyon denir.
kinci dereceden bir deikenli fonksiyonun iaret incelemesini yapmak iin
ax2 + bx + c = 0 ikinci derece denklem zmlerinden bildiimiz = b2 4ac
diskriminant formln kullanacaz. nn pozitif, negatif ve sfr olmak zere
durumunu inceleyelim.
1. = b2 4ac > 0 ise ax2 + bx + c = 0 ikinci derece denklemlerde olduu gibi
f(x) = ax2 + bx + c fonkiyonunun (birbirinden farkl) iki kk vardr. Bu kkler x1 ve
x2 olsun. Bylece,
f(x) = ax2 + bx + c = a(x x1)(x x2) olarak yazlabilir. Burada f(x) fonksiyonunun
iareti a, (x x1) ve (x x2) nin iaretlerine baldr.
a) x < x1 < x2 ise x x1 < 0 ve x x2 < 0 olur. Bylece,
(x x1)(x x2) > 0 dr.

Bu durumda, a > 0 f(x) > 0 ve a < 0 f(x) < 0 dr. Yani, f(x) ve ann
iareti ayndr.
b) x1 < x2 < x ise x x1 > 0 ve x x2 > 0 olur. Buradan,

(x x1)(x x2) > 0 olur. Yani, f(x) ve a nn iareti ayndr ve (a) seeneindeki durum burada da vardr.
c) x1 < x < x2 ise x x1 > 0 ve x x2 < 0 dr. Bylece, (x x1)(x x2) < 0 olur.
Bu durumda, f(x) ve a ters iaretlidir. Yani,

a > 0 f(x) < 0 ve a < 0 f(x) > 0
) x1 ve x2 kkleri iin f(x1) = 0 ve f(x2) = 0 olduu aktr.

imdi bu durumlar tablo ile gsterelim:
D = b2 4ac > 0
x
f(x) = ax2 + bx + c
216
a nn iareti ile ayn
x2
x1
a nn iaretinin tersi
a nn iareti ile ayn
1
f(x) = x2 3x 4 fonksiyonunun iaretini belirleyelim.
x2 3x 4 = (x + 1)(x 4) = 0 denkleminde
= b2 4ac = (3)2 4(1)(4) = 25 > 0
olduundan, bu fonksiyonun iki reel kk vardr. Bu kkler
x1 =
-b - D
- (- 3) - 25
-b + D
- (- 3) + 25
=
= - 1 ve x 2 =
=
=4
2a
2 (1)
2a
2 (1)
f(x) = x2 3x 4 fonksiyonunda a = 1 > 0 olduuna dikkat ediniz.
y
4
x
f(x) = x2 3x 4
x1 = 1
(a nn iareti ile ayn)
x2 = 4
(a nn iaretinin tersi)
1
2 1
Buna gre,
4 5
2
3
x (, 1) f(x) > 0
x (1, 4) f(x) < 0
5
6
x (4, ) f(x) > 0
ekil 1
Bu durumu ekil 1de izilen y = f(x) = x2 3x 4 grafiinde de grebiliriz. Grafik,

(, 1) ve (4, ) aralklarnda x-ekseninin yukarsnda (f(x) > 0) izilirken, 1 < x < 4
aralnda x-ekseninin altnda (f(x) < 0) kalmaktadr.
Sra Sizde
1. f(x) = 2x2 x + 3 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
2. g(x) = 3x2 + 2x 8 ikinci derece fonksiyonunun pozitif olduu blgeyi
belirleyiniz.
3. h(x) = x2 x 12 fonksiyonunun negatif olduu aral grafik izerek
bulunuz.
217
Blm
3.3
b 2 - 4ac
1 0 dr. (Her a 0 iin 4a2 > 0 dr)
4a 2
b 2 - 4ac
b 2
m $ 0 ve
1 0 olduundan
Ayrca, Her x R iin c x +
2a
4a 2
2. = b2 4ac < 0 ise
dc x +
b 2 b 2 - 4ac
m n2 0
2a
4a 2
b 2 b 2 - 4ac
m F terimlisinin ia2a
4a 2
reti a nn iaretine bal olacaktr. Bu durumda,
olur. Buna gre, f(x) = ax2 + bx + c = a <c x +
a > 0 f(x) > 0 ve a < 0 f(x) < 0

olur. imdi bunu tablo ile gsterelim.
D = b2 4ac < 0 ve a > 0
x
f(x) = ax + bx + c
2
D = b2 4ac < 0 ve a < 0

x
f(x) = ax2 + bx + c
f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunda x R iin;

a > 0 ve < 0 ise f pozitif iaretli (f(x) > 0)
a < 0 ve < 0 ise f negatif iaretli (f(x) < 0)
2
f(x) = 3x2 + 4x + 5 fonksiyonunun iaretini inceleyelim.
y
70
60
50
40
3x2 + 4x + 5 = 0 denkleminde
= b2 4ac = (4)2 4(3)(5) = 44 < 0
f(x) = 3x2 + 4x + 5
olduundan reel kk yoktur. a = 3 > 0 olduundan f(x) in iareti her yerde a nn iareti ile ayndr, yani f(x) > 0 dr. Bu durumu ekil 2 de aka grebiliriz. f(x) in grafii
her yerde x-eksenin stnde kalmakta ve hibir yerde negatif olmamaktadr.
30
D = b2 4ac = 44 < 0 ve a = 3 > 0
20
10
5 4 3 2 1
0 1 2
3 4 5
f(x) = 3x + 4x + 5
2
ekil 2
218
3
f(x) = 4x2 + 4x 3 fonksiyonunun iaretini inceleyelim.
4x2 + 4x 3 = 0 denkleminde
= b2 4ac = (4)2 4(4)(3) = 32 < 0
olduundan f(x) = 0 denklemini salayan x reel says yoktur.
a = 4 < 0 olduundan f(x) in iareti her yerde a nn iareti ile ayndr, yani
5 4 3 2 1
her x R iin f(x) < 0 dr. ekil 3te grld gibi, f(x) fonksiyonunun grafii her
yerde x-ekseninin altnda olduundan hibir yerde pozitif olamaz.
D = b2 4ac = 32 < 0 ve a = 4 < 0
x
f(x) = 4x2 + 4x 3
x
01 2 3 4 5
y
10
20
30
40
50
60
70
80
f(x) = 4x2 + 4x 3
ekil 3
Sra Sizde
1. f(x) = 2x2 + 4x 6 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
2. f(x) = x2 + 3x + 5 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
3. = b2 4ac = 0 ise ax2 + bx + c = 0 ikinci derece denkleminin iki katl kk
b
vardr ve bu kk x = dr.
2a
Bilgi Notu
b 2 - 4ac
= 0 olduundan
4a 2
Dier taraftan,
ift katl kklerde grafik x - eksenine teet olduundan eri, o

noktada da iaret deitirmez.
b 2 b 2 - 4ac
b 2
m c
m
=
a
x
+
f(x) = ax + bx + c = a <c x +
F
2a
2a
4a 2
2
Ayrca, her x R iin c x +
b 2
m $ 0 olduundan f(x) ile a ayn iarete sahiptir. Bu
2a
durum aadaki tablolarda gsterilmitir.

D = b2 4ac = 0 ve a > 0
x
x=
f(x) = ax2 + bx + c
-b
2a
D = b2 4ac = 0 ve a < 0
x
f(x) = ax2 + bx + c
x=
-b
2a
219
Blm
3.3
f(x) = x2 + 6x + 9 terimlisinin iaretini belirleyelim.
f(x) = x2 + 6x + 9
40
30
20
10
8 6 4 2
ekil 4
x2 + 6x + 9 = 0 = b2 4ac =(6)2 4(1)(9) = 0 olduundan f(x) = 0 denklemini

salayan iki katl kk vardr ve
b
6
== 3
x1 = x2 = 2a
2 (1)
Dier taraftan a = 1 > 0 olduundan her x R {3} iin f(x) > 0 dr. Bu durum
ekil 4te ve aadaki tabloda gsterilmitir.
D = b2 4ac = 0 ve a = 1 > 0
x
f(x) = ax2 + bx + c
x1 = x2 = 3
5
f(x) = x2 + 4x 4 fonksiyonunun iaretini inceleyelim.
10
x2 + 4x 4 = 0 = b2 4ac = (4)2 4(1)(4) = 0 olduundan iki eit kk

vardr ve bu kkler
4
x1 = x2 = =2
2 (- 1)
20
bulunur. Dier taraftan a = 1 < 0 olduundan her x R {2} iin f(x) < 0 dr.
30
(f(2) = 0 olduuna dikkat ediniz).
y
4
40
D = b2 4ac = 0 ve a = 1 < 0
50
ekil 5
f(x) = x2 + 4x 4
x1 = x2 = 2
rnek 3e benzer olarak f(x) = x2 + 4x 4 ifadesi tam kare olarak

f(x) = x2 + 4x 4 = (x 2)2 biiminde yazlabilir. Buradan,
her x R {2} iin f(x) < 0 olduu grlr. (ekil 5)
220
Sra Sizde
1. f(x) = x2 8x 16 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
2. f(x) = 9x2 + 12x + 4 fonksiyonunun iaretini inceleyiniz.
kinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlikler

a, b, c R ve a 0 olmak zere;
ax2 + bx + c > 0, ax2 + bx + c 0 (1)
Uyar
ax2 + bx + c < 0, ax2 + bx + c 0 (2)

biiminde yazlan matematiksel ifadelere ikinci dereceden bir bilinmeyenli
eitsizlikler denir. Bu eitsizlikleri salayan x reel saylarnn kmesine eitsizliin zm kmesi denir.
m R olmak zere,
f(x) > m, f(x) m
f(x) < m, f(x) m
biimindeki eitsizlikler
f(x) m > 0, f(x) m 0
kinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlikleri zmek, ikinci derece fonksiyonunun iaret incelemesine benzer olarak yaplr ve (1) veya (2) de verilen eitsizliklerin zm kmesini bulmak iin aadaki admlar uygulanr:
f(x) m < 0, f(x) m 0

ekline getirildikten sonra zm
kmesi bulunur.
I.
ax2 + bx + c = 0 denkleminde = b2 4ac nin iareti belirlenir,
II. a nn iareti belirlenir,
III. Kkler bulunarak f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunun iareti tablo yaplarak
incelenir. Tabloda f(x) < 0 iin (), f(x) > 0 iin (+) iareti yazlr.
Hatrlayalm
ax+b birinci dereceden bir
bilinmeyenli eitsizliklerin iaret
incelemesi:
kkler
x = - ab
ax + b (a nn iaretinin
tersi)
f(x)<0
f(x)>0
(a nn iareti
ile ayn)
f(x)>0
0
221
Blm
3.3
x2 + 3x 4 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
x2 + 3x 4
0
5 4 3 2 1
1 2 3 4 5
x2 + 3x 4 = 0 denkleminin diskriminant
= b2 4ac = 32 4 1 (4) = 25 > 0 olduundan terimlinin farkl iki kk
vardr. Bunlar, x1 = 4 ve x2 = 1 dir.
ekil 6
a = 1 > 0 olduundan kkler aras negatiftir.

Aadaki tabloda x2 + 3x 4 0 eitsizliinin iaret incelemesi yaplmtr.
x
x2 + 3x 4
Bilgi Notu
Sadaki tablodaki iaret belirlemesi
x2 + 3x 4 ifadesinde x yerine bulunan aralkta herhangi bir deer
verilerek de bulunabilir. rnein,
x =5 (5)2 + 3(5) 4 > 0
x = 0 (0)2 + 3(0) 4 < 0
x = 2 (2)2 + 3(2) 4 > 0
x1 = 4
x2 = 1
x2 + 3x 4 0 eitsizliini salayan deerler tabloda "+" iarte ile belirtilen aralklardr. O halde = (, 4] [1, ) bulunur.
x2 + 3x 4 0 ifadesinde eitlik de olduundan x1 = 4 ve x2 = 1 kkleri de zm
kmesine dahildir. ekil 6da (, 4] [1, ) aral grafiksel olarak gsterilmitir. Boyal alanlar zm araldr.
7
3x2 7x 6 < 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
3x2 7x 6 = 0 denklemi iin = (7)2 4 3 (6) = 121 > 0 olduundan denklemin iki farkl kk vardr ve bu kkler x1 = -
2
ve x2 = 3 tr.
3
a = 3 > 0 olduundan kkler aras negatiftir.

3x2 7x 6 < 0 eitsizliinin iaret incelemesi aadaki tabloda verilmitir.
x
3x2 7x 6
222
x1 =
2
3
x2 = 3
Buna gre, zm kmesi = {x R: -
2
< x < 3} olur. 3x2 7x 6 < 0 ifadesinde
3
y
3x2 7x 6
2
eitlik olmadndan, x1 = - ve x2 = 3 kklerinin zm kmesine dahil olma3
dna dikkat ediniz. 3x2 7x 6 < 0 eitsizliinin zm kmesi grafiksel olarak
ekil 7de verilmitir.
2
3
8
T takm says ve x, 1992 den beri geen yllarn saysn gstermek zere, lise rencileri iin dzenlenen robot yapm yarmasna katlan takm says
ekil 7
T(x) = 7x2 + 42x 62, 0 x 9

denklemi ile modelleniyor. Hangi yllarda, yarmaya 50 den fazla takm katldn bulalm.
Hangi yllarda, yarmaya 50 den fazla takm katldn bulmak iin, T(x )> 50 eitsizliini salayan x deerlerini bulmak gereklidir. Buna gre,
T(x) > 50
7x2 + 42x 62 > 50
7x2 + 42x 112 > 0.
7x2 + 42x 112 = 0 x1 = 8 veya x2 = 2 olarak bulunur. x yllar ifade ettiinden

negatif olamaz. Buna gre, x = 2 dir.
2
7x2 + 42x 112
y
800
ekil 8de grld gibi, x > 2 iin 7x + 42x 112 > 0 olduundan istenilen
aralk 2< x 9 araldr.
600
Dier taraftan, verilen problemdeki 0 x 9 aralndaki x = 0 deeri 1992 balang ylna karlk gelmekte olup 2 < x 9 aralnn yl olarak karl 1994
ile 2001 yllar arasdr. Buna gre, yarmaya 50 den fazla takmn katld yllar
1994-2001 yllar arasdr.
0
200
400
200
1
3 4
ekil 8
9
v (m/sa) hzla hareket eden bir aracn fren
v2
mesafesi (m), d =v +
denklemi ile verili20
yor. Aracn 75 m den daha az mesafede durabilmesi iin hznn ne olmas gerektiini
hesaplayalm.
223
Blm
3.3
v2
olarak veril20
v (km/sa) hzla hareket eden bir aracn fren mesafesi (m), d = v +
diine gre ve aracn 75 m den daha az mesafede durabilmesi iin

d=v+
v2
< 75 olmaldr. Yani,
20
v2
< 75 v2 + 20v 1500 < 0
20
v+
ikinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlii elde edilir. Buna gre,

v2 + 20v 1500 = 0 v1 = 50 ve v2 = 30 dur.
a = 1 > 0 olduundan
v2 + 20v 1500 < 0 eitsizliinin iaret tablosu aadaki gibi oluturulur.
v
v2 + 20v 1500
v1 = 50
v2 = 30
Ancak v hz negatif olamayacandan, negatif v deerleri atlarak 50 < v < 30

yerine 0 v < 30 olmaldr. Yani, aracn hz [0, 30) arasnda olduu zaman fren
mesafesi 75 m den daha az olur.
10
1 x
c m
3
+8
1c
1 2x
m eitsizliinin zm kmesini bulalm.
27
1 x +8
1 2x
1 x +8
1 2x
1 x +8
1 6x
c m
1c m &c m
1c 3m &c m
1 c m & x 2 + 8 2 6x
3
27
3
3
3
3
olduundan, verilen denklem x2 6x + 8 > 0 eitsizliine dnr.
x2 6x + 8 = 0 denkleminin kkleri x1 = 2 ve x2 = 4 tr. Tablo yaplrsa
x
x1 = 2
x2 6x + 8
Buna gre, zm kmesi = (, 2) (4, ) olur.
224
x2 = 4
imdi de ierisinde ax + b veya ax2 + bx + c eklinde ifadeler barndran eitsizliklerin zmn inceleyelim. Bu tr eitsizlikleri zmek iin her bir ifadenin ayr
ayr iaret incelemesi yaplarak ayn iaret tablosunda birletirilir. stenen zm
oluturulan iaret tablosu yardmyla elde edilir.
11
2
(x 2)(x 2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
Hatrlayalm
1. 0 < a < 1 ise
ax < ay x > y
nce (x 2)(x2 2x 3) = 0 denkleminin kklerini bulalm.
2. a > 1 ise
(x 2)(x2 2x 3) = 0 x 2 = 0 veya x2 2x 3 = 0
ax < ay x < y
x2 2x 3 = 0 x = 1 veya x = 3. Buradan
(x 2)(x2 2x 3) = 0 x = 2 veya x = 1 veya x = 3
x
x = 1
x=2
x=3
x2 2x 3
x2
(x 2)(x2 2x 3)
(+)() =
()() = + ()(+) =
(+)(+) = +
(x 2)(x2 2x 3) 0 olduundan, tabloda negatif olan aralklar alnmaldr.

O halde zm kmesi,
= {x R: x 1 veya 2 x 3 }
veya aralk biiminde = (, 1] [2, 3] olarak yazlr. Burada,
(x 2)(x2 2x 3) 0 ifadesinde eitlik olduundan, x = 1, x = 2 ve x = 3 kklerinin de zm kmesine dahil olduuna dikkat ediniz.
12
(x + 2)2(2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
(x + 2)2(2x 3) 0 eitsizliini oluturan ifadelerin kkleri

(x + 2)2 = 0 x = 2 (ki katl kk, = b2 4ac = 0 ve a > 0 )
3
2x 3 = 0 x =
2
225
Blm
3.3
Buna gre tabloyu oluturursak,

y
2
3
2
3
2
2x 3
+
+
(x + 2)2 (2x 3)
(x + 2)2
(x+2)2 (2x3)
x=
x = 2
3
Buna gre, (x + 2)2(2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesi = ; , 3 m araldr.
2
3
ekil 9, ; , 3 m zm araln gstermektedir.
2
13
ekil 9
(1 - x 2) (x + 3)
1 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
x2 - 4
(1 - x 2) (x + 3)
1 0 eitsizliini oluturan ifadelerin kkleri
x2 - 4
1 x2 = 0 x = 1

x + 3 = 0 x = 3
x2 4 = 0 x = 2
x
1x
x+3
x2 4
(1 x2)(x+3)
(1 x2)(x+3)
x2 4
2
Uyar
2
(1 - x ) (x + 3)
10
x2 - 4
eitsizliinde, paydadaki x2 4
ifadesini sfr yapan x deerleri
tablo yaplrken ift dikey izgi ile
gsterilmelidir.
+
+
+
x = 3
+
+
x = 2
x = 1
+
+
x=1
x=2
(1 - x 2) (x + 3)
Buna gre, tablodaki iaret incelemesi sonucu
1 0 eitsizliinin
x2 - 4
zm kmesi
= (3, 2) (1, 1) (2, )
olur.
Sra Sizde
1. (2x 6) < 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
2. (2x + 1)2(x + 3) > 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
3.
226
+
+
(4 - x 2) (x - 5)
# 0 eitsizliinin zm kmesini belirleyiniz.
x2 - 9
3.3.1 kinci Dereceden Bir Deikenli Fonksiyonun aret ncelemesi
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilerin eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.
a)
6x + 48 2 - 7
b)
x - 11 1 - 2
c)
18 - 3x # 0
4x + 16 $ 0
d)
8x - 96 2 0
e)
6x - 12 2 6
f)
7-x 1 0
6.
7.
8.
2.
3.
4.
5.
x-4
2x + 6
eitsizliinin zm kmesi2
6
5
ni bulunuz.
x-6
$ 0 eitsizliinin zm kmesini
2x - 18
bulunuz.
x-3
# 0 eitsizliini salayan x in aral3x - 12
n bulunuz.
- 2x + 6
1 8 eitsizliinin zm
5
araln bulunuz.
-4 1
(3 - x) (x 2 - 4)
$ 0 eitsizliini salayan x
3x
tam saylarnn toplam katr?
9. (2x 1)(2 + 6x)(4x + 8) > 0 eitliinin zm

kmesini bulunuz.
10. (x + 4)(x2 + 5x + 4) 0 eitliinin en geni

zm kmesini bulunuz.
-4
$ 0 eitliini salayan x tam say
x 2 - 2x - 3
2x - 8
# 0 eitsizliinin zm kmesini
x-4
bulunuz.
11.
x-5
1 - 2 eitsizliini salayan x deer3x + 12
lerini bulunuz.
4 x - 4x
4 5
12. c m
2 c m eitliini salayan ka tane x
5
5
tam says vardr?
deerlerinin arpm katr?
227
Blm
3.3
3.3.2 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli

Denklemlerin Kklerinin Varl ve aret ncelemesi
kinci dereceden bir bilinmeyenli bir denklemin a 0 olmak zere
ax2 + bx + c = 0 biiminde yazldn nceki yllardan biliyoruz. x1 ve x2 denklemin iki kk olmak zere, kkler ve katsaylar arasndaki bantlar,
I. Kkler toplam: x1 + x2 = II. Kkler arpm: x1 x2 =
b
a
c
a
ax2 + bx + c = 0 denkleminin reel kkleri x1, x2 ve x1 < x2 olsun.

c
I. = b2 4ac > 0 olmak zere x1 x2 = < 0 ise kkler ters iaretlidir. Yani
a
x1 < 0 < x2 dir. Bu durumda
Uyar
Yandaki zelliklerin hibirini
ezberlemeye gerek yoktur. Bunlar
sadece hatrlatmak iin verdik.
Burada zaten kkler bilindii iin
bu sralanan zelliklerin hepsini
kendiniz kolayca gzlemleyebilirsiniz. Kkleri bulmadan da
kendiniz kolayca kkler arpmn
ve kkler toplamn kullanarak bu
zellikleri elde edebilirsiniz.
1. x1 + x2 = -
b
> 0 ise |x1| < x2 dir.
a
2. x1 + x2 = -
b
< 0 ise |x1| > x2 dir.
a
3. x1 + x2 = 0 ise |x1| = x2 ve kkler y-eksenine gre simetriktir.

c
II. = b2 4ac > 0 olmak zere, x1 x2 = > 0 ise kkler ayn iaretlidir. Bu
a
durumda
1. x1 + x2 = -
b
> 0 ise 0 < x1 < x2 olup kklerin her ikisi de pozitiftir.
a
2. x1 + x2 = -
b
< 0 ise x1 < x2 < 0 olup kklerin her ikisi de negatiftir.
a
14
(n + 1)x2 8x + 6 n = 0 ikinci derece denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. x1 x2 > 0
olduuna gre, n nin alabilecei deerlerin kmesini bulalm.
(n + 1)x2 8x + 6 n = 0 denkleminin kkleri x1 ve x2 ise kkler arpm

c
x1 x2 = dir. Buna gre,
a
c
6-n
x1 x2 = =
20
a
n+1
eitsizliini zelim.
6n=0 n=6
n + 1 = 0 n = 1
228
Tablo yaplrsa,
x
6n
n+1
6n
n+1
n = 1
(+)
=
()
+
+
n=6
(+)
=+
(+)
()
=
(+)
6-n
2 0 olmas iin 1 < n < 6 olmaldr. Yani, n nin alabilecei deerlerin kn+1
mesi (1, 6) araldr.
15
x2 2x + n + 2 = 0 denkleminin kkleri ters iaretli ise, n nin deer araln bulalm.
Denklemin kkleri x1 ve x2 olsun.

Kkler toplam x1 + x2 = 2 > 0 dr.
Kkler arpm x1 x2 = n + 2 < 0 dr. (Kkler ters iaretli olduundan)
Dier taraftan > 0 olmas gerektiinden,
= b2 4ac = (2)2 4(n + 2) = 4 4n > 0
Tabloyu oluturalm.
n
n+2
(n < 2)
D = 4 4n > 0
(n < 1)
n = 2
n = 1
+
+
Buna gre n, (, 2) (, 1) = (, 2) aralnda deerler alr.
229
Blm
3.3
16
(n 3)x2 (2n 4)x + n 2 = 0 denkleminin birbirinden farkl iki pozitif kk
olmas iin n nin deer araln bulalm.
kinci derece denklemin farkl iki kk olmas iin > 0 olmaldr.

Kklerinin ayn iaretli olmas iin x1 x2 =
c
>0
a
b
> 0 olmaldr. imdi, bu
a
durumlarn ayn anda gerekleecei aral belirleyelim.
Kklerinin ikisinin de pozitif olmas iin x1 + x2 = -
I.
= (2n 4)2 4(n 3)(n 2) = 4n 8 > 0 n > 2
II. x1 x2 =
c
n-2
=
>0
a
n-3
III. x1 + x2 = -
- (2n - 4)
b
=>0
n-3
a
Tabloyu oluturalm.
n
I
II
III
+
+
+
+
+
Tabloya gre, zelliin de ortak olarak saland aralk (3, ) araldr.
Sra Sizde
1. (m 2)x2 + (3m 1)x + m + 3 = 0 denkleminin ters iaretli iki kknn
olmas iin m nin araln bulunuz.
2. (1 m)x2 + 4x + m2 9 = 0 denkleminin biri pozitif, dieri negatif iki
gerel kk varsa m nin alabilecei deerler kmesini bulunuz.
230
17
x2 8x + m ifadesi her x R iin daima 6 dan byk olduuna gre, m nin alabilecei deerlerin araln bulalm.
Verilen ifadede her x R iin x2 8x + m > 6 olmas iin

x2 8x + m 6 > 0
olmaldr. Burada a = 1 > 0 dr ve < 0 olmaldr. Yani,
= (8)2 4 1 (m 6) < 0 64 4m + 24 < 0
88 4m < 0 4m < 88 m > 22
olmaldr. O halde, m nin deer aral (22, ) olur.
18
1
fonksiyonu veriliyor. Buna gre, her x > 0 iin f(x) 0 eitsizliini
x
salayan en kk m deeri katr?
f(x) = mx 2 +
f(x) = mx 2 +
mx 2 - 2x + 1
1
fonksiyonu f (x) =
olarak yazlabilir.
x
x
her x > 0 iin f(x) 0 olduundan mx2 2x + 1 0 dr.

mx2 2x + 1 ifadesinin daima pozitif olabilmesi iin, a = m > 0 ve
= (2)2 4m(1) 0
olmaldr. Yani,
m > 0 ve 4 4m 0
m > 0 ve 4m 4
m > 0 ve m 1
olmaldr.
Sonu olarak, m nin en kk deeri m = 1 olur.
231
Bu blmde, dinamik geometri programn kullanarak ikinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizliklerin grafik
izimlerini ve zm kmesini bulmay reneceiz.
Uygulama-1: (2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesini bulmay hem grafiksel hem de analitik olarak verelim.
Grafik yardmyla ikinci dereceden iki bilinmeyenli bir denklem sisteminin zm
Giri komut satrna

1. Adm
(x+2)^2(2x3)>=0 olarak giriniz.

Yandaki grafik elde edilir.
2. Adm
(x + 2)2(2x 3) 0 eitsizliini
program kullanarak analitik
olarak zm kmesini bulmak
iin, GeoGebrann grafik
penceresinden kp CAS
penceresine geelim.
3. Adm
Burada 1 nolu satra

z[(x+2)^2(2x3)>=0] yazp
Enter tuuna basalm. Sonu
hemen alt satrda
3
' x = (- 2), x $ 1
2
olarak verilecektir.
Uygulama-2: Siz de (x 2)(x2 2x 3) 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
232
3.3.2 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kklerinin Varl ve aret ncelemesi
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki denklemlerin kkleri x1 ve x2 olmak
zere, kklerin iaretlerini kkleri bulmadan
belirleyiniz.
4. (m 2)x2 4mx (m 3) =0
denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. x1 x2 = 0 olduuna gre, kkler toplamnn iareti nedir?
a) 3x2 20x + 12 = 0
b) 2x2 + 10x + 8 = 0
c) x2 9x + 14 = 0
) 2x2 5x 3 = 0
5. (m + 3)x2 + 10x m 4 = 0
denkleminin zt iaretli iki kk varsa m nin
alabilecei deerlerin kmesini bulunuz.
2. Kkleri x1 ve x2 olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemin kkleri arasnda x1 < 0 < x2
ve |x1| < x2 bants varsa aadakilerden ka
tanesi dorudur?
a) Kkler toplam negatiftir.
b) Kkler arpm negatiftir.
6. (m + 8)x2 + (m 2)x + m = 0
denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. Denklemin
kkleri arasnda x1 < 0 < x2 ve x2 < |x1| bants olduuna gre, "m" hangi aralkta olmaldr.
c) Kkler ayn iaretlidir.
7. (k 2)x2 2kx + k + 1 = 0
3. x2 8x 6 = 0 denklemi iin aadakilerden
ka tanesi dorudur?
denkleminin farkl iki pozitif kk varsa k nn

alabilecei deerlerin araln bulunuz.
a) Kkler ayn iaretlidir.

b) Kkler zt iaretlidir.
c) Kkler toplam pozitiftir.
) Kkler toplam negatiftir.
d) Kkler arpm negatiftir.
e) Kkler arpm pozitiftir.
8. x2 (k 4) x 2k + 2 = 0
denkleminin farkl iki pozitif kk varsa k nn
alabilecei deerlerin araln bulunuz.
233
Blm 3. 3 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
BLM DEERLENDRME
1.
3x - 6
2 0 zm kmesini bulunuz.
x+1
7.
-5 1
3x + 1
1 3 eitsizliinin zm aral9
n bulunuz.
2.
3.
4.
x-3
2 2 eitsizliinin zm kmesini
x-5
bulunuz.
2x + 6 $ 4 eitsizliini salayan x gerek

saylar kmesini bulunuz.
8.
x 2 (x 2 - 4)
$ 0 eitsizliinin zm kmesini
4x + 4
bulunuz.
9. a < b < 0 < c olmak zere;

(bx c)(ax c) < 0
eitsizliinin zm araln bulunuz.
2x + 14 2 - 1 eitsizliinin zm kmesini
bulunuz.
10. (x2 1)(6 + 2x) (4x + 1) 0 eitsizliinin
zm kmesini bulunuz.
5.
6.
4x - 16
< 6 eitsizliinin zm kmesini
x-4
bulunuz.
x - 5 (3 - x)
# - 1 eitsizliinin zm kme3x + 15
sini bulunuz.
234
11. (x 8)(x)(x + 1) 0 eitsizliini salayan x

araln bulunuz.
12.
x (2x - 8) (3x - 6)
1 0 eitsizliini salayan
x2 + 1
pozitif tam say deerini bulunuz.
Blm 3. 3 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlikler
BLM DEERLENDRME
2
7 x - 9x
7 10
13. c m
2 c m eitsizliini salayan x tam
4
4
say deerlerinin toplam katr.
14.
(- x 2 + 1) (x 2 - 4x + 4)
1 0 eitsizliinin
x3 - x
zm kmesini bulunuz.
19. 3x2 + (m 8)x + n 5 = 0

denkleminde kkler mutlak deerce eit ve
ters iaretli olduuna gre, m n nin en byk
tam say deeri katr?
20.
0
15.
(x 2 + 1) (x 2 - 3x)
2 0 eitsizliini salayan x
x 2 (1 - x)
gerek say araln bulunuz.
y = f(x)
1
Yukarda verilen f fonksiyonunun grafiine

gre, (x + 5)f(x) < 0 eitsizliinin zm araln bulunuz.
16.
(x 2 - 7x - 8)
1 0 eitsizliinin zm aral(- 1 - x) 2
n bulunuz.
21. kx2 + 2x2 2x + k 5 = 0 denkleminin ters
iaretli iki kknn olmas iin k hangi aralkta
olmaldr?
17. (k 5)x2 4kx + k + 4 = 0

denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. x1 < 0 < x2
olduuna gre, k ne olmaldr?
18.
x 2 + 6x + 9
$ 0 eitsizliini salayan x tam
(x - 2) (x - 3)
saylarnn toplam katr?
22. x2 2kx + 6 k = 0 denkleminin her iki kknn de pozitif olmas iin k nn deer aral
nedir?
235
nite
Blm
3.1
3
4. Blm

3.4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
Giri
renmi olacaz.
Minimum Basn (mm Hg)

eitsizlik sistemlerini cebir ve
grafik yardmyla zmeyi
Bir kalp at boyunca, kan basnc
Bu blm sonunda;
merkr milimetresi (mm-Hg) ile l-
140
120
len bir maksimum ve bir minimum
100
80
seviyesine ular ve maksimumun mi-
60
40
20
0
60 80 100 120 140 160 180

Maksimum Basn
(mm Hg)
nimuma oran ile ifade edilir. rnein

120
. Normal kan basnc, 40 yan al80
tndaki insanlar iin maksimum
100 - 140 mm-Hg aralnda, mini-
mum 60 - 90 mm-Hg aralnda deiir. Bu durum eitsizlik sistemleri ile ifade

edilir.
deal kilo, salkl bir yaam srdrebilmemiz iin

boyumuz ile orantl olan kilo deeridir. Boyu
h (cm) olan salkl bir bireyin, normal kilosu kg
olarak
K$
Temel Kavramlar
19h 2
25h 2
ve K #
703
703
eitsizlik sistemi ile modellenmektedir. 90 cm
Eitsizlik sistemleri
Eitsizlik sistem zmleri
uzunluunda bir kiinin normal kilosu hangi aralkta olmaldr?
Uzay mekii frlatlmadan nce baz

hava koullarnn gereklemesi gereklidir. rnein, hava scaklnn
35 F (1,67 C) den byk ve 100 F
(37,78 C) den kk olmas ve rzgar
hznn 54 km/s gememesi gerekir.
Bu koullar gstermek iin eitsizlik
sistemi kullanlabilir.
236
kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
3.4.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik

Sistemleri
Bu blmde, iki veya daha fazla eitsizliin ayn anda verildii sistem zmlerini
inceleyeceiz.
ki veya daha fazla eitsizliin oluturduu sisteme eitsizlik sistemi denir. Bir
eitsizlik sistemindeki eitsizlikleri birlikte salayan deerler kmesine sistemin zm kmesi denir.
kinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlik sistemleri f ve g birinci derece ve/veya
ikinci derece bir bilinmeyenli fonksiyonlar olmak zere,
f (x) $ 0
g (x) 1 0
3 ,
f (x) 1 0
g (x) 2 0
3 ,
f (x) 2 0
g (x) 1 0
3 veya
f (x) 1 0
g (x) 1 0
vb. biimlerde ifade edilir.

Yukarda verilen her bir durumda eitsizlik sisteminde her eitsizliin zm aral ayr ayr bulunur. Bu aralklarn kesiim kmesi sistemin zm kmesidir. imdi aadaki rnekleri inceleyelim.
1
0 < x2 + 3x 4 eitsizlik sisteminin zm kmesini bulalm.
0 < x2 + 3x 4 ise x2 + 3x > 0 ve x2 + 3x 4 0 olur.

x2 + 3x = 0 denkleminin kkleri x = 0 ve x = 3,
x2 + 3x 4 = 0 denkleminin kkleri x = 4 ve x = 1 olup ilgili iaret tablosu aadaki gibidir.
x
x2 + 3x
x2 + 3x 4
x = 4
+
+
x = 3
x=0
x=1
+
+
Sistem
(0 < x2 + 3x 4)
Burada, x2 + 3x > 0 ve x2 + 3x 4 0 olduu blgeyi setiimize dikkat ediniz.

Yani, x2 + 3x ifadesinin pozitif olduu ve x2 + 3x 4 ifadesinin negatif veya sfr olduu ortak bir blge aryoruz. Ayrca, x = 4 ve x = 1 iin x2 + 3x 4 0 ifadesinde
eitlik olduundan zm kmesi yazlrken arala dahil edilmelidir. Buna gre,
zm kmesi = [4, 3) (0, 1] olur.
237
Blm
3.4
2
x-4 1 0
2 eitsizlik sisteminin zmn bulalm.
x 2 - 8x + 15 2 0
Verilen eitsizlik sisteminde x 4 < 0 ve x2 8x + 15 > 0 eitsizliklerinin zmlerini ayr ayr bulalm.
x4=0 x=4
ve
x2 8x + 15 = 0 x = 3 veya x = 5 tir.
Buna gre, iaret tablosu aadaki gibidir.
x
x4
x 8x + 15
2
x=3
x=4
x=5
+
+
x4<0
x2 8x + 15 > 0
x 4 ifadesinin negatif ve x2 8x + 15 ifadesinin pozitif olduu aralk (, 3) olur. O halde, sistemin zm kmesi = {x < 3: x R } olur.
3
8 < x2 6x < 7 eitsizlik sistemini salayan tam saylarn kmesini bulalm.
8 < x2 6x < 7 eitsizlik sisteminde 8 < x2 6x ve x2 6x < 7 dir. Yani,

x2 6x + 8 > 0 ve x2 6x 7 < 0 dr. Bu eitsizliklerin zmleri iin denklemlerin
zmlerini bulalm.
x2 6x + 8 = 0 x = 2 veya x = 4
ve
x2 6x 7 = 0 x = 1 veya x = 7 dir.
238
x = 1
+
+
x2 6x + 8
x2 6x 7
x=2
x=4
x=7
+
+
(8 < x2 6x < 7)
Buna gre, zm kmesi = {x R: 1 < x < 2 veya 4 < x < 7} olur. Sistemi salayan tam saylar kmesi ise T = {0, 1, 5, 6} olur.
4
bb_
x2 + 1
bb
1
0
x2 - 1
b`b eitsizlik sistemini zelim.
x 2 - x - 2 1 0bb
a
x2 + 1 = 0 denkleminin reel kk yoktur. Ayrca her x R iin x2 + 1 > 0 olduundan,
x2 + 1
1 0 olmas iin x2 1 < 0 olmaldr.
x2 - 1
x2 1 = 0 denkleminin kkleri x = 1 ve
x2 x 2 = 0 denkleminin kkleri x = 1 ve x = 2 dir. aret tablosu oluturalm.
x
x2 + 1
x2 1
x2 + 1
x2 1
2
x x2
x = 1
x=1
x=2
+
+
+
+
+
+
+/+ = +
+/ =
+/+ = +
+/+ = +
Sistem
Hem
x2 + 1
hem de x2 x 2 ifadesinin negatif olduu aralk (1, 1) araldr.
x2 - 1
Sonu olarak, sistemin zm kmesi =(1, 1) araldr.
239
Blm
3.4
Sra Sizde
1. 6 x(x + 7) 8 eitsizlik sistemini salayan tam saylarn toplamn bulunuz.
2.
x+2
20
x-2
4 eitsizlik sistemini znz.
x 2 - 16 1 0
3.
x 2 - 4x - 21 1 0
2 eitsizlik sistemini znz.
x 2 - 13x + 40 $ 0
4.
x 2 - 2x - 3 2 0
2 eitsizlik sistemini salayan tam saylarn toplamn
x2 - x - 6 # 0
bulunuz.
5
x(4 x) > 0
(2x + 1)(x 2) < 0
Yukarda verilen eitsizlik sisteminin zm kmesi (a, b) ak aral olduuna
gre, a + b toplam katr?
x(4 x) = 0 x = 0 veya x = 4 tr.

(2x + 1)(x 2) = 0 x =
x
x(4 x)
(2x + 1)(x 2)
1
veya x = 2 dir.
2
x=
1
2
x=0
x=2
x=4
+
+
Tablodan zm aral (0, 2) aral olduu kolayca grlebilir. Buna gre, a = 0

ve b = 2 olduundan, a + b = 0 + 2 = 2 bulunur.
240
Bu blm,
y < ax2 + bx + c,
y ax2 + bx + c
y > ax2 + bx + c,
y ax2 + bx + c
biimindeki eitsizliklerin zmlerini grafiksel olarak vererek bitirelim. Bu eitsizliklerin grafii, eitsizlii salayan tm (x, y) noktalar kmesidir.
y = ax2+ bx + c parabol bulunduu dzlemi iki blgeye ayrr. Bu blgeler paraboln i blgesi ve d blgesidir (Boyal blgeler). Bunlardan bazlar aada
incelenmitir.
y $ ax 2 + bx + c, a 2 0
y
y # ax 2 + bx + c, a 1 0
y
5
1
x
y 2 ax 2 + bx + c, a 1 0
y
y 1 ax 2 + bx + c, a 2 0
y
1
2
1
2
Bu eitsizliklerin grafiklerini izmek iin aadaki admlar takip edilir:

1. Adm: y = ax2 + bx + c parabol izilir. Verilen eitsizlikte > veya < varsa kesikli izgi ile, veya varsa kesiksiz izgi ile paraboln izimi yaplr.
2. Adm: Paraboln iinde bir (x, y) test noktas seilir ve eitsizlii salayp salamad kontrol edilir.
3. Adm: Seilen test noktas bir zm ise, paraboln ii, deilse paraboln
d taranr.
y
6
y > x2 2x 3 eitsizliinin grafiini izelim.
nce y = x2 2x 3 parabolnn grafii izilir. Burada, a = 1 > 0 ve paraboln kollar yukar aktr. Ayrca, eitsizlikte > olduundan parabol kesikli izgi ile izilir.
Paraboln iinde bir test noktas olarak (1, 0) alalm ve eitsizlikte x = 1 ve y = 0
yazalm.
y > x2 2x 3
0 > (1)2 2(1) 3
0 > 4 (1, 0) noktas eitsizliin bir zmdr.
Buna gre, paraboln i blgesi taranr, taral blge ekil 1de gsterilmitir.
1 0 (1, 0)
ekil 1
241
Blm
3.4
7
2
yx 4
y < x2 x + 2 eitsizlik sisteminin grafiini izelim.
y x2 4 eitsizliinin grafii yanda

verilmitir. Burada, verilen eitsizlikte
olduunda, grafik kesiksiz izgi ile
izilmitir.
yx 4
2
4
2
6
2
4
y
y < x2 x + 2
y < x2 x + 2 eitsizliin de < olduundan, grafik kesikli izgi ile izilmitir.
2
1
1
2
y
2
y x2 4
y x2 4
1
3
1
2
3
y < x2 x + 2 eitsizlik sisteminin

zm, grafiklerin ortak blgesi
(arakesiti) dir. Burada, mor ile boyal
blge eitsizlik sisteminin grafiidir.
y < x2 x + 2
Bazen eitsizlik sistemindeki eitsizliklerden biri dorusal bir eitsizlik de olabilir.

Bu durumda da zm yntemi farkl deildir.
242
8
y x2 1
y + x 0 eitsizlik sisteminin grafiini izelim.
y
5
y x2 1
y x2 1 eitsizliinin grafii yanda

verilmitir.
4
3
2
1
4
y
y+x<0
4
3
2
1
y + x < 0 eitsizliinin grafii yanda verilmitir.
2
3
y
y x2 1
y x2 1
4
3
y+x<0
2
1
4
1
2
eitsizlik sisteminin zm, grafiklerin

ortak blgesi (arakesiti) dir.
y+x<0
243
Blm
3.4
11
ekil 2'de verilen parabol ile doru arasnda kalan renkli blgenin alan A =
(b ve h ekilde gsterilmitir.) bants ile modellenmektedir. Buna gre,
2
bh
3
y - x 2 - 4x + 3
y2
sistemini salayan blgenin alann bulalm.

ekil 2.
nce, y = x2 4x + 3 parabolu ile y = 2 dorusunun kesiim noktalarn bulalm.

Hatrlayalm
x2 4x + 3 = 2 x2 4x + 1 = 0 x = 2 5 veya x = 2 + 5 dr. Yani para-
y = f(x) = ax2 + bx + c parabolnn

tepe noktas T(r, k)
b
, k = f(r) dr.
r =2a
2
4ac - b
ile de bulu4a
nur. Buna gre paraboln denklemi
Ayrca, k =
y = a(x r)2 + k
eklinde de gsterilir.
boln y = 2 dorusunu kestii noktalar x = 2 5 ve x = 2 + 5 dr. Buna gre,

2 + 5 > 2 5 olduundan
b = 2 + 5 (2 5 ) = 2 5
imdi, h deerini bulmak iin y = x2 4x + 3 parabolunn tepe noktalarn bulalm.
-4
b
== 2 ve k = f(2) = (2)2 4(2) + 3 = 7
r=2 ( - 1)
2a
olduundan,
h=72=5
Sonu olarak, renkli blgenin alan,
A=
2
2
20 5
bh = (2 5 ) (5) =
3
3
3
bulunur.
Sra Sizde
1. y > x2 + 2x + 1
y x2 4x + 4 eitsizlik sisteminin zm blgesini grafiksel olarak
bulunuz.
2. y 2x2 9x + 8
y > x2 6x 4 eitsizlik sisteminin grafiini iziniz.
3. y < 3x2
1
y $ - x 2 - 5 eitsizlik sisteminin zm kmesini grafiksel olarak
2
gsteriniz.
244
3.4.1 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1.
3x - 6 $ 0
2 eitsizlik sisteminin zm kme2-x # 0
sini bulunuz.
2 (x - 2) + 4 $ 0 b_b
bb
2.
5 + x $ 0 `b eitsizlik sistemini salayan
bb
3x - 9 1 0b
a
x araln bulunuz.
b_
x 2 (x - 3)
$ 0bb
`b eitsizlik sisteminin zm
x-1
6.
b
(x - 2) (x + 2) # 0b
a
kmesini bulunuz.
7.
(x - 5) 2x # 0
2 eitsizlik sisteminin zm
x 2 - 25 # 0
kmesini bulunuz.
_b
x2 - 4
$ 0bbb
2
b
2x
3.
b`b eitsizlik sisteminin zm kx-5
# 0bbb
x+3
a
mesini bulunuz.
8.
_
x 2 - 4x + 3 $ 0bbb
bb
`b eitsizlik sisteminin zm
4.
x (x - 2)
# 0bbbb
1-x
a
kmesini bulunuz.
b_
(x 2 - 1) x 2
$ 0bbb
x-7
`b eitsizlik sisteminin
5.
bb
( x - 5) ( x + 3) x # 0 b
a
zm araln bulunuz.
f(x)
f(x) fonksiyonunun iaret tablosunu iziniz.
9.
y $ x2
3 eitsizlik sisteminin zm blgey # x2 + 3
sini bulunuz.
245
Blm 3. 4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
BLM DEERLENDRME
1.
b_b
b
(x 2 - 1) (x - 2)
$ 0 bbb
2
b
x
`b
bb
b
(x - 3) x 2 0bb
b
a
eitsizlik sisteminin zm araln bulunuz.
b_b
x 2 (x - 8) (x - 3)
b
$ 0bbb
x2 - x + 5
b
`b
4.
b
x-5
# 0bbb
2
bb
x -x
a
eitsizlik sisteminin zm kmesini bulunuz.
b_
(x - 1) (x + 3) (x - 4) 2 $ 0bbb
bb
`b
2.
b
(x - 2) (x - 4)
# 0bbb
x+5
b
a
_b
bb
(x 2 + 1)
bb
0
$
bb
x2
b
`b
5.
b
x 2 - 2x
# 0 bbb
2
bb
x + 2x
b
a
_b
bb
(2 - x) 2
$ 0 bbb
x
b
`b
3.
bb
2x
2 0bbb
x+9
b
a
_b
bb
x (x - 4)
$ 0 bb
bb
(1 - x) (x - 2)
bb
bb
`b
(x + 2) x
1 0bb
6.
bb
x-2
bb
b
(2x - 4) (3x + 6) 1 0bbb
a
246
{
{
Blm 3. 4 kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eitsizlik Sistemleri
BLM DEERLENDRME
7, 8 ve 9. sorularda verilen sistemlerin zm

kmelerini bulunuz.
7.
8.
9.
10.
(x - 3) (x + 2) (1 - x) $ 0
2
(2x) (x - 5) (7 + x) 2 0
Tabloya gre, zm kmesi (1, 0) (1, 5)

aral olan eitsizlik sistemi aadakilerden
hangisi olabilir? Aklaynz.
_b
x (x - 1)
$ 0 bbb
x+3
bb
bb
b
x (x - 9) # 0 `bb
bb
bb
bb
x - 4 1 0b
a
b_
(1 - x) 2 x
$ 0bbb
2
bb
(x - 4)
`b
bb
x-8
# 0bbb
x
a
I) )
x 2 - 4x - 5 1 0
(x 2 - 1) x 2 0
II) )
x 2 - 4x - 5 2 0
(x 2 - 1) x 1 0
III) )
x 2 - 4x - 5 1 0
(x 2 - 1) x 1 0
IV) )
x 2 - 4x - 5 2 0
(x 2 - 1) x 2 0
V) )
x 2 - 4x - 5 1 0
(x 2 - 1) x $ 0
11.
y
f
2
2 3
Yukardaki grafikte f(x) ve g(x) fonksiyonlar

verilmitir. Verilenlere gre, f(x) g(x) > 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
247
NTE DEERLENDRME
1.
2x - 3y = 11
3
3x + 6y = - 15
olduuna gre, x katr?
A) 2 B) 1
2.
C) 1
5.
olduuna gre,
D) 2
E) 3
1-x
x+2
=
x+3
x+6
eitliini salayan x deeri aadakilerden
hangisidir?
A) 4
6.
A) 7 B) 6 C) 5 D) 4 E) 3
3.
2x - y = 7
3
3x + 2y = 7
sistemini dorulayan (x, y) ikilisi aadakilerden hangisidir?
A) (1, 2)
B) (1, 3)
C) (3, 4)
D) (2, 1)
4.
8.
a+b
sistemini salayan a ve b deerleri iin,
ab
deeri katr?
248
B) 8
C) 9
D) 10
E) 11
C) 6
D) 7
E) 8
B) 4
C) 8
D) 16
E) 32
7. a bir reel say olmak zere;

2a
2a
6a = 24 a-4
a-4
denkleminin zm kmesi, aadakilerden
hangisidir?
A) {8}
_b
3 2
+ = 18 bbb
a b
bb
`b
b
2 3
+ = 27 bbbb
a b
a
B) 5
a
katr?
b
2x - 4y - 2z = 5
3
x+y-z = 9
denklem sistemine gre, 5y + z x ileminin
sonucu katr?
A) 2
E) (3, 1)
A) 7
2a - 3b = c
2
3a + 2b = 2c
B) {6}
C) {4}
D) R E)
2x + 3y - 7 = 0
3
6x + 9y + 24 = 0
denklem sistemine gre, aadakilerden
hangisi dorudur?
A) x = 3 iin, y = 2 dir.
B) x = 2 iin, y = 1 dir.
C) x = 5 iin, y = 5 tir.
D) Denklemi salayan (x, y) ikilisi yoktur.
E) Denklemin sonsuz zm vardr.
NTE DEERLENDRME
bb_
3 b
+ = 1 bb
bb
a 3
`b
9.
bb
5 b
+ = 2 bbb
a 5
a
sistemini salayan a deeri katr?
A)
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
16
16
16
B)
C)
7
5
3
D) -
10.
a + 3b = 8 bb_
bb
13. 2b + 2c = 7 `b
bb
4a + 3c = 10b
a
olduuna gre, a + b + c katr?
16
16
E) 3
5
a + b = 6 bb_
bb
14. 2a - c = 7 `b
bb
2c + b = 4 b
a
denklem sistemine gre, a katr?
3x - 2y = - 1
3
4x + y = 6
olduuna gre,
A) 1
B)
3

2
A) 2
C) 6
D) 8
E) 10
1 1
+ katr?
x y
C) 2
D)
5

2
E) 3
11. a, b ve c R olmak zere;

2a + b + c = 7 bb_
bb
a + 2b + c = 8 `b
bb
a + b + 2c = 9 b
a
sistemini salayan b deeri aadakilerden
hangisidir?
A) 2 B) 1
B) 4
C) 0
D) 1
E) 2
15. a, b ve c pozitif reel saylar olmak zere;

a b = 12 b_b
bb
b c = 20 `b
bb
a c = 15 b
olduunaagre, a b c katr?
A) 30
C) 60
D) 75
E) 90
16. kx + 4k = (6 x)k + 2
denklemini salayan x deeri 2 olduuna
gre, k reel says katr?
A) 1
3b - 2
10b + 5
ifadesinde, a nn hangi deeri iin b nin deeri hesaplanamaz?
B) 45
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
12. a =
A)
1
4
3
2
B)
C) D)
8
11
10
9
E) 1
17. x|x| 25 = 0 denkleminin zm kmesi

A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
249
NTE DEERLENDRME
18. 3x + 1 9x + 54 = 0 denkleminin zm kmesi
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
22.
E) 5
x 2 + y 2 + 2xy = 9
3
x 2 + y 2 - xy = 3
aadakilerden hangisi sistemin zm
kmesinin alt kmesi deildir?
B) (4, 2)
A) (4, 2)
D) (2, 4)
19.
a 2 - b 2 + a + b = 10
2
a-b = 1
sisteminin zm kmesi aadakilerden
hangisidir?
A) (1, 2)
B) (2, 2)
C) (1, 0)
D) (1, 4)
23.
20. a + 4b + 6a + 4b + 18 ifadesinin en kk
deeri aadakilerden hangisidir?
B) 9
C) 8
B) (10, 3)
D) (11, 8)
A) 10
E) (2, 4)
x 2 - y 2 = 57
3
x y = 88
sistemini dorulayan (x, y) ikililerinden birisi,
A) (1, 2)
E) (3, 2)
D) 7
24.
B) (2, 3)
D) [2, 3]
21.
xy = 5
2
2x + y = 7
sistemini dorulayan (x, y) ikililerinden birisi,
A) (3, 2)
B) (3, 2)
D) (2, 3)
250
C) (1, 4)
E) (1, 5)
25.
C) (3, 4)
E) (8, 11)
x-2
# 0 eitsizliinin zm kmesi aa2x - 6
dakilerden hangisidir?
A) [2, 3)
E) 6
C) (2, 4)
C) (2, 3]
E) (2, 3)
(3 - x) (x 2 - 4)
$0
3x
eitsizliini salayan x tam saylarnn toplam
katr?
A) 5
B) 4
C) 0
D) 4
E) 5
NTE DEERLENDRME
29. (m + 3)x2 + 10x m 4 = 0
26. (2x 1) (4 + 2x) (3x + 12) > 0

eitsizliinin zm kmesi aadakilerden
hangisidir?
denkleminin zt iaretli iki kk varsa mnin

alabilecei deerlerin kmesi nedir?
A) [4, 3] [4, 5]
A) (, 6) (7, 8)
B) [4, 2] [1, ]
1
C) (- 4, - 2) j c , 3 m
2
D) [3, 2] [3, 5]
B) (8, 4) (3, 7)
C) (, 4) (3, +)
D) (, 2) (1, +)
E) (, 4) [5, +)
E) (3, 0) [1, ]
27. x2 8x 6 = 0
denklemi iin aadakilerden ka tanesi
dorudur?
I. Kkler ayn iaretlidir.
30. (m2 4)x2 x + (m 4) = 0

alabilecei deerlerin kmesi aadakilerden
hangisidir?
II. Kkler zt iaretlidir.
A) (, 2) (2, 4)
III. Kkler toplam pozitiftir.
B) (4, 4)
IV. Kkler toplam negatiftir.
C) (4, +)
V. Kkler arpm negatiftir.
D) (, 1) (2, +)
E) (, 2) (1, +)
VI. Kkler arpm pozitiftir.

A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
28. (m + 8)x2 + (m 2)x + m = 0
31. (m 1)x2 (m 7)x + 2m = 0
denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. Denklemin kkleri arasnda x1 < 0 < x2 ve x2 < |x1|
bants olduuna gre, "m" hangi aralkta
olmaldr?

alabilecei deerlerin aral hangisidir?
A) m < 1 B) 2 < m < 1
C) 1 < m < 1
A) (1, 5)
B) (5, 3)
D) (2, 8)
C) (8, 0)
D) 0 < m < 1
E) 2 < m
E) (1, 4)
251
NTE DEERLENDRME
b_
3-x
2 0 bbb
x+2
bb
35.
b`b
x+4
# 0 bbbb
x-8
a
eitsizlik sisteminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?
x 2 + 6x + 8
#0
x 2 - 3x - 4
32.
x 2 - x - 12 $ 0
eitsizlik sistemini salayan ka tane x tam
says vardr?
A) 3
B) 4
C) 5
D) 6
E) 7
A) < x < 2 B) 2 < x < 1

C) 2 < x < 3
33. (4x 12)16 > 0 eitsizliinin zm kmesi

A) R B)
D) 2 < x < 5
E) 5 < x
C) (3, )
D) R {3}
E) {3}
34.
1
36.
f(x)
Tabloya gre, zm kmesi (1, 0] aral

olan eitsizlik sistemi aadakilerden hangisidir?
A) )
x 2 - 2x - 3 1 0
x (x 2 - 4x - 5) $ 0
B) )
x 2 - 2x - 3 2 0
x (x 2 - 4x - 5) 1 0
C) )
x 2 - 2x - 3 1 0
x (x 2 - 4x - 5) 1 0
D) )
x 2 - 2x - 3 2 0
x (x 2 - 4x - 5) 2 0
E) )
x 2 - 2x - 3 1 0
x (x 2 - 4x - 5) # 0
f(x) fonksiyonunun grafiine gre,

(3 x) f(x) > 0 eitsizliini salayan x tam
saylarnn toplam katr?
A) 2 B) 1
C) 0
D) 1
E) 2
1. C
2. C
3. E
4. C
5. E
6. B
7. E
8. D
9. A
10. B
11. E
12. B
13. E
14. B
15. C
16.A
17. E
18. B
19. E
20. C
21. E
22. C
23.D
24.A
25. B
26. C
27. C
28. C
29. C
30.A
31.D
32.A
33.D
34. A
35. C
36. B
252
TRGONOMETR
nite
Blm 4.1 Ynl Alar

Blm 4.2 Trigonometrik Fonksiyonlar
Blm 4.3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn

Trigonometrik Deeri
Blm 4.4 Trigonometrik Denklemler

Bu nitede
Neler reneceiz?
Ynl ay ve a birimlerini
Bir ann esas lsn bulmay
Trigonometrik zdelikleri
Trigonometrik fonksiyonlar ile birim ember ilikisini
Trigonometrik fonksiyonlarn deerlerinin iaretini
incelemeyi ve sralamay
Periyodik fonksiyonu
Trigonometrik ve ters trigonometrik fonksiyonlarn
grafiklerini izmeyi
Toplam-fark, yarm a ve dnm formllerini
oluturmay ve kullanmay
Trigonometrik denklemlerin zmn
Problem zmlerinde trigonometriden yararlanmay
Niin reneceiz?
Tarih boyunca, insanlar birok alanda trigonometriden yararlanmlardr. Msr
piramitlerinin yapmnda, yldzlarn hareketlerini incelemede, zaman lmede,
denizcilikte yn belirlemede, harita iziminde vb. alanlarda trigonometri kullanlmtr. Gnmzde ise trigonometri konum belirlemede (navigasyon), havaclkta, uzay teknolojisinin gelitirilmesinde, byk inaat projelerinde, karayolu yapmnda, mzikte (akustik), mimaride vb. birok alanda kullanlmaktadr. Ksacas
trigonometri, bilim ve teknolojinin vazgeilmez bir arac olmutur.
Daha nce, rendiimiz trigonometrik oran kavramn trigonometrik fonksiyon
kavram ile ilikilendirmek, derece dnda birimler ile daha byk ya da daha kk ynl alar kullanmak karlalan farkl problemleri zmek iin gereklidir.
Trigonometrik fonksiyonlarla ilgili nemli zdelikleri, zel bantlar kefedip bu
fonksiyonlarn grafiklerini izmeyi ve en nemlisi gerek/gereki hayat problemlerinde karlaacamz trigonometrik denklemleri zmeyi reneceiz.
N HAZIRLIK
1.
Yandaki ekilde
m (V
B) = m ( W
D) = 90
5. Aada verilen ilemlerin sonularn yapnz.

a) sin30 + cos60
|AB| = 8 br
c)
|BC| = 7 br
B
|CD| = 10 br
C
|AD| = x br olduuna gre x katr?

2.
1
Ad
x
1
2
5
n
,
3
3
1
B
Yandaki ekilde
OA n birim
emberi A noktasnda kesmektedir.
3.
|AB| = 3 cm
x
C
|AC| = 5 cm ve
%
m (BAC) = 120
|AC| = 12 cm
A
|BC| = 5 cm olarak
veriliyor.
A asnn trigonometrik oranlarn bulunuz.

Yandaki ABC ikizkenar
geninde
A
x
|AB| = |AC|
%
m (BAC) = x
y
C
8.
%
m (ACB) = y
5
sin x =
13
ise tany deerini bulunuz.
nite 4. Trigonometri
1
3
Yandaki ekilde
|AE| = 1 cm
|EB| = 2 cm
|EC| = 3 cm
C
2
Yandaki ABC dik

geninde
254
120
Yandaki ABC
cgeninde
olduuna gre, |BC| = x ka cm dir?
%
Buna gre, m (BOA) = x lsnn trigonometrik oranlarn bulunuz.
sin 45 - cos 45
tan 30 + cot 60
6. sin150 + cos120 tan120 + cot150

ifadesinin sonucunu bulunuz.
4.
tan 60
)
tan 45 + cot 45
7.
b) sin60 + cos30
|ED| = 4 cm
|CD| = 2 cm
ise, |AB| = x ka cm dir?
9. Bir ABC geninde |AB| = 8 cm, |BC| = 11 cm

%
ve m (ABC) = 150 olduuna gre, ABC
geninin alan ka cm2 dir?
10. Bir ABC cgeninde |AB| = 4 cm, |BC| = 7 cm

ve |AC| = 5 cm olduuna gre, tanA deerini
bulunuz.
nite
1. Blm
4.1 Ynl Alar
Giri
evremizde grdmz ya da gremediimiz birok ey bir merkezin etrafnda embersel bir ekilde dnmektedir.
Bu blm sonunda;
pozitif ve negatif ynl ay
a birimlerini ve bu birimleri
birbirine evirmeyi
bir ann esas lsn bulmay
renmi olacaz.
Dnyamz, gne sistemindeki dier gezegenler, elektronlar, saatteki akrep,

yelkovan, pervaneler, ou makinedeki dililer, arklar, vb. dnen tm cisimlerin durduunu ya da dn ynlerinin tersi ynde dndklerini dnelim,
sizce ne olurdu?
Dnen cisimler veya embersel hareket yapan cisimler iin dnme yn
nemli olup bu ynlerin isimlendirilmesi nem tar. embersel harekette ynn dnda dier nemli bir husus da cismin ka derecelik dnme yaptdr.
Temel Kavramlar
ynl a
derece
radyan
birim ember
esas l
Daha nceden rendiimiz a l birimi olan derece dnda radyan olarak

isimlendirilen birim daha kullanl olup bir ok bilimsel ve teknolojik almada bu birim tercih edilir. Bu almalarda a lleri, daha geni aralklarda
yn kavram ile ilikilendirilerek kullanlr.
Bu blmde, ynl a, esas l ve radyan kavramlarn tanmlayarak bu kavramlarn kullanld problemler zeceiz.
255
Blm
4.1
Trigonometri
4.1.1 Pozitif Negatif Ynl Alar

Dorusal hareket yapan bir cisim iin yukar-aa, saa-sola gibi ifadeleri kullanrz. Peki embersel hareket yapan bir cismin ynn nasl ifade edebiliriz? rnein, Dnya'mz kendi ekseninde ya da gne etrafnda hangi ynde dnmektedir? Bir viday skarken ya da gevetirken hangi ynde evirirsiniz?
Yukardaki sorulara cevap verebilmemiz iin embersel hareketler iin pozitif ve

negatif yn kavramlar gelitirilmitir.
Saatin dnme ynne negatif yn, saatin dnme ynnn tersine yne
pozitif yn denir.
Bu tanma gre dnyamz hem kendi hem de gne etrafnda pozitif ynde dnmektedir.
Yn kavramn a kavram ile de ilikilendirebiliriz. Bir ann iki kenar olduuna
gre kenarlardan birini balang, dierini bitim kenar olarak alalm.
Hatrlayalm
A
Balang noktalar ayn olan iki
nn oluturduu ekle a denir.
im
Bit
na
Ke
Balang Kenar
im
Bit
na
Ke
Balang Kenar
Soldaki a, balang kenar [OA, bitim kenar [OB ye saat ynnn tersinde yani
pozitif ynde hareket ettiinden pozitif ynl a olarak adlandrlr.
O
A
%
AOB , [OA , [OB
256
Sadaki a ise bu hareketi saat ynnde yani negatif ynde yapt iin negatif
ynl a olarak adlandrlr.
%
Her iki a da AOB olarak gsterilir.
Ynl Alar
1
Aada verilen tablodaki boluklar uygun biimde dolduralm.
A
Sembolle
Gsterim
Balang
Kenar
Bitim
Kenar
Yn
Sembolle
Gsterim
Balang
Kenar
Bitim
Kenar
Yn
%
ABC
[BA
[BC
Pozitif
%
FED
[EF
[ED
Negatif
%
GOF
[OG
[OF
Pozitif
C
B
A
F
A
C
B
A
F
Sra Sizde
Aada verilen alar iin boluklar uygun biimde doldurunuz.
D
A
A
B
Sembolik Gsterim
Balang Kenar
Bitim Kenar
Yn
257
Blm
4.1
Trigonometri
4.1.2 A l Birimleri
Hatrlayalm
Tam ember yayna karlk gelen
merkez ann ls 360 dir.
1
ini gren
Tam ember yaynn
360
merkez ann ls 1 dir.
imdiye kadar, a l birimi olarak dereceyi kullandk. Bir nnn tam bir dnme yaparak oluturduu a tam adr ve ls 360 dir.
Bu nn tam dnme hareketinin

Tarihten Notlar
Babilli astronomlar tam dnme
hareketini derece cinsinden 360
saysyla ilikilendirmilerdir. Kuzey Yldz'nn bir geceden ertesi
geceye bir emberin
1
na
360
ann
1
ine karlk gelen ann ls 1 dir. 1 lik
360
1
ine karlk gelen ann ls ise 1 dakikadr ve 1' olarak gsterilir.
60
Bir dakika 1' olarak yazlr ve 1 nin
karlk gelecek bir yer deiiklii yaptn gzlemlemilerdir.

360 says, arpan ok olduundan ilem yapmaya elverili bir
saydr.
1
1
idir. 1 = 60' ve 1' =
60
60
1
Kuzey Kutbu
Yer
E
kse
ni
Ekliptik
Dzlem
Ekvator
Dzlemi
Yandaki ekilde dnyamzla ilgili corafi terimler gsterilmitir. Dnyann

eksen eiklii a = 23 27' olduuna
gre b deerini derece ve dakika cinsinden bulalm.
Gney Kutbu
Yer ekseni ile ekvator dzlemi dik kesitii iin a + b = 90 olur.

90 0'
23 27'
Yandaki karma ileminde 0' dan 27' kmayaca iin 90 den

1 = 60' alnr.
?
89 60'
23 27'
66 33'
258
Bu durumda b = 66 33' bulunur.
Ynl Alar
2
Aadaki ilemleri yapalm.
b)
a) 37 48' + 45 29'
70 12' 53 33'
a) Derece ve dakikalar kendi aralarnda toplayalm.

+
37 48'
77' = 60' + 17' = 1 17' olduundan,
45 29'
8277' = 8317' olarak yazlr.
82 77'
b) 12' dan 33' kmayaca iin 70 den 1 = 60' alnr ve 12' ya eklenir.

70 12'
69 72'
53 33'
53 33'
16 39'
3
Aada verilenleri istenen birimler cinsinden yazalm.
a) 1107' = ........ derece ........ dakika
c)
a)
b)
41 13' = ........ dakika
b)
41 = 41 60' = 2460'
15,24 = ........ dakika
1107
60
60
18
1107' = 18 27'
(1 = 60')
41 13' = 2460' + 13' = 2473'
507
480
27
c)
15,24 = 15,24 60' = 914,4'
Sra Sizde
ls 48 21' olan ann tmler ve btnler alarnn llerini bulunuz.
259
Blm
4.1
Trigonometri
A l birimi olarak kullanlan birimlerden biri de radyandr. Bir emberde yarap

uzunluu kadar yay gren merkez ann ls 1 radyan olarak tanmlanr ve
R harfi ile gsterilir.
Tam ember yayn gren merkez asnn ls
i radyan ise
1 radyan
r br
2rr br
Bilgi Notu
1 radyan
i radyan
i = 2r radyandr.
Tam ann ls;

360 = 2r R
Yarm ember yayn gren merkez
ann (doru a) ls;
Bu durumda tam ember yaynn ls 2r radyandr. Ayn zamanda tam ember yayn gren merkez ann ls 360 olduundan 2r radyan 360 ye eittir.
2r radyan = 360 derece
180 = r R
1 R=c
eyrek ember yayn gren merkez ann (dik a) ls;

90 =
r
R
2
360
m , 57, 3
2r
4
Aada derece cinsinden verilen alarn llerini radyan cinsinden yazalm.
b)
a) 30
45
c)
270
180 = r radyan olduundan doru orant ile istenen sonular bulabiliriz.

a) 180
r radyan
30
i radyan
180 i = 30 r i =
b) 180
r radyan
45
i radyan
180 i = 45 r i =
c) 180

270

260
r
radyan bulunur.
6
r
radyan bulunur.
4
r radyan
i radyan
180 i = 270 r i =
3r
radyan bulunur.
2
Ynl Alar
Bir ann ls derece cinsinden D ve radyan cinsinden R ise
Uyar
D
R
=
180
r
Ann lsnde herhangi bir

birim yazlmamsa a l birimi
radyan olarak alnr.
r
r
A) =
= radyan
rnein, m (W
3
3
5
Bir atlkarncada, Atacan'n bindii atn atlkarncann merkezinden uzakl 6
2r
metredir. Atlkarnca
radyanlk bir a yaparak dndnde Atacan'n ka
3
metre yol aldn bulalm.
$
Atacan, A noktasndan B noktasna gelsin. AB yaynn
uzunluunu bulmamz gerekiyor.
r=
A
6m
2r radyan
3
Atacan tam bir tur atarsa;

metre yol alr.
B
2 r r = 2 r 6 = 12r
Tam ember yaynn ls 2r radyan olduundan

$
AB yaynn uzunluu;
Bilgi Notu
2r
$
AB = 12r 3 = 4r m olarak bulunur.
2r
$
2r
= 4r metredir.
Aslnda ok daha kolay bir ekilde AB = r i = 6
3
O
r
A
Sra Sizde
i
radyan
r
B
$
AB = r i
1. Aada verilen deerleri radyan cinsinden yaznz.

a) 60
b) 135
c) 330
2. Aada verilen deerleri derece cinsinden yaznz.

a)
5r

6
b)
4r

3
c)
7r
5
3. Yarap uzunluu r br olan bir emberde 2r br uzunluunda yay gren merkez ann ls ka radyandr?
261
Blm
4.1
Trigonometri
4.1.3 Esas l
Alar standart olarak analitik dzleme aadaki gibi yerletirilir.
Hatrlayalm
Birim ember
Ke
na
r
y
Bit
im
O
i
1
Bit
im
i
Balang
Kenar
K.
0 < i < 90
0<i< r
i
O Balang K.
90 < i < 180
r <i< r
2
y
1
i
O Balang K.
Bit
im
im
270 < i < 360

3r < i < 2r
2
Bitim K.
Balang K.
y
Bitim K.
90
O
Balang K.
Standart izimde ann kesi orijinde olup balang kenar x ekseninin pozitif
tarafnda, bitim kenar ise analitik dzlemin 4 blgesinden birinde ya da eksenler
zerindedir. Bitim kenar eksenlerden birinde olan alarn lleri 0, 90, 180,
270, 360 deerlerini alr.
Bitim kenar tam tur yaptnda ann ls 360 olur. Bitim kenar hareketine
devam ederse oluan ann ls 360 den byk olur. Ancak bu ann bitim
kenar da ls [0, 360) olan bir ann bitim kenar ile akr. Aada verilen
iki ay inceleyelim.
y
180
270
Balang K.
Bitim K.
262
Balang K.
480
x
Balang K.
Sadaki ann bitim kenar bir turu tamamladktan sonra 120 lik bir hareket
yapm ls 480 olan bir a oluturmutur. Aslnda bu a ile soldaki a farkl
deildir. Balang ve bitim kenarlar st ste gelir yani akr.
0 a < 360 ve k Z olmak zere, ls a + k 360 olan ann esas

ls a derecedir.
360
120
O
y
im
Bitenar
K
Balang K.
im
Bitenar
K
Bitim K.
K.
Bit
180 < i < 270

r < i < 3r
O Balang K. x
K.
Merkezi orijinde yarap 1 br olan

embere birim ember denir.
Balang K.
Bitim K.
0 a < 2r ve k Z olmak zere, ls a + k 2r olan ann esas ls

a radyandr.
Ynl Alar
Bilgi Notu
Aada lleri verilen alarn esas llerini bulalm.

b)
a) 750
Bir ann esas ls, derece cinsinden [0, 360) aralnda, radyan
cinsinden [0, 2r) aralndadr..
1100
a) 750 = 30 + 2 360 olarak yazlabildii iin esas ls 30 dir.

750
360
720
30
Bitim kenarnn tam tur says

30
Esas l
750
b) 1110 = 330 4 360 olduundan esas ls 330 dir. Negatif ll

alarda iareti dikkate alnmayarak yukardaki gibi ann ls 360 a blnerek kalan bulunur ve kalan 360 dan karlarak sonuca ulalr.

1110
360
1080
360 30 = 330
1110
330
30
7
Aada lleri verilen alarn esas llerini bulalm.
a) 7r radyan
b)
13r
radyan
4
c)
10r
radyan
3
Verilen deerleri derece cinsinden yazarak bir nceki rnekte olduu gibi esas
lleri bulabiliriz. Bunun yerine sonucu dorudan radyan olarak hesaplayalm.
a) 7r = r + 3 2r olarak yazlabildii iin esas l r radyandr. Pozitif ynde bitim kenar 3 tam tur yaparak ls r olan ann bitim kenaryla akmtr.
b)
c)
5r
13r
5r + 8r
5r
=
+ 2r olduundan esas ls
radyandr.
=
4
4
4
4
7r
10r
2r - 12r
2r
2r
2r
=
=
- 4r =
- 2 2r olduundan esas ls
3
3
3
3
3
radyandr.
-
263
Blm
4.1
Trigonometri
8
Bir kiisel bilgisayarn (PC) sabit diski 7200 rpm ( 1 dakikadaki dnme says) hzna sahiptir. Buna gre, 11 saniyelik srede diskin zerindeki bir toz taneciinin
ka derece dndn ve bu ann esas lsn bulalm.
Disk 1 dakikada yani 60 saniyede 7200 tam tur yapyorsa 11 saniyede,

7200
11
= 11 120 = 1320 kez dner.
60
Her tur 360 lik a oluturduu iin oluan ann ls,
1320 360 = 37520 olarak bulunur. Bu deer 360 nin kat olduundan esas
ls 0 dir.
9
Merkezi, yerden 32 m ykseklikte bulunan bir dnme dolaba bini kabininin
yerden ykseklii 2 m dir. Dnme dolaba binen Eymen, bindikten itibaren saat
ynnde 2040 lik bir dnme yapmsa Eymen'in yerden yksekliinin ka metre
olduunu bulalm.
30m
2m
2040 = 5 360 + 240 olduundan 2040 lik ann esas ls 240 dir.
B
240
O
m
30
30
A noktasndan harekete balayan Eymen, B noktasna gelir.

%
m (BOD) = 30 ve |OB| = 30 m olduundan
|DB| = 15 m
B noktasnn yerden ykseklii ise

|OA| + |BD| + 2 = 30 + 15 + 2 = 47 m olur.
Sra Sizde
Bir kompakt disk (CD) oynatc dakikada 480 kez dnmektedir. Bu oynat1
cya konulan bir diskin zerindeki bir noktann
saniyede sprd
10
ann,
a) lsn derece ve radyan
b) Esas lsn derece ve radyan
cinsinden hesaplaynz.
264
4.1.1 Pozitif Negatif Ynl Alar

4.1.2 A l Birimleri
4.1.3 Esas l
BLGMZ DEERLENDRELM
Aada verilen cmlelerdeki boluklar doldurunuz.
1. Balang noktalar ayn olan iki nn birlemesiyle meydana gelen ekle . denir.
2. Saatin dnme ynnn tersi ynndeki alarn llerinin iareti dir.
10. Aada radyan olarak lleri verilmi alarn llerini derece cinsinden yaznz.
a)
4r

15
4. Merkezi orijin ve yarap uzunluu 1 birim

olan embere denir.
5. Tam ember yaynn 360 ta birini gren merkez ann lsne . denir.
6. Bir emberde yarap uzunluunda

bir yay gren merkez ann lsne
denir.
7. 360 = . radyandr.
8. Derece cinsinden verilen ann esas ls

bulunurken bu ann ls 360 a blnr
kalan bu ann dr.
3r

8
c)
8r
9
11. Aada derece olarak lleri verilmi alarn llerini radyan cinsinden yaznz.
a) 55
3. Saatin dnme ynnde olan alarn llerinin iareti dir.
b)
b) 162
c) 250
D
A) = 36 53' ve m ( V
B) = 37 41'
12. ABC nde m (W
C) deerini bulunuz.
olduuna gre m (W
13. Aada lleri verilmi her ann esas lsn derece olarak bulunuz.
a) 1582 = b) 1158 =
14. Aada lleri verilmi her ann esas lsn radyan olarak bulunuz.
a) 23r =
b) 18r =
c) 17r =
d)
19r
=
2
45r
67r
= e) =
4
5
15. a) (36,35) = derece dakika

9. Radyan cinsinden verilen ann esas ls bulunurken bu ann lsnden 2r
nin katlar karlr ve kalan deer bu ann
dr.
b) 23 17' = dakika
c) 2015' = derece dakika
265
Blm 4. 1 Ynl Alar
BLM DEERLENDRME
1.
6.
y
Hale, matematik devi iin bir radyan saati

tasarlyor. rnein; Saat tam 6 y gsterirken
akrep saysn yelkovan 0 saysn gsteriyor
%
ekildeki dnme dolapta m (AOB) = 30 dir.
Dnme dolap saat ynnn tersine 4,5 tur
attktan sonra duruyor.
A noktasnda bulunan kabinin x ekseni ile
yapt pozitif ynl ann lsn bulunuz.
2. ls 12 derece 36 dakika olan ann lsnn 10 kat ka derecedir?
3. (45,25) lik ann ls ka derece ka

dakikadr?
a) Saat tam 3 gsterirken akrep ka radyan gsterir?

b) Saat 10:00 iken akrep ile yelkovan arasndaki dar ann ls ka radyandr?
c)
7r
y gsterirken normal
6
saat ka gsterir?
Radyan saati
7. ls 30 radyan olan bir ann esas ls

ka derecedir?
8.
C
3r
2
4.
m (W
A) = 76 45' olduuna gre, A asnn
tmler ve btnler alarnn lleri toplam
hesaplaynz.
B
D
|AO| = |BO| = r = 8 br yarapl dairede

A) = 70 ve
5. Bir ABC geninde m (W
W
m ( C) = 37 12' olarak veriliyor.
B asnn lsn bulunuz.
266
'
3r
olduuna gre,
m ( BCA) =
2
a) ADB yaynn uzunluunu

b) Renkli blgenin alann bulunuz.
nite
Trigonometrik Fonksiyonlar
2. Blm
4.2 Trigonometrik Fonksiyonlar
Giri
Hayatmz kolaylatran birok teknolojik rnn gelitirilmesinde trigonometri nemli bir yere sahiptir. Bilim insanlar birok gerek hayat problemini
bir trigonometrik fonksiyon ya da denklem kullanarak modeller.
rnein; bir motorsikletlinin embersel
bir viraj gvenli bir ekilde alabilmesi
iin hz V, virajn eim as ve ap R
arasndaki iliki:
R=
v2
g (f + tan q)
(f ve g sabit deerlerdir.) eklindedir.

Bir tiyatro veya konser salonunun akustiini salamak ve en uygun tasarmn
yapmak iin de trigonometri kullanlr.
Ses, havada deiik alarla dalga hareketi yapar ve karlat engellere arparak yansr. Dinleyiciye sesin dorudan
gelmesi ve yank yapmamas iin oturma
dzeni, duvarlarn yaps, ses panellerinin yeri gibi birok problemin zmnde trigonometriden yararlanlr.
Bu blm sonunda;
Trigonometrik zdelikleri
Trigonometrik fonksiyonlarn
birim ember ile ilikisini ve
zelliklerini
Periyodik fonksiyonu
Trigonometrik fonksiyonlarn
grafiklerini izmeyi ve ters fonksiyonlarn bulmay
Trigonometrik fonksiyonlar
kullanarak gerek/gereki hayat
problemleri zmeyi
renmi olacaz.
Temel Kavramlar
trigonometrik zdelik
Ses dalgalar, bilgisayar ortamnda trigonometrik fonksiyonlar kullanan programlar sayesinde grafiklere dntrlr ve analizleri yaplr. Akustikte sesin
dalga denklemi:
trigonometrik fonksiyon
birim ember
periyod
periyodik fonksiyon
ters trigonometrik fonksiyon
y = A sin(2rf t + )
(f: frekans, t: zaman) eklindedir.
Yukarda verilen rneklerde geen denklemler ve ok daha karmak olan
denklemleri zebilmek iin bu blmde trigonometrik zdelikleri ve zel
dnmleri, trigonometrik fonksiyonlar ile terslerinin zelliklerini ve grafiklerini izmeyi ve yorumlamay reneceiz.
267
Blm
4.2
Trigonometri
4.2.1 Trigonometrik zdelikler

Hatrlayalm
C
9. snfta, bir dik gende bir dar ann lsnn ve daha sonra da birim ember
yardm ile (90, 180) aralndaki geni alarn llerinin trigonometrik oranlarn bulmay renmitik. imdi bu bilgilerimizi kullanarak trigonometrik oranlarla ilgili ok kullanlan zdelikleri kefedelim.
1
C
m (W
A) = olduuna gre, sin2a + cos2a ifadesinin
eitini bulalm.
sin a =
a
b
tan a =
a
c
cos a =
c
b
cot a =
c
a
ABC dik geninde
C
D
ABC nde sin =
a
c
ve cos = olur.
b
b
sin 2 + cos 2 =
a2 c2
a2 + c2
+ 2 =
2
b
b
b2
=
(a 2 + c 2 = b 2)
b2
= 1 bulunur.
b2
sin2a + cos2a = 1
2
2
1 - cos x 1 - sin 2 x
ileminin sonucunu bulalm.
sin x
cos x
sin2x + cos2x = 1 ise sin2x = 1 cos2x ve cos2x = 1 sin2x olur. Bu eitlikleri,

sadeletireceimiz ifadede yerine yazalm.
Bilgi Notu
sin2i = 1 cos2i
cos2i = 1 sin2i
268
1 - cos 2 x 1 - sin 2 x
sin 2 x cos 2 x
=
= sin x - cos x
sin x
cos x
sin x
cos x
Hatrlayalm
A = (sinx + cosx)2 + (cosx sinx)2 olduuna gre, A'nn eitini bulalm.
r
ise
2
sina = cosi
1. a + i = 90 ya da
A = (sinx + cosx)2 + (cosx sinx)2
tana = coti
A = sin 2 x + 2 sin x cos x + cos 2 x + cos 2 x - 2 sin x cos x + sin 2 x
2. a + i = 180 ya da r ise
sina = sini
= 2(sin2x + cos2x)
cosa = cosi
=21
tana = tana
=2
4
sin223 + sin267 + cos2170 + sin210 ileminin sonucunu bulalm.
sin67 = cos23 ve cos170 = cos10 dnmlerini verilen eitlikte yazalm.

sin 2 23 + cos 2 23 + (- cos 10) 2 + sin 2 10 = 1 + cos 2 10 + sin 2 10 = 1 + 1 = 2
144444444444421 444444444444 3
5
tanx + cotx = 8 olduuna gre sinx + cosx ileminin sonucunu bulalm.
tan x + cot x = 8 &
sin x cos x
sin 2 x + cos 2 x
+
=8 &
= 8 & 8 sin x cos x = 1
cos x sin x
sin x cos x
(sin x)
(cos x)
& sin x cos x =
1
8
sin x + cos x = A & (sin x + cos x) 2 = A 2 & sin 2 x + cos 2 x + 2 sin x cos x = A 2
144444444421 44444444 3
1444444421 444444 3
Hatrlayalm
Aada verilen ifadelerin paydalar
sfrdan farkl olmak zere,
tan x =
sin x
cos x
cot x =
cos x
sin x
tan x =
1
cot x
1
& 1 + 2 = A2
8
5
5
bulunur.
A =
ise A =
4
2
2
269
Blm
4.2
Trigonometri
Sra Sizde
2r
3r
+ sin 2
- 1 ileminin sonucu katr?
7
14
1.
sin 2
2.
sin 2 q
cos 2 q
ifadesini sadeletiriniz.
1 - cos q 1 - sin q
r
olmak zere,
2
sonucunu bulunuz.
3.
0<x<
1 + 2 sin x cos x - 1 - sin 2 x ileminin
Bir i asnn tani ve coti deerleri , her ikisinin de sfrdan farkl olduu durumlarda, birbirinin arpmaya gre tersidir.
Hatrlayalm
tan q =
tani coti = 1
1
cot q
ve cot q =
1
tan q
Benzer ekilde sini ve cosi deerlerinin arpmaya gre terslerini tanmlayalm.

cosx ifadesinin arpmaya gre tersi secx olarak yazlr ve sekant x olarak okunur.
sec x = (cos x) -1 =
1
cos x
sinx ifadesinin arpmaya gre tersi cscx olarak yazlr ve kosekant x olarak
okunur.
1
csc x = (sin x) -1 =
sin x
Bilgi Notu
5
A) = q ve tan q =
olduuna gre, seci ve csci trigoABC dik geninde m (W
12
nometrik oranlarn bulalm.
D
C
b
cos q =
b
c
ise sec q =
c
b
sin q =
a
b
ise csc q =
b
a
270
13k
12k
tan q =
5k
5
5k
=
(k ! Z +)
12
12k
ABC dik geninde Pisagor bants ile hipotens uzunluu 13k bulunur.
cos q =
12
13
& sec q =
13
12
sin q =
5
13
& csc q =
13
5
7
Tablodaki boluklara uygun deerleri yazalm.
i (radyan)
r
6
r
4
r
3
2r
3
5r
6
3r
4
seci
Hatrlayalm
1.
60
csci
30
3
sec q =
sin 30 = cos 60 = 1
2
sin 60 = cos 30 = 3
2
1
tan 30 = cot 60 =
3
1
1
ve csc q =
olduu iin verilen a llerinin cos ve sin decos q
sin q
erlerini bulalm.
30
45
60
cosi
3
2
1
2
1
2
seci
2
3
- 2
2
3
sini
1
2
1
2
3
2
3
2
1
2
1
2
csci
2
3
2
3
i (derece)
120
-
1
2
135
-
1
2
tan 60 = cot 30 = 3
150
-
3
2
2.
45
45
1
sin 45 = cos 45 = 2
2
tan 45 = cot 45 = 1
8
tan2x + cot2x = 3 olduuna gre, sec2x + csc2x ileminin sonucunu bulalm.
sec 2 x =
cos 2 x + sin 2 x
sin 2 x
1
1
=
=
+
= 1 + tan 2 x
cos 2 x
cos 2 x
cos 2 x
csc 2 x =
sin 2 x + cos 2 x
cos 2 x
1
=
= 1+
= 1 + cot 2 x
2
2
sin x
sin x
sin 2 x
Uyar
sec2x = (secx)2
csc2x = (cscx)2
sec 2 x + csc 2 x = 1 + tan 2 x + 1 + cot 2 x = tan 2 x + cot 2 x + 2 = 5 bulunur.

144444444423 44444444 3
sec2x secx2
csc2x cscx2
1 + tan2x = sec2x
1 + cot2x = csc2x
271
Blm
4.2
Trigonometri
Bilgi Notu
1 + tan 2 x = 1 +
sin x
cos 2 x
cos 2 x + sin 2 x
cos 2 x
1
cos 2 x
=c
sec x
csc x
+
ifadesini sadeletirelim.
1 + tan 2 x 1 + cot 2 x
1 + tan2x = sec2x ve 1 + cot2x = csc2x olduundan

sec x
csc x
1
1
+
=
+
= cos x + sin x
sec x csc x
sec 2 x csc 2 x
1
m
cos x
= sec 2 x
10
tanx cotx = 2 olduuna gre, sec2x + csc2x ileminin sonucunu bulalm.
tanx cotx = 2 (tanx cotx)2 = 4

tan2x 2 tanx cotx + cot2x = 4
tan2x 2 + cot2x = 4
tan2x + cot2x = 6
sec2x 1 + csc2x 1 = 6
sec2x + csc2x = 8
bulunur.
Sra Sizde
D
3
olduuna gre,
ABC dik geninde m (W
A) = q ve tan q =
4
seci csci arpm nedir?
1.
2.
272
r
r
- tan
3
4 ileminin sonucu katr?
r
r
cot csc
6
3
sec
4.2.1 Trigonometrik zdelikler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerin yanndaki boluklara
doru ise D, yanl ise Y yaznz.
2
() sin x + cos x = 2
3. Aadaki ifadelerin en sade eklini bulunuz.

a)
cos 2 x
- sin x
1 + sin x
b)
csc x tan x
1 + tan 2 x
c)
sin x
1 + cos x
+
1 + cos x
sin x
cot x + csc x
sin x + tan x
d)
cos x + cot x
tan x + sec x
e)
cos 2
1 + sin
() seca sina = 1
() sin2160 + cos220 = 1
() cosa deerinin arpmaya gre csca dr.
() sinx cscx + cosx secx = 2
() csc250 = 1 + cot250
() tana cota = 1
() 1 + seca = tana
() cos
r
r
csc = 0
2
2
() tan2x = 1 + sec2x
2. Aada verilen ifadelere zde en sade ifadeyi yaznz.

a) cosa tana
b) csca sina + seca cosa
c) csc2a cot2a
2 + 2 sin x 2 - 2 sin x
273
Blm
4.2
Trigonometri
4.2.2 Trigonometrik Fonksiyonlar ve Birim ember

Gerek hayatta karlalan, trigonometrinin uygulama alanna giren bir ok problemde alarn dar a olmad llerinin 90 den hatta 180 den byk olduu
grlmektedir. Daha nce, bir dar a iin bulduumuz trigonometrik oranlardan da
yararlanarak ls ne kadar byk olursa olsun, isterse negatif olsun, bir aya ait
trigonometrik deerleri hesaplamak iin yeni bir fonksiyon tanmlayacaz. imdi,
birim ember kullanarak bu yeni fonksiyonu tanmlayalm.
1. sin: R [1, 1] sini = y
2. cos: R [1, 1] cosi = x
(0, 1)
3. tan: R & (2k + 1)
1b
P(x, y)
r=
Hatrlayalm
Birim ember
(1, 0)
(1, 0)
y
x
4. csc: R {kr, k Z} R csc q =
Merkezi orijin ve yarap uzunluu

1 br olan emberdir.
P(x, y) noktas, birim ember zerinde bir nokta ise
tan q =
r
, k ! Z0 " R
2
5. sec: R & (2k + 1)
(0, 1)
sec q =
x2 + y2 = 1
r
, k ! Z0 " R
2
1
x
6. cot: R {kr, k Z} R cot q =
eitlii Pisagor Bants ile salanr.
1
y
x
y
ls i olan bir a, analitik dzleme standart olarak yerletirilsin ve bu ann bitim kenar birim emberi P(x, y) noktasnda kessin.
Yukarda tanmland gibi i ile P noktasnn koordinatlar olan x ve y deerlerinin bir veya ikisini ilikilendiren fonksiyonlara trigonometrik fonksiyon denir.
Verilen tanma gre ls i olan ann bitim kenar analitik dzlemin herhangi bir
blgesinde veya eksenler zerinde olabilir. Aada verilen durumlar inceleyelim.
y
P(a, b)
i
1
1
b
O
1
P(c, d)
i
O
d
1
1
f
1
P(e, f )
sini = b sini = d sini = f

cosi = a cosi = c cosi = e

274
b

a
1
csc q =
b
1
sec q =
a
a
cot q =
b
tan q =
d

c
1
csc q =
d
1
sec q =
c
c
cot q =
d
tan q =
f
e
1
csc q =
f
1
sec q =
e
e
cot q =
f
tan q =
sins ekseni
r=
P(cosi, sini)
kosins
ekseni
ls i olan ann bitim kenar birim emberi P(x, y) noktasnda kessin.

cosi = x (P nin apsisi)
sini = y (P nin ordinat)
olduu iin x ekseni kosins ekseni ve y ekseni sins ekseni olarak adlandrlr.
P(x, y) = P(cosi, sini)
x = cosi ve y = sini
x2 + y2 = 1 cos2i + sin2i = 1
ls i olan bir ann bitim kenar birim emberi P d -
1
3
n noktasnda ke,
2
2
siyor ise i nn tm trigonometrik fonksiyon deerlerini bulalm.
x =-
1
3
olduu iin,
ve y =
2
2
sin q = y =
csc q =
3
2
1
2
=
y
3
cos q = x = sec q =
1
3
2
P( 1 , 3 )
2 2
1
2
1
=-2
x
tan q =
cot q =
y
=- 3
x
1
x
=y
3
i
1
1
2
olarak bulunur.
275
Blm
4.2
Trigonometri
2
Aada verilen tablodaki boluklar uygun ekilde dolduralm.
sini
cosi
tani
csci
seci
coti
0
r
2
r
3r
2
0,
r
3r
radyanlk alarn bitim kenar x ya da y ekseni zerindedir.
, r ve
2
2
y
P(0, 1)
x
P(1, 0)
P(1, 0)
P(0, 1)
r radyan = 90
2
0 radyan = 0
3 r radyan = 270
2
r radyan = 180
Birim ember zerindeki P noktas iin; P(x, y) = P(cosi, sini) olduunu biliyoruz.
0 radyanlk (0) a iin P(1, 0) = P(cos0, sin0) eitliinden; cos0 = 1 ve sin0 = 0 olur.
tan 0 =
sin 0
0
= =0
cos 0
1
cot0 tanmsz c cot x =
1
, tan 0 = 0 m
tan x
sec 0 =
1
1
= =1
cos 0
1
csc0 tanmsz c csc x =
1
, sin 0 = 0 m
sin x
Benzer ekilde tabloyu dolduralm.

Uyar
Esas ls
r
radyan (90) ve
2
3r
radyan (270) olan alarn
2
tanjant deerleri tanmszdr.
Esas ls 0 radyan (0) ve r radyan (180) olan alarn kotanjant
deerleri tanmszdr.
276
sini
cosi
tani
csci
seci
coti
(1, 0)
Tanmsz
Tanmsz
r
2
(0, 1)
Tanmsz
Tanmsz
(1, 0)
Tanmsz
Tanmsz
3r
2
(0, 1)
Tanmsz
Tanmsz
3
sin40 , cos140 , tan220 , cot320 trigonometrik fonksiyon deerlerinin iaretini inceleyelim.
Birim ember zerindeki P noktas iin P(x, y) = P(cosi, sini) olduu iin x in iareti cosi nn iaretiyle ve y nin iareti sini nn iaretiyle ayn olur.
tan q =
y
sin q
olduundan orannn iareti tanjantn iaretini verir.
cos q
x
Blge
(x, y)
y = sini
x = cosi
y
= tan q
x
csci
seci
coti
sin
ekseni
I. Blge
0<q<
r
2
II. Blge
r
<q<r
2
(+, +)
(, +)
(, )
(+, )
III. Blge
r<q<
3r
2
IV. Blge
3r
< q < 2r
2
+
I. Blge
+
(+, +)
+
+
cos
+ + + + ekseni
(+, )
(, )
III. Blge
IV. Blge
II. Blge
(, +)
y
(cos 140, sin140)
Tabloda grld gibi, sadece verilen ann bitim kenarnn analitik dzlemin
hangi blgesinde olduunu bilmemiz yeterlidir. Ayrca sin ile csc nin, cos ile sec in
ve tan ile cot un iaretlerinin ayn olduuna dikkat edelim. Bu bilgileri kullanarak
sin40 + (I. blge)
cos140 (II. blge)
tan220 + (III. blge)
cot320 (IV. blge)
(cos 40, sin 40)
+
+
+
+
+
+ + + +
(cos 220, sin 220)
sonucuna ularz.
(cos 320, sin 320)
4
Yanda verilen birim ember ve a llerine gre, bitim kenarlar bu emberi
P, Q ve R noktalarnda kesen alarn sins, kosins, tanjant fonksiyon deerlerini
bulalm.
70
D
50
F
75
277
Blm
4.2
Trigonometri
y
Q(x, y)
P(x, y)
B
40
C
110
285
Uyar
Bir noktann eksenlere olan dik
uzakl daima pozitiftir fakat koordinatlar negatif , alabilir.
R(x, y)
x = |OA|
x = |OD|
x = |OF|
y = |OB|
y = |OC|
y = |OE|
sin40 = |OB|
sin110 = |OC|
sin285 = |OE|
cos40 = |OA|
cos110 = |OD|
cos285 = |OF|
tan 40 =
OB

OA
tan 110 = -
OC

OD
tan 285 = -
OE
OF
Sra Sizde
1. P c -
3
4
, - m noktas, analitik dzlemde ls i olan pozitif ynl
5
5
bir ann birim emberi kestii noktadr.
Buna gre, sini, cosi, tani, csci, seci ve coti deerlerini bulunuz.
2.
cos 2r + sin
r
3r
ileminin sonucu katr?
+ tan r - cot
2
2
3. sin155, cos170, tan190, cot280 deerlerinin iaretlerini belirleyiniz.
5
a = sin20 , b = sin50 , c = cos80 ve d = cos130 trigonometrik fonksiyon deerlerini sralayalm.
sin ekseni
R0
Q0
Bilgi Notu
P0
r
q ! :0 , D olmak zere i artar2
ken sini artar fakat cosi azalr.
Bu aralkta sin artan, cos azalan
fonksiyondur.
R(cos 80, sin 80)

Q(cos 50, sin 50)
30
30
20
Q
R
P(cos 20, sin 20)

P
cos
ekseni
sin20 = |OP0| , sin50 = |OQ0| ve

sin80 = |OR0|
|OP0| < |OQ0| < |OR0|
sin20 < sin50 < sin80
[0, 90] aralnda ann ls bydke sins deeri artar.
cos80 = sin10 olduundan
sin10 < sin20 < sin50 olur.
cos130 = cos50 < 0
278
Bu durumda d < c < a < b bulunur.

Ayrca |OP'| > |OQ'| > |OR'| olduu iin cos20 > cos50 > cos80 olduuna yani
a ls bydke kosins deerinin kldne dikkat edelim.
y
tan
1
T (1,tan )
P
1
O
1
A
Yandaki birim emberde pozitif

ynl q asnn bitim kenar ya
da bu kenarn uzants, birim
embere A noktasnda teet
olan doruyu T noktasnda
kessin. T noktasnn ordinat q
asnn tanjant deerine eit
olduundan bu doruya
tanjant ekseni denir.
1
tanjant ekseni
Ann esas ls 90 veya 270 ise bitim kenar tanjant eksenine paralel
olduundan bu deerlerin tanjant tanmszdr.
6
a = tan
r
r
r
5r
, b = tan , c = tan
ve d = tan
deerlerini sralayalm.
12
5
3
6
Bilgi Notu
y
15
r = 1 br
P
T(1, 0)
|OT| = 1 br olduu iin

r
= tan 15 = PT
tan
12
r
tan = tan 36 = RT
5
r
tan = tan 60 = QT
3
i [0, 90) olmak zere i artarken

tani deeri de artar. Bu nedenle bu
aralkta tanjant fonksiyonu artandr.
5r
radyan (150) olan ann
6
tanjant deeri negatif olaca iin
ls
tanjant
ekseni
5r
= tan 150 = - ST
6
Bu durumda d < a < b < c olur.
tan
279
Blm
4.2
Trigonometri
y
kotanjant
ekseni
1 B
1 cot
Yandaki birim emberde

pozitif ynl q asnn bitim
kenar ya da bu kenarn
uzants, birim embere B
noktasnda teet olan
doruyu K noktasnda kessin.
K noktasnn apsisi q asnn
kotanjant deerine eit
olduundan bu doruya
kotanjant ekseni denir.
Ann esas ls 0 veya 180 ise bitim kenar kotanjant eksenine paralel
olduundan bu deerlerin kotanjant tanmszdr.
7
a = cot25 , b = cot45 , c = cot65 , d = cot130 deerlerini sralayalm.
|OK| = 1 br olduu iin
Bilgi Notu
S
K(0, 1)
R
25
kotanjant
ekseni
1 br
(0, 90] aralnda i artarken coti

deeri azalr, yani bu aralkta kotanjant fonksiyonu azalandr.
cot25 = |KP|
cot45 = |KR|
cot65 = |KQ|
25
cot130 = |KS|
Bu durumda d < c < b < a bulunur.
8
y
r<q<
3r
3
ve sin q = - olduuna gre, cosi, tani ve coti deerlerini
2
5
hesaplayalm.
3k
4k
i
O
5k
1
280
lk nce yanda verilen ekillerde gsterildii gibi i ile ilikili a as iin uygun
dik gen izilir. Bu gen yardm ile a asnn trigonometrik oranlar hesaplanr.
i iin verilen aralk 3. blge ile ilikili olduundan bu blgede cosi, tani ve coti
deerlerinin iareti belirlenir ve bu iaretler srasyla , +, + olur.
5k
3k
a
4k
cos =
4
4
& cos = - (III. blgede cosi < 0)
5
5
tan =
3
3
& tan =
4
4
(III. blgede tani > 0)
cot =
4
4
& cot =
3
3
(III. blgede coti > 0)
9
ls
4r
radyan olan ann sin, cos, tan ve cot fonksiyon deerlerini hesap3
layalm.
1
2
1
2
Bu nedenle P (x, y) = P d -
1
3
3
1
n , cos 240 = x = - , sin 240 = y = ,2
2
2
2
1
x
=
olur.
y
3
ve cot 240 =
P( 1 , 3 )
2 2
1b
30
3
2
Uyar
cos240 = cos(180 + 60)

= cos60
sin240 = sin(180 + 60)

= sin60
tan240 = tan(180 + 60)

= tan60
10
ls
3
2
r=
4r
ls
radyan (240) olan ay izelim. Bu ann bitim kenar 3. blgede
3
olup ls 180 den 60 fazladr. 60 yi referans deer kabul ederek zel dik
geni oluturalm.
1
3
br bulunur.
30-60-90 zel geninden dik kenar uzunluklar br ve
2
2
60
7r
radyan olan ann sin, cos, tan ve cot fonksiyon deerlerini hesap4
layalm.
7r
radyan = 315 olduundan ann bi4
tim kenar 4. blgededir. ls 360 den
45 eksiktir. 45 yi referans alabiliriz. Bu deere gre 45-45-90 zel geni oluur.
2
2
O
2
2
45
2
2
x
2
2
P(
2, 2
)
2
2
Dik kenarlarn her biri
2
br 'dir.
2
Uyar
cos315 = cos(360 45)

= cos45
P (x, y) = P d
2
2
2
n , cos 315 =
,2
2
2
sin315 = sin(360 45)

= sin45
sin 315 = -
2
, tan315 = 1 , cot315 = 1
2
tan315 = tan(360 45)

= tan45
281
Blm
4.2
Trigonometri
1. ls r + i ve bitim kenar III. blgede olan bir a iin;
Uyar
Verilen zdeliklerde trigonometrik fonksiyonun ad ayn kalm,
(sin sin, cos cos, tan tan,
cot cot) zdeliin solundaki
ann blgesine gre sa tarafn
iareti belirlenmitir. Bu zelliklerin hepsi birim emberden
kolaylkla elde edilebilir.
sin(r + i) = sini
cos(r + i) = cosi
tan(r + i) = tani
cot(r + i) = coti
2. ls 2r i ve bitim kenar IV. blgede olan bir a iin;

sin(2r i) = sini
cos(2r i) = cosi
tan(2r i) = tani
cot(2r i) = coti
11
sin225 , cos210 , tan225 , cot330 , cos300 deerlerini hesaplayalm.
Uyar
Esas ls 90 den byk bir
ann trigonometrik fonksiyon
deerini bulurken ann blgesi
dikkate alnarak nce bu deerin
iaretine karar verilir.
rnein sin225 deeri negatif
() olmaldr. nk 225 lik ann
bitim kenar III. blgede olup bu
blgede sins, deer alr.
sin 225 = sin (180 + 45) = - sin 45 = -
2
2
cos 210 = cos (180 + 30) = - cos 30 = -
3
2
tan 225 = tan (180 + 45) = tan 45 = 1

cot 330 = cot (360 - 30) = - cot 30 = - 3
cos 300 = cos (360 - 60) = cos 60 =
1
2
12
sin(3r + i) cos(9r i) + sin(15r i) + cos(i 5r) = A olduuna gre A deerini
bulalm.
3r, 9r, 15r ve 5r radyanlk alarn hepsinin esas ls r radyandr.

Hatrlayalm
A = sin(3r + i) cos(9r i) + sin(15r i) + cos(i 5r)
a + i = 180 ise a = 180 i
= sin(r + i) cos(r i) + sin(r i) + cos(r + i)
sina = sin(180 i) = sini
= sini + cosi + sini cosi = 0
cosa = cos(180 i) = cosi
282
bulunur.
13
r
r
3r
3r
olmak zere, cos a + q k , tan c
- q m ve sin c
+ q m ifadele2
2
2
2
rinin eitini yazalm.
0<q<
cos a
r
r
r
+ q k = cos a r - a - q kk = - cos a - q k
2
2
2
P(sini, cosi)
Yanda bu zdeliin geometrik ispat verilmitir.

tan c
r
r
3r
- q m = tan a r + a - q kk = tan a - q k = cot q
2
2
2
sin c
r
r
3r
+ q m = sin a 2r - a - q kk = - sin a - q k = - cos q
2
2
2
sin a
r
+ q k = cos q
2
r
tan a + q k = - cot q
2
cos a
2.
3r
sin c
- q m = - cos q
2
3r
cos c
- q m = - sin q
2
tan c
3r
- q m = cot q
2
cot c
3r
- q m = tan q
2
3.
sin c
3r
+ q m = - cos q
2
cos c
3r
+ q m = sin q
2
tan c
3r
+ q m = - cot q
2
cot c
3r
+ q m = - tan q
2
1.

cos i
y
Q(cosi, sini)
i
a
a
sin i
r
+ q k = - sin q
2
r
cot a + q k = - tan q
2
cos i
Uyar
Verilen zdeliklerde trigonometrik fonksiyonlarn ad, sin cos,
cos sin, tan cot, cot tan
eklinde deimi zdeliin sol
tarafndaki ann blgesine gre
sa tarafn iareti belirlenmitir. Bu
zellikler birim ember zerindeki
e genlerden elde edilebilir.
14
5
i
2
tan q =
1
olduuna gre,
2
sin(90 + i) cos(270 i) + tan(90 + i) cot(270 + i)
0 < i < 90 ve tan q =

1
1
2
1
ise sin q =
, cos q =
ve cot q = 2 olur.
2
5
5
sin ( 90 + q ) cos ( 270 - q ) + tan ( 90 + q ) - cot ( 270 + q )

144424443
14444244443
144424443
14444244443
II. b lg e
III. b lg e
II. b lg e
sin i
IV. b lg e
2
1
1
2 3
19
= cos i (- sin i) - cot i + tan i = - 2 + =- - =
2
5
2
10
5
5
283
Blm
4.2
Trigonometri
15
Hatrlayalm
ls, 0 i < 2r olan ann esas
ls 2r i deerine eittir.
sini = k olduuna gre, sin (- q) + cos c

nin sonucunu k cinsinden bulalm.
y
1
b
P(cos i, sin i)
i
O
Q(cos i, sin i)
sin(i) = sin(2r i) = sini
cos c
cos(i) = cos(2r i) = cosi
tan(i r) = tan(i + r) = tani
sin (- q) + cos c
sin (i) = b = sin i
cot (i) =
sin q
cos q
= sin q
a = tan i
= cot i
7r
+ q m + cos (- q) tan (q - r) = - sin q + sin q + cos q tan q
2
= cos q tan q
= cos q
cos (i) = a = cos i

b
7r
3r
+ q m = cos c
+ q m = sin q
2
2
zdeliklerini ilemde yerine yazalm. Buna gre,
tan (i) =
7r
+ q m + cos (- q) tan (q - r) ilemi2
=k
olur.
16
Bilgi Notu
Esas ls 90 den byk bir
ann trigonometrik fonksiyon
deerini bulurken, x eksenini
referans kabul edersek (180 ve
360) trigonometrik fonksiyon ad
ayn kalr. Fakat, y eksenini referans
kabul edersek (90 ve 270)
sin cos, tan cot eklinde
fonksiyon ad deiir.
tan110 + cot200 + tan250 tan340 ileminin sonucunu bulalm.
tan(90 + 20) + cot(180 + 20) + tan(270 20) tan(360 20)

= cot20 + cot20 + cot20 (tan20) = cot20 tan20 = 1 bulunur.
17
r
cos 3x
tan 17x
olduuna gre,
x=
16
cos 13x cot 25x
r
3r
& 16x = r ve 24x =
16
2 olduundan,
cos 3x
tan (16x + x)
cos 3x
tan (r + x)
cos 3x
tan x
=
=
- cos 3x - tan x
cos (16x - 3x) cot (24x + x)
cos (r - 3x)
3r
+ xm
cot c
2
=-1 + 1 = 0
bulunur.
x=
284
18
a = sin165 , b = cos320 , c = sin265 , d = tan230 deerlerini sralayalm.
a, b, c, d deerlerini dar alarn trigonometrik fonksiyon deerleri olarak yazalm.
y
t
a = sin165 = sin(180 15) = sin15
b = cos320 = cos(270 + 50) = sin50

c = sin265 = sin(180 + 85) = sin85
50
O
1
sins
ekseni
tanjant
ekseni
d = tan230 = tan(180 + 50) = tan50

Dnm yaparken alarn hepsini ayn tip
fonksiyona (sins ya da kosins tanjant ya
da kotanjant) evirirsek sralama daha kolay
olur.
t > s tan 50 > sin 50
ncelikle c negatif deerli olduu iin en kktr. A bydke sins deeri

arttndan b deeri a dan byktr. c < a < b sralamas oluur. tan50 > 1 olduu
iin tan50 > sin50 yani d > b olur. Sonu olarak c < a < b < d olur.
Sra Sizde
1. Aada verilen tablodaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.
i
5r
6
7r
6
5r
4
4r
3
5r
3
7r
4
11r
6
sini
cosi
tani
2.
r
9r
3r
sin c
- q m + cos c + q m + tan (5r - q) + cot a - q - k ilemi2
2
2
nin sonucunu bulunuz.
3. x = sin80 , y = cos340 , z = sin140 , t = tan55 deerlerini sralaynz.
285
Bir dinamik geometri yazlmnda aadaki admlar srasyla yaparak verilen sorular cevaplandrnz.
1. Bir birim ember ve zerinde bir A noktas oluturunuz.
2. OA doru parasn oluturarak BOA asn belirleyiniz.
1
Ac
0,2
42
O 0,2
74
67
m
,
100 100
1
B
3. BOA asn olarak isimlendiriniz.

4. Hesap makinas aracn kullanarak sin, cos, tan ve cot
deerlerini belirleyiniz.
5. sin, cos, tan ve cot deerleri ile A noktasnn koordinatlarn karlatrnz.
A(x, y) olmak zere,
sin ile x deerlerini, cos ile y deerlerini karlatrnz. A noktasnn yerini deitirerek ulam olduunuz sonucun farkl alar
iin de geerli olup olmadn kontrol ediniz.
....................................................................................................................................................................................
A noktasn hareket ettirerek sin ve cos deerlerinin hangi aralkta deitiini gzlemleyiniz.
....................................................................................................................................................................................
y
deerlerini karlatrnz. A noktasnn yerini deitirerek ulam olduunuz sonucun farkl
x
alar iin de geerli olup olmadn kontrol ediniz.
tan ile
....................................................................................................................................................................................
x
deerlerini karlatrnz. A noktasnn yerini deitirerek ulam olduunuz sonucun farkl
y
alar iin de geerli olup olmadn kontrol ediniz.
cot ile
....................................................................................................................................................................................
tan ile cot deerli arsnda nasl bir ilikinin olduunu A noktasnn koordinatlar yardmyla ifade ediniz. Bu
ilikinin A noktasnn yerini deitirerek farkl durumlar iinde geerli olup olmadn kontrol ediniz.
....................................................................................................................................................................................
y
x
ve
deerlerini inceleyiniz. Buradan tan ile cot deerlerinin
y
x
hangi aralklarda deerler aldn ifade ediniz.
A noktasnn yerini deitirerek
....................................................................................................................................................................................
y
x
veya deerlerinin tanmsz olduu noktalar belirleyiniz. Belirlediiy
x
niz bu noktalarda tan veya cot deerlerinin neden tanmsz olduunu belirtiniz.
A noktasn hareket ettirerek
....................................................................................................................................................................................
286
4.2.2 Trigonometrik Fonksiyonlar ve Birim ember
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen ifadelerin doru olanlarna D,
yanl olanlarna Y yaznnz.
() cos a
r
- k = - sin
2
r
() tan a - k = - cot
2
r
() cot a - k = tan
2
() sin(r a) = sina
3. Aadaki tabloda verilen x, y, z ve t trigonometrik deerlerini her bir durum iin sralaynz.
x
() tan(a r)= cota

() cot(r a)= cota
3r
() sin c
- m = cos
2
3r
() cos c
- m = - sin
2
3r
() cot c
- m = tan
2
a)
sin 25
b)
sin
sin45 sin145 sin175
r
5
cos
r
5
tan
r
5
cot
r
5
c)
sin132 cos132 tan132 cot132
sin279 cos175 tan272 cot182
4. Aada verilen trigonometrik fonksiyon

deerlerinin iaretini inceleyiniz.
5.
() sin(2r a) = cosa
() cos(a) = sina
() tan(2r a)= cota
a) sin772
b) cos1815
c) tan925
) sec702
d) csc1700
e) cot2015
r
2
< < r ve cos = - olduuna gre
2
3
sina , tana , cota , seca ve csca deerlerini
bulunuz.
6.
y
1
2. cos196 = cos16 = sin74

45
Yukardaki ifadede gsterildii gibi aada

verilen trigonometrik deerlerin karsna bu
deerlere eit iki farkl ifade yaznz.
60
O
30
B
1
ekilde verilen
birim ember
zerinde
bulunan A, B ve
C noktalarnn
koordinatlarn
bulunuz.
a) cos216
= ................. = .................
b) sin174
= ................. = .................
c) tan281
= ................. = .................
) cot346
= ................. = .................
d) sin(211) = ................. = .................

e) cos(12)
7.
sin 65 cos 110

tan 52 cot 216
+
sin 125 cos 70 tan 308 cot 144
ifadesinin eitini bulunuz.
8.
= ..................= .................
ABCD yamuunda
f) cot(181) = ................. = .................
12
[AB] // [CD] dir.
g) tan(3170) = ................. = .................

) cos2345
= ................. = .................
h) tan817
= .................. = .................
Verilenlere gre cota deerini bulunuz.
17
287
Blm
4.2
Trigonometri
4.2.3 Trigonometrik Fonksiyonlarn Grafikleri

evremizde ayn hareketi belli aralklarla tekrar eden bir ok durumla karlarz.
Dnyann kendi ekseni etrafndaki hareketi, haftann gnleri, bir mzik aletinin
notalar, bir sarkacn ya da bir yayn hareketi, hatta bir iein ta yapraklarnn
dizilii bu durumlara birer rnektir. Bu saydmz durumlar matematiksel olarak
modellendii zaman karmza periyot ve periyodik fonksiyon kavram kar.
Periyot ve Periyodik Fonksiyon

f: A " R fonksiyonunda her x ! A iin f (x + T) = f (x) eitliini salayan
T ! R + varsa f fonksiyonuna periyodik fonksiyon, en kk T saysna ise bu
fonksiyonun periyodu denir.
Trigonometri Nergisi
1
Grafii verilen f fonksiyonunun periyodunu bulalm.
y
5 4 3 2 1 0
Grafie bakldnda izgilerin kendini belli aralklarda tekrarlad grlr. Kendini tekrar eden para farkl ekillerde grlebilir.
T1
T2
T2 = 2
288
Grafik yandaki eklin yanyana birbirine eklenmesiyle oluabilir.Bu

durumda T1 = 2 olur.
Aada verilen durumlar inceleyelim.
T4
T3
T3 = 4
T4 = 4
T5
T5 = 6
Durum says oaltlabilir. Bu deerlerden en kk deer olan 2 says f nin periyodu olur. Grafikte verilen noktalarla deerler tablosu oluturalm.
x
-3
-2
-1
Bilgi Notu
Periyodik bir fonksiyonun periyodu
sadece bir deer alabilir.
T = 2 & x = -3 iin f(-3) = f(-3+2) = 0

x = -2 iin
f(-2) = f(-2+2) = 1
T ! 1 nk x = -3 iin f(-3) ! f(-3+1)
2
f : Z " R ve k ! Z olmak zere
Z
]]] 0 , x = 3k
]
f (x) = [] 1 , x = 3k + 1
]]
] 2 , x = 3k + 2
\
eklinde paral f fonksiyonu tanmlanyor. Bu fonksiyonun periyodik olup olmadn inceleyelim.
f fonksiyonunun deerler tablosunu oluturalm.

x
.......
-3
-2
-1
.......
.......
.......
Grnt kmesindeki 0, 1 ve 2 elemanlar belli aralklarla tekrar etmektedir. Tekrar

aralnn genilii 3 ve 3 n katlardr, periyot ise 3 tr. rnein;
y
T=3
T=3
T=3
T = 3 alnrsa f(-3) = f(-3+3), f(-2) = f(-2+3), f(-1) = f(-1+3).......
olduu grlr. Bu durumda f periyodiktir.
3 2 1
0 1
Sra Sizde
1. Periyodu T=3 olan herhangi bir periyodik fonksiyonun grafiini iziniz.
2. Tam saylarda tanml bir f fonksiyonu bir tam sayy , bu tamsaynn 5
ile blmnnden elde edilen kalan ile eletiriyor. Bu fonksiyon periyodik midir? Eer periyodik ise periyodu katr?
289
Blm
4.2
Trigonometri
3
Bir ann ls y, bu ann esas ls a ya eletiren f fonksiyonunun periyodik olup olmadn belirleyelim.
f: i " a ve f(i)=a olmak zere a , i nn esas lsdr. Buna gre, i ya 2r ve

katlar eklenirse esas ls deimez. rnein;
y
i=
2r
4r
2r
2r
4r
r
r
r
r
& f a k = f a + 2r k =
3
3
3
3
i =-
r
-r
r
3r
& fa
k = f a - + 2r k =
2
2
2
2
f (i) = f (i + T) = a eitliini salayan pozitif T deerleri ; 2r, 4r, 6r........olduuna gre f periyodiktir ve periyodu 2r olur.
4
f(x) = sinx fonksiyonunun periyodik olup olmadn inceleyelim.
-2r
sinx
3r
2
1
-r
0
r
2
-1
0
0
r
2
1
2r
r
0
3r
2
-1
2r
0
5r
2
1
2r
0, 1, 0, -1, 0 deerleri 6- 2r, 0@ ve 60, 2r@ aralklarnda ayn ekilde tekrar etmitir.
1, 0, -1, 0, 1 deerleri ;-
Bilgi Notu
f(x) = f(x+T) & sin(x) = sin(x+T) eitlii T = 2r, 4r, 6r, ...pozitif deerleri iin sa3r
3r
m = sin c lanr. rnein; sin c + 2r m = 1
2
2
Her x gerek says,

sin (x)=sin (x+T)
cos (x) = cos (x+T)
eitliklerini salayan en kk T
pozitif gerek says 2r dir.
290
3r r
r 5r
, E ve ; ,
E aralklarnda aynen tekrar etmitir.
2 2
2 2
sin a -
r
r
1
k = sin a - + 2r k = 6
6
2
Bu durumda sins fonksiyonu periyodik olup periyodu 2r dir.
sins fonksiyonu periyodik fonksiyondur ve periyotu 2r dir.
5
f(x) = tanx fonksiyonunun periyodik olup olmadn inceleyelim.
f(x) = f(x+T)& tan (x) = tan (x+T) eitlii T= r, 2r, 3r, 4r, .......... pozitif deerleri
iin salanr. rnein;
tan a -
r
r
k = tan a - + r k = - 3
3
3
r
r
tan a k = tan a + r k = 1
4
4
Bu durumda tanjant fonksiyonu periyodik olup periyodu r dir.
Hatrlayalm
tanjant fonksiyonu periyodik fonksiyondur ve periyotu r dir.
tan (x + r) = tan x
cot (x + r) = cot x
Sra Sizde
1) f(x) = cosx ve g(x) = cotx fonksiyonlarnn periyotlarn bulunuz.
2) f fonksiyonunun periyodu 4 tr.
f(-1) + f(2) = 10
olduuna gre f(98) + f(99) deeri katr?
3) f (x) = (
1 , x!Z
paral fonksiyonu periyodik midir? nceleyiniz.
-1 , x g Z
Sins, Kosins, Tanjant ve Kotanjant Fonksiyonlarnn

Grafikleri
evremizde karmza kan bir ok durumun modellendiinde trigonometrik
fonksiyona dntn, bu fonksiyonlarn grafikleriyle ifade edildiini sylemitik. rnein; osiloskop denen aralarla dalga hareketi yapan ses, grafikler
halinde grlebilmektedir. imdi, periyodik olan trigonometrik fonksiyonlarn
grafiklerini izelim ve farkl grafik zelliklerini kefedelim.
291
Blm
4.2
Trigonometri
I. Sins Fonksiyonunun Grafii
1
f(i) = sini fonksiyonunun grafiini izelim ve zelliklerini inceleyelim.
Sins fonksiyonunun periyodu 2r olduundan genilii 2r olan bir aralk belirleyerek bu aralkta grafiimizi izelim ve bu izilen paray tekrarlayarak izimi
tamamlayalm.
T = 2r olduu iin i d 60, 2r@ olsun. Deerler tablosu ve birim ember kullanarak grafiin getii belli sayda noktalar yazalm.
r
6
r
2
5r
6
7r
6
3r
2
11r
6
2r
y=sini
1
2
1
2
1
2
-1
1
2
7r
6
3r
2
y
5r
i=
i=
30
i =r
i=
7r
1
1
2
1
2
1
2
i=
i=
i =0
i = 2r
1
2
11r
r
6
r
2
11r
6
5r
6
2r
y = sin i
3r
imdi bu izdiimiz paray kopyala-yaptr yapar gibi sola ve saa doru ayn
ekilde izelim.
Bilgi Notu
2r
f(x) = sinx fonksiyonunun grafii

orijine gre simetriktir.
2r
2r
1
4r
f(x) = f(x)
sin(-x) = sinx
olduundan f(x) = sinx tek fonksiyondur.
292
2r
3r
2r
2r
3r
4r
Sins fonksiyonunun zellikleri;

Periyodik fonksiyondur ve periyodu 2r dir.
Tanm kmesi : " i ; i d R ,
Grnt kmesi : " y ; - 1 # y # 1, y d R ,

En byk deeri 1'dir.
En kk deeri -1'dir.
Grafii orijinden geer.
Fonksiyonun sfrlar ... - 2r, - r , 0 , r , 2r...
Tek fonksiyon olduu iin grafii orijine gre simetriktir.
2
f(x) = sinx olduuna gre, aadaki fonksiyonlarn grafiklerini izelim.

a) y = f (x) + 1
y=sinx
y=sinx+1
y=sinx-1
-1
r
6
5r
6
r
2
1
2
3
2
1
2
3
2
1
2
1
2
b) y = f (x) 1
7r
6
1
2
-1
1
2
1
2
3r
2
11r
2
-1
3
2
-2
1
2
1
2
3
2
2r
0
1
-1
Deerler tablosuna gre grafikleri izelim.
2
y = sinx + 1
1
r
3r
2
r2
y = sinx
r
r
2
3r
2
x
y = sinx 1
1
2
293
Blm
4.2
Trigonometri
Tablo ve grafikten grld gibi y = sinx + 1 fonksiyonunun grafii y=sinx grafiinin 1 br yukar dey telenmesi ile, y = sinx 1 grafii ise 1 br aa dey
telenmesi ile izilir.
x
a) f (x) = sin a k
2
fonksiyonlarnn grafiklerini izelim.
b) g (x) = sin 2x
Bilgi Notu
f(x) = sin(ax + b) fonksiyonunun
periyodu:
T=
2r
a
x
f(x)=sin a k fonksiyonunun periyodunun 4r olduunu gsterelim.
2

f ^x + Th = f (x + 4r)
x + 4r
= sin
2
x
= sin a + 2r k
2
x
= sin a k
2
= f (x)
Bamsz deikenin 2 ye blnmesi hareketi yavalatm ve periyodu iki katna
karmtr. Periyot 4r olduundan, fonksiyonun 60, 4r@ aralnda deerler tablosunu oluturmak yeterlidir.
x
y = sin
r
3
5r
3
2r
1
2
1
2
7r
3
3r
11r
3
1
2
1
2
4r
0
y = sinx deerler tablosundaki x deerlerinin 2 katnn alndna ancak sonucun (y)

deimediine dikkat ediniz.
Bilgi Notu
y=sin
x
2
x
grafii y=sinx grafiinin
2
60, 2r@ arasnda yapt hareketi
1
4r
3r
2r
60, 4r@ aralnda yapar.
x
Bu nedenle y = sin a k grafii,
2
y = sinx grafiinin yatay genilemesidir.
294
2r
3r
y = sinx
y = sin x
4r
2
x
i
g(x)=sin2x fonksiyonunda x in 2 kat alndndan periyot yarya der yani r

olur. Benzer ekilde deerler tablosunu oluturalm.
x
r
12
r
4
5r
12
r
2
7r
12
3r
4
11r
12
y=sin2x
1
2
1
2
1
2
-1
1
2
y=sinx deer tablosundaki x deerleri yarya derken y deerlerinin deimediine dikkat ediniz.
y
Bilgi Notu
y = sinx
y = sin2x
r
2
r
2
3r
2
y=sin2x fonksiyonunun grafii,
y=sinx fonksiyonunun grafiinin

60, 2r@ aralnda yapt hareketi
60, r@ aralnda yapar. Bu nedenle
bu grafik, y = sinx fonksiyonunun
grafiinin yatay daralmasdr.
a) f (x) =2 sinx
b) g(x) =
1
sinx
2
fonksiyonlarnn grafiini izelim.
f ve g fonksiyonlar iin deerler tablosunu oluturalm.

5r
6
1
2
r
6
r
2
y = sinx
1
2
y = 2sinx
1
4
1
2
1
4
y=
1
sinx
2
r
0
7r
6
1
2
3r
2
1
4
1
2
11r
6
1
2
2r
0
1
4
Deerler tablosu verilen her fonksiyonun periyotlarnn ayn olduuna dikkat

edelim.
y
2
2r
3r
r
2
y = 2sinx
1
1
2
1
2
1
2
r
r
2
3r
2
y = sinx
y = 1 sinx
2
2r
Bilgi Notu
y=2sinx fonksiyonunun grafii,
1
dey genilemesi iken y= sinx
2
fonksiyonunun grafii ise dey
daralmasdr.
295
Blm
4.2
Trigonometri
5
a) f(x)=-sinx
b) g(x)=sin(-x)
r
6
r
2
5r
6
7r
6
3r
2
11r
6
y=sinx
1
2
1
2
1
2
y=-sinx
Bilgi Notu
1
2
2r
x eksenine gre yansmas olan

y=-sinx grafii ile y eksenine gre
yansmas olan y=sin(x) grafii

ayndr. Bu durum sins fonksiyonunun tek fonksiyon olmasndan
kaynaklanr.
1
2
-1
1
2
1
2
1
2
Daha nceden sin (-x) =sinx olduunu renmitik. Bunun iin her iki fonksiyonun grafikleri ayndr.
y
1
2r
3 r
2
y = sinx
0
r
2
r
2
3r
2
2r
x
y = sinx
Bilgi Notu
Mzik alan ya da kaydeden bir
elektronik birletiricinin kts bir

osiloskop tarafndan sins grafiine
dntrlr.
Basit bir ses tonunun frekans saniyede ton sinyalindeki titreim says olarak tanmlanr. Tonun iddeti ya da younluu osiloskop tarafndan oluturulan sins
grafiinin yksekliidir. Frekans 440 titreim/sn olan bir ses dalgasnn sins grafii aada verilmitir.
y
A
A
296
Grafii verilen bu sesten 1 oktav dk sesin frekans 220 titreim/sn ve 1 oktav

yksek sesin frekans 880 titreim/sn olduuna gre, bu iki sese ait grafikleri izelim.
Frekansn yarya dmesi periyodun iki katna kmas, hareketin yavalamas demektir.
y
A
Bilgi Notu
Sins fonksiyonu olarak modellene-
Frekansn iki katna kmas periyodun yarya dmesi, hareketin hzlanmas demektir.
bilen bir ses dalgasnn frekans f ve

1
periyodu T arasnda T = bants
f
vardr.
y
A
Sra Sizde
x ! 6- r, 3r@ olmak zere aadaki trigonometrik fonksiyonlarn grafiini
iziniz.
a) y=sin
x

3
b) y= 2 sin
x
x
c) y= - 2 sin
3
3
II. Kosins Fonksiyonunun Grafii
1
f(i)=cosi fonksiyonunun grafiini izelim ve zelliklerini inceleyelim.
297
Blm
4.2
Trigonometri
Kosins fonksiyonunun periyodu 2r dir. Bu nedenle genilii 2r olan bir tanm

aralnda rnein, 60, 2r@ aralnda grafiinin bir parasn izelim ve bu paray
ayn ekilde yatay olarak devam ettirelim .
i
r
3
r
2
2r
3
4r
3
y=cosi
1
2
1
2
1
2
3r
2
5r
3
2r
1
2
Uyar
f(x)=sinx iin
2r
r
r
f a x + k = sin a x + k = cos x
2
2
2r
y = cosi
olduundan y=cosx grafii y=sinx

r
grafiinin
br sola yatay telen2
mesi ile kolayca izilebilir.
2r
3r
2
1
2
r2
r
3
r 2r
2 3 r
12
4r
3
3r 5r
2 3
2r
Kosins fonksiyonunun zellikleri

Periyodu 2r olan periyodik fonksiyondur.
Tanm kmesi : " i ; i d R ,
Grnt kmesi: " y ; - 1 # y # 1, y ! R ,

En byk deeri 1 dir.
En kk deeri 1dir.
Bilgi Notu
cos x =cos (-x)
olduu iin f(x) = cos x fonksiyonu
ift fonksiyondur.
Grafii y eksenini (0,1) noktasnda keser.

- 3r - r r 3r 5r
...
,
, ,
,
Fonksiyonun sfrlar: ...
2
2, 2 2
2
ift fonksiyon olduu iin grafii y-eksenine gre simetriktir.
2
f(x)=cosx olduuna gre, y=-2f(-2x)+1 fonksiyonunun grafiini izelim ve zelliklerini inceleyelim.
y = 2f (2x ) + 1
y = 2. cos(2x) + 1
y = 2 cos2x + 1
olduundan bu grafii izerken f(x)=cosx fonksiyonunun grafiinden yararlanacaz.
298
I. adm : y = cos2x
Periyodu r olduundan grafik yatay daralma yapmtr. Grnt kmesi 6- 1, 1@
ayn kalmtr.
f(x) = cosx & T = 2r
y
1
f(2x) = cos2x & T = r

r
2
r
2
Bilgi Notu
r
4
3r
4
x
x
f a k = cos & T = 4r
2
2
2r
f(x) = cos(ax + b) T =
a
II. adm : y = cos 2x

y = cos 2x grafiinin x eksenine gre yansmas izilir.
y
Bilgi Notu
1
r
r
2
r
2
Yatay daralmalarda periyot klrken yatay genilemelerde periyot

byr. Ancak her iki durumda da
grafiin boyu deimez.
III. adm : y = 2cos 2x

y = 2cos 2x grafiinin dey genilemesi ile grafik izilir.
y
2
Bilgi Notu
1
r
r
2
r
2
Dey daralma ve genileme ile x

ve y eksenlerine gre yansmalar
periyodu etkilemez.
1
2
IV. adm : y = 2cos 2x + 1

y = 2cos 2x grafiinin yukar 1 br dey telenmesi ile izilir.
y
3
Bilgi Notu
Dey ve yatay telemeler ile periyot deimez.
1
3r
r2 r4 0
4
r
4
r
2
3r
4
299
Blm
4.2
Trigonometri
f nin zellikleri :
5) Grafii, (0, 1) de y-eksenini keser.
r
6) (2k+1) ^k d Zh fonksiyonun sfrlardr.
4
7) ift fonksiyondur.
1) Periyodu : r
2) Tanm kmesi : R
3) Grnt kmesi : 6- 1, 3@
4) En kk 1, en byk 3 deerini alr.
Sra Sizde
x
f: 6- 2r, 3r@ " R , f (x) = - 3 cos a - k + 2 fonksiyonunun grafiini izerek
3
zelliklerini inceleyiniz.
III. Tanjant Fonksiyonunun Grafii

Sins ve kosins fonksiyonlar tm gerek saylarda tanml fonksiyonlardr.
Bilgi Notu
sin i
eklinde tanmland iin cosi fonksiyonunun sfrlar tanjant
cos i
fonksiyonunu tanmsz yapar.
r
cos i = 0 & i = (2k + 1)
kdZ
2
3r
r r 3r
, ...
,- , ,
& i = ... 2
2 2 2
tan i =
y = cosx fonksiyonunun x eksenini

kestii noktalarn apsisleri (fonksiyonun sfrlar) y=tani fonksiyonunu tanmsz yapar.
Bu nedenle tanjant fonksiyonunun tanm kmesi : R - & i ; i = (2k + 1)
r
, k d Z0
2
olur.
y
tanjant
ekseni
f: R - & i ; i = ^2k + 1h
izelim.
O
r
, k d Z 0 " R , f (i) = tan i fonksiyonunun grafiini
2
x
T(1, 0)
Tanjant fonksiyonunun periyodu r dir. Bu nedenle genilii r olan bir aralkta grafiEsas ls 90 veya 270 olan alarn inin bir parasn izelim. nce i d a - r , r k iin deerler tablosu yapalm.
2 2
bitim kenar tanjant eksenine paralel olduundan bu alarn tanjant deerleri
tanmszdr. Ann bitim kenar y-eksenine yaklatka ann tanjant deeri ok
byk pozitif ya da ok kk negatif deerlere yaklar. Bu nedenle tanjant fonksiyonu (, +) aralnda deer alr.
300
i
y=tani
r
2
tanmsz
r
4
r
4
r
2
tanmsz
imdi bu deerlere gre grafii izelim.

y
r
Bilgi Notu
r
nin tek katlar olan
2
3r
r r 3 r 5r
... ,- , ,
,
, ...
2
2 2 2 2
tani ifadesi
r
4
0 r
deerlerinde tanmszdr.
Bu nedenle grafii bu deerlerde

x = 3r
2
x=
r
2
x= r
2
kopar. Kopmann olduu yer kesik
x = 3r
2
izgili dey bir doruyla gsterilir.
Tanjant fonksiyonunun zellikleri

Periyodu r dir.
Tanm kmesi : R - & i ; i = (2k + 1)
Grnt kmesi : ^- 3, 3h
r
, k d Z0
2
En kk ve en byk deeri yoktur.
Bilgi Notu
tan(x) = tanx olduu iin
Fonksiyonun sfrlar : ... - 2r, - r, 0, r, 2r, ...
f(x) = tanx fonksiyonu tek fonksiyondur. Bu nedenle grafii orijine

gre simetriktir.
2
x
f(x) = tan a - k fonksiyonunun grafiini iziniz.
2
Bilgi Notu
x
fonksiyonunun periyo2
du 2r dir. nk
f(x) = tan
x
x
x
f(x) = tan a - k = tan
olduundan f(x) = tan
2
2
2
grafiini adm adm izelim.
fonksiyonunun
x
2
x deikeni 2 ye blnd iin periyot 2 katna kar yani 2r olur.
I. adm : y = tan
f (x + 2r) = tan c
x + 2r
m
2
x
= tan a + r k
2
x
= tan
2
= f (x)
f(x) = tan(ax + b) T =
301
r
a
Blm
4.2
Trigonometri
-r
y = tan
x
2
r
2
r
2
tanmsz
tanmsz
Bilgi Notu
y = tanx fonksiyonunun periyodu
x
r iki katna kt iin y = tan
2
grafii yatay genileme yapmtr.
r
2
2r
r
2
x = r
II. adm : y = tan
Bilgi Notu
2r
x=r
x
2
y
x
fonksiyonu (1) ile
2
x
arpld iin y = tan grafiini
2
izerken x eksenine gre yansma
y = tan
yaplmtr.
3r
2r
r
2
r
2
r
2r
3r
x = r
x=r
IV. Kotanjant Fonksiyonunun Grafii

coti =
cos i
1
=
olduu iin sins ya da tanjant fonksiyonunun sfrlar bu
sin i tan i
fonksiyonu tanmsz yapar.

sin i = 0 & i = kr (k d Z)

& i = ... - 2r, - r, 0, r, 2r, ...
Kotanjantn tanm kmesi : R - " i ; i = kr,
k d Z,
1
f: R - " i ; i = kr, k d Z , " R
izelim.
302
f îh = cot i fonksiyonunun grafiini
Bilgi Notu
y = cotx fonksiyonunun periyodu tanjant fonksiyonu gibi r dir.
f(x) = cot(ax + b) T =
Genilii r olan (0, r) aralnda bir parasnn grafiini izelim.
r
4
r
2
3r
4
y = cot
tanmsz
tanmsz
r
a
Bilgi Notu
y = cotx = tan a
r
r
- x k = tan a x - k
2
2
olduu iin kotanjant fonksiyonu-
y
r
r
br
2
yatay saa telenmesinin x ekseni-
nun grafii tanjant grafiinin

1
r
r
2
0
1
r 3r
2 4
r
4
ne gre yansmas olur.

r
3r
2
2r
Bilgi Notu
x = r
x=0
x=r
tani.coti = 1 olduundan tanjant

artarken kotanjant azalr.
x = 2r
Kotanjant Fonksiyonunun zellikleri

Periyodu r dir.
Tanm kmesi : R - " i ; i = k $ r,
Grnt kmesi : ^- 3, 3h
k d Z,
En kk ve en byk deeri yoktur.

Fonksiyonun sfrlar : ... -
3r
r r 3r
,- , ,
...
2
2 2 2
Grafii y eksenini kesmez.

Sra Sizde
f(x) = 2 tanc x +
3r
m - 1 fonksiyonunun grafiini izerek zelliklerini inceleyiniz.
2
303
farkl srg oluturarak bunlar a, b ve c olarak isimlendiriniz.
Ekrana y = a*sin(b*x+c) ifadesini girerek a, b ve c srglerini bu ifadeye ataynz. Daha sonra y = a*sin(b*x+c)
fonksiyonunun grafiini oluturunuz.
a srgsn hareket ettirerek grafikteki deiimi gzlemleyiniz. Gzleminizi genelletirerek bir cmleyle ifade ediniz.
imdi de b srgsn hareket ettirerek grafikteki deiimi gzlemleyiniz. Gzleminizi genelletirerek

bir cmleyle ifade ediniz.
Son olarak c srgsn hareket ettirerek grafikteki deiimi gzlemleyiniz. Gzleminizi genelletirerek
bir cmleyle ifade ediniz.
Ayrca ayn srgleri kullanarak y = a*cos(b*x+c), y = a*tan(b*x+c) ve y = a*cot(b*x+c) fonksiyonlarnn

grafikleri iin yukardaki admlar tekrar ederek cosins, tanjant ve kotanjant fonksiyonlarnn grafikleri
ile a, b ve c deikenlerine bal olarak benzer karmlarda bulununuz.
304
4.2.3 Trigonometrik Fonksiyonlarn Grafikleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada grafii verilen fonksiyonlarn periyotlarn bulunuz.
a)
y
2
1
2
7
4. Aada verilen fonksiyonlarn periyotlarn

bulunuz.
4
1
1
y
4
f (x) = 6 $ sin (7x - 4) + 6

1
b) f (x) = 3 $ cos c x + 3 m - 2
4
1
c) f (x) = $ tan (3x - 1)
7
5. Periyodu 2 olan iki farkl fonksiyon grafii
iziniz.
y
3
2
1
7 6 5 4 3 2 1
7 6 5 4 3 2 1 0
1 2
3 4
6. Aada verilen fonksiyonlarn verilen tanm

aralklar iin grafiklerini iziniz.
a) f: 60, 2r@ " R
2. Aadaki nermelerden doru olanlarna D,

yanl olanlarna Y yaznz.
f(x) = 2cosx + 1
y
(...) tan ve cot fonksiyonlarnn tanm kmesi

gerek saylardr.
(...) sin ve cos fonksiyonlarnn grnt kmesi gerek saylardr.
b) f: 60, r@ " R
f(x) = sin2x + 1
y
(...) cos fonksiyonunun grafii y eksenine

gre simetriktir.
x
(...) sin fonksiyonu ift fonksiyondur.

(...) Trigonometrik fonksiyonun grafii yatay
telendiinde periyodu deiir.
c) f: :-
r r
, D" R
2 2
f(x) = 2tan
x
2
3. f(x) fonksiyonunun periyodu 5'tir.

f(2)= 4 ve f(1)=3 olduuna gre,
2 $ f (12) + f (- 3) - f (- 6)
f (42) + f (- 26) + 2
ifadesinin deerini bulunuz.
305
Blm
4.2
Trigonometri
4.2.4 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar

Trigonometrik fonksiyonlarn grafiklerine yatay doru testi uyguland zaman
bu dorunun, grafii birden ok noktada kestii grlr. Bunun iin sin, cos, tan
ve cot fonksiyonlar bire bir deildir ve daha nceden belirlediimiz en geni tanm kmeleri iin tersleri bir fonksiyon belirtmez. Aada bu fonksiyonlarn grafiklerine yatay doru testi uygulanmtr.
y
y
y = sinx
y = cosx
Hatrlayalm
y
Bire Bir Fonksiyon

f: A B olmak zere,
y = cotx
y = tanx
x1 , x2 A iin,
f(x1) = f(x2) x1 = x2
ya da
x1 x2 f(x1) f(x2)
oluyorsa f fonksiyonu bire birdir.
Bire bir fonksiyonlarn grafiklerini,
x-eksenine paralel olarak izilen
dorular en fazla bir noktada keser.
Bu durumda bu drt fonksiyonun tanm kmelerini daraltarak bire bir olduklar

uygun tanm kmeleri belirlememiz gerekir.
I. Sins Fonksiyonunun Tersi

y
r
2
y = sinx
x
r
1 2
Sins fonksiyonunun tanm kmesi daraltrsak bire bir yapabiliriz.

r r
rnein :- , D araln tanm kmesi olarak alalm. Yanda verilen grafikte
2 2
grld gibi y = sinx bu aralkta bire birdir. Ayrca 1 sinx 1 olduu iin
deer kmesi [1, 1] alnrsa rten olur.
f : :-
f -1 : 6- 1 , 1@ " :-
Hatrlayalm
f fonksiyonu bire bir ve rten ise
f : A B f1: B A
r r
, D , f1(x) = sin1x = arcsinx
2 2
fonksiyonudur. "arcsinx" ifadesi "ark sins x" eklinde okunur.
f(x) = y f1(y) = x
306
r r
, D " 6- 1 , 1@ , f(x) = sinx fonksiyonunun ters fonksiyonu:
2 2
sinx = y x = sin1(y) = arcsiny
1
y ! :-
r r
, D olmak zere y = arcsinx fonksiyonuna ait aada verilen deer2 2
ler tablosundaki boluklar dolduralm.
x
2
2
y = arcsinx
r
6
r
2
arcsin (1) = y
&
1 = sin y & y = -
r
6
&
x = sin a -
&
x = sin (0) & x = 0
arcsin x = arcsin x = 0
arcsin
2
=y
2
3
=y
2
r
arcsin x =
2
arcsin
&
&
&
r
2
(sin x) -1 =
1
r
k & x =6
2
r
2
1
2
r
6
1
= csc x
sin x
y
y = sinx
r
2
r
1 2
r
3
= sin y & y =
2
3
r
x = sin
& x=1
2
y
y = arcsinx
r
2
2
2
3
2
r
4
r
3
r
2
1
1
r
2
y = arcsinx, sins fonksiyonunun

tersi olduundan grafii y = x dorusuna gre sins fonksiyonunun
grafiinin simetrii olur.
r r
, D " 61 , 1@ ,
2 2
f(x) = sinx ise aadaki deerleri hesaplayalm.
a)
1
sin c f -1 c mm
2
a)
r
1
1
sin c sin -1 c mm = sin a k =
2
6
2
b) sin -1 a sin a -
sins fonksiyonunun arpmaya

gre tersi
Bilgi Notu
2
f : :-
sins fonksiyonunun ters fonksiyonu

sin1(x) = arcsinx
3
2
r
2
= sin y & y =
2
4
y = arcsinx
Uyar
b)
f -1 a sin a -
r
kk
3
Bilgi Notu
r
3
r
n =kk = sin -1 d 3
2
3
f(x) = sinx ve f1(x) = sin1x = arcsinx fonksiyonlar birbirinin ters fonksiyonu olduu iin biri dierinin yapt ii tersine evirir, bilekeleri alnrsa birim (etkisiz)
fonksiyon elde edilir.
f(x) = y ise
fof1(y) = I(y) = y
f1of(x) = I(x) = x
307
Blm
4.2
Trigonometri
3
cos c arcsin
3
m deerini hesaplayalm.
5
3
3
olur.
= q & sin q =
5
5
arcsin
cos c arcsin
3
3
m = cos q olaca iin sins deeri
olan i nn kosins deerini
5
5
bulmamz yeterlidir. Dik gen yardmyla sonuca ulaalm.
C
Uyar
|AB| = 4 br (Pisagor Teoremi)

5
Herhangi bir deer aral verilmedii zaman arcsinx = i eitliini

r r
, D
2 2
aralnda olduu kabul edilir.
salayan i deerinin :-
cos q =
i
A
AB
4
=
AC
5
r
r
4
q
& cos q =
olur.
2
2
5
II. Kosins Fonksiyonunun Tersi

y
y = cosx
1
0
1
Sins fonksiyonunda olduu gibi kosins

fonksiyonu iin de bire bir olduu bir aralk
belirleyelim.
rnein, [0, r] aralnda bu fonksiyon hem
bire bir hem de rten olur.
f: [0, r] [1, 1]
Uyar
f: [0, r] [1, 1] , f(x) = cosx fonksiyonunun ters fonksiyonu:

f1: [1, 1] [0, r] , f1(x) = cos1x = arccosx
cos1x (cosx)1
cos1x = arccosx
fonksiyonudur. "arccosx" ifadesi "ark kosins x" eklinde okunur.
(cosx) = secx
308
cosx = y x = cos1(y) = arccosy
Bilgi Notu
0 [0, r] olmak zere i = arccosx olsun. Buna gre,

a)
1
arccos c m
2
b)
c)
arccos(0)
2
n
arccos d 2
deerlerine karlk gelen i deerlerini bulalm.
a)
1
arccos c m = q
2
b) arccos (0) = q
c)
cos q =
&
cos q = 0
&
2
n= q
arccos d 2
1
2
&
&
q=
r
2
0
1
r
3
&
x
y = cosx
y = arccosx
r
q=
2
2
cos q = 2
&
r
2
1 0
3r
q=
4
y = arccosx, kosins fonksiyonunun tersi olduundan grafii y = x

dorusuna gre kosins fonksiyonunun grafiinin simetrii olur.
5
f: [0, r] [1, 1] , f(x) = cosx ve g: R [1, 1] , g(x) = sinx fonksiyonlar veriliyor.
Buna gre, aadaki deerleri hesaplayalm.
a)
a)

1
gof -1 c - m
3
b)
f -1 og a
r
k
3
1
1
1
1
f -1 c - m = cos -1 c - m = arccos c - m = q cos q = 3
3
3
3
1
1
-1
gof c - m = g (q) = sin q olduundan kosins deeri - olan i nn sins
3
3
deerini hesaplamamz isteniyor. stenen deeri dik gen yardmyla bulabiliriz.
C
2 2
i
A
b) g a
ABC de BC = 2 2 br (Pisagor Teoremi)

sin q =
BC
2 2
bulunur.
=
AC
3
sini > 0 olur nk [0, r] aralnda sins fonksiyonu pozitif deer alr.
r
r
3
k = sin =
3
3
2
f -1 og a
r
3
3
r
n = cos -1 d
n=
k = f -1 d
3
2
2
6
309
Blm
4.2
Trigonometri
III. Tanjant Fonksiyonunun Tersi
r r
Tanjant fonksiyonunun bire bir ve rten olduu aralklardan biri a - , k aral2 2
dr. Bu aralkta ters fonksiyonu tanmlanabilir.
Bilgi Notu
f: a -
r r
, k " R , f(x) = tanx fonksiyonunun ters fonksiyonu:
2 2
y = tanx
f -1: R " a -
x = r2
x = r2
tanx = y x = tan1(y) = arctany
i1, i2 ve i3 deerleri a -
a)
y = r2
r r
, k , f1(x) = tan1x = arctanx
2 2
r r
, k aralndadr. Buna gre,
2 2
b)
arctan (- 3 ) = q 1
arctan (tan q 3) =
y = r2
y = arctanx, tanjant fonksiyonunun

tersidir. Bu nedenle, arctan fonksiyonunun grafii y = x dorusuna
gre tanjant fonksiyonunun grafiinin simetriidir..
arctan (- 3 ) = q 1
&
tan q 1 = - 3
b) arctan (1) = q 2
&
tan q 2 = 1 &
c)
1
2
&
arctan (tan q 3) =
tan q 3 = tan
1 radyan , 57,3 olduundan q 3 ,
sin(arctan1) + cos d arcsin d -
&
r
3
q3 =
1
2
r
4
q2 =
1
2
q1 = -
&
57, 3
yani yaklak 28,65 bulunur.
2
2
nn toplamn bulalm.
2
arctan1 = i ise tani = 1 olur. Herhangi bir aralk verilmedii iin i ! a -
Uyar
Ters trigonometrik fonksiyonlar
iin grnt kmesi verilmedii
zaman arcsinsx, arccosx ve arctanx
iin verilen tanmlardaki aralklar
iin sonular bulunur.
rnein, arcsin
1
= q ise i yerine
2
r
deeri gelebilir.
6
310
1
2
eitliklerini salayan i1, i2 ve i3 deerlerini bulalm.
a)
sadece
c)
arctan(1) = i2
Bu durumda q =
r
r
2
ve sin a k =
bulunur.
4
4
2
Benzer ekilde, arcsin d a ! :-
r r
, k olur.
2 2
2
2
n = ise sin = olur.
2
2
r r
2
r
2
r
nn = cos a - k =
ve cos d arcsin d , D olduundan a = 2 2
4
2
4
2
bulunur. Bu durumda istenen sonu,
2
2
+
= 2 dir.
2
2
8
Aatan 10 m uzaklkta bulunan
Ali, aacn boyunu klinometre ile
lerken i asnn lsn 51
olarak hesaplamtr.
Klinometre
Aacn gerek boyu 13,4 m, Ali'nin boyu 1,7 m olduuna gre Ali'nin i asnn
ls iin yaklak ka derece hata yaptn bulalm.
13,4 1,7 = 11,7 m

11,7 m
1,7 m
10 m
1,7 m
tan q =
11, 7
& tan q = 1, 17
10
i = arctan1,17 q , 49, 48
Hata miktar = Gerek deer llen deer = 49,48 51

Yaklak hata , 1,52
Bilgi Notu
Ali yaklak olarak 1,52 gerek deerden kk lm yapmtr.
Genelde hesap makinelerinde cot1

tuu bulunmaz. nk
coti = x i = cot1x
Sra Sizde
1.
cot q = x & tan q =
q ! a0 ,
r
1
k ve i = arctan olduuna gre, cosi ve sini deerle2
2
rini bulunuz.
(1)
1
x
& q = tan -1
1
x
(2)
(1) ve (2) eitliklerinden

cot -1 x = tan -1
2. cot(arctan5) ifadesinin deeri katr?
1
bulunur.
x
Demek ki cot1x yerine hesap ma-
3.
f (x) = 4 arcsin
say vardr?
x+1
fonksiyonunun tanm kmesinde ka tane tam
5
kinesinde tan -1
1
hesaplanabilir.
x
rnein:
cot -1 3 = tan -1
311
1
3
4.2.4 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki nermelerden doru olanlarna D,
() f: R [1, 1] , f(x) = sinx fonksiyonu 1-1
ve rten olduu iin tersi vardr.
() f: R [1, 1] , f(x) = cosx fonksiyonu
rten olmad iin tersi yoktur.
5.
arctan c
5
m = a olduuna gre, sina cosa
12

6. 4arcsin(5x) = 3r denklemini salayan x deerini bulunuz.
() tan1x = cot x
() tan(arctana) = a
() cot (arctan x) =
1
x
2. Aada verilen ifadelerdeki boluklar uygun

ekilde doldurunuz.
r
r
a) f: a - , r k - & 0 " R , f(x) = tanx
2
2

fonksiyonu .. olduu halde
.. olmadndan tersi yoktur.
b)
r
= arcsin x ise x = dir.
6
c)
a = arctanb ise tana = . dir.
r
ise x = arctan () dir.
x=
4
d) arccosx = a ise x deikeni . aralndadr.

e) arctanx = a ise x deikeni . aralndadr.
3. Aada verilen ifadelerin eitlerini bulunuz.
1
a) sin(arcsin(1)) b) cos c arccos c mm
2
c) tan(arctan0)
4.
f: A " :-
) cot (arctan 3 )
3x + 2
r r
m
, D ve f (x) = arcsin c
4
2 2
fonksiyonunun tanm kmesini bulunuz.
312
7. 10. Sorular, aada verilen tanm ve deer

aralklarn dikkate alarak cevaplaynz.

arcsin: 6- 1 , 1@ " :-
r r
, D
2 2
arccos: 6- 1 , 1@ " 60 , r@
arctan: R " a -
7.
arctan (1) + arccos d
r r
, k
2 2
3
3
n + arcsin d
n
2
2

1
a) tan c arccos c - mm =
4
2
b) cos c arcsin c - mm =
3
c) arctan c tan
7r
m=
6

a) sin c
3r
1
+ arctan m
2
4
b) tan c
r
2
+ arcsin m
2
3
10. arcsinx = arctan3 olduuna gre, x katr?
Blm 4. 2 Trigonometrik Fonksiyonlar
BLM DEERLENDRME
1. Aada verilen nermelerin doru olanlarna
D, yanl olanlarna Y yaznz.
() sin c
4. Aadaki trigonometrik deerleri kkten

bye doru sralaynz.
3r
- m = - cos
2
a) a = sin128
b = cos276 c = tan456
() sin(2r a) = sina
() tan(60)= cot30
() cot54 = cot54
() sin126 = cos54
() cos110 = sin70
b) a = sin55
c = tan55
b = cos55
d = cot55
c) a = sin286
c = tan215
b = cos125
d = cot242
() cot248 = cot22
() sin312 = cos48
() cos(10) = sin10
() tan296 = cot64
5.
r
7
< < r ve cos = olduuna gre
2
25
sina, tana, cota, seca ve csca deerlerini
bulunuz.
2. Aadaki ifadeleri en sade biimde yaznz.

a) sina cota
b)
sin 2
1 + cos
c)
cos 4 x - cos 2 x
sin 4 x - sin 2 x
6. Aada grafikleri verilen fonksiyonlarn periyotlarn bulunuz.

a)
12 10 8 6 4 2
2 sin x - sin x - 1
2 sin x + 1
b)
3.
arctan c
1
1
8
m = a olduuna gre,
+
tan
a
sin
a
15
10 12
y
10
ifadesinin en byk deerini bulunuz.
313
Blm 4. 2 Trigonometrik Fonksiyonlar
BLM DEERLENDRME
7. Aada verilen fonksiyonlarn grafiklerini
iziniz.
a) f: [0, 4] R , f (x) = 2 cos
10. tan 28 = a olduuna gre,

tan 208 + cot 118
tan 332 + tan 242
x
-2
2

r
olduuna gre,
2
r
sin a - 4x k + sin (5x - r) toplam katr?
2
11. 9x =
b) f: c -
3r 3r
1
m " R , f (x) = - tan 2x
,
4
4
2
12.
sin 52 - cos 142

ifadesinin deerini
sin 138 - cos 228
bulunuz.
13. c
5
5
6
6
mc
m ifadesinin
+
sin x tan x
sin x tan x
sonucunu bulunuz.
8. Okyanusta yaanan gel-git olaynn etkisiyle bir
krfezdeki suyun ykseklii gn iinde deiim
gsteriyor. Yaplan lmlere gre suyun ortalama ykseklii zamana (t: saat) bal olarak;
r
h (t) = 5 + 3 sin (t - 2) fonksiyonu ile model6
leniyor. Buna gre, [0, 24] zaman diliminde
a) Suyun ykseklii en az ka m olmutur?
b) Suyun ykseklii en ok ka m olmutur?
14. f: [0, c] R olmak zere f(x) = k sinx 1

fonksiyonunun grafii aada verilmitir.
y
1
a
r
2
d
b
c) Ykseklik deiiminin periyodu katr?

Grafie gre,
9. Aada verilen ifadelerin deerini bulunuz.
a) cot d arctan
1
n
3
b) arccos a cos
r
k
5
c) tan c
314
3r
2
+ arctan m
2
7
a) a, b, c, d ve e deerlerini bulunuz.
b) f c
3r
m deerini hesaplaynz.
4
15. f: A " :-
2x - 5
r r
m
, D ve f (x) = arcsin c
6
2 2
nite
ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn Trigonometrik Deeri
3. Blm
4.3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn Trigonometrik Deeri
Giri
Bu blm sonunda;
Para, senet gibi deerli katlarn ya da diploma,

sertifika benzeri nemli belgelerin taklit edilmelerini engellemek iin zerlerine yerletirilen desenler
dikkatinizi ekmitir. Bu desenler oluturulurken
daha nceki blmde grm olduunuz trigonometrik fonksiyonlarn daha karmak olanlar tercih
x
edilerek cos(x + y) ve sin gibi trigonometrik ifa2
deler ieren fonksiyonlar kullanlr.
ki ann lleri toplamnn ve

farknn trigonometrik deerini
bulmay,
Bir ann lsnn yarsnn
trigonometrik deerini hesaplamay,
Toplam durumunda olan iki
trigonometrik deeri arpm
durumuna getirmeyi,
Saydam bir maddenin krlma indisi; n boluktaki hznn maddedeki hzna

orandr. Bu oran maddelere gre deiir.
rnein, havann krlma indisi 1 iken bu
deer su iin yaklak olarak 1,33 ve elmas
iin yaklak olarak 2,4 tr. Krlma indisi(n),
n saydam maddeye geli as ve krlma as a ya bal olarak
n=
Trigonometrik toplam-fark, yarm

a, dnm formllerini kullanarak problem zmeyi,
renmi olacaz.
sin c
i a
+ m
2 2
i
sin
2
forml ile bulunur.
Temel Kavramlar
Toplam-fark formlleri
Ara srclerinin virajlarda gr alar darald iin gvenli bir sr iin viraja girerken hzlarn
ayarlamalar gerekir. R br apl ember yay eklindeki virajda gr as i olan bir srcnn minimum
gr mesafesi (d)
d = R c 1 - cos
Yarm a formlleri
Dnm formlleri
i
m
2
forml ile bulunur.

Yukarda verilen her iki formlde a llerinin yars alnm, ancak birinci formlde farkl iki a toplanmtr. Bu blmde reneceimiz toplam-fark, yarm
a ve dnm formlleri olarak adlandrlan formller verilen iki rnekte olduu gibi gerek hayat problemlerini modelleyebilmek iin kullanlr. Ayrca bu
formller zel alar dndaki dier alarn trigonometrik oranlarn bulmak ve
trigonometrik denklem gerektiren problemleri zmek iin de gereklidir.
315
Blm
4.3
Trigonometri
4.3.1 Toplam ve Fark Formlleri

30, 45, 60 gibi zel a llerinin trigonometrik oranlarn dik gen yardm
ile hesaplayabiliyoruz. Ancak trigonometri ile modellenebilen gerek hayat problemlerinde karlatmz a lleri genelde bu zel deerlerin dnda herhangi bir deer olmaktadr. Bu deerlerin trigonometrik oranlarn bulmak iin baz
zel formllerden yararlanlr. imdi bu formllerden toplam-fark formllerinin
nasl bulunduunu ve kullanldn grelim.
1
D
E
1br
30
15
cos 30. cos 45
45
sin30. sin 45
sin
30
Bilgi Notu
Sins Toplam Formlnn Farkl
Grsel spat
45
A
45
s3
co
45
1br
30
15
S1
S3
a+i
sin i
br
S2
sina
bulunur.
cos a
1b
cos i
Dier taraftan cos 15 =
S1 =
Yamuun alan:
%
m (EAB) = 15
|AE| = 1 br
olduuna gre cos15 deerini hesaplayalm.
Verilen ekle gre,

|AF| = cos30 br , |FE| = sin30 br
|DF| = cos30 cos45 br
|FC| = sin30 sin45 br olur.
Bu durumda |AB| = |DF| + |FC| olduundan

|AB| = cos30 cos45 + sin30 sin45
| AB |
= | AB | olduunu biliyoruz.
1
6+ 3
4
cos 15 deerini bulurken 15 = 45 30 olduuna ve 45 ile 30 nin cos ve sin

deerlerini nasl kullandmza dikkat edelim. Bu durum sadece 15 iin geerli
olmayp iki ann lleri fark eklinde yazlabilen her a iin geerlidir. Aada
verilen ekli inceleyelim.
cosx . cosy
F sin x . siny C
t
S1 + S2 + S3 = A(ABCD) olduundan
s
co
sin (a + i) = sin a cos i + sin i cos a

t
316
%
m (FAE) = 30
2
3
3 1
6
3
+
=
+
=
2
2
2 2
4
4
sin
| AD | +| BC |
| AB |
2
cos i + cos a
(sin i + sin a)
=
2
A (ABCD) =
cos 15 = cos 45 cos 30 + sin 45 sin 30
genlerin alanlar:
sin i cos i
2
sin a cos a
S2 =
2
1
S 3 = 1 1 sin (a + i)
2
Yanda ABCD dikdrtgeni ve AEF dik geni

verilmitir.
|AB| = |DF| + |FC|
1 br
y x
ekle gre;
cos(y x) = |AB|
cos(y x) = cosx cosy + sinx siny
Birim ember yardm ile de kan bu sonuca ulaabiliriz.

Aadaki birim emberi bitim kenarlar kesen, lleri a ve b olan iki a alalm.
y
1
%
m (AOB) = b - a olur.
B(cosb, sinb)
ba
b
a
A(cosa, sina)
Hatrlayalm
imdi cos(b a) deerini bulalm. AOB geninde,

AB = ^cos a - cos bh2 + ^sin a - sin bh2
Analitik dzlemde,
A(x1, y1) ve B(x2, y2) noktalar arasndaki uzaklk;
AB =
(x 2 - x 1) 2 + (y 2 - y 1) 2
| AB | 2 = 2 - 2 ^cos a cos b + sin a sin bh (I)
AOB geninde kosins teoremini uygulayalm.

|AB|2 = |OA|2 + |OB|2 2 |OA| |OB| cos(b a) (II)
(I) ve (II) birbirine eitlenirse

2 2 (cosa cosb + sina sinb) = 12 + 12 2 1 1 cos(b a) eitliinden

cos(b a) = cosb cosa + sinb sina (1)
bulunur. (1) nolu eitlikte a yerine (a) yazlrsa

cos(b + a) = cosb cos(a) + sinb sin(a)
cos(b + a) = cosb cosa sinb sina
Hatrlayalm
cos (- a) = cos a
sin (- a) = - sin a
(2)
eitliine ulalr.
Kosins iin toplam ve fark formlleri;
cos(x + y) = cosx cosy sinx siny
cos(x y) = cosx cosy + sinx siny
Yukarda kosins iin bulduumuz bu formlleri sins iin de oluturalm. Kosins
toplam ve fark formllerinden yararlanarak sonuca gidilebilir.
r
r
sin (x + y) = cos a - (x + y) k = cos aa - x k - y k
2
2
= cos a
sin (x + y) = sin x cos y + cos x sin y
r
r
- x k cos y + sin a - x k sin y
2
2
(3)
Hatrlayalm
sin a
r
- a k = cos a
2
r
cos a - a k = sin a
2
(3) nolu eitlikte y yerine (y) yazalm.

sin (x + (y)) = sinx cos(y) + cosx sin (y)
sin (x y) = sinx cosy cosx siny (4)

Sins iin toplam ve fark formlleri
sin (x + y) = sinx cosy + cosx siny
sin (x y) = sinx cosy cosx siny
317
Blm
4.3
Trigonometri
Kosins toplam - fark formln kullanmadan da bu formllere ulaabiliriz.

C
D
x+y
y
r
0 1 x + y 1
2

sin (x + y) =
x+y
y
x
r
1 x+y 1 r
2
EC
ED + DC
AB + DC
AB
DC
=
=
=
+
OC
OC
OC
OC
OC
=
AB OB
DC BC
OB OC
BC OC
= sin x cos y + cos x sin y
cos (x + y) =
OE
OA - EA
OA - DB
OA
DB
=
=
=
OC
OC
OC
OC
OC
=
OA OB
DB BC
OB OC
BC OC
= cos x cos y - sin x sin y
2
Aada verilen trigonometrik deerleri hesaplayalm.
b)
a) sin15
a)
sin 15 = sin (45 - 30) = sin 45 cos 30 - sin 30 cos 45

=
2
3 1
2
6
2
-
=
=
2
2
2 2
4
4
b) cos105 = cos(60 + 45) = cos60 cos45 sin60 sin45
Hatrlayalm
r
cos a + a k = - sin a
2
1
2
3
2
=
2 2
2
2
2- 6
4
ya da sin15 deerini bildiimiz iin

318
cos105
cos105 = cos(90 + 15) = sin15 =
2- 6
4
bulunur.
6- 2
4
3
Aada verilen ilemlerin sonucunu bulalm.
5r
r
5r
r
cos
- sin
sin
12
12
12
12
b) sin35 cos5 sin5 cos35
a)
cos
c)
sin85 sin55 + sin35 sin5
a)
cos
r
r
r
r
5r
5r
5r
6r
m = cos
cos
- sin
sin
= cos c
+
= cos = 0
12
12
12
12
12 12
12
2
b) sin35 cos5 sin5 cos35 = sin(35 5) = sin30 =
c)
1
2
sin85 sin55 + sin35 sin5 = sin85 cos35 + sin35 cos85

= sin(85 + 35) = sin120 =
3
2
4
A
3
H
2
ABC nde 6HC@ = 6AB@
|BH| = 2 br
|AH| = 3 br
|HC| = 1 br

%
m (BCA) = a olduuna gre a deerini bulalm.
Pisagor bants ile |BC| = 5 br ve |AC| = 10 br bulunur.

%
%
a = m (BCH) + m (HCA) = x + y olsun;
A
3
H
2
B

sin a = sin (x + y) = sin x cos y + sin y cos x
2
1
3
1
=
+
5
10
10
5
10
1
y
x
C
a2
5
5
1
=
=
50
5 2
2
r
3r
olduu iin a =
veya a = 135 dir.
2
4
319
Blm
4.3
Trigonometri
II . yol
Bilgi Notu
genlerin alanlarn eitliyerek de sonuca ulaabiliriz.
Sins Toplam Formlnn Alan

Yardm ile spat
A
x
d S2
S1
B
D
A (ABC) =
1
1
C = 5 10 sin ^x + yh
; BC ; ; AC ; sin W
2
2
D
1
1
A (ABC) = ; AB ; ; HC ;= 5 1
2
2
D
A (A BC) =
1
b c sin (x + y)
2
1
c d sin x
2
1
S 2 = d b sin y
2
S1 =
ki ifadeyi birbirine eitlersek;

1
1
5 10 sin (x + y) = 5 1
2
2
1
3r
sin (x + y) =
& x+y = a=
4
2
bulunur.
A (ABC) = S 1 + S 2
III . yol
b c sin (x + y) = c d sin x + d b sin y

d
d
sin (x + y) = sin x + sin y
b
c
sin (x + y) = sin x cos y + sin y cos x
A
3
H
2
10
1
i
1
5
| AB | | HC | = br 2
2
2
1
| BC | | AD | =
2
A (A BC) =
A (ABC) =
5
=
2
5 h
2
sin a = sin i =
5 h 2
br
2
5
= 5
5
5
1
=
10
2
& h=
h
=
| AC |
IV . yol
Soruyu Kosins Teoremini kullanarak zelim.
Hatrlayalm
Kosins Teoremi
|AB|2 = |BC|2 + |AC|2 2 |BC| |AC| cosa
a = b 2 + c 2 - 2 b c cos W
A
b 2 = a 2 + c 2 - 2 a c cos V
B
5 2 = 5 + 10 - 2 5 10 cos a
c 2 = a 2 + b 2 - 2 a b cos W
C
cos a = -
1
3r
&a=
4
2
V . yol
Hatrlayalm
Sins Teoremi
a
sin W
A
sin V
B
320
sin W
C
imdi de soruyu, Sins Teoremi ile zelim.

| AB |
| AC |
5
10
1
&
& sin a =
=
=
W
V
sin
a
1
2
sin ( B)
sin ( C)
5
Siz de yukarda verilen zm yollarndan farkl bir zm yolu bulmaya alnz.
r
3r
4
x ! a , rk , y ! c
, 2rm , sin x =
2
2
5
sin(x y) + cos(x + y) deerini hesaplayalm.
13
ve cos y =
5
olduuna gre,
13
12
r
1 x 1 rk
2

4
3
& cos x = sin x =
5
5
3r
1 y 1 2r m
2
5
12
cos y =
& sin y = 13
13
sin (x - y) = sin x cos y - sin y cos x

4 5
12
3
20 36
16
m c- m =
=
- c=5 13
13
5
65 65
65
cos (x + y) = cos x cos y - sin x sin y
3
5
4
12
15 48
33
m == c- m c m - c+
=
5
13
5
13
65 65
65
16 33
17
sin (x - y) + cos (x + y) = +
=
65 65
65
6
x + y + z = r, sin x =
1
1
ve cos y =
olduuna gre, sin z deerini bulalm.
3
3
y
2 2
sin x =
1
2 2
& cos x =
3
3
sin z = sin (r - (x + y)) = sin (x + y)
cos y =
1
& sin y =
3
2
3
Hatrlayalm
sin (r - a) = sin a
= sin x cos y + sin y cos x

=
1 1
+
3
3
2 2 2
5
=
3
3
3 3
321
Blm
4.3
Trigonometri
sin W
C=
5
, 0, 962
3 3
&
m (W
C) , sin -1 (0, 962)
, 74, 21 ya da 105, 79
imdi bulduumuz sonucu kontrol edelim.

1
1
A) =
A) = sin -1 , 19, 47
sin (W
& m (W
3
3
1
1
B) =
B) = cos -1
cos ( V
& m (V
, 54, 74
3
3
m (W
A) + m ( V
B) , 74, 21 & m (W
C) , 105, 79
7
Normal
n1 : In geldii ortamda krlma katsays
i1
n2 : In gittii ortamda krlma katsays

n1
Asal Eksen
n2
i2
i1 : In geli dorultusunun normalle yapt a

i2 : In krldktan sonra gidi dorultusunun
normalle yapt a
Snell yasas:
sin i 1
n
= 2
sin i 2
n1
S kutuplamas yapan k iin Fresnel katsays: R s =

olduuna gre, R s =
n 1 cos i1 - n 2 cos i2
n 1 cos i1 + n 2 cos i2
sin (i 2 - i 1)
eitliini gsterelim.
sin (i 1 + i 2)
n1
cos i 1 - cos i 2 n
n2
n cos i 1 - n 2 cos i 2
=
Rs = 1
n
n 1 cos i 1 + n 2 cos i 2
n 2 d 1 cos i 1 + cos i 2 n
n2
n2 d
sin i 2
cos i 1 - cos i 2
sin i 1
sin i 2 cos i 1 - sin i 1 . cos i 2
=
=
sin i 2
sin i 2 cos i 1 + sin i 1 . cos i 2
cos i 1 + cos i 2
sin i 1
RS =
322
sin (i 2 - i 1)
sin (i 1 + i 2)
8
B
5 km
4 km
A'
i x
9,6 km
Yandaki ekilde gsterildii gibi O noktasnda

bulunan bir kii, gerekte B noktasnda bulunan bir ua sesine gre A noktasnda olarak
alglyor.
Buna gre, m _ AOB i = x deerinin yaklak ka derece olduunu bulalm.

/
|AO| = 10,4 km (Pisagor Bants)
i
A'
6,6
|AA'| = |BB'| = 4 km
B'
|OB'| = 3 km (Pisagor Bants)
%
m (OAB) = x = i - a
cos x = cos (i - a) = cos i cos a + sin i sin a

=
3 9, 6
4
4
28, 8 16
44, 8
+
=
+
=
, 0, 862
5 10, 4 5 10, 4
52
52
52
cos x , 0, 862 & x = cos -1 0, 862 , 30, 51
Sra Sizde
1. Aada verilen trigonometrik deerleri hesaplaynz.
r r
r r
b) cos a - k

a) sin a + k
6
4
3
4

c) cos
11r

12
) sin
17r
12
2. Aadaki ifadelerin sonucunu bulunuz.

7r
r
7r
r
cos - cos
sin
5
5
5
5
a) sin
b) cos173 cos67 + sin173 sin67
323
Blm
4.3
Trigonometri
9
1
1
tan x =
ve tan y = olduuna gre, tan(x + y) ve tan(x y) deerini hesap2
3
layalm.
tan (x + y) =
sin (x + y)
eitliinde sins ve kosins toplam formllerini kullanacos (x + y)
rak sonucu bulabiliriz. Ancak bu yol ilemsel olarak uzun olaca iin tanjant iin
de toplam-fark formllerini elde edelim.

tan (x + y) =
sin (x + y)
sin x cos y + sin y cos x
=
cos (x + y)
cos x cos y - sin x sin y
Kesrin pay ve paydasn cosx cosy arpmna blersek aadaki sonucu elde
ederiz.

sin y
sin x
+
cos x cos y
tan x + tan y
=
tan (x + y) =
1 - tan x tan y
sin x sin y
1cos x cos y
Hatrlayalm
tanx fonksiyonu tektir, yani
Bu toplam formlnde y yerine (y) yazlrsa

tan x + tan (- y)
tan (x + (- y)) =
1 - tan x tan (- y)
tan (x - y) =
tan (- y) = - tan y
tan x - tan y
1 + tan x tan y
tanjantn fark forml bulunmu olur.

Tanjant iin toplam-fark formlleri
tan (x + y) =
tan x + tan y
1 - tan x tan y
tan (x - y) =
tan x - tan y
1 + tan x tan y
rnekte, istenen deerleri artk bulabiliriz.

324
1
tan x =
2
1
ve tan y =
3
1 1
+
& tan (x + y) = 2 3 = 1
1 1
1-
2 3
1 1
1
& tan (x - y) = 2 3 =
1 1
7
1+
2 3
10
r
deerini hesaplayalm.
tan
12
r
r r
tan
= tan a - k =
12
3
4
r
r
- tan
3
4 = 3-1 = 2- 3
r
r
1+ 3
1 + tan tan
3
4
tan
11
Aadaki ilemlerin sonucunu bulalm.
a)
tan 41 + tan 19

1 - tan 41 tan 19
b)
37r
3r
- tan
20
5
37r
3r
1 + tan
tan
20
5
a)
tan (41 + 19) = tan 60 = 3
b)
tan c
tan
37r 3r
25r
m = tan
5
20
20
5r
= tan
=1
4
12
C
Yanda birim karelerle oluturulmu kareli

kat zerinde ABC geni verilmitir.
Buna gre,
B
a)
%
tan (ABC)
b)
%
tan (BAC)
deerlerini hesaplayalm.
A
a)
%
tan (ABC) = tan (x + y) &
x
y
tan x + tan y
1 - tan x tan y
3 3
+
& 5 6
3 3
1-
5 6
33
11
&
=
21
7
325
Blm
4.3
Trigonometri
b)
%
%
m (CAC') = i , m (BAB') = a
%
m (CAB) = i - a
%
tan i - tan a
tan (CAB) = tan (i - a) =
1 + tan i tan a
6=
3
6
3
1+6
6
11
8
13
tan a i +
r
r
k tan a i - k ileminin sonucunu bulalm.
4
4
r
r
tan a i + k tan a i - k =
4
4
r
r
tan i - tan
4
4
r
r
1 - tan i tan
1 + tan i tan
4
4
tan i + tan
tan i + 1 tan i - 1
=-1
1 - tan i 1 + tan i
14
Eimleri m1 ve m2 olan ve dik kesimeyen iki doru arasndaki dar ann ls i
| m1 - m2 |
ise tan i =
olduunu gsterelim.
| 1 + m1 m2 |
Bilgi Notu
Herhangi biri x eksenine ya da y

eksenine paralel olmayan iki doru
dik kesiirse eimleri arpm 1'dir.
y = m1x + n1
Bu dorularn aralarndaki ann

r
r
ls
ve tan tanmszdr.
2
2
Bu nedenle,
i1
tan
| m1 - m2 |
r
=
2
| 1 + m1 m2 |
eitliinde m1 m2 = 1 olur.
326
m1 = tani1 , m2=tani2
ki doru arasnda kalan alarn ls a

ve b , dorularn eim alar i1 ve i2 olsun.
a + i1 = i2 a= i2 - i1
i2
imdi hem a hem b deerlerinin tanjantn bulalm.

tan a = tan (i 2 - i 1) =
y = m2x + n2
tan i 2 - tan i 1
1 + tan i 2 tan i 1
m2 - m1
1 + m1 m2
olduundan
a+b = r
tan b = - tan a =
m1 - m2
1 + m1 m2
Bu durumda iki doru arasnda kalan dar ann tanjant deeri pozitif olaca iin
sonu
| m1 - m2 |
olarak bulunacaktr.
| 1 + m1 m2 |
15
Bir ABC geninde tanA + tanB + tanC = tanA tanB tanC eitliinin doruluunu gsterelim.
A + B + C = r ise A + B = r - C
Hatrlayalm
tan (A + B) = tan (r - C) = - tan C olur.

tan (A + B) =
tan A + tan B
= - tan C
1 - tan A tan B
tan (r - a) = - tan a
eitliinde iler-dlar arpm yaplp
dzenlenirse tanA + tanB + tanC = tanA tanB tanC eitliine ulalr.
16
O
30
48 m
C
B
48 m
A
x
Yunus balklar zerine alma yapan bir aratrmac deniz fenerinde

O noktasnda bulunmaktadr. Bu
aratrmac ilk olarak A noktasnda
grd bal daha sonra B noktasnda grmtr.
%
m (AOB) = 30 ve |OC| = |CB| = 48 m olduuna gre, |AB| = x uzunluunun ka m
olduunu bulalm.
i + 30 = 45 ise i = 45 30 olur.

tan 45 - tan 30
tan i = tan (45 - 30) =
=
1 + tan 45 tan 30
tan i =
3- 3
=
3+ 3
3-1
= 2- 3
3+1
3
3
3
1+
3
1-
O
48
30
48
45
bulunur.
327
Blm
4.3
Trigonometri
Dier taraftan tan i =
48
olduuna gre,
48 + x
48
= 2 - 3 & 96 - 48 3 + (2 - 3 ) x = 48
48 + x
& (2 - 3 ) x = 48 3 - 48 & x =
48 ( 3 - 1)
= 48 ( 3 + 1) m
2- 3
, 131, 12 m
Buna gre, aratrmac A noktasndan yaklak 131,12 m uzaklkta bulunan B noktasnda bal tekrar grr.
17
10 m
15
x
10
6 x
15
Bir yangna mdahale eden itfaiyeciler binada mahsur kalan kiileri kurtarmtr. tfaiye aracnn
merdiveni, nce 15 lik a ile alt
katn, daha sonra x m ykselerek
st katn balkonuna getirilmitir.
Buna gre, x deerini bulalm.
8m
6-x
ifadesini daha nce deerini hesapladmz tan 15 = 2 - 3
8
deerine eitleyelim.
tan 15 =
6-x
= 2 - 3 & 6 - x = 16 - 8 3 & x = 8 3 - 10 , 3, 86 m
8
Buna gre, merdiven iki kat arasnda yaklak olarak 3,86 m ykselmitir.
Sra Sizde
3r
4r
+ tan
7
7
1. a)
3r
4r
1 - tan
tan
7
7
tan
328
b)
ilemlerinin sonucunu hesaplaynz.
2.
tan
3.
tan a x -
tan 11 - tan 56
1 + tan 11 tan 56
7r
deerini bulunuz.
12
r
r
k tan a x + k = 2 ise tan2x katr?
3
3
4.3.1 Toplam ve Fark Formlleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen ifadelerdeki boluklara toplam veya fark formllerini kullanarak uygun
ifadeler yaznz.
5.
|AB| = 2 br
x
|BD| = 1 br
|DC| = 3 br
a) sin(30 + 45) =
b) cos(45 30) =
1 D
) cos(60 + 45) = ..
tan 18 + tan 42
= ...
1 - tan 18 tan 42
e) sin48 cos12 + sin12 cos48 = ..
6.
|AB| = 3|AE|
f) cos35 cos25 sin35 sin25 = ..
g) cos(3 x) sinx + sin(3 x) cosx = ..
r
r
+ tan
18
9 =.
h)
r
r
1 - tan
tan
18
9
tan
2. Aadaki ifadelerin deerini bulunuz.

a) sin195 =
b)
c) tan75 =
|AE| = |BC|
B
olduuna gre, sina deerini bulunuz.
5
3
ve sin B =
13
5
7. Bir ABC geninde cos A =
cos285 =
r
tan
=
12
1
tan a =
ve tanb = 2 ise a + b katr?
3
%
ABCD dikdrtgeninde m (ACE) = a
olduuna gre, sinC deerini bulunuz.
8.
3.
%
ABC dik geninde m (DAC) = x olduuna
gre, tanx deerini bulunuz.
c) sin(60 45) =
d)
D
1
E
C
K
2
F
|DE| = 1 br
|CF| = 2 br
|AB| = 6 br
4.
tan a =
1
2
ve cot b =
olduuna gre,
2
3
tan(a + b) ifadesinin deerini bulunuz.
%
ABCD dikdrtgeninde m (CKF) = a olduuna
gre, tana deerini bulunuz.
329
Blm
4.3
Trigonometri
4.3.2 Yarm A Formlleri

Toplam formllerini, lleri farkl iki a iin kullandmz gibi lleri eit iki a
iin de kullanabiliriz. Bu zel durumda elde edilen formller yarm a formlleri
olarak adlandrlr. imdi bu formlleri ve bu formllerin nasl elde edildiini grelim.
1
sin2x = 2 sinx cosx zdeliinin doruluunu gsterelim.
sin(x + y) = sinx cosy + siny cosx

sin(x + x) = sinx cosx + sinx cosx
sin2x = 2 sinx cosx
sin2 = 2 sin cos
Bilgi Notu
y
in
cos2x = cos2x sin2x zdeliinin doruluunu gsterelim.
2c
os
sin2
2s
(Eitlikte y yerine x yazlr.)
H cos2
1
C
1. ABC geninin alann iki farkl

ekilde yazp birbirine eitleyelim.
1
1
| BC | | AH | = | AB | | AC |
2
2
1
1
2 sin 2i = 2 sin i 2 cos i
2
2
sin 2i = 2 sin i cos i
2. ABC geninde klit dik kenar
bantsn uygulayalm.
| AC | 2 = | HC | | BC |
(2 cos i) 2 = (1 + cos 2i) 2
2 cos 2 i = 1 + cos 2i
cos(x + y) = cosx cosy sinx siny

cos(x + x) = cosx cosx sinx sinx
cos2x = cos2x sin2x
(Toplam formlnde y = x yazlr.)
eitlii elde edilir. Ayrca bu eitlikte sin2x yerine 1 cos2x yazlrsa

cos2x = cos2x (1 cos2x) = 2 cos2x 1
cos2x yerine 1 sin2x yazlrsa

cos2x = (1 sin2x) sin2x = 1 2 sin2x
eitlikleri elde edilir.

cos2 = cos2 sin2
cos2 = 2 cos2 1
cos2 = 1 2 sin2
cos 2i = 2 cos 2 i - 1
r
x ! a 0, k ve sin x = 0, 6 olduuna gre, sin2x deerini hesaplayalm.
2
x
4
330
4
3
ise cos x = olur.
5
5
3 4
24
bulunur.
sin 2x = 2 sin x cos x = 2 =
5 5
25
sin x = 0, 6 =
4
1
cos x = olduuna gre, cos2x deerinin eitini bulalm.
3
1 2
7
cos 2x = 2 cos 2 x - 1 = 2 c m - 1 = 3
9
5
sin25 = m olduuna gre, sin50 ve cos50 deerini m cinsinden bulalm.
sin 50 = 2 sin 25 cos 25

1
m
25
1 m2
= 2 m 1 - m2
cos 50 = 1 - 2 sin 2 25
= 1 - 2m 2
6
cos 2x
(sin x + cos x) 2 - 1
cos x - sin x
2 sin x
cos 2x
(sin x + cos x) 2 - 1
cos 2 x - sin 2 x sin 2 x + cos 2 x + 2 sin x cos x - 1
=
sin 2x sec x
cos x - sin x
sin 2x sec x
cos x - sin x
=
(cos x - sin x) (cos x + sin x)

sin 2x
cos x - sin x
sin 2x sec x
= cos x + sin x - cos x = sin x
7
1 - cos 2i
sin 2i
sin i
1 - cos 2i 1 - (1 - 2 sin 2 i)
2 sin 2 i
=
=
=
= tan i
sin 2i
2 sin i cos i
2 sin i cos i cos i
331
Blm
4.3
Trigonometri
8
sin 3i cos 3i
sin i
cos i
sin 3i cos 3i sin 3i cos i - cos 3i sin i sin (3i - i)

=
=
sin i
cos i
sin i cos i
sin i cos i
(cos i)
(sin i)
sin 2i
=2
sin i cos i
9
5r
radyan a yapacak ekilde frlatlan bir model roketin gidebilecei
12
2
2 V0
yatay uzaklk d =
(tan i - tan i sin 2 i) eitlii ile modelleniyor. Roketin
g
Yerle i =
ilk hz V0 = 19,6 m/s olduuna gre bu roket frlatld noktadan ka m uzaa

dtn hesaplayalm. (Yer ekimi ivmesi g , 9, 8 m/s 2 )
Verilen eitlii daha sade bir ekilde yazalm.

2
2 V0
d=
(tan i - tan i sin 2 i)
g
2
5r
12
2 V0
tan i (1 - sin 2 i)
g
V
2 V0 sin i
cos 2 i = 0 2 sin i cos i

cos i
g
g
V
= 0 sin 2i
g
5r
i=
,
12

V0 = 19, 6 m/sn
ve
g = 9, 8 m/s 2 olduu iin
19, 6 2
5r
19, 6 19, 6
5r
m=
sin c 2
sin
9, 8
12
9, 8
6
1
= 2 19, 6 = 19, 6 m bulunur.

2
d=
332
10
cos36 ve cos72 deerlerini hesaplayalm.
A
54 54
Yandaki ekilde verilen ABCDE dzgn begendir. Bir kenar uzunluunu 1 br alalm.
36
cos36
ABO dik geninde |BO| = cos36

1
BFC dik geninde |FC| = cos72

|FG| = |BO| olduuna gre,

108
72
F cos72 C
1
= cos 36
2
1
2 cos 2 36 - 1 + = cos 36
2
1
(cos 36 = t)
2 cos 2 36 - cos 36 - = 0
2
1
2t 2 - t - = 0
2
4t 2 - 2t - 1 = 0
(D = b 2 - 4ac = 20)
cos 72 +
t1 =
t2 =

Bayramz ve Altn Oran

A
36 36 36
x
72 72
2 + 20
1+ 5
=
= cos 36
8
4
1x
1+ 5
n -1
4
6+2 5
= 2
-1 =
16
5-1
4
Dzgn bir begenin kegenleri

izilirse yldz oluur. Bayramzda
da bulunan bu yldz ok zeldir
nk iinde altn oran vardr.
11
ABC nde aortay teoremi;
Radar
R
B
V
1
2
Bilgi Notu
2 - 20
1- 5
=
1 0 olduundan alamayz nk cos 36 2 0
8
4
cos 72 = 2 cos 2 36 - 1 = 2 d
1
2
V
|AB| = |AR|
Hz kontrol iin yol kenarnda bekleyen radarlarn hesaplad hz, aracn gerek hzndan belli bir miktar sapma yapar. nk radarn gsterdii hz, aslnda aracn gerek
hznn radar sinyalinin dorultusu ve aracn
dorultusu arasndaki ann kosinsyle arpmdr.
ekilde verilen hzlar eit iki ara iin radar ekrannda hesaplanan hzlarn oran
i
2 sin olduuna gre i nn ka derece olduunu bulalm.
2
x
1
= & x2 + x - 1 = 0
x
1-x
-1 + 5
&x=
2
5-1
1+ 5
=
=Q
2
2
1-x = 1+
D
Ayrca ADC nde D kesinden

6AC@ ye dik indirilirse;
cos 36 =
1 2
1
1+ 5
=
=
x
2x
4
bulunur..
333
Blm
4.3
Trigonometri
A noktasndaki aracn radar tarafndan llen hz VA = V cosi
B noktasndaki aracn radar tarafndan llen hz VB = V cos

VA
V cos i
i
=
= 2 sin
VB
2
i
V cos
2
& cos i = 2 sin
i
i
cos
2
2
i
2
& cos i = sin i
Bu eitlikten i = 45 bulunur.
Sra Sizde
r
r
- cos 2 deeri katr ?
8
8
1. sin 2
sin 105 cos 105

2 cos 2 22, 5 - 1
2.
3. Aadaki zdeliklerin doruluunu gsteriniz.

a)
1 + cos 2x
= cot x
sin 2x
b)
sin 4x - sin 2x
= tan x
cos 4x + cos 2x
12
tan 2x =
2 tan x
1 - tan 2 x
zdeliinin doruluunu gsterelim.
tan (x + y) =
tan x + tan y
1 - tan x tan y
tan (x + x) =
tan x + tan x
1 - tan x tan x
tan 2x =
(Eitlikte y yerine x yazlr.)
2 tan x
1 - tan 2 x
tan 2i =
334
2 tan i
1 - tan 2 i
13
Aadaki ifadelerin eitini yazalm.
r
2 tan
8
b)
a)
2 r
1 - tan
8
a)
b)
2 tan
r
8
r
1 - tan
8
2
= tan a 2
2 tan a 45 -
x
k
2
x
1 - tan 2 a 45 - k
2
r
r
k = tan = 1
8
4
2 tan a 45 -
x
k
x
2
= tan a 2 a 45 - kk = tan (90 - x) = cot x
x
2
2
1 - tan a 45 - k
2
14
tan5 = k olduuna gre cot80 (2 sec25)

bulalm.
ileminin sonucunu k cinsinden
cot 80 (2 - sec 2 5) = tan 10 (2 - sec 2 5)
Hatrlayalm
2 tan 5
=
(2 - (1 + tan 2 5))
1 - tan 2 5
=
sec 2 x = 1 + tan 2 x
2k
(1 - k 2) = 2k
1 - k2
15
Uak kanatlarnn yatay dzlemle yapt aya dihedral a denir. Bu a, uan

aerodinamiini arttrmak iin 1809'da George Cayley tarafndan bulunmutr.
Yanda iki dihedral aya sahip bir kanat modeli gsterilmitir. Kanadn paralarnn dihedral alar x ve 2x tir. Verilenlere gre k deerini h ve y cinsinden yazalm.
tan x =
y
h
tan 2x =
2y
olduunu biliyoruz.
k
y
1
2
2y
1
h
h
&
=
&
=
k
y 2
k
y2
1 -a k
1- 2
h
h
2y
2x
x
y
h
ve tan 2x =
2 tan x
1 - tan 2 x
&
h
1
= 2
k
h - y2
1
h2
2
h h - y2
& k=
h2 - y2
h
335
Blm
4.3
Trigonometri
16
A
ABC ikizkenardr.
|AB| = |AC| = 5 br, |BC| = 6 br
m (W
A) = i olduuna gre tan deerini bulalm.
22
Yandaki ekle gre tan
3
3
24
4
tan i =
=
= 2 =
2
i
7
7
3
1 - tan 2
1 -c m
2
16
4
i 3
= tr.
2
4
2 tan
i
2
17
Bilgi Notu
O
tan2 verilip tan istendiinde bir
as 2 olan bir dik gen izilir ve
aadaki dik gen oluturulur.
|OB| = |AB| , |OC| = 150 m ve |BC| = 200 m

olduuna gre tan deerini bulalm.
Bir baz istasyonu A ve B noktalarna sinyal gndermektedir.
5k
3k
4k
5k
tan 2i =
150
3
= tr.
200
4
|OC| = 3k , |BC| = 4k |OB| = |AB| = 5k
%
%
| OB | = | AB | & m (AOB) = i ve m (OBC) = 2i
tan i =
| OC |
3k
1
=
= bulunur.
| AC |
4k + 5k
3
Sra Sizde
1.
tan 2 22, 5 - 1
deerini hesaplaynz.
4 tan 22, 5
2. tan25 = k olduuna gre cot220 deerini k cinsinden bulunuz.

3.
336
tan i =
5
i
olduuna gre tan deeri katr?
12
2
Bir dinamik geometri yazlmnda aadaki admlar srasyla yapnz.
1.
ber oluturunuz.
1
A
ember zerinde bir A noktas, A noktasndan

2.
eksenlere dik doru paralar indirilerek B ve C noktalarn oluturunuz.
1
24
24
0.1
Dik koordinat sistemi zerinde bir birim em-
0.1
24
Birim emberin x-eksenini kestii noktay E

3.
olarak isimlendiriniz. E den ve C den koordinatlara
izilen dik dorularn kesiim noktasn da D olarak
isimlendiriniz.
AOE nin a ortay dorusunu izip oluan a4.
lar olarak isimlendiriniz.
imdi aada verilen sorular cevaplandrnz.

AC, AD ve DE doru paralarnn uzunluklar ile 1 2sin2,
2sin2 ve 2sincos ifadelerinin deerlerini karlatrnz.
y
(0, 1)
sin
i
cos 2i
2sin i cos i
1b
ni
i
i
2si
i
cos
2sin2 i
i
sin
sin 2i
1 2sin2 i
A noktasn hareket ettirerek, tespit etmi olduunuz

ilikilerin her durum iin geerli olup olmadn kontrol
ediniz.
E(1, 0)
337
4.3.2 Yarm A Formlleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen ifadelerdeki boluklara yarm
a formllerinden yararlanarak uygun ifadeleri yaznz.
7. sin37 0,6 olduuna gre sin16 nn yaklak deerini bulunuz.
a) cos70 =

b) tan
8.
tan x =
3
ise tan2x in deerini bulunuz.
2
2r
= .
5
c) 1 2 sin225 =
) 2cos40 sin40 = .
d)
2 tan 5
= ...
1 - tan 2 5
9. sin10 = k ise sin70 in k cinsinden deerini

bulunuz.
e) 2cos218 1=
f) sin210 cos210 = ...
g)
2.
3.
1 - tan 2 25
= ..
tan 25
sin 80
ifadesini sadeletiriniz.
sin 40
cos x - sin x =
4. sin4105 cos4105 ifadesinin eitini bulunuz.

cos x =
11.
sin 2x + cos 2x + 1
= 2 cos x olduunu gssin x + cos x
teriniz.
1
olduuna gre tan2x in
2
deerini bulunuz.
5.
10. cos35 = a ise cos290 nin a cinsinden deerini bulunuz.
5
ise cos2x ifadesinin deerini
13
12.
cos 2x - cos x
= cot x - csc x olduunu
sin 2x + sin x
gsteriniz.
1
13. cos c 2 arcsin c mm ifadesinin eitini bulunuz.
3
bulunuz.
6.
sin x =
338
1
ise cos2x in deerini bulunuz.
3
14. cos20 cos40 cos80 ileminin sonucunu

bulunuz.
4.3.3 Dnm Formlleri

Trigonometri kullanlarak modellenebilen durumlarda karmza kan trigonometrik ifadelerin ok kark olmas nedeniyle ou zaman bu ifadelerin sadeletirilme ihtiyac doar. rnein, toplam durumundaki iki trigonometrik ifadenin
arpm durumuna getirilmesi gerekir. Bu amala gelitirilen formllere dnm
forml ad verilir. imdi bu formllerin nasl oluturulduunu ve uygulamalarn
grelim.
1
cos x + cos y = 2 cos
x+y
x-y
cos
olduunu gsterelim.
2
2
Kosins toplam ve fark formllerini kullanarak sonuca gidebiliriz.

cos(a + b) = cosa cosb sina sinb ... (1)
cos(a b) = cosa cosb + sina sinb ... (2)
(1) ve (2) numaral eitlikleri taraf tarafa toplayalm.

cos(a + b) + cos(a b) = 2cosa cosb ... (3)
Bu eitlikte a + b = x ve a b = y dnmleri yapalm.
a+b = x
x-y
x+y
3 & a=
, b=
2
2
a-b = y
Bu dnmleri ve deerleri (3) numaral denklemde yazalm. Bu durumda,

x+y
x-y
cos
2
2
formln elde ederiz.

cosx cosy ifadesine eit, arpm durumunda olan bir ifade bulmak iin (1) ve (2)
numaral eitlikler taraf tarafa karlr.

cos(a + b) cos(a b) = 2sina sinb
Bu eitlikte (3) numaral eitlikte yaplan dnm uygulanrsa

cos x - cos y = - 2 sin
x+y
x-y
sin
2
2
eitlii elde edilir.
x+y
x-y
cos
2
2
x+y
x-y
cos x - cos y = - 2 sin
sin
2
2
339
Blm
4.3
Trigonometri
2
a) cos75 + cos15
b)
ilemlerinin sonucunu bulalm.
a)
cos 75 + cos 15 = 2 cos
cos75 cos15
Bilgi Notu
cos75 + cos15 toplam bulunurken cos75 yerine sin15 yazlp
karesi alnr.
sin15 + cos15 = A
2
sin 15 + cos 15 + 2sin15cos15 = A
b) cos 75 - cos 15 = - 2 sin
1 + sin30 = A2
A2 =
3
& A=
2
75 + 15
75 - 15
cos
= 2 cos 45 cos 30
2
2
2
3
6
= 2
=
2
2
2
3
6
=
2
2
75 + 15
75 - 15
sin
= - 2 sin 45 sin 30
2
2
2 1
2
=-2
=2 2
2
3
16x = r olduuna gre
cos 5x + cos 3x
=
cos 5x - cos 3x

cos 5x + cos 3x
ifadesinin eitini bulalm.
cos 5x - cos 3x
5x + 3x
5x - 3x
cos
cos 4x cos x
2
2
=
=- cot 4x cot x
5x + 3x
5x - 3x
sin 4x sin x
- 2 sin
sin
2
2
r
r
r
= - cot cot
= - cot
4
16
16
4
sin x + sin y = 2 sin
2 cos
x+y
x-y
cos
olduunu gsterelim.
2
2
Sins toplam ve fark formllerinden yararlanarak sonuca gidelim.

sin(a + b) = sina cosb + sinb cos a ... (1)
sin(a b) = sina cosb sinb cosa ... (2)
ki eitlii taraf tarafa toplayalm.

sin(a + b) + sin(a b) = 2sina cosb
Bu eitlikte a + b = x ve a b = y dnm yapldnda

x+y
x-y
cos
2
2
sonucuna ularz.

340
x + (- y )
x - (- y)
cos
(y yerine y yazlr.)
2
2
x-y
x+y

(sin(y) = siny)
sin x - sin y = 2 sin
cos
2
2
sin x + sin (- y) = 2 sin
x+y
x-y
cos
2
2
x-y
x+y
sin x - sin y = 2 sin
cos
2
2
5
sin 54 + sin 6
ifadesinin deerini bulalm.
sin 54 - sin 6
54 + 6
54 - 6
2 sin
cos
sin 54 + sin 6
sin 30 cos 24
2
2
=
=
sin 54 - sin 6
54 - 6
54 + 6
sin 24 cos 30
cos
2 sin
2
2
= tan 30 cot 24 =
3
cot 24
3
Sra Sizde
a)

r
5r
+ cos
12
12
5r
r
cos
- cos
12
12
cos
b)
sin 5x + sin 3x
sin 5x - sin 3x
ilemlerinin sonucunu bulunuz.
6
cos 72 + cos 18
sin 72 + sin 18
72 + 18
72 - 18
2 cos
cos
cos 72 + cos 18
2 cos 45 cos 27
2
2
=
=
=1
sin 72 + sin 18
72 + 18
72 - 18
2 sin 45 cos 27
2 sin
cos
2
2
7
sin a - sin 3a
cos a - cos 3a
341
Blm
4.3
Trigonometri
sin a - sin 3a
=
cos a - cos 3a
a - 3a
a + 3a
cos
sin (- a) cos 2a
2
2
= - cot 2a
=a + 3a
a - 3a
sin 2a sin (- a)
- 2 sin
sin
2
2
2 sin
8
x=
sin 5x + sin 3x
r
olduuna gre
deerini hesaplayalm.
cos 5x sin 8x
18
sin 5x + sin 3x
=
cos 5x sin 3x
4x + 5x = 9x =
x + 8 x = 9x =
2 sin
5x + 3x
5x - 3x
cos
2 sin 4x cos x
2
2
=
cos 5x sin 8x
cos 5x sin 8x
r
olduu iin sin4x = cos5x
2
r
olduu iin cosx = sin8x eitlikleri kullanlrsa sonu 2 bulunur.
2
9
sin a + sin 4a + sin 7a
= 1 denklemini salayan pozitif ynl a dar asnn alacos a + cos 4a + cos 7a
bilecei en kk deeri bulalm.

sin 4a + (sin 7a + sin a)
sin 4a + 2 sin 4a cos 3a
=
=
cos a + cos 4a + cos 7a
cos 4a + (cos 7a + cos a)
cos 4a + 2 cos 4a cos 3a

tan4a = 1 ise 4a =
sin 4a (1 + 2 cos 3a)

= tan 4a
cos 4a (1 + 2 cos 3a)
r
r
olur ve a =
bulunur.
16
4
10
1
1
sin 15 cos 15
1
1
cos 15 - sin 15
sin 75 - sin 15
2 sin 30 cos 45
=
=
=
sin 15 cos 15
sin 15 cos 15
1
1
(cos 15)
(sin 15)
2 sin 15 cos 15
sin 30
2
2
= 4 cos 45 = 2 2
342
Bilgi Notu
11
1
1
cos 36 cos 72
cos72 cos36 = ?
(cos 72 - cos 36) (cos 72 + cos 36)
cos 72 + cos 36
cos 2 72 - cos 2 36
cos 72 + cos 36
1
1
(1 + cos 144) - (1 + cos 72)
2
2
=
cos 72 + cos 36
=
- 2 sin 54 sin 18
1
1
cos 72 - cos 36
=
=
= - 2 bulunur.
cos 36 cos 72
cos 36 cos 72
cos 36 cos 72
12
1 - cos 36 - cos 72
2 cos 72 + cos 36
1
=2
C) = 90 , m (W
A) = 75 , |AC| = b br ve |BC| = a br olduuABC dik geninde m (W
na gre
1 cos 144 - cos 72

2 cos 72 + cos 36
a+b
orann hesaplayalm.
a-b
A+B
A-B
cos
a+b
2R sin A + 2R sin B
sin A + sin B
2
2
=
=
=
a-b
2R sin A - 2R sin B
sin A - sin B
A-B
A+B
2 sin
cos
2
2
2 sin
75
c
A+B
A+B
A+B
: cos
tan
2
2
2
=
=
A-B
A-B
A-B
sin
: cos
tan
2
2
2
sin
15
B
A+B
tan
a+b
2
=
Bulduumuz
(a b) bants her gen iin geerlidir.
a-b
A-B
tan
2
m (W
A) = 75 ve m ( V
B) = 15 olduundan A + B = 90 ve A B = 60 olur.
Bu deerler yerine yazlrsa
a+b
tan 45
1
=
=
= 3 bulunur.
1
a-b
tan 30
3
Hatrlayalm
ABC geninde
a
b
c
=
=
= 2R
sin A
sin B
sin C
Sra Sizde
1.
x+y =
cos x - cos y
2r
olduuna gre,
3
sin x - sin y
2. 9x = r olduuna gre,
cos 7x + cos 3x
5x
cos 4x sin
2
343
4.3.3 Dnm Formlleri
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerdeki boluklara dnm
formllerinden yararlanarak uygun ifadeleri
yaznz.
5.
sin 6x + sin 4x
cos 6x - cos 4x
6.
a+b =
a) sin12 + sin24 =
b) sin18 sin8 =
c) cos80 + cos40 =
cos a - cos b
sin a - sin b
) cos54 cos42 =
2. Aada verilen eitliklerin doru olanlarna D

() sin 75 + sin 15 =
5r
olmak zere,
6
7.

ifadesinin eitini
cos a + cos 2a + cos 3a
bulunuz.
6
2
() sin40 + sin20 = cos10

() cos 10 + cos 50 = 3 cos 10
() cos80 + cos40 = cos20
() cos 80 - cos 40 = - 3 sin 20
8.
8x =
r
olmak zere,
2
cos 10x - cos 2x

cos 2x cos 4x
9. sin28 = k olmak zere,

3.
sin 32 + sin 28
cos 2
4. cos255 + cos165 ifadesinin deerini bulunuz.
344
sin88 sin32 ifadesinin k cinsinden deerini bulunuz.
10. cos72 + cos360 deerini hesaplaynz.
Blm 4. 3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn

Trigonometrik Deeri
BLM DEERLENDRME
1. Bir ABC geninde
6. D 1 C
1
1
sin A cos B =
ve sin B cos A =
ise
6
8
ABCD dik yamuunda

%
m (BEC) =
olduuna gre, sina

deerini bulunuz.
sinC deerini bulunuz.

3
2.
csc 42 cos 48 + sec 40 sin 50

tan 75

7.
3. D
|AB| = 4|FB| = 4|DE|

%
ve m (EAF) =
a
A
8.
olduuna gre,
cosa deerini
bulunuz.
sin c arcsin
13
4
3
4
7
m ifadesinin eitini
+ arctan
5
24
bulunuz.
9.
ABCD drtgeninde
[AD] [AB] ve
12
4.
3
5
m ifadesinin eitini
+ arctan
5
12
bulunuz.
ABCD karesinde
cos c arcsin
tan x - cot x =
%
m (BED) =
olduuna gre,
%
cos (ABC) deerini
bulunuz.
1
ise tan4x ifadesinin deerini
2
bulunuz.
5.
ABCD karesinde
C
a
|AB| = 4|BE| ve
%
m (BED) =
olduuna gre,
tana deerini
bulunuz.
5
10. x (0, 90) olmak zere, tan 2x =
ise
12
tanx deerini bulunuz.
11. tan a
r
k deerini hesaplaynz.
12
345
Blm 4. 3 ki Ann lleri Toplamnn ve Farknn

Trigonometrik Deeri
BLM DEERLENDRME
12.
16.
21,5 m
Uzunluu
21,5 m olan bir
yk asansrnn merdiveni
duvara yaslanmtr.
36
d
Bir uak yerden

2000 metre ykseklikte umaktadr.
Uan pilot
kabininden yerdeki
bir aaca bak as
15 dir.
15
2000 m
Merdivenin duvarla yapt yatay a 36 olduuna gre, d ve n deerlerini bulunuz.

(sin 36 , 0, 6)
13. a + b =
r
sin a - sin b
olmak zere,
3
cos a - cos b
Uan aacn tam zerine gelmesi iin yatayda ne kadar umas gerekir?
17. sin20 = a ve cos20 = b olduuna gre,

cos50 nin a ve b cinsinden deerini bulunuz.
sin 12 + sin 24 + sin 36

14.
ileminin sonucunu
1 + cos 12 + cos 24
sin 30 cos 30
+
sin 10 cos 10
18. cos20 = m olmak zere
bulunuz.
15.
19.
30
50 metre
15
200 metre
Yukarda, direkler arasndaki kabloda asl bir

teleferik, yolcu kabini gsterilmitir.
%
|AC| = 80 m, |CH| = 10 m ve m (ABC) = 30
%
olduuna gre, cos ÂCBh deerini bulunuz.
346
Dikey bir anten 50 m uzunluundaki bir direin

tepesine yerletirilmitir. Antenin 200 metre
uzaklktaki bir A noktasna gnderdii sinyalin yer ile yapt ann ls 15 dir.
Antenin boyunu bulunuz.
nite
Trigonometrik Denklemler
4. Blm
4.4 Trigonometrik Denklemler
Giri
Bilim insanlar ou gerek hayat problemini, doadaki olgu ve olaylar aklarken trigonometrik fonksiyon ya da denklemlerden yararlanrlar. Bu nedenle,
yaantmzn her yerinde (deniz, hava, kara) trigonometri karmza kar.
Kuzey Amerika'nn Atlantik kysnda yer alan Fundy
Krfezi, yksek gelgit genliiyle tannr. Denizin 6
saatlik ykselii srasnda kara, 100 milyar ton su ile
dolar. Bu miktar dnyadaki tm nehirlerin toplam
su miktarna yakndr. Bu krfezde, gelgitin etkisiyle
normal seviyesinin 6 m stne ykselen deniz daha
sonra normal seviyesinin 6 m aasna iner. 12 m lik
bu deiim sreci 12 saatlik bir periyotta tekrar
r
eder ve h (t) = 8 + 6 sin (t - 2) denklemi ile mo6
dellenebilir.
Ara srclerinin virajlarda gvenli bir sr yapabilmeleri iin mhendisler virajda iten da
doru belli bir eimle ykselti fark olutururlar.
Araba ya da motosiklet yarlarnn yapld dairesel pistlerde de kullanlan ve ykseltme as olarak da adlandrlan bu a virajda bir aracn hz limiti asndan nem tar. Bu limit aldnda ara
savrulur ve kazalar oluur. Bir viraj iin ykselti a-
Bu blm sonunda;
sinx = c , cosx = c ve tanx = c
tipindeki denklemleri,
sin(ax) = c , cos(ax) = c ve
tan(ax) = c (a 1) tipindeki denklemleri,
sinx = sina , cosx = cosa ve
tanx = tana tipindeki denklemleri,
arpanlarna ayrma ve zdeliklerden yararlanarak trigonometrik denklemleri zmeyi,
renmi olacaz.
s ise gvenli bir sr iin bir aracn maksimum

V2
hz (V: km/sa), tan i =
denkleminden
224000
elde edilebilir.
Mach says(M), hareket halindeki bir ktlenin hznn, ktlenin bulunduu artlardaki ses hzna
orandr. Stratosfer snrnda 11 km ykseklikte
1 M = 1062,2 km/sa tir. Bir jet bu deeri getiinde uan arkasna doru bir buhar konisi oluur.
Bu koninin kesitinin oluturduu as ile M arai
1
snda sin =
bants vadr.
2
M
Temel Kavramlar
Trigonometrik denklem
Trigonometrik denklemin kk
ve zm kmesi
Yukarda verilen bu zel denklemlerin zm var olan durumu aklad

gibi gelecee ynelik tahminler yaplabilmesi iin de nem arz eder. Bu blmde bu zel denklemleri yani trigonometrik denklemleri zeceiz.
347
Blm
4.4
Trigonometri
4.4.1 Trigonometrik Denklemler

Trigonometrik fonksiyon ieren eitlikler trigonometrik denklem olarak adlandrlr. Bu eitliklerin bir ksm daha nce trigonometrik zdelikler olarak karmza
kmt.
sin2x + cos2x = 1 , tanx cotx = 1 , ........
eitlikleri birer zdeliktir. Bu zdelikler dnda baz zel deerler iin de doru
olan denklemler vardr.

sin x =
1
2
cos 2x = - 1
tan 2 x = 3 ............
Bu blmde bu tip denklemlerin zel ve genel zmlerini greceiz.
I. sinx = c ,
cosx = c
ve
tanx = c Tipindeki Denklemler
1
sin x =
1
denkleminin zm kmesini bulalm.
2
Bilgi Notu
1
denklemini salayan aklmza ilk gelen deer 30 ve bu deeri 180 ye
2
tamamlayan 150 dir. Ancak sin fonksiyonu, periyodik olduu iin bu deerlere
sin x =
1
sin x =
2
denklemini zmek, aslnda
y = sinx ve y =
1
fonksiyonlarnn
2
grafiklerinin kesitii noktalarn
360 nin katlarnn eklenmesi ya da kartlmas ile oluan deerler de denklemin

kkleridir. Bu durumda denklemin kkleri,
apsislerini bulma ilemidir.
11r 7r
6
6
1
2
0
y = sinx
y=
r
2
5r
6
r
+ k 2r
6
5r
+ k 2r
x 2 = 150 + k 360 =
6
x 1 = 30 + k 360 =
13r
2
1
2
k = 0 , ! 1 , ! 2...
k = 0 , ! 1 , ! 2...
olarak yazlr ve zm kmesi ise

= " x | x = 30 + k 360 V x = 150 + k 360 ,
k ! Z,
veya
Bilgi Notu
x 1 + x 2 = r & sin x 1 = sin x 2
= 'x | x =
r
5r
+ k 2r V x =
+ k 2r ,
6
6
eklindedir.
2
cos x = -
348
1
denkleminin zm kmesini bulalm.
2
k ! Z1
1
cos x = - eitliini salayan 60, 2rh aralndaki iki deer vardr. Bu deer 1200
2
ve bu deeri 3600 ye tamamlayan 2400 dir. Denklemde geen cos fonksiyonun
periyodu 2r olduundan denklemin kkleri;

2r
+ k $ 2r , k = 0 , ! 1 , ! 2 , .....
x 1 = 120 + k $ 360 =
3
4r
+ k $ 2r , k = 0 , ! 1 , ! 2 , .....
x 2 = 240 + k $ 360 =
3
olarak yazlr ve zm kmesi ise;

= " x ; x = 120 + k $ 360 V x = 240 + k $ 360, k ! Z ,

= 'x ; x =
2r
4r
+ k $ 2r V x =
+ k $ 2r, k ! Z 1
3
3
Bilgi Notu
x 1 + x 2 = 2r & cos x 1 = cos x 2
Bilgi Notu
1
2
denkleminin analitik zm iin,
1
y = cosx ve y = - fonksiyonlar2
nn grafikleri kesitirilir.
cos x = -
y
4r
3
2r
3
2r
3
8r
3
4r
3
12
eklindedir.
y = cosx
y = 1
2
3
Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulalm.
a) sinx = 0
b) sinx = 1

c) sinx = -1
Bilgi Notu
y
y = sinx
a) sinx = 0 x1 = 0 + k . 2r

veya
x 2 = r + k $ 2r ^ k d Z h
& x 1 = ... - 2r , 0 , 2r , ... veya x 2 = ... - r , r , 3r , ...
2r
0
r
2r y = 0
sinx = 0 denkleminin kkleri

y = sinx fonksiyonun sfrlardr.
iki durum birletirildiinde,

x = ... - 2r , - r , 0 , r , 2r , 3r , ...
olaca iin sinx = 0 denkleminin zm kmesi,

= " x ; x = k $ r , k d Z , bulunur.
b) sin x = 1 & x =

r
+ k $ 2r ^k d Zh
2
& x = ... , -
= &x ; x =
3r r 5r 9r
,
,
,
, ...
2
2
2
2
r
+ k $ 2r , k d Z 0
2
Bilgi Notu
1 sinx 1 olduundan
sinx = 1 denkleminin kkleri:
5r
r 3r
x = ..., ,- ,
, ...
2
2 2
y = sinx fonksiyonunu en kk
yapan x deerlerdir.
sinx = 1 denkleminin kkleri:
3 r r 5r
x = ..., , ,
, ...
2 2 2
y = sinx fonksiyonunu en byk
yapan deerlerdir.
349
Blm
4.4
Trigonometri
c)
sin x = - 1 & x =

& x = ... , -
= 'x ; x =
3r
+ k $ 2r
2
r 3r 7r
5r
,- ,
,
, ...
2
2
2
2
3r
+ k $ 2r , k d Z 1
2
4
a) cos x = 0
b) cos x = 1
denklemlerini zelim.
a)
Bilgi Notu
y
5r 3r
2
2
r
2

y=0
r
2
3r
2
5r
2 y = cosx
b)
1 cosx 1 olduundan
cosx = 1 denkleminin kkleri:
x = ..., - r, r, 3r, ...
y = cosx fonksiyonunu en kkyapar.
cosx = 1 denkleminin kkleri:
x = ..., - 2r, 0, 2r, ...
y = cosx fonksiyonunu en bykyapar.
veya
x2 =
x = ... , -
x 2 = ... , -
r 3r 7r
,
,
, ...
2 2
2
3r
r r 3r 5r
,- ,
,
,
, ...
2
2 2 2
2
c)
r
deerinin tek katlar denklemin kkleridir. zm kmesi
2
= & x ; (2k + 1)
r
, k ! Z0
2
cos x = 1 & x = 0 + k $ 2r (k ! Z)
& x = ..., - 2r, 0, 2r, 4r, ...
= " x | x = k 2r , k ! Z ,
cos x = - 1 & x = r + k 2r ^k ! Zh
& x = ..., - 3r, - r, r, 3r, 5r, ...
"
= x | x = ^ 2k + 1 h r , k ! Z ,
5
tan x = 3 denkleminin zm kmesini bulalm.
350
3r
+ k $ 2r ^k ! Zh
2
r r 3r 5r
3r
,- ,
,
,
, ... veya
2
2 2 2
2
olur. Bu durumda,

Bilgi Notu
x 1 = ... , -
r
+ k $ 2r
2
Denklemi salayan tm deerler bir araya getirilirse

cosx = 0 denkleminin kkleri

y = cosx fonksiyonunun sfrlardr.
cos x = 0 & x 1 =
c) cos x = -1
Bilgi Notu
Tanjant 3 olan alarn esas ls 60 veya 240 dir. Bunun iin genel zm;
r
x = 60 + k 180 veya x = + k r , k = 0, ! 1, ! 2, .......

3
eklinde yazlr ve zm kmesi ise
= " x | x = 60 + k 180 , k ! Z ,
tan x = 3
denkleminin kkleri y = tanx ve
y = 3 fonksiyonlarnn grafiklerinin kesitii noktalarn apsisleridir.
y
veya

y = tanx
= &x | x =
r
+ k r , k ! Z0
3
y= 3
olarak bulunur. Bu denklem iin sinx veya cosx ieren denklemden farkl bir durum sz konusudur. Bu durum tanx fonksiyonunun periyodunun r olmasndan
kaynaklanr.
2r
3
4r
3
6
cotx = 1 denklemini zelim.
Bilgi Notu
y
Esas ls 135 ve 315 olan deerler denklemi salar. cotx fonksiyonunun periyodu r olduundan tanx fonksiyonu ieren denklemin zmnde olduu gibi
iki deeri tek bir durum iinde ifade edebiliriz.

3r
x = 135 + k 180 veya x =
+ k r , k = 0, ! 1, ! 2, ......
4
= " x | x = 135 + k 180 , k ! Z , = ' x | x =
3r
+ k r, k ! Z 1
4
3r
4
r
4
7r
4
x
y = 1
y = cotx
Kesiim noktalarnn apsisleri

arasndaki farkn r olduuna dikkat
ediniz.
II. sin(ax) = c , cos(ax) = c ve tan(ax) = c (a 1) Tipindeki

Denklemler
1
sin 2x = -
3
denklemini zelim.
2
Uyar
y = sin2x
4r
2r
+ k $ 2r & x 1 =
+k$r
3
3
5r
5r
+ k $ 2r & x 2 =
+k$r
2x 2 =
3
6
2r
5r
= 'x ; x =
+k$r V x =
+ k $ r, k ! Z1
3
6
2x 1 =
fonksiyonunun periyodu T = r
dir. Bu nedenle sin 2x = -
3
2
5r
2r
ve
6
3
deerlerine r nin katlar eklenip
kartlmtr.
denklemini zerken
351
Blm
4.4
Trigonometri
2
2 cos 4x + 2 = 0 denkleminin 60, r@ aralnda ka tane kk olduunu bulalm.
2 cos 4x + 2 = 0 & cos 4x = -
2
olur
2
r
3r
3r
+ k $ 2r & x 1 =
+k
4
16
2
i)
4x 1 =
k = 0 iin x =
k = 2 , 3 , ... iin x 2 r olacandan bu durum iin baka kk bulamayz.
ii)
4x 2 =
3r
,
16
k = 1 iin x =
3r r
11r
+ =
16
2
16
r
5r
5r
+ k 2r & x 1 =
+k
4
16
2
k = 0 iin x =
5r
,
16
k = 1 iin x =
5r r
13r
+ =
16
2
16
k = 2 , 3 , ... iin x 2 r olur. Bu durum iin 2 kk daha vardr.

Denklemin 60, r@ aralnda toplam 4 kk vardr.
3
3 sin x + 3 cos x = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
3 sin x + 3 cos x = 0 & 3 sin x = - 3 cos x

&
sin x
3
=cos x
3
& tan x = -
3
3
3
denklemini esas ls 150 ve 330 olan alar salar. Bu durumda,
3
verilen denklemin zm kmesi
tan x = -
= 'x ; x =
olarak bulunur.
352
5r
+ k r , k d Z1
6
4
Evlerimizde kullandmz elektrik, alternatif akma (AC) sahip olmakta bu akm
ve bu akmla ilikili potansiyel fark sins fonksiyonu ile modellenmektedir.
t : zaman (sn) ve V : potansiyel fark (volt) olmak zere bir blgede kullanlan elektriin potansiyel fark denklemi zamana bal olarak
V(t) =180 sin(120rt)
forml ile belirleniyor. Buna gre, bu blgedeki elektrikli bir ev aleti altrldktan
a) ka saniye sonra ilk kez potansiyel farkn 90 V olduunu,
b) ikinci kez potansiyel farkn 90 V olmas iin en az ka saniye gemesi gerektiini hesaplayalm.
Verilen denklemde V yerine 90 yazalm.
Bilgi Notu
1
2
r
1
1
+k
a) 120rt = + k 2r & t =
6
720
60
1

k = 0 iin t 1 =
sn sonra potansiyel fark ilk kez 90 V olur.
720
5r
1
1
+ k 2r & t =
+k
b) 120r t =
6
144
60

180 sin (120rt) = 90 & sin (120rt) =
1
k = 0 iin t 2 =
sn
144
V(volt)
180
90
0
V = 90
t(sn)
1
148
V = V(t)
180
V(t) = 180 sin(120rt)

fonksiyonun periyodu
sonra ikinci kez 90 V olur.
T=
Bu durumda, ikinci kez potansiyel farkn 90 V olmas iin

t2 - t1 =
1
720
2r
1
=
sn
120r 60
1
1
4
1
=
=
sn lik sre gemelidir.
144 720
720
180
Sra Sizde
1)
1
x ! 60, r@ olduuna gre, sin 3x = denklemini salayan ka x
2
deeri vardr?
2) 4 cos 2x + 2 = 0 denklemini salayan en kk iki farkl pozitif x deerinin toplam katr?

3) 0 # x 1 2r olmak zere, 2tan 4x = 1
vardr?
denkleminin ka tane kk
353
Blm
4.4
Trigonometri
imdiye kadar zdmz denklemlerde geen trigonometrik fonksiyonlarn

derecesi 1 idi . Derecesi 1'den byk trigonometrik fonksiyon ieren denklemleri
zerken arpanlara ayrma ynteminden ve trigonometrik zdeliklerden yararlanacaz. imdi bu tip denklemlerin nasl zldn grelim.
III. arpanlara Ayrma Yntemi ile zlebilen Trigonometrik

Denklemler
1
- r 1 x 1 r aralnda 2 cos 2 x - 1 = 0 denkleminin ka tane kk olduunu
bulalm.
2 cos 2 x - 1 = 0 & cos 2 x =

1
2
i)
cos x =
ii)
cos x = -
1
2
1
2
& cos x = !
1
2
r
7r r 9r
+ k 2r & x = ... , ,
,
, ...
4
4 4 4
7r
r 7r 15r
& x=
+ k 2r & x = ... , - ,
,
, ...
4
4 4
4
& x=
3r
5r 3r 15r
+ k 2r & x = ... , ,
,
, ...
4
4
4
4
5r
3r 5r 13r
& x=
+ k 2r & x = ... , ,
,
, ...
4
4
4
4
& x=
3r
r r 3r
deerleri (-r, r) aralnda yer aldndan denklemin
,- ,
,
4
4 4
4
4 kk vardr.
x =-
2
sin 2 x - sin x = 2 denklemini salayan ^- r , 4rh aralnda ka tane x deeri olduunu bulalm.
sin(ax + b) = c
sin 2 x - sin x - 2 = 0 denkleminde sin x = t dnm yapalm.

t 2 - t - 2 = 0 & (t - 2) (t + 1) = 0
& t = 2 veya t = - 1
veya
t ! 2 nk t = sin x olduundan - 1 # t # 1
Uyar
cos(ax + b) = c
denklemlerinin zm kmesi
c > 1 ya da c < 1
iin bo kme () olur.
354
t = sin x = - 1 & x =
3r
+ k 2r olur.
2
r 3r 7r
deerleri verilen aralkta olduundan denk,
,
2 2
2
lemi salayan 3 tane x deeri vardr.
k = -1 , 0 , 1 iin x = -
3
6sin2x 5sinx 4 = 0 denklemini salayan en byk negatif x deerini bulalm.
sinx = t dnmn yapalm.

6t 2 - 5t - 4 = 0 & (2t + 1) (3t - 4) = 0
1
4
& t =veya t =
3
2
t]
4
nk 1 sinx 1
3
t = sin x = k = 1 iin
1
2
& x=
7r
11r
+ k 2r
+ k 2r veya x =
6
6
r
11r
- 2r = - deeri verilen denklemin en byk negatif kkdr.
6
6
4
sin2x = cos2x denkleminin c 0,
3r
m aralnda ka kk olduunu bulalm.
2
sin 2 x = cos 2 x & sin 2 x - cos 2 x = 0

& (sin x - cos x) (sin x + cos x) = 0
i)
sinx cosx = 0 sinx = cosx tanx = 1

r
5r
& x=
veya x =

4
4
ii) sinx + cosx = 0 sinx = cosx tanx = 1

3r

.
& x=
4
3r
m aralnda denklemin 3 tane kk vardr.
Buna gre, c 0,
2
Sra Sizde
Aada verilen denklemlerin 60, 2r@ aralndaki kklerini bulunuz.
a) 6sin2x 3 = 0
b)
2cos2x = 3cosx + 2
355
Blm
4.4
Trigonometri
IV. zdelikler Yardmyla zlebilen Trigonometrik Denklemler
1
2sin2x = 3cosx denklemini salayan en kk pozitif x deerini bulalm.
(sin2x = 1 cos2x)
2 sin2x = 3 cosx
2(1 cos2x) = 3cosx
2 2cos2x = 3cosx 2cos2x + 3cosx 2 = 0

cosx = t dnm ile 2t2 + 3t 2 = 0 denklemi elde edilir ve aadaki gibi arpanlarna ayrlr.
(2t 1) (t + 2) = 0 t =

1
veya t = 2
2
t = cosx = 2 = olur.
t=
1
1
t = cos x =
2
2
Bu durumda, denklemi salayan en kk pozitif x deeri
r
olur.
3
2
cos2x + 3cosx = 1 denklemini salayan x deerlerinin esas lsnn en ok ka
olabileceini bulalm.
Hatrlayalm
cos 2a = 2 cos 2 a - 1
(cos2x = 2cos2x 1)
cos2x + 3cosx 1 = 0
2cos2x 1 + 3 cosx 1 = 0
2cos2x + 3cosx 2 = 0
2
(cosx = t, 1 t 1)
2t + 3t 2 = 0
(2t 1) (t + 2)
t=
t ! - 2 , t = cos x =
Bu durumda sonu
1
2
1
2
& x=
veya t = 2
r
5r
veya x =
3
3
5r
bulunur.
3
3
sin 3x cos 3x
+
= 2 3 denklemini salayan en kk pozitif ynl dar ann
sin x
cos x
lsn bulalm.
356
Hatrlayalm
sin 3x cos 3x
sin 3x cos x + cos 3x sin x
=2 3
+
=2 3 &
cos x
sin x cos x
sin x
& sin (3x + x) = 2 3 sin x cos x
& sin 4x = 3 sin 2x
sin 4x = 3 sin 2x & 2 sin 2x cos 2x = 3 sin 2x
3
& sin 2x = 0 veya cos2x =
2
sina cosb + sinb cosa = sin(a + b)

2 sina cosa = sin2a
sin2x = 0 denklemini salayan x dar asnn ls 0 olup bu deer asl denklemin paydasn sfr yapt iin kk olmaz.

r
r
3
+kr
cos 2x =
& 2x = + k 2r
& x=
2
6
12
r
& k = 0 iin x =
12
11r
11r
+ k 2r & x =
+kr
& 2x =
6
12
r
& k = - 1 iin x = 12
Verilen denklemi salayan dar a pozitif olaca iin sonu
4
tan x = 2sin2x denklemini salayan
unu bulalm.
:0,
r
k
2
r
dir.
12
aralnda ka x deerinin oldu-
sin x
(sin x = 0)
= 4 sin x cos x
cos x
1
& cos 2 x =
4
1
1
& cos x =
veya cos x = 2
2
sin x = 0 ise x = 0
1
r
cos x =
ise x =
2
3
tan x = 2 sin 2x &
cos x = -
1
2
denklemini salayan :0,
x = 0 veya x =
r
k aralnda x deeri yoktur.
2
r
olur. Bu durumda 2 tane x deeri vardr.
3
357
Blm
4.4
Trigonometri
5
sin 4x - sin 2x
= 2 (sin 3x + sin x) denklemi salayan 90 den kk en byk x
cos 4x + cos 2x
deerini bulalm.
Dnm formlleri ile verilen denklemi daha sade hale getirelim.
Hatrlayalm
sin a + sin b = 2 sin
a+b
a-b
cos
2
2
sin a - sin b = 2 sin
a+b
a-b
cos
2
2
cos a + cos b = 2 cos
a-b
a+b
cos
2
2
sin 4x - sin 2x
2 sin x cos 3x
=
= tan x
cos 4x + cos 2x
2 cos 3x cos x
2 (sin 3x + sin x) = 2 2 sin 2x cos x = 4 sin 2x cos x
sin x
= 4 2 sin x cos x cos x
(sin x ! 0)
cos x
1
1
ve cos x =
& cos 3 x =
8
2
sinx = 0 x = 0 denklemin kkdr , ancak 90den kk en byk deer
deildir.
tan x = 4 sin 2x cos x &
cos x =
1
r
x=
deeri aradmz deerdir.
2
3
6
D
A
4
2 6 sin x
2x
2
C
ABC nde
|AB| = 4br , |AC| = 2 br ,
|BC| = 2 6 sin x br
%
m (BAC) = 2x
Buna gre, sinx deerini hesaplayalm.
ABC nde kosins teoremini uygulayalm.

|BC|2 = |AB|2 + |AC|2 2 |AB| |AC| cos2x

2
^ 2 6 sin x h = 4 2 + 2 2 - 2 4 2 cos 2x
4 6 sin x = 16 + 4 - 16 (1 - 2 sin 2 x)
24 sin x = 20 - 16 + 32 sin 2 x & 32 sin 2 x - 24 sin x + 4 = 0
358
Bu denklemi 4 ile sadeletirerek

8 sin 2 x - 6 sin x + 1 = 0
denklemini elde ederiz.

sinx = t dnm yaparsak

8t 2 - 6t + 1 = 0
(4t - 1) (2t - 1) = 0
1
1
t=
veya t =
2
4
&
&
1
1
veya
olabilir.
4
2
Bu durumda sinx deeri
Sra Sizde
Aadaki denklemlerin 60, 2r@ aralndaki kklerini bulunuz.
a) 2 sin2x + 3 cosx = 3
b)
sinx cos2x = 2
c)
d)
1 + tan2x cosec2x = 0
sin3x + sinx = cos2x + 1
V. sinx = sina , cosx = cosa ve tanx = tana Tipindeki Denklemler
1
sin2x = sin(x + 30) denkleminin zm kmesini bulalm.
Eitliin her iki tarafndaki trigonometrik fonksiyonlarn isimlerinin ayn olduunu gryoruz. Sins deerleri eit olan 2x ve x + 30 deerleri iin iki durum sz
konusudur. Bu iki deer birbirine eit olabilir ya da birbirini 180 ye tamamlar.
i)
2x = x + 30 + k 360
x = 30 + k 360
ii) 2x = 180 (x + 30) + k 360

sinx = sin
(k Z)
denkleminin kkleri:
i) x = + k 2r
x = 50+ k 120
= " x | x = 30 + k 360 V x = 50 + k 120 , k ! Z ,
3x = 150 + k 360
sinx = sina
Bilgi Notu
(k Z)
x = a + k 2r veya x = r a + k 2r
(k Z)
veya
ii) x = r + k 2r
(k Z)
(k Z)
359
Blm
4.4
Trigonometri
2
cos a 3x +
r
r
k = cos a x + k denklemini zelim.
6
3
ki ann lsnn kosinsleri eitse alarn esas lleri ya birbirine eittir ya da

toplamlarnn esas ls 0 dir.
Bilgi Notu
cosx = cos ise
i)
3x +
denkleminin kkleri
i) x = + k 2r (k Z)
r
r
r r
= x + + k 2r & 3x - x = - + k 2r
6
3
3 6
r
& 2x = + k 2r
6
veya
& x=
ii) x = + k 2r (k Z)
ii)
3x +
r
+kr
12
r
r
r r
= - x - + k 2r & 3x + x = - - + k 2r
6
3
3 6
(2)
r
& 4x = - + k 2r
2
& x = = &x | x =
r
+kr
12
x =-
r
r
+k
8
2
r
r
, k ! Z0
+k
8
2
cosx = cosa x = a + k 2r V x = a + k 2r
(k Z)
3
sin a 2x -
Hatrlayalm
r
r
k = cos a - x k denklemini zelim.
4
6
sin x = cos a
r
- xk
2
Denklemdeki fonksiyonlar birbirinden farkl olduunda isimlerini ayn yapmak

gerekir. Birbirini 90 ye tamamlayan alarn sins ve kosins deerlerinin eit olduunu biliyoruz.
cos x = sin a
r
- xk
2
cos a
r
r
r
r
- x k = sin a - a - x kk = sin a + x k
6
2
6
3
Yukarda kosins sinse dntrdk, isterseniz sins kosinse dntrebilir

ve sonucun deimediini grebilirsiniz.
360
sin a 2x -
2x -
i)
x=
ii)
2x -
r
r
r
r
k = cos a - x k & sin a 2x - k = sin a + x k
4
6
4
3
r r
r
r
= + x + k 2r veya 2x - = r - a + x k + k 2r
4
3
4
3
r r
7r
+ + k 2r & x =
+ k 2r
3 4
12
r 2r
2r r
=
- x + k 2r & 3x =
+ + k 2r
4
3
3
4
11r
2r
& x=
+k
36
3
4
tan(3x 20) = tan(80 2x) denklemini salayan 60, 180h aralndaki x deerlerini bulalm.
Sins ve kosins ieren denklemlerden farkl olarak tek bir durum sz konusudur.
Bu durum tanjant fonksiyonunun periyodunun r olmasndan kaynaklanr.
tan (3x - 20) = tan (80 - 2x) & 3x - 20 = 80 - 2x + k 180
& 3x + 2x = 80 + 20 + k 180
&
5x = 100 + k 180
&
x = 20 + k 36
k = 0, 1, 2, 3, 4 iin x = 20, 56, 92, 128, 164 deerleri verilen aralkta denklemin kkleridir.
tanx = tana
x = a + k r
(k Z)
cotx = cota
x = a +k r
(k Z)
r
2r
m denklemini salayan en kk pozitif x deerini
cot a 4x + k = tan c x +
3
3
bulalm.
Verilen denklemde nce trigonometrik fonksiyon adlarn ayn yapmamz iimizi

kolaylatrr. Tmler iki ann tanjant ve kotanjant eit olduu iin,

2r
r
2r
r
m = cot c - c x +
mm = cot a - x - k
tan c x +
3
2
3
6
bulunur.
361
Blm
4.4
Trigonometri
imdi bu ifadeyi denklemde yerine yazalm.

cot a 4x +
r
r
k = cot a - x - k
3
6
&
&
&
&
r
r
=-x - + k r
3
6
r r
4x + x = - - + k r
6 3
r
5x = - + k r
2
r
r
x =+k
10
5
4x +
r
r
r
+ =
k = 1 iin x = bulunur, bu deer de denklemin en kk pozitif
10 5
10
kkdr.
6
tan3x cot2x = tan2x cot3x denklemini 60, 2rh aralnda ka tane x deerinin
saladn bulalm.
tan 3x cot 2x = tan 2x cot 3x
&
tan 3x
tan 2x
=
tan 2x
tan 3x
&
tan 2 3x = tan 2 2x
&
tan 3x = tan 2x
veya
i)
tan 3x = tan 2x & 3x = 2x + k r & x = k r & x = 0
tan 3x = - tan 2x
veya
x=r
Bu iki deeri alamayz nk denklemi tanmsz yaparlar.

ii)
tan 3x = - tan 2x = tan ^- 2xh
&
3x = - 2x + k r
&
x=
kr
5
k = 5 iin x = r olur. Bu deer de denklemde yazldnda tanmszlk oluturur ve

zm kmesine dahil edilmez.
Bu nedenle k = 1 , 2 , 3 , 4 , 6 , 7 , 8 , 9 iin 8 farkl x deeri vardr.
Sra Sizde
1) sin(4x+15) = sin(x - 15) denklemini salayan en kk pozitif x deeri katr?
2) sin4x cos2x = sin2x cos4x denkleminin en byk negatif kk katr?
cos 4x sin 4x
+
= 4 cos 2x denkleminin 60, r@ aralnda ka tane
sin x
cos x
3)
kk vardr?
362
y
5
a=2 5
b = 0.6 3
y=b 1
1
y = cos ax
1. a deeri iin snrlar [5, 5] ve b deeri iin [3, 3] olan iki srg oluturunuz.
2. y = b ve y = cos(ax) fonksiyonlarnn grafiini oluturunuz.
3. Grafikleri [6, 6] aralnda snrlayarak aadaki sorular cevaplandrnz.
b deerini [1, 1] aral dnda hareket ettirdiinizde iki grafiin ortak noktas var mdr?
Bu durumda cos(ax) = b denkleminin zm kmesi hakknda ne sylenebilir? fade ediniz.
b = 1 ve b = 1 iin iki grafiin ortak noktalarn inceleyiniz. Bu durumda cos(ax) = b denkleminin zm kmesi hakknda ne sylenebilir? fade ediniz.
b deeri (1, 1) aralnda iken a nn farkl deerleri iin iki grafiin kesiim noktalarn inceleyiniz. Bu
durumda cos(ax) = b denkleminin zm kmesi hakknda ne sylenebilir? fade ediniz.
a deeri mutlak deerce bydke y = cos(ax) grafiindeki deiimi gzlemleyiniz. Bu fonksiyonun

periyodu nasl deiiyor? ki grafiin kesiim noktalarnn says nasl deiiyor?
imdi de ayn b srgsn kullanarak y = sin(bx) grafiini oluturunuz. Farkl a ve b deerleri iin
y = cos(ax) ve y = sin(bx) fonksiyonlarnn grafiklerinin ortak noktalarn inceleyiniz. Buradan
cos(ax) = sin(bx) denkleminin zm kmesi iin karmlarda bulununuz.
363
4.4.1 Trigonometrik Denklemler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerin yanndaki boluklara
doru olanlarna D, yanl olanlarna yanna Y
yaznz.
() cosx = a denkleminin [0, 2r) aralnda
bir kk a ise dier kk a dr.
() cosx = a denkleminde |a| > 1 ise denklemin zm kmesi bo kmedir.
() cosx = a denkleminin [0, 2r) aralnda
bir kk a ise zm kmesi

{x| x = a + 2kr veya x = a + 2kr , k Z } dir.
2. cos2x cosx = 0 denkleminin zm kmesini [0, 360) aralnda bulunuz.
3. cosx 2cos2x = 0 denkleminin zm kme3r

m aralnda bulunuz.
sini ;0,
2
4. 2sin2x 2 sinx = 0 denkleminin zm

kmesini [0, r] aralnda bulunuz.
() sinx = b denkleminin [0, 2r) aralnda

bir kk ise dier kk r a dr.
() sinx = b denklemi |b| > 1 iin zm
kmesi drt elemanldr.
5. sin(3x + 300) = 0 denkleminin zm kmesini 60, 90@ aralnda bulunuz.
() sinx = b denkleminin [0,2r) aralnda bir

kk a ise zm kmesi

{x| x = a + 2kr veya x = r a + 2kr ,

k Z } dir.
() tanx = c denkleminin [0, 2r) aralnda

6. sin3x 1 = 0 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
{x| x = a + kr , k Z } dir.
() tanx = c denkleminde |c| > 1 ise denklemin zm kmesi bo kmedir.
() cotx = d denkleminin [0, 2r) aralnda

{x| x= a +2kr veya x = a + 2kr ,

k Z} dir.
() cotx = d denkleminde |d| < 1 ise denklemin zm kmesi bo kmedir.
364
7. tan2x 1 = 0 denkleminin zm kmesini

r 3r
m aralnda bulunuz.
; ,
3 2
8.
3 cotx 3cos2 x = 0 denkleminin zm

kmesini [0, r] aralnda bulunuz.
Blm 4. 4 Trigonometrik Denklemler
BLM DEERLENDRME
1. cos4x cos2x + 1 = 0
r r
denkleminin zm kmesini :- , D aral2 2
nda bulunuz.
2.
7. 4cos2x 12 3 cosx + 15 = 0 denkleminin

[0, 2r) aralndaki kklerini bulunuz.
sin x
=1
1 + cos x
denkleminin zm kmesini bulunuz.
sin x
= 0 denkleminin zm kme1 + cos x
sini [0, 2r) aralnda bulunuz.
8. 2cos2x + 2 = 3 2 cosx denkleminin (0, 2r)

aralndaki kklerini bulunuz.
3. 1 +
4.
1 + cos x 1 - cos x =
9.
3
2
3r
denkleminin zm kmesini c , 2rm
2
aralnda bulunuz.
sin x cot x =
3
2
3r
m araldenkleminin zm kmesini ;0,
2
nda bulunuz.
10.
sin x + tan x
2 3
+ cos x =
csc x + cot x
3
denkleminin zm kmesini [0, 4r) aralnda bulunuz.
5. 2cos2x 3cosx 2 = 0
denkleminin zm kmesini (0, 2r) aralnda bulunuz.
11.
sec x - cos x
=1
csc x - sin x
6. 3cos3x + 2cos2x + cosx = 0

denkleminin zm kmesini (0, 2) aralnda bulunuz.
12. 4sinx cosx = 3 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
365
Blm 4. 4 Trigonometrik Denklemler
BLM DEERLENDRME
13. sin3x = cos2x 1 denkleminin zm kmesini bulunuz.
14. tan a x +
r
r
k = cot a x + k denkleminin
3
3
r r
zm kmesini :- , D aralnda bulunuz.
2 2
r
15. tanx + cotx = 2 denklemini a 0, k araln2
da znz.
16. sin a 2x -
r
r
k = sin a x + k denkleminin
4
6
zm kmesini bulunuz.
17. sin a x -
r
r
k = - sin a x - k denkleminin
3
6
zm kmesini bulunuz.
r
k
4
18. cos 3x = cos a x +
366
19. tan6x cot5x = 1 denkleminin zm kmesini bulunuz.
20. 2cos24x + cos4x = 0 denkleminin zm

r
kmesini a 0, k aralnda bulunuz.
2
21. cos a 4x -
r
k = sin 2x denkleminin zm
4
kmesini bulunuz.
22. tan a 3x +
r
k = cot 2x denkleminin zm
8
kmesini bulunuz.
23. tan3x tanx = 1 denkleminin zm kmesini

( 0, r) aralnda bulunuz.
24.
sin x + sin 4x + sin 7x

=-1
cos x + cos 4x + cos 7x
NTE DEERLENDRME I
1. Aadakilerden hangisi yanltr?
5.
A) 1820 nin esas ls 20 dir.
a, b ! a 0,
r
sin 2b
=0
k ve tan a 2
1 - cos 2b
olduuna gre, a + b toplam katr?
B) 700 nin esas ls 20 dir.

38r
2r
C)
n esas ls
tr.
3
3
7r
25r
D) nn esas ls
tr.
4
4
r
29r
E) nn esas ls dir.
2
2
A) r B)
6. x = tan25, y = cot112 ve z = cos978

olduuna gre, aadaki sralamalardan
hangisi dorudur?
2. Aadakilerden hangisi dorudur?

A) tan 2 30 + cot 2 60 =
B) 1 sin230 = sin260
r
r
r
r
C) D) E)
2
4
3
5
10
3
A) y < z < 0 < x
B) z < 0 < y < x
C) x < 0 < z < y
D) x < 0 < y < z
E) x < y < 0 < z
C) tan45 + cot245 = 2
D) sin252 + cos248 = 1
E) sin212 cot12 cos212 tan212 = 1
7.
3. sin243, cos126, tan425, cot700

ifadelerinin iaretleri srayla aadakilerden
hangisidir?
A) +, , +,

4.
B) , +, , +
D) , , +,
B) secx
D) cosx
3r
m ve tanx = 2 olduuna gre,
2
2 5 - sin x
ifadesi kaa eittir?
5 + sin x - cos x
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
C) , +, +,
E) +, , , +
cot x - tan x
cot x - 1
ifadesinin en sade hali aadakilerden hangisidir?
A) sinx
x ! c r,
C) 1 + tanx
E) cotx
8. D
a
A
A)
ABCD karesinde
|DC| = 4 |CE|
olduuna gre,
tana deeri
katr?
1
1
1
1
1
B) C)
D)
E)
8
9
10
12
13
367
NTE DEERLENDRME I
9.
x+y =
13. sin2x cos2x = a ise sinx ifadesinin a cinsinden ifadesi aadakilerden hangisidir?
sin x - sin y
5r
olduuna gre,
3
cos x - cos y
ifadesinin sonucu nedir?

1
A) - 3 B)
2
A)
C) 1
D)
3
3
D)
E)
5
4
10. D
y
ABCD dikdrtgen,
14.
|AD| = 3 br,
|BD| = 5 br
A
a +1
B)
2
a-
1
2
a
4
a
E)
3
cos 2 a - cos 2 b
ifadesinin eiti aadakilersin 2 a - sin 2 b
den hangisidir?
A) 1
a
C)
2
B)
cos a

sin b
D) cot(a + b)
C) sina cosb
E) 1
%
%
%
m (CDB) = x , m (BDE) = y , m (ADE) = z
olduuna gre, siny aadakilerden hangisine eittir?
A) -
15.
13
5 13
6 13
B)
C)
65
65
65
D)
4 13
3 13
E)
65
65
A) 2 a 5
B) 1 a 2
C) 4 a 7
r
4
11. a + b =
ve cos a =
2
5
olduuna gre, sin(a + 2b) deeri katr?
A)
12.
D) 3 a 0
E) 5 a 8
4
4
2
3
3
B) C) D) - E) 5
5
5
5
5
16.
sin x - cos x
1
= - olduuna gre, cos2x
sin x + cos x
5
katr?
A)
1. E
368
5
5
10
B)
C)
7
13
21
2. C
3. D
4. C
D)
5. B
7. C
sin 12x cos 12x

+
= 1 olduuna gre, cos8x
sin 4x
cos 4x
katr?
1
1
1
B) C)
8
6
7
1
1
D) E)
5
4
A)
3
2
E)
5
3
6. A
3 sin x + 7
= a olduuna gre, a hangi
2
aralktadr?
8. B
9. A
10. B 11. B 12. B 13. A
14. E
15. A
16. E
NTE DEERLENDRME II
1. sin20 = a olduuna gre, tan220 ifadesininin
a trnden deeri nedir?
D)
1 - 2a
a2
C)
2
a2
1-a
1 - 2a 2
3a 2
E)
a
1+a
D) 132 5 E) 144 5
2. (sinA + sinC)2 + (cosA + cosC)2 = 3 ve

A + B C = 125 olduuna gre, B asnn
ls aadakilerden hangisi olabilir?
A) 55
3.
B) 60
C) 65
D) 70
B) 1 tanx
D) cotx 1
6. sint cost = a ise sin2t ifadesinin a cinsinden

eiti aadakilerden hangisidir?
A) 1 + a2
E) 75
cos 3 x - sin 3 x
cos 2 x tan x + 1
ifadesinin en sade ekli aadakilerden
hangisidir?
A) 2sinx
A) 96 5 B) 108 5 C) 120 5
A) 0
E) 2a
B) 1
C) 2
D) 2
E) 2 2
C) cosx sinx
E) sinx + cosx
tan c arcsin
4
4
- arccos m
5
5
ifadesinin eiti aadakilerden hangisidir?
7
5
1
5
7
B) - C) - D) E)
24
8
3
8
24
|AC| = |OC|,
%
m (COB) = i
(0, 5)
A) -
a2
2
7. sinx cosx ifadesinin en byk deeri en

kk deerinden ka fazladr?
8.
4.
B) 1 a2 C)
D) a
A) a2 B)
5. tanx cotx = 4 olduuna gre, tan4x cot4x

ifadesinin deeri katr?
C
B
x
(24, 0)
Yukarda verilenlere gre, tan i katr?

A)
5
7
11
9
13
B)
C)
D)
E)
24
24
24
24
24
369
NTE DEERLENDRME II
9.
Yandaki dik
gende
|CD| = 4 br ve
|DB| = x br
olarak veriliyor.
13. D
Buna gre, x aadakilerden hangisine eittir?
A) 4tan V
B

D) a b
ABCD dikdrtgeninde,
|AB| = 2|AD|
|AF| = 3|FB|
|DE| = 3|AE|
%
olduuna gre, tan (DKC) = tan a katr?
25
24
23
22
B)
C)
D)
E) 1
18
19
20
21
14. f (x) = - 2 sin a 8x +
C) (a + b)2
B) a b
A)
10. cos23 = a ve sin23 = b olduuna gre,

sin136 nin a ve b trnden eiti nedir?
A) a + b
E) 4sin V
B
D) 4cot B
B) 4cot V
B C) 4tan2 V
B
2V
du katr?
E) a b
A)
r
k fonksiyonunun periyo2
r
r
r
B) C)
8
7
6
D)
r
r
E)
5
4
11. Aadakilerden hangisi yanltr?

A) sin a
r
- a k = cos a
2
r
B) tan a + a k = - cot a
2
15.
C) cos (r+ a) = cos a
ifadesinin sonucu katr?
3r
D) sin c
+ a m = - cos a
2
3r
E) cot c
- a m = tan a
2
A)
12. cosx cotx = 1 olduuna gre, sinx aadakilerden hangisidir?

A)
5-1
B)
2
D)
1. B
370
2. C
5
5+1
C)
2
2
4. E
5. E
6. B
1
5
7
3
3
B) C) D) E)
2
8
8
8
4
16. (sin15 + cos15 2) (sin15 + cos15 + 2)

A) -
1
3
E)
2
5
3. C
cos 2 30 + sin 2 60
(tan 45 + cot 45) 2 + (sin 30 - cos 60) 2
7. E
8. A
9. D
1
5
1
3
3
B) - C) - D) E)
2
2
2
5
2
10. D 11. C 12. A 13. A
14. E
15. A 16. C
nite
STEL VE LOGARTMK FONKSYONLAR

Blm 5.1
Blm 5.2
Blm 5.3
stel Fonksiyon
Logaritma Fonksiyonu
stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
Bu nitede
Neler reneceiz?
stel fonksiyonu
stel fonksiyonlarn bire bir ve rten olduunu
Logaritma fonksiyonunu
On tabannda logaritma fonksiyonunu ve doal
logaritma fonksiyonunu
Logaritma fonksiyonunun zelliklerini
stel ve logaritmik denklemlerin ve eitsizliklerin
zm kmelerini bulmay
stel ve logaritmik fonksiyonlar gerek hayat
durumlarn modellemede ve problem zmede
kullanmay
Niin reneceiz?
Bu blmde, stel ve logaritmik fonksiyonlar ve zellikleri incelenecektir. Bu fonksiyonlar dier fonksiyonlardan ayran
en nemli zellik, bamsz deikenin deiimi ile deerlerinin ok hzl bir ekilde artmas ya da ok hzl bir ekilde
azalmasdr. Bu zelliklerinden dolay bu fonksiyonlar, birok gerek hayat durumunun modellenmesinde etkili bir ara
olarak kullanlr.
rnein, bir banka hesabndaki faiz birikimi, kaynaklarn snrl olmad bir blgedeki nfus art, bozunmakta olan
radyoaktif bir maddenin miktar ve alnan bir ilacn etki sresinin hesaplanmas gibi gnlk hayatmzda ve farkl bilim
dallarnda birok problemin zmnde stel ve logaritmik fonksiyonlardan yararlanlmaktadr.
N HAZIRLIK
1. Aada verilen ifadelerin deerini bulunuz.
2 -2
b) 33 c) (2)4
) c m
a) 52
3
2. Aada verilen ifadeleri en sade ekilde
yaznz.
a) (a2)(a5)
b) (2b2)(3b3)
c) (2xy)3
) e
7. f(x) =
belirleyip grafiini iziniz. Bu grafiin hangi

simetrilere sahip olduunu ifade ediniz.
8. Bir fonksiyonun bire bir ve rten olmas ne

demektir? Aadaki fonksiyonlarn bire bir
x2
o
y3
olup olmadn hem cebirsel olarak hem de

grafikleri yardmyla belirleyiniz.
3. Aada verilen ifadelerde, verilen x deerine

karlk y deerini bulunuz.
a) y = 2x3 + 2x ; x = 2
5 x
; x = 1
c) y = c m
4
b) y = 2x ; x = 3
1 x
) c m ; x = 2
3
4. Aada verilen ifadelerde, verilen y deerine

karlk x deerini bulunuz.
3
) y = 10x; y = 0,0001
) y = x 3
c) h(x) = |x 1|
) k(x) = x3 2
d) m(x) = 5
9.
y
x
y = f(x)
y = g(x)
(1, 0)
(0, 4)
Yukarda verilen f ve g fonksiyonlarnn grafiklerinden yararlanarak f1 ve g1 in grafiklerini iziniz.
d) y = x
y
y = f(x)
x
Yanda y = f(x)
fonksiyonunun
grafii verilmitir. Bu grafikten
yararlanarak
aadaki fonksiyonlarn
grafiini iziniz.
a) y= f(x) + 2
b) y = f(x) 1
c) y = f(x + 3)
) y = f(x 5)
d) y = f(x)
e) y = f(x)
372
b) g(x) = 6x 7
b) y = 5 ; y = 125
5. Gerek saylarda tanml olan aadaki fonksiyonlarn grafiklerini iziniz.

1
c) y = x2
a) y = 3x 5
b) y =
x
6.
a) f(x) = x2 6
a) y = x 6 ; y = 2
1 x
c) y = c m ; y = 8
2
1 - x 2 fonksiyonunun tanm kmesini
nite 5. stel ve Logaritmik Fonksiyonlar
10. Hangi zelliklere sahip fonksiyonlarn tersi de

bir fonksiyon belirtir? Tersi de bir fonksiyon
belirten ve belirtmeyen fonksiyonlara birer
rnek veriniz.
11. Artan ve azalan fonksiyon kavramlarn

aklaynz. Srekli artan ya da srekli azalan
fonksiyonlarn bire bir olup olmadklarn
aratrnz.
nite
stel Fonksiyon
1. Blm
5.1 stel Fonksiyon
Giri
Bu blm sonunda;
Etkin madde miktar ve bu maddenin her
saatte kandaki azalma miktar bilinen bir ilac kullanan bir hasta bir doz aldktan sonra
ikinci doz iin ne kadar sre beklemelidir?
stel fonksiyonu,
stel fonksiyonlarn bire bir ve
rten olduunu
renmi olacaz.
Yllk sabit bir oranda bileik faiz veren bir

bankaya bir miktar para yatrldnda belli
bir srenin sonunda elde edilen faiz miktar
nasl hesaplanr?
Temel Kavramlar
stel fonksiyon
Baz atomlar kararszdrlar ve srekli olarak

ktle veya radyasyon yayabilirler. Bu ileme
radyoaktif bozunma denir. Acaba bozunmakta olan radyoaktif bir maddenin miktar
nasl hesaplanr?
Bilindii gibi bakteriler ikiye blnerek oalrlar. Bir barsak hastal olan kolera, kolera
bakterisi yoluyla meydana gelir. Kolera hastas olan bir kiideki bakterilerin seyri nasl
hesaplanr?
Yukarda bazlar ifade edilen birok gnlk hayat problemini zmede ve modellemede stel fonksiyonlar kullanlr. Bu blmde, stel fonksiyonlarn ne
anlama geldii aklanacak ve sahip olduu zellikler ele alnacaktr.
373
Blm
5.1
stel ve Logaritmik Fonksiyonlar
5.1.1 stel Fonksiyon

Bilindii gibi, nilfer iekleri srekli artarak oalrlar. Her gnn sonunda iek
says iki katna karak bu art ok dzenli bir ekilde devam eder. rnein, bir
glde balangta 1 tane nilfer iei olsun. Bir gn sonra 2 tane, iki gn sonra
4 tane, gn sonra 8 tane, drt gn sonra 16 tane, . . . nilfer iei olacaktr.
Bu ekilde devam ederek 12. gn sonunda gln yars ieklerle kaplanyorsa
acaba iekler gln tamamn ka gnde kaplar?
Tarihten Notlar
Leonhard Euler
(1707-1783)
Euler, birok yeni kavram
gelitirmi ve gnmz modern
matematiin olumasna
nemli katklar salamtr.
rnein, fonksiyon kavramn
ve fonksiyonun nasl yazldn
tanmlamtr. Ayrca, 2,718
irrasyonel says iin e gsterimi ilk olarak Euler tarafndan
kullanlmtr
Balangta 1. gn 2. gn 3. gn 4. gn
1
...
...
11. gn 12. gn
211
212
12 gn sonra gln yars ieklerle kaplanyorsa gln yarsndaki iek says

212 olur. Gln tamamnn kaplanmas iin gerekli iek says 212 saysnn 2 kat,
yani 2 212 = 213 olacaktr. Gl kaplayan iek says 213 olduuna gre 13. gnn
sonunda gln tamam dolacaktr. Gln yars 12 gnde kaplanrken dier yars
1 gnde kaplanmaktadr ki bu durum bize ieklerin ne kadar hzl bir ekilde
oaldn gsterir.
Bu rnekte grld gibi, 2nin doal say stlerini kullandk. Burada 2nin gerek say stlerini de alabiliriz. Bu durumda karmza y = 2x eklindeki stel fonksiyon kavram kar.
a saysnn pozitif ve 1den farkl sabit bir reel say olduu

y = f(x) = ax
Uyar
Gemi yllarda
2
1
2
y = x , y = x , y = x , ...
(taban deiken, st sabit) eklindeki fonksiyonlar incelemitik.
imdi ise
1 x
y = 2x, y = 3x, y = c m , ...
2
(taban sabit, st deiken) eklindeki fonksiyonlar inceleyeceiz.
fonksiyonuna stel fonksiyon denir. a saysna stel fonksiyonun taban denir.

a taban neden pozitif ve 1 den farkl olmaldr?
1
rnein; a = 2 iin (- 2) 2 = - 2 olur.
- 2 gerek say deildir nk hibir
gerek saynn karesi 2 olamaz. Dolaysyla negatif bir tabann stlerini gerek
saylar iinde kalarak tanmlayamayz. Ayrca a = 1 iin f(x) = 1x = 1 olacandan
bu fonksiyon sabit fonksiyona dnr.
1
Aada verilen fonksiyonlarn stel fonksiyon olup olmadklarn inceleyelim.
1 x
b) g (x) = c m c) h(x) = 5x4 ) m(x) = 2x d) n(x) = 6
a) f(x) = 3x
5
374
stel Fonksiyon
a) f fonksiyonu taban 3 olan stel bir fonksiyondur.

1
b) g fonksiyonu taban olan stel bir fonksiyondur.
5
c) h fonksiyonu stel bir fonksiyon deildir nk taban da x deikeni vardr.
)
m fonksiyonu taban
1 x
1
olan stel bir fonksiyondur nk c m = 2 -x tir.
2
2
d) n fonksiyonunda st deiken olmayp sabit bir say olduundan bu fonksiyon da bir stel fonksiyon deildir.
Hatrlayalm
a, b, m, n ! R olmak zere,
f(x) = 2x stel fonksiyonu iin aadaki deerleri hesaplayalm.

a) f(4)
b) f(0)
c) f(3)
1
) f c m
2
3
d) f c - m
2
a0 = 1 (a 0)
am an = am+n
(am)n= amn
1
am = m
a

a) f(4) = 24 = 2.2.2.2 = 16
am
= amn
an
(a.b)m= am bm
b) f(0) = 20 = 1
a m am
a k = m (b 0)
b
b
1
1
c) f(3) = 2 = 3 =
8
2
-3
1
fc m = 2 2 = 2
2
3
3
d) f c - m = 2 2 =
2
d2
3
2n
1
1
=
3
8
2
Sra Sizde
1. Aada verilen fonksiyonlarn stel fonksiyon olup olmadklarn belirtiniz.
a) f(x) = x8

b) g(x) = 5x c) h(x) = 42
) k(x) = x x
d) l(x) = 3 ^1, 3hx
2. Aada verilen stel fonksiyonlarn karsnda belirtilen deerlerini

hesaplaynz.
1 x
1
b) g(x) = 3x ; x = 2
c) h(x) = c m ; x=
a) f(x) = 4x ; x = 0
8
3
375
Blm
5.1
1 x
imdi, y = 2x ve y= c m fonksiyonlar yardmyla stel fonksiyonlarn baz zel2
liklerini inceleyelim. Aada bu iki fonksiyona ait bir deerler tablosu verilmitir.
Hatrlayalm
1den byk reel saylarn st
bydke deeri artarken, 1den
kk pozitif reel saylarn st
bydke deeri azalr.
Uyar
stel fonksiyonlarn; tanm kmesi
tm reel saylar (R), grnt kmesi ise pozitif reel saylardr (R+).
y = 2x
..
.
..
.
1000
21000 =
1 x
y =c m
2
..
.
1
21000
1 1000
c m = 21000
2
..
.
..
.
..
.
3
2
0,125
0,25
8
4
1
0
2
0,5
1
2
1
0,25
0,125
1000
21000
1
21000
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
artyor
..
.
artyor
azalyor
Tabloyu incelediimizde x deikeni artarken y = 2x stel fonksiyonunun deer1 x

lerinin de arttn, buna karn y = c m stel fonksiyonun deerlerinin ise azal2
dn gryoruz.
Ayrca tm reel saylarn bu fonksiyonlarda grntleri vardr ve bu grntlerin
hepsi bir pozitif reel saydr.
1 x
Tabloda elde edilen deerler yardmyla y = 2x ile y = c m stel fonksiyonlarnn
2
grafikleri aadaki ekilde oluturulur.
y
9
y = 2x
2
1
2
1
376
1 x
y=c m
2
1 2 3
0,5
2 1 O
stel Fonksiyon
a ! R + - " 1 , olmak zere f : R " R + , f (x) = a X fonksiyonu

a > 1 iin artan fonksiyon,
y = ax
a>1
0 < a < 1 iin azalan fonksiyondur.

(0, 1)
ekil 1
1 x
1 x
f(x) = 3 , g(x) = 5 , h(x) = c m ve k(x) = c m fonksiyonlarnn grafiklerini izip
2
4
zelliklerini inceleyelim.
x
y
0<a<1
y = ax
f ve g fonksiyonlarnda taban a says 1 den byk olduundan artan fonksiyon,

h ve k fonksiyonlarnda ise 0 < a < 1 olduundan azalan fonksiyonlardr. Aada
bu fonksiyonlara ait bir deerler tablosu ve grafikleri verilmitir.
1 x
k(x) = c m
4
f(x) g(x) h(x) k(x)

0,11 0,04 4
16
0,33 0,20 2
4
1
1
1
1
3
5 0,50 0,25
9
25 0,25 0,06
x
ekil 2
g(x) = 5x
f(x) = 3 x
1 x
h(x) = c m
2
2
1
0
1
2
(0, 1)
1
x
Grafikler incelendiinde; a > 1 durumunda a taban arttka grafiin kolu y-eksenine yaklamakta, 0 < a < 1 durumunda ise a taban kldke grafiin kolu
y-eksenine doru yaklamaktadr.
Uyar
y = ax eklindeki tm stel fonksiyonlarn grafiklerinin (0, 1) noktasndan getiine dikkat ediniz.
Aada grafikleri verilen f, g ve h stel fonksiyonlarnn kuraln belirleyelim.

y
(a0 = 1 olduundan)
(2, 4)
(0, 1)
(0, 1)
(1, 3)
(2, 9 )
4
(0, 1)
x
377
Blm
5.1
Fonksiyonlarn hepsi de (0, 1) noktasndan gemektedir, dolaysyla bu fonksiyonlarn kural y = ax eklinde olmaldr.
f fonksiyonu artan bir fonksiyon olup a > 1 olmaldr.
a2 = 4 olmas iin a pozitif reel says 2 olmaldr. O halde f(x) = 2x tir.
g fonksiyonu da artan olduundan a > 1 olmaldr.
3 x
3
a2 = 2,25 artn salayan a pozitif reel says olduundan g(x) = c m olur.
2
2
h fonksiyonu ise azalan bir stel fonksiyondur, dolaysyla 0 < a < 1 olmaldr.
1 x
1
a1 = 3 artn salayan a pozitif reel says a = olduundan h(x) = c m tir.
3
3
5
x
2
1
0
1
2
f(x)
4/9
4/3
4
12
36
3
3
3
3
g(x)
128
32
8
2
1/2
1
4
1
4
1
4
1
4
Yanda deerler tablosu verilen f ve g stel

fonksiyonlarnn kuraln bulalm.
x deerleri artarken f fonksiyonunun deerleri de artmaktadr. Dolaysyla, f artan

bir fonksiyon olup a taban a > 1 artn salamaldr. Ayrca her admda fonksiyonun deerleri 3 ile arplarak elde edildiinden a = 3 olmaldr. 30 = 1 iken tabloda
f(0) = 4 verilmitir. Dolaysyla f fonksiyonun kural f(x) = 4 3x tir.
1
ile arplarak azal4
1
maktadr. Dolaysyla g fonksiyonu azalan bir fonksiyon olup taban a =
tr.
4
1 0
Ayrca c m = 1 iken tabloda g(0) = 8 olarak verilmitir. O halde g fonksiyonunun
4
1 x
kural g(x) = 8 c m tir.
4
x deerleri artarken g fonksiyonun deerleri her admda
378
stel Fonksiyon
Sra Sizde
1 x
2 x
1. y = c m , y = c m ve y = 5x stel fonksiyonlar ile bu fonksiyonlar
4
3
temsil eden aadaki grafikleri eletiriniz.
y
2. Aada grafikleri verilen stel fonksiyonlarn kuraln bulunuz.

a)
(2, 25)
b)
(2, 6)
(0, 3)
(1, 5)
3.
f(x)
g(x)
(0, 1)
h(x)
Yanda deerler tablolar verilen f, g ve h

stel fonksiyonlarnn cebirsel ifadelerini bulunuz.
2 5/16 27/14 65/32

1 5/4
9/2 15/16
0
5
3
3/8
1 20
2
3/20
80
4/3 3/50
2
3 320 8/9 3/125
1 x
ekil 3'te grafii verilen f(x) = 2x fonksiyonundan yararlanarak g(x) = c m ile
2
h(x) = 2x fonksiyonlarnn grafiklerini izelim ve aralarndaki ilikiyi inceleyelim.
y
f(x) = 2x
1 x
g(x) = c m = 2x = f(x) olduundan g fonksiyonunun grafii f nin grafiinin
2
y-eksenine gre yansmasdr.
1
1
h(x) = 2x = f(x) olduundan h fonksiyonunun grafii f nin grafiinin x-eksenine

gre yansmasdr.
y
1 x
g(x) = c m
2
ekil 3
Uyar
y = f(x) bir fonksiyon olmak zere;
1
1
1
h(x) = 2x
y = f(x), f nin grafiinin y-eksenine gre yansmasdr.

y = f(x), f nin grafiinin xeksenine gre yansmasdr.
379
Blm
5.1
y
f(x) = 3x
ekil 4'te grafii verilen f(x) = 3x fonksiyonundan yararlanarak g(x) = 3x 1 ile

h(x) = 2 3x fonksiyonlarnn grafiini izelim.
1
x
ekil 4
g(x) = 3x 1 = f(x 1) olduundan g nin grafii f nin grafiinin yatay olarak 1 birim
saa telenmi halidir.
h(x) = 2 3x = 2f(x) olduundan h nin grafii f nin grafiinin 2 birim kadar dikey
genilemesidir.
Bu durumda g ve h fonksiyonlarnn grafikleri aadaki gibi izilir.
Hatrlayalm
y = f(x) bir fonksiyon ve c pozitif bir
sabit say olmak zere;
y = f(x + c), f nin grafiini yatay

olarak sola doru c birim teler.
h(x) = 2 3x
g(x) = 3x1
y = f(x c), f nin grafiini yatay

olarak saa doru c birim teler.
1
x
Hatrlayalm
y = f(x) bir fonksiyon ve k > 1 sabit
bir say olmak zere;
y = kf(x), f nin grafiini k arpan
kadar dikey olarak geniletir.
1
y= f(x), f nin grafiini k arpan
k
kadar dikey olarak daraltr.
Sra Sizde
1. Aada verilen her bir g fonksiyonunun grafiini, f fonksiyonunun
grafiine hangi simetri dnmlerinin yapldn belirterek iziniz.
b) f(x) = 2x ; g(x) = 25 x
a) f(x) = 2x ; g(x) = 2x + 3
1 x
1 x
c) f(x) = c m ; g(x) = 3 c m + 4
2
2
2. Aada kurallar verilen fonksiyonlar kendi grafikleri ile eletiriniz.
Bunu herhangi bir grafik izmeden nasl yapabileceimizi aklaynz.
y
380
y = 3x
y = 2
y
x
1 x
y = -c m
2
x
y=3 2
y = 2 x
1 x
y=c m -2
2
y
x
y
x
stel Fonksiyon
8
f(x) = 2x ve g(x) = x2 fonksiyonlar veriliyor. Buna gre,
Hatrlayalm
a) f ve g nin [2, 7] aralndaki deiim hzlarn (oranlarn) inceleyerek karlatralm.
Bir f fonksiyonunun [x1, x2] aralndaki ortalama deiim hz (oran):
b) f ve g nin pozitif veya negatif deer ald aralklar inceleyelim, varsa sfrlarn (kklerini) bulalm.
f (x 2 ) - f (x 1 )
dr.
x2 - x1
a) f fonksiyonun [2, 7] aralndaki deiim hz (oran) :

f (7) - f (2)
27 - 22
128 - 4
124
=
=
=
= 24, 8
7-2
5
5
5

g fonksiyonun [2, 7] aralndaki deiim hz (oran) :

g (7) - g (2)
72 - 22
49 - 4
45
=
=9
=
=
7-2
5
5
5
y
f(x) = 2x
128
g(x) = x2
Grld gibi, her iki fonksiyonun da bu aralktaki deiim hzlar pozitif iaretli olduundan art byktr. Ancak bir stel fonksiyon olan f nin art hz g
fonksiyonuna gre daha yksektir ve bu durum stel fonksiyonlarn en nemli
zelliklerinden biridir.
Sizde, stel fonksiyonlarn art hzn dier fonksiyonlarla farkl aralklar zerinde
karlatrp ulatnz sonular snfta tartnz.
b) f(x) = 2x fonksiyonunda her x ! R iin, 2x > 0 olduundan f fonksiyonu pozitif deerli bir fonksiyondur.

49
4
0
ekil 5
g(x) = x2 fonksiyonu x = 0 hari pozitif deerli bir fonksiyondur.
Her x ! R iin 2x 0 olduundan f(x) = 2x fonksiyonunun sfr (kk) yoktur.

x = 0 iin x2 = 0 olduundan g(x) = x2 fonksiyonun sfr (kk) vardr ve x = 0
noktasndadr. Dolaysyla f fonksiyonunun grafii x-eksenini hibir noktada kesmedii iin sfr yoktur. g fonksiyonunun grafii ise (0, 0) noktasndan getii iin
x = 0 bu fonksiyonun sfrdr.
Hatrlayalm
Bir fonksiyonun bir aralkta ald
deerler pozitif ise fonksiyon bu
aralkta pozitif deerli, negatif ise
negatif deerlidir.
Bir fonksiyonun grafiinin x-eksenini kestii noktaya da fonksiyonun
sfr (kk) denir.
9
f(x) = x ile g(x) = 3x fonksiyonlar veriliyor. fog (f bileke g) ile f + g fonksiyonlarnn kuraln belirleyip grafiklerini izelim.
381
Blm
5.1
y
x/2
y = 3 fg(x) = 3
x
fog(x) = f(g(x)) = f(3x) = 3 x = 3 2

elde edilir. Bu fonksiyon y = 3x
fonksiyonunun 2 kat yatay olarak
genilemesidir. Tanm kmesi tm
reel saylar olan
x
fog(x) = 3 2 stel fonksiyonun gra1
fii yandaki gibi izilir.
(f + g)(x) = f(x) + g(x) = x + 3x elde edilir. Ancak burada elde edilen fonksiyonun
tanm kmesi, f ile g nin tanm kmelerinin ara kesiti olduundan [0, ) araldr. Deerler tablosu ve dinamik bir geometri yazlm yardmyla f + g nin grafii
aadaki gibi izilir.
y
f(x)
g(x)
f(x) + g(x)
0+1=1
1+3=4
(f + g) (x) = x + 3 x
g (x) = 3 x
2 + 9 , 10, 4
27
3 + 27 , 28, 7
f (x) = x
(0, 1)
Sra Sizde
x
1
3
m(x) = 3 ile n(x) = x fonksiyonlar iin,

a) [0, 5] aralndaki deiim hzlarn karlatrnz.
b) nom (n bileke m) fonksiyonunun kuraln bulup zelliklerini (artan/
azalan, bire bir, rten) inceleyerek grafiini iziniz.
c) k(x) = m(x) + n(x) fonksiyonunun tanm kmesini belirleyip kuraln
bulunuz. Dinamik geometri yazlmlarndan birini kullanarak grafiini
oluturunuz.
382
stel Fonksiyon
10
f: R " R +, f (x) = a x eklindeki stel fonksiyonlarn bire bir ve rten olup olmadklarn aratralm.
Hatrlayalm
Bir fonksiyon bire bir ise tanm
kmesinde alnan herhangi iki farkl
elemannn grntleri de farkldr.
f: R " R +, f (x) = a x stel fonksiyonunda x1 x2 iin f(x1) f(x2) olduundan tanm kmesinde bulunan her elemann grnts birbirinden farkldr. Dolaysyla stel fonksiyonlar bire birdir.
Ayrca k ! R + olmak zere k = ax eitliini salayan mutlaka bir x ! R says
mevcuttur. Dolaysyla stel fonksiyonlarn R + grnt kmesinde akta eleman kalmadndan stel fonksiyonlar ayn zamanda rtendir.
stel fonksiyonlarn bire bir olduklarn grafikler zerinde yatay doru testi ile
aadaki ekilde gsterebiliriz.
y
y = ax, a>1
y = ax, 0<a<1
Hatrlayalm
Bir fonksiyonun deer kmesindeki
her eleman, tanm kmesinden
en az bir elemanla elemise bu
fonksiyon rtendir.
Hatrlayalm
1
1
x
Grld gibi, stel fonksiyon ister artan isterse azalan olsun, x-eksenine paralel
izilen her doru stel fonksiyonun grafiini sadece bir noktada kesmektedir. Bu
da bize stel fonksiyonlarn hem bire bir hem de rten olduunu gsterir. nk
bu durumda her bir elemann grnts birbirinden farkldr ve ayrca grnt
kmesindeki her eleman tanm kmesindeki bir elemanla eletiinden rtendir.
Yatay Doru Testi: x-eksenine paralel izilen her doru, bir fonksiyonun grafiini en fazla bir noktada
kesiyorsa bu fonksiyon bire birdir.
f: R " R +, f (x) = a x stel fonksiyonu bire bir ve rtendir

stel fonksiyon bire bir ve rten olduundan bu fonksiyonun tersi de bir fonksiyon belirtir. Bir sonraki blmde stel fonksiyonun tersi olan fonksiyon incelenecektir.
11
3 x
f: R " R +, f (x) = c m fonksiyonunun bir deerler tablosunu oluturup grafiini
5
izelim. Ayrca bu fonksiyonun bire bir ve rten olduunu gsterelim.
383
Blm
5.1
3
f (x) = c m
5
a k
3 x
f (x) =
a k
a k
3 -2
5
3 -1
5
25
9
5
3 0
= 1
1
x
a k
3 1
5
a k
3 2
5
= 1, 666
a k
= 2, 777
3
5
9
25
= 0, 6
= 0, 36
3 x
3 x
6x 1, x 2 ! R ve x1 x2 iin c m ! c m yani f(x1) f(x2) dr. Dolaysyla f bire bir5
5
x
3
3 x
dir. 6 c m ! R + iin c x, c m m ! f olduundan f fonksiyonu rtendir.
5
5
1
12
f: R " R +, f (x) = 2 x fonksiyonunun tersi olan f 1 fonksiyonunun grafiini izelim.
f fonksiyonu stel bir fonksiyon olduundan bire bir ve rtendir, dolaysyla tersi
olan f1 de bir fonksiyon belirtir.
f1 in grafii f nin grafiinin y = x dorusuna gre yansmasdr.
y
(a, b)
y=x
(3, 8)
y=x
f(x) = 2x
Siz de, f(x) = 2x in tersi olan ve

yukarda grafii verilen f1 fonksiyonunun kural zerine dnnz ve
snfta tartnz.
(2, 4)
(b, a)
(0, 1)
(1, 0)
(2, 0.25)
f1
(8, 3)
(4, 2)
ekil 6. Bir noktann y= x dorusuna gre simetrisi
(0.25, 2)
Sra Sizde
1 x
f: R " R +, f (x) = 3 c m fonksiyonunun bire bir ve rten olduunu belirle2
yip f nin grafiinden yararlanarak f 1 ters fonksiyonunun grafiini iziniz.
384
stel fonksiyonlar ve zellikleri
Bir dinamik geometri yazlmnda aadaki admlar srasyla yaparak verilen sorular cevaplaynz.
y
nce snrlar 3 ile 5 olan bir srg oluturunuz.
y = ax
y = ax ifadesini giriniz.
Srgy a ya atayarak y = ax ifadesinin grafiini oluturunuz.
Srgy 3 ile 0 arasnda hareket ettiriniz. Grafiin
grnp grnmediini belirterek bu durumun nedeni zerinde dnnz ve snfta tartnz.
a = 2.28 5
1
x
.............................................................................................................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................................................................................................
imdi de srgy a says 1 olacak ekilde hareket ettiriniz. Bu durumda oluan grafik hakknda ne
sylenebilir? Bu grafii temsil eden fonksiyonla daha nceden karlatnz m? Bu tip fonksiyonlar nasl
isimlendiriliyordu? Belirtiniz.
.............................................................................................................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................................................................................................
Srgy sadece (0, 1) ak aralnda hareket ettirerek oluan grafikleri gzlemleyiniz. Oluan bu grafiklerin hepsinin ortak zellikleri nelerdir? Snfta tartnz.
.............................................................................................................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................................................................................................
Son olarak srgy (1, 5) aralnda hareket ettirerek oluan grafikleri gzlemleyiniz. Oluan bu grafiklerin hepsinin ortak zellikleri nelerdir? Bu aralkta oluan grafiklerle (0, 1) aralnda oluan grafikler
arasndaki benzer ve farkllklar ifade ediniz.
.............................................................................................................................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................................................................................................................
385
5.1.1 stel Fonksiyon
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen fonksiyonlarn stel fonksiyon
olup olmadklarn belirtiniz.
4.
y
16
a) f(x) = 9x
b) h(x) = 4x3
c) g(x) = 6x
) k(x) = 5 22x + 5
Yukarda grafii verilen f stel fonksiyonunun

kuraln bulunuz.
2. f(x) = 32x 1 iin aadaki deerleri hesaplaynz.
a) f(0)
b) f(1)
1
c) f c m
2
1
) f c - m
2
5. Aada deerler tablosu verilen f ve g stel

fonksiyonlarnn kuraln bulunuz.
3.
y
b
1
3
ekilde y = 3x fonksiyonunun grafiinde verilen bilgilere gre a + b toplamn bulunuz.
386
1
27
1
9
1
3
10
50
g(x)
2
25
2
5
2
2
y = 3x
f(x)
Blm 5. 1 stel Fonksiyon
BLM DEERLENDRME
1. Aada verilen fonksiyonlarn stel fonksiyon
olup olmadklarn belirleyiniz.
a) y = x7
b) y = 7x
c) y = 77
4.
y
9
) y = xx
2. Aada verilen stel fonksiyonlarn karsnda belirtilen noktalardaki deerlerini hesaplaynz.

a) f(x) = 4x
, x=1
b) g(x)=3 2x + 1
, x=3
2x
c) h(x) = 5 3
Yukardaki f(x) = 3x stel fonksiyonun grafiinde verilen bilgilere gre m ve n deerlerini

bulunuz.
5. Aada grafikleri verilen stel fonksiyonlarn

kuraln bulunuz.
, x = 1
a)
y
f
10
(0, 2)
3. Aada deerler tablosu verilen f ve g stel

fonksiyonlarnn kuraln bulunuz.
f(x)
80
20
5
5
4
5
16
1
2
g(x)
3
2
3
1 0
b)
6
12
24
1
c 0, m
3
387
Blm 5. 1 stel Fonksiyon
BLM DEERLENDRME
6.
8. a R+- {1} olmak zere,
y
f
f: R R+ , f(x) = ax stel fonksiyonunun a

nn aadaki deerlerine gre artan veya
azalan olup olmadklarn belirleyiniz.
1
a) 0 < a <
2
b) 1< a < 2
1
x
c) a > 3
) 0 < a < 1
Yukarda grafii verilen f, g ve h stel fonksiyonlarn aadaki stel fonksiyonlar ile

eletiriniz.
d) 0 < a < 3
a) y = 2x
b) y = 5x
c) y = 3x
7.
h
g f
9.
y
y = 3 5x2
15
Yukarda grafii verilen f, g ve h stel fonksiyonlarn aadaki stel fonksiyonlar ile

eletiriniz.
a) y = 4x
b) y = 7x
c) y = 3x
388
a
b
ekilde verilen y = 3 5x 2 fonksiyonunun

grafiine gre a, b, c deerlerini bulunuz.
nite
stel Fonksiyon
2. Blm
5.2 Logaritma Fonksiyonu
Giri
Logaritma fonksiyonu gnlk hayatmzda sklkla kullandmz matematiksel
bir kavramdr. Bu fonksiyonu, birok problem eidini modellemede ve zmede kullanrz.
Bu blm sonunda;
Logaritma fonksiyonunu,
On tabannda logaritma fonksiyonunu,
Ses iddetini lmek iin kullanlan Desibel lei ile bir depremin gcn lmek ve bunlar karlatrabilmek iin
gelitirilen Richter lei logaritmik birer lektir.
Marketlerde pet ielerde satlan ve her

gn itiimiz suyun kalite ve snflandrma faktrlerinden biri olan pH deiiminin hesaplanmasnda da logaritma
fonksiyonu kullanlr.
Doal logaritma fonksiyonunu

Logaritma fonksiyonunun zelliklerini
renmi olacaz.
Temel Kavramlar
Doal Logaritma
Ayrca stel fonksiyon ile modellenebilen durumlarda ilemin tersi olan deeri bulmak gerektii zaman da logaritma kullanlr. rnein, alnan bir
ilacn etki sresine nasl karar verilecei logaritma fonksiyonu yardmyla hesaplanr.
Bu blmde, sadece matematikteki kullanm asndan deil ayn zamanda

gnlk hayattaki uygulamalar ile de nemli bir yere sahip olan logaritma
fonksiyonu ve zellikleri incelenecektir.
389
Blm
5.2
5.2.1 Logaritma Fonksiyonu

Tarihten Notlar
Gelenbevi smail Efendi
(1730-1790)
Logaritma zerine nemli
almalar yapan ve lkemize
logaritmay ilk tantan nl Trk
bilginidir. Byk bir matematiki olup mantkla da uramtr.
Kendisinin Logaritma Risalesi
isimli ak ve anlalr bir ekilde
yazlm bir eseri mevcuttur.
nceki blmde stel fonksiyonun bire bir ve rten olduunu dolaysyla bu

fonksiyonun tersinin de bir fonksiyon olduunu belirtmitik.
f: R " R +, f (x) = 2 x kural ile verilen f stel fonksiyonunda deikenlerin yeri deitirildiinde x = 2y elde edilir ki bu eitlik f1 ters fonksiyonun kuraln verir.
Bu ters fonksiyon, taban 2 olan logaritma fonksiyonu olarak adlandrlr ve
f(x) = log2x biiminde gsterilir. O halde,
y = log2x x = 2y dir.
f ile f 1 fonksiyonlarnn deerler tablosunu oluturup grafiklerini izelim. f1 in
grafii f nin grafiinin y = x dorusuna gre yansmasdr.
Logaritma
fonksiyonu
stel
fonksiyonu
x
3
2
f(x) =2x
1
8
1
4
1
2
1
2
3
(3, 8)
x
y=x
y = 2x
(8, 3)
y = log2x (x = 2 )
y
(0, 1)
(2, 0.25)
1
8
1
4
f-1(x)=log2x
3
2
1
2
(1, 0)
Logaritma kavram ilk olarak

1614te skoyal John Napier
(1550 1617) tarafndan kefedilmitir. Aritmetik ilemleri basitletirmek iin bu kavram kefeden
Napier, uzun uzun logaritma cetvelleri hazrlamtr.
Bilgi Notu
Bilgi Notu
Logaritma kelimesi, Latince orant
anlamna gelen logos ve say
anlamna gelen arithmos kelimelerinden tretilmi olup orantlarn
saysn veren say demektir.
(0.25, 2)
a > 0 ve a 1 olmak zere f: R " R +, f (x) = a x stel fonksiyonunun ters fonksiyonuna a tabannda logaritma fonksiyonu denir ve
f -1: R + " R, f -1 (x) = loga x
biiminde gsterilir. logax ifadesi logaritma a tabannda x diye okunur.
Ters fonksiyon tanmna gre,
y = loga x , x = a y
390
olur.
Bilgi Notu
Aada logaritmik biimde verilen eitlikleri y = logax + x = ay den yararlanarak stel biimde yazalm.
1
1
b) log 3 3 =
c) log5 c m = 2
) log41 = 0
a) log28 = 3
2
25
y = ax
y=x
a
y = logax
1
1
a
a) log28 = 3 tr nk 8 = 23 tr.
1
a
b) log 3
1
3 = dir nk 3 = 3 2 dir.
2
c) log5 c
1
1
m = 2 dir nk
= 5-2 dir.
25
25
1
1
ekil 1. y = logax in grafii (a > 1)
) log41 = 0 dr nk 1 = 40 dr.
y = ax
y=x
2
stel biimde verilen aadaki eitlikleri logaritmik biimde yazalm.
1
c)
= 2-3
a) 81 = 34 b) 7 = 49
8
a) 81 = 34 eitlii log381 = 4 eitliine denktir.

1
b) 7 = 49 eitlii log497 = eitliine denktir.
2
1
1
3
= 2 eitlii log2 c m = 3 eitliine denktir.
c)
8
8
1
a
0
y = logax
ekil 2. y = logax in grafii (0 < a < 1)
3
Aada logaritmik biimde verilen eitliklerdeki x deerlerini bulalm.
2
b) logx36 = 2
c) log64x =
a) log4x = 3
3
a) log4x = 3
43 = x
b) logx36 = 2
x2 = 36
Bilgi Notu
1
64
x=6
x=
Hem stel fonksiyonda hem de logaritma fonksiyonunda taban pozitif ve

1den farkl bir reel say olmas gerektiinden burada sadece x = + 6 olmaldr.
c) log64x =
2
3
2
2
64 = x ^3 64 h = x 42 = x x = 16
3
x > 0 olmak zere logax says "a

nn hangi kuvveti x tir? sorusunun
cevabdr.
s
logax = y
ay = x
Taban
391
Blm
5.2
Sra Sizde
1. Aada logaritmik biimde verilen eitlikleri stel biimde yaznz.
2
b) log84 =
a) log525 = 2
3
c) log1010000 = 4
) log7(x 1) = y
2. stel biimde verilen aadaki eitlikleri logaritmik biimde yaznz.
a) 122 = 144
b) 52x = y + 1
c) 8 3 = 2
) 105 = 0,00001
3. Aadaki eitliklerdeki x deerlerini bulunuz.

1
2
b) logx9 =
c) log 2 2 = x
a) log16x = -
4
3
Uyar
f(x) = loga x fonksiyonunun tanml
olmas iin
f: R " R +, f (x) = 3 x stel fonksiyonunu ile bu fonksiyonun tersi olan

f -1: R + " R, f -1 (x) = log 3 x logaritma fonksiyonunun grafiklerini izelim.
a > 0, a 1 ve x > 0 olmaldr.
x = 1 iin f(1) = 31 =
x = 0 iin f(0) = 30 = 1
1
1
1
f1 c m = log3 c m = 1,
3
3
3
f1 (1) = log31 = 0 ,
x = 1 iin f(1) = 31 = 3
x
f(x) = 3x
...
...
1
1
3
f1 (3) = log33 = 1dir.

0
1
1
3
...
...
...
f (x) = log3x
...
1
3
...
...
Sadaki tabloda grld gibi taban a = 3 > 1 iken, x deerleri artarken logaritma fonksiyonun deerleri de artmaktadr.
Tablolardaki deerler yardmyla fonksiyonlarn grafikleri aadaki gibi izilir.
y
y = 3x
y=x
3
y = log3x
1
1 0
1
392
1/3
1/3
1 x
f: " +, f(x)= c m fonksiyonunu ile bu fonksiyonun tersi olan
2
Bilgi Notu
y
f : " , f
(x)= log 1 x logaritma fonksiyonun grafiklerini izelim.
log2x
log3x
log4x
log5x
Baz deerler iin fonksiyonlarn grntleri aadaki tablolarda verilmitir.
x
x
f(x) = d12n
...
...
...
1
2
...
...
1
2
...
f1(x) = log1/2x
...
...
1
< 1 iken, x deerleri artarken loga2
ritma fonksiyonunun deerleri ise azalmaktadr.
ekil 3. y = logax in grafikleri (a > 1)

y
Sadaki tabloda grld gibi taban a =
Tablolardaki deerler yardmyla fonksiyonlarn grafikleri aadaki gibi izilir.
log1/2x
log1/3x
log1/4x
log1/5x
y
2
1 x
y=c m
2
y=x
1
1
4
1
2
ekil 4. y = logax in grafii (0 < a < 1)
1
4
1
2
y = log1/2x
Dikkat edilirse y = logax eklindeki logaritmik fonksiyonlarn grafikleri daima

y-eksenin sanda yer almaktadr. Dolaysyla negatif saylarn logaritmas tanml
deildir.
Bilgi Notu
y = logax eklindeki tm logaritma fonksiyonlarnn grafiinin
(1, 0) noktasndan getiine dikkat
ediniz.
a ! R + - " 1 , olmak zere f: R + " R , y = f (x) = log a x logaritma fonksiyonu;

a > 1 iin artan fonksiyon,
0 < a < 1 iin azalan fonksiyondur.
393
Blm
5.2
On tabannda logaritma fonksiyonu

stel fonksiyonda olduu gibi herhangi bir taban alnarak birok logaritma fonksiyonu oluturulabilir. Ancak bu tabanlar ierisinde 10 taban daha ok kullanlan bir
tabandr nk kullanmakta olduumuz say sistemi 10 tabanl bir sistem olduundan, 10 tabanna gre logaritma, saysal ilemlerde byk kolaylklar salar.
Ayrca hesap makinelerinde de genellikle 10 tabanna gre logaritma tuu (
bulunur.
Taban 10 olan f logaritma fonksiyonuna, on tabannda logaritma fonksiyonu
denir.
f: R + " R , f(x)= log10 x = log x
eklinde gsterilir.
6
f: R + " R, f (x) = log x logaritma fonksiyonun zelliklerini inceleyip grafiini izelim.
On tabanndaki logaritma fonksiyonunun grafiini izmek iin 10un tamsay

kuvvetlerinin logaritmasn alalm.
f(103) = log103 = 3
f(101) = log101 = 1
f(102) = log102 = 2
f(102) = log102 = 2
f(101) = log101 = 1
f(103) = log103 = 3
f(100) = log100 = 0
x
...
103
102
101
100
101
102
103
...
f(x) = log x
...
...
Tabloda grld gibi, 0 ile 1 arasndaki bir saynn on tabanna gre logaritmas negatifken 1den byk bir saynn ayn tabandaki logaritmas pozitiftir.
y
y = logx
1
f(x)
0
1
100
101
Tablo ve grafikteki veriler yardmyla, verilen bir gerek saynn 10 tabanna gre
logaritmasnn hangi iki ardk tam say arasnda olduunu syleyebiliriz:
100 ile 101 arasndaki saylarn on tabanna gre logaritmas (0, 1) aralnda,
101 ile 102 arasndaki saylarn on tabanna gre logaritmas (1, 2) aralnda,
102 ile 103 arasndaki saylarn on tabanna gre logaritmas (2, 3) aralndadr.

. . .
394
7
log6, log85, log1027 ve log0,03 deerlerinin hangi iki ardk tamsay arasnda
olduunu bulalm.
1 < 6 < 10 olduundan log6nn deeri 0 ile 1 arasnda,

10 < 85 < 100 olduundan log85in deeri 1 ile 2 arasndadr.
log1027 ile log0,03 deerlerinin hangi iki ardk tamsay arasnda olduunu da
stel fonksiyon kavram yardmyla bulalm:
log1027 = x 10x = 1027 103 < 10x = 1027 < 104
3 < x < 4
3 < log1027 < 4
log1027 = 3, olur.
log0,03 = x 10x = 0,03 10 3 < 10x < 10 2
3 < x < 2
3 < log0,03 < 2
log0,03 = 2, olur.
8
Aadaki ifadelerin deerlerini bulalm.
a) log 5 10
b) log
a) log 5 10 = log 10 5 =
b) log
1

1000
c) log
1
100000
1
5
1
= log 10 -3 = - 3
1000
1
1
c) log
= log 5 = log 10
100000
10 2
-5
2
=-
5
2
395
Blm
5.2
Doal logaritma fonksiyonu

Bilgi Notu
Belli dnemler sonunda mevcut
faiz getirisi anaparaya eklenir ve
bundan sonra gelecek faiz bu yeni
anapara zerinden uygulanrsa
buna bileik faiz denir.
Yllk %100 faiz veren bir banka olduunu ve bu bankaya 1 TL yatrdmz dnerek farkl dnemler iin ne kadar paramzn olacan hesaplayalm.
1 yl sonunda paramz: c 1 +
Faizi anaparaya 6 aylk dnemlerde
c1 +
ekleyerek 1 yl sonunda:
Faizi anaparaya 3'er aylk dnemlerde
Bilgi Notu
c1 +
ekleyerek 1 yl sonunda:
A lira % p bileik faizle bankaya

yatrlrsa n. dnem sonunda
p n
k
Aa1 +
100
olur.
100
m = 1 + 1 = 2 TL,
100
50 2
1 2
m = c 1 + m = 2, 25 TL,
100
2
25 4
1 4
m = c 1 + m = 2, 44140625 TL,
100
4
Bir yl n dneme blersek her bir dnem iin faiz oran %
100
olacandan;
n
Faizi anaparaya her n dnemlerde
100 n
f
p = c 1 + 1 mn TL olur.
ekleyerek 1 yl sonunda: 1 + n
100
n
Bilgi Notu
e irrasyonel saysnn ilk 54 basama:
e = 2,71828182845904523536028
7471352662497757247093699959
574...
Bilgi Notu
Bir niceliin kendi bykl ile
orantl bir hzla deitii btn
olaylar (rnein, bir tepeden aa
yuvarlanan kartopunun bykl
arttka bymesi de hzlanr.) e
saysna dayanan matematiksel
bantlarla anlatlr.
Faizi anaparaya aylk, haftalk, gnlk, saatlik ve hatta saniyelik dnemlerde ekleyerek bir yln sonundaki anapara miktarn hesaplayacak olursak;
Faiz eklenme dnemi
1 yl = n dnem
1 yl sonunda elde
1 n
edilen para cc 1 + m m
n
Aylk
12
2,613035290
Haftalk
52
2,692596954
Gnlk
365
2,714567482
Saatlik
8760
2,718126692
Dakikalk
525600
2,718276243
Saniyelik
31536000
2,718281778
Dnemi her ksalttmzda paramzn arttn ancak bu art miktarnn snr1 n

sz olmadn grmekteyiz. n'yi ne kadar arttrrsak arttralm c 1 + m deeri
n
2,718281778 gibi bir sayya yaklamaktadr. Burada elde ettiimiz 2,7182818
says e says olarak bilinen bir irrasyonel saydr.
396
e says matematikte says gibi en nemli sabit saylardan biridir. Tepkime hzlar, buhar basnc, elektromotor kuvvet, bileik faiz ve bir mzik topluluunda
kan ses ile alg says arasndaki bant gibi pek ok olay e saysna bal matematiksel bantlarla aklanabilmektedir.
Logaritma fonksiyonunda, 10 tabanndan sonra en ok kullanlan taban e tabandr.
3xex 2x
1
x
0
x
ekil 5. y = e in grafii
Taban e olan f logaritma fonksiyonuna, doal logaritma fonksiyonu denir.

f: R+ R, y = f(x)= logex = lnx
y
eklinde gsterilir.
y = lnx
y = logx
10 tabannda olduu gibi, hesap makinelerinde genellikle e tabanna gre logaritma tuu da (
) bulunur.
9
f: + , y = f(x) = lnx fonksiyonun grafii ile bunun tersi olan f1(x) = ex stel
fonksiyonunun grafikleri aada verilmitir. nceleyiniz.
ekil 6. y = lnx ile y = logx in grafikleri
y
y = ex
...
...
y = ex
...
1
e
...
...
1
e
...
y = ln x
...
...
y=x
y = lnx
1
1
e
1/e
10
Aadaki ifadelerin deerlerini bulalm.
1
b) ln
c) ln1
a) ln e
e
397
Blm
5.2
a) ln e =
b) ln
1
dir nk e = e 2 dir.
2
1
= ln e -1 = - 1 dir.
e
c) ln1 = 0 dr nk e0 = 1 dir.
11
Aada verilen eitliklerin salanmas iin x deerlerini bulalm.
a) logx = 1
b) logxe2 = 2
c) lnx =
1
2
a) logx = 1 x = 101 = 0,1 dir.

b) logxe2 = 2 e2 = x2 x = e dir.
1
c) lnx =
1
x = e 2 = e dir.
2
Sra Sizde
1) log(3x 5) = 1 eitliinin salanmas iin x in alaca deeri bulunuz.
2) Hesap makinesi yardmyla x saysnn alaca ok byk pozitif ve ok
1 x
kk negatif deerler iin c 1 + m ifadesi hangi sayya yaklayor?
x
Bu say iin ne sylenebilir? Tartnz.
3) ln|x e| = 1 eitliinin salanmas iin x in alaca deeri bulunuz.
398
Birok hesap makinesi log (ya da LOG) ve ln (ya da LN) etiketli tua sahiptir. log tuu 10 tabanl logaritmay, ln tuu ise doal logaritmay gsterir.
Hesap makinesi kullanarak 10 tabanl veya e tabanl (doal) logaritmay bulmak ok kolaydr; nce fonksiveya
tuuna baslr.
yonun tanm kmesinden bir say girilir ve sonra da
1. Aadaki logaritmik deerleri nce tahmin ediniz sonra da bir hesap makinesi yardmyla bulunuz.
a) log5
b) log102
c) ln7,389
) ln0,00045
2. log (3, 14) ve ln(0,513) deerlerini bir hesap makinesi yardmyla bulmay deneyiniz. Ne gzlemliyorsunuz? Neden?
3. Aadaki logaritmik deerleri srasyla bir hesap makinesi yardmyla hesaplaynz. Bulduunuz deerler yardmyla verilen logaritmalar arasndaki ilikiyi ifade ediniz.
a) log1270
b) log127
c) log12,7
) log1,27
d) log0,127
e) log0,0127
399
Blm
5.2
Logaritma Fonksiyonunun zellikleri

Logaritma fonksiyonu stel fonksiyonun tersi olduundan, bu fonksiyonun zellikleri stel fonksiyonun zelliklerinden elde edilir.
12
a R+ - {1} iin logaa nn deerini bulalm.
Bilgi Notu
a R iin a1 = a olduunu biliyoruz. Logaritma fonksiyonu tanmndan,
a R+ - {1} ve n R iin,
logaa = 1
a1 = a
loga1 = 0
logaxn = nlogax
rnein,
log33 = 1,
log
logaa = 1
2 = 1,
log10 = 1,
lne = 1
13
y
a R+ - {1} iin loga1 deerini bulalm.
y = loga x
1
logaa = 1
(1, 0)
1
loga1 = 0
ekil 7.
a 0 olmak zere a0 = 1 olduunu biliyoruz. Logaritma fonksiyonu tanmndan,

a0 = 1
log 1 1 = 0 ,
log51 = 0 ,
rnein,
loga1 = 0
log1 = 0 ,
ln1 = 0
14
a R+ - {1} ve n R iin
logaxn = nlogax eitliinin doru olduunu grelim.
logax = m olsun.
logax = m x = am dir.
m
m n
nm
a = x (a ) = x a
(stel / logaritma fonksiyonu ilikisinden)

n
= x dir.
anm = xn logaxn = nm olur.
(stl ifadelerin zelliinden)

logaxn = nm eitliinde m = logax yazlrsa logaxn = nlogax elde edilir

O halde,
logaxn = nlogax olur.
rnein, log464 = log443 = 3 log44 = 3,
400
lne5 = 5.lne = 5
15
a R+ {1} ve her x, y R + iin loga(x y) = logax + logay
olduunu gsterelim.
eitliinin doru
Bilgi Notu
a,c R+-{1} ve x, y R+ iin;
loga1 = 0
loga(x y) = logax + logay
x
loga c m = logax logay
y
logax = u ve logbx = v olsun.

x = au ve y = av olur.
x y = au av = au + v dr.
x y = au + v loga(x y) = u + v
loga(x y) = loga x + loga y
logax =
log c x
(taban deitirme)
log c a
olur.
O halde,
loga (x y) = logax + loga y
rnein, log7(2 4) = log72 + log74 ,
olur.
log(10 7) = log10 + log7 = 1 + log7
16
a R+ {1} ve x, y R+ iin
unu grelim.
x
loga c m = logax logay eitliinin doru olduy
logax = u ve logay = v olsun.

x = au ve y = av olur.
a
x
c m = v = au v dr.
y
a
x
x
c m = au v loga c m = u v
y
y
x
loga c m = logax logay
y
olur.
Sonu olarak,
loga c
x
m = logax logay
y
olur.
a
8
rnein, log5 c m = log58 log52, log3 a k = log3a log33 = log3a 1 (a > 0)
3
2
401
Blm
5.2
17
log c x
a, c R+ {1} ve x R+ iin logax =
log c a
relim.
eitliinin doru olduunu gste-
logax = y olsun.
logax = y ay = x olur.
logcay = logcx y logca = logcx olur.
(logaritmann zelliinden)
y yerine logax yazlrsa

logax logca = logcx logax =
log c x
elde edilir.
log c a
Buna gre,
logax =
log c x
log c a
(taban deitirme)
elde edilir.
rnein, log 1 2 =
2
ln 2
ln 2
ln 2
ln 2
=
=
=
= - 1 dir.
- ln 2
1
(ln 1 - ln 2)
(0 - ln 2)
ln c m
2
18
a R+ {1}, b R+ ve m, n R, m 0 olmak zere, log a b n =
m
eitliinin doru olduunu gsterelim.
log
b
am
log b n
log a m
n log b
m log a
n
log a b dir.
m
(taban deitirme)
O halde,
log a b n =
m
olur.
402
n
log a b
m
n
logab
m
19
2
log 2 5
deerini bulalm.
2 log 5 = y diyelim. 2x = y x = log2y olduundan,

2
log2y = log25 olur. Logaritma fonksiyonu bire bir olduu iin, y = 5tir.
Bu ifadeyi herhangi bir a taban iin genelletirerek yazarsak
a log x = x
a
Bilgi Notu
a R+ - {1}, b R+ ve m, n R,
m 0 olmak zere,
n
log a m b n =
log a b
m
a log a x = x
elde edilir.
imdi de yukarda elde edilen zellikler yardmyla logaritma fonksiyonu ile ilgili
farkl uygulamalar yapalm.
20
1
loga4 + loga8 ifadesini tek bir logaritmik ifade olarak yazalm.
2
1
1
1
loga4 + loga8 = loga22 + loga23 = 2 loga2 + 3 loga2 = 4 loga2
2
2
2
21
ln a
a
b
c
k + ln c m + ln a k + ln (abc) ifadesini en sade biimde yazalm.
bc
ac
ab
ln a
a
b
c
a b c
abc m = ln 1 = 0
k + ln c m + ln a k + ln (abc) = ln c
bc
ac
ab
bc ac ab
22
log23 log92 ifadesini en sade biimde yazalm.
403
Blm
5.2
log23 log92 = log23 e
log 2 2
log 2 2
o = log 2 3 e
o
log 2 9
log 2 3 2
log 2 2
o
2 log 2 3
1
= log23
2 log 2 3
1
=
2
= log23 e
Sra Sizde
1. Aadaki ifadeleri a, b, c ve d nin logaritmalar cinsinden yaznz.
log (a 2 5 b )
log 1
c) log a 3 (b 2 - c) )
3
a bcd
(c d )
a) log(ab2c) b)
2. Aadaki ifadeleri hesaplaynz ya da eitini bulunuz.

a) log20,125
b) log 2 64
c) log332 log2 27
) log 8 2 + 5 3 log 2
5
3. Aadaki ifadeleri arpm ya da blmn logaritmas eklinde yaznz.

3 log 2 - 1
a) log3 + log5 + log11
b)
log 16 - 4 log 3
c)
5 log ( a + b ) - 1
2 log (a + b)
log a + log 3 + 3
2 (log 5 - log a)
23
^ log 3 h2 + c log
1 2
m ifadesinin deerini bulalm.
3
^ log 3h2 + c log
1 2
m =
3
=
=
=
=
Hatrlayalm
a, x ve y R ve a > 0 olmak zere,
x
x+y
a a =a
ax
= ax - y
ay
(ax)y = axy
^log 3h2 + ^log 3 -1 h
^log 3h2 + ^ - log 3h2
2 (log 3) 2
2 | log 3 |
2 log 3
24
log2 = a ve log5 = b olduuna gre log40 n a ve b trnden deerini bulalm.
404
log40 = log23 5 = log23 + log5 = 3 log2 + log5 = 3a + b
25
log2 = 0,301029996 ise log5 in deerini bulalm.
log10 = 1 olduunu biliyoruz. O halde, log10 = log(2 5) = log2 + log5 = 1 dir.

log2 + log5 = 1 0,301029996 +log5 = 1
log5 = 1 0,301029996
log5 = 0,698970004 tr.
26
1
1
+
log 2 6 log 3 6
log a b =
O halde,
log b b
olduunu biliyoruz (taban deitirme).
log b a
log a b =
log b b
1
=
log b a
log b a
Buna gre,
1
1
= log 6 2 ve
= log 6 3
log 2 6
log 3 6
olduundan,
1
1
+
= log 6 2 + log 6 3 = log 6 2 3 = log 6 6 = 1
log 2 6 log 3 6
Bilgi Notu
a, b R+ - {1} olmak zere,
1
logab =
dir.
log b a
olur.
405
Blm
5.2
27
125 log 4 + 16 log 5 deerini hesaplayalm.
5
125 log 4 = 5 3 log 4 = 5 log

5
16 log 5 = 2 4 log 5 = 2 log

2
43
54
= 4 3 = 64 ve
= 5 4 = 625 olduundan,
125 log 4 + 16 log 5 = 64 + 625 = 689

5
elde edilir.
28
x = log523, y = log27 ve z = log328 deerlerini bykten ke doru sralayalm.
f(x) = logax fonksiyonu a > 1 iin artan olduundan,

51< 23 <52 1= log551 < log523 < log552 = 2 x = 1,
22< 7 <23 2 = 22 < log27 <log223= 3 y = 2,
33< 28 <34 3 = log333 < log328 < log334 = 4 z = 3,
bulunur. Sonu olarak, z > y > x olur.
29
f(x) = 2 + log3(x 1) fonksiyonunun tersini bulalm.
y = f (x) = - 2 + log 3 (x - 1) & log 3 (x - 1) = y + 2

& x - 1= 3 y + 2
& x = 3y + 2 + 1
-1
x+2
o halde, f (x) = 3 + 1 olur.
30
log2(15!) = k ise log2(16!) in deerini k trnden bulalm.
406
16! = 16 15! olduundan log2(16!) = log2(16 15!)

= log216 + log2(15!)
= log224 + log2(15!)
= 4log22 + k
=4+k
olur.
Sra Sizde
1) log2 = a ve log3 = b ise log1236 nn deerini a ve b cinsinden bulunuz.
2)
1
1
1
+
+
toplamnn deerini bulunuz.
log 2 30 log 3 30 log 5 30
3) f(x) = logm(5x 2) ve f1(3) = 5 olduuna gre m katr?

4) log3(27!) = m ise log3(26!) saysn m cinsinden bulunuz.
Simetri Dnmleri Yardmyla Farkl Logaritmik

Fonksiyonlarn Grafik izimleri
31
ekil 8'de grafii verilen f(x) = lnx fonksiyonundan yararlanarak

a) g(x) = ln(x + 2)
b)
y = lnx
h(x) = ln (3 x)
(1, 0)
ncelikle bu fonksiyonlarn tanm kmesini belirleyelim.

y = lnxin tanm kmesinin pozitif reel saylar olduunu biliyoruz.
ekil 8.
a) x + 2 > 0 x > 2 olduundan g(x) = ln(x + 2) nin tanm kmesi (2, ) dur.
g(x) = ln(x+2) = f(x+2) olduundan g nin grafii f nin grafiinin yatay olarak
sola doru 2 birim telenmesinden olumaktadr. O halde, g nin grafii aadaki gibi izilir.
Hatrlayalm
y
y = ln(x+2)
y = lnx
1
2
1
0

sabit say olmak zere,
y = f(x + c), f nin grafiini yatay

olarak sola doru c birim teler.
y = f(x c), f nin grafiini yatay
olarak saa doru c birim teler.
407
Blm
5.2
b) 3 x > 0 x < 3 olduundan h(x) = ln (3 x) in tanm kmesi ise (, 3)

tr. h(x) = ln (3 x) = ln [(x 3)] olduundan h nin grafii, f nin grafiinin
nce y-eksenine gre yansmas, sonra da yatay olarak 3 birim saa doru
telenmesiyle olumaktadr. Buna gre, h nin grafii aadaki gibi izilir.
Hatrlayalm
y = f(x) bir fonksiyon olmak zere,
y = f(x), f nin grafiinin y-eksenine gre yansmasdr.
y = f(x), f nin grafiinin x-eksenine gre yansmasdr.
y = ln(x3)
y = lnx
y = log x
x
(1, 0)
32
ekil 9. y = logx in grafii
ekil 9'da grafii verilen f(x) = logx fonksiyonundan yararlanarak

Hatrlayalm
a) g(x) = 3logx
y = f(x) bir fonksiyon ve k > 1 sabit

bir say olmak zere,
b) h(x) = 1 + logx
y = kf(x), f nin grafiini k kat

dikey olarak geniletir.
1
f (x) , f nin grafiini k kat
k
dikey olarak daraltr.
y =
f, g ve h fonksiyonlarnn her birinin tanm kmesi pozitif reel saylardr.

a) g(x) = 3logx = 3f(x) olduundan g nin grafii f nin grafiinin 3 kat dikey olarak genilemesidir. O halde g nin grafii aadaki gibi izilir.
y
Hatrlayalm
g(x) = 3log x

sabit say olmak zere,
y = log x
y = f(x) + c, f nin grafiini dikey

olarak yukar doru c birim teler.
y = f(x) c, f nin grafiini dikey
olarak aa doru c birim teler.
408
b) h(x) = 1 + logx = 1 + f(x) olduundan, h nin grafii f nin grafiinin dikey olarak yukar doru 1 birim telenmi halidir.
y
y = 1 + log x
y = logx
x
Sra Sizde
1) Aada kurallar verilen fonksiyonlar kendi grafikleri ile eletiriniz.
Bu eletirmeleri nasl yaptnz aklaynz.
f(x) = log(1 x) g(x) = ln(x 3) h(x) = log(x + 1) m(x) = ln (4 x)
y
y
x
y
x
2) Aada baz fonksiyonlarn kurallar verilmitir. Bu fonksiyonlarn grafiklerini oluturmak iin y =lnx ya da y = logx fonksiyonlarnn grafiklerine hangi dnmlerin yapldn belirtip grafiklerini iziniz.
a) y = ln(x) + 3 b) y = ln(5 x) c) y = 2log(x) ) y = 3log(x 1) 1
33
f(x) = lnx fonksiyonun grafii yardmyla g(x) = log5x ile h(x) = log 1 x fonksiyon4
larnn grafiklerini izelim.
409
Blm
5.2
ln x
(taban deitirme formlnden)
ln 5
1
1
, 0, 62 olarak bulunur.
in deeri;
Hesap makinas yardmyla
ln 5
ln 5
O halde, g(x) = 0,62 lnx = 0,62 f(x) olduundan g nin grafii f nin grafiinin
dikey olarak 0,62 kat daralmasndan olumaktadr.
g(x) = log5x =
y
f(x) = lnx
g(x) = log5x
ln x
h(x) = log 14 x =
1
ln
4
ln x
=
(ln 1 - ln 4)
(taban deitirme formlnden)
ln x
- ln 4
1
, 0, 72 bulunur.
Hesap makinesi yardmyla
ln 4
O halde h(x) = log 1 x = 0,72 lnx = 0,72 f(x) olur. Bu durumda h nin grafii
=
f nin grafiinin nce x-eksenine gre yansmas sonra da dikey olarak 0,72 kat
daralmasndan olumaktadr.
y
f(x) = ln x
x
y = log1/4x
Sra Sizde
Aadaki fonksiyonlarn grafiklerini y = lnx fonksiyonunun grafiinden yararlanarak ve hangi dnmlerin yapldn belirterek iziniz.

410
a) y = log7x
b)
y = log 1 x
3
c)
y = log6(x 3)
Logaritma Fonksiyonunun zellikleri
Bir dinamik geometri yazlm kullanarak y = log(x) fonksiyonunun grafiini oluturunuz.
y
(1.25 + 0.78) 2.03
2
y = log x
1.25
1
0.78
(1.25 0.78)
0.47
1 3 6 10
18
100
108
(6 x 18)
(18/6)
Grafikten yararlanarak,
x = 1 iin fonksiyonun grntsn bulunuz: log1 =
Farkl tabanlar kullanarak yeni grafikler oluturunuz. Elde edilen grafikler yardmyla aadaki boluklar doldurunuz.
log31 = ,
log 1 1 = ,
3
log71 = ,
ln1 = ,
log 3 1 = ,
5
Genel olarak, a R - {1} olmak zere loga1 deeri iin ne sylenebilir? Tartnz.
Farkl tabanlar kullanarak yeni grafikler oluturunuz. Elde edilen grafikler yardmyla aadaki boluklar doldurunuz.
1
3
log33 =
log 1 =
log77 =
lne =
log 3 =
5
3
3
5
Genel olarak, a R+ - {1} olmak zere logaa deeri iin ne sylenebilir? Tartnz.
Grafikten yararlanarak x = 6 ve x = 18 iin fonksiyonun grntlerini yaklak olarak bulunuz:
log6 =
log18 =
imdi de x = 108 (= 6x18) iin fonksiyonun grntsn yaklak olarak bulunuz:
log108 =
log6 ile log18 in deerleri ile log108 in deeri arasnda nasl bir iliki var? Aratrnz. Tespit etmi
olduunuz ilikiyi farkl saylar ve farkl tabanlar iin kontrol ediniz. Gzlemlerinizi snfta tartnz.
Genel olarak, a R+ - {1} ve x, y R+ olmak zere loga(x y) = logax + logay eitlii iin ne sylenebilir?
18
m iin fonksiyonun grntsn yaklak olarak bulunuz.
imdi de grafikten yararlanarak x = 3 c =
6
log3 =
log6 ile log18 in deerleri ile log3 n deeri arasnda nasl bir iliki var? Aratrnz. Tespit etmi olduunuz ilikiyi farkl saylar ve farkl tabanlar iin kontrol ediniz. Gzlemlerinizi snfta tartnz.
x
Genel olarak, a R+ - {1} ve x, y R+ olmak zere loga c m = logax logay eitlii iin ne sylenebilir?
y
411
5.2.1 Logaritma Fonksiyonu
BLGMZ DEERLENDRELM
1. a > 0, b > 0, a 1 ve b 1 olmak zere
aadaki ifadelerden hangileri dorudur?
Belirtiniz.
4.
y
y = f(x) = logax
a) logaa = 1
b) loga5 = 0
c) log10a = loga
) lne = 1
d) loga + logb = log(ab)
e) loga logb = log(a b)
Yukardaki grafikte verilen bilgilere gre,

f(16) + f1(4) toplam katr?
5. Aadaki logaritmik ifadelerin deerini

bulunuz.
2. Aadaki fonksiyonlarn en geni tanm aralklarn bulunuz.
a) log381 + log162
b) lne3 + log100
a) log3(x 5)
b) logx(7 x)
c) logx 3(x2 4)
1
6. log81(x + 7) = olduuna gre, x deerini
2
bulunuz.
7. log2 deerinin log5 trnden eitini bulunuz.

3. Tanml olduu aralkta f(x) = 2x + 3 fonksiyonunun tersinin kuraln bulunuz.
412
8. a = log300 saysnn hangi ardk iki tam say

arasnda olduunu bulunuz.
Blm 5. 2 Logaritma Fonksiyonu
BLM DEERLENDRME
1.
log a ^2x - nh
1
0
3 7
2
6. Aadaki fonksiyonlarn en geni tanm aralklarn bulunuz.

x+2
m
a) log 2x - 5 c
x-3
b) logx 7(25 x2)
Grafikte verilen bilgilere gre a + n katr?

7. ln(x2y) = 12
ln d
2.
x3
n= 3
y
olduuna gre, x deerini bulunuz.
y
ln(mx + n)
-2
-5
3
8. m4 = n olduuna gre, lognm5 ifadesinin

eitini bulunuz.
n
ekilde verilen bilgilere gre,
deerini
m
bulunuz.
3. log7(log5 (x 2)) = 0 olduuna gre, x katr?
9. log3 = a, log5 = b, log7 = c olduuna gre,

log945 saysnn a, b ve c cinsinden deerini
bulunuz.
4. 2x + 2 = 5 olduuna gre, x deerini bulunuz.

10. a2log3 = 9log5b eitliini salayan a ve b saylar
a
iin
orann bulunuz.
b
5. log35 = m olduuna gre, log575 ifadesinin m
trnden deeri nedir?
413
Blm 5. 2 Logaritma Fonksiyonu
BLM DEERLENDRME
11. a = log225 says hangi ardk iki say arasndadr?
17.
12. a = log23, b = log5125 ve c = log315 saylarn

kkten bye doru sralaynz.
y=x
f (x) = log 3
x
3
Yukardaki ekilde, grafikleri y = x dorusuna

gre simetrik olan iki fonksiyon verilmitir.
ekilde verilen bilgilere gre, OABC dikdrt13. log2 0,301 olduuna gre, log(0,04) saysnn deerini bulunuz.
14. log2 = a olmak zere, log25 deerinin a cinsinden eitini bulunuz.
15. ln 3 e + ln e 5 - ln
1
ifadesinin deerini
e
bulunuz.
16.
y
1
y = log a
ekildeki verilen bilgilere gre, a katr?
414
18. f(x) = log2(x + 3) ve g(x) = x + 2 olduuna

gre, (fog)(3) deerini bulunuz.
19. log2 = m ve log7 = n olduuna gre, log528

saysnn m ve n cinsinden deerini bulunuz.

deerinin m ve n cinsinden eitini bulunuz.
x
3
geninin alann bulunuz.
nite
stel Fonksiyon
3. Blm
5.3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
Giri
Ortalama yllk nfus art yzdesini biliyorsak 10 yl sonra yaadmz ehrin
nfusunun ne kadar olacan stel fonksiyon yardmyla tahmin edebiliriz.
Bu blm sonunda;
stel ve logaritmik denklemlerin
zm kmesini bulmay,
stel ve logaritmik eitsizliklerin
zm kmesini bulmay,
Bilim adamlar stel fonksiyonlar yardmyla kazlarda bulunan kemik fosillerini inceleyerek bir
canlnn (rnein, bir dinozorun) yaklak olarak ka yl nce yaadn anlayabilmektedir.
stel ve logaritmik fonksiyonlar gerek hayat durumlarnn

modellenmesinde ve problem
zmede kullanmay
renmi olacaz.
Salyangoz ve deniz kabuklular bydke kabuklarna yeni odacklar eklerler. Taban e says
olan doal logaritmaya gre, her eklenen odacn uzunluu oluma srasnn logaritmas ile
orantl olmaktadr.
Temel Kavramlar
stel Denklem
Logaritmik Denklem
Kutup blgesi atmosferindeki alak basn alanlar baka blgelerdeki havann buraya hcum
etmesine neden olur. Gelen havann oluturduu hortumun grlen hatlar da logaritmik birer
spiral izer.
Bu nitenin birinci ve ikinci blmlerinde stel ve logaritmik fonksiyonlarn

tanmn, zelliklerini ve grafik izimlerini inceledik.
Bu blmde; ncelikle stel ve logaritmik olarak verilen denklem ve eitsizliklerin zm kmesini bulmay, daha sonra da stel ve logaritmik fonksiyonlar gerek hayat durumlarn modelleme ve problem zmede kullanmay ele
alacaz.
415
Blm
5.3
5.3.1 stel ve Logaritmik Denklemler

Bu blmde,
32x + 5 = 243, 9x 4 3x 5 = 0, 3x + 1 = 4x 2, ... (bilinmeyeni st olarak bulunan)
veya

log(3x 7) = 1, log5(x + 8) + log5x = 2,
(bilinmeyenin logaritmas bulunan)
eklindeki denklemlerin zm kmesini bulmay inceleyeceiz.
1
x
3
Bilgi Notu
a ! R + - " 1 , iin,
h(x) = ax
1
12 c m = 3 denkleminin zm kmesini bulalm.
2
fonksiyonu bire bir olduundan,

af(x) = ag(x) f(x) = g(x)
1 3
1 3 1
12 c m = 3 c m =
2
2
4
x
x
1 3
1 2
c m =c m =2
3
2
2
x = 6 olduundan = {6} dr.
Bilgi Notu
a ! R + - " 1 ,, f (x) > 0, g (x) > 0 iin,
log4(1 x) = 1 denkleminin zm kmesini bulalm.
loga f(x) = b f(x) = ab
loga f(x) = loga g(x) f(x) = g(x)
log4(1 x) = 1 1 x = 41 x = 1 -
1
3
3
= olduundan = ' 1 tr.
4
4
4
Bir denklemde,
bilinmeyenin st olarak yer ald terimler varsa bu denkleme stl
denklem,
bilinmeyenin logaritmasnn yer ald terimler varsa bu denkleme
logaritmik denklem denir.
3
logx2 = 2 denkleminin zm kmesini bulalm.
416
Bu denklemi 2 farkl yntemle zelim.

II. Yntem:
I. Yntem:
2
x = 100
x = 100
x = 10 veya x = 10
x = 10 veya x = 10
logx = 2 x = 10
y=2
y = log x2
logx = 2 logx = log10

2
Ancak ayn denklemi,
10
10
ekil 1. y = logx2 ile y = 2'nin grafikleri
logx2 = 2 2logx = 2 logx = 1 x = 10

eklinde zersek hata yapm oluruz. nk logx2 ifadesi sfr hari tm reel saylarda tanml iken logx ifadesi sfr hari sadece pozitif reel saylarda tanmldr.
Dolaysyla 10 deeri de verilen denklemin kklerinden biridir.
Grafik zmlerinden yararlanarak bu tr hatalardan kanlabilir.
ekil 1'de verilen grafikte logx2 = 2 denkleminin zmnn 10 ve 10 deerleri
olduu grlmektedir.
4
(e x - e -x)
= 5 denkleminin zm kmesini bulalm.
2
Uyar
Logaritma fonksiyonu sadece pozitif reel saylarda tanml olduundan bulunan kklerin denklemde
yerine konulup kontrol edilmesi
gerekir (kkl denklemlerde
olduu gibi).
nce bu denklemin grafik zmne bakalm.

e x - e -x
ile y = 5 fonksiyonlarnn grafiini teknoloji yardmyla oluturursak
2
yanda verilen grafik elde edilir (ekil 2).
y=
ki grafik x 2,3124 iin ortak noktaya sahip olduundan, denklemin zm kmesi = {2,3124 } dir.
y
y=5
imdi de bu zm cebirsel ilemlerle kontrol edelim.

e x - e -x
= 5 ex ex = 10
2

e2x e0 = 10 ex
(her iki taraf ex ile arplrsa)

(ex)2 10 (ex) 1 = 0
t2 10t 1 = 0 ikinci dereceden bir denklem elde edilir.
Buradan,
ekil 2. y =
ê x - e -xh
grafikleri
_ - ^- 10h ! 104 i
= 5 26 elde edilir.
2
ex deeri daima pozitif olduundan, ex in deeri sadece 5 + 26 olur.
t = ex =
ex = 5 + 26 x = ln (5 + 26 )

x
x
y = e e
2
t = ex dnm yaplrsa

2,3124
(logaritmik forma geersek)
x 2,3124 elde edilir.
417
ile y = 5'in
Blm
5.3
y = ln(3x2) + ln(x1) 2 ln x
ln (3x 2) + ln (x 1) = 2lnx denkleminin kkn bulalm.
ln(3x 2) + ln(x 1) = 2lnx ln(3x 2) + ln(x 1) 2lnx = 0

f(x) = ln(3x 2) + ln(x 1) 2lnx fonksiyonun grafiini teknoloji yardm ile oluturduumuzda fonksiyon x = 2 de sfr deerine sahip olmaktadr (ekil 3).
ekil 3. y = ln(3x 2) + ln(x 1) 2lnx in O halde verilen denklemin zm kmesi, = {2} dir.
grafii
Ayn zm cebirsel ilemlerle yaparsak
ln(3x 2) + ln(x 1) 2lnx = 0 ln(3x 2) + ln(x 1) lnx2 = 0

ln d
^ 3x - 2h ^x - 1h
x2
n = 0 (logaritmann zelliinden)
(3x - 2) (x - 1)
= e0 =1 (logaritmadan stel fonksiyona gei)
x2
2x2 5x+2 = 0 (x 2) (2x 1) = 0
1
x = 2 ve x =
2
bulunur.
Logaritma fonksiyonu sadece pozitif reel saylarda tanml olduundan,
2
3x 2 > 0 x > olmaldr.
3
1
x = deeri bu art salamadndan denklemin kk sadece x = 2 olur.
2
Sra Sizde
1. Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulunuz.
x
x
4
1 3
c) log4(x 5) = 1
a) 2 5 = 250 b) 32 c m = 2
4
2. Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulunuz. Bulduunuz kkleri grafiksel zmlerle kontrol ediniz.
a) logx2 = 6
b)
logx4 = 2
c)
lnx6 = 12
3. Aadaki denklemlerin zm kmelerini hem grafiksel hem de cebirsel olarak bulunuz.

^ e x + e -xh
^ 2 x - 2 -xh
b)
=4
c)
=4
a) 2e2x + 5ex 3 = 0
2
3
4. Aadaki denklemlerin zm kmelerini hem grafiksel hem de cebirsel olarak bulunuz.
log x - 1
1
=0
b)
=1
a)
2 ln (x + 3) - ln x
2 log (x + 4)
418
3lnx + 32 lnx 10 = 0 denkleminin zm kmesini bulalm.
f(x) = 3lnx + 32lnx10
3 lnx = t diyelim. Buna gre,

t+9
1
- 10 = 0 & t 2 - 10t + 9 = 0
t
& (t - 9) (t - 1) = 0
& t = 9 veya t = 1 olur.
(1, 0)
(7.39, 0)
t = 9 3lnx = 9 = 32 lnx = 2 x = e2 ve
t = 1 3lnx = 1 = 30 lnx = 0 x = e0 = 1 dir
O halde, denklemin zm kmesi = {1, e2} dir.
ekil 4. y = f(x) = 3lnx +32 lnx 10'un

grafii
7
2x + 1 = 3x 1 denkleminin zm kmesini bulalm.
2x + 1 = 3x 1 log 2x + 1 = log 3x 1 (x + 1)log2 = (x 1)log3

xlog2 + log2 = x log3 log3
(log3 log2) x = log2 + log3
3
x log = log ^2 3h
2
log 6 dir.
x =
3
log
2
log 6
O halde, =
olur.
* log 3 4
2
8
log2(log327) = logx4 ise x in deerini bulalm.
log2(log327) = logx4 log2(log327) =

log 2 3 =
2
log 2 x
log 2 x =
2
olduundan
log 2 3
x=2
2
n
log 2 3
log 2 4
log 2 x
elde edilir.
419
Blm
5.3
9
2
ln (x + 1) = 1 denklemini salayan x deerlerini bulalm.
ln (x 2 + 1) = 1 & (x 2 + 1) = e
& | (x 2 + 1) | = e 2
x2 + 1 0 ve e2 0 olduundan,
x 2 + 1 = e 2 & x = ! e 2 - 1 olur.
10
ln x + ln y = - 1
3 denklem sistemini zelim.
ln x ln y = - 30
lnx = a ve lny = b diyelim. O halde,

a + b = 1
a b = 30 elde edilir.
Buradan a = 6, b = 5 veya a = 5, b = 6 bulunur.

a = 6 ve b = 5 iin; lnx = 6 x = e6 ve lny = 5 y = e5 ve
a = 5 ve b = 6 iin; lnx = 5 x = e5 ve lny = 6 y = e6 olur.
Buna gre, denklem sisteminin zm = {( e6, e5), (e5, e6)} olur.
Sra Sizde
1.
Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulunuz.

3x x 1
b) d 3 n =
c) ln 4 - x 2 = ln 3x
a) 72x = 3x 2
9
3
2. Aada verilen denklem sistemlerinin zm kmelerini bulunuz.

a)
420
x+y = 2
ln x - ln y = ln 3
b)
ln xy = 4
ln x $ ln y = - 12
5.3.2 stel ve Logaritmik Eitsizlikler

Bu blmde,
e2x 6 < 4,
e5x 1 2,
27x 1 > 92x + 5, ...
(bilinmeyeni st olarak bulunan)
veya
log3(3x 2) < 1, log5(1 2x) > 2,
(bilinmeyenin logaritmas bulunan)
eklindeki eitsizliklerin zm kmesini bulmay inceleyeceiz.
2x 1
6x
< 32
eitsizliinin zm kmesini bulalm.
8 2x - 1 1 32 6 - x & (2 3) 2x - 1 1 (2 5) 6 - x
& 2 6x - 3 1 2 30 - 5x
& 6x - 3 1 30 - 5x
& 11x 1 33
& x 1 3 olur.
(her iki ifadenin de taban 2 olup 1 den byktr)
Bilgi Notu
O halde, = (, 3) tr.
a > 1 iin,
af(x) ag(x) f(x) g(x)
log5 (3x 2) < 2 eitsizliini salayan aral bulalm.
log5 (3x 2) < 2 log5 (3x 2) < log552

3x 2 < 52
Bilgi Notu
3x 2 < 25
a > 1 iin,
x<9
Ayrca, logaritma fonksiyonu sadece pozitif reel saylarda tanml olduundan,
loga f(x) b f(x) ab ve f(x) > 0

3x 2 > 0 olmaldr.
2
Buradan da,
x 2 elde edilir.
3
2
O halde, zm kmesi = c , 9 m ak araldr.
3
Bir eitsizlikte,
bilinmeyenin st olarak yer ald terimler varsa bu eitsizlie stl eitsizlik,
bilinmeyenin logaritmasnn yer ald terimler varsa bu eitsizlie
logaritmik eitsizlik denir.
421
Blm
5.3
3
1
c m
8
1 x - 3 eitsizliini salayan x saylarnn hangi aralkta olduunu

$c m
2
2x + 4
bulalm.
Bilgi Notu
0 < a < 1 iin,
1 2x + 4
1 x-3
1 3 2x + 4
1 x-3
c m
$ c m & cc m m
$c m
8
2
2
2
1
1 6x + 12
1 x - 3 (her iki ifadenin de taban 2 olup
&c m
$c m
1den kktr.)
2
2
& 6x + 12 # x - 3
(stel fonksiyonlar azalan olduun& 5x # - 15
dan.)
& x # - 5 olur.
O halde, = (, 5] araldr.
4
log 1 (2x + 3) > 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
3
Bilgi Notu
0 < a < 1 iin,
b
loga f(x) b f(x) a ve f(x) > 0

1
log 1 (2x + 3) 2 0 & log 1 (2x + 3) 2 log 1 1 (taban 3 olup 1 den kktr)
3
3
3
(logaritma fonksiyonu azalan
& 2x + 3 1 1
olduundan)
& x 1 - 1olur.

Ayrca, 2x+3 > 0 olmaldr.
Buradan,
x < 1 ve x >
3
2
x>
(logaritma R+ zerinde tanmldr)
3
olur.
2
3
eitsizliklerinden, = c - , - 1 m bulunur.
2
Sra Sizde
1. Aadaki stl eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.
2 5x - 1
8 x+1
1 2x+3
2c m
b) (9)x1 (
)
c) c m

a) 2x3 < 23x+7
3
27
27
422
2)
Aada verilen logaritmik eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.
a) log3(x 2) 3
b)
log 2 (x + 4) 1 1
5
c) 3 log2(x + 1) 4
5
2 < log2(x + 3) 1 eitsizliini salayan x tam say deerlerini bulalm.
2 < log2(x + 3) 1 log222 < log2 (x + 3) log22

1
<x+32
4
1
3 < x 2 3
4
11
< x 1
4
(taban 2 olup 1 den

byktr)
(logaritma fonksiyonu artandr)
Ayrca logaritmann tanmndan x + 3 > 0 olmaldr.

11
11
< x 1 ve x + 3 > 0 eitsizliklerini ortak olarak salayan aralk c - , - 1E
4
4
olup, bu aralktaki tam saylar 2 ve 1 dir.
6
log7(x + 1) + log7(x 1) < 2 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
log7(x + 1) + log7(x 1) < 2 log7(x + 1)(x 1) < log772

x2 1 < 49
x2 < 50
5 2 1 x 1 5 2 bulunur.
Ayrca logaritmann tanmndan x + 1 > 0 x > 1 ve x1 > 0 x > 1 olmaldr.

- 5 2 1 x 1 5 2 , x 2 - 1 ve x 2 1
eitsizliklerini salayan x gerek saylar (1, 5 2 ) aralndadr.
Buna gre, verilen eitsizliin zm kmesi = { x| 1 < x < 5 2 , x R } olur.
7
ln(x + e) + ln(x e) 2 + ln3 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
ln (x + e) + ln(x e) 2 + ln3 ln (x + e) + ln(x e) lne2 + ln3

ln(x + e)(x e) ln3e2
(x + e)(x e) 3e2 (ln artan bir fonksiyon olduundan)
x2 e2 3e2
x2 4e2
2e x 2e
423
Blm
5.3
Ayrca logaritmann tanmndan,

x + e > 0 x > e ve x e > 0 x > e olmaldr.
2e x 2e, x > e ve x > e
eitsizliklerini ortak olarak salayan aralk (e, 2e] dir.
Sonu olarak, verilen eitsizliin zm kmesi = { x| e < x 2e , x R } olur.
8
2x 6
< 4 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
(e2x 6 ile 4 daima pozitiftir)
e2x 6 < 4 ln(e2x 6) < ln4
(ln fonksiyonu daima artandr)
2x 6 < 2ln2
x < 3 + ln2 olur.
O halde, verilen eitsizliin zm kmesi (, 3 + ln2) dir.
9
2e2x + 5ex + 3 < 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
ex = t diyelim. Buna gre,

2e2x + 5ex + 3 < 0 2t2 + 5t + 3 < 0 eitsizliini zersek

(2t + 1)(t + 3) < 0

1

t = veya t = 3 bulunur.
2
2t2 + 5t + 3 ifadesinin iaret tablosunu oluturursak
3
2t + 5t + 3
2
424
+3
1
tanmszdr. nk her x iin ex> 0 dr.
2
ex > 3 x > ln3 tr. O halde = (ln3, ) dur.
ex = t eitliinden ex<
1
2
10
ln (2x 4) ln(x2 3x) 0 eitsizliinin zm kmesini bulalm.
2x - 4
m# 0
x 2 - 3x
2x - 4
&c 2
m# 1
x - 3x
2x - 4
&c 2
m- 1 # 0
x - 3x
- x 2 + 5x - 4
&d
n# 0
x 2 - 3x
ln (2x - 4) - ln (x 2 - 3x) # 0 & ln c
Ayrca logaritmann tanmndan c
2x - 4
m 2 0 olmaldr.
x 2 - 3x
Bu son iki eitsizliin saland aralklarla ilgili iaret tablosu:
(- x 2 + 5x - 4) 0
(x 2 - 3x)
(2x - 4)
>0
(x 2 - 3x)
(2x 4) > 0
(x2 3x) > 0
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+3
Ayrca lograitma fonksiyonunun tanmndan 2x 4 > 0 ve x2 3x > 0 olmaldr.

Buna gre, ln(2x 4) ln(x2 3x) 0 eitsizliinin zm kmesi = (4, ) olur.
Sra Sizde
1. Aadaki eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.
a) 1 log(x + 1) 1
b) |ln(x2 1)| < 2
c) log2 3x - 2 > 3
2. Aadaki eitsizlikleri salayan tam saylarn toplamn bulunuz.

a) ln2 + ln(x 2) + ln(x + 1) > ln(5x 7)
b) 2e4 3x + 5 > 1

a) e2xe3x 1 2
b) e2x + ex 2 < 0
c) 10 5ln(x 5) < 0

5 n
1
m <
b) c 1 a) ln(2x 13) ln(x2 5x) 0
100
10
(n N)
425
Blm
5.3
5.3.3 Gerek Hayat Durumlarnda stel ve

Logaritmik Fonksiyonlar
nceki blmlerde stel ve logaritmik olarak verilen denklem ve eitsizliklerin
zm kmesini bulmay inceledik. Bu blmde ise stel ve logaritmik fonksiyonlarn gerek hayat durumlarn modellemede ve problem zmlerinde nasl
kullanld ile ilgili uygulamalara yer verilecektir.
1
%15 bileik faiz veren bir bankaya 6000 TL yatrdmzda paramzn iki katna
kmas iin ka yl beklememiz gerektiini bulalm.
Hatrlayalm
Belli dnemler sonunda mevcut
faiz getirisi anaparaya eklenir ve
bundan sonra gelecek faiz bu yeni
anapara zerinden uygulanrsa
buna bileik faiz denir.
15
15
m
= 6000 c 1 +
100
100
15
m ile arpyoruz.

1 yl sonunda elimizdeki paray c 1 +
100
15 2
15
15
m c1 +
m = 6000 c 1 +
m
2 yl sonra hesabmzdaki para: 6000 c 1 +
100
100
100
15
m ile arpyoruz.

1 yl daha geince elimizdeki paray tekrar c 1 +
100
15 2
15 3
15
m = 6000 c 1 +
m c1 +
m
3 yl sonra hesabmzdaki para: 6000 c 1 +
100
100
100
1 yl sonra hesabmzdaki para: 6000 + 6000
1 yl daha geince elimizdeki paray tekrar c 1 +
15
m ile arpyoruz.
100
. . .
Hatrlayalm
A lira %p bileik faizle bankaya
yatrlrsa n. dnem sonunda
p n
k
Aa1 +
100
olur.
Bu ekilde devam ettiimizde, t yl sonra hesabmzdaki para,

15 t
m
6000 c 1 +
olacaktr.
100
O halde, t yl sonra hesaptaki paramzn iki katna kmas iin t nin ne olmas
gerektiini bulmamz gerekiyor.
6000 c 1 +
15 t
m = 12000
100
15 t
c1 +
m =2
100
Bu eitlikteki t yi bulabilmemiz iin logaritmay kullanabiliriz. Her iki tarafn 10
tabanna gre logaritmas alnrsa
15 t
m = log2
log c 1 +
100
15
m = log2
t log c 1 +
100
log 2
t=
(log 1, 15)
t 4,96 yl
O halde, 6000 TL yi yllk %15 bileik faiz veren bir bankaya yatrdmzda, paramzn iki katna kmas iin, yaklak olarak 5 yl beklememiz gerekiyor.
426
2
stanbulun ortalama yllk nfus art yzdesi %1,7dir. u andaki nfusu yaklak
olarak 15 milyon olan stanbulun 10 yl sonraki nfusunun yaklak olarak ne kadar olacan hesaplayalm.
Balangtaki nfus y0 = 15 000 000 ve art yzdesi x = 1,7 olduundan,

10 yl sonraki nfus:
15 000 000 c 1 +
1, 7 10
m 17 754 187
100
Sonu olarak, ortalama yllk nfus art yzdesi % 1,7 olmak artyla, stanbulun
10 yl sonraki nfusu yaklak olarak 17 754 187 olacaktr.
Bilgi Notu
Belli bir zaman balangcndaki nfus y0, birim zamandaki nfus art
yzdesi x olmak zere, t zaman
sonraki toplam nfusu,
x t
yt = y0 a 1 +
k
100
forml ile hesaplayabiliriz.
Bilindii gibi, baz bakteriler ikiye blnerek oalrlar. Elimizde her 8 saatte blnerek iki katna kan byle bir bakteri eidi olduunu varsayalm. 16 saat sonunda bakterilerin says 40 000 olduuna gre,
a) Balangta elimizde ka tane bakteri olduunu,
b) Bir gnn sonunda elimizde toplam ne kadar bakterinin olacan hesaplayalm.
Balangtaki bakteri says B0 olsun.

1 8 = 8 saat sonra bakteri says: B0 2
2 8 = 16 saat sonra bakteri says: (B0 2) 2 = B0 22
3 8 = 24 saat sonra bakteri says: (B0 22) 2 = B0 23

. . .
k 8 = n olmak zere, n saat sonra bakteri says: (B0 2k 1) 2 = B0 2k
olacaktr.

a) 2 8 = 16 olduundan B0 22 = 40 000, buradan da B0 = 10 000 bulunur.

Buna gre, balangta 10 000 bakteri vardr.
b) Bir gn 24 saat ve 3 8 = 24 olduundan,

bir gnn sonunda bakteri says: B0 23 = 10 000 8 = 80 000 olur.
427
Blm
5.3
Sra Sizde
1. Yllk %9 bileik faizle 4 yllna bankaya yatrlan 10000 TL nin vade
sonunda ne kadar olacan hesaplaynz.
2. Her yl fiyat %5 artan 120 TL lik bir ayakkabnn fiyatnn ka yl sonra
2 katna kacan hesaplaynz.
3. 5000 kiinin yaad bir kasabada nfus her yl %2 artmaktadr. 3 yl
sonra kasabann nfusunun ne kadar olacan hesaplaynz.
4. Her saatte bir katna kan bir bakteri poplasyonunda, balangtaki bakteri says 100 olsun. t saat sonraki bakteri poplasyonunu hesaplaynz.
5. Her dakikada blnerek iki katna kan bakterilerden biri bo bir kavanozun iine konuluyor. 1 saat sonunda kavanoz tamamen bakterilerle dolduuna gre, 50 dakika sonunda kavanozun yaklak olarak
% ka dolu olur?
Yukarda verilen bileik faiz hesaplama, nfus art ve bakterilerin oalmas rneklerinin her birinde stel art sz konusudur. imdi de stel azalmann sz
konusu olduu durumlarla ilgili rnekleri inceleyelim.
Bilgi Notu
Radyoaktif bir elementin miktar
bir sre sonra yarya iner (yars
bozunur), bu sreye yarlanma
mr denir.
Yarlanma mr d etkenlere bal
olmayp, bozulan ekirdein yapsna baldr.
Bizmut-210 elementinin yarlanma mr 5 gndr. Balangtaki ktlesi 1600 mg

ise 20 gn sonunda kalan ktlesini bulalm.
20
= 4 olduundan, 20 gnde 4 defa yarlanmaktadr.
5
Balang ktlesi 1600 mg olduundan 5 gn sonra 800 mg, 10 gn sonra 400
mg, 15 gn sonra 200 mg ve 20 gnn sonunda ise kalan ktle 100 mgdr.
Bu element,
Bu rnekte bir stel azalma sz konusu olup, elementin t zaman sonraki ktlesi,
t
1 5
f(t) = 1600 c m
2
fonksiyonu ile modellenebilir.
5
Yarlanma mr 15 gn olan radyoaktif bir elementin, 60 gn sonunda % kann
bozunmadan kaldn bulalm.
428
ncelikle bu elementin ka defa yarlandn bulalm.

60
= 4 olduundan, bu element 60 gn sonunda 4 defa yarlanmtr.
15
Balang ktlesi 100 g olarak alrsak
15 saat sonra 50 g
30 saat sonra 25 g
45 saat sonra 12,5 g
60 saat sonra 6,25 g
Buna gre, bu elementin 60 saat sonunda %6,25 i bozunmadan kalacaktr.
Bir nceki rnekte olduu gibi, burada da stel azalma sonucunda elementin t
zaman sonra kalan f(t) ktlesini, elementin balangtaki ktlesi M olmak zere,
t
fonksiyonu ile modelleyebiliriz.
1 15
f(t) = M c m
2
6
Bir hasta 1000 mg etkin madde miktarna sahip bir ila kullanyor. Bu ilataki et1
kin maddenin, hastann vcudunda her saat i azalyor. Hastann vcudunda en
5
fazla 20 mg etkin madde kalmas gerekiyorsa ka saat sonra tekrar bir doz daha
ila imesi gerektiini bulalm.
Hastann vcudunda balangta 1000 mg etkin madde var.

4

1. saatin sonunda 1000 etkin madde kalacaktr.
5
4 2
4 4

2. saatin sonunda c 1000 m = 1000 c m mg,
5
5 5
2
4
4
4 3

3. saatin sonunda 1000 c m = 1000 c m mg,
5
5
5

...
O halde, verilen herhangi bir t zaman sonunda,
4 t
Kalan etkin madde = 1000 c m
5
olur. Vcutta en fazla 20 mg etkin madde kalmas gerekiyorsa
4 t
4 t
1
=c m
20 = 1000 c m
5
5
50
Burada her iki tarafn 10 tabanna gre logaritmas alnrsa,
log c
1
m
50
t=
4
log c m
5
Hesap makinesi yardmyla t 18 olarak bulunur. Sonu olarak, hastann bu ilatan tekrar alabilmesi iin yaklak olarak 18 saat beklemesi gerekecektir.
429
Blm
5.3
Bilgi Notu
Karbon Ya Hesaplama Yntemi
Canl iken kemikte bulunan C14
(radyoaktif karbon) atomlar
canlnn lmnden sonra dzenli
olarak bozunarak C12 (azot) gazna
dnr. Bu dnmn yarlanma
mr 5700 senedir. Bu sreye yarlanma sresi denir. Kemik fosilindeki bu iki cins atomun miktarlar
llerek canlnn yaklak olarak
ka yl nce ld anlalabilmektedir.
Bilim adamlar bir canlnn ka yl nce yaadn Karbon Ya Hesaplama Yntemi ile tespit edebilmektedirler. Bir dinozora ait kemik fosilinde radyoaktif karbon
(C14) miktarnn azot (C12) gazna orannn u an atmosferdeki orann %56s olduu bilindiine gre, bu dinozorun yan yaklak olarak bulalm.
u an atmosferdeki C14 miktarnn C12 miktarna oran A olsun.

1
Bu oran 5700 senede yarya, yani A deerine
2
1
A deerine
2 5700 = 11400 senede
4
1
A deerine
3 5700 = 17100 senede
8
. . .
ular.
Azalma bu ekilde devam edecektir. O halde bu oran stel olarak azalyor demektir. Bu durumu herhangi bir x anndaki oran gsteren fonksiyon olarak ifade
edersek bu fonksiyon
x
1 5700
Ac m
2
eklinde olacaktr. Bizden istenen,
x
1 5700
Ac m
= 0, 56A
2
eitliini salayan x deeridir. Burada her iki tarafn logaritmas alnarak
log (0, 56)
x = 5700
1
log
2
x 4768 olarak bulunur.
Bilgi Notu
Karbon Ya Hesaplama Yntemi,
Amerikal kimyac Willard Libby tarafndan 1940 ylnda gelitirilmitir.
Bu kefi kendisine Nobel dl
kazandrmtr.
Buna gre, bu dinozorun yaklak olarak 4768 yl nce yaadn syleyebiliriz.
Sra Sizde
1. Yarlanma mr 85 yl olan bir radyoaktif maddeden 1200 gr vardr.
340 yl sonra bu maddeden ka gr kalacan hesaplaynz.
7
inin bozunmas iin 21 yl gemitir. Bu
8
maddenin yarlanma mrn hesaplaynz.
2. Radyoaktif bir maddenin
3. Arkeolojik bir kaz alannda bulunan bir kemikte, bulunmas gereken

radyoaktif karbon miktarnn %20 si bulunuyorsa kemiin ait olduu
canlnn yaklak olarak yan bulunuz.
430
Logaritmik lekler
Logaritmalarn kullanld nemli yerlerden biri de leklerdir. Logaritmik lekler, gsterilmek istenen bykln kendisini deil de logaritmasn gsterir. Bu
sayede bu niceliin ok kk ya da ok byk deerlerini ayn grafik zerinde
grmek mmkn olabilmektedir.
Depremlerin bykln lmek iin kullanlan Richter lei, ses iddetini
lmek iin kullanlan Desibel lei ve suyun sertlik derecesini lmek iin kullanlan pH lei 10 tabanna gre hazrlanm logaritmik leklerdir.
8
Richter leine gre,

6 byklndeki depremle 5 byklndeki depremi,
9 byklndeki depremle de 7.3 byklndeki depremi,
Bilgi Notu
Eit aralkl bir lekte 1 ile 10
arasndaki deerleri gstermek iin
10 birim yere ihtiyacmz varken
bu deerlerin 10 tabanna gre
logaritmasn gsterirsek 0 ile 1
aras yetecektir. Benzer ekilde eit
aralkl lekte 10 ile 100 arasnda
gstereceimiz deerleri logaritmik lekte 1 ile 2 arasnda gsterebiliriz. Byle devam edildiinde
eit aralkl lekte 1, 10, 100, 1000,
gibi deerlere karlk logaritmik
lekte 0, 1, 2, 3, saylar kullanlabilecektir.
iddetleri ynnden karlatralm.
Richter leindeki her bir say artnn, depremin iddetindeki 10 katlk bir arta sebep olduunu biliyoruz (yanda verilen bilgi notundan). O halde,
6 byklndeki deprem 5 byklndeki depremden 10 kat daha iddetlidir.
9 byklndeki deprem ile 7.3 byklndeki depremin iddetini karlatrmak iin yandaki verilen forml kullanalm.
9 byklndeki deprem
7.3 byklndeki deprem
I9
I
7.3 = log 7.3
S
S
9 = log
I9
I
= 10 9 7.3 = 10 7.3
S
S
I9 = S 109 I7.3 = S 107.3
Bu iki depremin iddetini karlatrmak iin birbirine oranlarsak

I9
S 10 9
=
= 10 9 - 7.3 = 10 1.7
I 7.3
S 10 7.3
Bu deer hesap makinesi yardmyla 101,7 50 olarak bulunur. Sonu olarak,
9 byklndeki bir deprem 7.3 byklndeki bir depremden yaklak olarak 50 kat daha iddetlidir.
Bilgi Notu
Amerikal Profesr Charles F. Richter,
1935 ylnda bir depremin bykln lmek iin logaritmay
kullanarak aadaki forml
gelitirmitir.
I
M = log
S
(M: byklk, I: depremin iddeti,
S: sabit say)
Buradaki logaritma fonksiyonu, Richter leindeki her bir say artnn, aslnda depremin iddetindeki
10 katlk bir arta sebep olduunu
aklamaktadr.
431
Blm
5.3
Bilgi Notu
Bir zeltinin asit ya da baz zeltisi
olduunu anlamamz salayan
[H+] ya da [OH-] deriimleri genellikle ok kk saylar olduundan
ilemlerde kolaylk salamak iin
bu deriimlerin 10 tabanna gre
eksi logaritmalarn alarak deriimler tamsaylarla ifade edilir. Yani,
Sirkenin pH deerinin 2.9, deniz suyunun pH deerinin ise 8.0 olduu bilinmektedir. Bu maddelerde bulunan hidrojen iyonlarnn ([H+]) younluunu bulup
karlatralm.
Sirkedeki [H+] younluu:
log[H+] = 2.9
log[H+] = 2.9
pH = log[H+] , pOH = log[OH-]
[H+] = 10 2.9
ehrimizdeki kaynak suyunun pH

deeri yaklak olarak 7,15 tir.
[H+] 1,26 x 10 3 mol/lt

Deniz suyundaki [H+] younluu: log[H+] = 8.0
log[H+] = 8.0
[H+] = 10 8.0
[H+] 1 x 10 8 mol/lt
Her iki maddedeki [H+] deerlerini karlatrrsak
10 -2.9
Sirkenin 6H+@ de eri
=
Deniz suyunun 6H+@ de eri
10 -8.0
= 10(2.9) (8.0)
= 105.1
125892
olur. Buna gre, sirkede bulunan hidrojen iyonu deniz suyunda bulunan hidrojen
iyonuna gre yaklak olarak 125 892 kat daha youndur.
Sra Sizde
Bilgi Notu
Depremin bykl, d merkezden 100 km uzaklkta ve sert zemine yerletirilmi zel bir sismografla
(deprem kaydedici aygt) hesaplanr. Depremin Richter bykl llen maksimum genliin
logaritmasdr.
1. Richter leine gre 7 byklndeki bir depremin genliinin 5

byklndeki depremin genliinden ka kat daha byk olduunu belirtiniz.
2. Richter leine gre 8,3 byklndeki bir depremin iddetinin 6,9
byklndeki depremin iddetinden yaklak olarak ka kat daha
byk olduunu hesap makinas yardm ile bulunuz.
3. Saf suyun, stn ve ayn pH deerleri srasyla 7, 6.5 ve 5.5 tir. Bu
maddelerin her birinin 1 litresinde bulunan hidrojen iyonu younluunu hesaplayp karlatrnz. Ayrca stte bulunan hidrojen iyonunun ayda bulunan hidrojen iyonundan ka kat daha youn olduunu belirleyiniz.
432
5.3.1 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aada verilen stel denklemleri znz.
a) 2x = 5
6. 3x + 4 31 x 7 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
b) 3x 2 = 7
2. Aada verilen logaritmik denklemleri znz.

1
a) log8x =
3
b) log2(x + 5) = 4
a
7. log(a b) = 7 ve log a k = 3 olduuna gre,
b
a deerini bulunuz.
c) log3[log2(x 3)] = 1
8. 2 < log3(x 3) 4 eitsizliini salayan tam
saylardan ka tanesi 5 ile blnr?
3. log2x + log4x + log8x = 22 denkleminde x

deerini bulunuz.
9. f(x) = log5x ve g(x) = 5x fonksiyonlar veriliyor.
4. log3(x + 3) + log3(x 3) = 3 denkleminde x

deerini bulunuz.
5. Aadaki logaritmik eitsizliklerin zm

araln bulunuz.
(fog)(a) = 2a 8 eitliini salayan a deerini

bulunuz.
10. log2x3 + log2x2 log2x 4 eitsizliinin zm araln bulunuz.
a) log3x < 2
b) log2(2x 3) > 3
c) log 1 (x + 7) 1 2
2
) log 1 (x - 2) 2 1
3
433
Blm 5. 3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
BLM DEERLENDRME
1. ln[log2(log3(2x 5))] = 0 denklemini salayan
x deerini bulunuz.
7. log5(2x 3) log5(x + 5) = 0 denkleminin

zm kmesini bulunuz.
2. 5x + 15 5x 8 = 0 denkleminin kklerini
bulunuz.
8. log5x2 + log5x3 log5x4 = 2 denkleminin

zm kmesini bulunuz.
3. ex 15 ex 2 = 0 denkleminin kkn
bulunuz.
9. logx(6 x) = 2 denkleminin zm kmesini

bulunuz.
4. xln2 + 2lnx = 16 denklemini salayan x deerini

bulunuz.
10. log5(5 25x + 2) = x + 12 denkleminin zm

kmesini bulunuz.
5.
25 log 3 = x log 5 eitliini salayan x deerini

bulunuz.
2
6. log2(x 2) + log2(x + 2) = 5 denkleminin

zm kmesini bulunuz.
434
11. log3(2x 5) 3 eitsizliinin en geni zm

araln bulunuz.
12. 2 < log2(x 3) < 3 eitsizliini salayan tam

saylar toplamn bulunuz.
Blm 5. 3 stel ve Logaritmik Denklem ve Eitsizlikler
BLM DEERLENDRME
13. log5(20 2x) > log5(x 4) eitsizliinin zm
araln bulunuz.
18. log5(x 10) > 0 eitsizliini salamayan ka

farkl x doal says vardr?
14. log 1 (x + 2) $ - 2 eitsizliinin zm araln
19. loga5 = 4, logb4 = 3, logc3 = 2 olduuna gre

a, b, c saylarn kkten bye doru
sralaynz.
bulunuz.
15. log 1 (2x - 7) # - 1 eitsizliini salayan en

3
kk x tam say deerini bulunuz.
16. log 1 6log 5 (x - 5)@ $ 0 eitsizliinin zm

7
araln bulunuz.
17. log4(x + 3) + log4(x 3) < 2 eitsizliinin zm araln bulunuz.
20. log5(x 3) < log158 log8225 eitsizliini salayan en byk x tam saysn bulunuz.
21. Yllk %10 bileik faizle 3 yllna 1 bankaya

yatrlan 20 000 lira 3 yln sonunda ka lira
olur?
22. u andaki nfusu yaklak olarak 5 000 000

olan bir ehrin ortalama yllk nfus art
yzdesi %0,8 dir. Bu ehrin 3 yl sonra nfusu
yaklak olarak katr?
435
NTE DEERLENDRME
1. y = log(x + 4) fonksiyonunun grafii aadakilerden hangisidir?
3.
lognx
logmx
A)
B)
C)
ekilde y = logmx ve y = lognx fonksiyonlarnn grafikleri verilmitir. Buna gre, aadakilerden hangisi dorudur?
D)
4
A) m < n < 1
B) 1 < n < m
E)
C) 1 < m < n
D) n < m < 1
E) n < 1 < m
2. y = log0,5(x 3) fonksiyonunun grafii aadakilerden hangisidir?

A) y
B) y
4. Tanml olduu aralkta f(x) = 32x 3 + 5

olduuna gre, f1(a) = 2 eitliini salayan a
deeri katr?
A) 6
3 4
C) y
C) 8
D) 9
E) 10
D) y
x
3 4
5. log3(2x 5) = 2 olduuna gre, x katr?

A) 3
E) y
436
B) 7
B) 4
C) 5
D) 6
E) 7
NTE DEERLENDRME
6. 52x = 7 olduuna gre, x deeri aadakilerden hangisidir?
1
log 5 7
C) log27
2
D) log52
E) 2log27
A) log57 B)


deerinin m ve n cinsinden deeri aadakilerden hangisidir?
A) 3m + n

B) 3m + 2n
D) 2m + 2n
C) 2m+3n
E) 2m + n
9.
log 3 8 log 64 125 log 25 81 arpmnn sonucu

katr?
3
A)
9

4
B) 9
C) 8
D) 5
E) 3
10. a = log25, b = log35 ve c = log53 saylarnn

kkten bye doru sralan aadakilerden hangisidir?
A) c < a < b
B) a < b < c
C) a < c < b
D) c < b < a
E) b < c < a
8. log53 = a ve log52 = b olduuna gre, log836

saysnn a ve b cinsinden eiti aadakilerden hangisidir?
2a + 2b
A)
3b
B)
3a + b
2b
11. 2 log 7 + 7 log 2 = 98 eitliini salayan a says

katr?
a
A) 7
B) 2
C) 7 D) 3 E) 2
2a + 2b
5b
2a + 3b
D)
3b
a+b
E)
3b
C)
437
NTE DEERLENDRME
14. Aadaki grafiklerden hangisi y = 2x 3 fonksiyonuna aittir?
12.
25
A)
C)
1 x
15. Aadaki grafiklerden hangisi y = c m fonk2
siyonuna aittir?
y = 4x
A)
a
c
B)
1
0
C)
D)
D) 2
E) 4
438
E)
C) 1
0 1
Yukarda f(x) = 4x stel fonksiyonunun grafii

verilmitir. ekildeki bilgilere gre a + b + c
toplam katr?
A) 2 B) 1
E)
Yukarda grafii verilen y = f(x) fonksiyonu

1 x+2
B) f(x) = 5x + 2 C) f(x) = c m
A) f(x) = 5x
5
x
x

D) f(x) = 5
E) f(x) = 5
1
4
D)
13.
2 1
B)
NTE DEERLENDRME
1
m + 6 = 0 denkleminin kkler
x5
arpm aadakilerden hangisidir?
16. ln 2 x + ln c
A) e2
B) e3
C) e4
D) e5
E) e6
17. 1 < log(x 7) < 2 eitsizliini salayan tam

saylardan ka tanesi 5 ile tam blnr?
A) 21
18.
B) 20
C) 19
D) 18
E) 17
9 log 2 x
16
denklemini salayan x
= log 2
log 2 8
x
deeri aadakilerden hangisidir?
A) 2
B) 4
C) 6
D) 8
E) 10
20. log25x = 5 eitliini salayan x says aadaki aralklarn hangisinde bulunur?

A) ( 0, 1) B) (1, 2) C) (2, 3) D) (3, 4) E) (4, 5)
e3
eitliini salayan x deerlerinin
x2
arpm aadakilerden hangisidir?
21. x lnx =
A) e 2
A)
2y
y-1
y+1
B)
C)
y+1
2y
2y
D)
y-2
2y
E)
2y
y-1
D) e2
E) e3
22. logx6 logx4 + 2 eitsizliinin zm aral

A) (, 10]
B) (, 10]
C) [10, 10]
D) (0, 10]
19. log(x+2y) = logx + logy eitliini salayan x

saysnn y cinsinden deeri aadakilerden
hangisidir?
B) e 1 C) e
E) [10, 0)
23. log2x log(x2) 8 < 0 eitsizliinin zm

aral aadakilerden hangisidir?
A) (2, 4)
1
B) c , 1000 m
10
1
C) c
, 10000 m
100
D) (4, 100)
E) (2, 100)
439
NTE DEERLENDRME
24. f(x) = log3x ve g(x) = 4x + 5 olduuna gre,
(fog)(1) deeri katr?
A) log35

B) log36
D) 3
28. %10 bileik faiz veren bir bankaya 8 000 lira

yatran bir kiinin parasnn 3 katna kmas
iin yaklak olarak ka yl beklemesi gerekir?
110
c log 3 = 0, 477, log
= 0, 041 m
100
C) 2
E) log37
B) (,5) - {3}
D) (5, +)
B) 12
C) 13
D) 14
x+3
25. f (x) = log x - 2
fonksiyonunun en geni
x-5
tanm aral aadakilerden hangisidir?
A) (, 2)
A) 10
E) 16
C) (, 3)
29. Bir bakteri tr her 4 saatte blnerek 2 katna kmaktadr. 12 saat sonunda bakterilerin
says 20 000 olduuna gre balangtaki
bakteri says katr?
E) (3, +)
26. f(x) = logx(9 x2) fonksiyonunun en geni

tanm aral aadakilerden hangisidir?
A) (, 3)
A) 2 000
B) 2 500
C) 6000
D) 7 000
B) (3, )
E) 10000
C) (0, 3) - {1}
D) (3, 3) - {1}
E) (, 3)
30. Yarlanma mr 40 gn olan radyoaktif bir

elementin 120 gn sonunda % ka bozunmadan kalr?
27. log 3 c
x-1
m $ 1 eitsizliinin en geni tanm
5-x
aral aadakilerden hangisidir?
A) 25
A) [1, 5)
B) 20
C) 15,5 D) 12,5 E) 10
B) (, 1) (5, +)
C) [4, 5)
D) [4, 5]
E) [1, 5]
1.D
17. D
440
2. B
18. A
3. B
19. E
4. C
5. E
20. C
6. B
21. A
7. C
22. B
8. A
9. B
23. C
24. C
10. D 11. E
25. D
12. B
26. C
13. E
27. C
14. B 15. A 16. D
28. B
29. B
30. D
DZLER
nite
Blm 6.1
Bu nitede
Neler reneceiz?
Dizi, sonlu dizi, sabit dizi kavramlarn
ve dizilerin eitliini
Genel terimi veya indirgeme bants
verilen bir say dizisinin terimlerini
hesaplamay
Aritmetik ve geometrik dizilerin
zelliklerini ve bir dizinin ilk n teriminin
toplamn bulmay
Niin reneceiz?
Diziler, yaammzda farknda olarak ya da
olmayarak ok farkl alanlarda karmza
kmaktadr. rnein; sanatsal tasarmlarda
(sslemeler), finans sektrnde (yatrm
hesab, krediler, vb.) tp dnyasnda (ila
aratrma-gelitirme, virs deneyleri), dokuma-rg sektrnde (motifleri oluturmada) ve retim sektrnde dizi kavram
ile karlalmaktadr. zetle, diziler hayatmzn birok alannda hem insan yapm
eserlerde hem de doada mevcut olarak
karmza kmakta olup, bu blmde dizi
kavramn ve zelliklerini inceleyeceiz.
Gerek Say Dizileri
N HAZIRLIK
1.
f : Z + " R , f(n)= 2n 1 ve g : R " R , g(x) = 2x 1 fonksiyonlarnn grafiklerini izerek farkllklarn

ve aralarndaki ilikiyi tartnz.
y
6
5
4
3
2
1
6 5 4 3 2 1
1
2
3
4
5
6
1 2 3 4 5 6
6
5
4
3
2
1
6 5 4 3 2 1
1
2
3
4
5
6
1 2 3 4 5 6
2.
Yukardaki ekiller belli bir kurala gre oluturulmutur. Drdnc ekli iziniz.
Bu rntdeki birim kare saysn veren kural bulunuz.
3. Aadaki say rntleri iin sonraki terimi bulunuz ve rntnn kuraln yaznz.
1, 3, 7, 11, ....,....,....,
1, 3, 9, 27,....,....,....,
1, 7, 19, 37,....,....,....,
1, 1, 1, 1,....,....,....,
4. x2 6x 7 < 0 eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
5. n Z+ olmak zere (1)2n+1 + (1)2n toplamn bulunuz.
2x - 1
x-4
6.
f (x) =
7.
f (x) = x - 3 fonksiyonunun tanm kmesini bulunuz.
8. x2 x 1 = 0 denkleminin kklerini bulunuz.
442
nite 6. Diziler
nite
1. Blm
6.1 Gerek Say Dizileri
Giri
Diziler, matematik tarihinde 3500 yllk bir gemie sahiptir. Aritmetik ve geometrik diziler Msr'da Rhind Papyrus (Matematiksel Yazlar) M..
1650 ylnda karmza kar. 85 problemin olduu bu belgelerden Msrllarn geometrik ve aritmetik dizilerin zelliklerini bildikleri ve kullandklar anlalmaktadr.
Gnmzde de pek ok alanda dizilerin uygulamas yaplmaktadr. Aylk faturalarmz (cep telefonu, elektrik, su doalgaz, vb.) zamannda demediimizde, deyeceimiz miktar belli bir
oranda srekli olarak artar. Yeni aldmz bir
arabann kullanm sresi arttka deeri sistematik bir ekilde azalr. te bu gibi olaylar dizilerle
modelleyebileceimiz trden olaylara rnektir.
Entomoloji (Bcek Bilimi) ile ilgilenen bilim insanlar tarafndan imdiye kadar 700 bini akn
bcek tr tanmlanabilmitir. Ancak tr belirlenmemi en az bu kadar daha bcek trnn
olabilecei varsaylmaktadr. Bilim insanlar ar
poplasyonunu incelerken arlarla ilgili baz durumlarn dizilerle modellenebildiini fark etmilerdir.
Bu blm sonunda;
Dizi, sonlu dizi, sabit dizi kavramlarn ve dizilerin eitliini,
Genel terimi veya indirgeme
bants verilen bir say dizisinin
terimlerini hesaplamay,
Aritmetik ve geometrik dizilerin
zelliklerini ve bir dizinin ilk n
teriminin toplamn bulmay,
renmi olacaz.
Temel Kavramlar
Dizi
Sonlu dizi
Sabit dizi
Aritmetik dizi
Geometrik dizi
Doktorlar ilacn dozunu ve hangi sklkla alnacan belirlerken bbreklerin kan filtreleme grevini gz nnde bulundururlar. Hastann ald
ilacn vcuttan atlmas sreci ya da ilataki etken maddenin kandaki miktarnn deiimi, dizi
kavramyla aklanabilir.
Kare say
gen say
Fibonacci dizisi
nite 6. Diziler
443
Dizilerle modellenebilen birok gerek hayat problemleri vardr. Bunlardan iki

farkl rnei inceleyelim.
2 km
2 km
2 km
12
.
11
.
10
.
9.
8.
7.
6.
5.
4. i
s
tas
yo
n
tas
tas
2. i
s
tas
1. i
s
2 km
yo
n
1
yo
n
Yenimahalle
vedik
Akkpr
Kltr Merkezi
Beevler Tandoan
Ulus
Bahelievler
Dikimevi
Maltepe
Shhiye
Emek
Demirtepe
Kurtulu
Kzlay Kolej
Ati
6.1.1 Dizi Kavram
yo
n
ANKARA
Metro
Ankaray
3. i
s
unk
y
Has
tane
Dem
etev
ler
Diziler
Mac
Batk
ent
Ostim
Blm
6.1
2 km
Ardk iki istasyon arasndaki mesafe 2 km ve toplam 12 istasyonu olan bir metro
hattnda son istasyon ehir merkezindeki istasyondur. Gidilen yolu, istasyon numarasn bamsz deiken alarak uygun bir fonksiyonla modelleyelim.
Baml deiken: Gidilen yol (y)

Bamsz deiken: stasyon numaras (n)
Bu durumda yol fonksiyonumuz y = f(n) = 2 (12 n) olur.
rnein, 2. istasyondan binen bir yolcunun gittii yol f(2) = 2 (12 2) = 20 km dir.
Tarihten Notlar
Fibonacci, Liber Abaci (1202)
isimli eserinde dizilerle ilgili
tavan poplasyonunun hesaplanmasn anlatan bir problem
vermitir. Bu problemde tavan
saylarnn artn gsteren
say dizisi Fibonacci dizisi
olarak isimlendirilmitir. 1963te
Fibonacci dernei kurulmu ve
bu dernek, Fibonacci Quarterly
ismiyle bir dergiyi matematik
dnyasna kazandrmtr.
Bu fonksiyon iin n deerinin sadece pozitif tam saylar alabileceine dikkat ediniz. n yerine sadece 1, 2, 3, ,12 pozitif tam saylar gelmek zorundadr. Aslnda
f fonksiyonunun en geni tanm kmesinin gerek saylar olduunu biliyoruz.
Ama, bu durumu modelleyen fonksiyon iin tanm kmesinde pozitif tam saylar
dnda hibir gerek say yer alamaz.
2
htiya sahibi kimselere yardm yapmak amacyla bir kampanya balatlyor. Bu
kampanya kapsamnda yaplan ilk davete katlan gnll bir kimse 100 TL bata bulunuyor. Sonra yardm edeceini bildii 3 kiiye de ayn miktarda ba
yapmas iin davette bulunuyor. Davet edilen kii yzer TL yardm yapyor ve
ba yapmalar iin her biri yine 3 kiiyi davet ediyor. Bu yardm zinciri byle
devam ederse
a) lk 4 davet iin ayr ayr toplanan para miktarlarn,
b) n. davet iin toplanan para miktarn gsteren fonksiyonu bulalm.
444
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
Ba emas
100
a)
100
1. Davet
2. Davet
3. Davet
4. Davet
100
3 100
3 3 100
3 3 3 100
100
100
100
100
100
100
b) Baml deiken: Toplanan para miktar
100
Bamsz deiken: Davet says (n)
100
Bu durumda fonksiyonumuz f(n) = 100 3n 1 olur.
100
rnein, 4. davette toplanan para f(4) = 100 34 1 = 2700 TL dir.
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Bu fonksiyon iin de n deerinin sadece pozitif tam saylar alabileceine

dikkat ediniz.
Uyar
Yukardaki rneklerde olduu gibi tanm kmesi pozitif tam saylardan olumak
durumundadr. Ayrca tanm kmesi gerek saylar iken pozitif tam saylar kmesi
olarak daraltlan fonksiyonlar inceleyeceiz.
Her dizi sralanm bir kmedir.

Elemanlarn yerleri deitirilemez.
Dizinin elemanlar belli bir kurala
gre olumutur. Bu kural diziyi
belirleyen fonksiyondur.
Pozitif tam saylar kmesinden gerek saylar kmesine tanmlanan her

fonksiyona gerek say dizisi ya da ksaca dizi denir.
f : Z + " R , her n ! Z + iin f (n) ! R
n = 1 iin f(1) = a1 (1. terim)
n = 2 iin f(2) = a2 (2. terim)
n = 3 iin f(3) = a3 (3. terim)
h
Bilgi Notu
h
Z+ = N+ = 1, 2, 3, .... olduundan,
dizinin tanm kmesi bu kmelerden herhangi birisiyle ifade
edilebilir.
n = n iin f(n) = an (n. terim)
a1, a2, a3 gerek saylar sras ile dizinin 1. terimi, 2. terimi, 3. terimidir. f(n) = an
ise n. terim ya da dizinin genel terimidir. Genel terimi an olan dizi (an) biiminde
gsterilir. (an) = (a1, a2, a3,,an,) dizinin ak yazlmn ifade eder.
nite 6. Diziler
445
Blm
6.1
Diziler
rnein, f: Z+ R; f(n) = (2n 1)2 fonksiyonu (12, 32, 52, ...., (2n 1) 2 ,....)dizisinin elemanlarn retir ve ayn zamanda bu dizinin genel terimidir. Genel
terimi a n = (2n 1) 2 olan bu dizinin ak olarak gsterimi
eklindedir.
(an) = (12, 32, 52, ...., (2n 1) 2 , ....)
3
Genel terimi a n = f (n) =
an =
olur.
Hatrlayalm
3n - 1
olan (an) dizisini ak olarak yazalm.
2n + 3
3n - 1
olduu iin dizinin ak olarak yazl
2n + 3
3n - 1
2 5 8
3n - 1
m=c ,
, , ... ,
, ... m
â nh = c
2n + 3
5 7 9
2n + 3
Her n pozitif tam says iin,

n! = 1 2 3 4 (n 1) n dir.
Genel terimi a n =
a2 =
(- 1) 2 1
= ,
2! + 1 3
(- 1) n
olan dizinin 2. terimini, 3. terimini ve 4. terimini bulalm.
n! + 1
a3 =
(- 1) 3
1
=3! + 1
7
ve
a4 =
(- 1) 4
1
=
4! + 1
25
5
Genel terimi
an = )
2n - 1, n tek say ise

3n + 2, n ift say ise
olan bir dizi iin, a15 + a20 toplamn bulalm.
15 bir tek tam say olduundan, 15. terimi bulmak iin 2n 1 kural uygulanr.
Buna gre,
a15 = 2 15 1 = 29
20, bir ift tam say olduundan, 20. terimi bulmak iin, 3n + 2 kural uygulanr ve
a20 = 3 20 + 2 = 62
olarak bulunur. Sonu olarak,
olur.
446
nite 6. Diziler
a15 + a20 = 29 + 62 = 91
Gerek Say Dizileri
Sra Sizde
a) Genel terimi
Z] n 2 - 1, n / 0 (mod 3)
]]
]
a n = ][ 2n + 3, n / 1(mod 3)
]]
] 5n - 1, n / 2 (mod 3)
\
olan dizi iin, a7 + a12 + a11 toplamn bulunuz.
b) Genel terimi an = nn! olan dizinin ilk teriminin toplamn bulunuz.
Bilgi Notu
6
Aada verilen fonksiyonlar bir reel say dizisi belirtir mi? nceleyelim.
a)
an =
3n - 1

n-3
b)
b n = n - 3
c)
cn =
f (n) = a n =
3n - 1
5n - 3
3n - 1
,
n -3
tanm kmesi
A = {4, 5, 6, ....}
olan bir fonksiyon yaplabilir. Ama,
bu nitede nceden de tanmladmz gibi, bir diziyi
f: Z+ R
a)
eklinde bir fonksiyon olarak kabul

edeceiz.
3n - 1
dizi oluturmaz nk n = 3 iin tanml deildir.
an =
n-3
b) b n = n - 3 dizi oluturmaz nk n = 1 ve n = 2 iin tanml deildir.

c)
cn =
3n - 1
3
3
fonksiyonu, n = iin tanmsz olur fakat !
Y Z + , her pozitif
5n - 3
5
5
tam say iin tanml olduu iin bir dizi oluturur.
Sra Sizde
1.
f (n) = 3 - n bir reel say dizisinin genel terimi olabilir mi?

Aklaynz.
Uyar
Verilen bir fonksiyonu tanmsz yapan en az bir pozitif tam say varsa
o fonksiyon bir dizi belirtmez.
2. an = sin(n), bn = tan(n) ve cn = sec(n) fonksiyonlarndan hangisi bir

dizinin genel terimi olabilir? Niin?
nite 6. Diziler
447
Blm
6.1
Diziler
imdiye kadar genel terimi verilen dizilerin ak yazllarn inceledik. imdi de

baz terimleri verilen dizilere ait kurallar bulmaya alalm. Dizinin elemanlar
belli bir kurala gre sralandndan belli bir rnt olutururlar. Aadaki tabloda 1. stunda dizinin ilk 4 terimi verilmi olup 2. stunda dizinin kural ve 5. terim
verilmitir. nceleyelim.
Terimler
Uyar
Dizinin kural ve bir sonraki terim
Genel terimleri
an = (n 1)(n 2)(n 3)(n 4) + n2
7+5
12 + 5
17 + 5
7,
12,
17,
22 ....,
2,
2, 7, 12, 17, ....
ve
2+5
Kendinden bir nceki terime 5 eklenmesi ile yeni terimin

elde edilmesi
bn = n2 olan dizilerin ilk drt teriminin ayn olduunu grnz.
12 5
12,
12, 7, 2, 3, ....
7,
75
2,
25
3 5
3,
8 ....,
Kendinden bir nceki terimden 5 karlmas ile yeni terimin elde edilmesi
3, 15, 75, 375, ....
3,
35
15 5
75 5
375 5
15,
75,
375,
1875 ....,
Kendinden bir nceki terimin 5 ile arplmas ile yeni terimin elde edilmesi
a1
2
1,
1 1 1
, , ,g
2 4 8
1, 1, 2, 3, ....
1,
1
,
2
a2
2
1
,
4
a3
2
1
,
8
a4
2
1
....,
16
Kendinden bir nceki terimin 2 ile blnmesi ile yeni terimin elde edilmesi
1, 1,
1+1
1+2
2,
3,
2+3
5,
3+5
8, ....,
lk iki terim belirlendikten sonra, kendinden bir nceki iki

terimin toplanmas ile dizinin yeni teriminin elde edilmesi
1, 4, 9, 16, ....
1,
(2)2
(3)2
4,
9,
(4)2
16,
(5)2
25 ....,
Sra Sizde
lk drt terimi
a1 = 1 , a2 = 1 + 3 , a3 = 1 + 3 + 5 , a4 = 1 + 3 + 5 + 7
olan bir dizinin 5. teriminin ak eklini yaznz.
448
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
7
Aadaki ekiller birim kareler kullanlarak belli bir kurala gre oluturulmutur.
1. ekil
2. ekil
3. ekil
Buna gre, bu rntnn 4. ve 5. eklini izelim. Bu ekilleri oluturmada kullanlan kural bulalm ve dizi eklinde ifade edelim.
......
1. ekil
2. ekil
3. ekil
4. ekil
5. ekil
ekil
Birim Kare
Says
f(n) = 2n 1 olur. Yani an = 2n 1 ve (an) = (1, 3, 5, , 2n 1, )
Sra Sizde
Aadaki ekiller birim karelere bal olarak belli bir kurala gre oluturulmutur.
?
Sradaki ekli iziniz. Bu ekilleri oluturmada kullanlan kural bulunuz. Bu
kuraln genel terim olduu diziyi ak biimde yaznz.
nite 6. Diziler
449
Blm
6.1
Diziler
8
Genel terimi an = n2 + 6n + 1 olan (an ) dizisinin en byk terimini bulalm.
nce dizinin ilk alt terimi iin deerler tablosunu oluturalm.
n
an = n + 6n + 1
1
6
2
9
3
10
4
9
5
6
6
1
Bu tablodan yararlanarak dizinin grafiini ilk alt terimi iin izelim.

Bilgi Notu
Bir
f(n) = an ,
f(x),
(3, 10)
10
n Z+
dizisinin baz nemli davranlarn

anlayabilmek iin (rnein; dizinin
artan veya azalan olduunu anlamak, dizinin eer varsa en byk
veya en kk deerini bulmak vb.)
(4, 9)
(2, 9)
(1, 6)
(5, 6)
4
2
0
x [1,)
(6, 1)
1
f(n) = n2 + 6n + 1 ikinci dereceden bir fonksiyon olup (n, f(n)), n Z+, noktalar
y = f(x) = x2 + 6x + 1, x , grafiinin (parabolnn) zerinde yer alr. Buna
gre, bu dizinin en byk terimi diziye elenen y = f(x) parabolnn tepe noktasnn apsisinden faydalanlarak bulunur. Sonu olarak,
-b
-6
=
=3
Tepe noktasnn apsisi: n =
2a
-2
fonksiyonunu kullanabiliriz.
Uyar
Tepe noktasnn ordinat: f (3) = a 3 = - 3 2 + 6 (3) + 1 = 10
rnek 8'de apsisin pozitif bir tam

say olduuna dikkat ediniz. Eer
apsis bir pozitif tam say deil
ise bu durumda en yakn pozitif
tam saynn grnts dizinin en
byk (veya en kk) deeridir.
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1
2
f(n) = an
12
f(n) = an
(1, 4)
(2, 1)
(4, 1)
(3, 0)
olduundan, dizinin 3. terimi olan 10 en byk terimdir.
9
Genel terimi an = n2 6n + 9 olan (an) dizisi veriliyor. Buna gre, bu dizinin en
kk terimini bulalm.
(6, 9)
nceki rnekte olduu gibi y = f(x) = x2 6x + 9, x R, paraboln kullanabiliriz.

Buna gre,
(5, 4)
f(x) = x2 6x + 9 fonksiyonunun grafiinin

Tepe noktasnn apsisi: n =
-b
- (- 6)
=
= 3 ve
2a
2
Tepe noktasnn ordinat: f(3) = 32 6(3) + 9 = 0

olarak bulunduu iin, dizinin en kk terimi 0 olur.
450
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
10
n 2 - 4n - 5
n dizisinin negatif terim saysn bulalm.
(a n) = d
5n - 3
Bir (an) dizisinin negatif terimlerini bulmak iin an < 0 eitsizliini salayan pozitif
tam saylar belirlenmelidir.
n Z+ olmak zere an < 0 eitsizliini zerek sonucu elde edebiliriz.
n 2 - 4n - 5
( n + 1) ( n - 5)
3
=
< 0 & n = - 1 , n = 5 veya n =
5n - 3
5n - 3
5
n
(n+1) (n5)
(5n3)
3
5
zm
Bu nedenle (an) dizi olduu iin n 1 ve n Z+ olmak zere,

3
1 n 1 5 aralndaki n = 1, 2, 3, ve 4 iin dizinin elemanlar negatiftir.
5
2 (- 4)
3 (- 3)
9
n = 1 & a1 =
= - 4, n = 2 & a 2 =
=- ,
2
7
7
n = 3 & a3 =
4 (- 2)
2
5 (- 1)
5
= - , n = 4 & a4 =
=12
3
17
17
Bylece dizinin ilk 4 teriminin negatif olduu grlr.
Sra Sizde
n 2 + 2n - 15
n dizisinin ka terimi negatiftir?
n2 + 1
1.
(a n) = d
2.
(a n) = (- 3n 2 + 17n) dizisinin en byk terimi kanc terimdir?
11
Genel terimi a n =
n+5
olan dizinin ka teriminin tam say olduunu bulalm.
n+1
n+5
n+1+4
4
=
= 1+
ifadesinin tam say olmas iin n + 1, 4n
n+1
n+1
n+1
pozitif tam say bleni olmaldr. 4n pozitif tam say blenleri 1, 2, 4 ve
an =
n + 1 = 1 & n = 0 g Z+
n + 1 = 2 & n = 1 ! Z+
n + 1 = 4 & n = 3 ! Z+
olduundan, dizinin 2 terimi tam saydr.
nite 6. Diziler
451
Blm
6.1
Diziler
Sra Sizde
Genel terimi a n =
n 2 + 4n + 10
olan dizinin ka teriminin tam say oldun+2
unu bulunuz.
12
Genel terimi a n =
lalm.
5n + 2
olan dizinin ka teriminin 36dan kk olduunu bu7
5n + 2
1 36 & 5n + 2 1 252 & 5n 1 250 & n 1 50
7
olduundan, dizinin 49 terimi 36dan kktr.
13
Genel terimi an = n2 + 6n 5 olan dizinin ka teriminin 35 ile 67 arasnda olduunu bulalm.
35 < n2 + 6n 5 < 67 eitsizliini zelim.

35 < n2 + 6n 5 0 < n2 + 6n 40 0 < (n + 10) (n 4)
n
n2 + 6n 40
10
+
zm
n Z olduu iin n > 4 olmaldr.

n2 + 6n 5 < 67 n2 + 6n 72 < 0 n2 + 6n 72 < 0 (n + 12) (n 6) < 0
n
12
n2 + 6n 72
zm
+
n Z olduu iin1 n < 6 olmaldr.

Buna gre, 4 < n < 6 olmas gerektii iin, sadece bir terim yani n = 5 iin,
a5 = 52 + 6 5 5 = 50 deeri 35 ile 67 arasndadr.
452
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
Sra Sizde
Genel terimi a n =
1
1
olan dizinin ka teriminin
dan byk oldun (n + 1)
30
unu bulunuz.
Sonlu Dizi
Genel olarak bir dizinin tanm kmesi Z+ sonsuz elemanldr. Ancak, tanm kmeleri sonlu sayda elemana sahip olan diziler de tanmlayabiliriz. imdi bu tr
dizilerin tanmn verip zelliklerini inceleyelim.
k Z+ olmak zere Ak = {1, 2, 3, ...., k} Z+ olsun. Ak kmesinden R kmesine tanmlanan her fonksiyona sonlu dizi denir. Bu sonlu dizinin terimleri
a1, a2, a3, , ak dr.
+
f: Z R ye tanmlanan her fonksiyona sonsuz dizi denir.
14
A3 = {1, 2, 3} olmak zere,
1 n
f (n ) = c m
4
olarak tanmlanan
f: A3 R
fonksiyonu A3 kmesi zerinde tanml sonlu bir dizidir. Bu dizinin deer kmesinin elemanlarn ekilsel olarak ifade edelim.
1
n
1
c m
4
Kare
1 3
c m
4
1 2
c m
4
1 2
c m
4
1
c m
4
1
4
1
4
3
2
1
4
1 2
c m
4
1
4
gen
Yamuk
Yukardaki tabloda bo braklan son satr tamamlaynz.
nite 6. Diziler
453
Blm
6.1
Diziler
Sabit Dizi
Daha nce sabit fonksiyon kavram incelenmiti. Dizinin de zel bir fonksiyon olduunu biliyoruz. imdi de sabit fonksiyon olan dizileri inceleyeceiz.
15
Hatrlayalm
Kural,
f(x) = c , c R
olan fonksiyona sabit fonksiyon
denir.
(an) = (cos(2n 1)r) dizisinin terimlerini inceleyelim.
a1 = cosr = 1
a2 = cos3r = 1
a3 = cos5r = 1
a n = cos[(2n 1)r] = 1
dizinin genel terimi a n = cos[(2n 1)r] olur. Bu dizinin btn terimleri birbirine
eit ve dizinin bir sabit fonksiyon olduu grlr.
(an) dizisinin btn terimleri ayn gerek say ise bu diziye sabit dizi denir.
Dier bir deile a1 = c, a2 = c, a3 = c, , an = c ise, yani
her n ! Z + iin an = c ve c R ise (an) dizisine sabit dizi denir.
16
(an) = ((1)n) sabit dizi midir? nceleyelim.
a1 = (1)1 = 1
a2 = (1)2 = 1 olduundan, yani a2n 1 = (1)2n 1 = 1 ve a2n = (1)2n = 1 olduu
iin bu bir sabit dizi deildir.
Sra Sizde
1. Genel terimi an = cos(n r) olan bir dizi sabit dizi midir?
2. Genel terimi a n = sin a k
olmaldr?
3. Genel terimi a n =
454
nite 6. Diziler
n r
k olan dizinin sabit dizi olmas iin k ne
2
2n - 1
olan bir dizi sabit dizi ise k saysn bulunuz.
kn + 3
Gerek Say Dizileri
17
Genel terimi a n =
2n + k
olan bir dizi sabit dizi ise k saysn bulalm.
5n + 3
I. yol
2n + k
= c olmaldr. 2n + k = c(5n + 3) 2n + k = 5cn + 3c 2 = 5c , k=3c,
5n + 3
2
2
6
& c = , k = 3 =
5
5
5
II. yol
a1 = c ve a2 = c olduuna gre, a1 a2 = 0 veya a1 = a2 olmak zorundadr. Buna
gre,
an =
an =
2n + k
2+k
4+k
ve a 2 =
olur.
= c & a1 =
5n + 3
8
13
2+k
4+k
=
& 26 + 13k = 32 + 8k & k =
8
13
III. yol
an + b
a
dizisinin sabit olmas iin =
an =
cn + d
c
k
2
6
= & k = olmaldr.
5
3
5
18
Genel terimi a n =
6
olarak bulunur.
5
b
2n + k
olmaldr. a n =
dizisi iin
d
5n + 3
n 2 + 4n + 3
olan (an) sabit bir dizi ise k saysn bulalm.
2n 2 + 8n + k
I. yol
a1 = c ve a2 = c olduuna gre, a1 a2 = 0 veya a1 = a2 olmak zorundadr. Buna
gre,
an =
n 2 + 4n + 3
8
15
& a1 =
ve a 2 =
olur.
2
24 + k
10 + k
2n + 8n + k
8
15
42
=
= 6 olarak bulunur.
& 192 + 8k = 150 + 15k & k =
10 + k
24 + k
7
II. yol
an =
n 2 + 4n + 3
= c olmaldr.
2n 2 + 8n + k
n2 + 4n + 3 = c(2n2 + 8n + k) n2 + 4n + 3 = 2cn2 + 8cn + ck

olacandan, ayn dereceli terimlerin katsaylar birbirine eit olduu iin,
1
1 = 2c, 4 = 8c, 3 = ck & = c
2
1
3 = ck & 3 = k & k = 6
2
nite 6. Diziler
455
Blm
6.1
Diziler
Genel terimi a n =
an 2 + bn + c
a
b
c
olan (an) sabit bir dizi ise = = oran2
d
e
f
dn + en + f
ts gerekleir.
Eit Diziler
Ayn numaral terimleri birbirine eit olan dizilere eit diziler denir. Baka bir
ifade ile her n Z+ iin a n = b n ise (an) = (bn) dir.
Hatrlayalm
19
f: A B , g: A C
fonksiyonlar ve x A iin,
f = g f(x) = g(x)
Genel terimi an = cos(nr) ve bn = (1)n olan diziler sabit bir dizi ise bu iki dizinin
eit olduunu grelim.
n = (2k 1), k Z+ ise an = cos[(2k 1)r] = 1

ve bn = (1)2k 1 = 1
n = 2k, k Z+ ise an = cos[(2k)r] = 1
ve bn = (1)2k = 1
Buna gre, her n Z+ iin an = bn olduundan, (an) = (bn) olur.
20
(a n) = c
3n + 2
k
m ve (b n) = c 3 +
m dizileri veriliyor. (an) = (bn) ise k saysn
n+1
n+1
bulalm.
3n + 2
k
3n + 2
3n + 3 + k
= 3+
&
=
& 3n + 2 = 3n + 3 + k
n+1
n+1
n+1
n+1
& k =-1
bulunur.
Sra Sizde
(a n) = c
2n - 5
k
m ve (b n) = c 2 m dizileri veriliyor. (an) = (bn) olduun+3
n+3
na gre, (5, k) ve (0, 1) noktalarndan geen dorunun denklemini bulunuz.
456
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
6.1.2 ndirgemeli Diziler

Baz dizilerde bir terim kendinden nceki bir veya birka terim cinsinden tanmlanabilir. rnein,
Genel terimi an = 2n 1 ve ak gsterimi (an) = (1, 3, 5, ...., 2n 1, ....) olan diziyi
ele alalm. an terimini, kendinden nceki terimlere bal olarak yazmaya alalm.
a1 = 1
a2 = 3 = 1 + 2 = a1 + 2
a3 = 5 = 3 + 2 = a2 + 2
a4 = 7 = 5 + 2 = a3 + 2
h
an = 2n 1 = (2n 3) + 2 = an 1 + 2
(an) = (2n 1) = (1, 3, 5, ...., 2n 1, ....) dizisi a1 = 1, n > 1 ve an = an 1 + 2
bants ile yazlabilir. Bu durumda, n. terimi kendinden nceki terimin yani
(n 1). terimin 2 fazlas olarak tanmlam olduk.
Aadaki tabloda farkl dizilere ait terimler ve bu dizilerin indirgeme bantlar
verilmitir. Terimler ve bantlar arasndaki ilikileri inceleyelim.
Terimler
Diziyi veren bant
1, 5, 9, 13, ....
a1 = 1, n 2 ve an = an 1 + 4
9, 4, 1, 6, ....
a1 = 9, n 2 ve an = an 1 5
0.5, 0.05, 0.005, 0.0005, ....
a1 = 0.5, n 2 ve a n =
1, 5, 25, 125, 625, ....
a1 = 1, n 2 ve an = 5an 1
1, 1, 2, 3, 5, 8, ....
a1 = 1, a2 = 1, n 2 ve an + 1 = an + an 1
an - 1
10
Her terimi kendinden nceki bir veya birka terim cinsinden tanmlanabilen
dizilere indirgemeli dizi, tanmlama bantsna da indirgeme bants denir.
nite 6. Diziler
457
Blm
6.1
Diziler
21
Bir (an) dizisinde a1 = 1, n > 1 iin indirgeme bants an = n an 1 olduuna gre,
dizinin ak gsterimini yazalm.
an = n an - 1
a1 = 1
a2 = 2a1 = 2 1 = 2!
a3 = 3a2 = 3 2 1 = 3!
a4 = 4a3 = 4 3 2 1 = 4!
a5 = 5a4 = 5 4 3 2 1 = 120 = 5!
h
an 1 = (n 1) an 2 = (n 1) (n 2).3 2 1 = (n 1)!
an = n an 1 = n (n 1) (n 2).3 2 1 = n!
an = n! olarak bulunmu olur. Dizinin ak yazm ise
(an) = (n!) = (1, 2, 6, , n!, .) eklindedir.
22
Bir (an) dizisinde a1 = 1, n 1 ve an+1 = 3an ise (an) dizisini ak bir ekilde yazalm.
an + 1 = 3an
a1 = 1
a2 = 3a1 = 3 1 = 3
a3 = 3a2 = 3 3 = 32
a4 = 3a3 = 3 32 = 33
a5 = 3a4 = 3 33 = 34
h
an = 3an 1 = 3 3n 2 = 3n 1
(an) dizisini ak bir ekilde yazarsak
(an) = (3n - 1) = (1, 3, 9, , 3n - 1, ) olur.
Sra Sizde
Bir (an) dizisinde a1 = 1, n > 1 iin an = 2an 1 + 1 ise a5 ve an terimlerini bularak (an) dizisini ak bir ekilde yaznz.
458
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
Terimleri verilen dizinin farklar yntemi ile genel terimin

bulunmas
Terimleri verilen bir dizinin genel terimini bulmak iin ardk terimleri arasndaki
farklardan yararlanabiliriz. Genel terimi ikinci dereceden fonksiyon olan bir dizinin terimleri arasndaki farklar inceleyelim.
n:
f(n) = an2 + bn + c :
1
(a + b + c)
1. Farklar :
2
(4a + 2b + c)
3a + b
3
(9a + 3b + c)
5a + b
2. Farklar :
2a
Bilgi Notu
gensel saylar
4
(16a + 4b + c)
1, 3, 6, 10, 15, 21, .

gensel saylar gsteren
(Tn)
7a + b
dizisinin genel terimi
2a
Tn = 1 + 2 + 3 + .... + n
Yukarda grld gibi ikinci farklar sabit olup 2aya eit olmaktadr. Bu durum
dizinin genel teriminin 2. derece bir fonksiyon olmasndan kaynaklanmaktadr.
Birinci farklar yardm ile b katsays bulunur. Herhangi bir deer iin de c katsays
bulunabilir.
n (n + 1)
2
eklindedir.
Bunun yannda,
T1 = 1
gensel Saylar
ve her n > 1 iin

Tn = Tn 1 + n
olur.
10
15
1, 3, 6, 10, 15, .... dizisinin genel terimini, dizinin terimleri arasndaki fark kullanarak bulalm.
:
an = ? :
n
1
1
2
3
1. Farklar :
2. Farklar :
3
6
4
10
4
5
15
5
f(n) = an2 + bn + c
1
2a = 1 a =
2
olarak bulunur. Buna gre, yukarda grdmz gibi
3a + b = 2 ve a =
1
1
&b=
2
2
a + b + c = 1 ve a =
1
1
, b=
2
2
olur. Bunun yannda,

olduundan c = 0 olur. Sonu olarak,
f (n ) = a n =
1 2 1
n ( n + 1)
n + n=
2
2
2
bulunur.
nite 6. Diziler
459
Blm
6.1
Diziler
Kare Saylar
imdi, f(n) = n2 dizisini inceleyelim. Bu diziye kare saylar dizisi de denir.
25
16
Bilgi Notu
Kare saylar
1, 4, 9, 16, 25, 36, .
Kare saylar gsteren

(an)
dizisinin genel terimi
n
an
an = n
an
Bunun yannda,
a1 = 1 , n > 1 iin
1. Farklar :
an = an 1 + (2n 1)
2. Farklar :
olur.
:
:
:
1
12
1
2
22
4
3
32
9
5
3
2
4
42
16
7
5
52
25
9
6
62
36
11
3625
119
kinci farklar sabit olduundan dizinin terimlerini reten fonksiyonu

f(n) = an2 + bn + c
yazarsak
2a = 2 a = 1
olarak bulunur.
Bunun yannda,
3a + b = 3 ve a = 1 b = 0
ve
a + b + c = 1 ve a = 1, b = 0 c = 0
45
olarak bulunmu olur. Sonu olarak,

f(n) = n2
bulunur.
Sra Sizde
Altgensel saylar dizisinin terimleri: 1, 6, 15, 28, 45, . Bu dizinin genel
terimini, dizinin terimleri arasndaki fark kullanarak bulunuz.
Begensel saylar dizisinin terimleri: 1, 5, 12, 22, 35, . Bu dizinin genel
terimini, dizinin terimleri arasndaki farktan faydalanarak bulunuz.
35
460
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
imdi, pek ok zellii olan ve yanda indirgeme bants verilen Fibonacci dizisini inceleyelim.
Fibonacci Dizisi
Fibonacci dizisi ilk olarak Fibonaccinin yazm olduu Liber Abaci isimli kitapta geen aadaki problemin zmnde kullanlmtr. Biyolojik olarak gerek
olmayan bir problem olup belli bir kurala gre byyen tavan poplasyonu ile
ilgilidir.
Problem
Bir ift yavru tavan bir ay sonra ergenleiyor. Ergenleen her ift tavann bir ay
sonra bir ift yavru (bir erkek ve bir dii) sahibi olduunu varsayalm. 12 ay sonunda ka tane tavan ifti oluur?
Fibonacci dizisinin karmza kt ilgin bir problem de arlarn remesi ile ilgilidir. imdi de bu problem ve zmn grelim.
Bir ar kolonisinde erkek ve dii arlar olmasna ramen diilerden sadece kralie ar yumurtas retir. Yumurtalar eer dllenmi ise sadece dii ar olur eer
dllenmemi ise sadece erkek ar olur. Dier bir deyile sadece dii arlarn anne
ve babas mevcut iken erkek arlarn sadece annesi mevcuttur. Bir erkek arnn
kendinden balayarak soyaacn oluturalm. Her nesile karlk gelen ar saysn
da listeleyelim.
Fibonacci dizisini,
n
Fn =
1 1+ 5
1 1- 5
d
n d
n
2
2
5
5
olarak ak bir ekilde yazabiliriz.

Nesil Ar Says
Erkek
Nesil
Dii
Ar Says
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
1
1
2
3
5
8
13
21
34
55
89
144
233
377
610
987
1597
Oran
1
2
1.5
1,6666667
1,6
1,625
1,615385
1,619048
1,617647
1,618182
1,617978
1,618056
1,618026
1,618037
1,618033
1,618034
Yukardaki emada grld gibi her kuaktaki ar says Fibonacci saylarn vermektedir.
nite 6. Diziler
461
Blm
6.1
Diziler
Fibonacci saylar doada, sanatta, tasarmlarda ok farkl ekilde karmza kar.

Bir elmay ikiye kestiimizde ekirdek saysnn 5 olduunu grrz. Bir am kozalann kabuk taneleri da doru spiraller oluturarak sralanmtr. Bu spiraller
saat ynnde ve tersi ynnde sayldnda ardk iki Fibonacci saysna ularz.
Benzer durum ayiei tanelerinde de vardr.
Fibonacci dizisindeki saylar kendinden nceki sayya blndnde elde edilen
deerler gittike 1,61803 saysna yaklar. Bu sayya altn oran denir. Msr piramitleri, Selimiye ve Sleymaniye camii gibi pek ok yapda altn oran karmza
kar.
1
1
Fibonacci
1
1
2
3
5
8
13
1
1
1
1
1
2
3
4
5
1
1
3
6
10
15
1
4
10
20
1
5
15
1
6
1
?
gensel saylar
Pascal geninde pek ok say rnts mevcuttur. Bunlardan biri de Fibonacci

saylardr. Pascal genini oluturup sol tarafnda kegensel toplamlarna baktmzda bulduumuz toplamlarn Fibonacci saylarna eit olduu grlmektedir.
Sra Sizde
Aadakilerden faydalanarak Fibonacci saylarn ve altn oran bulmaya
alnz.
Fibonacci Saylar
1. Muz kabuklarnn says
2. Salatalk ekirdekleri
(enine ve boyuna keserek

aratrnz)
3. Kuru soan
4. Ananas d kabuk rnts
5. Domates (enine kesiniz)
462
nite 6. Diziler
Altn Oran
1. Kredi kartnn boy - en
oran
2. nsan vcudundaki altn
oranlar
...
Fibonacci
Spirali oluturalm.
Dinamik geometri yazlmlarndan birinde 1 cm uzunluunda bir kare oluturunuz.
Herhangi bir yanna kenar 1 cm olan bir kare daha oluturunuz.
Oluan bu dikdrtgenin uzun kenarna bir kenarnn uzunluu bu kenarn uzunluuna eit olan bir
kare ekleyiniz.
Yine elde ettiimiz yeni dikdrtgenin uzun kenarna (sol tarafa) bir kenarnn uzunluu bu kenarn
uzunluuna eit olan bir kare ekleyiniz.
Oluan her dikdrtgenin uzun kenarna (nce yukar - sonra sa tarafa) bir kenarnn uzunluu o kenarn
uzunluuna eit olan kareler ekleyerek 2 adm daha devam ediniz.
O3
O2
O4
O1
O5
Merkezleri sras ile O1, O2, O3, O4 ve O5 olan, karelerin bir kegeninden dier kegenine, eyrek emberleri iziniz. Oluan spirali ve karelerin kenar uzunluklarn inceleyiniz. Bu saylarn hangi saylar olduunu
belirtiniz.
nite 6. Diziler
463
6.1.1 Dizi Kavram

6.1.2 ndirgemeli Diziler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki ifadelerin hangileri bir dizinin genel
terimi olabilir?
n+5
n+3
2n + 1
b) a n =
n-3
6.
3n - 2
12
m dizisinin ka terimi
ten kktr?
5
5
a) a n =
7. A5 = {1, 2, 3, 4, 5} olmak zere A5 ten R ye

tanmlanan (an) = (n2) dizisinin elemanlarn
bulunuz.
c) c n = n + 3
) d n =
n+3
n-3
8.
2. Genel terimi an = 1 + 2 + 3 + .... + n olan

dizinin 4. ve 7. terimini bulunuz.
3n - k
m dizisi bir sabit dizi ise k
4n + 5
katr?
d) en = 3
e) fn = logn 1 n
(a n) = c
9.
(a n) = c
(k - 2) n + 3
m dizisi bir sabit dizi oldun+4
una gre, k saysn bulunuz.
10. Genel terimleri

a n = 2n 2 + (k - 3) n + 7
b n = (p - 2) n 2 + (m - 3)
3. Genel terimi
]Z] n 2 + 3, n 2 3
]]
a n = []] n - 2
, n#3
]]
n+1
\
olan bir dizide
a2 + a3 + a5 toplamn bulunuz.
olan diziler iin (an) = (bn) olduuna gre,

2p2 + m k nn eitini bulunuz.
11. a1 = 10 ve n 1 iin
an = an + 1 + n olduuna gre, a20 nin deerini
bulunuz.
4.
3n - 15
m dizisinin ka teriminin negatif say
n+1
olduunu belirleyiniz.
2n 2 + 3n - 15
m dizisinin ka teriminin tam
5. c
n
say olduunu belirleyiniz.
464
nite 6. Diziler
12. Aada verilen dizilerin indirgeme bantlarn bulunuz.

Terimler
ndirgeme Bants
1, 4, 7, 10, ....
a1 = 1, n 2 ve an = ....
11, 6, 1, 4, ....
b1 = 11, n 2 ve bn = ....
0.3, 0.03, 0.003, 0.0003, ....
c1 = 0.3, n 2 ve cn = ....
1, 11, 121, 1331, 14641, ....
d1 = 1, n 2 ve dn = ....
Gerek Say Dizileri
6.1.3 Aritmetik ve Geometrik Diziler

Baz dizilerin terimleri belli bir art ya da azalma ile ilerler. rnein, (1, 3, 5, 7,
9, 11, ) dizisini ele alalm. Bu dizinin genel terimini bulmak iin dizinin ardk
terimleri arasndaki fark inceleyelim.
n
an = f(n) :
1
1
2
3
2
3
5
2
4
7
2
5
9
2
6
11
2
Ardk terimler arasndaki farklar sabit olduundan, bu dizinin genel terimini

dorusal bir fonksiyon ile tanmlayabiliriz.
f(n) = an + b olacana gre bu dorunun eimini bulalm.
Eim =
=
f (2) - f (1)
3-1
=
=2
2-1
1
(2a + b) - (a + b)
=a
1
Dorunun eimi olan a, dizinin ardk iki terimi arasndaki farka eittir. Bu durumu genel terimi an+b olan tm diziler iin inceleyelim.
n : 1
f(n) = an + b : (a + b)
2
(2a + b)
a
3
(3a + b)
a
4
(4a + b)
a
5
(5a + b)
a
Sabit fark a, n'nin katsays olacaktr. Dizinin herhangi bir terimini kullanarak byi
bulabiliriz. rnein;
f(1) = 1 ve f(1) = 2 1 + b olduundan
2 + b = 1 b = 1 olur ve f(n) = 2n 1 olarak bulunur.
Ardk herhangi iki terimi arasndaki fark eit olan diziye aritmetik dizi denir.
Aritmetik dizide her n Z+ ve d R olmak zere, an + 1 an = d olur ve d
saysna dizinin ortak fark denir.
imdi, bu tipteki dizilerin genel terimini a1, n, ve ortak fark (d) cinsinden bulalm.
a1 = a1
a2 a1 = d
a3 a2 = d
a4 a3 = d
a5 a4 = d
..
an an 1 = d
Taraf tarafa toplarsak, aritmetik dizinin genel terimi
an = a1 + (n 1)d
olarak elde edilir.
nite 6. Diziler
465
Blm
6.1
Diziler
Yani,
a2 = a1 + d, a3 = a1 + 2d, a4 = a1 + 3d, .
Ve dizinin ortak fark, n 2 iin,
an = a1 + (n 1)d d =
an - a1
n-1
olarak bulunmu olur.

Aritmetik dizinin genel terimi: an = a1 + (n 1)d
a - a1
Dizinin ortak fark: d = n
, n$2
n-1
1
(an) aritmetik dizisinde a1 = 3, d = 5 ise (an) dizisinin genel terimini bulalm.
an = a1 + (n 1)d
an = 3 + (n 1)5 = 5n 2
2
Bir aritmetik dizide a1 = 3 k, a2 = k ve a3 = 9 2k ise k saysn bulalm.
a2 a1 = d ve a3 a2 = d dir. Baka bir ifadeyle, a3 a2 = a2 a1

(9 2k) (k) = (k) (3 k) olur. Buna gre,
(9 k) = 3, buradan k = 12 bulunur.
3
a1 = 4 ve d = 5 olan bir aritmetik dizide 124 kanc terimdir?
an = a1 + (n 1)d
olduundan,
124 = 4 + (n 1) 5 5n = 125 n = 25
olur. Sonu olarak dizinin 25. terimi 124 olur.
4
Bir aritmetik dizide a5 = 8 ve a9 = 24 ise a4 n deerini bulalm.
466
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
an = a1 + (n 1)d eitliini kullanrsak

a5 = a1 + (5 1)d = a1 + 4d ve a9 = a1 + (9 1)d = a1 + 8d olur. a5 = 8 ve a9 = 24
olarak verilmiti. Buna gre,
a9 = a1 + 8d = 24
a5 = a1 + 4d = 8
olur. Taraf tarafa karrsak,
a9 a5 = 4d = 16 olur. Buradan d = 4 bulunur.
Yukardaki a9 = a1 + 8d = 24 veya a5 = a1 + 4d = 8 eitliklerinden birini kullanarak
a1 bulunabilir. a1 + 4 4 = 8 a1 = 8 olarak bulunur. Buna gre,
a4 = a1 + 3d = 8 + 3 4 = 4 bulunur.
ap - ak
Bir aritmetik dizide ap ve ak (p > k) verilmi ise ortak fark d =
olduunu
p-k
gsterelim.
ap = a1 + (p 1)d
ak = a1 + (k 1)d
eitliklerini taraf tarafa karrsak
ap ak = (p 1)d (k 1)d
= [(p 1) (k 1)]d = (p k)d
olur ve buradan
d=
olduu grlr.
ap - ak
p-k
(an) bir aritmetik dizi ise, p k olmak zere,

ap ak = (p k) d ve d =
ap - ak
p-k
olur.
6
Bir aritmetik dizide a10 = 21 ve a20 = 26 ise a5 in deerini bulalm.
d=
ap - ak
p-k
26 - 21
5
1
=
=
20 - 10
10
2
olarak bulunur. Buna gre,

a 10 = 21 = a 1 + 9 $
a 5 = a 1 + (n - 1) $ d =
1
33
& a1 =
2
2
33
1
37
+4$ =
2
2
2
olarak bulunur.
nite 6. Diziler
467
Blm
6.1
Diziler
7
Bir sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) aritmetik dizisinde batan ve sondan eit uzaklktaki terimlerin toplamn bulalm.
a1
a2
a3
....
an 2
an 1
an
an
an 1
an 2
....
a3
a2
a1
a1 + an
a2 + an 1
a3 + an 2
....
a3 + an 2 a2 + an 1
a1 + an
a1 + an
a1 + an
a1 + an a1 + d + an d = a1 + an
a1 + 2d + an 2d = a1 + an ....
a1 + an
Grld gibi, an an 1 = d olduundan, an 1 = an d olur. Buna gre,

an an 1 = d , an 1 an 2 = d ve an 1 = d + an 2 olur.
an an 1 = d denkleminde an 1 yerine d + an 2 yazarsak
an (d + an 2) = d an 2 = an 2d
olur. Bu son eitlii kullanarak yukardaki tablonun son satrn elde edebiliriz
veya direk olarak
a1 + an = a1 + [a1 + (n 1)d] = 2a1 + (n 1)d
a2 + an 1 = a1 + d + [a1 + (n 2)d] = 2a1 + (n 1)d
a3 + an 2 = a1 + 2d + [a1 + (n 3)d] = 2a1 + (n 1)d
an + a1 = [a1 + (n 1)d] + a1 = 2a1 + (n 1)d

olduu grlebilir.
Bir sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) aritmetik dizisinde batan ve sondan eit
uzaklktaki terimlerin toplam birbirine eittir. Yani,
a1 + an = a2 + an 1 = a3 + an 2 = . dir.
8
(4, x, y, z, t, 12) sonlu bir aritmetik dizi olduuna gre x + y + z + t toplamn bulalm.
a1 = 4, a2 = x, a3 = y, a4 = z, a5 =t, a6 = 12 ve a1 + a6 = a2 + a5 = a3 + a4
olduundan,
x + t = y + z = 4 + 12 = 16
olur. Sonu olarak
x + y + z + t = 2 16 = 32 olur.
468
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
9
log5, k, log200 saylar sonlu bir aritmetik dizinin ardk 3 terimi olduuna gre,
k saysn bulalm.
log5
log200
log200
log5
log5 + log200 = 2k
olduundan,
2k = log1000 2k = log103 k =
3
2
olarak bulunur.
10
cos40, m, cos20 sonlu bir aritmetik dizinin ardk terimi olduuna gre, m
saysn bulalm.
cos40 + cos20 = 2m
olduundan,
2m = 2 cos 30 cos 10 = 2
m=
olarak buluruz.
3
cos 10 & 2m = 3 cos 10 &
2
3 cos 10
2
(an) = (2n 1) = (1, 3, 5, , 2n 1, ) aritmetik dizisini, yani indirgeme bants

a1 = 1, n 2 1 ve an = an - 1 + 2 olan aritmetik diziyi gz nne alalm. Dizinin terimlerinden a5 = 9'a eit uzaklktaki dizinin dier elemanlar ile arasndaki ilikiye
bakalm.
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
9 = 7 + 11
2
9 = 5 + 13
2
9 = 3 + 15
2
9 = 1 + 17
2
Yukardaki rnekte a5 = 9'a eit uzaklktaki terimlerin toplamnn yars kendisine eittir. Acaba bu durum herhangi bir aritmetik dizinin terimleri iin genellenebilir mi?
nite 6. Diziler
469
Blm
6.1
Diziler
ndirgeme bants a1 = 1 ve n > 1 iin an = an 1 + 3 olan aritmetik dizi,

(an) = (1, 4, 7, 10, 13, ,3n 2,) olarak ak bir ekilde yazlabilir. Burada,
a1 = 1, a2 = 4, a3 = 7, a4 = 10, a5 = 13, ,an = 3n 2,
olur. Aadaki tabloda 1. satrda dizinin belirli elemanlar verilmi ve birinci stunda da a4 terimine eit uzaklktaki terimlerin aritmetik ortalamas verilmitir.
a4 = 10
a9 = 25
a15 = 45
a3 + a5
7 + 13
=
= 10
2
2
a 8 + a 10
=
2
a21 = 61
a50 =
a2 + a6
=
2
a1 + a7
=
2
Yukardaki tabloda boluklar doldurunuz ve stunlarn banda verilen dizi elemanlarn deerleri ile karlatrnz.
imdi, aritmetik dizilerin bir zelliini daha kefedelim. Bu zellik aslnda aritmetik diziye verilen ad ile ilikilidir.
Herhangi bir aritmetik dizi iin,
a2 = a1 + d, a3 = a1 + 2d, an = a1 + (n 1)d
olduunu biliyoruz.
Aada 9 terimli sonlu bir aritmetik dizinin modellemesi vardr.
a1
a2
+d
a3
+d
a4
+d
a5
+d
a6
+d
+d
+2d
+3d
+4d
+5d
+6d
+7d
+8d
470
nite 6. Diziler
a7
a8
+d
a9
+d
Gerek Say Dizileri
Ayn dizinin terimlerini a5 cinsinden yazalm.

a2+a8=2a5
a4+a6=2a5
a1
a2
a3
a4
a5
a6
a7
a8
a9
a5+d a5+2d a5+3d a5+4d
a54d a53d a52d a5d
a3+a7=2a5
a1+a9=2a5
Yukardaki modellemede grld gibi 5. terimden eit uzaklktaki herhangi iki

terimin aritmetik ortalamas a5 'e eittir, yani
a1 + a9
a + a8
a + a7
a + a6
= 2
= 3
= 4
= a5
2
2
2
2
11
imdi de bir aritmetik dizide p Z+ ve 1 < p < n olmak zere olmak zere
an - p + an + p
an =
2
olduunu grelim.
a n = a 1 + (n - 1) d
olduunu biliyoruz. Buna gre,
an p = a1 + [(n p) 1]d ,
an +p = a1 + [(n + p) 1]d
olur. Taraf tarafa toplarsak
an p + an + p = a1 + [(n p) 1]d + a1 + [(n + p) 1]d
an p + an +p =2a1 + 2(n 1)d
an p + an + p = 2[a1 + (n 1)d]
an p + an + p = 2an
ve buradan,
an =
an - p + an + p
2
elde edilir.
Bir aritmetik dizide bir terim kendinden eit uzaklktaki terimlerin aritmetik
ortalamasna eittir. Yani,
p Z+ ve 1 < p < n olmak zere her n Z+ iin
an =
an - p + an + p
2
dir.
nite 6. Diziler
471
Blm
6.1
Diziler
12
Bir aritmetik dizide verilen a4 terimi bu diziye ait ar ve ak (r < k) terimlerinin aritmetik ortalamasdr. Buna gre, bu zellii salayan ka tane (r, k) ikilisi olduunu
bulalm.
a1
Tarihten Notlar
a4 =
a3 + a5
a + a6
a + a7
, a4 = 2
, a4 = 1
2
2
2
a2
a3
a4
a5
a6
a7
a8
a9
a10
Carl Friedrich Gauss

(1777-1855)
Henz daha ilkokuldayken bir
gn retmeni, snftaki rencilerden 1 den 100 e kadar olan
saylarn toplamn bulmalarn
istemitir. 10 yalarnda olan Gauss, soru biter bitmez cevabn
5050 olduunu sylemitir.
Gauss batan ve sondan eit
uzaklktaki terimleri toplamtr:
Bu durumda, 3 farkl ikili zm salar.
13
(an) bir aritmetik dizi ve a4 + a6 + a8 + a10 = 36 olduuna gre, a7 yi hesaplayalm.
1 + 100 =101, 2 + 99 = 101,

3 + 98 = 101,
a1
gibi ve bu toplamlardan 50 tane

olduunu fark ederek cevab
5050 olarak hesaplamtr.
a2
a3
a4
a5
a6
a7
a7 =
a6 + a8
2
a7 =
a4 + a10
2
a8
a9
a10
a4 + a6 + a8 + a10 = 2a7 + 2a7 = 4a7 = 36 a7 = 9

olarak bulunur.
14
x3 + 3x2 + (m + 1)x + 2m = 0 denkleminin kklerinin toplam 3 tr. Bu denklemin
kkleri bir aritmetik dizi oluturduuna gre, m saysn bulalm.
x1 + x2 + x3 = 3 olup x 2 =
x1 + x3
& 2x 2 = x 1 + x 3 olur. Buna gre,
2
x1 + x2 + x3 = 3x2 = 3 x2 = 1
olur. Sonu olarak,
x3 + 3x2 + (m + 1)x + 2m = 0 (1)3 + 3(1)2 + (m + 1) (1) + 2m = 0

bulunur.
472
nite 6. Diziler
m = 1
Gerek Say Dizileri
Sra Sizde
Bir aritmetik dizide verilen a7 terimi bu diziye ait ar ve ak (r < k) terimlerinin
aritmetik ortalamasdr. Buna gre, bu zellii salayan ka tane (r, k) ikilisi
olduunu bulunuz.
15
lk terimi 2 ve son terimi 20 olan ve 7 terimden oluan aritmetik dizinin dier
terimlerini bulalm.
a1=2
a2
+d
a3
+d
a4
+d
a5
+d
a6
+d
a7=20
+d
an = a1 + (n 1)d olduundan,
a7 = a1 + 6d 20 = 2 + 6d 6d = 18 d = 3
olarak buluruz. Buna gre,

a1 = 2
a2 = a1 + d = 2 + 3 = 5
a3 = a1 + 2d = 2 + 2 3 = 8
a4 = a1 + 3d = 2 + 3 3 = 11
a5 = a1 + 4d = 2 + 4 3 = 14
a6 = a1 + 5d = 2 + 5 3 = 17
a7 = 20
olarak bulunur.
2
+3
+3
11
+3
14
+3
17
+3
20
+3
Sra Sizde
3 ile 21 arasna 7 terim yerletirilerek oluan aritmetik dizinin 3. terimini
bulunuz.
nite 6. Diziler
473
Blm
6.1
Diziler
Geometrik Dizi Kavram

Tarihten Notlar
Bugn satran diye bildiimiz
oyunu kurgulayan bilgin, oyunu
Pers Kralna sunduunda ok
memnun olan kral, Dile benden, ne dilersen demi. Bilgin
kendisine uzatlan hazine dairesinin anahtarn elinin tersiyle
itip, kraldan satran tahtasnn
sol alt kesindeki kareye bir
buday tanesi koymasn ve
sonra her kareye bir nceki
karenin iki kat buday tanesi
koymasn ve bu ekilde 64.
kareye kadar gitmesini istemi.
Bana bu kadar buday verseniz
yeter. demi. Zenginliinden
gurur duyan kral, tebessmle,
bilginin alak gnllln
vp, vezirine Dilei, yerine
getirin diye emir vermi. Acaba
satran tahtasnn zerinde ka
buday tanesi var?
Her terimi kendinden nce gelen terimin belli bir say ile arpmndan oluan bir
dizi dnelim. Byle bir dizi,
a1 = a1
a2 = a1 r

a3 = a2 r = a1 r2
a4 = a3 r = a1 r3
a5 = a4 r = a1 r4
.
an = an 1 r = a1 rn 1
olarak bulunur. Genel terimi an olan bu diziye geometrik dizi ve rye ortak oran
(arpan) denir.
Eer (an) dizisinde, her n Z+ iin an > 0 ise

r=
a
a2
a
a
= 3 = 4 = ... = n veya an = a1 rn 1 eitliklerinden genel terime
a1
a2
a3
an - 1
bal olarak r =
n-1
an
n bulunur.
a1
Ardk iki teriminin oranlar eit olan diziye geometrik dizi denir.
n Z+ ve r R olmak zere
an + 1
= r oluyorsa, (an) dizisine bir geometrik
an
dizi denir ve r saysna dizinin ortak oran (arpan) denir.
16
Bir geometrik dizide a1 = 3 ve r = 2 ise altnc terimi bulalm.
an = a1 rn 1 olduundan, a6 = 3 26 1 = 96 olur.
474
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
17
Ortak arpan pozitif olan bir geometrik dizide a1 = 7 ve a5 = 567 ise bu dizinin 3.
terimini bulalm.
an = a1 rn 1 olduundan a5 = a1 r5 1 olur.
Buradan, a5 = a1 r5 1 567 = 7 r4 81 = r4
r = 3 ve a3 = a1 r3 1 = 7 9 = 63

bulunur.
18
Bir geometrik dizide a 1 =
bulalm.
1
ve r = 2 ise, dizinin kanc teriminin 8 olduunu
8
an = a1 rn 1 olduundan
8=
1 n-1
2
64 = 2n 1 26 = 2n 1 6 = n 1
8
n = 7 olur.
imdi, sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) geometrik dizisinde batan ve sondan eit
uzaklktaki terimlerin arpmn aadaki tabloyu doldurarak bulalm.
1. Terimden n.
terime sralama
a1
n. Terimden 1.
terime sralama
an
= a1 rn 1
arpm
a1an
= (a1) (a1 rn 1)
arpm (dzenlenmi)
a1an
= (a1)2 rn 1
a2
= a1 r
an 1 = a1 rn 2
a2 an 1 = (a1 r) (a1 rn 2) a2 an 1 = (a1)2 rn 1
a3
= a1 r2
an 2 = a1 rn 3
a3 an 2 = (a1 r2) (a1 rn 3) a3 an 2 = (a1)2 rn 1
...
...
...
an 2 = a1 rn 3
a3
an 1 = a1 rn 2
a2 = a1 r
an 1 a2 = (a1 rn 2) (a1 r) an 1 a2 = (a1)2 rn 1
a1
an a1
an
= a1 rn 1
= a1 r2
...
an 2 a3 = (a1 rn 3) (a1 r2) an 2 a3 = (a1)2 rn 1
= (a1 rn 1) (a1)
an a1
= (a1)2 rn 1
Sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) geometrik dizisinde batan ve sondan eit
uzaklktaki terimlerin arpm birbirine eittir.
nite 6. Diziler
475
Blm
6.1
Diziler
19
7 terimli bir geometrik dizide a1 . a7 = 48 ve a3 = 6 ise a5 terimini bulalm.
a1
a2
a3
a4
a5
a6
a7
a1 a7 = a3 a5 48 = 6a5 a5 = 8
a3a5
olarak bulunur.
a1a7
20
27
6 terimli bir geometrik dizide a 1 a 2 a 3 a 4 a 5 a 6 = olduuna gre, a3 a4
8
arpmn bulalm.
27
3
a1 a6 = a2 a5 = a3 a4 a1 a2 a3 a4 a5 a6 = (a3 a4)3 = a3 a4 = 8
2
bulunur.
21
1
lk terimi k ve n. terimi olan bir geometrik dizinin ilk n teriminin arpmn buk
lalm.
a1 an = a2 an 1 = a3 an 2 = ... olduunu biliyoruz.

Buna gre, a 1 a n = k
1
= 1 a1 a2 a3...an 2 an 1 an = 1 olur.
k
Sra Sizde
5 terimli bir geometrik dizide a 2 a 4 =
rimini bulunuz.
476
nite 6. Diziler
1
1
ve a 1 = ise bu dizinin a5 te64
2
Gerek Say Dizileri
22
16
arasna bir geometrik dizi oluturacak ekilde 3 terim yerletirdiimiz125
de bu dizinin 3. terimini bulalm.
5 ile
a1 = 5
a2
a3
r
a5 =
a4
r
16
125
r2
r3
r4
a5 = a1 r4
16
16
24
2 4
2
= 5 r4 & r4 =
= 4 =c m & r=
olur.
125
625
5
5
5
2 2 4
bulunur.
Buradan a 3 = a 1 r 2 = 5 c m =
5
5
Sra Sizde
Btn terimleri pozitif olan bir (an) geometrik dizisinde a1 ve an arasna k
a
k+1
tane terim yerletirildiinde ortak orann r =
d n n olduunu gstea1
riniz ve bu forml yukardaki rnee uygulaynz.
23
Aadaki 9 terimli geometrik dizi modelinde 5. terimi 2. terime, 7. terimi 5. terime, 8. terimi 2. terime bal olarak ifade edelim.
r6
r3
a1
a2
r2
a3
a4
a5
a6
a7
a8
a9
r2
r3
r4
r5
r6
r7
r8
a5 = a2 r3 ,
a7 = a5 r2 , a8 = a2 r6
nite 6. Diziler
477
Blm
6.1
Diziler
imdi, bir geometrik dizide herhangi bir terimin dizinin baka bir terimi cinsinden
nasl ifade edilebileceini inceleyelim.
an = a1 rn - 1
ak = a1 r
&
k-1
an
a rn - 1
a
rn
= 1 k - 1 & n = k & an = ak rn - k
ak
ak
a1 r
r
olur.
k Z+ ve 1 k n olmak zere ortak arpan r olan (an) geometrik dizisinin
genel terimi an = ak rn k olur.
24
1
lk terimi 2 ve yedinci terimi olan geometrik dizinin ilk yedi teriminin arpmn
8
bulalm.
1
olarak verilmi ve a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 arpm
8
istenmektedir. Verilenlere gre,
Burada, a1 = 2 ve a 7 =
a7 = a1 r6 &
6
1
1
1
1
ve
= 2 r6 & r6 =
& r6 = 4 & r =
8
16
2
24
a4 = a1 r3 = 2 d
1 3
1
1
n = 2 =
4
2
24
bulunur.
Bunun yannda, a1 a7 = a2 a6 = a3 a5 olduundan,
1 3 1
1
a 1 a 2 a 3 a 4 a 5 a 6 a 7 = (a 1 a 7) 3 a 4 = c m =
olur.
4
2
128
25
Btn terimleri pozitif olan sonlu (an) = (a1, a2, a3, a4, a5, a6, a7, a8, a9) geometrik
dizisinde a5 terimine eit uzaklktaki terimlerin arpmn inceleyelim.
a2 a8 =
a1
a5
r4
a
a4 a6 = r5 r a5 = a52
a2 a3 a4 a5
a6 a7
a8 a9
a
2
3
a5
a5
5
r a5 r a5 r a5 r4 a5
2
3
r
r
r
a
a3 a7 = 25 r2 a5 = a52
r
a1 a9 =
478
nite 6. Diziler
a5 3
r a5 = a52
r3
a5 4
r a5 = a52
r4
Gerek Say Dizileri
Yukardaki modellemede grld gibi 5. terimden eit uzaklktaki herhangi iki

terimin geometrik ortalamas a5 terimine eittir.
Buna gre,
a 1 a 9 = a 2 a 8 = a 3 a 7 = a 4 a 6 = a 5 olur.
imdi, btn terimleri pozitif olan bir geometrik dizide k Z+ ve 1 < k < n olmak
zere, a n = a n - k a n + k olduunu cebirsel olarak grelim.
an k = a1 r(n k) 1 ve an + k = a1 r(n + k) 1
olduu iin,
an k an + k = [a1 r(n k) 1] [a1 r(n + k) 1] = a12 r(n k) 1 + (n + k) 1 = a12 r2n 2
= a12 r2(n 1) = [a1 r(n 1)]2 = an2 olduundan,
an = an = an - k an + k
olur.
Btn terimleri pozitif olan bir (an) geometrik dizisinde bir terim kendinden
eit uzaklktaki terimlerin geometrik ortalamasna eittir.
Yani, k Z+ ve 1 < k < n olmak zere, her n Z+ iin, a n = a n - k a n + k
Bir Aritmetik Dizinin lk n Terim Toplam

Bir (an) dizisi verilsin. Bu dizinin ilk n teriminin toplam a1 + a2 + a3 + + an olur.
Bu (an) dizisinin ilk n terim toplamn Sn = a1 + a2 + a3 + + an olarak gsterelim.
n
Sembolik olarak bu toplam S n =

rebiliriz. Buradaki
/a
k=1
= a 1 + a 2 + a 3 + ... + a n eklinde gste-
/ (sigma) sembol bu toplamlar ksa yazmak iin kullanlr.
/a
k=1
ifadesindeki k toplam indisidir. k yerine her harf kullanlabilir.

3
rnein,
/a
k=1
= a1 + a2 + a3 =
/a
i=1
olur.
Toplam k = 1 den n ye kadar ak

Deiken yerine yazlacak son doal say
n
ak
Dizinin kural
k=1
Deiken yerine yazlacak ilk doal say eklinde ifade edilir.
nite 6. Diziler
479
Blm
6.1
Diziler
Gaussun metodu ile genel terimi an = n olan dizinin ilk n terim toplamn bulalm.
Sn = 1
+ 2 + 3 + ... + n
Sn = n
+
2 Sn = (n + 1) +
n 1
n 2
...
(n + 1)
(n + 1)
...
(n + 1)
2 Sn = n(n + 1) S n =
n
(n + 1) olarak bulunur. lk n terim toplamn bu dizi iin
2
n
toplam sembol ile gsterirsek S n =
/ k = n (n2+ 1)
olur.
k=1
26
Ayn mant (1. Terimden n. terime, n. terimden 1. terime dizinin elemanlarn alt
alta yazp toplama) kullanarak genel terimi an = a1 + (n 1)d olan aritmetik dizinin
ilk n terim toplamn bulalm.
Sonlu (an) = (a1, a2, a3, , an) aritmetik dizisinde batan ve sondan eit uzaklktaki
terimlerin toplam birbirine eit ve bu toplamn a1 + an veya 2a1 + (n 1)d olduunu gstermitik. Buna gre,
Sn = a1 + a2 + a3 + ... + an
Sn = an + an 1 + an 2
+ ... + a1
+
2 Sn = (a1 + an) +
(a1 + an) + (a1 + an) +
2 Sn = n(a1 + an) S n =
...
+ (a1 + an)
n
(a + a n) olarak bulunur.
2 1
n
(a + a n) toplamnda (a1 + an) = 2a1 + (n 1)d olduundan, bu dizinin ilk n
2 1
n
terim toplamn S n = 62a 1 + (n - 1) d@ eklinde de yazabiliriz.
2
Sn =
1
2
3
4
5
27
5
5
/ k = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 toplamn geometrik model yardm ile bulalm.
S5
2S5
5
6
S5
480
k=1
S5 =
55
1
5 (5 + 1)
56
+ 5 =
= 15 veya 2 S 5 = 5 6 & S 5 =
= 15
2
2
2
2
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
28
Genel terimi an = 2n 1 olan dizinin ilk n terim toplamn,
a) Toplam Sembol `
/j ile ifade edelim.
b) Geometrik olarak ilk 5 terimini ve S5 toplamn modelleyelim.

c)
a)
Terimleri artan ve azalan biiminde yazp (Gauss yaklam) Sn toplamn bulalm.
/ (2k - 1) = 1 + 3 + 5 + ... + 2n - 1 = S
k=1
b)
Sn = 2n 1 +
+
=
+
c) Sn = 1
...
2n 1
2n 3
2n 5
...
2 Sn = (2n)
+ (2n) + (2n) + ... + (2n)
2 Sn = n(2n) Sn = n2 olarak bulunur.
Sra Sizde
Genel terimi an = 2n olan dizinin ilk n terim toplamn bulunuz.
29
n ( n + 1)
olan gensel saylarn oluturduu dizinin ilk 5 te2
rim toplamn geometrik olarak modelleyelim.
Genel terimi Tn =
k = 5 iin gensel saylar hem iki boyutlu hem de boyutlu ekilsel olarak ifade
edelim.
nite 6. Diziler
481
Blm
6.1
Diziler
T1 =
34 6
56 15
23 3
45
12 1
=
=
= T3 =
T4 = = 10 T5 =
= T2 =
2
2
2
2
2
T5
T4
T5
T4
T3
T2
T3
T2
T1
T1
T1
T2
T3
T5
T4
Oluan dikdrtgenin alan (T1 + T2 + T3 + T4 + T5) toplamnn katna eit olacandan 3(T1 + T2 + T3 + T4 + T5) = (1 + 2 + 3 + 4 + 5) (5 + 2)
3 (T1 + T2 + T3 + T4 + T5) =
T1 + T2 + T3 + T4 + T5 =
(5) (5 + 1)
(5 + 2)
2
(5) (5 + 1) (5 + 2)
567
=
= 35 olarak bulunmu olur.
6
6
30
gensel say dizisinin ilk n terim toplamn bulalm.
/T
k=1
= T1 + T2 + T3 + ... + Tn = 1 + 3 + 6 + ... +
n (n + 1)
=?
2
Tn
1
1
Tn
T3
T2
T1 T2
T1
T1
T2
1
482
nite 6. Diziler
Tn
T3
3
...
Gerek Say Dizileri
Oluan dikdrtgenin alan (T1 + T2 + T3 + + Tn) toplamnn katna eit olacandan

3(T1 + T2 + T3 + + Tn) = (1 + 2 + 3 + + n) (n + 2)
3 (T1 + T2 + T3 + ... + Tn) = c
T1 + T2 + T3 + ... + Tn =
n (n + 1)
m (n + 2)
2
n (n + 1) (n + 2)
6
31
13 + 23 + 33 + 43 toplamn ekilsel olarak ifade ederek bulalm.
a1=13=1
a2=23=8
a4=43=64
a3=33=27
Tarihten Notlar
Kpler toplamn ilk defa 9.
yzylda Mslman matematikilerinden Kereci (Karaj-i)
geometrik modelleme yoluyla
bulmutur.
Kpler toplamn ap birletirdiimizde oluan ekil kenarlar

(1 + 2 + 3 + 4) (1 + 2 + 3 + 4) (1) kare prizmaya dnm olur.
4
4
+
= 3
3
+
2
+
1
2
1
1 2
Bu prizmann hacmi,
(1 + 2 + 3 + 4) (1 + 2 + 3 + 4) (1) = c
45 45
45 2
mc
m (1) = c
m = 100
2
2
2
nite 6. Diziler
483
Blm
6.1
Diziler
Sra Sizde
1.
/k
toplamn bulmak iin bir geometrik model tasarlaynz.
k=1
2.
/ k (k1+ 1)
toplamn bulunuz.
k=1
Bir Geometrik Dizinin lk n Terim Toplam

Bir satran tahtasnn zerindeki kareleri 1den 64e kadar numaralandralm. Satran tarihinde anlatlan hikyede olduu gibi 1. kareye bir buday tanesi, 2. kareye bir nceki karenin iki kat buday tanesi koyup bu ilemi tm kareler iin
tekrarlayalm. Acaba satran tahtasnn 11. karesine ne kadar buday tanesi koymamz gerekir?
Karelere konulan buday saylar aadaki geometrik diziyi oluturur.
(an) = (1, 2, 22, 23, ..., 2n 1)
Bu dizinin terimleri toplam: Sn = a1 + a1r + a1r2 + a1r3 + ... + a1rn 1
olduundan
S11 = 1 + 1 2 + 1 22 + 1 23 + 1 24 + 1 25 + 1 26 + 1 27 + 1 28 + 1 29 + 1 210
2 S11 = 1 2 + 1 22 + 1 24 + 1 25 + 1 26 + 1 27 + 1 28 + 1 29 + 1 210 + 1 211
S11 2 S11 = 1 1 211
S11(1 2) = 1 211
S 11 =
1 - 2 11
1 - 2 11
=
= 2 11 - 1 olur.
-1
(1 - 2)
imdi, herhangi bir geometrik dizisinin ilk n terim toplamn bulalm.

an = a1 rn-1 olduunu biliyoruz. Buna gre,
Sn = a1 + a1r + a1r2 + a1r3 + ... + a1rn 1
rSn = a1r + a1r2 + a1r3 + a1r4 + ... + a1rn 1 + a1rn
(her iki taraf da r ile arpalm.)
Sn rSn = a1 a1rn
(taraf tarafa karalm.)
Sn(1 r) = a1(1 rn)

Sn =
a 1 (1 - r n)
, r 1
(1 - r )
olarak elde edilir.
484
nite 6. Diziler
(Geometrik dizinin ilk n terim toplam)
Gerek Say Dizileri
32
lk n terim toplam Sn = 5n 1 olan dizinin genel terimini bulalm.
Geometrik dizinin genel teriminin an = a1rn 1 olduunu biliyoruz. Buna gre,

Sn = a1 + a1r + a1r2 + a1r3 + ... + a1rn 2 + a1rn 1
Sn 1 = a1 + a1r + a1r2 + a1r3 + ... + a1rn 2
Sn Sn 1 = a1rn 1 = an an = Sn Sn 1 = (5n 1) (5n 1 1) = 5 5n 1 1 5n 1 + 1

= 5 5n 1 5n 1

olarak bulunur.
= 4 5n 1
II. yol
an = a1 rn 1 olduundan a1 ve r bulunursa problem zlm olur.
Sn = 5n 1 , S1 = a1 ve S2 = a1 + a1 r olduundan
Sn = 5n 1 S1 = 51 1 = 4 a1 = 4 olarak bulunur.
S2 = 52 1 = 24 S2 = 24 = 4 + 4r r = 5 an = a1 rn 1 = 4 5n 1 bulunur.
33
A says A = 3 3 3 9 3 27 3 81 3 olarak veriliyor. A saysn hesaplayalm.
A = 3 3 3 9 3 27 3 81 3 = 3 3 3 3 9 3 27 3 81 = 3
Sn = 1 +
1+
1 1
1
1
1
1
1
1
+ +
+
= 1+ + 2 + 3 + 4
3 9 27 81
3 3
3
3
1 1
1
1
+ +
+
3 9 27 81
c a1 = 1 , r =
1
ve n = 5 m
3
1 5
1
243 - 1
242
m c
m c
m
1 c 1 - c m m c 1 a 1 (1 - r n)
121
3
243
243
243
=
=
=
=
=
=
(1 - r )
1
1
3-1
2
81
c1 - m
c1 - m
c
m
c m
3
3
3
3
A=3
1+
1 1
1
1
+ +
+
3 9 27 81
=3
121
81
olur.
imdiye kadar verdiimiz rneklerde geometrik dizinin sonlu sayda terimini topladk. Eer bizden dizinin tm terimlerini toplamamz istenseydi ya da aadaki
gibi bir rnekle karlasaydk ne yapardk?
nite 6. Diziler
485
Blm
6.1
Diziler
34
(a n) = c
1 1 1
1 n
, , , ... , c m , ... m geometrik dizisinin terimlerini ve ilk n terim
2 4 8
2
toplamn inceleyelim.
an
an
Sn
0,5
0,5
0,25
0,75
0,125
0,875
0,0625
0,9375
0,3
0,03125
0,96875
0,2
0,015625
0,984375
0,1
0,0078125
0,992188
0,00390625
0,996094
0,001953125
0,998047
10
0,000976563
0,999023
11
0,000488281
0,999512
12
0,000244141
0,999756
13
0,00012207
0,999878
Sn
0,6
0,5
0,4
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1,1
1
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
n deeri bydke, an deeri klmekte ve sfra yaklamaktadr. Ayn zamanda Sn deeri de 1e yaklamaktadr.
Sn toplamn bulalm.
Sn =
1 1 1
1 n 1
1 1
1 n-1
1
+ + + ... + c m = ;1 + + + ... + c m E =
2 4 8
2
2
2 4
2
2
k-1
/ c 12 m
k=1
1
1 -c m
1 n
2
= 1 -c m
2
1
12
n
1
=
2
1 n
1 n
S n = 1 - c m olarak bulunmu olur. Bu ifadede n deeri arttka c m deeri
2
2
sfra yaklamakta ve Sn toplam yaklak olarak 1 deerini almaktadr.
Sra Sizde
1 n
Yandaki kare yardm ile (an) = ( c m )
2
geometrik dizisinin ilk 6 terimi gsterilmitir. Bo kalan yerler iin hem uygun terimin deerini yazn hem de o
alan boyamaya devam edin.
1
4
1
2
1
8
486
nite 6. Diziler
Toplamda ne kadar alan boyam

olursunuz?
1
16
1
32
1
64
Gerek Say Dizileri
Sra Sizde
Aada alan 1 birim kare olan gen ve kare verilmi olup her ikisi de blgelere ayrlp farkl renklerde boyamalar yaplmtr. Bu blgelere ayrlma
ii ve boyamalar bir geometrik diziyi temsil edecek ekilde yaplmtr. Bu
dizilerin n. terime kadar olan toplamn Sn = a1 + a2 + a3 + ... + an formunda
yazp hangi sayya ulatn tahmin ediniz.
Sn = (...) + (...) + (...) + ... + (...) =
Sn = (...) + (...) + (...) + ... + (...) =
35
(a n) = c
3 9 27
3 n
,
,
, ... , c m , ... m geometrik dizisinin terimlerini ve ilk n terim
4 16 64
4
toplamn inceleyelim.
an
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
Sn =
3
9
27
3
3
3
9
3
+
+
+ ... + c m = ;1 + +
+ ... + c m
4 16 64
4 16
4
4
4
n
E=
n-1
3
4
/ c 34 m
k-1
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10111213141516181920212223
k=1
3,4
3,2
3
2,8
2,6
2,4
2,2
2
1,8
1,6
1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
3
1 -c m
3 n
3
4
= 3 ;1 - c m E
=
4
4
3
14
n
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
3
Bu ifadede n deeri arttka c m deeri sfra yaklamakta ve Sn toplam yaklak
4
n
olarak 3 olmaktadr.
nite 6. Diziler
487
Blm
6.1
Diziler
36
n
Sn
an
0,75
0,75
0,5625
1,3125
0,421875
1,734375
0,31640625
2,050781
0,237304688
2,288086
1,77978516
2,466064
1,33483887
2,599548
0,100112915
2,699661
0,075084686
2,774746
10
0,056313515
2,831059
11
0,042235136
2,873295
12
0,031676352
2,904971
13
0,023757264
2,928728
14
0,017817948
2,946546
15
0,013363461
2,95991
16
0,010022596
2,969932
17
0,007516947
2,977449
18
0,00563771
2,983087
19
0,004228283
2,987315
20
0,003171212
2,990486
21
0,002378409
2,992865
Lunaparktaki gondollardan bir tanesinin en uzun hareket mesafesi 75 metredir.

Bir gondol en uzun mesafeye ulatktan sonra her gidi ve geliinde bir nceki
3
gidi veya geliin kadar daha az mesafe gitmektedir.
4
Buna gre, bir gondolun durmasna kadar ald mesafeyi bulalm.
Mesafe: 75
3
3 2
3 3
3
3 2
3 3
+ 75 c m + 75 c m + ... = 75 ; + c m + c m + ...E
4
4
4
4
4
4
3 n
c m ifadesi n arttka sfra yaklamaktadr. Buna gre Sn toplam yaklak olarak
4
3 n
3 n
3
3
3
c1 - c m m
c1 - c m m
(1)
a 1 (1 - r n)
a 1 (1 - r n)
4
4
4
4
=
=
Sn =
& Sn =
= 4
=3
(1 - r)
(1 - r)
3
4-3
1
c1 - m
c
m
c m
4
4
4
olduundan, aranan mesafe yaklak olarak
3
3 2
3 3
75 ; + c m + c m + ...E = 75 3 = 225 metredir.
4
4
4
37
Uzaya frlatlan uydulardan bir tanesinin atmosferi terk ederken dnya ekiminin
sfra yakn olduu bir mesafede bir paras kopuyor ve serbest de geiyor.
Para, ilk saniyede 10 metre ikinci saniyede 30 metre nc saniyede 90 metre
dyor ve ayn oranda hzlanarak dmeye devam ediyor.
Buna gre, parann
a) 15 saniye sonra ne kadar dtn,
b) n. saniyede ka metre yol aldn, bulalm.
a) Parann derken ald mesafeler 10, 30, 90, metre olduuna gre
ortak oran r =
30
90
=
=3
10
30
Buna gre, parann her n. saniye iinde ald yolu geometrik dizi ile ifade edebilir.
Sonu olarak, parann 15 saniye sonra alm olduu mesafe
S 15 =
a 1 (1 - r 15)
10 (1 - 3 15)
10 (1 - 3 15)
=
=
= 5 (3 15 - 1)
(1 - r )
(1 - 3)
-2
b) n saniye sonra alm olduu mesafe

a (1 - r n)
10 (1 - 3 n)
10 (1 - 3 n)
=
=
Sn = 1
= 5 (3 n - 1)
olur.
(1 - r )
(1 - 3)
-2
488
nite 6. Diziler
Gerek Say Dizileri
38
Tuba ile Beyza hilesiz bir para ile yaz tura oynuyorlar. Oyunda ilk yaz atlnca oyun bitecektir. Yaz gelmedii zaman paray atma sras dierine geecektir.
Buna gre, oyuna ilk balayan Tubann oyunu kazanma olasln hesaplayalm.
Tuba ilk atnda veya ikinci atnda veya nc atnda veya n. atnda kazanabilir. Bu durumda Tubann oyunu kazanma olasl tm bu olaslklarn toplamdr.
Tubanin sras ile kendi atlarndaki kazanma olaslklarn hesaplayalm.
At Sras Kazanma Olasl
1. at
T
1
2
1
2
2. at
T B T
1 3
c2m
1.1.1
2 2 2
3. at
T B T B T
1 5
c2m
1.1.1.1. 1
2 2 2 2 2
....
N. at
....
....
T B T B T B ... T
2n1
1
c2m
...
1 . 1 . 1 . 1 . 1 . 1 ... 1
2 2 2 2 2 2
.....
......
.....
Sonu olarak, Tubann kazanma olaslklarnn toplam

1
1 3
1 5
1 2n - 1
1
1 2
1 4
1 2 (n - 1)
+ c m + c m + ... + c m
+ ... = ;1 + c m + c m + ... + c m
+ ...E
2
2
2
2
2
2
2
2
1
1
1 2
1
;1 + + c m + ...E =
2
4
4
2 f
1
1-
1
4
2
olur.
3
Sra Sizde
1. Bir konferans salonunda, ilk srada 13 koltuk vardr. Sonraki sralar ise
her iki koltuun ortasna bir koltuk gelecek ekilde tasarlanarak tamamlanmtr. Buna gre, 13. srada ka koltuk vardr?
2. Feriha parktaki salncaklardan birine biniyor ve ilk hareketi vererek ilk
seferinde iki metre yol alyor. Salncak, her gidi ve geliinde bir ncekinin %70'i kadar yol alyorsa ilk on hareketinde ne kadar yol alr?
(Gidi veya gelii bir hareket olarak alnz.)
nite 6. Diziler
489
6.1.3 Aritmetik ve Geometrik Diziler
BLGMZ DEERLENDRELM
1. (Tn) = (1 + 2 + 3 + ... + n) olmak zere, (Tn)
dizisinin ilk 4 teriminin toplamn bulunuz.
7. Aadakilerden hangileri bir aritmetik dizidir? Aklaynz.

a) (n!)
b) (4)
c) (3n)
) (4n)
2. (Kn) = (12 + 22 + 32 + ... + n2) dizisinin genel

terimini bulunuz.
1
olan geometrik
3
dizinin genel terimini bulunuz.
8. lk terimi 2, ortak arpan
3. F1 = 1 , F2 = 1 n 1 iin Fn + 2 = Fn + 1 + Fn
eklinde tanmlanan (Fn) dizisinin 8. terimini
bulunuz.
4. Aadakilerden hangileri bir aritmetik dizidir? Aklaynz.

a) (2n + 2)
b) (4n)
c) (n!)
) d
n3
n
3
a7
= 32 ise bu dizia2
nin ortak arpann bulunuz.
9. (an) geometrik dizisinde
10. Bir (an) geometrik dizisi iin, a1 = 5 ve r = 2

olarak veriliyor. Bu dizinin ilk 8 terim toplamn bulunuz.
11. (an) geometrik dizisinde

5. Bir (an) aritmetik dizisinde a1 = 5 ve d = 3 olarak veriliyor. Bu dizinin 7. terimini bulunuz.
6. Terimleri arasnda
a2 + a3 + a4 + a5 + a6 + a7 + a8= 42
eitlii olan aritmetik dizinin 5. terimini bulunuz.
490
nite 6. Diziler
a 2 a 12
ifadesinin kaa eit olduunu bulunuz.
a5 a9
12. (a n) = c 4, k, l, m,
1
m pozitif terimli geometrik
4
dizisinde klm arpmn bulunuz.
Blm 6. 1 Gerek Say Dizileri
BLM DEERLENDRME
1. Aadakilerden hangilerinin bir dizi belirttiini belirleyiniz.
a) (a n) = c
n-3
m
n+3
c) (cn) = (cosnr)
b) (bn) = ((1)n)
7. Bir (an) dizisinde ilk n terim toplam

Sn = n2 + 3 olduuna gre, a7 + a8 toplamn
bulunuz.
) (d n) = ( n - 2 )
8. Bir aritmetik dizinin ilk terimi 9, ortak fark 3
olduuna gre bu dizinin 7. terimini bulunuz.
2. (an) = ( (n 1)! ) dizisinin 5. terimini bulunuz.
3.
(a n) = c
5
2n - 3
m dizisinin kanc terimi dr?
6
n+2
4.
(a n) = c
7n + 1
m dizisinin ka terimi 5 ten
n+3
kktr?
5. (an) sabit bir dizi ve a11 + a18 + a25 = 36 olduuna gre, a11 a25 arpmn bulunuz.
6. an + 2 = an 2 olan bir (an) dizisinde a9 = 12

olduuna gre, dizinin 1. terimini bulunuz.
9. (an) aritmetik dizisinde a10 = 10 ve d = 10 olduuna gre bu dizinin 20. terimini bulunuz.
10. (an) aritmetik dizisinde

a 1 + a 4 + a 7 + a 10 + a 13
orann bulunuz.
a 2 + a 5 + a 9 + a 12
11. (an) ve (bn) aritmetik dizilerinin ortak farklar

birbirine eit ve 7 dir.
a8 + b16 = 27 olduuna gre, a16 + b8 toplamn bulunuz.
12. (an) aritmetik dizisinde ilk n terim toplam

Sn = 2n2 + 3n dir.
Bu dizinin genel terimini bulunuz.
nite 6. Diziler
491
Blm 6. 1 Gerek Say Dizileri
BLM DEERLENDRME
13. 2 ve 30 saylar arasna aritmetik dizi oluturacak ekilde 6 terim yerletiriliyor.
18.
9
Oluan dizinin 7. terimini bulunuz.
27
14. (an) geometrik dizisinde a1 = 5 ve r = 3 olduuna gre, dizinin 5. terimini bulunuz.
ekildeki yarap 27 cm olan dairenin iine

1
her birinin yarap bir ncekinin ne eit
3
olan daireler izilmitir.
Oluan dairelerin evreleri toplamn bulunuz.
15. Ortak arpan 3 r olan bir geometrik dizide

a 18
oran katr?
a 12
16. Ortak arpan 3 olan bir (an) geometrik dizisinde

a4 + a5 + a6 + a7
orann bulunuz.
a4 + a5
a102
17. (an) geometrik dizisinde ax ay =

na gre, x + y toplamn bulunuz.
492
nite 6. Diziler
olduu-
19.
120 metre ykseklikten braklan bir top yere

3
arptktan sonra bir nceki yksekliinin
4
kadar ykselmektedir.
Top 3. kez yere dediinde (dikey olarak) ka
metre yol almtr?
20. x + 5 , 3x y , 2x 3 hem aritmetik hem de

geometrik bir dizinin ardk terimidir.
Buna gre x + y toplamn bulunuz.
nite 6. Diziler
NTE DEERLENDRME
1. Genel terimi a n =
katr?
a
nn
olan bir dizide 5 oran
n!
a4
5.
(a n) = c
3n - 2
m dizisinin ka terimi (3, 15)
3
aralndadr?
4 4
4 5
5 4
A) c m B) c m C) c m
5
5
4
A) 10
B) 12
C) 14
D) 16
E) 17
5 5
2 8
D) c m E) c m
4
5
2.
(a n) = c
A) 6
3.
(a n) = c
7-n
m dizisinin ka terimi pozitiftir?
n+7
B) 5
C) 4
D) 7
E) 8
n 2 + 7n + 23
m dizisinin ka terimi
n+2
tam saydr?
A) 5
B) 4
C) 3
D) 2
E) 1
6. Bir (an) dizisinin genel terimi

2n - 1
m olarak veriliyor.
a n = (- 1) n c
n+5
Buna gre, (a2n + 1) dizisinin 4. terimi katr?
A)
7
7
17
17
17
B) - C)
D) E)
9
9
14
14
13
7. Genel terimi an = 3n (n 1)! olan bir dizide

an + 1 , an teriminin ka katdr?
A) 9n
B) 6n
C) 3n
D) 3n
E) 9n
3a n + 2n
olarak
3
verilen (an) dizisinin 18. terimi katr?
8. a1 = 9 ve n 1 iin a n + 1 =
4.
Z] n 2 + 1 , n / 0 (mod 3)
]]
]]
a n = ][] n + 2 , n / 1 (mod 3)
]]]
5n - 4 , n / 2 (mod 3)
\
A) 111
B) 98
C) 95
D) 90
E) 85
olduuna gre, a4 + a5 + a6 toplam katr?

A) 53
B) 54
C) 60
D) 64
E) 68
9. (an) = ((k 3)n2 + (2m 4)n + k 2m) dizisi
sabit bir dizi olduuna gre, a6 katr?
A) 1
B) 0
C) 1
D) 2
nite 6. Diziler
E) 3
493
nite 6. Diziler
NTE DEERLENDRME
10. (a n) = c
kn - 8
m dizisi pozitif terimli bir sabit
18n - k
dizidir.
Buna gre, a8 + a9 + a10 toplam katr?
A)
4
2
B)
3
3
C) 2
D)
14. (an) aritmetik dizisinde a4 = 12 ve a12 = 28

olduuna gre, a7 katr?
A) 18
B) 17
C) 16
D) 15
E) 14
5
7
E)
3
3
15. 3 ve 83 saylar arasna aritmetik dizi oluturacak ekilde 15 terim yerletiriliyor.
Yerletirilen bu saylardan 10. say katr?
11. (an) = ((k 3)n3 + 4n2 + 2m 3)

(bn) = (3n3 + (p 2)n2 + 5)
A) 48
B) 53
C) 57
D) 60
E) 63
eit diziler olduuna gre, 2k 3p + 4m ifadesinin deeri nedir?

A) 12
B) 10
C) 8
D) 6
E) 4
16. p ve k saylarnn arasna 9 tane terim yerletirilerek oluturulan aritmetik dizinin ortak fark
12. Sabit olmayan bir (an) aritmetik dizisinde

a7 + a17 = 2ak olduuna gre, k katr?
A) 10
B) 12
C) 14
D) 11
E) 9
13. (an) aritmetik dizisinde a9 = 19 ve a15 = 35

olduuna gre, a21 katr?
A) 49
B) 50
C) 51
D) 52
E) 53
A)
p-k
p-k
k-p
B)
C)
9
10
9
D)
17. Bir renci matematik retmeninin 7 gn

ierisinde zlmesini istedii 190 sorudan
ilk gn 25 tanesini zp, dier gnler bir
nceki gn zd sorulardan 15 tane fazla
soru zerse verilen sorular ka gn erken
tamamlam olur?
A) 5
494
nite 6. Diziler
k-p
k-p
E)
10
11
B) 4
C) 3
D) 2
E) 1
nite 6. Diziler
NTE DEERLENDRME
18. Bir aritmetik dizide 6. terim 11 ise ilk 11 terim
toplam aadakilerden hangisidir?
23. Bir (an) geometrik dizisinde

katr?
A) 44
B) 55
C) 77
D) 110 E) 121
A) 1
19. Bir aritmetik dizide ilk n terim toplam

Sn = 3n2 + n 5 olduuna gre, bu dizinin 10.
terimi katr?
A) 55
B) 56
C) 59
D) 58
E) 57
B) 5
20. lk n terim toplam Sn olan bir aritmetik dizide

S5 S4 = 13 ve S11 S10 = 20 olduuna gre
dizisinin 17. terimi katr?
B) 25
C) 26
D) 27
E) 28
21. Bir aritmetik dizide a15 = 60 ve a20 = 70 olduuna gre, bu dizinin ilk 50 teriminin toplam
katr?
A) 3050

22.
B) 4050
D) 4150
C) 4060
oran aadakilerden hangisidir?

B) k3 C)
D) 125 E) 625
B) 25
C) 36
D) 35
E) 37
25. Ortak arpan r olan bir (an) geometrik dizia

sinde 8 oran katr?
a5
A)
r B)
r C) r
D) r3
E) r2
26. Bir geometrik dizinin 4. terimi 3 olduuna

gre, ilk 7 terim arpm nedir?
A) 311
B) 35
C) 97
D) 37
E) 95
E) 4160
a 21
= k olan bir (an) geometrik dizisinin ortak
a 18
A) k
C) 25
24. Bir geometrik dizinin ilk 3 terimi sras ile

(a 1), (2a 1) ve (4a + 1) olduuna gre bu
dizinin 7. terimi nedir?
A) 26
A) 24
a 1 a 15
oran
a 5 a 11
k D) k
27. a4 = 24 ve r = 2 olan bir (an) geometrik dizisinin ilk 20 terim toplam katr?
A) 3(220 1)
E) k2
B) 24(220 1) C) 3(219 1)
D) 24(219 1)
E) (220 1)
nite 6. Diziler
495
nite 6. Diziler
NTE DEERLENDRME
1
3
olan bir geometrik dizinin ilk k terim toplam
p ve n cinsinden nedir?
28. lk terimi p, k. terimi n ve ortak arpan
A) p n
D)
B) 2p + n
C)
31. Begensel saylarn oluturduu dizinin ilk 5

terimi
2p - n
3
3n - p
3p - n
E)
6
2
12
22
35
n (3n - 1)
dir.
2
Buna gre, aadakilerden hangisi genel
terimi indirgeme bants ile ifade eder?
ve genel terimi b n =
29. 2 ile 162 saylar arasna 7 tane pozitif say yerletirilerek bir geometrik dizi oluturuluyor.
Buna gre, bu dizinin yerletirilen 5. terimi
katr?
A) b1 = 1 , n 2 , bn = bn 1 + 3n 2
B) b1 = 1 , n > 1 , bn = bn 1 + 3n + 1
A) 18 B) 18 3 C) 21 D) 21 3 E) 24
C) b1 = 1 , n 2 , bn = bn 1 + 2n
D) b1 = 1 , n > 1 , bn = bn 1 3n
E) b1 = 1 , n > 1 , bn = bn + 1 + n
30. gensel saylarn oluturduu dizinin ilk 5

terimi
32. Bir (an) dizisi, a1 = 1 ve n 1 iin an + 1 = 2an 1

olarak verildiine gre, a10 katr?
1
10
A) 1
15
n ( n + 1)
dir.
2
Buna gre, aadakilerden hangisi genel
terimi indirgeme bants ile ifade eder?
ve genel terimi Tn =
A)
D) T1 = 1 , n > 1 , Tn = Tn 1 + 2n
E) T1 = 1 , n > 1 , Tn = Tn + 1 + n
4. D
5. B
6. D
7. C
E) 127
Buna gre, oyuna ilk balayan Yusuf'un oyunu

kazanma olasl katr?
C) T1 = 1 , n 2 , Tn = Tn 1 + 2n
3. E
D) 61
Yusuf ve Said'in hedefi 12 den vurma ola4

3
slklar srasyla ve tir. Hedefi 12 den
5
5
vuramadklarnda sra dierine geecektir.
B) T1 = 1 , n > 1 , Tn = Tn 1 + n2
2. A
C) 15
33. Yusuf ve Said ok atma yar yapmaktadr.
A) T1 = 1 , n 2 , Tn = Tn 1 + n
1. C
B) 7
8. A
9. A
15
11
7
3
8
B)
C)
D)
E)
23
23
11
5
11
10. C
11. B 12. B
13. C 14. A 15. A 16. D
17. C 18. E 19. D 20. D 21. B 22. C 23. A 24. C 25. D 26. D 27. A 28. E 29. B 30. A 31. A 32. A 33. C
496
nite 6. Diziler
DNMLER
nite
Blm 7.1
Blm 7.2
Bu nitede
Neler reneceiz?
Analitik dzlemde verilen bir
noktann teleme, dnme ve
yansma dnmleri altndaki
grntsnn koordinatlarn
bulmay
teleme, dnme, yansma
dnmlerinin bilekelerini
modelleme ve problem zmede
kullanmay
Niin reneceiz?
Dnm geometrisi kapsamnda ele
alacamz teleme, dnme ve yansma
fonksiyonlar, karmak geometrik yaplarn daha basite indirgenerek incelenmesine yardmc olur.
Geometrik yaplar analitik olarak incelenirken (rnein, 12. snfta ele alacamz
ember, elips, parabol ve hiperbol gibi)
dnmler altnda deimez kalan zellikleri ile karakterize edilebilirler. Bylece,
ele alnan bir geometrik yapnn analitik
ifadesi ve/veya grafii olduka kolay bir
ekilde elde edilebilir. Ayrca, cebirsel olarak ifade edilen dzlemsel erilerin trn belirlemek iin de dnm geometrisinden faydalanabiliriz.
Analitik Dzlemde Temel Dnmler

Dnmlerin Bilekelerini eren Uygulamalar
N HAZIRLIK
6. Denklemleri x y + 3 = 0 ve 2x + y + 9 = 0
olan dorularn kesiim noktasn bulunuz.
1. f: R R ve g: R R
fonksiyonlar tanmlanyor.
f(x) = 2x 1 ve g(x) = x + 3 ise fog ve gof
bileke fonksiyonlarn bulunuz.
2. Analitik dzlemde A(1, 5) , B(3, 4) ve C(2, 5)

noktalar veriliyor.
Buna gre, aadaki vektrleri bulunuz.
b) AC
a) AB
c) AC + BC
7. A(1, m) ve B(3, 4) noktalarndan geen

1
dorunun eimi olduuna gre, m katr?
2
8. A(2, 5) ve B(1, 3) noktalarndan geen

dorunun denklemini bulunuz.
9.
) AB - AC
B
O
3.
[OH] [AB] ve
y
C(2, 6)
A(3, 2)
|AB| = 8 cm olduuna gre,
B(1, 4)
O
Yandaki O
merkezli
emberin
yarap 5
cm'dir.
|OH| ka cm dir?
x
10.
Yukarda analitik dzlemde verilen ABC

x ekseni boyunca 4 birim saa, y ekseni
boyunca 2 birim aa telenirse elde edilen
genin kelerinin koordinatlarn bulunuz.
D
4. 3x 2y + 6 = 0 dorusu zerinde olan iki

nokta bulunuz.
2x1
x+7
|AD| = (2x 1) cm
|AE| = (x + 7) cm
olduuna gre, x katr?
498
nite 7. Dnmler
Yukardaki ekilde ABC ekenar geni ve

ADE geni verilmitir.
|DB| = |CE| = 4 cm
5. 2x y + 1 = 0 dorusu ile ax + 3y 2 = 0
dorusu dik kesiiyor ise a katr?
nite
1. Blm
7.1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler
Giri
Matematiksel olarak dnm geometrisi, geometrik nesnelerin dnmler
sonucunda deimez kalan zelliklerinin belirlenmesi, eitli modellemelerin
yaplmas ve matematiksel dncenin cebir ve geometri arasnda kurulan
balantlarla gelimesi iin temel bir rol stlenir. Geometrik dnmler sadece matematikte deil ayn zamanda sanatta, mimaride, estetikte ve teknolojide de yaygn
olarak karmza kar.
Hemen btn toplumlarda dnm geometrisine ait unsurlarn nemli bir yer bulduunu
syleyebiliriz. rnein, slam sanatnda (zellikle de sslemede)
ve mimarisinde dnm geometrisinin temel unsurlar olan teleme, dnme ve
yansma farkl kombinasyonlarla ve byk bir ustalkla kullanlmtr. Han, hamam, saray ve cami gibi
temel mimari eserlerde bu unsurlar kendilerini hemen gsterir.
Sadece slam dnyasnda deil ayn zamanda eski
Roma ve Helenistik adan kalan bir ok yaptta da
benzer gzlemler yaplabilir. Dnmler ve bunlarn oluturduu etkiler, ortaya kan mimari yaplarn
heybetli ve estetik grnmesine imkan tanmtr.
Bu blm sonunda;
Analitik dzlemde teleme,
dnme ve yansma dnm
hareketlerini,
Bu dnmlerin analitik ifadelerini,
renmi olacaz.
Temel Kavramlar
Dnm
teleme
Dnme
Yansma
Ayrca doada, teknolojik almalarda (rnein robotik tasarmlarda) estetik bulduumuz

birok nesnede dnm geometrisinin etkisi olduunu grebiliriz. Bu blmde, bylesi yaygn bir kullanm alanna sahip
olan teleme, yansma ve dnme kavramlarn tanyacak ve
bunlarn bir arada kullanmlaryla ortaya kan modellere ilikin
uygulamalar yapacaz.
nite 7. Dnmler
499
Blm
7.1
Dnmler
7.1.1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler

Bu blmde, dnm geometrisinin nemli kavram olan teleme, dnme
ve yansmay ele alacaz. Her kavram da temel olarak dzlemdeki belirli noktalar kmesinden yine dzlemdeki noktalar kmesine tanml birer fonksiyona
iaret ederler.
Fonksiyonlarn tanmlanma ekilleri dnm birbirinden ayrr. Bu dnmlere fonksiyon olduklarn gz nnde bulundurarak ve noktalar zerinde
nasl bir etkiye sahip olduklar dikkate alnarak odaklanmak uygun olacaktr.
teleme Dnm
Hatrlayalm
Dzlemde ynl doru parasna
vektr denir. Dzlemde vektrler balang ve u noktalar ile
tanmlanrlar. Balang noktas
A(x1, y1) ve u noktas B(x2, y2) olan
AB vektr
teleme, dzlemdeki tm noktalar bir vektr yardmyla yine dzlemdeki noktalarla eleyen bir dnmdr. Dolaysyla bir noktann teleme altndaki grntsn elde etmek iin bu dnmde kullanlan vektrn bilinmesi gerekir.
Bu vektrn teleme altndaki bir noktaya etkisini grmek iin aadaki rnei
inceleyelim.
1
Analitik dzlemde ekil 1 de verilen K(1, 2)
noktasnn u = (2, 1) vektr ile telemesi
olan K noktasnn yerini belirleyelim.
AB = (x 2 - x 1, y 2 - y 1)
eklinde ifade edilir.
2
1
1 O
1
Tarihten Notlar
Dnmler konusu ilk kez 23
yanda profesr olarak Erlangen niversitesinde alan Christian Felix Kleinin (1849-1925)
1872 ylnda verdii seminerde
ele alnmtr. Kleine gre geometri, ekillerin dnmler altnda deimeyen zelliklerinin
belirlenmesiyle anlalabilir. Bu
blmde ele alacamz temel
dnmler, Kleinin bu bak
asyla ortaya koyduu alma
programnn bir rndr.
Daha fazla bilgi iin baknz:
Venema, G.A. (2006), Foundations of Geometry, New Jersey,
Prentice Hall.
500
ekil 1
I. yol
y
3
2
1
1 O
1 birim yukarya
K
2 birim saa
u
1
nite 7. Dnmler
ekil 2
u = (2, 1) vektr ile yaplan bir teleme

hareketi telenecek noktann 2 birim saa
ve 1 birim yukarya doru hareket etmesi
anlamna gelir. Dolaysyla K noktasnn u
ile telemesi olan K noktasnn yerini belirlemek iin K noktasn 2 birim saa ve 1 birim yukarya hareket ettirmek gerekir
(ekil 2). Bu hareket sonucunda K(3, 3)
noktas elde edilir.
II. yol
K noktasnn grnts olan K noktasnn
analitik dzlemde yerini belirlemek iin u
vektrnn balang noktasn K noktasna
tadmzda bu vektrn u noktas bize K
noktasn verecektir (ekil 3). Bu ilem sonucunda u vektrnn u noktasnn K(3,3)
olduu grlr.
y
K
3
K
2
1
1 O
Hatrlayalm
Analitik dzlemde alnan bir A(x, y)
noktasnn konum veya yer vektr
balang noktas orijin, u noktas
A olan OA vektrdr. Bu vektr
A noktasnn koordinatlar ile ifade
edilir. Yani OA = (x, y) dir.
ekil 3
III. yol
y
K noktasnn grnts matematiksel olarak

iki vektrn toplam olarak ifade edilebilir. K
noktasnn yerini belirlemek iin K noktasnn
konum vektr ile u vektrn toplamak
3
K
2
1
O
u
1
yeterlidir. Bu ekilde K noktasnn konum

vektr, dolaysyla koordinatlar elde edilecektir (ekil 4).

OK' = OK + u
OK' = (1, 2) + (2, 1) = (3, 3)
Uyar
Burada verdiimiz her zm
de analitik dzlemde bir noktann
teleme altndaki grntsn
elde etmek iin kullanlabilecek
birbirlerine denk yntemler olarak
dnlebilir.
Sonu olarak K noktasnn (3, 3) konumunda
ekil 4
olduu grlr.
teleme Dnmnn Analitik fadesi

teleme dnmn T ile gsterelim. Bu dnmn dzlemin noktalar arasnda ve u = (h, k) gibi bir vektre dayal olarak tanmlandn belirtmitik. Bu
durum

Tu : R 2 " R 2,
Tu (x, y) = (x, y) + u = (x + h, y + k)
Bilgi Notu
teleme dnm genellikle
ngilizce "Translation" kelimesinin
ilk harfinden esinlenilerek T ile
gsterilir.
eklinde tanmlanan bir fonksiyonla ifade edilir.

Dzlemde aldmz bir A(x,y) noktasnn u = (h, k) vektr ile telemesi Al (xl , yl )
ise Tuv (x, y) = (xl , yl ) olarak ifade edilir.
y
Bu durumda A noktasnn koordinatlar,
A(x, y)
OAl = OA + u
A(x, y)
(xl , yl ) = (x, y) + (h, k) = (x + h, y + k)

eklinde elde edilir (ekil 5).
u (h, k)
ekil 5
nite 7. Dnmler
501
Blm
7.1
Dnmler
u = (h, k) vektr yardmyla tanml T teleme dnm

Tu : R 2 " R 2,
Tu (x, y) + u = (x + h, y + k)
eklinde tanmlanan bir fonksiyondur. Dzlemde alnan bir A(x, y) noktas ile
bu noktann T telemesi altnda grnts A(x, y) arasndaki iliki
Tu (A) = Al
ile gsterilir ve bu iliki analitik olarak
T(h, k) (x, y) = (xl , yl ) = (x + h, y + k)
y
Dzlemde M(2, 3) noktasnn u = (- 1, - 2) vektr ile telemesi olan M(x, y)
noktasnn koordinatlarn bulalm (ekil 6).
1
O
3
u vektr ile belirli teleme dnm iin tanm kullanlrsa
OMl = OM + u
OMl = (- 2, 3) + (- 1, - 2) = (- 3, 1)
olur ki, bu da M noktasnn u vektr ile elde edilen teleme dnm altndaki grntsnn M(3, 1) olduunu gsterir.
ekil 6
y
3
Analitik dzlemde K(2, 4) noktasnn T(3, 2) dnm altndaki grntsn

bulalm. (ekil 7).
1
O
Bizden istenen grnt noktas T(-3, 2) (K) = K l eklinde ifade edilebilir. T teleme
dnmnn tanmn kullanarak
T(-3, 2) (K) = T(-3, 2) (2, - 4) = ^2 + ^-3h, - 4 + 2h = (- 1, - 2) = K l elde edilir.
3
4
ekil 7
P(4, 2) noktasnn u ile telenmesi sonucu

elde edilen nokta P(0, 2) olduuna gre u
vektrn bulalm (ekil 8).
2
1
5 4 3 2 1 0
1
2 P
3
502
nite 7. Dnmler
ekil 8
teleme dnmnn tanm kullanlrsa

OP' = OP + u
olup buradan u vektr yalnz braklrsa

u = OP' - OP = (0, - 2) - (- 4, 2) = (0 - (- 4), (- 2 - 2)) = (4, - 4)
elde edilir.
Sra Sizde
1. Analitik dzlemde M(5, 1) noktas ve t = (2, - 3) vektr veriliyor.
M noktasnn - t vektr ile telemesi olan M noktasn bulunuz.
2. Analitik dzlemde N(x, y) noktas ve p = (- 1, - 1) vektr veriliyor.
Tp (N) = (0, 3) olduuna gre N noktasnn koordinatlarn belirleyiniz.
teleme Dnm ve Uzaklk

Bu balk altnda teleme dnmnn uzakla olan etkisi zerinde duracaz.
Buradan elde ettiimiz sonutan hareketle dzlemde noktalar kmesinden oluan ekillerin telemelerini inceleyeceiz.
Teknolojik Uygulamalar
Herhangi bir dinamik geometri yazlm ile aadaki ilemleri yapnz.
1. Dzlemden rastgele iki nokta seiniz ve bu iki nokta ile belirli doru
parasnn uzunluunu lnz.
2. Bir teleme vektr belirleyiniz. Bu vektre gre yukardaki admda
setiiniz noktalar teleyerek aralarndaki uzakl lnz? teleme
sonucunda noktalar aras uzaklk deiti mi?
3. Farkl teleme vektrleri seerek grnt noktalar arasndaki uzakln deiip deimediini kontrol ediniz.
4. telemesini yaptnz esas noktalar deitirerek yukardaki ilemleri
yineleyiniz.
5. Noktalar aras uzakln deiip deimediine ilikin gzleminiz nedir? Bu gzleminizi matematiksel olarak nasl dorulayabilirsiniz?
Yukardaki uygulamay zel iki nokta seerek bir rnek zerinde inceleyelim.
nite 7. Dnmler
503
Blm
7.1
Dnmler
8
7
B
A(1, 2) ve B(4, 6) noktalar arasndaki uzakln u = (2, 1) vektr boyunca telemesi altnda nasl deitiini inceleyelim (ekil 9).
5
4
3
2
A ve B noktalarna u ile teleme uyguladmzda elde edeceimiz noktalar
T(2, 1)(1, 2) = (3, 3) = A' ve T(2, 1)(4, 6) = (6, 7) = B' olur.
1
1
ekil 9
imdi AB ve AB doru paralarnn uzunluklarn hesaplayalm.

| AB | = (4 - 1) 2 + (6 - 2) 2 = 9 + 16 = 5 br
| A'B' | = (6 - 3) 2 + (7 - 3) 2 = 9 + 16 = 5 br
Grld gibi AB doru parasnn uzunluu teleme dnm altnda deimedi. Peki bu her zaman doru mudur?
2
Dzlemde teleme dnmnn uzakl deitirmediini (koruduunu) gsterelim.
Hatrlayalm
Dzlemde A(x1, y1) ve B(x2, y2)
noktalar arasndaki uzaklk
| AB | =
(x 2 - x 1) 2 + (y 2 - y 1) 2
bantsyla hesaplanr.
Dzlemden rastgele A(x1, y1) ve B(x2, y2) noktalarn alp bunlar u = (h, k) ile teleyelim. Bu durumda,
Tu (A) = A' = (x 1 + h, y 1 + k) ve Tu (B) = B' = (x 2 + h, y 2 + k) noktalar elde edilir.
imdi AB ve AB doru paralarnn uzunluklarn belirleyelim.

| AB | =
| A'B' | =
=
(x 2 - x 1 ) 2 + (y 2 - y 1 ) 2
(x 2 + h - (x 1 + h)) 2 + (y 2 + k - (y 1 + k)) 2
(x 2 - x 1) 2 + (y 2 - y 1) 2
olur ki bu da bize |AB| = |A'B'| olduunu gsterir.
Uyar
teleme dnm altnda alar
ve alanlar da deimez. Bunlarn niin deimeyeceini nasl
aklarsnz?
504
teleme, uzakl koruyan bir dnmdr. Yani teleme dnm altnda

iki nokta arasndaki uzaklk deimez.
nite 7. Dnmler
Dzlemsel ekillerin teleme Altnda Grntleri

Dzlemde verilen bir eklin teleme altnda grntsn elde etmek iin noktalarn grntlerinden faydalanlabilir. teleme, uzakl koruyan bir dnm
olduundan, bir eklin teleme altndaki grntsn bulmak iin ncelikle ekli
belirleyen noktalarn grntleri bulunur. Daha sonra bu noktalar esas ekli oluturacak ekilde birletirilir.
1
y
Analitik dzlemde ekil 10da verilen genin u = (3, 1) vektr ile telemesini elde
edelim.
5
4
3
2
O
(3, 1)
1
1
B
3
ekil 10
y
6
A
4
C
C
2
O
(3, 1)
2
Analitik dzlemde teleme dnm

uzaklklar koruduundan bu genin verilen u vektr dorultusunda telemesini
belirlemek iin bu genin ke noktalar
olan A, B ve C nin grntleri belirlenir. Bu
ilem sonucunda ekil 11den de grld
gibi Tu (A) = A', Tu (B) = B' ve Tu (C) = C'
noktalar elde edilir.
Uyar
ekil 10da verilen ABC geninin
teleme altnda tm noktalarnn
deitiini unutmaynz. Fakat bu
genin teleme altndaki grntsn belirlemek iin genin
ke noktalarnn grntlerini
bulmak yeterlidir.
ekil 11
Daha sonra A, B ve C noktalar esas gene

e bir gen oluturacak ekilde birletirilir
(ekil 12).
6
A
4
C
C
2
O
(3, 1)
2
B
4
ekil 12
nite 7. Dnmler
505
Blm
7.1
Dnmler
2
2
y = x parabolnn T(1, 2) telemesi altndaki grntsnn cebirsel ifadesini

elde edelim.
Dzlemde alnan bir (x, y) noktasnn T(1, 2) altndaki grnts (x, y) olsun. Tanm gerei (x', y') = (x 1, y + 2) eitlii vardr. Burada, (x, y) noktas y = x2 parabol
zerinde olduundan, y yerine x2 yazarsak (x', y') = (x 1, x2 + 2) eitliine ularz. Dolaysyla x 1 x2 + 2 eklinde eleme yapan bir paraboln denklemini
bulmalyz.
x 1 = t dersek x = t + 1 olur. x2 + 2 ifadesinde x yerine t + 1 yazlrsa

(t + 1)2 + 2 elde edilir. O halde aradmz parabol t (t + 1)2 + 2 elemesini
gerekletirmelidir.
Bunu daha alk olduumuz x deikeni ile ifade edersek x (x + 1)2 + 2
elemesi aradmz cebirsel ifadeyi verecektir. Dolaysyla, T(1, 2)dnm
altnda y = x2 parabolnn grntsnn cebirsel ifadesi
y = (x + 1)2 + 2
eklindedir.
II. yol
Uyar
Dzlemsel bir grafiin (h, k) vektrne gre telemesi altndaki
cebirsel ifadesini bulmak iin bize
verilen grafiin denkleminde
x x h, y y k
elemesine dayal bir dnm
yapmak yeterlidir.
Hatrlayalm
Tepe noktas T(r, k) olan paraboln
denklemi y = a (x r)2 + k dr.
Yukardaki zmde elde ettiimiz y = (x + 1)2 + 2 eitlii dzenlendiinde, y 2 = (x + 1)2 olduu grlr. Bu ifade ile balangta bize verilen y = x2 parabolnn cebirsel ifadesini karlatralm. y = x2 parabolnde
x x + 1; y y 2 dnm yaplmtr. Dolaysyla (1, 2) vektr dorultusunda teleme yapmak iin (x, y) (1, 2) = (x + 1, y 2) ifadesini esas alarak
balangta verilen cebirsel ifadeye dnm yaplmtr.
III. yol
y = x2 parabolnn T(1, 2) telemesi altndaki grntsn bulmak iin, paraboln (0, 0) tepe noktasnn hangi noktaya tandn bulmak yeterlidir. Kolayca grld gibi, bu nokta T telemesi altnda (1, 2) noktasna tanr. Tepe noktas
(r, k) = (1, 2) olan bu yeni paraboln denklemi
y = (x r)2 + k = (x + 1)2 + 2
eklindedir.
506
nite 7. Dnmler
3
y = 2x 3 dorusu (2, 3) vektr ile telendiinde elde edilen dorunun denklemini bulalm.
I. yol
Bize verilen dorunun teleme altndaki denklemini bulmak iin
x x 2; y y + 3 dnm uygulamak yeterlidir.
y + 3 = 2(x 2) 3 y = 2x 10
ifadesi teleme altnda dorunun denklemidir.
II. yol
Verilen dorunun zerinde yer alan iki farkl noktann bu dnm altnda hangi noktalara tandn bulmak yeterlidir. rnein, y = 2x 3 dorusu zerinde
bulunan (0, 3) ve (1, 1) noktalar ilgili dnm altnda (2, 6) ve (3, 4) noktalarna tanr. Bu yeni oluan (2, 6) ve (3, 4) noktalarndan geen dorunun
denklemi ise
Hatrlayalm
x0 x1 ve y0 y1 olacak ekilde verilen A(x0, y0) ve B(x1, y1) noktalarndan geen dorunun denklemi
y - y0
y - y0
= 1
x - x0
x1 - x0
bantsyla elde edilir.
y = 2x 10
olarak bulunur.
Sra Sizde
ekil 13te analitik dzlemin I. blgesinde verilen okgenin teleme altndaki grntsnn ayn blgede kalmasn salayacak farkl u teleme
vektrleri belirleyiniz.
y
7
6
5
4
3
2
1
O
1
9 10 11 12 13 14
2
3
ekil 13
nite 7. Dnmler
507
Blm
7.1
Dnmler
teleme Dnmlerinin Bilekesi

teleme dnmnn bileke ilemi fonksiyonlardaki bileke ilemi ile ayn ekilde yaplr. Bir noktann iki telemenin bilekesi altndaki grnts bu noktaya
teleme vektrlerinin ardk uygulanmasyla elde edilir.
1
A(3, 1) noktas ncelikle u = (1, 2) vektr dorultusunda, sonra da v = (2, - 1)
vektr dorultusunda teleniyor. A noktasnn bu iki teleme sonucundaki grntsn bulalm.
A noktasnn u = (1, 2) vektr dorultusunda telemesi A olmak zere

A' = T(1, 2)(A) = T(1, 2)(3, 1) = (4, 3)
Hatrlayalm
u = (h 1, k 1) ve v = (h 2, k 2)
dzlemde iki vektr olsun. Bu iki
vektrn toplam
u + v = (h 1 + h 2, k 1 + k 2)
elde edilir. imdi A noktasn v = (2, - 1) dorultusunda telemesi A ise

A'' = T(2, 1)(A') = T(2, 1)(4, 3) = (6, 2)
bulunur. Dikkat edilecek olursa A noktasna uygulanan toplam teleme
u + v = (1, 2) + (2, - 1) = (3, 1)
eklindedir.
vektr kadardr. Bu zmn geometrik gsterimi ekil 14te gsterilmitir.

y
Uyar
T(1, 2)(A) = A
ekil 14te verilen geometrik

zm dikkatlice incelendiinde,
A noktasna uygulanan iki ardk
teleme sonucunda ortaya kan
grnt, bu noktann u + v
vektr kadar bir telemesine
karlk gelir.
2
1
O
1
u
u
u+ v
v T(2, 1)(A) = A
T((1, 2) + (2, 1))(A) = A

1
2
ekil 14
teleme Dnmnn Bilekelerinin Analitik fadesi
Hatrlayalm
f: A " B, g: B " C
ki telemenin ardk olarak uygulanmasna bu telemelerin bilekesi denir. Dz-
olmak zere, f(x) ve g(x) fonksiyonlarnn bilekesi
lemde aldmz bir A(x, y) noktasna u = (h 1, k 1) ve v = (h 2, k 2) vektrleri dorul-
gof (x) = g (f (x))

olarak tanmlanr.
508
tusunda ardk olarak teleme uyguladmzda, A noktasn u + v vektr kadar

telemi oluruz.
nite 7. Dnmler
Uyar
T(h1, k1)(A) = A
u
u
O
Dzlemde alnan bir A(x, y) noktasnn u = (h 1, k 1) ve v = (h 2, k 2)
T(h2, k2)(A) = A
u+v
T((h1, k1) + (h2, k2))(A) = A
vektrleri dorultusunda ardk

olarak telenmesi Tu oTv (A) veya
Tu Tv (A) eklinde gsterilir. Bu bileke ilemi analitik olarak
ekil 15

Tu oTv (A) = Tu + v (A) = (x + h 1 + h 2, y + k 1 + k 2)
(x, y) noktas
u = (h, k)
vektr dorultusunda ardk
olarak n defa telendiinde bu
noktann grnts
(x + nh, y + nk)
noktas olur.
Sra Sizde
1. ekil 16da verilen AB doru parasnn u vektr dorultusunda ardk olarak 3 defa telenmesi sonucunda elde edilen grntsnn
u noktalarnn koordinatlarn belirleyiniz.
y
4
3
2
1
O
3 2 1
1
u
2
ekil 16
2. ekil 17de y = x2 fonksiyonunun grafii verilmitir. Bu grafiin

T(1, - 1) oT(2, 3) bileke dnm altndaki grntsnn grafiini iziniz.
y
5
4
3
2
1
3 2 1 O
1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
ekil 17
nite 7. Dnmler
509
7.1.1 - teleme Dnm
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Aadaki tabloyu uygun ekilde doldurunuz.
teleme
vektr
Nokta
u = (2, - 3)
F(
G(
v = (- 4, 3)
B(9, 5)
C(3, 6)
H(
t=(
)
k = (2, - 6)
Tu (A) + Tu (B) = A - B ise u vektrn bulunuz.
)
b)
D(2, 3)
Tv + t (A) = 2B ve
Tv - t (B) = 2A ise v vektrn bulunuz.
E(5, 1)
2. A(2, 3) noktas, u = (a - 1 , b + 2) vektr

dorultusunda telenerek B(7, 1) noktas
elde edildiine gre, a + b katr?
3.
a)
telenmi
nokta
A(5, 1)
)
4. A (1,5) ve B (3,-3) noktalar veriliyor.

D, yanl olanlarn yanna Y yaznz.
(.) 2x = y dorusu v = (- 2, 3) vektr
dorultusunda telenirse denklemi
2(x + 2) = y + 3 olur.
(.) x y + 5 = 0 dorusu v = (4, 7) vektr

x y + 2 = 0 olur.
u = (- 2, 3) ve v = (4, - 1) teleme vektrleri ile A(1, 9) ve B(2, 4) noktalar veriliyor.
(.) y = x2 1 parabol k = (1, - 2) vektr


y = (x 1)2 3 olur.
Buna gre, aadaki ilemlerin sonucunu

bulunuz.
a) Tu + v (A) =
b) Tu - v (B) =
6.
c) (Tu ) o (Tv ) (A + B) =
510
nite 7. Dnmler
Tu (5, - 2) = (9, 7) olduuna gre, Tu (1, 4)

dnmn bulunuz.
Dnme Dnm
Bilgi Notu
Dnme, dzlemdeki tm noktalar bir merkez noktas ve belli bir a ile yine dzlemdeki noktalarla eleyen bir dnmdr.
Bu durumu ifade etmek iin dnme dnm genellikle DM, eklinde gsterilir.
Bu gsterimde dnmeyi belirleyen iki temel zellik olan M merkez noktas ve
dnme asna vurgu yaplr.
Dnmeyi temsil etmek iin kullanlan D harfi, baz kaynaklarda bu

kavramn ngilizce karl olarak
kullanlan "Rotation" kelimesinin ilk
harfi olan R ile de gsterilir.
imdi, dnme dnmnn burada belirtilen elemeyi nasl yaptn rneklerle inceleyelim.
1
y
ekil 18de verilen B noktasnn, M noktas etrafnda pozitif ynde a = 75 dnme altndaki
grntsn bulalm.
Hatrlayalm
Saatin dnme yn negatif, bunun
tersi yn ise pozitif yndr.
ekil 18
Bizden istenen DM,a(B) = B' noktasnn yerini belirlemektir. B noktasnn yerini belirlemek iin B noktasn M
merkezli ember zerinde pozitif ynde a = 75 ay
tarayacak ekilde hareket ettirelim. Bu hareket sonras
durduumuz nokta aradmz B noktasdr (ekil 19).
B
a = 75
Dnme dnm bir fonksiyon

olduundan dzlemdeki tm
noktalar yine dzlemin noktalar ile eler. Dnme as 0 ise
noktalar deimez. Dnme as
sfr dereceden farkl ise deimez
kalan tek nokta dnme merkezidir.
ekil 19
ekil 20'de grld gibi B noktas |MB| yarapl

ember zerinde bir noktadr. Dolaysyla |BM| = |B'M|
B
a = 75
dir yani B ve B noktalar dnme merkezine eit uzaklk%

tadr. Ayrca m _ B'MB i = 75 olduuna dikkat ediniz.
Uyar
ekil 20
nite 7. Dnmler
511
Blm
7.1
Dnmler
2
B
ekil 21
ekil 21de verilen BC doru parasnn A noktas etrafnda pozitif ynde 70 derecelik dnme altnda grntsn bulalm.
BC doru parasnn belirtilen dnme altnda grntsn bulmak iin B ve C

noktalarnn ncelikle dnme altnda karlk geldikleri B ve C noktalar belirlenir. BC doru paras da bize BC doru parasnn dnme altnda grntsn
verecektir.
C
B
a = 70
ekil 22
ekil 24
C
B
B
C
a = 70
ekil 23
a = 70 A
a = 70
DA, 70(B) = B'

DA, 70(C) = C' olup
DA, 70([BC]) = [B'C']
ekil 25
ekil 26
elde edilir.
BC doru parasnn A noktas etrafnda pozitif ynde 70 dnmesini adm adm

yapalm. Bunun iin ncelikle B noktasnn (ekil 22) sonra da C noktasnn (ekil 23) 70 lik dnme altnda grntlerini elde ederiz (ekil 24). Daha sonra bu
grnt noktalarn birletirerek BC doru parasnn grnts olan BC doru
parasn elde ederiz (ekil 25). ekil 26dan da grlecei gibi,
%
%
m (BAB') = m (CAC') = 70 dir.
Dnme Dnm ve Uzaklk

Bu balk altnda, dnme dnmnn uzakla olan etkisi zerinde duracaz.
Buradan elde ettiimiz sonuca bal olarak dzlemde noktalar kmesinden oluan nesnelerin dnme dnm altnda grntlerini inceleyeceiz.
512
nite 7. Dnmler
Herhangi bir dinamik geometri yazlm ile aadaki ilemleri yapnz.
1. Dzlemde rastgele iki nokta seiniz ve bu iki nokta ile belirli doru
parasnn uzunluunu lnz.
2. Bir dnme merkezi ve bir dnme as belirleyiniz.
3. lk admda oluturduunuz doru parasna dnme uygulaynz.
Dnme sonucunda doru parasnn uzunluu deiti mi?
4. Dnme dnmn farkl alar seerek tekrar ediniz. Doru parasnn uzunluunda bir deiim oldu mu?
5. Noktalar aras uzakln dnme dnm altnda deiip deimediine ilikin gzleminiz nedir? Bu gzleminizi matematiksel olarak
nasl dorulayabilirsiniz?
Yukardaki uygulamay zel iki nokta seerek aadaki rnekte inceleyelim.
1
C
ekil 27de verilen BC doru parasnn A merkezli ve

a derecelik bir dnme sonucunda uzunluunun deimediini gsterelim.
ekil 27
C
B
C
A
DA, a(B) = B' ve DA, a(C) = C' olsun. ekil 27de

verilen BC doru parasnn a derecelik bir
dnme altndaki grnts BC doru paras
(ekil 28) olur. ekil 28de iteki embere c ve
dtakine d diyelim. B ve B noktalar c emberi,
C ve C noktalar da, d emberi zerinde olduklarndan |AB| = |AB| ve |AC| = |AC| eitlikleri vardr.
ekil 28
nite 7. Dnmler
513
Blm
7.1
Dnmler
ekil 29 incelendiinde,
%
%
%
m _ BAB' i = m _ BAC i + m _ CAB' i
Hatrlayalm
B
Kenar-A-Kenar Elik Aksiyomu

ki genin iki kenar ile bu kenarlar
arasnda kalan alar eitse bu
genler etir.
C
a = 70
%
%
%
m _ CAC' i = m _ CAB' i + m _ B'AC' i
a = 70
ve
ekil 29
eitliklerinin olduu grlr. Ayrca

%
%
m _ BAB' i = m _ CAC' i = a (dnme as) olduundan
%
%
%
%
m _ BAC i + m _ CAB' i = m _ CAB' i + m _ B'AC' i
olur ki bu da bize
%
%
m _ BAC i = m _ B'AC' i

olduunu gsterir.
Buraya kadar yaptmz inceleme sonucunda ABC ile ABC genlerinin

F
Sonu olarak |BC| = |BC| olur.
|AB| = |DE|,
|BC| = |EF| ve
%
%
m (ABC) = m (DEF)
Dnme, uzakl koruyan bir dnmdr. Yani dnme dnm altnda iki
nokta arasndaki uzaklk deimez.
ise
D
Kenar-A-Kenar elik aksiyomuna gre e olduunu syleyebiliriz.
ABC , DEF
olur.
Dzlemsel ekillerin Dnme Altnda Grntleri

Dnmenin uzakl koruyan bir dnm olduunu yukarda gsterdik. Bu zelliinden faydalanarak dzlemsel bir eklin dnme altnda grntsn bulmak
iin bu ekle ait noktalarn grntleri kullanlr. Bunun iin aadaki rnei inceleyelim.
1
ekil 30da verilen BCD geninin A merkezi etrafnda 80 derecelik dnme altnda grntsn bulalm.
C
A
D
B
B
ekil 30
BCD geninin belirtilen dnme altnda grntsn bulmak iin ncelikle genin ke noktalarnn grntleri belirlenir (ekil 31).
D
C
A
D
ekil 31
514
nite 7. Dnmler
B
C
Sonrasnda, grnt noktalar esas ekle e bir

ekil oluturmak zere birletirilir (ekil 32).
D
C
A
D
ekil 32
B
C
Sonu olarak, elde edilen ekil BCD geninin A

merkezli 80 dnm hali olan BCD genidir
(ekil 33).
a = 80
A
D
ekil 33
Sra Sizde
y
4
C
2
1
5 4 3 2 1 O
1
E
A
10 11 12
ekil 34
ekilde verilen okgenin orijin etrafnda 90 ve 90 derecelik dnme dnmleri altnda grntlerini bulunuz.
Dnme Dnmnn Merkezini Belirleme

Dzlemden alnan iki noktann bir dnme altnda grntleri verildiinde, bu
dnmn merkezini belirlemek mmkndr. Dnmenin merkezini belirlemek
iin kullanlabilecek yntemi anlayabilmek iin ncelikle bir teknolojik uygulama
yapalm.
nite 7. Dnmler
515
Blm
7.1
Dnmler
Bir dinamik geometri yazlmyla aadaki admlar takip ederek size yneltilen soruya cevap veriniz.
1. Dzlemde bir M dnme noktas seiniz ve bir dnme as belirleyiniz.
2. Dzlemde keyfi olarak birbirinden farkl A ve B noktalar seiniz.
3. Bu noktalarn belirlediiniz dnme dnm altnda A ve B grntlerini bulunuz.
4. M merkezli |MA| ve |MB| yarapl emberleri oluturunuz.
5. AA ve BB doru paralarnn oluturduunuz emberler ile ilikisini
aklaynz.
6. AA ve BB doru paralarnn orta noktalarndan dik olarak geen dorular oluturunuz.
7. Bu dorularn kesiim noktalarn belirleyiniz. Kesiim noktasyla ilgili
dikkatinizi eken zel bir durum gzlediniz mi? Sizce bu durum neden ortaya kt? Yaptnz gzlemin matematiksel olarak gerekesini
aklayabilir misiniz?
DA, a(B) = B
DA, a(C) = C
Dzlemden alnan B ve C noktalarnn DA, a dnm altnda grntleri B ve

C noktalar ekil 35te verilmitir. DA, a dnmnn merkezi olan A noktasnn
yerini belirleyelim.
ekil 35
BB kiriine ait
orta dikme
B
B
C
ekil 36
516
nite 7. Dnmler
Bize dzlemde iki nokta ve bu iki noktann grnts verilmitir. Bizden istenen ise bu verilenleri
kullanarak dnmn merkezi olan A noktasnn yerini belirlemektir. B ve B noktas A merkezli
([AB] yarapl) ember zerinde iki nokta olduundan BB doru paras bu embere ait bir kiritir. Bu kiriin orta dikmesi emberin merkezi
olan A noktasndan geecektir (ekil 36).
BB kiriine ait
orta dikme
B
Benzer ekilde, CC doru paras da yine A

merkezli ([AC] yarapl) emberin kiriidir ve
bu kiriin de orta dikmesi emberin merkezinden geecektir (ekil 37).
Hatrlayalm
emberde herhangi bir kiriin orta
dikmesi emberin merkezinden
geer.
CC kiriine ait C
orta dikme
ekil 37
Her iki orta dikme emberlerin merkezinden

geeceinden, bunlarn kesiim noktalar bize
dnmenin merkezini verir (ekil 38).
BB kiriine ait
orta dikme
d
Uyar
A noktasnn dnme altnda grnts A ise AA doru parasnn

orta dikmesi dnme merkezinden
geer.
CC kiriine ait C
orta dikme
ekil 38
A ve B dzlemde iki nokta ve bu noktalarn DM, a dnme dnm altndaki

grntleri DM, a(A) = A' ve DM, a(B) = B' olsun. DM, a dnmnn merkezi
AA ve BB doru paralarnn orta dikmelerinin kesiim noktasdr.
2
Analitik dzlemde A(2, 1) noktasnn bir dnme altndaki grnts A(4, 3) olduuna gre, bu dnmn merkezinden geen dorulardan birinin denklemini
elde edelim.
Hatrlayalm
Eimi m ve zerindeki bir noktas
A(x0, y0) olan dorunun denklemi
y y0 = m(x x0)
A noktasnn dnme dnm altndaki grnts A olduuna gre, AA doru parasnn orta dikmesi dnmn merkezinden geer. AA doru parasnn
orta noktasna K(x, y) dersek
2+4
1+3
=3
x=
ve
y=
=2
2
2
olacandan K(3, 2) bulunur. Buna gre, AA dorusunun eimi
3-1
m=
=1
4-2
olur. Dolaysyla, AA dorusuna dik olan dorunun eimi -1 olacaktr. Sonu olarak, aradmz doru (3, 2) noktasndan geen ve eimi -1 olan bir dorudur ve
bu dorunun denklemi
y 2 = 1(x 3) y = x + 5 olarak bulunur.
Hatrlayalm
Eksenlere paralel olmayan ve dik
kesien iki dorunun eimleri
arpm 1dir.
nite 7. Dnmler
517
Blm
7.1
Dnmler
Sra Sizde
A(2, 0) noktasnn bir dnme dnm altndaki grnts A(0, 2) ise
bu dnmn merkezinden geen dorulardan birinin denklemini bulunuz.
5
A
4
3
2
Analitik dzlemde A(4, 4) ve B(6, 3) noktalarnn M merkezli a derecelik dnme

altnda grntleri DM, a(A) = A(2, 2) ve DM, a(B) = B(3, 4) tr. Bu dnmn M
merkezinin koordinatlarn belirleyiniz.
1
O
1
Bu dnmn merkezi AA ve BB doru paralarnn orta dikmelerinin kesiim

noktas olacaktr (ekil 39). O halde, AA ve BB doru paralarnn orta dikmelerinin denklemlerini bulup ortak zm yaparak aradmz merkez noktasn
bulabiliriz.
ekil 39
AA doru parasnn orta noktas (3, 3) ve eimi 1 olduundan orta dikmesi (3, 3)
ten geen ve eimi 1 olan dorudur. Buradan AA doru parasnn orta dikmesinin denklemi y = x + 6 olur.
1
9 7
BB doru parasnn orta noktas c , m ve eimi - olduundan orta dikmesi
3
2 2
9 7
c , m den geen ve eimi 3 olan dorudur. Buradan BB doru parasnn orta
2 2
dikmesinin denklemi y = 3x 10 olur.
Hatrlayalm
Denklemleri verilen dorularn kesim noktalar bulunurken denklemlerin ortak zm yaplr.
Bu iki denklemi ortak olarak zdmzde merkez noktasnn koordinatlarn

elde ederiz.
y = 3x - 10
3 & 3x - 10 = - x + 6 & x = 4
y =-x + 6
olur ve x = 4 iin y = 2 elde edilir.
Buna gre, aradmz merkez noktasnn koordinatlar M(4, 2) bulunur.
518
nite 7. Dnmler
Dnme Dnmnn Analitik fadesi

Analitik dzlemde orijin merkezli bir dnme hareketinin analitik ifadesini elde
edeceiz. Bunun iin ncelikle dzlemde bir A(x, y) noktas ve bu noktann orijin
etrafnda a derecelik dnmesiyle elde edilen A(x, y) grnt noktasn alalm
(ekil 40).
y
A(x, y)
a
i
Uyar
Dnme dnmn ifade eden
DA, a gsterimi merkez nokta
olarak orijin seildiinde sadece
Da olarak gsterilebilir. Ya da Da
gsterimi dnme merkezinin
orijin olduu anlamna gelir.
A(x, y)
x
ekil 40
D(A) = A' olduundan |OA| = |OA| dr. OA doru paras x-ekseni ile derecelik
a yaptndan A(x, y) noktas bu a yardmyla
(x, y) = (|OA|cos, |OA|sin)
eklinde ifade edilir. A(x, y) noktasn da benzer ekilde ifade etmeye alrsak
(x', y') = (|OA|cos(a + ), |OA|sin(a + ))
eitliine ularz. imdi, A ve A noktalarnn bileenleri arasndaki ilikiyi grmek
iin trigonometrik toplam formllerini kullanalm.
Hatrlayalm
Analitik dzlemde bir A(x, y) noktas alalm. OA doru parasnn x-ekseni ile yapt pozitif ynl ann
ls a ise bu noktann bileenleri
aadaki gibi ifade edilebilir.
y
A (x,y)
x' = |OA|cos( + ) = |OA|cosa cos |OA|sina sin
y = |OA|sin
|OA|cos = x ve |OA|sin = y olduunu gz nne alrsak

O
x' = xcosa ysina
x = |OA|cos
olduu grlr. Benzer ekilde,

y' = |OA|sin( + ) = |OA|sina cos + |OA|cosa sin
olur ve buradan da
y' = xsina + ycosa
elde edilir.
Analitik dzlemde A(x, y) noktasnn orijin etrafnda a derece dnmesiyle

elde edilen nokta A(x, y) olmak zere, bu iki nokta arasndaki iliki
Da(x, y) = (x', y') = (xcosa ysina, xsina + ycosa)
bantsyla ifade edilir. zel olarak
1. D90(x, y) = (x', y') = (y, x) olur.
2. D180(x, y) = (x', y') = (x, y) olur.
3. D270(x, y) = (x', y') = (y, x) olur.
nite 7. Dnmler
519
Blm
7.1
Dnmler
1
A(2, 1) noktasnn orijin etrafnda 30 derecelik dnme altnda grntsnn koordinatlarn belirleyelim.
D 30 (x, y) = (x', y') = a x cos
r
r
r
r
- y sin , x sin + y cos k
6
6
6
6
olup buradan
D 30 (- 2, 1) = (x', y') = a - 2 cos
elde edilir. sin
r
r
r
r
- sin , - 2 sin + cos k
6
6
6
6
r
r
ve cos deerleri yerine yazlrsa A noktasnn grnts
6
6
D 30 (- 2, 1) = d - 2
3 1
1
3
2 3+1
n = d- ,- 2 +
,
2
2
2
2
2
3-2
n
2
bulunur.
2
D90(2, 5) + D180(1, 2) toplama ileminin sonucunu bulalm.
D90(x, y) = (x', y') = (y, x) olduundan, D90(2, 5) = (5, 2) ve

D180(x, y) = (x', y') = (x, y) olduundan, D180(1, 2) = (1, 2) olup
D90(2, 5) + D180(1, 2) = (5, 2) + (1, 2) = (6, 4)
olur.
Sra Sizde
1. D180(2, 0) + D270(0, 2) toplamn bulunuz.
2. D90(1, 2) + D180(2, 1) toplamn bulunuz.
Dnme Dnmlerinin Bilekesi

Dnme dnmnn bilekesi, dzlemden alnan bir noktann ayn merkez etrafnda ardk olarak dndrlmesiyle elde edilir. Bileke ileminin daha iyi anlalmas iin ncelikle bir rnek yapalm.
520
nite 7. Dnmler
1
ekil 41de verilen B noktasna M merkezi etrafnda nce a = 48 sonra da
b = 56 bir dnme uygulanmtr. Bu dnmler sonucunda noktann grntsn belirleyelim.
O
ekil 41
Bizden istenen, ncelikle B noktasna DM, 48 dnmn uygulamak, daha sonra da elde ettiimiz noktann DM, 56 dnm altndaki grntsn bulmaktr.
y
y
B
ekil 42de DM, 48(B) = B' verilmitir. B noktas daha

sonra ekil 43te DM, 56 dnmesine tabi tutulmu
ve B noktas elde edilmitir. Burada yaptmz ilem (DM, 56 o DM, 48)(B) = DM, 56(B') = B'' bileke ileminden baka bir ey deildir.
B
a = 48
b = 56
a = 48
ekil 43
ekil 42
y
Dikkat edilecek olursa bileke ilemi sonucunda B noktas M merkezi etrafnda

toplamda 48 + 56 = 104 derecelik dnmeye uramtr (ekil 44).
a + b = 104
b = 56
a = 48
Dolaysyla (DM, 56 o DM, 48)(B) bileke ilemi DM, 104(B) eklinde elde edilmitir.
x
Dnme Dnmnn Bilekelerinin Analitik fadesi
ekil 44
Ayn merkeze sahip iki dnmenin ardk olarak uygulanmasna bu dnmelerin

bilekesi denir. Dzlemde aldmz bir A(x, y) noktasna orijin etrafnda nce a
as kadar sonra da b as kadar ardk olarak dnme uyguladmzda A
noktasn orijin etrafnda a + b kadarlk bir ayla dndrm oluruz.
Analitik dzlemde alnan bir A(x, y) noktasnn orijin merkezli a ve b alar

kadar ardk dnmesi (DaoDb)(A) = Da + b(A) = (x'', y'') eklinde gsterilir ve
bu bileke ilemi analitik olarak
(DaoDb)(A) = (xcos(a + b) ysin(a + b), xsin( + b) + ycos(a + b))
Uyar
Farkl dnmelerin bileke ileminde merkez noktasnn deimediine dikkat ediniz.
nite 7. Dnmler
521
7.1.1 -Dnme Dnm
BLGMZ DEERLENDRELM
1. Da(P) gsterimi P noktasnn orijin etrafnda
a derecelik dnme sonucundaki grntsn temsil etmektedir.
Buna gre, aadaki ilemlerin sonucunu
bulunuz.
4. Aadaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.

a) x = 3y + 2 dorusu orijin etrafnda pozitif ynde 270 dndrlrse elde edilen
dorunun denklemi olur.
a) D90(3, 5)
b) D270(2, 9)
b) x + y 1 = 0 dorusu orijin etrafnda

pozitif ynde 90 dndrlrse elde edilen doru x eksenini noktasnda
keser.
c) D540(7, 2)
) D450(1, 8)
c)
2.
y = 2x dorusu v = (1, 2) vektr dorultusunda telenirse elde edilen dorunun

denklemi olur.
5. Aadaki dnme dnmlerinin sonucunu

bulunuz.
D
a) D 45 ( 2 , - 2 )
b) D 30 (1 ,
o
Koordinat dzleminde gsterilen ABCD karesinde A(1, 1) ve C(5, 5) dir.

Bu kare A kesi etrafnda pozitif ynde 90
dndrlrse AB'C'D' karesi elde ediliyor.
Buna gre AB'C'D' karesini iziniz ve B', C' ve
D' noktalarnn koordinatlarn bulunuz.
3)
c) D60(1, 2)
6. Aadaki ekillerde istenen dnme dnmleri sonucunda elde edilen ekilleri

iziniz.
a)
3. Analitik dzlemde A(3, 1) noktasnn bir

dnme altndaki grnts A'(1, 3) olduuna gre bu dnmn merkezinden geen
dorulardan birinin denklemini bulunuz.
522
nite 7. Dnmler
b)
A
B
AB doru parasn
C noktas etrafnda
negatif ynde 90
dndrnz.
F
G
D
DEF genini G
noktas etrafnda
180 dndrnz.
Yansma (Simetri) Dnm

Yansma veya simetri, dnm geometrisi konusunda ele alacamz bir dier
dnmdr. Yansma da dier dnmler gibi bir fonksiyondur. Yansmada,
dzlemdeki her noktann yine dzlemdeki bir noktayla elenmesi sz konusudur.
Simetri dnm, dzlemde seilen bir M noktasna gre eleme yapyorsa bu
noktaya simetri merkezi denir ve bu durum SM ile gsterilir. Eer simetri dnm dzlemdeki bir doruyu esas alyorsa bu doruya simetri ekseni denir ve bu
durum Sd ile gsterilir.
Bilgi Notu
Yansma dnm baz kaynaklarda v (sigma) sembol ile gsterilmektedir.
Simetri, ister bir merkeze gre ister bir doruya gre alnsn, dzlemde alnan bir
noktann simetri merkezi veya simetri eksenine eit uzaklkta olacak ekilde bir
noktayla elenmesi fikrine dayanr.
Bir Noktann Bir Noktaya Gre Yansmas
Dzlemden alnan bir K noktasnn M simetri merkezine gre yansmas olan nokta K olsun. Bu durumu SM(K) = K' olarak
gsteririz. Simetri merkezi olan M noktas
KK doru parasnn orta noktasdr
(ekil 45).
ekil 45
Hatrlayalm
Analitik dzlemde A(x1, y1) ve
B(x2, y2) noktalar ile belirli AB doru parasnn orta noktas
C(x0, y0)
Analitik dzlemde simetri dnm altnda bir noktann grntsnn koordinatlarn belirlemek mmkndr. ekil 45te K noktasnn koordinatlarn belirlemek iin M noktasnn KK doru parasnn orta noktas olduunu grmek
yeterlidir. Bunun iin, aadaki rnei inceleyelim.
ise C noktasnn koordinatlar

x + x2 y1 + y2
m
(x 0, y 0) = c 1
,
2
2
bantsyla belirlenir.
1
Analitik dzlemde K(1, 3) noktasnn M(2, 2) merkezli simetri dnm altnda
grntsn bulalm.
y
K(1, 3)
M(2, 2)
K(x, y)
x
SM(K) = K'(x, y) olsun. M(2, 2) simetri merkezi KK

doru parasnn orta noktas olduundan
(ekil 46)
x+1 y+3
m
(2, 2) = c
,
2
2
eitlii yazlabilir. Gerekli ilemler yapldnda
K noktasnn koordinatlar (3, 1) olarak bulunur.
ekil 46
nite 7. Dnmler
523
Blm
7.1
Dnmler
II. yol
Hatrlayalm
Dzlemde K, M ve K noktalar yardmyla KM ve KK' vektrlerini dnelim.
A(x1, y1) ve B(x2, y2) noktalar ile

belirli
AB = (x, y)
KM =
eitlii elde edilir. Bu eitlik yardmyla
vektrnn koordinatlar
AB = B - A = (x 2 - x 1, y 2 - y 1)
1
1
KK' & M - K = (K' - K) & K' = 2M - K
2
2
K' = 2 (2, 2) (1, 3) = (4, 4) (1, 3) = (3, 1)

olarak bulunur.
bantsyla belirlenir.
Analitik dzlemde aldmz bir K(x0, y0) noktasnn M(m1, m2) merkezli
yansma dnm altndaki grnts K(x, y) olmak zere, bu durumu
SM(K) = K' ile gsteririz. M merkez noktas KK doru parasnn orta noktas
olduundan K noktasnn koordinatlar
x + x0 y + y0
m
(m 1 , m 2 ) = c
,
2
2
veya
SM(K) = K' = 2M K
eitlikleri yardmyla elde edilebilir.
Sra Sizde
1. A(0, 1) noktasnn S(2, 0) altndaki B(x, y) grntsnn koordinatlarn belirleyerek keleri A(0, 1), B(x,y) ve C(0, 0) olan ABC geninin
alann ve evresini bulunuz.
2. Dzlemde bir K(x, y) noktasnn S(2, 1) dnm altndaki grnts
(1, 3) olduuna gre K noktasnn koordinatlarn belirleyiniz.
Bir Dorunun Bir Noktaya Gre Yansmas

Dzlemde bir doru, zerinde alnan iki farkl nokta ile tanmlanabilir. Buradan
hareketle bir dorunun bir noktaya gre yansmas, doru zerinden setiimiz
keyfi iki noktann simetri merkezine gre yansmalarndan geen dorudur. Bunun iin aadaki rnei inceleyelim.
d
ekil 47de verilen d dorusunun M merkezli simetri dnm altndaki grntsn (yansmasn) bulalm.
ekil 47
524
nite 7. Dnmler
ekil 47de verilen d dorusunun yansma altnda

grnts SM(d) = d' olsun. d' dorusunu bulmak
iin ncelikle d zerinden A ve B gibi rastgele iki
nokta seelim (ekil 48).
B
ekil 48
B
d
Daha sonra A ve B noktalarnn M merkezli simetri altndaki grntleri olan A ve B noktalarn belirleyelim (ekil 49).
A
B
ekil 49
B
d
A ve B noktalarndan geen doru d dorusunu

verecektir (ekil 50).
A
Uyar
d dorusunun M merkezli simetri
dnm altndaki grnts
d olsun. d//d olduuna dikkat
ediniz. Dolaysyla bu iki dorunun
eimleri eittir (ekil 50).
ekil 50
Dzlemde bir d dorusunun M merkezli simetri dnm altndaki grnts SM(d) = d' olsun. d dorusunun denklemini bulmak iin aada iki farkl
yntem verilmitir.
Yntem 1
ncelikle d zerinden rastgele iki nokta seeriz (bu noktalara A ve B diyelim).
1. Bu iki noktann M merkezli simetri dnm altndaki grntleri olan
A ve B noktalarnn koordinatlarn elde ederiz.
2. A ve B noktalarndan geen dorunun denklemi d dorusunun denklemini verir.
Yntem 2
d ve d dorular paralel olduklar iin eimleri eittir. d zerinden
aldmz rastgele bir A noktasnn M ye gre yansmas olan A noktasn buluruz. A noktasndan geen ve d ile ayn eime sahip dorunun
denklemi aradmz d dorusunun denklemini verir.
nite 7. Dnmler
525
Blm
7.1
Dnmler
d: x + y + 1 = 0 dorusunun M(1, 0) simetri merkezine gre yansmas olan d dorusunun denklemini bulalm (ekil 51).
1
3
1 O
M
1
1
2
ekil 51
Hatrlayalm
x0 x1 ve y0 y1 olacak ekilde verilen A(x0, y0) ve B(x1, y1) noktalarndan geen dorunun denklemi
y - y0
y - y0
= 1
x - x0
x1 - x0
Verilen yntem yardmyla SM(d) = d' dorusunun denklemini elde edebiliriz.

A(1, 2) ve B(2, 1) noktalar d dorusu zerinde iki noktadr (Niin?).
SM(A) = A'(x0, y0) ve SM(B) = B'(x1, y1) noktalarnn koordinatlarn hesaplayalm. M
nin orta nokta olduunu dikkate alrsak
1 + x0 - 2 + y0
m & x 0 = 1, y 0 = 2 & A' (1, 2) olur.
M (1, 0) = c
,
2
2
Benzer bir yaklamla
- 2 + x1 1 + y1
m & x 1 = 4, y 1 = - 1 & B' (4, - 1)
M (1, 0) = c
,
2
2
elde edilir. Aradmz d dorusu A ve B noktalarndan geen doru olduundan
iki noktas bilinen bir dorunun denklemini elde edebiliriz.
y - y0
x - x0
y-2
x-1
=
&
=
4-1
y1 - y0
x1 - x0
-1 - 2
olup gerekli dzenlemeler yapldktan sonra d dorusunun denklemi y+x-3=0
olarak elde edilir.
II. yol
d dorusu d dorusuna paralel olduundan eimleri eit olacaktr. Buradan
md = 1 = md' elde edilir. d dorusunun denklemini elde etmek iin bu doruya
ait bir nokta bulmak yeterli olacaktr. d dorusu zerinden aldmz herhangi bir
noktann M(1, 0) merkezli simetri altndaki grnts d dorusu zerinde olacaktr. d zerinden aldmz K(0, 1) noktasnn (Bu noktann niin d zerinde
olduunu aklaynz) grnts olan K(x0, y0) noktasnn koordinatlarn hesaplarsak
0 + x0 - 1 + y0
m & x 0 = 2; y = 1
M (1, 0) = c
,
2
2
bulunur. Buradan K noktasnn koordinatlarn (2, 1) olarak elde ederiz. d dorusunu ise eimi ve bir noktas bilinen doru denklemi yardmyla elde edebiliriz;
y y0 = m(x x0) y 1 = 1(x 2)
olup gerekli dzenlemeler yapldktan sonra d dorusunun denklemi
y + x 3 = 0 olarak elde edilir.
Sra Sizde
Dzlemde bir d dorusunun M(2, 1) merkezine gre yansmas olan doru
d: x + y 5 = 0 ise d dorusunun denklemini bulunuz.
526
nite 7. Dnmler
Bir Noktann Bir Doruya Gre Yansmas

Eer yansma dnm bir doru esas alnarak yaplrsa bu doruya simetri ekseni ad verilir. Dzlemde alnan bir K noktasnn d simetri eksenine gre yansmas olan nokta K ise bu durum Sd(K) = K' eklinde gsterilir. K noktasndan
d dorusuna inilen dikme ile K noktasndan d ye inilen dikmelerin uzunluklar
eittir. Dolaysyla K ve K noktalarnn d dorusuna uzaklklar eittir.
d
ekil 52de K noktasnn d dorusuna gre simetrii

olan K noktas grlmektedir. K noktasndan inilen
dikme ile d dorusunun kesiim noktas A olmak zere
|KA| = |KA| olduuna dikkat ediniz.
Uyar
K noktasnn A simetri merkezine
gre K noktasnn yansmas olduuna dikkat ediniz.
ekil 52
1
Analitik dzlemde A(2, 1) noktasnn x ve y-eksenlerine gre yansmalar olan
noktalar belirleyelim.
A noktasnn x-eksenine gre simetrisi olan noktaya K ve y eksenine gre simetrisine de L diyelim (ekil 53).
A noktasndan x eksenine inilen dikme ekseni B(2, 0) noktasnda kesecektir. B
noktas AK doru parasnn orta noktas olduundan K nn koordinatlar (2, 1)
elde edilir.
2
L
C
1
1 O
1
Benzer ekilde A noktasndan y eksenine inilen dikme ekseni C(0, 1) noktasnda

keser. Yine C noktas AL doru parasnn orta noktas olduundan L nin koordinatlar (2, 1) bulunur.
B
2
2
ekil 53
Bu rnekte kullandmz yntemi dzlemdeki herhangi bir noktaya uyarlarsak

aadaki sonuca ularz.
Bir noktann eksenlere gre yansmas

yekseni
(x, y)
(x, y)
O
xekseni
(x, y)
Analitik dzlemden alnan bir (x, y)

noktasnn x-eksenine gre yansmas
(x, y) ve y-eksenine gre yansmas ise
(x, y) eklinde elde edilir.
Uyar
A(x, y) noktasnn x-eksenine gre
simetrisinde x bileeni, y-eksenine
gre simetrisinde y bileeninin
deimediine dikkat ediniz.
ekil 54
nite 7. Dnmler
527
Blm
7.1
Dnmler
Sra Sizde
A(x, y) noktasnn x-eksenine gre yansmas olan A noktasnn bileenleri
toplam 3 ise bu noktann y eksenine gre yansmas olan B noktasnn
bileenleri toplamn bulunuz.
y
3
Analitik dzlemde alnan A(2, 1) noktasnn y = x dorusuna gre simetriini bulalm (ekil 55).
y=x
2
A(2, 1)
1
1
x
y
ekil 55
A(2, 1) noktasnn simetrii olan A(x, y) noktas ekil 56da gsterilmitir. A noktasnn koordinatlarn belirlememiz gerekir.
1
1
y=x
A(x, y)
O
1
A(2, 1)
2
ekil 56
y
Eer A ve A noktalarn orijin ile birletirirsek

AOB ve BOA e genlerini elde ederiz
(ekil 57).
1
1
y=x
A(x, y)
O
1
A(2, 1)
2
ekil 57
A noktasndan x eksenine inilen dikme x-eksenini E noktasnda ve A den y eksenine inilen dikme y-eksenini F noktasnda kessin. Bu
durumda AOE ve AOF e genleri elde edilecektir (ekil 58).
3
2
y=x
A(x, y)
B
A(2, 1)
E
1
ekil 58
528
nite 7. Dnmler
AOE ve AOF genlerinin elii dikkate alndnda

x = |A'F| = |AE| = 1 br
ve benzer ekilde
Uyar
y = |OF| = |OE| = 2 br
elde edilir. Buradan A noktasnn koordinatlar (1, 2) olarak bulunur.

Bu sorunun zmnde bavurduumuz yolu dzlemde aldmz herhangi bir
noktaya uyarladmzda aadaki sonuca ularz.
A(2, 1) noktasnn y = x dorusuna

gre simetrii olan A(1, 2) noktasnn koordinatlar, A noktasnn
bileenlerinin yer deitirilmesiyle
elde edilebilir.
Bir noktann y=x dorusuna gre yansmas

y
A(y, x)
B
Analitik dzlemde bir A(x, y) noktasnn

y = x dorusuna gre simetrii olan noktann koordinatlar A(y, x) olarak elde edilir (ekil 59).
y=x
A(x, y)
x
ekil 59
Sra Sizde
Dzlemde bir A(x, y) noktasnn y = x dorusuna gre yansmasnn

A(y, x) olduunu gsteriniz.
4
3
2
A(2, 1)
Analitik dzlemde alnan A(2, 1) noktasnn d: y + x 3 = 0 dorusuna gre simetriini bulalm.
O
1
x+y3=0
ekil 60
Bilgi Notu
d simetri ekseni ve A(2, 1) noktas ekil 60'ta sunulmutur. Dikkat edilecek olursa
A noktas simetri ekseni zerindedir. Dolaysyla A noktasnn simetrisi olan nokta
da d dorusu zerinde olur. Bu durumda A noktasnn d ye gre simetrisi yine
kendisidir.
Simetri ekseni zerinde bulunan bir

A noktasnn yansmas yine bu A
noktasna eittir. Dolaysyla simetri
ekseni, yansma dnm altnda
deimez.
nite 7. Dnmler
529
Blm
7.1
Dnmler
y
d
Analitik dzlemde A(2, 1) noktasnn d: x + y 1 = 0 dorusuna gre simetrii

olan noktann koordinatlarn belirleyelim (ekil 61).
2
A(2, 1)
1
1 O
Sd(A) = A'(a, b) olsun. A noktasndan inilen dikmenin d dorusunu kestii noktaya

B diyelim (ekil 62). A noktasnn B ye gre yansmas aradmz A noktasn verecektir. Dolaysyla ncelikle B noktasn bulalm.
d dorusunun eimi 1 olduundan (niin?) AB dorusunun eimi 1 olacaktr. O
halde AB dorusu eimi 1 olan ve A(2, 1) noktasndan geen dorudur. Bu dorunun denklemi,
2
ekil 61
y 1 = 1 (x 2) y = x 1
olarak elde edilir. d ve AB dorularnn kesiim noktasn bulmak iin bu doru
denklemlerinin ortak zmn yaparsak
y+x = 1
2 & y = 0 ve x = 1 bulunur.
y - x =-1
O halde B noktasnn koordinatlar (1, 0) olacaktr. B noktas AA doru parasnn
orta noktas olduundan
y
d
(1, 0) = c
2
1
A(2, 1)
2+a 1+b
m & a = 0; b = - 1
,
2
2
bulunur. u halde A noktasnn koordinatlar (0, 1) olacaktr (ekil 62).

x
Bir noktann bir doruya gre yansmas

ekil 62
Sd(A) = A' olsun. A noktasndan inilen dikmenin d dorusunu kestii noktaya

B diyelim. A noktasnn B noktasna gre yansmas aradmz A noktasn
verecektir. Dolaysyla A noktasnn d ye gre yansmas olan noktay bulmak
iin bir yntem u ekildedir:
1. ncelikle A noktasndan geen ve d dorusuna dik olan dorunun
denklemini elde ederiz (bu doruya d1 diyelim).
2. d ve d1 dorularnn kesiimi B noktasn verecektir. Bu yzden iki dorunun ortak zm yaplarak B noktas bulunur.
3. A noktasnn B noktasna gre yansmas olan nokta aradmz A noktasdr.
Sra Sizde
(3, 2) noktasnn y = x 2 dorusuna gre yansmas olan noktann koordinatlarn belirleyiniz.
530
nite 7. Dnmler
Bir Dorunun Bir Doruya Gre Yansmas

Dzlemde bir p dorusunun d simetri eksenine gre yansmas olan doru p olsun. Bu durum Sd(p) = p' eklinde gsterilir. Bir doru zerinde alnan iki nokta
ile belirlenebildiinden, p dorusunu elde etmek iin p zerinden A ve B gibi iki
nokta alnr. Bu iki noktann d ye gre yansmalar olan A ve B noktalar belirlenir.
AB dorusu Sd(p) = p' dorusunu verecektir.
1
ekil 63te verilen p dorusunun d dorusuna gre yansmasn elde edelim.
d
d
ekil 63te verilen p dorusunun d dorusuna gre yansmasn bulmak iin ncelikle p zerinden A ve B noktalarn
seelim (ekil 64).
ekil 63
A
ekil 64
d
B
Uyar
A ve B noktalarnn d dorusuna gre yansmalar olan A

ve B noktalarn elde edelim (ekil 65).
ekil 65
d simetri ekseni, p ve p dorular

arasnda kalan ay iki e paraya
bler. Dolaysyla d simetri ekseni
ayn zamanda p ve p dorular
arasnda kalan a iin bir aortay
dorusudur (ekil 67). Ayrca p
dorusunun p d noktasndan
getiine dikkat ediniz.
p
d
Son olarak A ve B noktalarn birletirdiimizde elde ettiimiz p dorusu bize aradmz Sd(p) yi verecektir (ekil 66).
ekil 66
ekil 67
nite 7. Dnmler
531
Blm
7.1
Dnmler
Sra Sizde
1.
y = x dorusunun x-eksenine gre yansmas olan dorunun grafiini

iziniz.
2. y = x dorusunun x-eksenine gre yansmas olan dorunun grafiini iziniz.

3. Yukarda verilen iki sorunun zm sonucunda dikkatinizi eken bir
durum var m? Varsa, bu durumun ortaya kma nedenini dnnz.
2
Analitik dzlemde p: x + 2y 2 = 0 dorusu ve d: y x = 0 dorular veriliyor
(ekil 68). Buna gre Sd(p) = p' dorusunun denklemini elde edelim.
y
p: x + 2y 2 = 0 3
d: y x = 0
2
1
3
O 1
1
2
zm iin p dorusunun d simetri eksenine gre yansmas olan dorunun

denklemini bulmamz gerekir. Bunun iin p dorusu zerinden iki nokta alp bu
noktalarn d dorusuna gre yansmalarndan geen dorunun denklemini bulmamz yeterlidir.
p dorusu zerinden aldmz noktalardan birisi A(0, 1) (Bu noktann niin p zerinde olduunu aklaynz.) dieri de kolaylk olmas iin B = p d olsun (ekil 69).
ekil 68
p d noktasn bulmak iin p ve d doru denklemlerinin ortak zmn yapmak yeterlidir.
y
p: x + 2y 2 = 0 2
x + 2y = 2
d: y x = 0
A
B = B
O
ekil 69
A
1
yx=0
2 2
Bu iki denklemin ortak zm sonucunda B noktasnn koordinatlarn c , m
3 3
buluruz. imdi A ve B noktalarnn d dorusuna gre yansmalar olan noktalarn
koordinatlarn bulalm.
B noktas d dorusu zerinde olduundan Sd(B) = B' = B olacaktr.
A noktasnn d ye gre yansmas olan noktaya A(a, b) diyelim. A noktasn bulmak iin ncelikle A(0, 1) den geen ve d dorusuna dik olan dorunun denklemini bulup d dorusunun denklemi ile ortak zmn yapmalyz.
md = 1 olduundan buna dik olan dorunun eimi 1 olur. Eimi 1 olan ve
A(0, 1) den geen doru denklemi ise
y 1 = 1(x 0) y + x = 1
olarak bulunur.
532
nite 7. Dnmler
Bu doru denklemi ile d dorusunun denkleminin kesiim noktas iin ortak zm yaplrsa
y+x = 1
1
2&x=y=
bulunur.
2
y-x = 0
1 1
Bu da bize AA doru parasnn orta noktasnn koordinatlarnn c , m olduu2 2
nu gsterir. Bu nokta yardmyla A nn koordinatlarn
1 1
0+a 1+b
c , m=c
m & a = 1; b = 0
,
2 2
2
2
y
2 p: y + 2x 2 = 0
p: x + 2y 2 = 0
2 2
olarak belirleriz. O halde, Sd(p) = p' dorusu A(1, 0) ve B c , m noktalarndan
3 3
geen dorudur (ekil 70). Bu dorunun denklemi ise
y-0
3
x-1
=
& y = 3 - 3x
2
2
2
-0
-1
3
3
d: y x = 0
B = B
A
1
ekil 70
olup gerekli dzenlemeler yaplrsa p': y + 2x 2 = 0 elde edilir.

II. yol
Dzlemde alnan bir (x, y) noktasnn d: y = x dorusuna gre yansmasnn (y, x)
olduunu grmtk. p dorusunun d ye gre yansmas p zerindeki her bir
(x, y) noktasnn (y, x) olarak dnmesi anlamna gelir. Buradan hareketle p nin
denkleminde (x, y) (y, x) yani x y; y x dnm yaparak yansmas olan
dorunun denklemini kolayca elde edebiliriz:
p: x + 2y 2 = 0 p': y + 2x 2 = 0
olur. Her iki yntemle ayn sonuca ulatmza dikkat ediniz.
Bir dorunun zel dorulara gre yansmas

Bir p: ax + by + c = 0 dorusunun, x ekseni, y ekseni, y = x ve y = x dorularna gre yansmalar p dorusunun deikenlerinde yaplacak basit dnmlerle elde edilebilir. Bunun iin dzlemden alnan bir (x, y) noktasnn
bileenlerinin bu dorulara gre yansmasnda nasl bir deiime uradn
belirlemek ve bunu p dorusunun denklemine uygulamak yeterli olacaktr.
Aadaki tabloda verilen yansmalar ve doru denkleminde yaplan deiiklikler ile noktalarn yansmalarn karlatrarak inceleyiniz.
Nokta
(x, y)
(x, y)
(x, y)
(x, y)
Simetri
ekseni
x-ekseni
Noktann
yansmas
(x, y)
p nin
denklemi
ax + by + c = 0
p (yansma)
denklemi
ax + b(y) + c = 0
y-ekseni
y=x
dorusu
y = x
dorusu
(x, y)
ax + by + c = 0
a(x) + by + c = 0
(y, x)
ax + by + c = 0
ay + bx + c = 0
(y, x)
ax + by+ c = 0
a(y) + b(x) + c = 0
nite 7. Dnmler
533
Blm
7.1
Dnmler
3
Analitik dzlemde p: 3x y + 2 = 0 ve d: y + x = 0 dorular veriliyor. Buna gre
Sd(p) dorusunun denklemini bulalm.
Dzlemde bir (x, y) dorusunun y = x dorusuna gre yansmasnn (y, x)

olduunu biliyoruz. Noktann bileenlerinde ortaya kan bu deiimi p dorusunun denklemine uygularsak p dorusunun denklemi
3(y) (x) + 2 = 0 3y + x + 2 = 0
olur.
x
p
2
1
1
1
a = 90
O0 1
Analitik dzlemde p: y 2x + 2 = 0 ve d: x + 2y 2 = 0 dorular veriliyor. Buna

gre, Sd(p) dorusunun denklemini elde edelim.
ekil 71
p ve d dorularnn grafikleri ekil 71de verilmitir. Dikkat edilirse bu iki dorunun dik olarak kesitikleri grlecektir (iki dorunun eimleri arpmnn 1 olduunu gsteriniz). p zerinde alnan her noktann d dorusuna gre yansmas
yine p zerinde olacaktr. rnein, p zerinden alnan A noktasnn d dorusuna
gre yansmas olan A yine p zerindedir (ekil 72). Dolaysyla, p dorusunun d
dorusuna gre yansmas yine p dorusu olacaktr. Sonu olarak
y
p
3
d
1
2
a = 90
O
Sd(p) = y 2x + 2
elde edilir.
ekil 72
Sra Sizde
1. 2x 4 = 0 dorusunun
Uyar
a) x-eksenine gre
Simetri ekseni ile dik kesien dorunun yansmas yine kendisine

eittir.
b) y = x dorusuna gre
yansmas olan dorularn denklemlerini bulunuz.
2. 2y 4 = 0 dorusunun
a) x-eksenine gre
b) y = x dorusuna gre
yansmas olan dorularn denklemlerini bulunuz.
534
nite 7. Dnmler
7.1.1 -Yansma Dnm
BLGMZ DEERLENDRELM
D, yanl olanlarn yanna Y yaznz.
I.
II.
5. 3x + y 1 = 0 dorusunun aada verilen

dorulara gre yansmalarnn denklemlerini
bulunuz.
(.) A(2, 3) noktasn B(1, 5) noktasna

gre yansmas C(4, 7) noktasdr.
a) y = x
(.) A(9, 12) noktasnn x eksenine

gre yansmas B(9, 12) noktasdr.
b) x = 0
III. (.) A(5, 13) noktasnn y eksenine

IV. (.) A(3, 4) noktasnn y = x dorusuna
2. Aadaki tabloyu yansma dnmn

kullanarak doldurunuz.
y=4
Nokta dorusuna gre
yansmas
y = 2
dorusuna gre
yansmas
x = 1
dorusuna gre
yansmas
c) y = 0
) x = 2
6. x 2y + 1 = 0 dorusunun A(1, 2) noktasna

gre yansmas olan dorunun denklemini
bulunuz.
(5, 2)
(1, 4)
(4, 9)
3. A(1, 3) noktasnn x y 1 = 0 dorusuna

gre yansmas olan noktay bulunuz.
7. x = y + 1 dorusunun x y 2 = 0 dorusuna gre yansmas olan dorunun denklemini

bulunuz.
8. 2x + y 1 = 0 dorusunun x 2y 3 = 0
dorusuna gre yansmas olan dorunun
denklemini bulunuz.
4. A(3, 5) noktasnn 2x + y + 6 = 0 dorusuna

gre yansmas olan noktay bulunuz.
9. x + 2y 1 = 0 dorusunun x + y + 3 = 0
denklemini bulunuz.
nite 7. Dnmler
535
Blm 7. 1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler
BLM DEERLENDRME
1. D90(x, y) = (3, 1) ise D180(y, x) dnmnn sonucunu bulunuz.
2.
4.
C
B
x
Yukardaki ssleme modeli
motifi
kullanlarak elde ediliyor.

Yukarda koordinat dzleminde verilen ABC
geni orijin etrafnda negatif ynde 90 dndrlerek A'B'C' geni elde ediliyor.
a) Ssleme modelinin elde edilmesinde bu

motife hangi dnmler uygulanmtr?
b) Bu sslemenin ka simetri ekseni vardr?
Buna gre, aadaki uzunluklar bulunuz.

a)
b)
|AA'|
c)
|B'C'|
|BC'|
5. P(1, 5) noktas veriliyor.
u = (2, - 3) ve v = (6, 4) teleme vektrleri
olmak zere (Tu o Tv ) (P) ileminin sonucunu
bulunuz.
3. Aadaki durumlarn her birinde I. ekil bir

nokta etrafnda pozitif ynde dndrlerek II.
ekil elde edilmitir.
Buna gre, dnmlerin her birindeki dnme merkezi olan noktay bulunuz.
6.
a)
II
I
A
b)
536
Koordinat dzleminde gsterilen AOBC

dikdrtgeni pozitif
ynde orijin
etrafnda 30
dndrlerek
A'OB'C' dikdrtgeni
elde ediliyor.
Buna gre, A' ve B' noktalarnn koordinatlarn bulunuz.
B
A
C(2, 4)
C D
II
nite 7. Dnmler
Blm 7. 1 Analitik Dzlemde Temel Dnmler
BLM DEERLENDRME
7. 2x 3y + 1 = 0 dorusunun A(2, 1) noktasna gre simetrii olan dorunun denklemini
bulunuz.
8. A(1, 4) noktasnn aada verilen nokta ve

dorulara gre yansmalarn bulunuz.
12. 2x + y = 5 dorusunun x y = 4 dorusuna

gre yansmas olan dorunun denklemini
bulunuz.
13.
a) B(2, 5) noktasna gre

d
b) x = 2 dorusuna gre
A
3
2
O
B
c) y = 3 dorusuna gre
) x y + 3 = 0 dorusuna gre
Yukardaki koordinat dzleminde A(3, 0) ve

B(0, 2) dir.
d dorusunun x-eksenine gre yansmas
olan dorunun denklemini bulunuz.
9. 3x + 2y + 1 = 0 dorusunun y = x dorusuna
gre yansmas olan dorunun x eksenini
kestii noktann koordinatlarn bulunuz.
14. u = (1, 5) ve v = (- 2, - 7) teleme vektrle-
10. 2x y + 1 = 0 dorusunun 2x y + 5 = 0
denklemini bulunuz.
11. x 3y + 1 = 0 dorusunun 3x + y 2 = 0
denklemini bulunuz.
ri olmak zere (Tu o Tv ) (x, y) bileke dnmnn sonucunu bulunuz.
15. 2x + y 3 = 0 dorusunun u = (1, 3) vektr

dorultusunda telendiinde elde edilecek
dorunun denklemini bulunuz.
nite 7. Dnmler
537
nite
Blm
7.2
Dnmler
2. Blm
7.2 Dnmlerin Bilekelerini eren Uygulamalar

Bu blmde, imdiye kadar ele aldmz teleme, dnme ve yansma dnmlerinin bilekelerini ieren uygulamalara yer vereceiz. Yapacamz uygulamalar srasnda, bu dnmler arasndaki ilikilerle ilgili baz zellikler de vurgulanacaktr.
1
ekil 73te verilen ABCD okgeni iin D E , r (S E (ABCD)) dnmn elde edelim.
2
E
A
C
D
B
ekil 73
Uyar
ekil 73te verilen okgenin
simetri merkezi E noktasdr. ABCD
ve ABCD okgenlerinin karlkl
kelerini birletiren doru paralarnn E simetri merkezinde kesitiklerine dikkat ediniz (ekil 74).
stenen bileke ileminin sonucuna ulamak

iin ncelikle SE(ABCD) = ABCD drtgenini
elde etmek gerekir. Bir baka deyile, ncelikle ABCDnin E merkezli simetrisini bulmak
gerekir. Daha sonra, ABCD okgenini E
noktas etrafnda pozitif ynde 90 dndrerek, bizden istenen ABCD okgenini elde
etmi oluruz.
E
A
C
ABCD okgeninin yansmasn bulmak iin,

ke noktalarnn E noktasna gre simetrilerini alp daha sonra bu noktalar birletiririz
(ekil 74).
ekil 74
imdi, ekil 74te verilen ABCD drtgenini E

noktas etrafnda 90 dndrelim. Elde ettiimiz ABCD okgeni, bizden istenen bileke
ileminin sonucunda ortaya kan okgendir
(ekil 75).
A
C
D
B
ekil 75
2
O orijini gstermek zere, A(1, 1) noktasnn D O ,
ki grnts olan noktay bulunuz.
r
2
(S O (A)) bileke ilemi altnda-
r
rad2
yanlk dnme uygulamalyz. SO(A) = A = 2 (0, 0) (1, 1) = (1, 1) elde edilir.
ncelikle SO(A) noktasn bulup daha sonra bu noktaya orijin etrafnda
A noktasna istenen dnmeyi uygularsak D O, r (A') = D O, r (1, 1) = (1, 1) bulunur.

2
538
nite 7. Dnmler
...
ekil
76da verilen okgeni bir dinamik geometri yazlm ile oluturarak aadaki admlar uygulaynz.
A
D
ekil 76
1. Dzlemde birbirine paralel rastgele iki doru iziniz. Bu dorulara a ve b diyelim.
2. ekil 76da verilen okgenin a dorusuna gre yansmas olan Sa(ABCD) = ABCD okgenini elde ediniz.
3. ABCD okgeninin b dorusuna gre yansmas olan Sb(ABCD) = ABCD okgenini elde ediniz.
4. ABCD okgenine AA' vektr boyunca teleme uygulaynz. telenmi okgen ile ABCD okgeni iin
gzlemleriniz nelerdir? Sizce neden bu durum ortaya kt?
5. ABCD okgenine AA" vektr boyunca teleme uygulaynz. telenmi okgen ile ABCD okgeni
hakknda neler gzlemlediniz? Sizce bu durum neden ortaya kt?
6. Dorular deitirerek gzlemlerinizin nedenleri hakknda dnnz. Sizce bir telemenin yansma
dnm ile elde edilmesi hangi artlara baldr? Gerekelerinizi aklaynz.
nite 7. Dnmler
539
Blm
7.2
Dnmler
3
ekil 76da verilen okgene paralel iki doruya gre ardk yansma dnmn uygulayalm. okgenin ardk iki yansma altndaki grntsnn teleme
dnm ile nasl elde edileceini belirleyelim.
A
D
ekil 77de, verilen okgenin a ve b gibi birbirine paralel olarak oluturduumuz

iki doruya gre yansmalar verilmitir.
a dorusu
b dorusu
ekil 76
A
D
A
D
ekil 77
ABCD okgenine u = (8, 0) vektr boyunca teleme uyguladmzda yine ayn

ABCD okgenini elde ettiimize dikkat ediniz. Burada yaptmz gzlem paralel iki doruya gre ardk olarak yanstlan tm dzlemsel ekiller iin dorudur. Bu durumu aadaki gibi ifade edebiliriz.
Paralel ki Doruya Gre Yansma

a ve b dzlemde paralel iki doru olsun. Sb o Sa bileke dnm bir telemeye karlk gelir.
Sra Sizde
U noktalar A(1, 1) ve B(1, 2) olan AB doru parasnn Sx = 2 o Sx = 2 bileke dnm altndaki grnts A'B' olsun.
Tu (AB) = A'B' olacak ekilde u teleme vektrn bulunuz.
540
nite 7. Dnmler
...
ekil
78de verilen okgeni bir dinamik geometri yazlm ile oluturarak aadaki admlar uygulaynz.
A
D
ekil 78
1. Dzlemde birbirine paralel olmayan rastgele iki doru iziniz. Bu dorulara a ve b; dorularn kesiim
noktasna E diyelim.
2. ekil 78de verilen okgenin a dorusuna gre yansmas olan Sa(ABCD) = ABCD okgenini elde ediniz.
3. ABCD okgeninin b dorusuna gre yansmas olan Sb(ABCD) = ABCD okgenini elde ediniz.
%
%
%
%
4. a ve b dorular arasnda kalan ann ls ile s (AEA'') , s (BEB'') , s (CEC'') ve s (DED'') belirleyerek
lmleri karlatrnz. Dikkatinizi eken ey nedir? Sizce bu durum nasl aklanabilir?
5. ABCD okgenine yansma dnda hangi dnm uygulayarak ABCD okgenini elde edebiliriz?
Dncenizin doruluunu nasl kantlayabilirsiniz?
6. ABCD okgenine E merkezli dnme dnm uygulayarak ABCD elde etmemiz mmkn mdr?
7. Dorular deitirerek gzlemlerinizin nedenleri hakknda dnnz. Sizce bir dnme dnmnn
yansma dnm ile elde edilmesi hangi artlara baldr? Gerekelerinizi aklaynz.
nite 7. Dnmler
541
Blm
7.2
Dnmler
a
D
ekil 79da verilen okgeni paralel olmayan iki doruya gre ardk yansma dnmn elde edelim. okgenin ardk iki yansma altndaki grntsnn
dnme dnm ile nasl elde edileceini belirleyelim.
A
B
E
B
A
C
ekil 79
ABCD okgeninin a ve b gibi paralel olmayan (yani bir noktada kesien) iki doruya gre yansmalar ekil 79da verilmitir.
a
A
D
Dikkat edilecek olursa, ABCD okgeninin E

merkezli bir dnme sonucunda ABCD
okgeninin elde edilebilecei grlr (ekil
80).
a 2a
B
A
C
ekil 80
Kesien ki Doruya Gre Yansma

a ve b dzlemde bir E noktasnda kesien iki doru olsun. Sb o Sa bileke dnm E merkezli bir dnmeye karlk gelir. Dnme as a ve b dorular
arasnda kalan ann iki katna eittir.
5
ekil 81de verilen ABC geninin Tu altndaki grnts A'B'C' genidir. ABC
geninin D A', a oTu bileke dnm altnda grnts ABC geni olduuna gre, teleme vektrn ve dnme asn belirleyelim.
ekil 81de ABC ile ABC genleri karlatrldnda A noktasnn yatayda

4 birim saa hareket ettii deyde
ise 1 birim yukar kt grlr ki buradan u = (4 , 1) olduu sylenebilir.
A = A
A
ABC ile ABC genleri karlatrldnda CB doru parasnn yatay

konumdayken dnme sonucunda
ekil 81
CB doru paras olarak dikey konuma getii ve dolaysyla dnme asnn a = 90 olduu grlr.
542
nite 7. Dnmler
6
ekil 82de verilen ve slam ssleme sanatnda sklkla kullanlan bu figrde yer
alan beyaz altgen
eklin hangi dnm ya da dnmler yardmyla
elde edildiini teknoloji yardmyla gsterelim.
Bu sslemede kullanlan
ekil 82
altgen eklin ardk dnmeleri yoluyla esas fi-
grn olutuu sylenebilir. Bunu gstermek iin ncelikle bu resmi bir dinamik
geometri yazlm ekranna kopyalayalm. Sonra ardk altgenlerin herhangi iki
kesindeki noktalar seelim (ekil 83).
C
D
ekil 83teki ardk iki altgenden setiimiz ke noktalarn A, B, C ve D olarak

isimlendirelim. Eer bu altgen dnme sonucu elde edilmise A noktas C ye ve B
noktas da D ye dnmeli; stelik AC ve BD doru paralarnn kenar orta dikmeleri de dnme merkezinden gemelidir (ekil 84).
Benzer olarak, ardk tm altgenlerin ayn ekilde dndrlmesi halinde tm
kenar orta dikmelerin ayn noktada kesimesi, bu sslemenin bir dnme dnm ile elde edildiini gsterir. ekil 85ten de grld gibi kenar orta dikmeler
bir noktada kesimektedir ki bu nokta da bize dnme merkezini verir. O halde iki
ke noktas A ve B olan altgenin 9 kez ardk olarak dndrlmesiyle bu ssleme oluturulmutur.
ekil 83
C
D
Sra Sizde
1. Yandaki resimde bir kilim deseni
verilmitir. Bu desendeki geometrik ekillerin
ekil 84
a) teleme dnm
b) Dnme dnm
B
c) Yansma dnm ve
) Bu dnmlerin bilekelerinin kullanmlarna ilikin

rnekler bulunuz.
2. Bu kilim deseninin hangi dnmle ya da dnmlerin bilekeleriyle nasl retildiini aklaynz.
nite 7. Dnmler
ekil 85
543
Blm
7.2
Dnmler
ekil 86da verilen y = x2 paraboln nce orijin etrafnda pozitif ynde 90 dnmeye tabi tutup sonra da y-eksenine gre yansmasn aldmzda elde edilen
paraboln cebirsel ifadesini bulalm.
2
1
2
Dzlemde aldmz bir (x, y) noktasna pozitif ynde 90 dnme uyguladmzda koordinatlarn (x, y) (x, y) = (y, x) eklinde bir dnme uradn biliyoruz. Buna gre, bu dnme sonucunda, y = x2 parabolnn (0, 0) tepe noktas
ayn kalr ve parabol zerindeki (1, 1) ve (1, 1) noktalar srasyla (1, 1) ve (1, 1)
noktalarna tanr. Dolaysyla, paraboln 90 dnmesi sonucunda x = y2 parabol elde edilir (ekil 87).
1
ekil 86
y
4
C
Paraboln orijin
etrafnda 90 derece
dnmesi
3
2
Dnm paraboln
y-ekseninde
yansmas
5 4 3 2 1 0
C 1
Yansmaya gelince, bir (x, y) noktas y-eksenine gre yansdnda noktann yeni
koordinatlar (x, y) eklinde deimekteydi.
Buna gre, x = y2 paraboln y-eksenine gre yansttmzda, elde edeceimiz
eri x = y2 paraboldr (ekil 87).
Sra Sizde
ekil 87
y = x2 parabolnn nce x-eksenine gre yansmas alnmakta sonra da

yansyan parabol (1, 2) vektr boyunca telenmektedir. Bu iki dnm
sonucunda elde edilen yeni paraboln denklemini bulunuz.
8
d: x + y + 1 = 0 dorusunun (T(2, 1) o D180 o Sy = x) (d) bileke ilemi altnda grntsnn cebirsel ifadesini bulalm.
Bileke ilemini srasyla en iten balayarak dzlemde aldmz bir (x, y) noktasna uygulayalm. Analitik dzlemde bir (x, y) noktasn y = x dorusuna gre yanstrsak nokta
(y, x) eklinde ifade edilir. Bu dnm denkleme yanstrsak d: x + y + 1 = 0 olur.
imdi, (x, y) noktas pozitif ynde 180 dnmeye tabi tutulursa (x, y) (x, y) = (x, y)
olup bu deiiklii uyguladmzda dorunun denklemi d: x y + 1 = 0 olur.
Son olarak, (x, y) noktasna (2, 1) telemesi uygulayalm.
Bu durumda, (x, y) (x 2, y + 1) eklinde bir dnm ortaya kar. Bu dnm
uygulandnda dorunun denklemi d: (x 2) (y + 1) + 1 = 0 olur ve buradan
aradmz doru denklemi x + y 2 = 0 eklinde elde edilir.
544
nite 7. Dnmler
9
Analitik dzlemde alnan bir K(x, y) noktas iin (Sx = 0 o S(4, 3)) (K) = (2, 4) olduuna gre K noktasnn koordinatlarn belirleyelim.
I. yol
K(x, y) noktas M(4, 3) merkezine gre yanstldnda grnts S(4, 3) (K) = K(x, y)
olsun.
K = 2M K = (8, 6) (x, y) = (8 x, 6 y) olarak bulunur.
K(x, y) noktas x = 0 (yani y-eksenine gre) yanstldnda bileenleri (x, y) olacandan Sx = 0 (x, y) = (x, y) = (x 8, 6 y) = (2, 4) eitlii yazlabilir.
Buradan, x = 6 ve y = 2 bulunur. O halde, K noktasnn koordinatlar (6, 2) olacaktr.
y
5
K
II. yol
Bunun iin ncelikle soruda verilen bileke ilemini inceleyelim.

Sx = 0 (S(4, 3) (K)) = (2, 4) dnmnde S(4, 3) (K) = K ve Sx = 0 (K) = K(2, 4) diyelim.
Buradaki bileke ilemini tersten altrarak nce K noktasn sonra da K y belirleyebiliriz. Bunun iin aadaki admlar takip etmek yeterli olacaktr:
1. Bir dinamik geometrik yazlmnda ncelikle M merkez noktasn ve bileke
ileminin grnts olan K(2, 4) noktasn oluturalm (ekil 88).
2. K noktasnn y-eksenine (x = 0 dorusu) gre yanstarak K noktasnn yerini
belirleyelim (ekil 89).
3. imdi, K noktasnn M merkezine gre yansmasn alalm (ekil 89). Bylece,
K noktasn belirlemi oluruz.
Bu ilemler sonunda aradmz K noktasnn koordinatlarn (6, 2) olarak buluruz.
Teknoloji yardmyla cebirsel ilemler yapmakszn bu sorunun zmn kolayca bulabiliriz.
2
1
3 2 1 O
1
ekil 88
y
K nn y-eksenine gre
simetrisi K noktasn verir.
K noktasnn M merkezine gre

yansmas aradmz K noktasdr.
1
2 1 O
1
ekil 89
Sra Sizde
S(4, 3) (Sx = 0 (K)) = (14, 4) olduuna gre K noktasnn koordinatlarn belirleyiniz.
Uyar
Teknoloji kullanmna dayal zm 2nin, ayn zamanda analitik
dzlemde kat-kalem yardmyla
da yaplabilecek bir zm olduuna dikkat ediniz.
nite 7. Dnmler
545
Blm
7.2
Dnmler
10
ekil 90da verilen ABC geni D noktas etrafnda pozitif ynde 90 lik ayla ardk olarak iki kez dndrlerek ABC ve ABC genleri elde edilmitir. AAA
geninin alann bulalm.
ekil 90
ABC geninin D noktas etrafnda pozitif ynde ardk olarak iki kez 90 dnmesiyle elde edilen genler ekil 91de grlmektedir.
B
C
AAA geni, ekil 92de grld gibi, taban 4 br ve ykseklii 2 br olan bir
gendir. Buna gre, AAA geninin alan 4 br2 olur.
C
A
11
A(3, 2) noktasnn D(1, 1) etrafnda 180 dndrlmesiyle elde edilen A noktas

daha sonra y-eksenine gre yanstlarak A noktas elde edilmitir.
ekil 91
Buna gre, |AA| uzunluunu hesaplayalm.

B
C
C
A
A(3, 2) ve A(x, y) noktalar geometrik olarak D

merkezli emberin apn belirleyen dorusal iki
noktadr (ekil 93). Dolaysyla D, AA doru parasnn orta noktas olur.
1
2 1
(1, 1) = c
3 + x' 2 + y'
m & x' = - 1 ; y' = 0
,
2
2
Buradan
ekil 92
D
0 1
ekil 93
olup A noktasnn koordinatlar (1, 0) dr. A

noktas y-ekseninde yanstldnda A(1,0) noktas elde edilir. A ve A noktalarnn koordinatlar yardmyla
AA" = (1 - 3) 2 + (0 - 2) 2 = 8 = 2 2 br olur.
Sra Sizde
A(3, 2) noktasnn Sy = 0 o D(1, 1), 90 bileke ilemi altndaki grntsyle arasndaki uzakl bulunuz.
546
nite 7. Dnmler
Blm 7. 2 Dnmlerin Bilekelerini eren Uygulamalar
BLM DEERLENDRME
1.
5.
O
II
Yukarda koordinat dzleminde I. konumdaki ekil II. konuma getirilmitir. Bu ilem

(Tu o D ) bileke dnm ile gereklemitir.
Buna gre, pozitif a asnn lsn ve u
vektrn bulunuz.
Yukarda analitik dzlemde verilen ekil, A

noktas etrafnda pozitif ynde 270 dndrlp u = (- 2, 3) vektr dorultusunda
telenirse elde edilen ekli iziniz.
2. A(9, 17) noktas veriliyor.

u = (- 3, 4) olduuna gre, A noktasnn
(Tu o D 90) bileke dnm altndaki grntsn bulunuz.
6.
y
I
A
3. A(3, 4) noktasnn y = x dorusuna gre

yansmas B noktasdr.
B noktasnn orijin etrafnda pozitif ynde 90
dnme altndaki grnts C noktas olduuna gre, |AC| ka birimdir?
4. (T(1, 4) o D180) (2, 3) = (D90 o Tu ) (1, 4) eitli-
Analitik dzlemde temsil edilen bir tekne

denize aldktan bir mddet sonra motoru
durduu iin I. konumdaki gibi hareketsiz
kalm ve rzgarn etkisiyle u = (5, - 2) vektr dorultusunda srklenerek A noktas
etrafnda pozitif ynde 90 dndkten sonra
durmutur.
Buna gre, teknenin son halini iziniz.
ini salayan u vektrn bulunuz.
nite 7. Dnmler
547
Blm 7. 2 Dnmlerin Bilekelerini eren Uygulamalar
BLM DEERLENDRME
7.
9.
M
D
C
A
B
SM(ABCD) = A'B'C'D' ve
DM, 270 (A'B'C'D') = A''B''C''D'' olduuna gre,
AA'A'' geninin alan ka birimkaredir?
I.
II.
III.
Yukarda verilen sslemelere gre aadaki

sorular cevaplaynz.
a) I. ve III. sslemedeki yan tarafndaki motifler
eklinin ka derece dndrlmesiyle elde edilmitir?
8. Aada verilen hal resminde kullanlan sslemelerin hangi dnmler yardmyla elde
edildiini bulunuz.
A
b) II. sslemedeki
ekli
eklinin A noktas etrafnda

ka derece dndrlmesiyle
elde edilmitir?
10. Analitik dzlemde verilen ABCDE okgeni iin

Sd(SM(ABCDE)) dnmnn grntsn
bulunuz.
M
D
548
nite 7. Dnmler
C
B
nite 7. Dnmler
NTE DEERLENDRME
1. Dik koordinat sisteminde A(2, 7) noktas
v = (- 6, 1) vektr dorultusunda telenirse
aadaki noktalardan hangisi elde edilir?
A) (4, 8)

B) (8, 8)
D) (4, 6)
D90(A) dnmnn sonucu aadakilerden hangisidir?
C) (1, 6)
A) (2, 5)
E) (3, 9)
2. Aada verilen dnmlerin hangisi (x, y)

noktasnn v = (- 2, 1) vektr dorultusunda yaplan bir telemesidir?
A) (x + 2 , y 1)
B) (2x , y)
C) (x 2 , y + 1)
D) (x + 1 , y 2)
5. Koordinat sisteminde A(5, 2) noktas veriliyor.
A) (4, 7)
B) (6, 1)
D) (2, 5)
C) (6, 1)
A) (4, 3)

B) (4, 3)
D) (3, 4)
C) (4, 3)
E) (3, 4)
Buna gre, Tu (- 3, 4) dnmnn sonucu

A) (1, 6)
B) (3, 7)
D) (6, 1)
D 45 ( 2 , 2 ) dnme dnmnn sonucu

A) (0, 2)

B) (2, 0)
D) (1, 2)
C) (2, 2)
E) ( 2 , 1)
E) (4, 3)
Tu (1, 2) = (5, 4) dnm veriliyor.
E) (2, 5)
E) (x 1 , y + 2)
3. Dik koordinat sisteminde A(1, 4) noktas hangi

vektr dorultusunda telenirse B(5, 3)
noktas elde edilir?
4.
D) (2, 5)
C) (5, 2)
6. D180(x, y) = (4, 3) olduuna gre, D90(x, y) dnmnn sonucu aadakilerden hangisidir?
7.
B) (5, 2)
C) (1, 4)
E) (1, 8)
8. 3x + y 1 = 0 dorusunun orijin etrafnda

pozitif ynde 90 dndrlmesiyle elde
edilen dorunun denklemi aadakilerden
hangisidir?
A) x 3y 1 = 0
B) x + 3y 1 = 0
C) 3x y 3 = 0
D) x + 3y + 5 = 0
E) x + 3y + 1 = 0
nite 7. Dnmler
549
nite 7. Dnmler
NTE DEERLENDRME
9. A(1, 4) noktas B(0, 2) noktas etrafnda pozitif
ynde 180 dndrlyor.
Elde edilen noktann koordinatlar aadakilerden hangisidir?
A) (2, 0)

B) (1, 2)
D) (0, 1)
C) (2, 1)
13. A(1, 2) noktasnn x eksenine gre yansmas

B ve B noktasnn y = x dorusuna gre yansmas C noktasdr.
Buna gre, C noktasnn koordinatlar aadakilerden hangisidir?
A) (2, 1)
E) (1, 0)
B) (1, 2)
D) (1, 1)
C) (2, 2)
E) (2, 1)
10. Koordinat sisteminde A(2, 6) noktas veriliyor.

Bu noktann (D90) o (T(3, 2)) bileke dnm
altndaki grnts aadakilerden hangisidir?
A) (8, 5)

B) (8, 5)
D) (3, 4)
C) (8, 5)
E) (3, 4)
B) (3, 1)
C) (2, 1)
E) (0, - 3 )
D) (0, 2)
12. A(5, 3) noktasnn orijine gre yansmas olan

noktann koordinatlar toplam katr?
A) 8
B) 3
C) 2
D) 0
A) 2 5 B) 3 2
E) 8
15. y = x2 + 1 erisinin y = 2 dorusuna gre

yansmas aadakilerden hangisidir?
A) y = x2 2

nite 7. Dnmler
B) y = x2 + 5
D) y = x2 + 1
C) y = x2 5
E) y = x2 5
16. A(1, 6) noktasnn x + y 3 = 0 dorusuna

gre yansmas aadakilerden hangisidir?
A) (9, 2)

550
C) 6
D) 6 2 E) 7 3
11. (D35 o D75 o D10) (1, 3 ) dnmne karlk gelen nokta aadakilerden hangisidir?
A) (2, 0)
14. A(5, 4) noktasnn x = 2 dorusuna gre

yansmas B noktas, y = 1 dorusuna gre
yansmas C noktas olduuna gre, |BC| ka
birimdir?
B) (6, 1)
D) (3, 9)
C) (2, 9)
E) (1, 6)
nite 7. Dnmler
NTE DEERLENDRME
17. 3x + 5y = 15 dorusunun y = x dorusuna
gre yansmas olan dorunun eksenlerle
oluturduu kapal blgenin alan ka birimkaredir?
A) 5
B) 6
C)
15
D) 10
2
20.
B) 4
C) 1
A) A
B) B
C) C
D) D
ekildeki ABC
ekenar geninde B(1, 1) ve
C(7, 1) dir.
E
B
O
A
%
%
ekilde m (CAB) = m (BDE) = 90 dir.
|AC| = |BD| ve |AB|=|ED| olduuna gre,
DB, a (E) = C dnmnde a ka derecedir?
B) 45
C) 60
D) 90
E) E
E) 5
A) 30
ekilde e birim karelere blnm zemin

zerinde KLMN dikdrtgeni hangi nokta etrafnda negatif ynde 90 dndrlrse KLMN
dikdrtgeni elde edilir?
21.
19.
D
E
E) 12
D) 3
B
A
18. x y 5 = 0 dorusunun A(1, 2) noktasna

gre yansmasnn x-eksenini kestii noktann
apsisi aadakilerden hangisidir?
A) 7
N
C
E) 120
Bu gen u = (1, 1) vektr dorultusunda

telendikten sonra orijin etrafnda pozitif
ynde 60 dndrlyor.
Buna gre, elde edilen genin koordinat
sisteminin ikinci blgesinde kalan ksmnn
alan ka br2 dir?
A) 2 3 B) 4 3 C)
9 3
2
D) 9 3 E) 10 3
nite 7. Dnmler
551
nite 7. Dnmler
NTE DEERLENDRME
22.
24. (S(5, 2) o Sx = y) (K) = (2, 1) olduuna gre, K

noktasnn koordinatlar toplam katr?
A) 7
B) 9
C) 10
D) 11
E) 15
B
A
ekilde, e birim karelere blnm zemin

zerinde ABC geni D noktas etrafnda 180
dndrlrse B noktasnn ald yol A noktasnn ald yolun ka katdr?
A) 2 B) 3
C) 2
D) 5
25. d: y x = 0 ve p: y + x = 0 dorular veriliyor.

Buna gre, (Sd o Sp) (1, 4) bileke dnm
sonucunda elde edilen nokta aadakilerden
hangisidir?
E) 3
A) (1, 4)

23. d: 2x + y 1 = 0 dorusunun
(T(3,1) o D270 o Sx = 0) (d) bileke dnm
altndaki grntsnn cebirsel ifadesi aadakilerden hangisidir?
A) x + 2y = 0
B) x + y + 4 = 0
C) x + 2y 4 = 0
D) 2x + y 1 = 0
1. B
3. C
4. A
5. A
D) (1, 3)
A)
6. E
7. A
8. A
9. E
5 2

2
nite 7. Dnmler
B) 4
10. C 11. A 12. A
17. C 18. A 19. D 20. D 21. C 22. A 23. C 24. D 25. A 26. D
552
C) (4, 1)
E) (2, 1)
26. d: x y + 1 = 0 ve p: x y 4 = 0 dorular
ile A( 2, 2) noktas veriliyor. (Sp o Sd) (A) = B
olduuna gre |AB| ka birimdir?
E) 3x + 2y + 4 = 0
2. C
B) (1, 4)
C) 3 2 D) 5 2 E) 10
13. E 14. D 15. C 16. A
CEVAP ANAHTARI
1. NTE: MANTIK
8. 1
1. Blm: nermeler ve Bileik nermeler

1. 1. 1 Bilgimizi Deerlendirelim
1. a) Bildirmez
b) Bildirir
d) Bildirir
) Bildirmez
c) Bildirmez
9. 0
1.1.3 Bilgimizi Deerlendirelim
1. a) Bj(A kB)
b) (E j)k(AkB)
c) [(AkE)jC]j(CjB)
2. b, c, , d
3. a) 1
b) 1
c) 0
) 1
) (AjB)jA
2. p q r
4. p r 1, q s 0
3. (p q) (p q)
5. p 0, q 1, r 1, s 0 ; p s, q r
4. a) p 1, q 1, r 0
6. D, D, Y, D
7. a) 9 tek say deildir.
5. [Aj(BkC)]k(CjB)
b) [(AkB)jC]kA E
c) A = E, B = E, C =
b) am bir bitki deildir.
c) ki basamakl en kk say 10 deildir.
) 3 asal say deildir.
1. p q : Btn saylar tek say ise 23 tek saydr.
8. p: 2 asal saydr. q: 2 + 4 26 s: Bir nermenin
r s : Fatma niversiteyi kazanrsa babas,
doruluk deerleriyle 2 farkl durum oluur.

1. 5 tek saydr ve 56 says 3 e kalansz blnr.

irrasyonel saydr veya 5 tek saydr.
Hakkari, Trkiyenin gneydousundadr ya da

5 tek saydr.
irrasyonel say ise 5 tek saydr.
2. a) p 0
b) q 1
c) r 0
3. a) ya da
b) ya da
c) veya
Fatmay tatile gnderir.

2. a) 1
b) 1
c) 0
3. a) alarnn ls birbirine eit ise, ABC

ekenar gendir.

b) ABC geni ekenar gen deilse i

alarnn ls birbirine eit deildir.
c) alarnn ls birbirine eit deilse ABC

geni ekenar gen deildir.
4. Kart : ( x2 = 9 ) ( x = -3 ),
4. 1
Tersi : ( x -3 ) (x2 9),
5. q
Kart tersi : (x2 9) ( x -3 )
6. [((p q) r) s ] t , lamba yanar.
5. p q
7.
6. 1
p
q
s
7. ( p q ) r
t
8. p 0, q 0, r 1
9. s
553
1.1 Blm Deerlendirme
1. a) p q : Planl ders almas iin gerek ve
1. 1
yeter art snavdan yksek not almasdr.

b) r s : ki dorunun paralel olmas
3. Havada oksijen gaz var ve 53 10
iin gerek ve yeter art iki dorunun

kesimemesidir.
b) 0
c) 0
) 1
5. 0
3. a) x = -2 x2 = 4 [( x = -2 x2 = 4 )
( x2 = 4 x = -2 )]
1
b)
x = 3 2 x = 2 3 [(x = 3 2 x = 2 3 )
1
(x = 2 3 x = 3 2 )]
4. a) 0
b) 0
6. Tersi : Bugn Cuma deil ise yarn Cumartesi

deildir.

Kart :Yarn Cumartesi ise bugn Cumadr.
Kart tersi : Yarn Cumartesi deilse bugn

Cuma deildir.
c) 1
7. a) 1
5. .....
6. 1
8.
7. b ve c
8. .....
1.1.6-1.1.7 Bilgimizi Deerlendirelim
b) 1
q p&q
1
1
0
0
1
0
1
0
c) 1
q &p
1
0
1
1
) 1
d) 0
(p & q) (q & p) p &q

v
2. a) 1
4. d
1
1
0
1
1
0
0
1
&
2. p q
1
0
0
1
9. akm geer
1. a) p q : Hakan spor yapar veya alkandr.

b) p q : Hakan spor yapmazsa alkan
deildir.

c) ( p q ) q : Hakan spor yapar ve alkan

deilse alkandr.
2. a) q p

b) ( r s ) p
10. (p q) r [(s (m n)) t] y 0

11. 1
12. (AkB)j(AkB)
13. 0
c) q p
14. (p q) r
) ( r s ) q
3. totoloji
4. eliki
5. eliki
6. p 0, q 1, r 1, s 0
554
15. p q r q v r p & q p & r (p &q) v (p & r) [(p &q) v (p & r)]

& (q v r)
1
1
1
1
0
0
0
0
1
1
0
0
1
1
0
0
1
0
1
0
1
0
1
0
1
1
1
0
1
1
1
0
1
1
0
0
1
1
1
1
1
0
1
0
1
1
1
1
1
1
1
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
0
2. Blm : Ak nermeler ve spat Teknikleri
1. b, d, e tanmsz a, c, tanml
1. a) 1
b) 1
c) 0
) 0
2. a ve b
2. a) 0
b) 1
c) 1
) 0
3. a) teorem b) aksiyom c) teorem ) aksiyom
3. a) 0
b) 0
c) 1
) 0
4. a) 2x - 3 = 7 hipotez, x3 + 1 = 126 hkm
4. a) p : x N, x < 3 tr.

b)
ABC geni, ikizkenar gen: hipotez, tabana
b) q : x Z, 5 < x < 5 tir.
ait kenarortay uzunluu ayn zamanda
c) r : x (0, 1), x < x tir.
) s : x N, x + 1 = 5 tir.
aortay uzunluudur: hkm

c) ki ift say : hipotez, fark ift say : hkm
5. a) Btn tam saylarn karesinin bir fazlas
sfrdan kktr.

) x = 1 : hipotez, x2 -1= 0 : hkm
5. a) aksiyom b) teorem c) hipotez-hkm
b) Btn gerek saylarda toplama ileminin

deime zellii vardr.
) o terimi tanmlamak
c) Baz doal saylar 3 ile 3 arasndadr.
1. a) p : xN, x > - 2 dir.
) Baz gerek saylarn karesi 25 tir.
c) r : xN, x2 5 < 0 dr.
6. a) p : xN, x + 3 > 0 dr.

b) q : stanbul, 2010 yl Avrupa Kltr Bakenti

deildir.
c) r : Harezmi matematik alannda almalar

yapan bilim adam deildir.
b) ki gerek saynn iki katnn toplam,

toplamlarnn iki katna eittir.
c) r : Her pozitif tam saynn karekk sfrdan

kktr.
) s : Karesi 16 ya eit en az bir gerek say

vardr.
) s : xQ 3 < x tir.
b) p q: ( x Z, x2 25 ) ( x Z, x 3 > 0)
c) p q: ( x Z, x2 25 ) ( x Z, x 3 > 0)
) s : xZ, x + 3 = 10 dur.
2. a) p : 0 ile 5 aralnda en az bir doal say

vardr.
7. a) p q: ( x Z, x2 25 ) ( x Z, x 3 > 0)

b) q : xZ, x2 < 10 dur.
3. a) p: xN, 2x 8 < 0 dr.
1. c ve
b) s: x R , x 2 + 2 0 dr.
2. a) Berlin
b) 1 Kasm 1922
3. a) doru
b) doru
c) Aristo
c) yanl
) 2
) doru
4. a) {-2, -1, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 }
b) { 1, 2, 3, 4 }
) { -1, 0, 1 }
c) { (0, 3), (0, -3), (3, 0), (-3, 0) }
5. a) D = { 3 }
6. a) D = { 0, 1, 2 }
b) D = { (1, 2), (1, 3), (1, 4), (2, 4) }

b) D = {(0, 3)}
4. a) yanl
b) doru
5. b ve c
6. a) D = {1, 0, 2}
b) D = { 1, 2, 3}
7. a) D = {5, 7}
b) D = {5, 7}
8. a) [(x, x3 0 ) ( x, x-4 0), xZ]

b) [(x, x3 x) (x, x2< 0, xZ)]
555
9. a) D = {1, 0, 1, 2, 3, 4}
10. a) tanmsz

) tanml
b) D = {0,1,2,3,4}
b) tanml
c) tanmsz
4. a) 0 b) 2 c) 3 ) 3 d) 7
5. 4
d) tanml
6. 4
11. a ve c
7. 9
12. ....
8. 19
13. a) x3 +4 = 5 : hipotez, 22x+1 = 8 : hkm

3. a, b ve
9. 2
b) ki negatif tek tam say: hipotez, arpm

pozitif tek tam say: hkm
10. 40
11. 24
2.1.1 - En Byk Ortak Blen
Bilgimizi Deerlendirelim
14. ....
15. ....
1. 24
2. NTE: MODLER ARTMETK
2. 6
1. Blm: Blnebilme
3. 11
2.1.1 - Tam Saylarda Blme Algoritmas
4. 6 ve 1
5. 27
1. 142
6. 54
2. 245
7. 13
8. 5
3. 396
9. I ve III
4. a = 5b +12
10. 16
5. 1001
11. 0
6. 20
12. 8
7. 30
8. a) Blm 13, kalan 7

b) Blm 11, kalan 3
1. 240
c) Blm 8, kalan 4
2. 120
3. m3 n
9. 3
4. 200
2.1.1 - Tam Saylarda Blnebilme

5. a) 78
1.
6. 21
Say
1772
1800
2724
3574
5246
15302
3 ile
4 ile
5 ile
9 ile
2 ile
blnr blnr blnr blnr blnr
2. a) 2; 5; 8
556
7. a) 1
b) 10
b) 11
8. 712 = 75 9 + 37
b) 0; 4, 8
c) 2; 8
) 8
d) 8
75 = 37 2 + 1
37 = 37 1 + 0
c) 6
c) 19
9. 20n + 4 = 4(4n + 1) + 4n
2. Blm: Modler Aritmetikte lemler
4n + 1 = 4n 1 + 1
2.2.1 - Modler Aritmetikte Denklik ve
4n = 4n 1 + 0
zellikleri Bilgimizi Deerlendirelim
ebob(20n + 4, 4n + 1) = 1 olduu iin kesir
1. Y, D, D, Y
sadelemez.
2. a) 90
10. a) 7
b) 1
3. 5
11. a) ( 2, 7)
b) ( 8, 23)
4. 36
2 .1 Blm Deerlendirme
b) 95
c) 98
5. Sal
6. Kvrck
1. 13
7. Sal
2. 106
8. Pazar
3. 132
9. Yeil
4. 6
5. A = 12C 16
10. 0
6. A ile M; B ile N; C ile P; ile K; D ile L
11. a) 1
7. 4
12. 7
8. 8
13. 98
9. 23
14. 99
10. 10
2.2.1 - ax b (mod m) Denkleminin zmleri
11. I, II ve III doru, IV ve V yanl
12.
b) 2
c) 4
1. 2
4
3
13. a) 56
2. 5
b) 7a
3. a) 2
14. 10
16. a) 23
b) 5
c) 8
) 3
4. 4
15. 15
b)1
5. 11
17. a) (1, 2) b) (2, 5)
6. 19
18. 20 = 16 1 + 4
7. 5
19. 2n + 13 = 2(n + 6) + 1
8. a) = { 4 + 5x | xZ }
n + 6 = 1 (n + 6)
20. 3
) 0
b) = { 11 + 13x | xZ }
9. II, IV
557
3. NTE: DENKLEM VE ETSZLK

1. a) 2; 3; 6; 9; 18
b) 3; 7; 9; 21; 63
2. a) D
c) Y
b) Y
) D
c) 2; 59; 118
d) D
e) Y
1. Blm : Dorusal Denklem Sistemleri

1. 9
3. 0
2. 4
240
47
4. 3
4. 2
3.
5. 2
5. (2, 1)
6. 3
7. 2
8. a) 6
SSTEMLER
b) 0
c) 9
) 2
9. 9
6.
-3
2
7.
176
35
8.
18
5
9. 33
10. 10
10. 8
11. 1
-2
12.
9
11. 11
12. 17
13. 3
13.
mod 5 arpma ilemine gre 3 n tersi
mod 7 arpma ilemine gre 5 in tersi
mod 11 arpma ilemine gre 9 un tersi
mod 15 arpma ilemine gre 7 nin tersi 13

14. a) 2
b) 11
14. 5
9
1.
5
2. 27
3. 90
4. 1
5.
15. 2
1
2
6. 2
16. A
7. 5
17. Pazartesi
8. 3
9. 1
18. Sal
10. 4
11. 19
19. ubat
20. a) Pazar
21. YBAC
558
b) 29
12. 24
13. 2
14. 18
2. Blm : kinci Dereceye Dntrlebilen

Denklemler
1.a. {3, 3, 2}
b. {1, 0, 9}

1. {(1, 2),(2, 1)}
2. ' (1, 1), c
37 28
m1
,
13 13
3. {(4, 2), ( 4, 2), (2, 4), (2, 4)}
1
c. ' 1
3
4. {(1, 2), (6,
. {k, 2k}
1
)}
2
8
44
5. {(4, 8), (- , )}
5
5
d. {0, 2, 5}
5
1
2. ' , - 1
3
2
6. {(3, 2), (3, 2), (2, 3), (2, 3)}
3
3. '- , 3, - 3 1
4
8
1
7. {(2, 1), ( , - ) }
3
3
4. {2, 8}
8. {(1, 2), (1, 2), (1, 2), (1, 2)}
5.
9. {(12,5),(12, 5)}
6. { 2}
10. {(12, 5), (12, 5)}
7. {2, 2 }
8. ' -
3
,
2
3
, - 5, 5 1
2
9. {1, 2, 4, 3 }
10. {0, 2 }
11. '
1
, - 32 1
32
12. {5}
13. {4 }
11. {(4,1), (4, 1)}

12. {(4, 1), (4, 1), (4, 1), (4, 1)}
1. {1, 6, 2,2}
2. '-
5
,
2
5
1
2
3. {1}
14. {8 }
15. {1 }
4. 5
16. {3 }
5. 7
17. {256}
6. {4, 4}
18. {3.3 }
7. {1, 2 }
19. {2, 4, 3 + 17 }
20. {1, 7 }
21.
8. { 256 }
9. {0}
22. {7, 4}
10. {1,11 }
23. {2, 3}
11. {1, 3 }
559
1 3
12. (5, 4), c - , m
2 2
1. a) 0 < x1 < x2
13. {1, 5 }
b) x1 < x2 < 0
) x1 < 0 < x2 ve |x1| < x2
14. {0, 3 }
2. 1 tanesi (b)
1
15. ' - , 2 1
2
3. b, c, d
16. " 2 , 4 , 3 + 41 ,
4. (+)
5. (, 4) (3, +)
17. {1, 4}
6. (8, 0)
18. {1, 3, 9, 11 }
19. {1, 1 }
7. (2, 1) (2 , +)
20. {2, 2, 6 }
8.
21. {1, 1, 3 }
22. {(4, 1), (1, 4)}

23. {(2, 3), (
1. (, 1) (2, )
20 19
, - )}
3
3
2. (5, 7)
24. {(1, 3),(5, 3)}

3. Blm: kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli
Eitsizlikler
1. a) [8, )
b)
e) (8, )
d) (12, )
c) x = 6
2. ( , 8)
3. ( , 6] (9 , )
4.
5. ( 4, -
19
)
7
6. [3, 4)
7. ( 17, 13)
8. 2
1
1
9. ( , 2) (- , - )
2
3
10. {4} [1, )
11. (1, 3)
12. 5
560
f)
3. [5, )
4. [7, )
5. R {4}
) [4, )
6. (5, 0]
7. (-
46 26
,
)
3 3
8. [2, 1) [2, +]
c c
9. ( , )
b a
10. [3, 1] [ -
1
, 1]
4
11. ( , 8] [1, 0]
12. 3
13. 54
14. (0, + ) {1}
15. ( , 0) (1, 3)
c) 0 < x1 < x2
16. (1, 8)
17. (4, 5)
1. [1, 0) [3, +)
18. 5
2. (, 5) [2, 4]
3. (0, )
19. 32
4. (, 0) (1, 3]
20. (5, 1)
5. (2, 2] {0}
21. (2, 5)
6. (0, 1)
22. (2, 6)
7. (7, 2]
8. [1, 4) {0}
4. Blm: kinci Dereceden Bir Bilinmeyenli
Eitsizlik Sistemleri
9. (0, 8] {4}
10. 1
1. [2, )
11. (, 2) (2, 3)
2. [0, 3]
4. NTE: TRGONOMETR
3. (3, 2] [2, 5]
1. Blm: Ynl Alar
4. (, 0] [3, )
4.1.1 - 4.1.2 - 4.1.3 Bilgimizi Deerlendirelim
5. [0, 1]
1. a
6. [2, 1]
2. pozitif
3. negatif
7. [0, 5]
4. birim ember
8.
5. 1 derece
6. 1 radyan
x2
y= +3
x2
7. 2
8. esas ls
y=
9.
9. esas ls
10. a) 48
x
11. a)
11r
36
b) 67,5
b)
9r
10
c) 160
c)
25r
18
12. 105 26
561
13. a)142
14. a)
b) 282
b) 0
c)
3r
2
d)
15. a) 36 derece 21 dakika

5r
4
e)
3r
5
b) 1397 dakika
c) 33 derece 35 dakika
3. a) y > z > x > t
b) t > y > z > x
c) x > y > z > t
) t > x > y > z
4. a) +
b) +
c) +
) +
2
3
5
5
, - ,
, , 3
2
2
5
5.
6. A (-
1. 150
7. 0
2. 126
8. -
2
,
2
d)
e) +
3
5
2
3 1
3
1
), B (
, ), C (
, - )
2
2
2
2
2
5
12
3. 45 15
4. 116 30
1. 6, 5, 3
5. 72 48
6. a)
r
2
b)
r
3
2. Y, Y, D, Y, Y
c) 7
7. 1718,9 1719
3. 1
8. a) 4
4. a)
b) 16
2. Blm: Trigonometrik Fonksiyonlar
c) 1
) 2|cosx|
b) cosx
c) 2cscx
d) cotx cscx
e) 1 sinx

1. Y, Y, D, D, Y, D, Y, D, D, Y, Y, Y
2. a) cos 36, sin 54
b) sin 6, cos 84
c) tan 79, cot 11
) cot 14, tan 76
d) sin 31, cos 59
e) cos 12, sin 78
f ) cot 1, tan 89
) cos 5, sin85
562
r
3
3. a) 1 2sinx
) cscx
c)
rnein;
1. Y, Y, D, Y, D, D, D, Y, D, Y
b) 2
b) 8
5. Periyodu 2 olan ok sayda fonksiyon vardr.
2. a) sina
2r
7

6. a)
g) tan 70, cot 20

h) tan 97, cot 7
2r
r
b) y
2
1. D, D, D, Y, Y, Y, Y, Y, Y, Y
2. a) cos
3r
4
r
4
c)
4. a) c < b < a
5. sin a =
sec a =
r
2
) sinx 1
b) b < d < a < a
c) a < b < d < c
- 24
-7
24
, cot a =
,
, tan a =
25
7
24
- 25
25
, csc a =
7
24
6. 6, 6
r
2
c) 1
3. 4
b) 1 cos
7. a) y
2r
b)
1. Y, Y, Y, D, D
2. a) rten, 1 1
d) [1,1]
3. a) 1
b)
1
2
c) b
b)
1
2
c) 0
60
5.
169
2
10
7.
3r
4
10.
3
10
r
4
3r
4
1
3
8. a) 2
b) 8
9. a) 3
b)
r
5
c) 12
c)
-7
2
10. 0
11. 0
12. 2
8. a) - 15
9. a) -
r
4
3r
4
e) (, )
2
4. ;- 2, E
3
6.
) 1
4
17
b)
5
3
b) -
5
2
c)
r
6
13. 30
14. a) a =

5r
11r
r
3r
b=
c=
d=
e = 3
6
6
6
2
b) 2 - 1
15. ;
- 1 11
, E
2 2
563
3. Blm: ki Ann lleri Toplamnn ve

Farknn Trigonometrik Deeri
7. (0, 28)
2
11. sin 2x + cos 2x + 1 = 2 sin x cos x + 2 cos x - 1 + 1
1. a) sin30 cos45 + sin45 cos30
sin x + cos x
b) cos45 cos30 + sin45 sin30

c) sin60 cos45 sin45 sin60
) cos60 cos45 sin60 sin45
e) sin60
h) tan
g) sin(6 x)
2. a)
2- 6
b)
4
f ) cos60
13.
4. 8
5.
3
4
63
65
7

9
b) 2sin5cos13
) 2sin48sin6
c) cos20
6
2
5. cotx
6. 2 + 3
1. a) cos2 35 sin2 35, 2 cos2 35 1, 1 2 sin2 35
7. tan2a
r
5
b)
r
1 - tan2
5
8. 2
2 tan
c) cos50
) sin80
d) tan10 e) cos36 f ) cos20 g)
2. 2cos40
3.
4.
3
2
2
tan 50
9. k
10. 2cos236
1.
7
24
2. 4 - 2 3
3.
8
17
5.
- 119
169
4.
6.
7
9
117
125
5.
1
9
564
1
8
1. a) 2sin18cos6
4. -
3
7
14.
2. D, D, Y, D, D
9
8.
17
2 sin x cos x + sin x

(2 cos x + 1) (cos x - 1)
=
sin x (2 cos x + 1)
1
cos x - 1
cos x
=
=
sin x
sin x sin x
= cot x - csc x
2
6.
10
7.
sin 2x + sin x
3 +1
) 2 3
3 -1
3. 135
sin x + cos x
2 cos x (sin x + cos x)
=
sin x + cos x
= 2 cos x
2
12. cos 2x - cos x = 2 cos x - 1 - cos x
r
6
6- 2
c)
4
- 12
5
9. 1 2k2 10. 2a2 1
d) tan60
8.
3. 1
6.
11 5
25
7.
33
65
8.
- 33
65
9.
8
15
10.
1
5
11. 2 - 3
12. d = 17,2 n = 12,9
13. - 3
14. 2sin12
15.
1 - 3 21
16

1. & -
r
r
r r
, - , 0,
, 0
4
6
6 4
r
2. {x | x =
+ 2k, k Z}
2
r 3r
1
3. ' ,
3 2
r 2r 4r
1
4. ' ,
,
3 3 3
5. '
2r 4r
1
,
3 3
r 3r
1
6. ' ,
2 2
r 11r
1
7. ' ,
6 6
r 7r
1
8. ' ,
4 4
9. '
11r
1
6
18. 4m
10. '
r 13r 11r 23r

1
,
,
,
6 6
6
6
19. 350 - 200 3
11. {x | x =
16. 2000 (2 - 3 )
17. 2ab
4. Blm: Trigonometrik Denklemler
r
+ kr , kZ}
4
12.
3r
+ 2kr , kZ}
2
13. {x | x =
1. D, D, D, D, Y, D, D, Y, Y, Y
14. &
-r r
, 0
12 4
2. {0, 90, 270}
15. &
r
0
4
r r
, }
3 2
r 3r
, r}
4. {0, ,
4 4
3. {
5. {50}
r
+ 2k, kZ}
2
3r 5r
1
,
7. '
4 4
6. {x |
8. &
r
0
2
16. {x | x =
5r
13r
+ 2kr , kZ}
+ 2kr veya x =
12
36
17. {x | x =
r
+ kr , kZ}
4
18. {x | x = -
r
r
r
veya x = + kr kZ}
+k
8
16
2
19.
r r
20. & , 0
8 6
565
21. {x | x =
22. {x | x =
r kr
15r
+
+ kr , kZ}
veya x =
8
3
8
3r k r
+
, kZ}
40
5

1. a) D
b) Y
2. a) (5, )
r 3r 5r 7r
1
,
,
23. ' ,
8 8 8 8
24.{x | x =
2. Blm: Logaritma Fonksiyonu
c) D
) D
b) (0, 7) {1}
3. log2x 3
4. 12
3r kr
+
, kZ}
16
4
5. a)
5. NTE: STEL ve LOGARTMK
17
4
b) 5
6. 2
7. 1 log5
FONKSYONLAR
8. 2 < a < 3
1. Blm: stel Fonksiyon
1. 16
2. 2
1. a, c,
1
2. a)
3
b) 3
1
)
9
c) 1
3. 7
4. log25 2
2m + 1
m
3. 2
5.
4. f(x) = 4x
6. a) (3,+ )
7. e3
5. f(x) = 2 5x , g(x) = 3x 1
8.
9. 3a + b + c
1. b
1
2. a)
4
3
b)
4
1 x
3. f(x) = 5 c m ,
4
10. 5
5
c)
9
11. 4 < a < 5

12. a < c < b
g(x) = 6 2x
13. 1, 398
1
4. m = , n = 2
9
5. a) 2 5 x
14. 2 2a
b) 3x 1
15.
6. a) h(x) = 2x
b) f(x) = 5x
c) g(x)=3x
7. a) g(x) = 4 x
b) f(x) = 7 x
c) h(x) = 3 x
8. a) azalan
b) artan
d) ne artan ne azalan
) azalan
9. a = 3,
566
b=
3
,
25
5
4
c=3
c) artan
35
6
16. 3
17. 243
18. 3
19.
2m + n
1-m
20. n 3m
b)
d) D
e) Y
c) (3, +) {4}
3. Blm: stel ve Logaritmik Denklem ve

Eitsizlikler
17. (3, 5)

1. a) x = log25
2. a) 2
16. (6, 10]
b) x = log37 + 2
b) 11
c) 11
3. x = 212
19. a < b < c

20. 27
4. 6
5. a) (0, 9) b) (
18. 11
11
27
7
,+ ) c) ( - ,+) ) (2, )
2
4
3
6. {1, log34}
21. 26620
22. 5120962
7. 100
8. 14
6. NTE: DZLER
9. 8
1. Blm: Gerek Say Dizileri
10. (0, 2]
1. 7
2. x = 1 veya log53
6.1.1 - 6.1.2 Bilgimizi Deerlendirelim

1. a, c, d
2. a4 = 10, a7 = 28
113
4
3. ln5
3.
4. e3
4. 4 terimi
5. 81
6. 6
7. 8
5. 4 terimi
6. 4 terimi
8. 25
7. a1 = 1,
9. {2}
8. -
10. 7
9.
5
11. ( , 16]
2
10. 39
12. 27
13. (4, 8)
a2 = 4,
a4 = 16,
a5 = 25
15
4
11
4
11. 180
12. an = an1 + 3, bn = bn1 5, cn =
14. (2, 23]

15. x = 5
a3 = 9,
cn - 1
,
10
dn = 11dn1
567
7. NTE: DNMLER
1. 20
1. Blm: Analitik Dzlemde Temel Dnmler
n (n + 1) (2n + 1)
2.
6
3. 21
7.1.1 -teleme Dnm

4. a, b
1. F (3, 2), G (13, 2), t = (- 5, - 3) , H (3, 7)
5. 23
6. a5 = 6
2. 8
7. b,
3. a) (3, 11)
b) (8, 8)
1 n-1
8. an = 2 c m
3
4. a) (3, 3)
b) (2, 1)
9. 2
10. 5(28 1)
5. I. Yanl,
II. Yanl,
III. Doru
11. 1
6. (5, 13)
12. 1
7.1.1 -Dnme Dnm


1. a, b, c
2. 24
3. 4. terimi
1. a) (5, 3)
b) (9, 2)
2.
c) (1, 15)
c) (7, 2)
) (8, 1)
4. 6 terimi
5. 144
6. a1 = 20
7. 28
8. 9
9. 110
10.
5
4
3. x + 2y = 0
4. a) y + 3x 2 = 0
b) (1, 0) c) y 2x = 0
11. 27
12. (4n + 1)
13. 26
5. a) (2, 0)
6. a)
14. 405
15. r2
16. 10
17. 20
b)
E
D
G
19. 435
568
18. 81
20. 19
c) d
b) (0,2)
1
3
- 3,
+ 1n
2
2
7.1.1 -Yansma Dnm

1. I. Doru,
2.
II. Yanl,
2. Blm: Dnmlerin Bilekelerini eren

Uygulamalar
III. Yanl,
IV. Doru
= 4 dorusuna y = 2 dorusuna x = 1 dorusuna

x-noktas ygre
yansmas gre yansmas gre yansmas
(5, 2)
(1, 4)
(4, 9)
(5, 10)
(1, 4)
(4, 1)
(5, 2)
(1, 8)
(4, 13)
(7, 2)
(3, 4)
(2, 9)
3. (2, 0)

1. = 90 ve u = (3, 7)
2. (20, 5)
3. |AC| = 8 br
4. u = (0, 5)
4. (7, 3)
5. a) x + 3y 1 = 0 b) 3x + y 1 = 0
5.
c) 3x y 1 = 0 ) 3x + y + 11 = 0
6. x 2y + 5 = 0
7. x y 3 = 0
8. 2x + y 1 = 0
A
9. 2x + y + 10 = 0
1. (3, 1)
6.
2. a) 10
b) 5
3. a) D
b) A
c) 17
4. a) yansma ve dnme
b) 4 tane
x
5. (9, 6)
6. A ( - 3 , 1) B (2, 2 3 )
7. 8 br2
7. 2x + 3y 13 = 0
8. dnme, yansma ve teleme
8. a) (5, 6)
b) (3, 4)
1
9. ( - , 0)
2
c) (1, 2)
) (1, 4)
9. a) 90
10.
D
11. x 3y + 1 = 0
E
D
13. 2x + 3y 6 = 0
14. (x 1, y 2)
10. 2x y + 9 = 0
12. x + 2y 1 = 0
b) 120
C
B
15. 2x + y 8 = 0
569
Szlk
E
A
ak nerme: inde en az bir deiken bulunduran
esas l: Bir ann lsne, derece cinsinden
ve bu deikenin deerine gre doru ya da yanl
[0, 360) aralnda ya da radyan cinsinden [0, 2)
olan nerme
aralnda karlk gelen deer
aksiyom: Doruluu ispatsz kabul edilen nerme
eitsizlik sistemi: ki veya daha fazla eitsizliin
aritmetik dizi: Ardk terimleri arasndaki fark sabit
oluturduu sistem
olan dizi
B
bileik nerme: ki veya daha fazla nermenin ve,
veya, ise veya gerek ve yeter art balalarndan
en az biri ile birbirine balanmasyla oluturulan
yeni nerme
birim ember: Merkezi orijinde ve yarap 1 br olan
ember
birinci dereceden iki bilinmeyenli denklem sistemi:
G
geometrik dizi: Her n pozitif tam says iin ardk
terimlerinin oran sabit olan dizi
gerek say dizisi: Pozitif tam saylar kmesinden
gerek saylar kmesine tanmlanan bir fonksiyon
H
hipotez: Bir teoremin verilen ksm
hkm: Bir teoremin ispatlanacak ksm
ki bilinmeyen ieren birinci dereceden en az iki

denklemin oluturduu sistem
eliki: Kendisini oluturan basit nermelerin her

deeri iin daima yanl olan bileik nerme
D
De Morgan kurallar: Her p ve q nermesi iin
iki ynl koullu nerme: p ile q nermeler olmak

zere p q biimindeki bileik nerme
ikinci dereceden iki bilinmeyenli denklem: A, B, C,
D, E, F R olmak zere,
Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0
(p q) p q ile (p q) p q denklikleri
biiminde yazlan denklem
denk sistemler: zm kmeleri ayn olan iki denk-
ikinci dereceden bir deikenli fonksiyon:
lem sistemi
a, b, cR ve a0 olmak zere; f(x) = ax2 + bx + c
derece: A l birimi. Tam ember yaynn

1
ini gren merkez ann ls
360
dizinin genel terimi: Bir dizide n. terimi veren bant
biiminde yazlan fonksiyon
dnme as: Dzlemdeki noktalarn verilen bir
ax2 + bx + c > 0, ax2 + bx +c 0
nokta etrafnda dndrld a

dnme dnm: Dzlemdeki noktalar, dnme
merkezi olarak belirlenen bir nokta etrafnda belli
bir ayla dndrerek yine dzlemdeki noktalarla
eleyen fonksiyon
dnme merkezi: Dzlemdeki noktalarn belli bir
ayla etrafnda dndrld nokta
570
ikinci dereceden bir bilinmeyenli eitsizlik:

a, b, c R ve a0 olmak zere;
ax2 + bx + c < 0, ax2 + bx + c 0

biiminde yazlan matematiksel ifadeler
indirgemeli dizi: Bir terimi kendinden nceki bir
veya birka terim cinsinden tanmlanan dizi
ispat: Bir teoremin hipotezinden hareketle hkmn elde etme
K
koullu nerme: p ile q nermeler olmak zere
sabit dizi: Tm terimleri ayn gerek sayya eit olan dizi

T
p q bileik nermesi
koullu nermenin kart: p ile q nermeler olmak
tanm: Anlamlar daha nceden bilinen terimler
zere q p koullu nermesi
yardmyla yeni bir terimi ifade etme
koullu nermenin tersi: p ile q nermeler olmak
tanjant ekseni: Birim embere T(1, 0) noktasnda
zere p q koullu nermesi
teet olan doru
koullu nermenin kart tersi: p ile q nermeler ol-
teorem: Doruluu ispatlanmas gereken nerme
mak zere q p koullu nermesi
totoloji: Kendisini oluturan basit nermelerin her
kotanjant ekseni: Birim embere K(0, 1) noktasnda
deeri iin daima doru olan bileik nerme
teet olan doru
trigonometrik fonksiyon: Bitim kenar birim emL
beri P(x, y) noktasnda kesen ann lsn P
logaritmik denklem: Bilinmeyenin logaritmas bu-
noktasnn koordinatlar olan x ve y deerlerinin bir
lunan denklem
veya ikisi ile ilikilendiren fonksiyon

N
negatif yn: Saatin dnme yn
trigonometrik denklem: Trigonometrik fonksiyon

ieren eitlik
negatif ynl a: Bitim kenar, balang kenarna
gre negatif ynde hareket ettirilerek oluturulan a
stel denklem: Bilinmeyenin st olarak bulunduu
nerme: Doru ya da yanl kesin hkm bildiren

ifade
nermenin deili: Bir p nermesinin hkm deitirilerek, doru iken yanl (veya yanl iken doru)
nerme elde etme
teleme dnm: Dzlemdeki noktalar bir vektr ile dzlemdeki noktalarla eleyen fonksiyon
P
periyot: f fonksiyonunun tanm kmesindeki her x
gerek says iin f(x + T) = f (x) eitliini salayan en
kk T pozitif tam says
pozitif yn: Saatin dnme ynnn tersi
pozitif ynl a: Bitim kenar, balang kenarna
gre pozitif ynde hareket ettirilerek oluturulan a
R
radyan: A l birimi. Bir emberde yarap uzunluu kadar yay gren merkez ann ls
denklem
V
ve balac: p ile q nermelerinin her ikisi doru olduunda doru, dier durumlarda yanl olan bileik nerme
vektr: Ynl doru paras
veya balac: p ile q nermelerinin her ikisi yanl
olduunda yanl, dier durumlarda doru olan bileik nerme
Y
ya da balac: p ile q nermelerinin doruluk deerleri birbirinden farkl olduunda doru, dier
durumlarda yanl olan bileik nerme
yansma ekseni: Simetri dnmnn tanmland parametre olarak alnan doru
yansma merkezi: Simetri dnmnn tanmland parametre olarak alnan nokta
ynl a: Pozitif ya da negatif ynl a
571
Kaynaka
AKKA, S., HACISALHOLU, H. H., ZEL, Z., SABUNCUOLU, A., Soyut Matematik, Gazi niversitesi Yayn
No: 43, kinci Bask. Ankara, 1988.
ARIKAN, A., HALICIOLU, S., Soyut Matematik. kinci bask. Palme Yaynclk, Ankara, 2013.
GARNIER, R., TAYLOR, J., Discrete Mathematics for New Technology. Second Edition. Institute of Physics
Publishing, Bristol and Philadelphia, 2002.
GRIMALDI, R. P., Discrete and Combinatorial Mathematics. An Applied Introduction. Fifth Edition. Pearson
Education, 2004.
GRIMM, R. E., The Autobiography of Leonardo Pisano, The Fibonacci Quarterly 11 (1): 99-104, 1973
JOHN, M., UPPAL, S. (Eds), Mathematics. National Council of Educational Research and Training, New
Delhi, 2006.
ROSEN, H. K., Discrete Mathematics and its Applications. Seventh Edition. The McGraw-Hill Companies, Inc.
New York, 2012.
SINGH, H. (Ed), Mathematics. National Council of Educational Research and Training, New Delhi, 2005.
SREEKUMAR, D. P. A., Fundamental Approach to Discrete Mathematics. New Age International Limited
Publisher: New Delhi, 2005.
TALL, D., The Cognitive Development Of Proof: Is Mathematical Proof For All Or For Some? In Z. Usiskin
(Ed.), Developments In School Mathematics Education Around The World, vol, 4 (pp. 117-136). Reston,
VA: National Council of Teachers of Mathematics, 1999.
Venema, G. A., Foundations of Geometry, New Jersey, Prentice Hall, 2006
Zembat, . ., zmantar, M. F., Binglbali, E., andr, H. ve Delice, A. (Eds.), Tanmlar ve Tarihsel Geliimleriyle
Matematiksel Kavramlar, Pegem Akademi, Ankara, 2013.
572
Grsel Kaynakas
Telifi denen Grseller
Ders kitabnda yer alan aadaki grseller www.alamy.com/tr sitesinden satn alnmtr.
Sayfa 2, 3, 3, 3, 3, 4, 4, 5, 6, 6, 7, 10, 14, 14, 15, 16, 17, 20, 20, 38, 43, 47, 56, 57, 57, 58, 58, 58, 67, 67, 68, 84,
96, 253, 255, 255, 255, 255, 256, 256, 261, 264, 264, 267, 267, 267, 287, 290, 295, 309, 313, 313, 313, 345,
345, 345, 351, 441, 441, 441, 442, 459, 459, 460, 460, 460, 470, 487, 487, 495, 497, 497, 497, 541, 546, 546,
kitap kapa
Ders kitabnda yer alan aadaki grseller www.dijitalimaj.com sitesinden satn alnmtr.
Sayfa 12, 16, 67
Ders kitabnda yer alan aadaki grseller www.gettyimages.com sitesinden satn alnmtr.
Sayfa 1, 109, 110, 111, 111, 111, 111, 139, 144, 144, 144, 144, 144, 159, 169, 171, 185, 189, 189, 198, 215,
215, 215, 223, 223, 236, 236, 369, 371, 371, 371, 371, 372, 387, 387, 387, 401, 413, 413, 413, 413, 422, 425,
425, 426, 428, 429, 430, 439, 441
(Grsel eriim tarihleri eyll-2014, aralk-2014)
Orijinal izimler
Ders kitabnda yer alan aadaki ekil/ekiller tarafmzdan izilmitir.
Sayfa 2, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 37, 41, 42, 43, 49, 51, 59, 60, 61, 66, 89, 91, 104, 167, 170, 171, 172, 176, 177,
178, 179, 185, 189, 190, 194, 195, 196, 197, 199, 202, 206, 207, 208, 209, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222,
223, 224, 225, 226, 229, 230, 231, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 252, 254, 256, 257,
258, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 267, 270, 271, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 282, 283, 284, 285, 286,
287, 288, 289, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309,
311, 312, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 323, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 334,
335, 341, 343, 344, 346, 347, 348, 349, 351, 361, 365, 366, 367, 368, 370, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380,
381, 382, 383, 384, 385, 386, 388, 389, 390, 391, 392, 394, 395, 398, 405, 406, 407, 408, 410, 412, 411, 412,
415, 416, 417, 418, 423, 434, 436, 440, 442, 443, 447, 448, 449, 450, 451, 457, 458, 459, 460, 461, 467, 468,
469, 470, 475, 476, 478, 479, 480, 481, 484, 485, 487, 490, 494, 496, 498, 499, 500, 502, 503, 505, 506, 507,
509, 510, 511, 512, 513, 514, 515, 516, 517, 519, 520, 521, 522, 523, 524, 525, 526, 527, 528, 529, 530, 531,
532, 534, 535, 536, 537, 538, 539, 540, 541, 542, 543, 544, 545, 546, 549, 550
Orijinal Fotoraflar
Ders kitabnda yer alan aadaki fotoraflar tarafmzdan ekilmitir.
Sayfa 160, 160, 160, 161, 161, 161, 210, 210, 210, 211, 211, 211, 211, 232, 232, 232, 309, 309
573
574

Matematik11ileriDuzey PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematik11ileriDuzey PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ortaretim leri Dzey

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ............................................................................................:6213

Dr. Ramazan GRBZ

Dr. Fatih KOYUNCU

Dr. Yksel DEDE

Dr. Fatih ZMANTAR

Dr. Hasan NAL

Dr. lyas YAVUZ

Hatice Erikel YAMAN

Dr. Niyazi AHN

Dr. Orhan ANAKI

REHBERLK VE PSKOLOJK DANIMANLIK UZMANI

Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;

Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Mehmet kif Ersoy

2. NTE: MODLER ARTMETK

3. NTE: DENKLEM VE ETSZLK SSTEMLER

5. NTE: STEL VE LOGARTMK FONKSYONLAR

Genel terimi an olan dizi

Dizinin genel terimi

Gerek ve yeter art

ilk n terim toplam

u vektr ile teleme

M merkezli a alk dnme

Orijin merkezli a alk dnme

d dorusuna gre simetri

Bu kutucukta ilgili blmde

Bu kutucukta, ilgili konu

Bu kutucukta baz nemli

Bu kutucukta, ilgili konuya

Bu kutucukta ilgili konuya

Bu kutucukta, nceki rneklere benzer sorular verilmitir.

nermeler ve Bileik nermeler

Ak nermeler ve spat Teknikleri

Bu nitede Neler reneceiz?

7. Zeynepin zm mantklyd. cmlesinden

a) Liste yntemi ile yaznz.

8. Aadaki iki cmlenin anlamlar arasndaki

a) Liste yntemi ile yaznz.

9. Aada verilen atasz ve deyimlerden ne

5. A = {a, b, c} kmesinin alt kme saysn bulunuz.

6. Aadaki olaylarn olaslklarn bularak, ayrk

a) Ackl bata akl olmaz.

Altn Fiyat (TL/g)

Yukarda verilen grafikte, 10 Ekim ile 15 Ekim

12 Ekimde altnn gram fiyat, en yksek

11. Bir genin i alarnn llerinin toplamnn 180 olduunu gsteriniz.

1.1 nermeler ve Bileik nermeler

nerme, nermenin doruluk

Bileik nermeyi, ve, veya, ya da

Koullu nermeyi, koullu

Mantn temel kurallar, bilgisayar ve elektronik

Koullu nermenin kart tersi

Burada, mantn kurallar kullanlarak bir karm yaplmtr. Mantn kurallarn

Bu akam beraber ma izleyelim mi?