ORTAÖĞRETİM

MATEMATİK
10
DERS KİTABI

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 16.12.2014 tarih ve 106 sayılı kararı
ile 2015 - 2016 öğretim yılından itibaren 5 (beş) yıl süü reyle ders kitabı olarak kabul edilmiştir.

Fevzi ÖZKAN

Ya y ı n c ı l ı k A n o n i m Ş i r k e t i

Tevfikbey Mahallesi Kaynak Sokak Nu.: 8 / C

Sefaköy - Küçükçekmece / İSTANBUL
Tel.: 0212 639 39 12 - 43
Belgeç: 0212 540 73 93
 Bu kitabın her hakkı saklıdır ve “ FCM YAYINCILIK A.Ş.” ye aittir. İçindeki şekil,
yazı, metin ve grafikler, yayın evinin izni olmadan alınamaz; fotokopi, teksir, film
şeklinde ve başka hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve yayımlanamaz.

EDİTÖR
Turgut Erel

DİL UZMANI
Nedime Özcan Arıkdal

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME UZMANI

Esra Eminoğlu Özmercan

PROGRAM GELİŞTİRME UZMANI

Coşkun Küçüktepe

REHBERLİK GELİŞİM UZMANI

Nihat Akbaş

GÖRSEL TASARIM UZMANI

Vuslat Merve Özkan

ISBN
978-605-61581-2-4

BASKI YERİ VE YILI

Ankara, 2016
Özgün Matbaacılık San. ve Tic. A.Ş
Tel: 0(312) 645 19 10

2
 İstiklâl Marşı
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak;
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl!
Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?
Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl.
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl.
Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!
Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.
Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.
Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar,
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,
Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar?
Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın;
Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.
Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın;
Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın
Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı:
Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.
Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:
Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda!
Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,
Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.
Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:
Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.
Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli-
Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım,
Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım,
Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım;
O zaman yükselerek arşa değer belki başım.
Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!
Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.
Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl;
Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet;
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!
Mehmet Âkif Ersoy
3
 Gençliğe Hitabe
Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,
ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel,

senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden
mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır.
Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen,
vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini
düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette
tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar,
bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler.
Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün
tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her
köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve
daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar
gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar
sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit
edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi

vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun
kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur.

Mustafa Kemal Atatürk

4 4
MUSTAFA KEMAL ATATÜRK

5
 İÇİNDEKİLER

ORGANİZASYON ŞEMASI................................................................................................................9

I. BÖLÜM: VERİ, SAYMA VE OLASILIK

1. ÜNİ­TE: SAYMA.....................................................................................................................11
10.1.1. SIRALAMA VE SEÇME.............................................................................................12
10.1.1.1. Olayların Gerçekleşme Sayısını Toplama ve Çarpma Prensiplerini Kullanarak
Hesaplama..............................................................................................................12
10.1.1.2. Sınırsız Sayıda Tekrarlayan Nesnelerin Dizilişlerini (Permütasyolarını)
Örneklerle Açıklama................................................................................................15
10.1.1.3. n Elemanlı Bir Kümenin r Tane Elemanın Kaç Farklı Şekilde Seçilip
Sıralanabileceğini Hesaplama................................................................................17
10.1.1.4. n Elemanlı Bir Kümenin r Tane Elemanın Kaç Farklı Şekilde Seçilebileceğini
Hesaplama..............................................................................................................19
10.1.1.5. Pascal Özdeşliğini Gösterme ve Pascal Üçgenini Oluşturma.................................24
10.1.1.6. Binom Teoremini Açıklama ve Açılımdaki Kat Sayıları Pascal Üçgeni
ile İlişkilendirme.......................................................................................................27
Ünite Sonu Değerlendirme Soruları............................................................................................29

2. ÜNİ­TE: OLASILIK..................................................................................................................30
10.2.1. KOŞULLU OLASILIK................................................................................................31
10.2.1.1. Koşullu Olasılığı Örneklerle Açıklama.....................................................................31
10.2.1.2. Bağımlı ve Bağımsız Olayları Örneklerle Açıklama; Gerçekleşme Olasılıklarını
Hesaplama...............................................................................................................36
10.2.1.3. Bileşik Olayların Olasılıklarını Hesaplama..............................................................39
Ünite Sonu Değerlendirme Soruları............................................................................................43

II. BÖLÜM: SAYILAR VE CEBİR

3. ÜNİ­TE: FONKSİYONLARLA İŞLEMLER VE UYGULAMALARI..........................................44

10.3.1. FONKSİYOLARIN SİMETRİLERİ VE CEBİRSEL ÖZELLİKLERİ............................45
1 0.3.1.1. Bir Fonksiyonun Grafiğinden, Simetri Dönüşümleri Yardımı İle Yeni Fonksiyon
Grafikleri Çizme........................................................................................................45
10.3.1.2. Gerçek Sayılar Kümesinde Tanımlı f ve g Fonksiyonlarını Kullanarak
f
f + g, f – g, f . g ve Fonksiyonlarını Elde Etme....................................................58
g
10.3.2. İKİ FONKSİYONUN BİLEŞKESİ VE BİR FONKSİYONUN TERSİ...........................61
10.3.2.1. Fonksiyonlarda Bileşke İşlemi.................................................................................61
10.3.2.2. Bir Fonksiyonun Bileşke İşlemine Göre Tersinin Olması İçin Gerçek ve
Yeterli Şartları Belirleme, Verilen Bir Fonksiyonun Tersini Bulma...........................67

6
 10.3.3. FONKSİYONLARLA İLGİLİ UYGULAMALAR.........................................................77
10.3.3.1. İki Miktar (Nicelik) Arasındaki İlişkiyi Fonksiyon Kavramı İle Açıklama ve
Problem Çözümünde Fonksiyonun Grafik ve Tablo Temsilini Kullanma.................77
Ünite Sonu Değerlendirme Soruları............................................................................................86

III. BÖLÜM: GEOMETRİ

4. ÜNİ­TE: ANALİTİK GEOMETRİ..............................................................................................90
10.4.1. DOĞRUNUN ANALİTİK İNCELENMESİ...................................................................91
10.4.1.1. Analitik Düzlemde İki Nokta Arasındaki Uzaklığı Veren Bağıntıyı Bulma ve
Uygulama Yapma....................................................................................................91
10.4.1.2. Bir Doğru Parçasını Belli Oranda (İçten veya Dıştan) Bölen Noktaların
Koordinatlarını Hesaplama.....................................................................................93
10.4.1.3. Analitik Düzlemde Bir Doğrunun Denklemini Oluşturma ve Denklemi Verilen
İki Doğrunun Birbirine Göre Durumlarını İnceleme................................................100
1 0.4.1.4. Bir Noktanın Bir doğruya Olan Uzaklığını Açıklama ve Uygulama Yapma............111
Ünite Sonu Değerlendirme Soruları..........................................................................................113

5. ÜNİ­TE: DÖRTGENLER VE ÇOKGENLER..........................................................................115

10.5.1. DÖRTGENLER VE ÖZELLİKLERİ..........................................................................116
10.5.1.1. Dörtgenin Temel Elemanları ve Özellikleri............................................................116

10.5.2. ÖZEL DÖRTGENLER..............................................................................................122
10.5.2.1. Yamuk, Paralelkenar, Dikdörtgen, Eşkenar Dörtgen, Kare ve Deltoid İle
İlgili Açı, Kenar ve Köşegen Özellikleri.................................................................122
10.5.2.2. Yamuk, Paralelkenar, Dikdörtgen, Eşkenar Dörtgen, Kare ve Deltoidin
Alan Bağıntıları.....................................................................................................148
10.5.2.3. Dörtgenlerin Alan Bağıntılarını Modelleme ve Problem Çözmede Kullanma........166

10.5.3. ÇOKGENLER..........................................................................................................168
10.5.3.1. Çokgenleri Açıklama, İç ve Dış Açılarının Ölçülerini Hesaplama..........................168
Ünite Sonu Değerlendirme Soruları..........................................................................................173

IV. BÖLÜM: SAYILAR VE CEBİR

6. ÜNİ­TE: İKİNCİ DERECEDEN DENKLEM VE FONKSİYONLAR........................................177

10.6.1. İKİNCİ DERECEDEN BİR BİLİNMEYENLİ DENKLEMLER....................................178
10.6.1.1. İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Çözümü......................................178
10.6.1.2. i = Ω–1 Olmak Üzere Bir Karmaşık Sayının, a+ bi (a, b � �) Biçimindeki
İfadesi...................................................................................................................184
10.6.1.3. İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemin Kökleri İle Katsayıları Arasındaki
İlişkiler...................................................................................................................195
10.6.2. İKİNCİ DERECEDEN FONKSİYONLAR VE GRAFİKLERİ....................................200
10.6.2.1. İkinci Dereceden Bir Değişkenli Fonksiyonun Grafiğinin Çizimi............................200
10.6.2.2. İkinci Derece Denklem ve Fonksiyonlarla modellenebilen Problemler ve
Çözümleri..............................................................................................................216
Ünite Sonu Değerlendirme Soruları..........................................................................................220

7
 7. ÜNİ­TE: POLİNOMLAR........................................................................................................222
10.7.1. POLİNOM KAVRAMI VE POLİNOMLARLA İŞLEMLER........................................223
10.7.1.1. Gerçek Kat Sayılı ve Bir Değişkenli Polinom.........................................................223
10.7.1.2. Polinomlarla Yapılan Toplama, Çıkarma, Çarpma ve Bölme İşlemleri..................228
10.7.1.3. Bir P(x) Polinomunun Q(x) = x – a Polinomuna Bölünmesinden Elde Edilen Kalanı
Bulma....................................................................................................................235
10.7.1.4. Kat Sayıları Tam Sayı ve En yüksek Dereceli Terimin Kat Sayısı 1 Olan
Polinomların Tam Sayı Sıfırlarının, Sabit Terimin Çarpanları Arasında
Olduğunu Gösterme..............................................................................................239
10.7.2. POLİNOMLARDA ÇARPANLARA AYIRMA..........................................................242
10.7.2.1. Gerçek Kat Sayılı Bir Polinomun Çarpanlara Ayrılması........................................242
10.7.3. POLİNOM VE RASYONEL DENKLEMLERİN ÇÖZÜM KÜMELERİ......................255
10.7.3.1. Rasyonel İfadeler ve Rasyonel İfadelerin Sadeleştirilmesi....................................255
10.7.3.2. Polinom ve Rasyonel Denklemlerle İlgili Uygulamalar..........................................260
Ünite Sonu Değerlendirme Soruları..........................................................................................264

V. BÖLÜM: GEOMETRİ

8. ÜNİTE ÇEMBER VE DAİRE................................................................................................266
10.8.1. ÇEMBERİN TEMEL ELEMANLARI........................................................................267
10.8.1.1. Çemberlerde Teğet, Kiriş, Çap ve Yay Kavramları...............................................267
10.8.1.2. Çemberde Kirişin Özellikleri..................................................................................269
10.8.2. ÇEMBERDE AÇILAR..............................................................................................272
10.8.2.1. Bir Çemberde Merkez, Çevre, İç Dış ve Teğet – Kiriş Açıların Ölçüleri ve
Gördükleri Yayların Ölçüleri İle İlişkileri.................................................................272
10.8.3. ÇEMBERDE TEĞET................................................................................................280
10.8.3.1. Çemberde Teğetin Özellikleri................................................................................280
10.8.4. DAİRENİN ÇEVRESİ VE ALANI.............................................................................284
10.8.4.1. Dairenin Çevresinin Uzunluğunu ve Alanını Veren Bağıntılar...............................284
Ünite Sonu Değerlendirme Soruları..........................................................................................290

9. ÜNİTE: GEOMETRİK CİSİMLER.........................................................................................292

10.9.1. KATI CİSİMLERİN YÜZEY ALANLARI VE HACİMLERİ........................................293
10.9.1.1. Dik Prizma ve Dik Piramitlerin Yüzey Alan ve Hacim Bağıntıları..........................293
10.9.1.2. Dik Dairesel Silindir ve Dik Dairesel Koninin Yüzey Alanı ve Hacim Bağıntıları...302
10.9.1.3. Küre, Küre Yüzeyinin Alanı ve Kürenin Hacim Bağıntısı.......................................308
10.9.1.4. Katı Cisimlerin Yüzey Alan ve Hacim Bağıntılarını Modelleme ve Problem
Çözmede Kullanma...............................................................................................310
Ünite Sonu Değerlendirme Soruları..........................................................................................314

Cevap Anahtarı................................................................................................................316

Sözlük..............................................................................................................................318

İşaretler............................................................................................................................319

Kaynakça.........................................................................................................................320

8
 ORGANİZASYON ŞEMASI

5. ÜNİTE DÖRTGENLER VE ÇOKGENLER

Yapılan arkeolojik kazılarda bulunan İlk Çağlara ait çömleklerde geometrik süslemeler gö-
rülmektedir. Nil Vadisi'nde yapılan kazılarda bulunan papirüslerden Mısırlıların Nil Nehri'nin taş-
ması ile kaybolan tarla sınırlarını belirlemek için birçok yöntem geliştirdikleri, Fırat Vadisi'nde
(Mezopotamya) bulunan kitabelerden (çivi yazısı ile yazılmış ve fırınlanmış kil tabletlerinden)
Her ünitenin bir ismi vardır.
Babillilerin geometrinin birçok özelliklerini bildikleri, üçgensel ve dörtgensel bölge biçimindeki
arazilerin alanlarını buldukları anlaşılmıştır.
Geometrinin anlatımlarını ilk ispatlayan Miletoslu Thales olmuştur (MÖ 600). Geometrinin
bazı teoremleri hâlâ onun adını taşır. Geometrinin sistemli ve kesin kuruluşu MÖ III. yüzyılda
İskenderiyeli Eukleides (Öklid) tarafından gerçekleştirilmiştir. Öklid'in “Elemanlar” adlı eserinde
işlenen konular günümüzdeki geometri kitaplarında da yer almıştır. 19. yüzyıla kadar Öklid ge-
ometrisinden başka bir geometri öğretimine rastlanmamıştır. Bu yüzyıldan itibaren geometrinin
kapsamı genişlemiş ve kendi içinde farklı dallara ayrılmıştır.
Geometrinin Tarihsel Gelişimi - Gültekin Buzkan (Ege Üniversitesi, Merkez Kütüphanesi
matematik bölümü kitaplığı).

Ünite konusu hakkında kısa bilgi veya

özgeçmiş vardır.

NELER ÖĞRENECEĞİZ?
1. Dörtgenin temel elemanlarını ve özelliklerini, dörtgenin iç ve dış açılarının ölçüleri top-
lamını, dörtgenin alanını, dışbükey ve içbükey dörtgen kavramlarını öğreneceğiz.
2. Özel dörtgenlerden; yamuk, dik ve ikizkenar yamuk, paralelkenar, eşkenar dörtgen,
Ünite İçerisinde öğreneceğimiz alt
dikdörtgen, kare, deltoid ile ilgili açı, kenar ve köşegen özelliklerini öğreneceğiz.
3. Yamuk, paralelkenar, eşkenar dörtgen, dikdörtgen, kare ve deltoidin alan bağlantılarını
öğrenme alanları vardır.
oluşturmayı ve uygulama yapmayı öğreneceğiz.
4. Dörtgenlerin alan bağıntılarını modelleme ve problem çözmede kullanmayı öğreneceğiz.
5. Çokgenlerden düzgün çokgenleri açıklamayı ve iç ve dış açılarının ölçülerini hesapla-
mayı öğreneceğiz.

115

10.5.1. DÖRTGENLER VE ÖZELLİKLERİ

Ünite içerisinde yer alan konuların 10.5.1.1. DÖRTGENİN TEmEL ELEmaNLaRı VE ÖZELLİKLERİ

başlıkları vardır. BİLGİ

• Herhangi üç doğrusal olmayan dört noktayı birleştiren dört doğru parçasından oluşan kapalı şekle
dörtgen denir.
• Bir dörtgenin; açılarına, köşelerine ve kenarlarına dörtgenin temel elemanları denir.
• Bir düzlemde herhangi üçü doğrusal olmayan A, B, C, D noktaları verilsin.
[AB], [BC], [CD], [DA] doğru parçalarının birleşimine ABCD dörtgeni denir.
ABCD Dörtgeninin Özellikleri G

Bölümlere ait kazanımların

Yandaki şekilde; C

1. A, B, C, D noktaları dörtgenin köşeleridir. c

başlıkları vardır.
2. [AB], [BC], [CD], [DA] doğru parçaları dörtgenin
D b
kenarlarıdır. Bu kenarların uzunlukları; IABI = a, E
H
IBCI = b, ICDI = c, IDAI = d’dir. f
d e
3. BADº , CBAº , DCB ve CDA
º º dörtgenin iç açıları,
CBFº , DCG , ADH
º º ve BALº da dış açılarıdır.
A a
4. [AB] ile [CD] ve [BC] ile [AD] kenarları karşılıklı B F
L
kenarlar, AΩ ile CΩ ve BΩ ile DΩ karşılıklı açılardır.
5. Ardışık olmayan iki köşeyi birleştiren [AC] ve [BD] doğru parça- C
ları, dörtgenin köşegenleridir. Bu köşegenlerin uzunlukları; IACI = e,
n

IBDI = f ile gösterilir.

Öğreneceğiniz kazanıma ilgi

ege

D
köş

Her bir iç açı sı nın öl çü sü 180° den kü çük olan dört ge ne dışbükey α
dörtgen; her han gi bir iç açı sı nın öl çü sü 180° den bü yük olan dört ge ne

ve merakınızı çekecek resimler, de içbükey dörtgen de nir. Yan da ki şe kil iç bü key bir dört gen dir. A α > 180° B

Yan da ki dört gen ler den birincisi dış bü key, 1 2

açıklamalar, sorular vb. vardır.

ikinsincisi de iç bü key dört gen dir. Bu dört gen le­
köşegen
rin 4 ke na rı, 4 kö şe si ve 4 iç açı sı var dır.
Dış bü key dört ge nin kö şe gen le ri dört ge nin iç
böl ge sin de, iç bü key dört ge nin kö şe gen le rin den
bi ri üçgenin dış böl ge sin de dir. Kö şe gen ler dört­
Dışbükey dörtgen İçbükey dörtgen
ge nin yar dım cı ele ma nı dır.
Bu kitapta dörtgen denilince dışbükey dörtgen anlaşılacaktır. Konu incelenişlerinde sadece dış-
bükey dörtgenler incelenecektir.

Bir Dörtgenin İç ve Dış açılarının Ölçüleri Toplamı

Öğreneceğiniz kazanımla ilgili

BİLGİ

Bir dörtgenin iç açılarının ölçüleri toplamı 360º ve dış açılarının ölçüleri toplamı 360º’dir.

bilgiler vardır. D

Bir dörtgenin köşegenlerinden biri çizilirse dörtgen iki üçgene ayrılır. C

1
Üçgenin iç açılarının ölçüleri toplamı 180º olduğundan, dörtgenin iç açıları
2
toplamı 2 .180º = 360º’dir.
A B

116

9
 ÖRNEK
2 4
f , g : � Æ �, f(x) =x + 2, g(x) = – x + 4 fonksiyonları veriliyor. f, g, f + g ve ÖRNEK
f – g fonksiyon-
3 3 Yanda verilen ABCD dörtgeninde; m(A) = 75º, m(B) = 65º ve D C
larının grafiklerini aynı koordinat sisteminde çizelim.
Y m(C) = 85º ise m(D)’nü bulalım. x 85º

Çözüm f–g Çözüm

2 4 2 6 Dörtgenin iç açıları ölçüleri toplamı 360º olduğundan 75º 65º
(f + g)(x) = ( x + 2) + (– x + 4) = – x + 6 ve f
3 3 3 75º + 65º + 85º + x = 360º � x = 360º —225º = 135º’dir. A B
2 4 4 A
(f – g)(x) = ( x + 2) – (– x + 4) = 2x – 2’dir.
3 3
ETKİNLİK
f+g
x f(x) g(x) (f + g)(x) (f – g)(x) 2

–3 Araç ve Gereç: Dosya kâğıdı, cetvel, kalem .

0 f(0) = 2 g(0) = 4 (f + g)(0) = 6 (f – g)(0) = –2 3
X
0 1 g 9 kâğıdına bir ABCD dörtgeni çiziniz. Bu dörtgenin dış bölgesinde bir E noktası alınız.
• Dosya
3 f(3) = 4 g(3) = 0 (f + g)(3) =4 (f – g)(3) = 4
–2 • E noktasından dörtgenin kenarlarına paralel ışınlar çiziniz.
• (f + g) � (f – g) = {A} ise A � f’dir. • Kenarları aynı yönde paralel olan açıların ölçüleri eşit midir?
• Köşeleri E olan açılardan dörtgenin dış açılarına eş olanları belirleyiniz.
ETKİNLİK • Eş açıların ölçüleri de eşit ise dörtgenin dış açılarının ölçüleri toplamının kaç derece olduğunu
Araç ve Gereçler: Dosya kâğıdı, cetvel, kalem. söyleyiniz.
�’den �’ye tanımlı f(x) = 2x2 + 1, g(x) = x3 – x, h(x) = x2 + 2, k(x) = 2x3 – 3x, t(x) = x ve n(x) = 3
fonksiyonları veriliyor. Dörtgenlerle İlgili Teoremler
• Verilen fonksiyonların tek veya çift olma durumlarını belirtiniz.
Bilgiyi uygulayabileceğiniz kendi
• İki çift fonksiyonun çarpımı ve bölümü ile elde edilen fonksiyonların çift fonksiyon olup olmadığını
İNCELEYEREK ÖĞRENELİM

kendinize veya grup arkadaşlarınızla

tartışınız. 1. Bir dörtgende komşu iki iç açının açıortaylarının kesim noktasında C
• İki tek fonksiyonun çarpımı ve bölümü ile elde edilen fonksiyonun çift fonksiyon olup olmadığını
oluşan açının ölçüsü, diğer iki iç açının ölçüleri toplamının yarısına eşittir.
yapabileceğiniz çalışmalar vardır.
tartışınız.
Verilen: ABCD dörtgeninde A ve B açılarının açıortayları [AE] ve
• Bir çift fonksiyon ile bir tek fonksiyonun çarpımının nasıl bir fonksiyon olduğunu belirtiniz.
D
E
[BE]’dır.
• İki çift fonksiyonun toplamını, iki tek fonksiyonun toplamını bulunuz. Elde ettiğiniz fonksiyonların x
nasıl bir fonksiyon olduğunu belirtiniz. α n
m(CΩ ) + m(DΩ ) n
İstenen: m(AEBº) = y = ’dir. α
2 A B
ALIŞTIRMALAR İspat: EAB üçgeninde; m(EABº) = α, m(EBAº) = n ise
1. �’den �’ye f(x) = x2 + x + 1, g(x) = x – 1 fonksiyonları veriliyor. Aşağıdaki fonksiyonları bulunuz. m(AΩ ) + m(BΩ )
Öğrendiğiniz kazanımla
m(AEBº) = x = 180° – (α + n) ve α + n = olduğundan,
f 2
a. f + g b. f – g c. f . g ç.
g m(AΩ ) + m(BΩ ) + m(CΩ ) + m(DΩ ) m(AΩ ) + m(BΩ ) m(AΩ ) + m(BΩ ) + m(CΩ ) + m(DΩ )
= 180° o
x=
2
–
ilgili uygulama yapabileceğiniz
2
e
2
2
2.
3
= m(CΩ ) + m(DΩ ) bulunur.
f, g : � Æ �, f(x) = – x + 2, g(x) = x – 4 fonksiyonları veriliyor. f, g, f + g ve f – gx fonksiyon-
2 değişik tipte sorular vardır.
larının grafiklerini aynı koordinat sisteminde çiziniz.

ÖRNEK
3. f: A Æ �, f = {(a, –1), (b, 3), (c, 4), (d, 6)} ve g: A Æ �, g = {(a, 2), (b, 4), (c, –3), (d, 0)} ise D
Yandaki şekilde verilenlere göre AEB açısının ölçüsünü bulalım.
3f(b) + 4g(c) işleminin sonucunu bulunuz. 86° C
4. Çözüm
�’den �’ye f(x) = 3x + 2 ve g(x) = –x + 3 fonksiyonları için (f . g)(2) aşağıdakilerden hangisidir?
E 30°
m(C) = 180° – 30° = 150° ise
A. – 8 b. 0 c. 8 d. 16 E. 40 x
m(DΩ ) + m(CΩ ) 86° + 150° 236°
m(A£EB) = x = = = = 118° dir. A B
2 2 2
60
117
ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.
Bir torba içinde aynı büyüklükte 6 mavi, 5 beyaz bilye vardır. Bu torbadan art arda 2 bilye çekiliyor.
a. Çekilen bilyelerin ikisinin de mavi olma olasılığı ...........................................
b. Çekilen bilyelerin birinin mavi, birinin beyaz olma olasılığı ...........................
c. İlk çekilen bilyenin mavi, ikincinin beyaz olma olaslığı .................................

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

Bir torbada 4 beyaz, 5 mavi, 6 kırmızı bilye vardır. Çekilen bilye torbaya atılmamak koşulu ile tor-
badan rastgele art arda 3 bilye çekiliyor.

Tamamladığınız ünite ile ilgili o

4
a. Çekilen 3 bilyenin 3’ünün de kırmızı olma olasılığı ’dir.
91

ünitedeki her bir kazanıma ait değişik

3
b. İlk ikisinin mavi ve üçüncüsünün kırmızı olma olasılığı ’dir.
91

tipte sorular vardır.

8
c. 2 sinin mavi, birinin beyaz olma olasılığı ’dir.
91
45
ç. 3 bilyeden birinin mavi olma olasılığı ’dir.
91

3. 2. soruda verilenlere göre,

a. 3 bilyeden en az birinin mavi olma olasılığını bulunuz.
b. Bilyelerin farklı renkte olma olasılığını bulunuz.

4. Bir çorap üretim atölyesindeki iki makineden I. si çoraplarını %60’ını, II. si de %40’ını üretmektedir.
I. makinenin ürettiği çorapların % 6’sı, II. makinenin ürettiği çorapların %4’ü defolu çıkmaktadır.
Rastgele seçilen bir çorabın defolu olduğu biliniyor. Bu çorabı I. makinenin üretmiş olma olasılığını
bulunuz.

5. Bir torbada her çifti ayrı renkte 8 çift çorap vardır. Bu torbadan rastgele alınan 2 çorabın bir çift oluş-
turma olasılığı kaçtır?
1 1 1 1 1
A. B. C. D. E.
8 4 15 16 3

6. Bir torbada eşit sayıda mavi ve beyaz bilye vardır. Bu torbadan geri konulmamak üzere art arda
14
çekilen iki bilyenin ikisinin de mavi olma olasılığı olduğuna göre, ilk durumda torbadaki bilye
17
sayısı kaçtır?
A. 36 B. 31 C. 28 D. 20 E. 18

7. Bir kutuda bulunan 10 tebeşirin 3’ü kırmızıdır. Bu kutudan arka arkaya gelişigüzel 2 tebeşir alınıyor.
Bu iki tebeşirin ikisinin de kırmızı olma olasılığı kaçtır?
1 1 2 3 4
A. B. C. D. E.
15 12 9 10 15

8. Bir torbada üzerlerinde 1, 2, 2, 3 yazılı 4 kart, ikinci bir torbada da üzerlerinde 1, 1, 2, 2, 2, 3 yazılı
6 kart vardır. Her iki torbadan birer kart çekiliyor. Kartlardaki sayıların aynı olma olasılığını bulunuz.

43

10
 I. BÖLÜM: VERİ, SAYMA VE OLASILIK

1. ÜNİTE SAYMA

Giriş
Saymanın en ilkel sistemi “çentik atma” olarak bilinen sistemdir. İlk çağlar-
da, avcıların avladıkları hayvanların sayısını çentik atarak belirledikleri, kaya-
lara çizdikleri resim ve çentiklerden anlaşılmıştır.
Basketbol oyununda da takımların ve oyuncuların yaptıkları basketler çete-
le tutularak ta belirlenir.
Bu sayma işlemine “bire bir eşleme yoluyla sayma prensibi” denir.
Günümüzde, yoldan geçen araçlar, stadyuma giren seyirciler, banliyö tren-
lerine binen yolcular nasıl sayılmaktadır? Açıklayınız.

NE­LER ÖĞ­RE­NE­CE­ĞİZ?
1. Olayların gerçekleşme sayısını toplama ve çarpma prensiplerini kullanarak hesapla-
mayı,
2. n tane nesnenin dizilişlerini (permütasyonlarını) örneklerle açıklamayı,
3. n elemanlı bir kümenin r tane elemanının kaç farklı şekilde sıralanabileceğini,
4. n elemanlı bir kümenin r tane elemanının kaç farklı şekilde seçileceğini,
5. Kombinasyon kavramının aşağıdaki temel özelliklerini:
• C(n, r) = C(n, n – r) • C(n, 0) + C(n, 1) + … + C(n, n) = 2n
• n elemanlı bir kümenin alt küme sayısının 2n olduğunu,
6. Pascal özdeşliğini göstermeyi ve Pascal üçgenini oluşturmayı,
7. Binom teoremini ve Binom açılımındaki katsayıları Pascal üçgeni ile ilişkilendirmeyi
öğreneceğiz.

11
 10.1.1. SIRALAMA VE SEÇME
10.1.1.1. OLAYLARIN GERÇEKLEŞME SAYISINI TOPLAMA VE ÇARPMA PRENSİPLERİNİ
KULLANARAK HESAPLAMA
Sayma
Bir kümenin eleman sayısı, kümenin elemanları ile 1’den başlayarak ardışık doğal sayılar arasında
bire bir eşleme kurularak bulunabilir. Bu sayma işlemine eşleme ile sayma denir.
Bir deneyin olası sonuçlarını tek tek saymanın dışında sayma prensipleri de vardır.

Toplama Prensibi ile Sayma

BİLGİ
Sonlu ve ayrık iki küme A ve B olsun. s(A∏B) = s(A) + s(B)’dir. Sonlu ve ayrık iki kümenin birleşi-
minin eleman sayısını bu şekilde bulmaya toplama prensibi ile sayma denir.

ÖRNEK
Bir kitaplık rafında bulunan 5 roman ve 2 hikâye kitabı arasın-
dan, 1 roman veya 1 hikâye kitabının kaç farklı biçimde alınabilece-
ğini bulalım.
Çö­züm
Romanların kümesi R = {R1, R2, R3, R4, R5} � s(R) = 5’tir.
Hikâye kitaplarının kümesi H = {H1, H2} � s(H) = 2’dir.
s(RUH) = s(R) + s(H) = 5 + 2 = 7’dir. Bu kitaplık rafından, 1 roman veya 1 hikâye kitabı 7 farklı bi-
çimde alınabilir.

Çarpma Prensibi ile Sayma

BİLGİ
• Her birinin eleman sayısı n olan m tane ayrık kümenin birleşiminin eleman sayısı n . m’dir.
• Bir işlem n1 farklı şekilde, bu işlemi takip eden işlem n2 farklı şekilde, ... ve r’nci işlem de nr farklı
şekilde elde ediliyorsa bu işlemlerin tamamının elde ediliş sayısı n1 . n2 . … . nr’dir. Bu prensibe
çarpma prensibi ile sayma ya da çarpmanın temel ilkesi denir.

ÖRNEK
Yukarıdaki örnekte sözü edilen kitaplık rafından 1 roman ve 1 hikâye kitabınının kaç farklı biçimde
alınabileceğini bulalım.

Çözüm
s(R) = 5 ve s(H) = 2 olduğundan, kitaplık rafından 1 roman ve 1 hikâye kitabı,
s(R) . s(H) = 5 . 2 = 10 farklı biçimde alınabilir.

ÖRNEK
Bir çiçekçi bir demetinde 6 gül bulunan demetlerden bir günde 15 demet satmıştır. Çiçekçinin bir
günde sattığı gül sayısını bulalım.

Çözüm
Bir demette 6 gül varsa 15 demetteki gül sayısı 6 . 15 = 90’dır. O halde çiçekci bir günde 90 gül
satmıştır.

12
 ÖRNEK
A kentinden B kentine 2, B kentinden C kentine de 3 farklı yolla gidiliyorsa A kentinden B kentine
uğramak şartıyla C kentine kaç farklı yoldan gidilebileceğini bulalım.
Çözüm
A ile B arasındaki yolları a, b; B ile C arasındaki yolları da c, a c
d, e olarak adlandıralım: A ile B arasındaki yolların kümesi {a, b}, A B C
d
B ile C arasındaki yolların kümesi de { c, d, e} olsun. A’dan B’ye
uğramak şartıyla C’ye gitmek isteyen bir kişinin seçebileceği yolla-
b e
rın sayısı { a, b} kümesi ile { c, e, d } kümesinin eleman sayılarının
çarpımı kadardır. Yani 2 . 3 = 6’dır.
c 1. yol: (a, c)

Bu yolların seçimi yanda ağaç diyagramı ile gösterilmiş ve a d 2. yol: (a, d)

yollar sıralı ikili olarak yazılmıştır. İnceleyiniz.
e 3. yol: (a, e)

c 4. yol: (b, c)
ÖRNEK
b d 5. yol: (b, d)
A = { 1, 2, 3, 4, 5, 6 } kümesinin elemanları ile üç basamaklı;
e 6. yol: (b, e)
a. Kaç sayı, b. Rakamları farklı kaç sayı,
c. 500’den büyük kaç tek sayı yazılabileceğini bulalım.

Çözüm
a. x y z Koşula uyan sayılar yazılırken; tablodaki x yerine 6, y yerine 6 ve z yerine de 6
rakam yazılabilir. Çarpma yoluyla sayma prensibine göre 6 . 6 . 6 = 216 tane 3
6 6 6
basamaklı sayı yazılabilir.

b. x ≠ y ≠ z Koşula uyan sayılar yazılırken; tablodaki x yerine 6 rakam arasından biri, y yerine
kalan 5 rakamdan biri, z yerine de kalan 4 rakamdan biri yazılır. Çarpma yoluyla
6 5 4
sayma prensibine göre, 6 . 5 . 4 = 120 tane rakamları farklı 3 basamaklı sayı
yazılabilir.

c. x y z Bir sayının tek sayı olması için birler basamağındaki rakamın tek olması gerekir.
Koşula uyan sayılar yazılırken; z yerine 1, 3, 5 rakamlarından biri, x yerine 5, 6
2 6 3
rakamlarınadan biri, y yerine de 1, 2, 3, 4, 5, 6 rakamlarından biri yazılır.

Buna göre, 2 . 6 . 3 = 36 tane 3 basamaklı 500’den büyük tek sayı yazılabilir.

ÖRNEK
Yandaki araç plakasının I. bölmesindeki kutulara il kodu, II. bölmesinde- I II III
ki kutulara alfabemizdeki 29 harf arasından belirlenen 23 harf, III. bölmedeki
kutulardan ilkine 0 gelmemek koşulu ile rakamlar yazılacaktır. Bu koşula göre,
kaç plaka oluşturulabileceğini bulalım.

Çözüm
İl kodu tüm plakalarda olacağından, I. bölme içine tek seçim yapılır. II. bölmedeki kutulardan her
birine 23 harften biri gelecektir. III. bölmedeki ilk kutuya 0 gelmiyeceğine göre 9 rakamdan biri yazılır.
Diğer kutulara da 10 rakamdan biri yazılır. Çarpma yoluyla sayma ilkesine göre, koşula uyan bir ile ait
plaka sayısı: 1.23.23.9.10.10. = 476 100’dür.
81 ilimize ait plaka sayısı da 81 . 476 100 = 38 564 100 olur.

13
 ÖRNEK
6 farklı kitap bir kitaplık rafına yan yana konulacaktır. Bu kitaplar kitaplık rafına;
a. Kaç farklı biçimde,
b. Belli iki kitap yan yana gelme koşulu ile kaç farklı biçimde dizilir?
Çözüm
a b c d e f
a. Raftaki sıra olsun.
a yerine 6 farklı kitaptan biri, b yerine kalan 5 kitaptan biri, c yerine kalan 4 kitaptan biri, ..., f yerine
de sona kalan 1 kitap konulur.
O hâlde, çarpma yoluyla sayma prensibine göre, 6 kitap yan yana
6 . 5 . 4 . 3 . 2 . 1 = 720 farklı biçiminde dizilir.
b. Belli iki kitap yan yana geldiğinde, bu iki kitap tek kitap olarak
kabul edilir. Bu durumda 5 kitap varmış gibi işlem yapılır.
A B
5 kitap yan yana 5 . 4 . 3 . 2 . 1 = 120 farklı biçimde dizilir.
Belli olan kitaplar A ve B olsun. Bu iki kitap birbirinden ayrılmayacağına göre, AB ya da BA gibi dizilir.
O hâlde, belli iki kitap yan yana gelme koşulu ile 6 kitap bir rafta
2 . 120 = 240 farklı biçimde dizilir.

ETKİNLİK
Araç ve Ge­reç: Dosya kâğıdı, cetvel, kalem.
a ve b harfleri; x, y, z rakamlarını göstermek üzere bir evrak çantasına
şifre yapılacaktır.
• Bu şifre için yandaki tabloyu dosya kâğıdına çiziniz. I II
• I. bölmedeki her kare için alfabemizdeki ilk 10 harften birisi,
II. bölmeye de x yerine 0 gelmemek koşulu ile x, y ve z yerine ra- x y z
kamlar yazılacaktır.
• Verilen koşullara göre kaç farklı şifre oluşturabileceğinizi bulunuz.

ALIŞTIRMALAR
1. Bir sınıfta 32 öğrenci vardır. Bu sınıftan önce bir başkan, sonra bir başkan yardımcısı seçiminin

kaç değişik biçimde yapılabileceğini bulunuz.
2. A = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6} kümesinin elemanlarıyla rakamları farklı ve dört basamaklı;
a. Kaç sayı yazılır? b. Kaç tek sayı yazılır? c. Kaç çift sayı yazılır?
ç. 5 ile bölünebilen kaç sayı yazılır? d. 25 ile bölünebilen kaç sayı yazılır?

3. A kentinden B kentine 3 farklı yol, B kentinden C kentine de 2 farklı yol vardır. Bir kimse her se-
ferinde B kentinden geçmek koşulu ile
a. A
’dan C’ye kaç değişik şekilde gidebilir?
b. A’dan C’ye kaç değişik şekilde gidip dönebilir?

4. 24 kişilik bir sınıftan önce bir başkan, sonra bir başkan yardımcısı, sonra da laboratuvar sorum-
lusu seçilecektir. Bu seçimin kaç değişik biçimde yapılabileceğini bulunuz.

5. Rakamlar kümesinin elemanları ile 3 basamaklı sayılar yazılacaktır. Bir rakamı bir kez kullanmak
koşulu ile kaç çift sayı yazılır?

14
 10.1.1.2. SINIRSIZ SAYIDA TEKRARLAYAN NESNELERİN DİZİLİŞLERİNİ
(PERMÜTASYONLARINI) ÖRNEKLERLE AÇIKLAMA

246 264 426 462 642 624

Okul numaram 246’dır. Numaramdaki ra-
kamların yerlerini değiştirerek oluşturdu- 6 4 6 2 2 4
ğum sayıları ağaç diyagramı ile gösterdim.
Bu sayıların her biri {2, 4, 6} kümesinin bir 4 6 2 6 4 2
permütasyonudur.
4
2 6

n Elemanlı Bir Kümenin n’li Permütasyonları

BİLGİ
• Bir A kümesinin elemanlarının farklı dizilişlerinin her biri A kümesinin bir permütasyonudur.
• s(A) = n ise A kümesinin n’li permütasyonlarının sayısı P(n, n) ile gösterilir.

ÖRNEK
4 kişinin dizilmiş 4 sandalyeye kaç değişik şekilde oturabileceklerini bulalım.

Çözüm
1 2 3 4
1. sandalyeye 4 kişi 4 farklı şekilde,
2. sandalyeye kalan 3 kişi 3 farklı şekilde,
3. sandalyeye kalan 2 kişi 2 farklı şekilde ve
4. sandalyeye de kalan 1 kişi oturur.
Çarpma yoluyla sayma prensibine göre 4 kişi- 4 3 2 1
nin 4 sandalyeye farklı oturuşlarının sayısı,
4 . 3 . 2 . 1 = 24
bulunur. Bu da 4 elemanlı bir kümenin 4’lü permütasyonlarının sayısıdır. Bu sayı P(4.4) ile ifade edilir.
P(4,4) = 4 . 3 . 2 . 1’dir.
1’den 4’e kadar ardışık doğal sayıların çarpımının gösterimi 4! şeklindedir. Bu ifade “4 faktöriyel”
biçiminde okunur. 4! = 1 . 2 . 3 . 4’tür.

Faktöriyel Kavramı
BİLGİ
• n∈IN+ olmak üzere, 1’den n’ye kadar olan ardışık doğal sayıların çarpımına n faktöriyel denir ve
n! ile gösterilir.
• n! = 1 . 2 . 3. … . (n – 1) . n’dir.
• 1! = 1 ve 0! = 1 olarak tanımlanır.

ÖRNEKLER
• 5! = 1 . 2 . 3 . 4 . 5 = 120’dir.
7!
• 8! = 1.2.3.4.5.6.7.8 = 7! . 8’dir.
• 10! = 10.9.8.7.6.5.4.3.2.1 = 10.9! ve
• n! = n(n – 1) (n – 2)! biçiminde yazılabilir.

15
 ÖRNEK
KALEM kelimesinde, harflerin yerlerini değiştirerek anlamlı ya da anlamsız kaç kelime yazılabile-
ceğini bulalım.

Çözüm
“KALEM” kelimesinde 5 farklı harf vardır. Bu harflerin oluşturduğu a b c d e
küme {K, A, L, E, M}’dir. . . . . .
Yandaki tabloda a yerine bu kümedeki 5 harften biri, b yerine ka- 5 4 3 2 1
lan 4 harften biri, c yerine kalan 3 harften biri, d yerine kalan 2 harften
biri ve e yerine de kalan harf yazılır. Çarpma yoluyla sayma prensibine göre, yazılabilecek kelime
sayısı 5 . 4 . 3 . 2 . 1 = 120’dir.
Bu sayı 5 elemanlı bir kümenin 5’li permütasyonlarının sayısıdır. P(5, 5) = 5! şeklinde yazılır.

ÖRNEK
Her rakam aynı büyüklükteki kartlara yazılarak bir torbaya konuyor. Bu torbadan çekilen bir kart
tekrar torbaya konmak koşulu ile 3 kez kart çekilirse kaç farklı diziliş olacağını bulalım.

Çözüm
Rakamların sayısı 10 olduğundan, her rakamı çekmek için 10 farklı yol vardır. Çekiliş sayısı 3 oldu-
ğundan, çarpma yoluyla sayma prensibine göre, 10 . 10 . 10 = 103 farklı şekilde diziliş oluşur.
O hâlde, n çeşit nesne ile oluşturulabilecek r’li dizilişlerin sayısı nr dir.

ÖRNEK
3 mektup 4 değişik posta kutusundan postalanacaktır.
a. Her mektup farklı posta kutusundan postalandığında,
b. Mektupların farklı posta kutusundan postalanma zorunluluğu yoksa, bu 3 mektubun kaç değişik
biçimde postalanabileceğini bulalım.

Çözüm
a. Her mektup farklı posta kutusundan postalanırsa, 1. mektup 4 farklı kutudan birine, 2. mektup ka-
lan 3 kutudan birine ve 3. mektup da kalan 2 kutudan birine atılır. Buna göre, her mektup farklı kutulara
atılmak koşulu ile 3 mektup 4 . 3 . 2 = 24 değişik biçimde postalanır.
b. Mektupların farklı kutulara konulma zorunluluğu yoksa 3 mektup herhangi bir kutuya birlikte ko-
nulabilir. Bu durumda 1. mektup için 4 değişik kutu, 2. mektup için 4 değişik kutu ve 3. mektup için de 4
değişik kutu kullanılabilir. Buna göre 3 mektup 4 . 4 . 4 = 43 = 64 değişik biçimde postalanır.

ÖRNEK
3 farklı roman, 3 farklı hikâye ve 2 farklı şiir kitabının bir rafa kaç değişik şekilde dizilebileceğini ve
romanlar bir arada olmak koşulu ile kaç değişik biçimde dizilebileceğini bulalım.

Çözüm
• Kitapların sayısı 3 + 3 + 2 = 8’dir. 8 kitabın bir rafta farklı dizilişlerinin sayısı P(8,8) = 8!’dir.
• Romanlar bir arada olduğunda, romanlar 1 kitap kabul edilir. Bu durumda kitap sayısı 1 + 3 + 2 = 6
olur. 6 kitabın farklı dizilişlerinin sayısı P(6, 6) = 6!’dir. Romanların da kendi aralarında farklı dizilişle-
rinin sayısı P(3, 3) = 3!’dir. Buna göre romanlar bir arada olmak koşulu ile bu kitapların farklı diziliş-
lerinin sayısı 6! 3! = 720 . 6 = 4320’dir.

16
 10.1.1.3. n ELEMANLI BİR KÜMENİN r TANE ELEMANININ KAÇ FARKLI ŞEKİLDE
SEÇİLİP SIRALANABİLECEĞİNİ HESAPLAMA

Kitaplık raflarındaki kitapların ve telefon tellerine konmuş kırlangıçların konumu sıralı bir diziliştir.

BİLGİ
n elemanlı bir kümenin, r ≤ n olmak üzere, birbirinden farklı r tane elemanlarından oluşan sıralı
r’lilerinden her birine, n elemanlı bir kümenin r’li bir permütasyonu denir ve r’li permütasyon sa-
yısı P(n, r) ile gösterilir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
s(A) = n ve r ≤ n olmak üzere, A kümesinin r’li permütasyonlarının sayısının,
n!
P(n, r) = n(n – 1)(n – 2) … (n – r + 1) ya da P(n, r) = olduğunu gösterelim.
(n – r)!
Verilen: s(A) = n ve r ≤ n’dir.
n!
İstenen: P(n, r) = n(n – 1) (n – 2) … (n – r + 1) = ’dir.
(n – r)!
İspat x1 x2 x3 xr
• A kümesinin r’li permütasyonlarını ( ) ile gösterelim:
, , ,…,

n n–1 n–2 n–(r–1)

x1 yerine A kümesinin n tane elemanı, n farklı şekilde yazılabilir.
x2 yerine de A kümesinin elemanlarından biri x1 yerine yazıldıktan sonra geri kalan n – 1 elema-
nı n – 1 farklı şekilde yazılabilir.
Benzer şekilde işleme devam edilirse xr yerine de A kümesinin kalan n – (r – 1) tane elemanı
n–(r–1) = (n – r + 1) farklı şekilde yazılabilir.
O hâlde, A kümesinin r’li permütasyonlarının sayısı, çarpma yoluyla sayma prensibine göre;

P(n, r) = n(n–1)(n–2) … (n–r+1)

işlemi ile bulunur.
• P(n, r) = n(n–1)(n–2)…(n–r+1) eşitliğinin sağ tarafını (n–r)! ile çarpalım ve bölelim:

n(n–1)(n–2) … (n–r+1)(n–r)!
P(n, r) = [(n–r)! = (n–r)(n–r–1)… 3. 2. 1]
(n–r)!

n(n–1)(n–2) … (n–r+1)(n–r)(n–r–1) … 3.2.1 n!

= = olur.
(n–r)! (n–r)!
n!
O hâlde, s(A) = n ise A kümesinin r’li permütasyonlarının sayısı P(n, r) = ’dir.
(n–r)!
n! n!
Özel olarak r = n � P(n, n) = = (0! = 1 olarak tanımlanır.)
(n–n)! 0!

n!
= = n!’dir.
1
P(n, n) = n(n–1)(n–2) … 3.2.1’dir.

17
 ÖRNEK
A = {a, b, c, d, e} kümesinin 3’lü permütasyonlarının sayısını bulalım.

Çözüm
A kümesinin 3 lü bir permütasyonu, A kümesinin 3 elemanının farklı sıralanışlarından biridir.
Bu sıralanışı yanda çizilen kutularda gösterelim. 1 2 3
s(A) = 5 olduğundan A kümesinin elemanları;
1. kutuya 5 farklı, 2. kutuya kalan 4 eleman 4 farklı, 3. kutuya da kalan 3 5 4 3
eleman 3 farklı şekilde yerleştirilir.
Çarpma yoluyla sayma prensibine göre, 5 elemanın 3’lü permütasyonlarının sayısı, 5.4.3 = 60’tır.
Bu yazılış, P(5, 3) = 5.4.3 şeklinde ifade edilir.
O hâlde, n ≥ 3 � P(n, 3) = n(n – 1)(n – 2) ve
n ≥ r � P(n, r) = n(n – 1)(n – 2) … (n – r + 1) olur.
Ayrıca,
n!
P(n, r) = ifadesinde n = 5 ve r = 3 yazılırsa
(n – r)!

5! 5! 5.4.3.2!
P(5, 3) = = = = 5.4.3 = 60 bulunur.
(5 – 3)! 2! 2!

ÖRNEK
P(n, 2) = 56 ise n değerini bulalım.

Çözüm
n! n(n – 1)(n – 2)!
P(n, 2) = = = n(n – 1) = n2 – n olur.
(n – 2)! (n – 2)!

n2 – n = 56 � n2 – n – 56 = 0
(n + 7)(n – 8) = 0 � n = –7 veya n = 8’dir. n ∈ N+ olduğundan, n = 8 bulunur.

ÖRNEK
8 atletin katıldığı 100 metre yarışında altın, gümüş ve bronz madalyanın kaç farklı şekilde dağıtıla-
bileceğini bulalım.

Çözüm
n = 8 ve r = 3 � P(8,3) = 8. 7. 6 = 336 bulunur.
Madalyalar 8 atlet arasında 336 farklı biçimde dağıtılabilir.

ÖRNEK
A = {1, 3, 5, 7, 9} kümesinin 3’lü permütasyonlarının kaç tanesinde 7 bulunur?

Çözüm
A = {1, 3, 5, 7, 9} kümesinin 3’lü permütasyonlarının sayısı s(A) = 5 olduğundan,
P(5, 3) = 5 . 4 . 3 = 60’tır.
A kümesinden 7 yi çıkarırsak {1, 3, 5, 9} kümesinin 3’lü permütasyonlarının sayısı da
P(4, 3) = 4 . 3 . 2 = 24 olur. Buna göre, A kümesinin 3’lü permütasyonlarının,
P(5, 3) – P(4, 3) = 60 – 24 = 36 tanesinde 7 bulunur.

18
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

a. Her çocuğa bir oyuncak verilmek koşuluyla 5 farklı oyuncak 5 çocuğa .............................
değişik biçimde dağıtılır.
b. P(n + 1, 4) = 10 . P(n, 2) � n = .......................
c. "BARIŞ” kelimesinin harfleri ile AR ile başlayan anlamlı ya da anlamsız ...............................
kelime yazılır.

2. 3 kız ile 4 erkek öğrenci, erkekler arka sırada ve kızlar ön sırada olmak üzere kaç değişik fotoğraf
çektirirler?
A. 48 B. 72 C. 96 D. 120 E. 144

3. T = { A, B, C, O, E, F } kümesinin 5’li permütasyonlarından kaç tanesinde A bulunur?

4. Aşağıdaki ifadelerde n değerini bulunuz.

a. P(n, 2) = 42 b. 6. P(n, 2) = P(n, 3) c. P(n, 4) = 6 . P(n, 3)

5. AralarındaTülin ve Erkan’ın bulunduğu 6 kişi sinemaya gidiyorlar. Bu 6 kişi sinema salonundaki

koltuk sırasında;
a. Kaç değişik biçimde oturabilirler?
b. Tülin ile Erkan yan yana oturmak koşulu ile kaç değişik biçimde oturabilirler?
c. Tülin ile Erkan yan yana oturmamak koşulu ile kaç değişik biçimde oturabilirler?

6. Alfabedeki harfleri kullanarak anlamlı ya da anlamsız 4 harfli kaç kelime yazılabilir?

7. Galatasaray ile Fenerbahçe’nin maç yaptığı bir stad önünde sıralı dikilmiş 7 bayrak’direğine 4 FB
ve 3 GS bayrağı kaç farklı biçimde asılabilir?

Vazoda bulunan 9 çiçek arasından ikisini

seçmek istiyorum. Seçeceğim 2 çiçek, 9
çiçekten oluşan çiçek kümesinin 2’li bir
kombinasyonudur.

BİLGİ
1. s(A) = n ise A kümesinin r’li (r ≤ n ) permütasyonlarının sayısı P(n, r); r’li kombinasyonlarının
sayısı da C(n, r) ile gösterilir.
2. A kümesinin r’li permütasyonlarının sayısı r’li kombinasyonlarının sayısının r! katıdır.
P(n, r) = r! . C(n, r) olur.

19
 İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
n!
n elemanlı bir A kümesinin r’li kombinasyonlarının sayısı C(n, r) = ’dir.
r! . (n – r)!
n!
Verilen: s(A) = n ve P(n, r) = ’dir.
(n – r)!
n!
İstenen: C(n, r) =
r! (n – r)!

İspat: A = {a1, a2, ..., ar, ar+1, ...,an} kümesinin bir alt kümesi B = {a1, a2, a3, ..., ar} olsun. B
kümesi A kümesinin r’li kombinasyonudur. s(B) = r olduğundan, B kümesinin r! tane r’li permü-
tasyonu vardır.
O hâlde, A kümesinin r’li permütasyonlarının sayısı olan P(n, r) ile r’li kombinasyonlarının sayısı
olan C(n, r) arasında, C(n, r) . r! = P(n, r) eşitliği yazılır.

n!
P(n, r) (n – r)! n!
Bu eşitlikten, C(n, r) = = = bulunur.
r! r! r!(n – r)!

AÇIKLAMA

• A kümesinin r’li kombinasyonlarının sayısı r’li alt kümelerinin sayısıdır.

• A kümesinin r’li bir kombinasyonundaki r tane elemanın yazılışında sıranın önemi yoktur.

• A kümesinin r’li permütasyonunda sıralanışının önemi vardır.

• Permütasyonda sıralı diziliş, kombinasyonda seçim söz konusudur.

n
• C(n, r) ifadesi ` j şeklinde de yazılır.
r

ÖRNEK
Tülin 7 yakın arkadaşı arasından 4’ünü evine davet etmek istiyor.
a. Tülin’in 4 arkadaşını kaç farklı şekilde seçebileceğini,
b. Arkadaşlarından ikisinin beraber olmak istememesi hâlinde Tülin’in bu 4 arkadaşını kaç farklı
şekilde seçebileceğini bulalım.

Çözüm
7! 7.6.5.4! 7.6.5
a. Tülin 4 arkadaşını, C(7, 4) = = = = 35 farklı biçimde seçebilir.
4! (7 - 4) ! 4 !. 3 ! 3.2.1
b. Beraber olmak istemeyen 2 kişiyi gruptan çıkarırsa geri kalanlar arasından 4 kişi C(5, 4) kadar

farklı seçebilir. Ayrıca bu 5 kişi arasından seçerek elde edilen 3’lü gruplara 2 kişiden biri çağrılabilir.

Buna göre, seçim sayısı,

5! 5! 5.4! 5.4.3!
C(5, 4) + 2 . C(5, 3) = + 2. = + 2.
4! (5–4) ! 3! (5–3) ! 4!.1! 3!.2!
= 5 + 2 . 10 = 5 + 20 = 25 bulunur.

20
 ÖRNEK
Bayramda karşılaşan 7 kişi arasında kaç tokalaşma olabileceğini bulalım.

Çözüm
Tokalaşma 2 kişi arasında olur. O hâlde tokalaşma sayısı 7 ele-
manlı bir kümenin 2’li kombinasyonlarının sayısı kadardır.
n n!
n = 7 ve r = 2 � c m =
r r! (n – r)!

7 7! 7 . 6 . 5!
� c m= = = 21 olur.
2 2! (7 – 2)! 2 . 5!

7 kişi arasında yapılabilecek tokalaşma sayısı 21’dir.

ÖRNEK
5’i kırmızı, 7’si beyaz olan güller arasından 3’ü beyaz, 2’si kırmızı
olan bir gül demetinin kaç farklı biçimde oluşturulabileceğini bulalım.

Çözüm
• Kırmızı güller { K1, K2, K3, K4, K5 } ise bu kümeden

{ K1, K2 }, {K1, K3}, ... gibi seçilen ikişerli güllerin sayısı

5
c m = 10’dur. 1
2
• Beyaz güller {B1, B2, ..., B7} ise bu kümeden {B1, B2, B3},
7
{B1, B2, B4}, ... gibi seçilen üçerli güllerin sayısı c m = 35’tir. 2
3
• 1 ve 2 ’den 2’si kırmızı ve 3’ü beyaz olan { K1, K2, B1, B2, B3}, ... gibi gül demetlerinin sayısı, çarp-
5 7
ma yoluyla sayma prensibine göre, c m . c m = 10 . 35 = 350 bulunur.
2 3
ÖRNEK
Bir düzlemde 8 farklı nokta veriliyor. Buna göre;
a. Herhangi üçü doğrusal olmayan bu 8 nokta kaç doğru parçası belirtir?
b. Herhangi üçü doğrusal olmayan bu 8 nokta kaç üçgen belirtir?
Çözüm
Noktaların kümesi, N = { A, B, C, D, E, F, G, H } olsun.
a. Farklı iki noktadan bir doğru geçtiğinden, bu noktalar ikişer ikişer birleştirilirse [AB], [AC], ..., [GH]
gibi doğru parçaları oluşur. Bu doğru parçalarının sayısı, C(8, 2) kadardır.

8! 8 . 7 . 6!
C(8, 2) = = = 28 bulunur.
2! (8 – 2)! 2 . 6!

b. Bir düzlemin doğrusal olmayan farklı 3 noktası ikişer ikişer birleştirilirse bir üçgen meydana gelir.
Verilen noktalardan da ABC, ..., FGH gibi üçgenler oluşturulur. Bu üçgenlerin sayısı, C(8, 3) kadardır.
8! 8 .7 . 6 . 5!
C(8, 3) = = = 56 bulunur.
3! (8 – 3)! 3. 2 . 5!

21
 ÖRNEK
5 usta ve 4 işçi arasından en az 2’si işçi olan 5 kişilik bir ekibin kaç farklı şekilde seçilebileceğini
bulalım.

Çözüm
Seçilecek ekiplerin her birinde en az 2 işçi olacağından ekipler; 2’si işçi olanlar, 3’ü işçi olanlar ve
4’ü işçi olanlar şeklinde seçilir.
Buna göre;
4 5
2’si işçi olan 5 kişilik ekip sayısı c m . c m,
2 3
4 5
3’ü işçi olan 5 kişilik ekip sayısı c m . c m ve
3 2
4 5
4’ü işçi olan 5 kişilik ekip sayısı c m . c m ’dir.
4 1
4 5 4 5 4 5
Koşula uygun ekip sayısı; c m . c m + c m . c m + c m . c m
2 3 3 2 4 1
6 . 10 + 4 . 10 + 1 . 5 = 60 + 40 + 5 = 105 bulunur.

ÖRNEK
Düzlemde birbirine paralel 5 doğru ile bu paralel doğruları kesen ve birbirine paralel 3 doğru verili-
yor. Bu doğruların kaç paralelkenar oluşturduğunu bulalım.

Çözüm d1 d2 d3 d4 d5
k1
Şekle göre, d1 // d2 // d3 // d4 // d5 ve
k1 // k2 // k3 tür. k2

k3

Bir paralelkenar oluşturmak için d1, d2, d3, d4, d5 doğruları arasından 2, k1, k2, k3 doğruları arasın-
dan da 2 doğru seçmek gerekir. Çünkü şekildeki paralelkenarlardan herhangi birinin karşılıklı iki kenarı
d1, d2, d3, d4, d5 doğrularından ikisi üzerinde ise diğer karşılıklı iki kenarı da k1, k2, k3 doğrularından ikisi
üzerindedir. Buna göre, şekildeki paralelkenar sayısı,
C(5, 2) . C(3, 2) = 10 . 3 = 30 bulunur.

ÖRNEK
C(n, r) = C(n, n – r) olduğunu gösterelim.

Çözüm
n n!
C(n, r) = ` j = = a olsun. 1
r r ! (n - r ) !

n n! n!
C(n, n – r) = ` j= = = a’dır. 2
n- r ^n - r h ! 6n - (n - r)@ ! (n - r ) ! r !

1 ve 2 den, C(n, r) = C(n, n – r) ve ` n j = ` n

j olduğu görülür.
r n- r
O hâlde, eleman sayısı n olan bir küme için
n n n n n n n n
c m=c m= ` j  , c m = c m,c m=c m , … , `nj = ` j ’dir.
0 n-0 n 1 n- 1 2 n- 2 r n - r

22
 ÖRNEK
s(A) = 20 ise A kümesinin 18’li kombinasyonlarının sayısını bulalım.

Çözüm
n n 20 20 20
` j=` j olduğundan, c m=c m=c m ’dir.
r n- r 18 20 - 18 2
10
20 20! 20 .19. 18!
c m= = = 190 bulunur.
2 2! (20 - 2) ! 1. 2 . 18!

ÖRNEK
Bir öğrenci bir vazoda bulunan 6 gül arasından 1 veya daha fazla gülü seçerek öğretmenine vermek
istiyor. Öğrencinin bu seçimi kaç farklı şekilde yapabileceğini bulalım.

Çözüm
Gül sayısı 6 olduğundan, farklı seçme işlemlerinin sayısı, 6 elemanlı kümenin 1, 2, 3, 4, 5 ve 6
elemanlı alt kümelerinin sayıları toplamı olur. Güllerin oluşturduğu kümenin alt küme sayısı 26 = 64
olduğundan, öğrenci;

6 6 6 6 6 6
c m + c m + c m + c m + c m + c m = 2 6 –1 = 64 – 1 = 63 farklı seçim yapabilir.
1 2 3 4 5 6

Bu örnekten kombinasyonla ilgili aşağıdaki özellikleri yazabiliriz.

6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6
c m + c m + c m + c m + c m + c m + c m = 2 6 ve c m = c m = 1, c m = c m = 6
0 1 2 3 4 5 6 0 6 1 5

6 6 6
c m = c m = 15 ve c m = 20 olduğundan 1 + 6 + 15 + 20 + 15 + 6 + 1 = 64’tür.
2 4 3

n n n n n
c m + c m + c m +...+ c m + c m = 2n olur.
0 1 2 n–1 n

ALIŞTIRMALAR

Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

1.
10 15 n n 10
a. c m + c m = .... b. 5 c m = 3 c m � n = .... c. c m değeri r = .... için en büyüktür.
3 12 2 3 r

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. 9 basketbolcu arasından 5 kişilik bir takım 126 farklı şekilde şeçilir.
b. 9 basketbolcu arasından kaptan değişmemek koşulu ile 5 kişilik bir takım 60 farklı şekilde
seçilir.
c. 5 erkek 7 kız öğrenci arasından üçü erkek öğrenci olmak koşuluyla 5 kişilik bir ekip 210 farklı
şekilde seçilir.

23
 3. Bir düzlemde herhangi üçü doğrusal olmayan 11 nokta veriliyor. Buna göre;

a. Bu noktalar kaç doğru belirtir? b. Bu noktalar kaç üçgen belirtir?
c. Bu noktalarla birer köşeleri ortak olan kaç üçgen oluşturulabilir?
4. Bir çember üzerinde 10 nokta alınıyor. Köşeleri bu noktalardan 4’ü olan kaç dörtgen çizilebilir?
5. Bir öğrenci 10 soruluk bir sınavda 8 soruya cevap verecektir. Bu öğrencinin ilk 3 soruya cevap
vermesi zorunlu olduğuna göre, cevap vereceği soruları kaç farklı biçimde seçebilir?
6. Bir düzlemde 6 paralel doğru ile bu doğruları kesen ve birbirine paralel 4 doğru veriliyor. Bu
doğruların oluşturduğu şekilde kaç paralelkenar vardır?
7. Bir düzlemde bulunan 8 doğrudan 4’ü birbirine paraleldir. Bu doğrular en fazla kaç noktada
kesişir?
8. P(n, 1) + C(n, 1) + C(n, 2) = 20 ise P(n, 3) kaçtır?
9. 7.C(n, 2) = 3.C(n, 3) ise n kaçtır?
10. 5’i kırmızı olan 8 gül arasından en az biri kırmızı olmak koşulu ile 3 gül kaç değişik biçimde seçilir?
11. Bir tebeşir kutusunda 5 beyaz 4 kırmızı tebeşir vardır. Bu kutudan 3’ü beyaz ve 2’si kırmızı 5
tebeşir kaç farklı şekilde seçilir?
12. Bir sağlık ocağında 3 doktor 4 hemşire vardır. Doktor ve hemşirelerden oluşan 4 kişilik bir ekibin
kaç tanesinde en az bir doktor vardır?
13. A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} kümesinin elemanları ile yazılan rakamları farklı 5 basamaklı sayı-
lardan kaç tanesinin rakamlarının ikisi çift 3’ü tek olduğunu bulunuz.

10.1.1.5. PASCAL ÖZDEŞLİĞİ VE PASCAL ÜÇGENİNİ OLUŞTURMA

Pascal özdeşliği veya “Pascal üçgeni” olarak isimlendirilen konu ve kavramlar, Pascal’dan önce arala-
rında Ömer Hayyam’ın da bulunduğu Hint, Çin ve İslam medeniyetindeki matematikçi ve düşünürler tarafın-
dan ele alınmıştır.

ÖMER HAY­YAM (1016-1123)

Sel­çuk­lu dev­ri­nin ta­nın­mış âlim ve şa­iri Hay­yam’ın asıl adı Ebül
Feth İb­ra­him Gı­ya­se­din el Hay­ya­mî’dir.
Ni­şa­bur’da dün­ya­ya ge­len Hay­yam, öğ­re­ni­mi­ni de doğ­du­ğu şe­hir­de
yap­mış­tır.
Ömer Hay­yam, Grek, Hind ve ken­di­sin­den ön­ce­ki İs­lâm ma­te­ma­tik­
çi­le­ri­nin çö­ze­me­dik­le­ri ce­bir denk­lem­le­ri­ni sis­tem­li me­tod­lar­la çö­zmüş,
ce­bir, ast­ro­no­mi, fi­zik, me­te­oro­lo­ji ve fel­se­fey­le il­gi­li de­ğer­li eser­le­r
yazmıştır.
Hay­yam, şi­ir ve ede­bi­yat dün­ya­sın­da ne ka­dar ün­lüy­se, ilim ale­min­
de de on­dan da­ha faz­la şöh­re­te lâ­yık­tır. Çün­kü o, ce­bir­de ders ki­tap­la­
rı­na ge­çe­cek ka­dar açık bir şe­kil­de denk­lem­le­ri sınıflandırarak özel­lik­le ikin­ci de­re­ce denk­lem­le­rin
çö­zü­münü açık­la­mıştır. Sel­çuk­lu Sul­ta­nı Me­ik­şah ta­ra­fın­dan Rey Ra­sat­ha­ne­si­’ne da­vet olunmuş
“Tak­vim-i Ce­lâ­lî” di­ğer adıy­la “Zic-i Me­lik Şa­hî” (Me­lik­şah adı­na ast­ro­no­mik tab­lo­lar)yi ha­zır­la­
mış­tır. Hay­yam, mes­lek­taş­la­rıy­la fi­kir alış­ve­ri­şin­de bu­lun­mak­tan haz du­yan ve on­lar­dan fay­da­lan­
ma­ya ça­lı­şan il­mi ki­şi­li­ğe sa­hip ol­muş­tur.
Ce­bir, ge­omet­ri, ast­ro­no­mi ko­nu­la­rın­da ça­lış­ma­la­rı olan Hay­yam’ın 10’dan fazla eseri vardır.
Ce­bi­re ait Arap­ça met­ni Fran­sız­ca ter­cü­me­si ile 1851’de Wo­epc­ke ta­ra­fın­dan Pa­ris’te ya­yım­lan­mış­tır.
(Göker, Lütfi, Matematik Tarihi ve Türk İslam matematikçilerin yeri, MEB yayınevi, İstanbul, 1997).

24
 Pascal Üçgeni
x + y iki terimlisinin sıfırıncı kuvvetinden başlanılarak sıra ile kuvvetleri alınıp özdeşleri aşağıda
gösterilmiştir. Ayrıca, her açılımdaki terimlerin katsayıları da gösterilmiş ve katsayılarla bir üçgen oluş-
turulmuştur. Bu üçgen Pascal üçgenidir.

(x + y)0 = 1
1
(x + y)1 = x + y 1 1
(x + y)2 = x2 + 2xy + y2 1 2 1
(x + y)3 = x3 + 3x2y + 3xy2 + y3 1 3 3 1
1 4 6 4 1
(x + y)4 = x4 + 4x3y + 6x2y2 + 4xy3 + y4
1 5 10 10 5 1
(x + y)5 = x5 + 5x4y + 10x3y2 + 10x2y3 + 5xy4 + y5
(x + y)6 = x6 + 6x5y + 15x4y2 + 20x3y3 + 15x2y4 + 6xy5 +y6 1 6 15 20 15 6 1

AÇIKLAMA
Pascal üçgeninde;
1. Her satırın ilk ve son terimleri 1’dir.
2. Her satırda baştan ve sondan aynı uzaklıktaki terimler aynıdır.
3. Bir üst satırın komşu iki teriminin toplamı, alt satırdaki bu iki terim arasındaki terimi oluşturur.

ÖRNEK
(x + y)5 açılımını Pascal üçgeni yardımı ile bulalım.

Çözüm
x + y iki terimlisinin herhangi bir kuvvetinde x’in üsleri birer azalırken y’nin üsleri birer artar. Buna
göre
(x + y)5 = • x5 + • x4 y + • x3 y2 + • x2 y3 + • x y4 + • y5 tir.
Bu açılımda • yerine, Pascal üçgenindeki (x + y)5 açılımının katsayıları (1, 5, 10, 10, 5, 1) sıra ile
yazılırsa
x5 + 5x4y + 10x3 y2 + 10x2 y3 + 5xy4 + y5 bulunur.
n ¥ N için (x + y)n açılımı,

n n–1 n (n–1) n–2 2 n (n–1) (n–2) n–3 3 n (n–1) 2 n–2 n n–1 n

(x + y)n = xn + x y+ x y + x y + ... + x y + xy + y dir.
1 1.2 1.2.3 1.2 1

Bu açılımda;
1. Her terimde x ile y’nin üslerinin toplamı n olur.
2. x’in üsleri birer azalırken y’nin üsleri birer artar.
3. Baştan ve sondan aynı uzaklıktaki terimlerin katsayıları aynıdır.
4. Katsayılar toplamı x = y = 1 için (1 + 1)n = 2n olur.
a.b
5. Terimlerden biri axb yc ise bu terimden sonra gelen terimin katsayısı olur (Baştan r. terimin
c+ 1
katsayısı aynı terimdeki x’in üssü ile çarpılır; bulunan çarpım aynı terimdeki y’nin üssünün 1 fazlasına
bölünürse bu terimden sonra gelen yani baştan (r + 1)’inci terimin katsayısı bulunur.).

25
 ÖRNEK
(x + y)n açılımının ilk dört terimini yazalım.

Çözüm
(x + y)n = 1. xn y0 + � xn–1 y + �xn–2 y2 + � xn–3 y3 + ... + �x2 yn–2 + �x yn–1 + 1 . x0 yn açılı-
mında, yukarıdaki açıklamaya göre,
• 1. terimin katsayısı: 1

• 2. terimin katsayısı: 1. n = n
1
n (n–1)
• 3. terimin katsayısı: 1. n . n–1 = ve
1 2 1.2
n n–1 n–2 n (n–1) (n–2)
• 4. terimin katsayısı: 1. . . = ’tür. Buna göre;
1 2 3 1.2.3

n (n–1) n–2 2 n (n–1) (n–2) n–3 3

• (x + y)n = xn + n.xn–1 y + x .y + x y +...
1.2 1. 2 . 3

ÖRNEK
(x + 2)6 açılımını Pascal üçgeni yardımı ile bulalım.

Çözüm

(x + 2)6 = �x6 + �x5 . 2 + �x4.22 + �x3.23 + �x2.24 + �x.25 + �26 dır. Bu açılımda � yerine,
Pascal üçgenindeki (x + y)6 açılımının katsayılarını (1, 6, 15, 20, 15, 6, 1) sıra ile yazalım.

(x + 2)6 = 1 . x6 + 6 . x5 . 2 + 15 . x4 . 4 + 20 . x3 . 8 + 15 . x2 . 16 + 6 . x . 32 + 1 . 64

= x6 + 12x5 + 60x4 + 160x3 + 240x2 + 192x + 64 bulunur.

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki ifadelerin özdeşlerini Pascal üçgeninden yararlanarak bulunuz.

a. (2x–y)4 b. (x + 2y)5 c. (x + y)6 ç. (x – 1)6

2. x5 + 5x4 + 10x3 + 10x2 + 5x + 4 = (x + 1)n + m ise m + n kaçtır?

BLAİSE PASCAL (1623 – 1662)

Ünlü Fransız matematikçidir. Küçük yaşlarda matematikle ilgilenmiş 14 yaşına gelince ilmi tar-
tışmalara kabul edilmiştir. Bu tartışmaların yapısı, Fransız İlimler Akademisi’ni doğurmuştur.
Pascal, Fermat ile olasılıklar kuramını kurarak yeni bir matematik konusunu ortaya çıkarmışlar-
dır. Pascal kendi adıyla anılan Pascal üçgenini oluşturmuştur. Pascal üçgeni, Binom açılımındaki
katsayıları bulmaya yarar. Pascal’ın bu üçgeni olasılıklar kuramında da kullanılır.

Bilim Tarihi – Prof. Saraç, Celal – MEB Yayınevi 1983.

26
 10.1.1.6. BİNOM TEOREMİNİ AÇIKLAMA VE AÇILIMDAKİ KATSAYILARI PASCAL
ÜÇGENİ İLE İLİŞKİLENDİRME
x7
Uçurtmamım kuyru-
ğunda hangi iki terimin 5 7x 1
x
kaçıncı kuvvetinin 21
6
açılımındaki terimler
7x x
3
yazılıdır? 35
21x 2

35
x
4
a. w İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Binom teoremi: x, y ¥ � ve n ¥ N olmak üzere;
n n n n n
(x + y)n = c m xn + c m xn–1 y + ... + c m xn–r yr + ... + c m xyn–1 + c m yn dir.
0 1 r n–1 n
İspat: (x + y)n açılımını Pascal özdeşliğine göre ifadesini yazalım.

(x + y)n = 1. xn y0 + � xn–1 y + �xn–2 y2 +...+ � x yn–1 + 1 . x0 yn dir.

n (n–1) n (n–1) (n–2)
Pascal üçgeninden, � yerlerine yazılacak katsayıların sıra ile 1, n, , , ...
1.2 1.2.3
olduğunu biliyoruz.
n n n n (n–1) n n (n–1) (n–2)
c m = 1, c m = n, c m = , c m= , ... olduğundan bu açılım;
0 1 2 1 . 2 3 1.2.3
n n n n n n
(x + y)n = c m xn + c m xn–1 y + c m xn–2 y2 + ... + c m xn–r yr + ... + c m xyn–1 + c m yn
0 1 2 r n–1 n
biçiminde yazılır.
Bu açılımda;
• Her terimde x ve y’nin üsleri toplamı n olur.
• Terim sayısı n + 1’dir.
n
• Baştan (r + 1) inci terim c m xn–r yr dir. Bu terime genel terim de denir.
r
n n n n n
• Katsayıları c m, c m, c m, ..., c m, ... , c m ’dir. Bu ifadelere Binom katsayıları denir.
0 1 2 r n
• Baştan ve sondan aynı uzaklıktaki terimlerin katsayıları Pascal üçgeninin satırlarında olduğu gibi
aynıdır.
• Katsayılar toplamı x = y = 1 yazılarak bulunur.
n n n n n
x = y = 1 � (1 + 1)n  = c m + c m + c m + ...+ c m + c m = 2n dir.
0 1 2 n–1 n

ÖRNEK
(x –2y)8 açılımında x2 y6 lı terimin katsayısını bulalım.

Çözüm

Verilen açılımda, n = 8 ve y’nin kuvveti 6’dır. Bu terim baştan yedinci terimdir. Pascal üçgenine

8 (8 - 1) (8 - 2) (8 - 3) (8 - 4) (8 - 5)
göre, bu terim . x2 . (–2y)6 şeklinde yazılır. Buradan,
1. 2 . 3 . 4 . 5 . 6

27
 8.7. 6 . 5 . 4 . 3
. x2 . 64 . y6 = 1792 x2y6 bulunur.
1.2. 3 . 4 . 5 . 6

ÖRNEK
1 9
cx + 2m
açılımında sabit terim varsa bu terimi bulalım.
x

Çözüm

1 9
cx + 2m
açılımında sabit terim varsa bu terim k . x0 = k’dir.
x

k . x0 terimi k . xp . (x–2)r = k . xp – 2r şeklinde yazılabilir (r, p � N).

Bu terimde p – 2r = 0 � p = 2r dir. p + r = 9 � 2r + r = 9 ve r = 3’tür.
r = 3 � p = 2r = 2 . 3 = 6 ve k . x0 = k . x6 . (x–2)3 = k . x6 . x–6 = k . x0 = k olur.
Bu terim baştan 4. terimdir. Pascal üçgenine göre,

9 (9 - 1) (9 - 2) 93 . 84 . 7
n=9� = = 84 bulunur.
1. 2 . 3 1. 2 . 3
1 9
cx + 2m
açılımında sabit terim vardır. Bu terim k = 84’tür.
x

ALIŞTIRMALAR
1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

1 8
a. c x + m açılımında baştan 3. terim ....
x
b. (x–y)n açılımında terimlerden biri kx5 y2 ise n = ....., k = …
c. (3x – y)5 açılımında katsayılar toplamı ....

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. (x– 1)8 açılımında ortadaki terim 70x4 tür.

b. (x – 2)11 açılımında 11 terim vardır.

1 8
c. c 2x 3 + m açılımında sabit terim 112’dir.
x

3. (x – 2)10 açılımında x6 lı terimin katsayısını bulunuz.

4. (a – 2b)9 açılımında baştan 7. terimi bulunuz.

5. (2x –y)9 açılımında 2. terimi bulunuz.

6. (mx –2y)6 açılımında katsayılar toplamı 216 ise m kaçtır?

A. –2 B. 2 C. 4 D. 5 E. 6

28
 ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

a. A = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6} kümesinin elemanları ile yazılan rakamları farklı dört basamaklı sayılar-
dan ................ tanesi 4 000’den büyüktür.
b. Birbirinden farklı; 3 matematik, 3 fizik ve 2 kimya kitabı, aynı türden kitaplar bir arada olmak
koşulu ile bir rafa .............. değişik şekilde dizilir.
c. (2x – 3y)20 açılımında katsayılar toplamı ...............

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. P(n + 1, 2) = 6 ise n = 2’dir.
1 11
b. c x 2 + m açılımında sabit terim yoktur.
x
c. A = {K, L, M, N} kümesinden 2; B = {A, E, İ, U, Ü} kümesinden 3 harf seçilerek birbirinden farklı
anlamlı ya da anlamsız 5 harfli 4800 kelime yazılır.

3. P(n, 5) = 20 . P(n, 3) ise n değeri kaçtır?

A. 5 B. 6 C. 7 D. 8 E. 9

4. Bir düzlemde 8 nokta veriliyor. Bu noktalardan 4’ü doğrusal ise bu 8 noktanın kaç üçgen belirttiğini
bulunuz.

1 10
5. c x 3 +
2m
açılımında sabit terim kaçtır?
x
A. 90 B. 110 C. 120 D. 180 E. 210

6. Bir sınavda sorulan 8 sorudan 5 ine cevap verilmesi isteniyor. İlk üç sorudan en az ikisine cevap
vermek koşulu ile 5 soru kaç farklı biçimde seçilir?
A. 48 B. 40 C. 36 D. 32 E. 30

1 8
7. c x 2 +
2m
açılımında ortadaki terimi bulunuz.
x

n
8. 8. c m = P (n, 3) ise n kaçtır?
2
A. 9 B. 8 C. 7 D. 6 E. 5

9. Bir okulda 3’ü bayan 7 matematik öğretmeni vardır. Bu 7 matemetik öğretmeni arasından oluşturu-
lan 4 kişilik sınav komisyonlarından kaç tanesinde en az bir bayan öğretmen vardır?
A. 34 B. 36 C. 40 D. 42 E. 48

10. Bir kalem kutusunda 5’i tükenmez olmak üzere, 12 kalem vardır. Bu kutudan en az biri tükenmez
kalem olmak koşulu ile 3 kalem kaç farklı şekilde seçilebilir?
A. 220 B. 210 C. 185 D. 180 E. 175

29
2. ÜNİTE OLASILIK

Olasılığın Tarihçesi
Önceleri gelecekte ne olacağını tahmin etme (gaipten haber verme), doğa
olaylarını yorumlama ve şans oyunları gibi olaylar olan olasılığın, olasılık kuramı
olarak matematikte yerini alması 17. yüzyılın ortalarına rastlar.
Blaise Pascal (1623 - 1662) kendisine sorulan bir şans oyunu sorusunu çöz-
mekle yetinmeyip bu konuda çalışmış ve çalışmalarını çağdaşı Pierre de Fermat
(1601-1665) ile mektuplaşarak paylaşmıştır. Sonunda matematiğin önemli bir
dalı olan olasılık kuramını ortaya çıkarmıştır. Böylece, olasılık, şans oyunlarını
uygulama alanını aşarak bilim, ekonomi, spor, bankacılık, sigortacılık, endüstri
ve kalite kontrol gibi birçok alanda kullanılmaya başlanmıştır.
Hollandalı Matematikçi Christiaan Huygens (1629 - 1695),
Fransız Matematikçi Pierre - Simon Lablace (1749 - 1827),
İngiliz Matematikçi Augustus De Morgan (1806 - 1871),
Rus Matematikçi Andrei Andreyevich Markov (1856 - 1922), olasılık kuramı-
nı geliştiren ünlü matematikçilerdir.*
* [(Mantık, Matematik ve Felsefe, IV. Ulusal Sempozyumu Foça, 5, 8 Eylül
2006), Olasılığın Temelleri (Timur Karacay – Başkent Üniversitesi)]

NE­LER ÖĞ­RE­NE­CE­ĞİZ?
1. Koşullu olasılığı örneklerle açıklamayı öğreneceğiz.
2. Bağımlı ve bağımsız olayları örneklerle açıklamayı öğreneceğiz.
3. Bileşik olayların olasıklarını hesaplamayı öğreneceğiz.

30
 10.2.1. KOŞULLU OLASILIK

10.2.1.1. KOŞULLU OLASILIĞI ÖRNEKLERLE AÇIKLAMA

BİLGİ
• Bir örnek uzayında iki olay A ve B olsun. A olayının çıkanları B olayının çıkanlarına bağlı ise bu
olaylara, bağımlı olaylar denir. B olayına bağlı A olayının olasılığına da A olayının koşullu ola-
sılığı denir. Bu olasılık P(A\B) biçiminde yazılır.
P (A + B)
• P(B) > 0 ve A¢B ≠ � için B koşuluna bağlı A’nın olasılığı P(A\B) = ’dir (Şekil - 1).
P (B)
• B, A’nın bir alt kümesi ise B¢A = B’dir. B’nin olduğu zaman A da olur.
P ^A + Bh P (B)
P(A\B) = = = 1 ’dir (Şekil - 2).
P (B) P (B)
• A ve B ayrıksa A¢B = � ’dir.
P (A + B) 0
P(A\B) = = = 0’dır (Şekil - 3).
P (B) P (B)
1 E 2 E 3 E

A A
B A B
B

A¢B A¢B = B A¢B = �

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
• İki zarın atılması deneyinde, zarlarda gelen sayıların toplamı 6 olduğu bilindiğine göre zarlardan
birinde 2 gelme olasılığını bulalım.
Bu deneyde, örnek uzay E = { 1, 2, 3, 4, 5, 6} x { 1, 2, 3, 4, 5, 6} ve s(E) = 36’dır.
Zarlarda gelen sayıların toplamının 6 olması B; zarların birinde 2 gelmesi olayı da A olsun.
B = {(1, 5), (5, 1), (2, 4), (4, 2), (3, 3)},
A = {(2, 1), (2, 2), (2, 3), (2, 4), (2, 5), (2, 6), (1, 2), (3, 2), (4, 2), (5, 2), (6, 2)} ve A�B = {(2, 4), (4, 2)}
olduğundan, 2
2 5 P (A + B) 36 2 . 36 2
P(A�B) = , P(B) = � P(A\B) = = = = ’tir.
36 36 P (B) 5 36 5 5
ÖRNEK 36

Bir sınıftaki öğrencilerden 15’i mandolin, 8’i flüt ve 5’i de hem mandolin hem flüt çalmasını bil-
mektedir. Bu sınıftan rastgele bir öğrenci seçiliyor.
a. Bu öğrenci mandolin çalıyorsa, flüt de çalma olasılığını bulalım.
b. Bu öğrenci flüt çalıyorsa mandolini de çalma olasılığını bulalım. E
Çözüm F
M
a. Mandolin çalan öğrenciler M, flüt çalan öğrenciler F olsun.
s(M) = 15 , s(F) = 8 ve s(M¢F) = 5’tir. 10 5 3

Mandolin çalan öğrencinin flüt de çalma olasılığı;

31
 5
P ( F + M) 18 5 . 18 1
P(F\M) = = = = ’tür.
P ( M) 15 18 15 3
18
Flüt çalan öğrencinin mandolin çalma olasılığı;
5
P (F + M ) 18 5 18 5
b. P(M\F) = = = . = ’dir.
P (F ) 8 18 8 8
18

Teorem: E bir örnek uzay, A�E, B�E, P(B) > 0 ve A¢B ≠ � için A’nın B koşullu olasılığı,

s (A + B) E
P(A\B) = ’dir.
s (B) A B
s (A + B) s (B)
İspat: Şekle göre, P (A + B) = ve P (B) = ’dir.
s (E) s (E)

s (A + B)
P (A + B) s (E) s (A + B) s (E) s (A + B)
P(A\B) = P(A\B) = = . = ’dir. A¢B
P (B) s (B) s (E) s (B) s (B)
s (E)
ÖRNEK
21 kişilik bir’turist kafilesinde 14 kişi İngilizce, 10 kişi Almanca, 6 kişi de her iki dili bilmektedir. Bu
kafileden rastgele seçilen bir kişinin İngilizce bildiği biliniyor. Bu kişinin Almanca da bilen biri olma ola-
sılığını bulalım.

Çözüm
İngilizce bilenler kümesi İ, Almanca bilenler kümesi A olsun. E
A
s(İ) = 14, s(A) = 10 ve s(İ�A) = 6 olduğundan, İ
A olayının İ koşullu olasılığı;
8 6 4
P(�A) s(�A) 6 3
P(A\İ) = = = = bulunur. 3
P(İ) s(İ) 14 7

ÖRNEK
40 kişilik bir sınıftaki öğrencilere hafta sonun-
da okulda matematik kursunun açılmasını isteyip
İsteyen (A) İstemeyen (B) Toplam
istemedikleri sorulmuş ve yandaki tabloda verilen
Kız (K) 5 13 18
sonuçlar elde edilmiştir. Bu sınıftan rastgele seçilen
Erkek (E) 10 12 22
bir öğrencinin erkek olduğu biliniyor. Bu öğrencinin
kursa katılmak isteyen bir öğrenci olma olasılığını Toplam 15 25 40

bulalım.

Çözüm
Aradığımız olasılık P(A\E) koşullu olasılığıdır.
22 10
s(S) = 40, s(A�E) = 10 , P(E) = , P(A�E) =
40 40
10
P (A + E) 40 10 . 40 10 5
P(A\E) = = = = = ’dir.
P (E) 22 40 22 22 11
40

32
 ÖRNEK
2 1
E örnek uzayında iki olay A ve B’dir. P (B ı) = , P(A¢B) = ise A’nın B koşullu olasılığını
5 4
[P(A\B)] bulalım.

Çözüm 1
2 2 3 P (A + B) 4 1 5 5
P(B') = � P(B) = 1 - = ’tir. P(A\B) = = = . = bulunur.
5 5 5 P (B) 3 4 3 12
Olasılıkta Çarpım Kuralı 5
Teorem
E örnek uzayında iki olay A ve B olsun. P(A) > 0, P(B) > 0 ise P(A ve B) = P(A). P(A\B)’dır.

İspat
P (A + B)
B olayının A koşullu olasılığı, P(B\A) = ’dır.
P (A)
Bu eşitlikten, P(A�B) = P(A) . (B\A) elde edilir.

O hâlde, P(A ve B) = P(A) . P(B\A) olur.

ÖRNEK
Bir torbada 7’si beyaz 4’ü siyah olmak üzere, 11 bilye vardır. Bu torbadan rastgele iki bilye çekiliyor.
a. Çekilen iki bilyenin de beyaz olma olasılığını bulalım.
b. Çekilen bilyelerden birinin beyaz, diğerinin siyah olma olasılığını bulalım.

Çözüm
a. I. Yol: Bilyeler teker teker çekildiğinde, ilk çekilişte beyaz bilye çekme olayı A ise s(A) = 7 ve
örnek uzay s(E) = 7 + 4 = 11 olduğundan
s (A) 7
P(A) = = ’dir.
s (E) 11
İkinci çekilişte de beyaz bilye çekme olayı B ise s(B) = 7 – 1 = 6 ve örnek uzay da E1 ise
s (B) 6 3
s(E1) = 11 – 1 = 10’dur. Bu durum da B’nin A koşullu olasılığı, P(B\A) = = = olur.
s (E 1) 10 5
İki çekilişte de beyaz bilye çekilme olayının olasılığı,

7 . 6 7 .3 21
P(A ve B) = P(A) . P(B\A) = = = olur.
11 10 11 5 55
II. Yol: Torbadaki bilye sayısı 7 + 4 = 11’dir. Bu torbadan iki bilye çekileceğinden, örnek uzayın
11
eleman sayısı s(E) = c m ’dir. {B1, B2, B3, B4, B5, B6, B7} kümesinin 2 elemanlı alt kümelerinin sayısı
2
7
c m ’dir. O hâlde çekilen iki bilyenin ikisinin de beyaz olma olasılığı
2
7 7.6
c m
2 1.2 42 . 2 21
= = = ’tir.
11 11.10 2 110 55
c m
2 1.2
7
b. I Yol: Birinci bilyenin beyaz olma olasılığı P(A) = ’dir. İkinci bilyenin siyah olması olayı C
11
olsun. C’nin A koşullu olasılığı,
4
P(C\A) = ’dur. Buna göre,
10
7 . 4 7 .2 14
P(A ve C) = P(A) . P(C\A) = = = ’tir.
11 10 11 5 55

33
 Birinci çekilişte siyah, ikinci çekilişte beyaz olma olasılığı da,
4 . 7 28 14
P(S ve B) = = = olduğundan, torbadan çekilen iki bilyenin birinin beyaz birinin siyah
11 10 110 55
olma olasılığı, bulunan olasılıkların toplamına eşittir.
14 14 28
+ = bulunur.
55 55 55
7
II. Yol: Çekilen bilyelerin biri beyaz, diğeri siyah istendiğinden, 7 beyaz bilyeden 1 bilye c m farklı
1
4
biçimde, 4 siyah bilyeden 1 bilye c m farklı biçimde seçilir. Biri beyaz diğeri siyah olan ikili bilyelerin sayısı
1
7 4 11
c m . c m olur. Tüm ikili bilyelerin sayısı c m olduğundan, çekilen iki bilyenin birinin beyaz diğerinin siyah
1 1 2
7 4
c m.c m
1 1 7.4 28
olma olasılığı: = = bulunur.
11 55 55
c m
2

ÖRNEK
İki torbadan birine 1'den 9'a kadar, ikincisine de 1'den 6'ya kadar rakamlar kartlara yazılarak konu-
luyor. Bu torbalardan biri rastgele seçiliyor.
a. Seçilen torbalardan alınan kartta tek sayı olma olasılığını bulalım.
b. Çekilen karttaki sayı tek ise bu kartın 1. torbadan çekilmiş olma olasılığını bulalım.

Çözüm
I. II.
a. Çekilen karttaki sayının tek olma
olayı A olsun.

I. Yol 1 2 3 1 2

• 1. torbanın seçilme olayı B ise 4 5 6

tek
3 4
tek
1 7 8 9 5 5 6 3
P(B) = ’dir. 9 6
2

5
1. torbadaki 9 sayının 5 tanesi tek sayı olduğundan, A’nın B koşullu olasılığı P(A\B) = ’dur.
9
1.5 5
P(A�B) = P(B) . P(A\B) = = ’dir.
2 9 18
1
• II. torbanın seçilme olayı C ise P(C) = ’dir.
2
3
• II. torbadaki 6 sayının 3 tanesi tek sayı olduğundan A’nın C koşullu olasılığı P(A\C) = ’dır.
6
1.3 3 1
P(A�C) = P(C) . P(A\C) = = = ’tür.
2 6 12 4
A olayının olasılığı bulunan olasılıkların toplamıdır.

P(A) = P(A�B) + P(A�C) = P(B) . P(A\B) + P(C) . P(A\C)

1.5 1.3 5 1
= + = +
2 9 2 6 18 4

10 + 9 19
= = bulunur.
36 36

34
 II. Yol
Ağaç diyagramı ile olasılığı hesaplayalım.
Tek ya da çift sayı
olma olasılıkları
1.5
Torbaların seçilme 5 T�
2 9
olasılıkları 9 A olayının olasılığı

I
1
2 4 Ç 1.5 1.3 19
9 + =
2 9 2 6 36
3 1.3
T�
1 6 2 6
2 II

3 Ç
6

Yukarıdaki diyagramda, torbaların seçilme, çekilen karttaki sayının tek ya da çift olma olasılıkları
dalların üzerlerine yazılmıştır.
1 5 5
• T’ye I’den geçerek ulaşmada dallardaki olasılıkların çarpımı . = ’dir.
2 9 18
1.3 1
• T’ye II’den geçerek ulaşmada dallardaki olasılıkların çarpımı = ’tür.
2 6 4
1.5 1.3 5 1 19
• A olayının olasılığı da P(A) = + = + = bulunur.
2 9 2 6 18 4 36

b. Çekilen tek sayının I. torbadan çekilme olasılığı P(I) olsun.

1.5 5
P (A + B) 2 9 18 1 5 . 36 10
P(I) = = = = = bulunur.
P (A + B) + P (A + C) 1.5 1.3 19 18 19 19
+
2 9 2 6 36 2

ALIŞTIRMALAR

3 1
1. E örnek uzayında iki olay A ve B’dir. P(A') = , P(A¢B) = ise P(B\A)’nı bulunuz.
7 4

2. 10 - A sınıfında 12 kız 28 erkek, 10 - B sınıfında 16 kız 24 erkek öğrenci vardır. Rastgele seçilen
bir öğrenci kız ise bu öğrencinin 10 - A sınıfından seçilmiş olma olasılığını bulunuz.

3. Bir çift zar atılıyor. Zarlardan herhangi birinin 5 geldiği bilindiğine göre zarlarda okunan sayıların
toplamının 8 ya da daha büyük olma olasılığını bulunuz.

4. Bir torbada 4 mavi, 5 kırmızı; ikinci bir torbada 4 kırmızı 5 mavi bilye vardır.
a. 1. torbadan bir bilye alınıp rengine bakılmadan 2. torbaya atılıyor. Daha sonra 2. torbadan bir
bilye çekiliyor. Bu bilyenin kırmızı olma olasılığını bulunuz.
b. 1. torbadan bir bilye çekilip ikinci torbaya atılıyor. Daha sonra ikinci torbadan bir bilye çekilip
birinci torbaya atılıyor. Buna göre sonuçta ilk durumu elde etme olasılığını bulunuz.

35
 10.2.1.2. BAĞIMLI VE BAĞIMSIZ OLAYLARI ÖRNEKLERLE AÇIKLAMA; GERÇEKLEŞME
OLASILIKLARINI HESAPLAMA

Benim sınavı kazanmam ya da

kazanamamam, arkadaşımın sına-
vı kazanmasını etkiler mi?

BİLGİ

E örnek uzayında iki olay A ve B olsun. P(A) > 0, P(B) > 0 için B olayının gerçekleşip gerçekleşme-
mesinin A olayının gerçekleşmesi olasılığına bir etkisi yoksa A ve B olaylarına bağımsız olaylar denir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Bir madenî parayı iki kez üst üste attığımızda 1. atışta paranın yazı gelmesi olayı A; ikinci atışta
da paranın yazı gelmesi olayı B olsun. 1. atışta paranın yazı gelmesi ikinci atışta da paranın yazı
gelmesini etkilemez. Bu deneyde A ve B olayları bağımsız olaylardır. Bu olayların olasılıkları
1 1
P(A) = ve P(B) = ’dir.
2 2
Koşullu olasılıkta çarpım prensibine göre, P(A¢B) = P(A) . P(B\A) olduğunu biliyoruz. A ve B
olayları bağımsız olduğunda,
P(B\A) = P(B) ve P(A\B) = P(A) dır.
O hâlde, P(A¢B) = P(A) . P(B/A) = P(A) . P(B) olur.
Bu deneyin örnek uzayı E = {YY, YT, TY, TT}’dir. Örnek uzayı Venn şeması ile olasılıkları da
ağaç diyagramı ile gösterelim.
1 1.1 1
Y � YY Æ = ’tür.
2 2 2 4

E Y
1 1 T Æ YT
YY YT 2 2
1 Y Æ TY
TY TT 2
1 T
2 1 T Æ TT
2
1.1 1
P(A ve B) = P(A) . P(B) = = ’tür.
2 2 4
ÖRNEK
Bir zar ile bir madenî para birlikte atılıyor. Zarın 6 ve paranın tura gelme olasılığını bulalım.
Çözüm
Paranın tura gelmesi ile zarın 6 gelmesi olayları bağımsız iki olaydır.
1
Zarın 6 gelmesi olayı A ise P(A) = ve
6
1
paranın tura gelmesi olayı B ise P(B) = ’dir.
2
1.1 1
P(A�B) = P(A) . P(B) = = bulunur.
6 2 12

36
 ÖRNEK
Bir pil kutusundaki piller arasında 2 kalem pil vardır. Bu kalem pillerden herhangi birinin bitik olma
1
olasılığı ’tir. Her iki pilin de bitik olma olasılığını bulalım.
25
Çözüm
1 1
Bu deneyde 1. pilin bitik olması olayı A; 2. pilin bitik olma olayı da B olsun. P(A) = ve P(B) = ’tir.
25 25
A ve B olayları bağımsız olduğundan,
1 . 1 4 . 4 16
P(A � B) = P(A) . P(B) = = = = 0, 0016 ’dır.
25 25 100 100 10 000

Bağımlı Olaylar

BİLGİ

Bir E örnek uzayında iki olay A ve B olsun. A olayının gerçekleşmesi B olayının gerçekleşmesini
etkiliyorsa, A ile B olaylarına bağımlı olaylar; B olayının da A olayına bağlı olay denir.

ÖRNEK
Bir torbada, 5 beyaz 4 siyah bilye vardır. Torbaya geri atmama koşulu ile arka arkaya çekilen iki
bilyeden birincisinin beyaz ikincisinin de siyah olma olasılığını bulalım.

Çözüm
5
İlk çekilen bilyenin beyaz olması olayı A ise P(A) = ’dur.
9
4
İkinci çekilen bilyenin siyah olma olayı B ise torbada 8 bilye kaldığından,P(B) = ’dir. Buna göre,
8
5.4 5 1 5
P(A�B) = P(A) . P(B) = = . = ’dir.
9 8 9 2 18
Bu deneydeki olaylardan birinin gerçekleşmesi diğerinin gerçekleşmesini etkilediğinden bu olaylar
bağımlı olaylardır.
Eğer ilk çekilen bilye torbaya atılarak ikinci bilye çekilseydi olaylar bağımlı değil, bağımsız olurdu.
5 4 20
Bu durumda çekilen bilyelerin birinin beyaz diğerinin siyah olmasının olasılığı da . = olurdu.
9 9 81
ÖRNEK
1 2
İki kişiden 1.’nin hedefi vurma olasılığı , 2.’nin hedefi vurma olasılığı ’dir. Bu kişiler hedefe atış
3 7
yaptıklarında hedefin vurulma olasılığını bulalım.

Çözüm
1 2
1.’nin hedefi vurma olayı A ise P(A) = , 2.’nin hedefi vurma olayı B ise P(B) = ’dir. Hedefe atış
3 7
yapıldığında hedefin vurulma olasılığı P(A‡B)’dir.

1.’nin hedefi vurma olayı, 2.’nin hedefi vurma olayından bağımsızdır.

P(A¢B) = P(A) . P(B)’dir.

P(A‡B) = P(A) + P(B) – P(A¢B) = P(A) + P(B) – P(A) . P(B)

1 2 1.2 7 + 6 + (–2) 11
= + – = = bulunur.
3 7 3 7 21 21
(7) (3)

37
 ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Dosya kağıdı, bir madenî para, bir zar, kalem.
• Madenî parayı ve zarı ayrı ayrı atınız. Para atma deneyinde paranın yazı gelme olayı A, zar atma
deneyinde de zarın 2 gelme olayı B olsun.
• P(A), P(B) ve P(A) . P(B) değerlerini bulunuz.
• Madenî para ile zarı birlikte atınız. Bu deneyin örnek uzayını liste yöntemi ile yazınız.
• P(A¢B) olasılığını bulunuz.
• P(A¢B) ile P(A) . P(B) sonuçlarını karşılaştırınız.
• A ile B olayları bağımsız mı?

ALIŞTIRMALAR

1. İki tebeşir kutusundan I. sinde 3’ü kırmızı 8 tebeşir, II. sinde 2’si kırmızı 5 tebeşir vardır. Rast-
gele seçilen bir kutudan bir tebeşir alınıyor. Buna göre;
a. Alınan tebeşirin kırmızı olma olasılığını bulunuz.
b. Alınan tebeşir kırmızı ise bu tebeşirin I. kutudan alınmış olma olasılığını bulunuz.

2. 10 kişilik bir’turist grubundaki’turistlerin 3’ü Alman’dır. Bu gruptan seçilen 3 kişinin Alman olma-
ma olasılığını bulunuz.

3. Bir sınıfta 18 erkek ve 8 kız öğrenci vardır. Bu sınıftan 3 öğrenci art arda seçiliyor. Bu öğrenci-
lerin ilk ikisinin erkek, üçüncüsünün kız olma olasılığını bulunuz.

3 1
4. İki avcıdan I.’nin hedefi vurma olasılığı , II.’nin hedefi vurma olasılığı da ’dir. Bu avcılar
5 2
hedefe atış yaptıklarında hedefin vurulma olasılığını bulunuz.

3 5
5. Ayşe’nin sınavı kazanma olasılığı , Tülin’in sınavı kazanma olasılığı ’dir. Buna göre;
8 7
a. En az birinin sınavı kazanma olasılığını bulunuz.
b. Yalnız Tülin’in sınavı kazanma olasılığını bulunuz.

6. Üç kalem kutusundan 1. sinde 2 kırmızı, 3 mavi; 2. sinde 3 kırmızı, 1 mavi; 3. sünde 1 kırmızı,
4 mavi kalem vardır. Bu kalem kutularından biri seçiliyor ve içinden bir kalem alınıyor. Alınan
kalemin kırmızı olma olasılığını bulunuz.

7. Bir zar art arda iki kez atılıyor. Birincisinde gelen sayının ikincide gelen sayıdan büyük olma
olasılığını bulunuz.

8. İki torbadan 1. sinde 3 kırmızı, 2 mavi ve 5 beyaz bilye vardır. 2. torbada 2 kırmızı, 3 beyaz
bilye vardır. Bir zar atılıyor. Atılan zarda 3 ten küçük gelirse 2. torbadan, 2’den büyük gelirse 1.
torbadan bir bilye çekiliyor. Çekilen bilyenin kırmızı olma olasılığını bulunuz.

38
 10.2.1.3. BİLEŞİK OLAYLARIN OLASILIKLARINI HESAPLAMA

Menüye göre;
Izgara, ayran ve yemek
sonu yiyeceklerden birini seç-
me olasılığım kaçtır?

MENÜ
Yiyecek İçecek Yemek Sonu
Yiyecek
Izgara Ayran Dondurma
Pide Meyve Suyu Meyve
Pizza – Kurabiye

BİLGİ

• Bir deneyde bir ya da daha çok çıktının kümesi bir olaydır.

• Bir deneyin sadece bir çıktısının kümesi basit olay; birden çok çıktısından oluşan küme de bileşik olaydır.
Örneğin, bir zar atma deneyinde 2 gelmesi basit olay, tek sayı gelmesi bileşik bir olaydır.

ÖRNEK
Bir grup insana organ naklini destekleyip desteklemedikleri hakkında görüşleri sorulduğunda, bir
kısmı desteklediğini bir kısmı da karşı olduğunu belirtiyor. Bu gruptan iki kişiye organ nakli ile ilgili görü-
şü sorulduğunda oluşan durumları Venn şeması ve ağaç diyagramı ile gösterelim. Basit ve bileşik birer
olay yazalım.

Çözüm
Organ naklini destekleyen D, karşı çıkan da K olayı olsun.
Örnek uzayı Venn şeması ile olasılıkları da ağaç diyagramı ile gösterelim.

D Æ DD
Bu deneyde A = {DD} olayı basit,
E D B = {DK, KD} olayı da bileşik bir
K Æ DK
DD DK olaydır.
D Æ KD
KD KK
K
K Æ KK
Dondurma
Ayran Meyve
ÖRNEK Izgara Kurabiye
Meyve Dondurma
Meyve
Yukarıda verilen menüye göre seçenekler yanda Suyu
Kurabiye
ağaç diyagramı ile gösterilmiştir. Dondurma
Ayran Meyve
Diyagrama göre; Izgara, ayran, yemek sonu yi- Kurabiye
Pide Dondurma
yeceklerden birinin seçilmesinin olasılığı: Meyve
Meyve
Suyu Kurabiye
1.1.3 3 1 Dondurma
= = ’dır. Ayran Meyve
18 18 6
Pizza Kurabiye
Meyve Dondurma
Meyve
Suyu Kurabiye

39
 ÖRNEK
Murat ve Cem 100 metre yarışı yapıyorlar. Murat’ın yarışı kazanma olasılığı % 60, Cem’in yarışı
kazanma olasılığı da % 40’tır. Bu kişiler 2 kez yarışıyorlar. Birinci yarışı Murat’ın, ikinci yarışı da Cem’in
kazanma olasılığını bulalım.

Çözüm
60 3 40 2
Murat ve Cem’in yarışı kazanma olasılıkları; P(M) = = ve P(C) = = ’tir.
100 5 100 5
3

5 M
M
3
Yandaki ağaç diyagramına göre, 2 3 .2
5 C P ( M + C) =
5 5 5
P(M � C) = P(M) . P(C)
3.2 6
= = ’tir. 3
5 5 25 5 M
2
5 C
2 C
ÖRNEK 5
İlaçların yan etkileri olduğu gibi bazı ilaçların da insanlarda alerji yapma özellikleri vardır. Bir A ila-
1
cının bir hastada alerji yapma olasığılı ’dur. Bu ilaç üç hastaya verildiğinde;
10
a. Olası durumları ağaç diyagramı ile gösterelim.
b. Üç hastada da alerji yapma olayı A ise P(A) değerini bulalım.
c. A' olayının olasılığını bulalım.

Çözüm
a. Hastalar H1, H2, H3 olsun. Aşağıdaki diyagramda noktalı yerleri doldurunuz.

I. Hasta (H1) II. Hasta (H2) III. Hasta (H3)

1 1 . 1 . 1 1
P(H1, H2, H3) = =
1 10 10 10 10 1000
9
10
10
1 1 . 1 . 9 9
P(H1, H2, H'3) = =
10 1 10 10 10 1000
9 10 ...........................................................
9
10
10
1 ...........................................................
1 10 ...........................................................
9 10 9
10 10
1 ...........................................................
10 ...........................................................
9
10
9 9 . 9 . 9 729
P(H'1, H'2, H'3) = =
10 10 10 10 1000

1 . 1 . 1 1
b. P(A) = P(H1 � H2 � H3) = P(H1) . P(H2) . P(H3) = = ’dir.
10 10 10 1000
1 999 1 999
c. P(A) = =olduğundan, P(A') = 1–P(A) = 1– = ’dir.
1000 1000 1000 1000

40
 ÖRNEK
Bir torbaya 1’den 12’ye kadar doğal sayılar aynı büyüklükteki kartlara yazılarak konuluyor. Bu tor-
badan rastgele bir kart çekiliyor.
a. Çekilen karttaki sayının 7’den büyük veya tek sayı olma olasılığını,
b. 7’den büyük veya 4’ten küçük bir sayı olma olasılığını,
c. 7’den büyük ve 4’ten küçük bir sayı olma olasılığını bulalım.
Çözüm
a. E = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12} ⇒ s(E) = 12’dir. Sayının 7’den büyük olma olayı
A ise A = {8, 9, 10, 11, 12} ve s(A) = 5’tir.
Sayının tek olma olayı B ise B = {1, 3, 5, 7, 9, 11} ve s(B) = 6’dır.
A�B = {9, 11} ve s(A�B) = 2’dir.
5 , 6 2
P(A) = P(B) = ve P(A�B) = olduğundan,
12 12 12
P(A∏B) = P(A) + P(B) – P(A�B)
5 6 2 9 3
= + – = = ’tür.
12 12 12 12 4
b. Sayının 4’ten küçük bir sayı olma olayı C ise C = {1, 2, 3} ve s(C) = 3’tür.
3
A�C = �’dir. P(C) = ve P(A�C) = 0’dır.
12
5 3 8 2
P(A∏C) = P(A) + P(C) – P(A�C) = + –0= = ’tür.
12 12 12 3
c. 7’den büyük ve 4’ten küçük sayılar aynı anda oluşmaz.
A�C = � olduğundan, P(A�C) = 0’dır.
ÖRNEK
Bir sınıfta 12 kız ve 18 erkek öğrenci vardır. Bu sınıfta kızların 7’si ve erkeklerin 8’i FB’lidir. Bu
sınıftan bir öğrenci rastgele seçiliyor. Seçilen öğrencinin kız veya FB li olma olasılığını bulalım.
Çözüm
Örnek uzay S ise s(S) = s(K) + s(E) = 12 + 18 = 30’dur.
Seçilen öğrencinin kız olma olayı A ise s(A) = s(K) = 12’dir.
Seçilen öğrencinin FB li olma olayı B ise s(B) = 7 + 8 = 15’tir.
Aradığımız olasılık A∏B olayının olasılığıdır.
12 15 7
P(A) = , P(B) = ve P(A�B) = olduğundan,
30 30 30
12 15 7 20 2
P(A∏B) = P(A) + P(B) – P(A�B) = + – = = ’tür.
30 30 30 30 3
ÖRNEK
İki madeni para ile iki zar birlikte atılıyor. Paraların farklı, zarların aynı gelme olasılığını bulalım.

Çözüm
2
• Paraların farklı gelme olayı A ise P(A) = ’tür.
4
6
• Zarların aynı gelme olayı B ise P(B) = ’dır.
36
A ve B olayları bağımsızdır.
2 . 6 1
P(A�B) = P(A) . P(B) = = ’dir.
4 36 12

41
 Ayrık İki Olayın Bileşik Olasılığı
Ayrık iki olayın bileşik olasılığı 0 (sıfır)’dır.

ÖRNEK
Bora ve arkadaşlarının hafta sonunda spor salonunda maç yapmak için okul idaresine yaptıkları
başvuruya ait iki olay:
A = Maç yapma başvurusunun kabul edilmesi,
B = Maç yapma başvurusunun kabul edilmemesi,
olsun. A ve B olayları ayrık olaylardır. A ve B olayının olasılığı P(A ve B) = 0’dır.

ÖRNEK
Bir zar atma deneyinde, A olayı tek sayılar ve B olayı da çift sayılar olsun.
A = {1, 3, 5}, B = {2, 4, 6}’dır. E
A B
A ve B olayları ayrık olaylardır. •1 •2
A ve B olayları birbirinin dışındadır. •3 •4
•5 •6
A�B = � olduğundan P(A�B) = P(A ve B) = 0’dır.
A�B = �

ALIŞTIRMALAR
1. Erkek ve kadınlardan oluşan 100 kişinin Avrupa Birliğine (AB) girip girmeme konusundaki gö-

rüşleri sorulmuş ve sonuçlar aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Tablo: AB’ye Girip Girmeme Konusundaki Görüşler

Cinsiyet Destekliyor Karşı Çıkıyor Çekimser Toplam
Kadın 37 5 8 50
Erkek 35 10 5 50
Toplam 72 15 13 100

Yukarıdaki tabloya göre aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

a. AB’ye karşı çıkanların olasılığı ..................................................................................
b. AB’ye girmeyi destekleyen kadınların olasılığı .......................................................................
c. AB’ye girmeye karşı çıkan veya çekimser olanların olasılığı ..................................................

2. Bir tebeşir kutusunda 5’i beyaz, 3’ü kırmızı 8 tebeşir vardır. Bu tebeşir kutusundan rastgele
alınan iki tebeşirin ikisinin de beyaz olma olasılığını bulunuz.

3. Turistik eşya satılan bir mağazanın sorumlusu, mağazasında satılmak üzere A, B ve C köylerin-
deki kadınlara parça iş yaptırıyor. Mağaza kayıtlarına göre ayda A köyünden 150, B köyünden
200 ve C köyünden de 100 parça yapılmış eşya alınıyor. Alınan ürünler mağazanın deposuna
konulurken A, B ve C köylerinde yaptırılan parça işlerin sırasıyla %4, %2 ve %5 inin defolu çık-
tığı tespit ediliyor. Bu depodan rastgele alınan bir parça işin;
a. Defolu çıkma olasılığını,
b. Sağlam çıkma olasılığını,
c. Eğer defolu ise bu parça işin A köyünde yaptırılmış olma olasılığını,
ç. Eğer sağlam ise bu parça işin A köyünde yaptırılmış olma olasılığını bulunuz.

4. Bir çift zar atılıyor. Zarlarda gelen sayıların her ikisinin de tek sayı olduğu bilindiğine göre, gelen
sayıların toplamının 6 olma olasılığını bulunuz.

42
 ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.
Bir torba içinde aynı büyüklükte 6 mavi, 5 beyaz bilye vardır. Bu torbadan art arda 2 bilye çekiliyor.
a. Çekilen bilyelerin ikisinin de mavi olma olasılığı ...........................................
b. Çekilen bilyelerin birinin mavi, birinin beyaz olma olasılığı ...........................
c. İlk çekilen bilyenin mavi, ikincinin beyaz olma olaslığı .................................

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

Bir torbada 4 beyaz, 5 mavi, 6 kırmızı bilye vardır. Çekilen bilye torbaya atılmamak koşulu ile tor-
badan rastgele art arda 3 bilye çekiliyor.
4
a. Çekilen 3 bilyenin 3’ünün de kırmızı olma olasılığı ’dir.
91
3
b. İlk ikisinin mavi ve üçüncüsünün kırmızı olma olasılığı ’dir.
91
8
c. 2 sinin mavi, birinin beyaz olma olasılığı ’dir.
91
45
ç. 3 bilyeden birinin mavi olma olasılığı ’dir.
91

3. 2. soruda verilenlere göre,

a. 3 bilyeden en az birinin mavi olma olasılığını bulunuz.
b. Bilyelerin farklı renkte olma olasılığını bulunuz.

4. Bir çorap üretim atölyesindeki iki makineden I. si çoraplarını %60’ını, II. si de %40’ını üretmektedir.
I. makinenin ürettiği çorapların % 6’sı, II. makinenin ürettiği çorapların %4’ü defolu çıkmaktadır.
Rastgele seçilen bir çorabın defolu olduğu biliniyor. Bu çorabı I. makinenin üretmiş olma olasılığını
bulunuz.

5. Bir torbada her çifti ayrı renkte 8 çift çorap vardır. Bu torbadan rastgele alınan 2 çorabın bir çift oluş-
turma olasılığı kaçtır?
1 1 1 1 1
A. B. C. D. E.
8 4 15 16 3

6. Bir torbada eşit sayıda mavi ve beyaz bilye vardır. Bu torbadan geri konulmamak üzere art arda
4
çekilen iki bilyenin ikisinin de mavi olma olasılığı olduğuna göre, ilk durumda torbadaki bilye
17
sayısı kaçtır?
A. 34 B. 30 C. 28 D. 20 E. 18

7. Bir kutuda bulunan 10 tebeşirin 3’ü kırmızıdır. Bu kutudan arka arkaya gelişigüzel 2 tebeşir alınıyor.
Bu iki tebeşirin ikisinin de kırmızı olma olasılığı kaçtır?
1 1 2 3 4
A. B. C. D. E.
15 12 9 10 15

8. Bir torbada üzerlerinde 1, 2, 2, 3 yazılı 4 kart, ikinci bir torbada da üzerlerinde 1, 1, 2, 2, 2, 3 yazılı
6 kart vardır. Her iki torbadan birer kart çekiliyor. Kartlardaki sayıların aynı olma olasılığını bulunuz.

43
 II. BÖLÜM: SAYILAR VE CEBİR

3. ÜNİTE FONKSİYONLARLA İŞLEMLER VE UYGULAMALAR

Fonksiyonların Tarihsel Gelişimi
Fonksiyonlar, 17. yüzyıldan beri matematiğin dallarından biri olarak yerini almıştır. Fonksiyon, ku-
ralının bir denklemle, değişkeninin farklı değerlerine karşılık gelen değerlerinin tabloda gösterimiyle
ve analitik düzlemde de göze hitap eden temsili ile ifade edilir.

Fonksiyonlarla ilgilenen matematikçiler; Alman Filozofu Gottfried Wilhelm Leibniz (1646 – 1716),
İsviçreli Matematikçi Leonhard Euler (1707 – 1783), Alman Matematikçi Carl Fredric Gaus (1777 –
1855), Alman Matematikçi, Bernhard Riemann (1826 – 1866)'dır. Fonksiyonlar teorisi ile ilgili önemli
kitaplardan biri Fransız Matematikçi C. Jordan'ın (1838 – 1922). Analiz Kursu; diğeri İtalyan Matema-
tikçi U. Dini'nin (1845 – 1918) Reel Değişkenli Fonksiyonlar Teorisinin Esasları kitabıdır. Bu kitapla
1878 yılında fonksiyonlar teorisi serbest bilim dalı olarak ayrılmıştır. O günden bu güne matematikte
bu müfredat kabul edilmiştir.*
*(Kastamonu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Eğitim Dergisi 2006)

NE­LER ÖĞ­RE­NE­CE­ĞİZ?
1. Bir fonksiyonun grafiğinden simetri dönüşümleri yardımı ile yeni fonksiyon grafikleri çiz-
meyi, tek ve çift fonksiyonların tanımlarını, bu tür fonksiyonların hem cebirsel ifadesi
hem de grafiğinin simetri özelliklerini ve geometri yazılım programları ile ilgili bilgi ve
iletişim teknolojilerinden yararlanmayı öğreneceğiz.
2. Gerçek sayılar kümesinde tanımlı f ve g fonksiyonlarını kullanarak f + g, f – g, f . g ve
f
g fonksiyonlarını elde etmeyi, elde edilen f + g, f – g, fonksiyonları ile başlangıçtaki
f ve g fonksiyonlarını karşılaştırarak incelemeyi ve ilişkileri grafiksel olarak açıklamayı
öğreneceğiz.
3. Fonksiyonlarda bileşke işlemini açıklamayı, bileşke işleminin cebirsel ve grafik göste-
rimlerini, fonksiyonlarda bileşke işleminin birleşme özelliğinin olduğunu, değişme özelli-
ğinin olmadığını, öğreneceğiz.
4. Bir fonksiyonun bileşke işlemine göre tersinin olması için gerekli ve yeterli şartları belir-
lemeyi, bir fonksiyonun tersini bulmayı, grafiği verilen bire bir ve örten fonksiyonun gra-
fiğini çizmeyi, bir fonksiyonun tersinin grafiğinin y = x doğrusuna göre simetrik olduğunu
göstermeyi öğreneceğiz.
5. Fonksiyonlarla ilgili uygulamalar yapmayı öğreneceğiz. Grafiğin x ve y eksenlerini kes-
tiği noktaları, fonksiyonun pozitif, negatif, artan ve azalan olduğu aralıkları belirlemeyi,
grafik veya tablo ile verilen bir fonksiyonun belli bir aralıktaki ortalama değişim hızını
hesaplamayı öğreneceğiz.

44
 10.3.1. FONKSİYONLARIN SİMETRİLERİ VE CEBİRSEL ÖZELLİKLERİ

10.3.1.1 Bir FonksiyonUN Grafiğinden, Simetri Dönüşümleri Yardımı ile

Yeni Fonksiyon Grafikleri Çizme

• Satranç oyununu bilmiyorsanız, öğreniniz. Bu oyunda kalenin hareketi bir ötelemedir.

y = f(x) = xn (n � �) Biçimindeki Fonksiyonun y = f(x) + b Dönüşümünün Grafiği

BİLGİ

• f : � Æ �, f(x) = xn + b fonksiyonunun grafiği, y = f(x)= xn fonksiyonunun grafiğinin y ekseninin

pozitif yönde b br ötelenmiş biçimidir (b > 0).
• Verilen f fonksiyonunda (x, y) yerine (x, y – b) yazılırsa f fonksiyonunun y ekseninin pozitif yönünde;
(x, y + b) yazılırsa, y ekseninin negatif yönünde b br ötelenmişinin kuralı bulunur.

ÖRNEK
f : � Æ �, y = f(x) = x, y = f(x) = x2 ve y = f(x) = x3 fonksiyonları veriliyor. Bu fonksiyonlar için
y = f(x) + 2 dönüşümlerinin grafiklerini çizelim.

Çözüm
• y = f(x) + 2 � y – 2 = f(x)’tir. y = f(x) kuralında y yerine y – 2 gelmiştir. Bu da f fonksiyonunun
grafiğinin y ekseninin pozitif yönünde 2 br ötelenmesidir.
Aşağıdaki 1. şekilde, f(x) = x fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve bu grafik y ekseninin pozitif yönünde
2 br ötelenmiştir. 2. şekilde, f(x) = x2 fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve bu grafik y ekseninin pozitif yö-
nünde 2 br ötelenmiştir. 3. şekilde de f(x) = x3 fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve grafik y ekseninin pozitif
yönünde 2 br ötelenmiştir. İnceleyiniz.

Y Y
1 3
y = x3 + 2

2 y = f(x) + 2 = x + 2 3
y = x3
2
y = f(x) = x
–2 1
X –1 X
0 01
Y –1
2
y = f(x) + 2 = x2 + 2
3
y = f(x) = x2
2
1
X
0 1

ÖRNEK
f : � Æ �, y = f(x) = x, y = f(x) = x2 ve y = f(x) = x3 fonksiyonları veriliyor. Bu fonksiyonlar için
y = f(x) – 1 dönüşümlerinin grafiklerini çizelim.

Çözüm
• y = f(x) – 1 � y + 1 = f(x)’tir. y = f(x) kuralında y yerine y + 1 gelmiştir. Bu da f fonksiyonunun gra-
fiğinin y ekseninin negatif yönünde 1 br ötelenmesidir.

45
 Aşağıdaki 1. şekilde, f(x) = x fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve bu grafik y ekseninin negatif yönünde
1 br ötelenmiştir. 2. şekilde, f(x) = x2 fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve bu grafik y ekseninin negatif yö-
nünde 1 br ötelenmiştir. 3. şekilde de f(x) = x3 fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve grafik y ekseninin negatif
yönünde 1 br ötelenmiştir. İnceleyiniz.

Y Y Y
1 2 3
y=x
y = x2 y = x3

y = x2 –1 y = x3–1
y = x –1 1
0 X –1
1 X X
–1 0 1 01
–1 –1
–1

y = f(x) = xn (n � �) Biçimindeki Fonksiyonun y = f(x – a) Dönüşümünün Grafiği

BİLGİ
• f : � Æ �, y = f(x – a) = (x – a)n fonksiyonunun grafiği, y = f(x) = xn fonksiyonunun grafiğinin x
ekseninin pozitif yönünde a br ötelenmişidir (a > 0).
• Verilen f fonksiyonunda (x, y) yerine (x – a, y) yazılırsa f fonksiyonunun x ekseninin pozitif yönünde;
(x + a, y) yazılırsa x ekseninin negatif yönünde a br ötelenmişinin kuralı bulunur.

ÖRNEK
f : � Æ �, y = f(x) = x, y = f(x) = x2 ve y = f(x) = x3 fonksiyonları veriliyor. Bu fonksiyonlar için
y = f(x – 2) ve dönüşümlerinin grafiklerini çizelim.

Çözüm
f : � Æ �, y = f(x) = xn fonksiyonunda x yerine x – 2 yazıldığında f fonksiyonunun x ekseninin pozitif
yönünde 2 br ötelenmişi elde edilir.
Aşağıdaki 1. şekilde, f(x) = x fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve bu grafik x ekseninin pozitif yönünde
2 br ötelenmiştir. 2. şekilde, f(x) = x2 fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve bu grafik x ekseninin pozitif yö-
nünde 2 br ötelenmiştir. 3. şekilde de f(x) = x3 fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve çizilen grafik x ekseninin
pozitif yönünde 2 br ötelenmiştir. İnceleyiniz.

y = f(x – 2) = (x – 2)2 Y
Y Y
1 2 3
y = f(x) = x 4 y = f(x) = x3
y = f(x) = x2
y = f(x–2) = (x–2)3
1
–1 1 X
X X 0 2
0 2 –1 0 1 2
–1
y = f(x – 2) = x – 2
–2

46
 ÖRNEK
f : � Æ �, y = f(x) = x, y = f(x) = x2 ve y = f(x) = x3 fonksiyonları veriliyor. Bu fonksiyonlar için
y = f(x + 1) ve dönüşümlerinin grafiklerini çizelim.

Çözüm
• y = f(x) = xn fonksiyonunda x yerine x + 1 yazıldığında, f fonksiyonun x ekseninin negatif yönünde 1
br ötelenmişinin kuralı elde edilir.
Aşağıdaki 1. şekilde, f(x) = x fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve bu grafik x ekseninin negatif yönünde
1 br ötelenmiştir. 2. şekilde, f(x) = x2 fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve bu grafik x ekseninin negatif yö-
nünde 1 br ötelenmiştir. 3. şekilde de f(x) = x3 fonksiyonunun grafiği çizilmiş ve çizilen grafik x ekseninin
negatif yönünde 1 br ötelenmiştir. İnceleyiniz.

Y Y Y
1 y = f(x + 1) = x + 1 2 3
y = f(x + 1) = (x + 1)2 y = f(x + 1) = (x + 1)3

1 y = f(x) = x y = f(x) = x2 y = f(x) = x3

1 1
–1 X X –2 –1
0 –1 0 1 01
X
–1

y = f(x) = xn (n � �) Biçimindeki Fonksiyonun y = k . f(x) ve y = f(k . x) Dönüşümünün

Grafiği
f : � Æ �, y = f(x) = xn, (n � �) fonksiyonu ile k � � verildiğinde, y = k . f(x) ve y = f(k . x) dö-
nüşümünün grafiğini çizmek için y = f(x) kuralında;
a. k . f(x) işlemi yapılır. Sonra y = k . f (x) fonksiyonunun grafiği çizilir.
b. x yerine k . x yazılarak f(k . x) bulunur. Sonra y = f(k . x) fonksiyonunun grafiği çizilir.

ÖRNEK
y = f(x) = x ve y = f(x) = x2 fonksiyonları veriliyor. Bu fonksiyonlar için y = 2f(x) ve y = f(2x) dönü-
şümlerinin grafiklerini çizelim.

Çözüm
a. y = f(x) = x � y = 2.f(x) = 2 . x = 2x ve y = f(2x) = 2x’tir.
b. y = f(x) = x2 � y = 2.f(x) = 2 . x2 = 2x2 ve y = f(2x) = (2x)2 = 4x2 dir.
Aşağıdaki 1. şekilde, y = x ve y = 2x fonksiyonlarının grafikleri çizilmiştir. 2. şekilde, y = x2 ve y = 2x2
fonksiyonlarının grafikleri çizilmiştir. 3. şekilde de y = x2 ve y = 4x2 fonksiyonlarının grafikleri çizilmiştir.
İnceleyiniz.

Y Y Y
y = 2x
1 2 3
y = 4x2
4 4 y = 2x2 4
y=x
2 2 y = x2 y = x2
1 1 1
X X X
0 1 2 –2 –1 0 1 2 –2 –1 0 1 2

47
 ÖRNEK Y
3
y = f(x) = x + 3 fonksiyonunun grafiği yanda verilmiştir. Bu A
2 3
fonksiyon için aşağıdaki dönüşümlerin grafiklerini çizelim.
a. y = f(x) + 1 –2
X
0
b. y = f(x + 1)

Çözüm
Y
a. y = f(x) + 1 dönüşümü, f fonksiyonunun grafiğinin y ekseninin
pozitif yönünde 1 br ötelenmişidir. Aı 4
Yandaki grafiği inceleyiniz. A
3

|AA�| = 1 br ve |AAı| ≠ |BBı|’dür. Bı B

X
8 –2 0
B(–2, 0) ve B�(– , 0)’dır.
3
3
y = f(x) + 1 = ( x + 3) + 1
2
3
= x+3+1
2
3
= x + 4’tür.
2
Y
b. y = f(x + 1) dönüşümü, f fonksiyonunun grafiğinin x
ekseninin negatif yönünde 1 br ötelenmişidir. Yandaki grafiği
Aı
inceleyiniz.
A3
9
|BBıı| = 1 br ve |BBıı| ≠ |AAı| dür. A(0, 3) ve Aı(0, )’dır.
2
y = f(x + 1)
Bıı B X
3 –3 –2 0
= (x + 1) + 3
2
3 3 3 9
= x+ + 3 = x + ’dir.
2 2 2 2

Y
ÖRNEK
Yanda grafiği verilen y = f(x) fonksiyonu için y = f(x – 1) dönüşü- 2
münün grafiğini çizelim.
4
0 2 X

y = f(x)

Çözüm Y

y = f(x) kuralında x yerine x – 1 geldiğinden y = f(x)’in grafiği 2

x ekseninin pozitif yönünde 1 br ötelenecektir. Verilen grafik yandaki
şekilde x ekseninin pozitif yönünde 1 br ötelenerek çizilmiştir. İncele- 5
yiniz. X
0 1 2 3 4

y = f(x – 1)

48
 Simetri Y
Analitik düzlemde bir noktanın eksenlere ve orijine göre si-
metrisini hatırlayalım. Aı(–x, y) A(x, y)

Analitik düzlemde I. bölgede bulunan bir A(x, y) noktasının;

• y eksenine göre simetrisi Aı(–x, y),
X
• x eksenine göre simetrisi Aıı(x, –y) ve 0

• Başlangıç noktasına (orijine) göre simetrisi Aııı (– x, – y) nok-

tasıdır.
Aııı(–x, –y) Aıı(x, –y)

y = f(x) = xn (n � �) Biçimindeki Fonksiyonun y = – f(x) = –xn Dönüşümünün Grafiği

BİLGİ
• f : � Æ �, y = –f(x) � – y = f(x)’tir. y = f(x) fonksiyonunda y yerine – y, x yerine x gelmiştir. y = –f(x)
fonksiyonunun grafiği, f fonksiyonunun grafiğinin x eksenine göre simetriğidir.
• Bir f fonksiyonunda (x, y) yerine (x, – y) yazılırsa f fonksiyonunun x eksenine göre simetriğinin
kuralı bulunur.

ÖRNEK
� Æ �, y = f(x) = x, y = f(x) = x2 ve y = f(x) = x3 fonksiyonları veriliyor.
Bu fonksiyonların y = –f(x) = – x, y = – f(x) = – x2 ve y = – f(x) = – x3 dönüşümlerinin grafiklerini
çizelim.

Çözüm
Aşağıdaki 1. şekilde, y = f(x) = x fonksiyonu ile bu fonksiyonun y = – f(x) = –x dönüşümünün; 2.
şekilde, y = f(x) = x2 fonksiyonu ile bu fonksiyonunun y = – f(x) = – x2 dönüşümünün; 3. şekilde de
y = f(x) = x3 fonksiyonu ile bu fonksiyonun y = – f(x) = –x3 dönüşümünün grafikleri çizilmiştir. İnceleyiniz.

Y
8
Y
Y
1 2 3
4

2 y=x y = x2 y = x3
1 1
X
–2 –1 1 2 X –1 1 1 2
X
–2 –1 0 1 2 0 0
–1
y = –x y = –x2 y = –x3

–4

–8

49
 y = f(x) = xn (n � �) Biçimindeki Fonksiyonun y = f(–x) Dönüşümünün Grafiği

BİLGİ

• f : � Æ �, y = f(–x) � y = f(x) kuralında x yerine –x; y yerine de y geldiğinden, y = f(–x) = (–x)n
fonksiyonunun grafiği, y = f(x) = x2 fonksiyonunun grafiğinin y eksenine göre simetriğidir.
• Bir f fonksiyonunda (x, y) yerine (–x, y) yazılırsa f fonksiyonunun y eksenine göre simetriğinin
kuralı bulunur.

ÖRNEK

f : � Æ �, y = f(x) = x, y = f(x) = x2 ve y = f(x) = x3 fonksiyonları veriliyor.

Bu fonksiyonların y = f(– x) dönüşümlerinin grafiklerini çizelim.

Çözüm

y = f(x) = x � y = f(–x) = (–x) = –x, y = f(x) = x2 � y = f(–x) = (–x)2 = x2 dir.

y = f(x) = x3 � y = f(–x) = (–x)3 = –x3 tür.

Aşağıdaki 1. şekilde, y = f(x) = x ile bu fonksiyonun y = f(–x) = –x dönüşümünün; 2. şekilde,

y = f(x) = x2 fonksiyonu ile bu fonksiyonun y = f(–x) = (–x)2 = x2 dönüşümünün; 3. şekilde de
y = f(x) = x3 fonksiyonu ile bu fonksiyonun y = f(–x) = (–x)3 = –x3 dönüşümünün grafiği çizilmiştir. İnce-
leyiniz.

Y
1 Y
2
4 y = (–x)2
2 y=x
1
X 1 y = x2
–2 –1 0 1 2
–2 –1 0 1 2
X
y = –x

3 Y
8

y = x3

–1 1 1 2
X
0

y = –x3

–8

50
 ÖRNEK Y

y = f(x) = x + 2 fonksiyonunun grafiği yanda verilmiştir.

Bu fonksiyon için aşağıdaki dönüşümlerin grafiklerini
çizelim.
B 2
a. y = –f(x)
b. y = f(–x) A X
–2 0

Çözüm Y
a. y = –f(x) dönüşümü, f fonksiyonunun grafiğinin x
eksenine göre simetriğidir.
Yandaki grafiği inceleyiniz. B 2 y = f(x)
y=x+2�y–x=2 1
A
X
y = f(x) � – y = f(x) = x + 2 0
–2
�–y–x=2 2 Bı
–2 y = –f(x)
1 ve 2 yi karşılaştıralım.

2 de (x, y) yerine (x, – y) gelmiştir.

Y
b. y = f(–x) dönüşümü, f fonksiyonunun grafiğinin y
eksenine göre simetriğidir.
Yandaki grafiği inceleyiniz.
y = f(x)
y = f(x) = x + 2’dir. 1 2 B

y = f(–x) = –x + 2’dir. 2 A Aı
X
–2 0 2
2 de (x, y) yerine (–x, y) gelmiştir.
Bı
y = f(–x)

ÖRNEK
2
f : � Æ �, y = f(x) = x + 2 fonksiyonu veriliyor. Bu fonksiyonun grafiğinin,
3
a. x eksenine göre simetriğini,
b. y eksenine göre simetriğini,
c. Orijine göre simetriğini bulalım ve analitik düzlemde gösterelim.

Çözüm
a. A(x, y) noktasının x eksenine göre simetriği Aı(x, –y) olduğundan, y = f(x) fonksiyonunun x ekse-
nine göre simetriği bulunurken x yerine x; y yerine –y yazılır.
2 x eksenine 2
y= x+2 –y= x + 2 ve
3 göre simetriği 3

2
y=– x – 2’dir.
3

51
 Y
Yandaki grafiği inceleyiniz.

2
y= x+2
3
2

–3
0 X
2
y=– x–2
–2 3

b. A(x, y) noktasının y eksenine göre simetriği Aı(–x, y) olduğundan, y = f(x) fonksiyonunun y ekse-
nine göre simetriği bulunurken x yerine –x; y yerine y yazılır.
2 y eksenine 2
y= x+2 y= (–x) + 2 ve
3 göre simetriği 3

2
y=– x + 2’dir. Y
3

Yandaki grafiği inceleyiniz.

2
y= x+2
2 3

–3
0 X
3
2
y=– x+2
3

c. A(x, y) noktasının orijine göre simetriği Aı(–x, –y) olduğundan, y = f(x) fonksiyonunun orijine göre
simetriği bulunurken x yerine –x; y yerine de –y yazılır.
2 orijine göre 2
y= x+2 (–y) = (–x) + 2
3 simetriği 3

2
–y = – x+2
3

2 Y
y= x – 2’dir.
3

Yandaki grafiği inceleyiniz.

2
y= x+2
2 3

–3
0 X
3
2
y= x–2
–2 3

52
 Tek ve Çift Fonksiyonlar

BİLGİ

f : � Æ �, f fonksiyonu her x � � için

f(–x) = f(x) � f çift fonksiyondur. f(–x) = –f(x) � f tek fonksiyondur.
Çift fonksiyonlar y eksenine göre; tek fonksiyonlar da başlangıç noktasına (orijine) göre simet-
riktir.

ÖRNEK

f : � Æ �, y = f(x) = xn fonksiyonu veriliyor. n � {–1, 1, 2, 3, 4} için elde edilen fonksiyonların çift ya
da tek olup olmadığını, simetri özelliklerini inceleyelim ve grafiğini çizelim.

Çözüm

1
a. n = –1 � y = f(x) = x –1 = ve
x
1
f(–x) = – = –f(x) olduğundan f fonksiyonu tek fonksiyondur.
x
1
f(–x) = –f(x) dönüşümünde (x, y) yerine (–x, –y) geldiğinden, y = fonksiyonu başlangıç noktasına
x
(orijine) göre simetriktir.
Y

1
A
1 B
–2 –1 2
0 X
1 1 2
–
Bı 2
Aı –1

b. n = 1 � y = f(x) = xn = x ve
f(–x) = –x = –f(x) olduğundan,
f fonksiyonu tek fonksiyondur.
f(–x) = –f(x) dönüşümünde (x, y) yerine (–x, –y) geldiğinden y = x fonksiyonu orijine göre simetriktir.
Yandaki grafikte A ile Aı, B ile Bı orijine göre simetriktir.

Y
y=x
2 B
A
1
–2 –1
0 1 2 X
–1
Aı
–2
Bı

53
 c. n = 2 � y = f(x) = xn = x2 ve

f(–x) = (–x)2 = x2 = f(x) olduğundan,

f fonksiyonu çift fonksiyondur. Y y = x2
f(–x) = f(x) = y dönüşümünde (x, y) yerine (–x, y) geldiğinden,
Bı 4 B
y = x2 fonksiyonu y eksenine göre simetriktir. A ile Aı, B ile Bı nokta-
larının y eksenine göre simetrik olduğunu fark ettiniz mi?
1
Aı A
ç. n = 3 � y = f(x) = xn = x3 ve X
–2 –1 0 1 2
f(–x) = (–x3) = –x3 = f(x) olduğundan,
f fonksiyonu tek fonksiyondur.

y = x3 fonksiyonunun grafiği başlangıç noktasına (orijine) göre simetriktir.

Aşağıdaki 1 . grafiği inceleyiniz. A ile Aı ve B ile Bı noktalarının orijine göre simetrik olduğunu
görünüz.

d. n = 4 � y = f(x) = xn = x4 ve f(–x) = (–x)4 = x4 = f(x) olduğundan, f fonksiyonu çift fonksiyondur.

y = x4 fonksiyonunun grafiği y eksenine göre simetriktir. Aşağıdaki 2 . grafiği inceleyiniz. A ile Aı;
B ile Bı noktalarının y eksenine göre simetrik olduğunu görünüz.

Y Y
1 2
8 A 16
Aı A

y = x3

1
B y = x4
–2 –1 0
X
1 2
Bı –1

1
Bı B
X
–8 –2 –1 0 1 2
Aı

54
 ÖRNEK
f : [–6, n] Æ �, f(x) = x2 + (m – 3)x + 4 fonksiyonu çift fonksiyon ise n ve m değerlerini bulalım.

Çözüm

f çift fonksiyon ise f(–6) = f(6) olacağından, n = 6’dır.

f çift fonksiyon ise y = f(x) kuralında x in tek kuvvetli terimi bulunmaz. Bu nedenle x li terimin kat
sayısı olan m – 3 = 0 olmalıdır.
m – 3 = 0 � m = 3’tür.
Ayrıca, f(–x) = f(x) ise
� (–x)2 + (m – 3)(– x) + 4 = x2 + (m – 3)x + 4
� x2 + (–m + 3) x + 4 = x2 + (m – 3)x + 4’tür.

Bu eşitlikten – m + 3 = m – 3

– 2m = –6 � m = 3 bulunur.

ÖRNEK
Aşağıda verilen fonksiyonların tek ya da çift olup olmadıklarını ve simetri özelliklerini inceleyelim.

a. f(x) = 5x2 + 2 b. f(x) = 2x3 – 5x c. f(x) = x – 3

Çözüm
a. f(x) = 5x2 + 2 fonksiyonu için f(–x) = 5(–x)2 + 2
= 5x2 + 2
= f(x) olduğundan f fonksiyonu çift fonksiyondur.
f(–x) = f(x) = y dönüşümünde (x, y) yerine (–x, y) geldiğinden f fonksiyonu y eksenine göre simet-
riktir.

b. f(x) = 2x3 – 5x fonksiyonu için f(–x) = 2(–x)3 –5(–x)

= –2x3 + 5x’tir. 1
f(x) = 2x3 – 5x � –f(x) = –(2x3 – 5x)
= –2x3 + 5x’tir. 2
1 ve 2 ’den f(–x) = –f(x) olduğundan, f fonksiyonu tek fonksiyondur. f(–x) = –y dönüşümünde
(x, y) yerine (–x, –y) geldiğinden f fonksiyonu başlangıç noktasına (orijine) göre simetriktir.
c. f(x) = x – 3 fonksiyonu için f(–x) = (–x) – 3
= – x – 3’tür.
–f(x) = –(x – 3) = –x + 3’tür.
f(– x) ≠ f(x) ve f(– x) ≠ –f(x) olduğundan f fonksiyonu çift fonksiyon değildir. f fonksiyonu tek fonksi-
yon da değildir.

55
 AÇIKLAMA
Günümüzde bilgi ve iletişim teknolojileri hızla gelişmektedir. Bunun sonucu olarak da eğitim ve
öğretimle ilgili programların ve yazılımların alternatifleri de çoğalmakta ve programların uygulanması
da kolaylaşmaktadır.
Her öğrenci hesap makinesini yerinde ve etkin kullanmayı bilmesi gerektiği gibi bilgisayarı da
yerinde ve etkin kullanmasını öğrenmelidir. Temel düzeyde bilgisayar bilgisine sahip olmak; bilgi-
sayardan, uygun bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanmayı kolaylaştırır.
Dinamik geometri yazılımları ile çalışmalar yapma becerisini kazanmak için bilgisayarınızda üc-
retsiz olarak erişilebilen bir yazılım programının indirilmiş ve kurulmuş olması gerekir. Bunun için;
Öğretmeninize danışın.
• (www.ankarageogebra.org) ardesinden ya da “geogebra ile matematik öğretimi” yazarak internete
giriniz.
“[PDF] İlköğretim ve Ortaöğretim Matematik Öğretmenleri için…”* sayfasını tıklayınız. Açılan
sayfalarda, kitabın 2 ve 3. bölümlerini okuduktan sonra 4. bölümdeki etkinlik örneklerini inceleyiniz.
(*Kabaca, T., Aktümen, M., Aksoy, Y. ve Bulut, M., (2010). Geogebra ile Matematik Eğitimi; İs-
tanbul Kültür Üniversitesi Yayınları.)

ETKİNLİK

Dinamik matematik / geometri yazılımı yardımı ile verilen bir fonksiyonun grafiğini çizelim.

Araç ve Ge­reçler: Dosya kâğıdı, kalem, Geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.
• Geogebra yazılım programını açınız. Sağdaki perspektifler penceresinden “cebir ve grafik” seçe-
neğini tıklayınız. Alttaki giriş bölümüne “y = x” yazarak “enter” tuşuna tıklayınız. Cebir bölümünde
a : y = x doğrusal denklemi; grafik bölümünde de bu fonksiyonunun grafiği çizilmiş olur.

• Araç çubuğundaki üzerinde ok bulunan düğmeyi tıkladıktan sonra grafik üzerindeki bir noktayı
tıklayınız ve parmağınızı kaldırmadan grafiği sağa ya da sola hareket ettiriniz. Grafiği (0, 2)
noktasına getirdiğinizde, cebir bölümde a : y = x + 2 denklemi oluşur. Böylece y = x verilmiş iken
y = x + 2’yi çizmiş oldunuz. Yani verilen fonksiyonunun grafiğini y ekseninin pozitif yönünde 2 br
ötelemiş oldunuz. Bu grafiği silmeden giriş bölümüne yeni bir fonksiyon yazarak “enter” tuşuna

tıklarsanız, aynı koordinat sisteminde grafiğini çizmiş olursunuz.

• Çizdiğiniz grafiği silerek benzer şekilde, giriş bölümüne aşağıda verilen fonksiyonları sıra ile yaza-

rak grafiklerini çizdiriniz.

y = 2x , y = 2x + 1 , y = 3x – 2 , y = x2 , y = x2 + 2, y = x2 – 1, y = x3 ve y = x3 – x

• Aynı çizimleri dosya kâğıdına siz de çiziniz. Hangi fonksiyonların çift ya da tek fonksiyon olduğunu
belirtiniz.

56
 ALIŞTIRMALAR
Y

1. Yanda y = f(x) = –x + 1 fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Verilen

bu fonksiyona göre aşağıdaki dönüşümlerin grafiklerini çiziniz.
a. y = f(x) + 2 b. y = f(x + 3) c. y = –f(x) ç) y = f(–x) 1
01
X

2. �’den �’ye tanımlı aşağıda verilen fonksiyonların y = f(x) + 1, y = f(x – 1) ve y = f(–x) dönüşüm-
leri ile elde edilen fonksiyonlarını bulunuz.
a. f(x) = 3x – 2 b. f(x) = x2 + 2

3. �’den �’ye tanımlı aşağıda verilen fonksiyonların k = –2 ve k = 3 için y = k . f(x) dönüşümleri ile
elde edilen fonksiyonlarını bulunuz.
a. f(x) = 2x – 5 b. f(x) = x2 – 1

4. �’den �’ye tanımlı aşağıda verilen fonksiyonların y = f(x) –2, y = f(x) + 2 dönüşümlerini bulunuz
ve grafiklerini çiziniz.
a. f(x) = 2x + 4 b. f(x) = –2x + 2 c. f(x) = x2

5. �’den �’ye tanımlı aşağıda verilen fonksiyonların y = f(x + 2) ve y = f(x – 2) dönüşümlerini bu-
lunuz ve grafiklerini çiziniz.
a. f(x) = –2x – 4 b. f(x) = 3x – 3 c. f(x) = x2

6. �’den �’ye tanımlı aşağıda verilen fonksiyonların y = –f(x) ve y = f(–x) dönüşümlerini bulunuz
ve grafiklerini çiziniz.
a. f(x) = 3x + 6 b. f(x) = –2x + 4 c. f(x) = x2 + 1
Y

7. Yanda y = f(x) fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Verilen f fonksiyonu

4
için y = f(x – 2) fonksiyonunun grafiğini çiziniz.
3

X
0 1 3

8. Yanda y = f(x) fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Verilen f fonksiyo- Y

nun için y = f(x) + 1 fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

1
X
0 1 2

9. �’den �’ye tanımlı aşağıda verilen fonksiyonların tek veya çift

fonksiyon olup olmadığını belirtiniz.

a. f(x) = 2x3 –x b. f(x) = x4 –3x2 + 2 c. f(x) = x2 + 2x + 3

57
 10.3.1.2 GERÇEK SAYILAR KÜMESİNDE TANIMLI f ve g FONKSİYONLARINI
f
KULLANARAK f + g, f – g, f . g ve g FONKSİYONLARINI ELDE ETME

BİLGİ
• Gerçek sayılar kümesinde tanımlı f ve g fonksiyonları için;

a. (f + g)(x) = f(x) + g(x) b. (f – g)(x) = f(x) – g(x)

f f(x)
c. (f . g)(x) = f(x) . g(x) (x) =
ç. ’tir (g(x) ≠ 0).
g g(x)
f
• A � �, B � � ve f :A Æ �, g : B Æ � ise f + g, f – g, f . g ve fonksiyonları A�B’den �’ye
g
tanımlıdır.

ÖRNEK
f
� Æ �, f(x) = x2 – x ve g(x) = x + 1 fonksiyonları veriliyor. f + g, f – g, f . g, ve 2f – 3g
g
fonksiyonlarını bulalım.

Çözüm
Aşağıda verilen fonksiyonların toplamları, farkları, çarpımları ve bölümleri ile elde edilen fonksiyon-
lar bulunmuştur. İnceleyiniz.

• (f + g) (x) = f(x) + g(x) = (x2 – x) + (x + 1) = x2 – x + x + 1 = x2 + 1’dir.

• (f – g) (x) = f(x) – g(x) = (x2 – x) – (x + 1) = x2 – x – x – 1 = x2 – 2x – 1’dir.

• (f . g) (x) = f(x) . g(x) = (x2 – x) . (x + 1) = x3 + x2 – x2 – x = x3 – x’tir.

f f(x) x2 – x
• c m (x) = = ’dir (g(x) ≠ 0).
g g(x) x+1

• (2f – 3g)x = 2(f(x)) – 3(g(x)) = 2(x2 – x) – 3(x + 1)

= 2x2 – 2x – 3x – 3 = 2x2 – 5x – 3’tür.

ÖRNEK
f : A Æ �, g : B Æ � tanımlı f ve g fonksiyonları liste yöntemi ile f = {(–2, 3), (0, –1), (1, 0), (2, 3)},
g = {(0, –3), (2, 1), (5, 7)} olarak veriliyor.

f + 2g ve f . g fonksiyonlarını liste yöntemi ile yazalım.

Çözüm
f ve g fonksiyonlarının tanım kümeleri, A = {–2, 0, 1, 2}, B = {0, 2, 5} ve A�B = {0, 2}’dir.
(f + 2g) : A � B Æ �, tanımlı olduğundan,

(f + 2g)(0) = f(0) + 2g(0) = (–1) + 2(–3) = –1 –6 = –7 ve

(f + 2g)(2) = f(2) + 2g(2) = (3) + 2(1) = 3 + 2 = 5 ise f + 2g = {(0, –7), (2, 5)}’dir

f . g : A � B Æ � tanımlı olduğundan,

(f. g)(0) = f(0) . g(0) = (–1) . (–3) = 3, (f . g) (2) = f(2) . g(2) = 3 . 1 = 3’tür.

f . g = {(0,3), (2, 3)} bulunur.

58
 ÖRNEK
5
[–8, 8] Æ � tanımlı f(x) = x – 1 ve g(x) = – x – 2 fonksiyonları veriliyor. f + g fonksiyonunu bulalım
8
ve f, g, f + g fonksiyonlarının grafiklerini aynı koordinat sisteminde çizelim.

Çözüm
5 5 3
• (f + g)(x) = f(x) + g(x) = (x – 1) + (– x – 2) = x – 1 – x – 2 = x – 3’tür.
8 8 8
• f fonksiyonunun grafiğinin eksenleri kestiği noktalar (0, –1), (1,0),
16
g fonksiyonunun grafiğinin eksenleri kestiği noktalar (0, –2), (– , 0) ve
5
f + g fonksiyonunun grafiğinin eksenleri kestiği noktalar (0, –3), (8, 0)’dır.
5 .
• x = –8 � f(– 8) = –8 – 1 = –9 ve g(–8) = – (–8) –2 = 3’tür. f(–8) + g(–8) = –9 + 3 = – 6’dır.
3 8
(f+ g)(–8) = (–8) – 3 = –6’dır.
8
5 .
• x = 8 � f(8) = 8 – 1 = 7 ve g(8) = – 8 – 2 = –7’dir. f(8) + g(8) = 7 + (–7) = 0’dır.
8
3 .
(f + g)(8) = 8 – 3 = 0’dır.
8
3 .
• x = 0 � f(0) = –1, g(0) = –2 ve f(0) + g(0) = (–1) + (–2) = –3’tür. (f + g)(0) = 0 – 3 = –3’tür.
8
Aşağıdaki grafiklerin çizimlerini inceleyiniz.
Y

5 f(x) = x – 1

X
–8 –7 –6 –5 –4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4 5 6 7 8
–1
f+g
3
–2 (f + g)(x) = x–3
8

–3
5
g(x) = – x–2
–4
8

–5

–6

–7

–8

–9

59
 ÖRNEK
2 4
f , g : � Æ �, f(x) = x + 2, g(x) = – x + 4 fonksiyonları veriliyor. f, g, f + g ve f – g fonksiyon-
3 3
larının grafiklerini aynı koordinat sisteminde çizelim.
Y

Çözüm f–g
2 4 2 6
(f + g)(x) = ( x + 2) + (– x + 4) = – x + 6 ve f
3 3 3
2 4 4 A
(f – g)(x) = ( x + 2) – (– x + 4) = 2x – 2’dir.
3 3
x f(x) g(x) (f + g)(x) (f – g)(x) 2 f+g

0 f(0) = 2 g(0) = 4 (f + g)(0) = 6 (f – g)(0) = –2 –3 3

X
0 1 g 9
3 f(3) = 4 g(3) = 0 (f + g)(3) =4 (f – g)(3) = 4
–2
• (f + g) � (f – g) = {A} ise A � f’dir.

ETKİNLİK
Araç ve Ge­reçler: Dosya kâğıdı, cetvel, kalem.
�’den �’ye tanımlı f(x) = 2x2 + 1, g(x) = x3 – x, h(x) = x2 + 2, k(x) = 2x3 – 3x, t(x) = x ve n(x) = 3
fonksiyonları veriliyor.
• Verilen fonksiyonların tek veya çift olma durumlarını belirtiniz.
• İki çift fonksiyonun çarpımı ve bölümü ile elde edilen fonksiyonların çift fonksiyon olup olmadığını
tartışınız.
• İki tek fonksiyonun çarpımı ve bölümü ile elde edilen fonksiyonun çift fonksiyon olup olmadığını
tartışınız.
• Bir çift fonksiyon ile bir tek fonksiyonun çarpımının nasıl bir fonksiyon olduğunu belirtiniz.
• İki çift fonksiyonun toplamını, iki tek fonksiyonun toplamını bulunuz. Elde ettiğiniz fonksiyonların
nasıl bir fonksiyon olduğunu belirtiniz.

ALIŞTIRMALAR
1. f, g : � Æ �, f(x) = x2 + x + 1, g(x) = x – 1 fonksiyonları veriliyor. Aşağıdaki fonksiyonları bulunuz.
f
a. f + g b. f – g c. f . g ç.
g

2
2. f, g : � Æ �, f(x) = – x + 2, g(x) = x – 4 fonksiyonları veriliyor. f, g, f + g ve f – g fonksiyon-
3
larının grafiklerini aynı koordinat sisteminde çiziniz.

3. f : A Æ �, f = {(a, –1), (b, 3), (c, 4), (d, 6)} ve g : A Æ �, g = {(a, 2), (b, 4), (c, –3), (d, 0)} ise
3f(b) + 4g(c) işleminin sonucunu bulunuz.

4. f, g : � Æ �, f(x) = 3x + 2 ve g(x) = –x + 3 fonksiyonları için (f . g)(2) aşağıdakilerden hangisidir?

a. – 8 b. 0 c. 8 d. 16 e. 40

60
 10.3.2. İKİ FONKSİYONUN BİLEŞKESİ VE BİR FONKSİYONUN TERSİ

10.3.2.1. Fonksiyonlarda Bileşke İşlemi

A B g C
f

f ve g fonksiyonlarının bileşke fonksiyonu olan gof fonksiyonu

yanda şema ile gösterilmiştir. Şemaya göre;
x y = f(x) z = g(y)
z = g(y) = g(f(x)) ile tanımlı z fonksiyonu f ile g’nin bileşkesi olan = g(f(x))
gof fonksiyonudur.

gof

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
1. f ve g fonksiyonlarının bileşkesi art arta iki işlem yapan makine gibidir. Aşağıdaki fonksiyon ma-
kinelerini inceleyelim. x girdisi f makinesinden g = f(x) olarak; y = f(x) girdisi de g makinesinden
z = g(y) olarak çıkmıştır.
girdi çıktı
g makinesinden elde edilen z fonksiyonu x f y = f(x)

z = g(y) = g(f(x)) ile tanımlı ve f ile g nin bileş-

girdi çıktı
kesi olan gof fonksiyonudur. y = f(x) g z = g(y)

girdi y z
x f g z = g(y)

2. Bir bileşke fonksiyonuna ait fonksiyon makinesinin kuralı gof olsun. Bu makinede girdi buğday-
dır. Buğdayı x ile buğdaydan elde edilen una ait fonksiyonu f ile undan elde edilen hamura ait
fonksiyonu g ile ve hamurdan elde edilen ekmek sayısına ait fonksiyonu da h gösterelim.
9x 5x
a. f(x) = , g(x) = ise gof fonksiyonunu bulalım.
10 3
b. h(x) = 5x ise h o gof fonksiyonunu bulalım.
Buğday
c. 20 kg buğdaydan kaç ekmek elde edildiğini bulalım. x f(x) = 9x
10
9x f
5. f(x) = un
9x 10 3x
a. (gof)(x) = g(f(x)) = g( ) = = ’dir.
10 3 2 un
3x 15x g
g(un) = hamur
b. ho(gof) = h(gof) = h( )= ’dir.
2 g(x) = 5x
2 3
9x 9 . 20 hamur
c. x = 20 � f(x) = = = 18’dir.
10 10
20 kg buğdaydan 18 kg un elde edilir.
5x 5 . 18
x = 18 � g(x) = = = 30’dur.
3 3
18 kg undan 30 kg hamur elde edilir.

x = 30 � h(x) = 5x = 5 . 30 = 150’dir.
30 kg hamurdan 150 ekmek elde edilir.
15x 15 . 20
Ayrıca (hogof)(x) = � (hogof)(20) = = 150 ve
2 2
f g h
(hogof)(20) = ? � 20 18 30 150’dir.

61
 BİLGİ
f : A Æ B, g : B Æ C olmak üzere, gof : A Æ C, (gof)(x) = g(f(x)) biçiminde tanımlanmış gof fonk-
siyonuna f ve g fonksiyonlarının bileşke fonksiyonu denir.

ÖRNEK
A = {–2, 0, 1, 2}, B = {–5, –3, –1, 1, 3} ve C = {1, 2, 4, 10, 26} kümeleri ile f : A Æ B, f(x) = 2x – 1,
g : B Æ C, g(x) = x2 + 1 fonksiyonları veriliyor. f ve g fonksiyonlarını şema ile gösterelim. gof fonksiyo-
nunu ve (gof)(–2) değerini bulalım.

Çözüm
f : A Æ B, f(x) = 2x – 1 için; B g: B Æ C, g(x) = x2 + 1 için;
   f(–2) = –5, g(–5) = 26,
–5•
f(0) = –1, f g g(–3) = 10,
f(1) = 1, –3• g(–1) = 2,
f(2) = 3’tür. A –1• C g(1) = 2,

1• g(3) = 10’dur.
–2• •1
3•
•2
0•
•4
1•
• 10
2• • 26

z = gof
f g
–2 –5 26

f g
–2 f(–2) g(f(–2)) = 26

f g
x f(x) g(f(x)) = z yazabiliriz. Bu da A’dan C’ye z = g(f(x)) kuralı ile tanımlı bir
fonksiyondur. Bu fonksiyon, f ile g’nin bileşke fonksiyonudur ve gof ile gösterilir.
gof : A Æ C, (gof)(x) = g(f(x)) = g(2x – 1) = (2x –1)2 + 1 = 4x2 – 4x + 2’dir.
(gof)(x) = 4x2 – 4x + 2 � (gof)(–2) = 4(–2)2–4(–2) + 2 = 16 + 8 + 2 = 26’dır.

Fonksiyonlarda Bileşke İşleminin Özellikleri

Değişme Özelliği

ETKİNLİK

Araç ve Ge­reçler: Dosya kâğıdı, kalem.

• �’den �’ye tanımlı f(x) = ax + b, g(x) = mx + n gibi iki fonksiyon yazınız.
• Yazdığınız fonksiyonlarla fog ve gof bileşke fonksiyonlarını bulunuz.
• fog ile gof fonksiyonlarını karşılaştırınız.
• Fonksiyonlarda bileşke işleminin değişme özelliğinin olmadığını fark ettiniz mi?

62
 ÖRNEK
f : � Æ �, f(x) = 3x – 2, g : � Æ �, g(x) = 5x + 3 fonksiyonları veriliyor. gof ve fog bileşke fonksi-
yonlarını bulalım ve karşılaştıralım.
Çözüm
(gof)(x) = g(f(x)) = g(3x – 2) = 5(3x – 2) + 3 = 15x – 10 + 3 = 15x – 7’dir. 1
(fog)(x) = f(g(x)) = f(5x + 3) = 3(5x + 3) – 2 = 15x + 9 – 2 = 15x + 7’dir. 2
1 ve 2 den, 15x – 7 ≠ 15x + 7 olduğundan, gof ≠ fog olduğu görülür.

BİLGİ
• Fonksiyonlar arasında bileşke işleminin değişme özelliği yoktur.
• � Æ � tanımlı f ve g fonksiyonları için fog ≠ gof’dir.

Birleşme Özelliği

ETKİNLİK
Araç ve Ge­reçler: Dosya kâğıdı, kalem.

�’den �’ye tanımlı f(x) = ax + b, g(x) = mx + n ve h(x) = px + r gibi üç fonksiyon yazınız.

• fog bileşke fonksiyonunu bulunuz. fog fonksiyonu ile h fonksiyonun bileşkesi olan (fog)oh bileşke

fonksiyonu bulunuz.

• goh bileşke fonksiyonunu bulunuz. f fonksiyonu ile goh fonksiyonunun bileşkesi olan fo(goh) bileş-

ke fonksiyonunu da bulunuz.

• (fog)oh ile fo(goh) bileşke fonksiyonlarını karşılaştırınız.

• Fonksiyonlarda bileşke işleminin birleşme özelliğinin varlığını fark ettiniz mi?

ÖRNEK
f, g, h : � Æ �, f(x) = 3x – 1, g(x) = x + 1 ve h(x) = 2x – 1 fonksiyonları veriliyor.
a. [(fog)oh](x) fonksiyonunun kuralını bulalım.
b. [fo(goh)](x) fonksiyonunun kuralını bulalım.
c. (fogoh)(– 2) değerini bulalım.

Çözüm
a. [(fog)oh] (x) = (fog)(x) o h(x) b. [fo(goh)] (x) = f(x) o (goh)(x)
= f(g(x)) o (2x –1) = (3x – 1) o g(2x – 1)
= [3(x + 1) – 1] o (2x – 1) = (3x – 1) o (2x – 1 + 1)
= (3x + 2) o (2x – 1) = (3x – 1) o (2x)
= 3(2x – 1) + 2 = 3(2x) – 1
= 6x – 3 + 2 = 6x – 1’dir. = 6x – 1’dir.
a ve b’den [(fog)oh](x) = [fo(goh)](x) olduğu görülür.

c. (fogoh)(x) = 6x – 1 � (fogoh)(–2) = 6 . (–2) – 1 = –12 – 1 = –13’tür. Ayrıca,

h g f
–2 –5 –4 – 13 � (fogoh)(–2) = –13 bulunur.

63
 BİLGİ
• Fonksiyonlar arasında bileşke işleminin birleşme özelliği vardır.
• � Æ � tanımlı f, g ve h fonksiyonları için (fog)oh = fo(goh)’dir.

ÖRNEK
f, g, h : � Æ �, f(x) = 2x – 3, g(x) = x – 1 ve h(x) = x2 fonksiyonları veriliyor. (fog)oh ve fo(goh) bileşke
fonksiyonlarını bulalım.

Çözüm

• (fog)(x) = f(g(x)) = f(x – 1) = 2(x – 1) – 3 = 2x – 2 – 3 = 2x – 5 ve

[(fog)oh](x) = (fog)(x) o(h(x)) = (2x – 5) o (x2) = 2x2 – 5 ’tir. 1

• (goh)(x) = g(h(x)) = g(x2) = x2 – 1 ve

[fo(goh)](x) = f(x) o (goh)(x) = (2x – 3) o (x2 – 1) = 2(x2 – 1) – 3

= 2x2 – 2 – 3 = 2x2 – 5 ’tir. 2

1 ve 2 den, (fog)oh = fo(goh) olduğu görülür.

ÖRNEK

h: A Æ B, g : B Æ C ve f : C Æ D tanımlı f, g ve h fonksiyonları arasındaki fo(goh) ve (fog)oh

işlemini şema ile gösterelim.

Çözüm

A A A
) )
oh oh
h (g (g h
fo fo
goh B D goh D goh B fo(goh)

g f f g

C C C

A
fog B A
h
h

D
g)o

h
h

(fog)oh
g)o

B
(fo

g fog
f
(fo

fog B D
C D
g
f
C

64
 Bir Fonksiyonun Birim (Özdeş) Fonksiyonla Bileşkesi

BİLGİ

� de tanımlı f ve I fonksiyonları için;

• (foI)(x) = f(I(x)) = f(x) ve (Iof)(x) = I(f(x)) = f(x)’tir.
• foI = Iof = f olduğundan, I(x) = x fonksiyonu bileşke işleminin birim fonksiyonudur.

ÖRNEK
f, I : � Æ �, f(x) = 2x – 5, I(x) = x fonksiyonları veriliyor. foI ve Iof fonksiyonlarını bulalım.

Çözüm
(foI)(x) = f(I(x)) = 2 . x – 5 = 2x – 5, (Iof)(x) = I(fx)) = I(2x – 5) = 2x – 5 bulunur.
foI = Iof = f olduğu görülür.

ÖRNEK
Yanda verilen f fonksiyonunun grafiğine göre; Y
a. f(0), f(–2), f(4) değerlerini bulalım.
b. (fofof)(a) = –5 ise a değerini bulalım. –2 4 X
0
–2
Çözüm
a. Grafiğe göre, f(0) = –5, f(–2) = 0, f(4) = –2’dir.
f
b. (fofof)(a) = f(f(f(a)) = – 5 � f(f(a) = 0 olmalıdır. –5

f(f(a)) = 0 � f(a) = –2 ve f(a) = –2 � a = 4’tür.

ÖRNEK
Y
Yanda verilen g ve gof fonksiyonlarının grafiklerine göre f(1) değe-
rini bulalım.
g
2
Çözüm
–3 X
Grafiğe göre, g(–3) = 0’dır. 0 1
(gof)(1) = 0 � g(f(1)) = 0
gof
� g(–3) = 0 � f(1) = –3’tür.

ÖRNEK Y

Yanda verilen f ve g fonksiyonlarının grafiklerine göre (fog)(4) de- 5

ğerini bulalım. f
2
g
Çözüm
X
Grafiğe göre, g(4) = 0 ve (fog)(4) = f(g(4)) = f(0) = 2’dir. –3 0 4

65
 ÖRNEK
3 4
f, g : � Æ �, f(x) = – x + 3 ve g(x) = x + 4 fonksiyonları veriliyor.
2 3
a. f, g ve fog fonksiyonlarının grafiklerini aynı koordinat sisteminde çizelim.
b. (fog)(2) değerini bulalım.

Çözüm
3 Y
a. f(x) = – x + 3 fonksiyonunun grafiği eksenleri (0, 3), (2,0) nok-
2 4 g
4
talarında; g(x) = x + 4 fonksiyonunun grafiği de eksenleri (0, 4), (–3, 0) 3
3
noktalarında keser.
–3 2
4 3 4 –3 0
X
(fog)(x) = f(g(x)) = f( x + 4) = – ( x + 4) + 3 = –2x – 3’tür.
3 2 3 3
2 f
(fog)(x) = –2x – 3 fonksiyonu eksenleri (0, –3) ve (– , 0) noktala- –3
2
rında keser. Yanda f, g ve fog fonksiyonlarının grafikleri aynı koordinat fog
sisteminde çizilmiştir. İnceleyiniz.
–7
b. (fog)(2)= –2 . 2 – 3 = – 4 – 3 = – 7 bulunur.

ALIŞTIRMALAR

1. f, g : � Æ �, f(x) = 3x – 2 ve g(x) = x2 + 4 fonksiyonları veriliyor. fog ve gof fonksiyonlarını

bulunuz.

3x – 1
2. f, g : � Æ �, f(x) = ve g(x) = – 2x + 3 fonksiyonları veriliyor. gof fonksiyonu aşağıdaki-
2
lerden hangisidir?
a. 3x + 4 b. 4x + 3 c. –3x + 4 d. 3x – 4 e. 7x + 6

7
3. f, g : � Æ �, f(x) = 6x – 7 ve g(x) = mx + fonksiyonları veriliyor. (gof)(x) = x ise m kaçtır?
6

4. f, g : � Æ �, f, g ve h fonksiyonları için f(x) = x2, g(x) = 2x – 1 ve h(x) = x –1 ise aşağıda isteni-
lenleri bulunuz.

(fog)(x)
a. b. (hog)(x) c. (gof)(–2 ) ç. (foh)(4) d. (gofoh)(4)

g
5. Yanda f ve g fonksiyonlarının grafikleri verilmiştir. Grafiğe göre;
a. (fofof)(1) değerini bulunuz. 2
b. (fogof)(3) değerini bulunuz. –4 1 2 3
X
–2
–1
–2 f

6. f, g : � Æ �, f(x) = 3x + 1 ve g(x) = 3x – 2 fonksiyonları veriliyor. (fog)(a + 1) = 22 ise a sayısı

aşağıdakilerden hangisidir?
a. –2 b. –1 c. 1 d. 2 e. 3

66
 10.3.2.2. BİR FONKSİYONUN BİLEŞKE İŞLEMİNE GÖRE TERSİNİN OLMASI İÇİN GEREKLİ
VE YETERLİ ŞARTLARI BELİRLEME, VERİLEN BİR FONKSİYONUN TERSİNİ BULMA
Bileşke İşlemine Göre Bir Fonksiyonun Tersi

BİLGİ
• f : A Æ B, bire bir ve örten fonksiyon ise f fonksiyonunun ters fonksiyonu vardır ve bu fonksiyon f–1
ile gösterilir.
f
• f : A Æ B, bire bir ve örten ise f(x) = y � f–1(y) = x’tir. A B
• Her x � A için (f–1of)(x) = f–1(f(x)) = f–1(y) = x ve x � A olduğundan
f–1of fonksiyonu A kümesinde birim fonksiyondur. f–1of = IA olur.
x y
• Her y � B için (fof –1)y = f(f –1(y)) = f(f(x)) = y ve y � B olduğundan
fof –1 = IB olur.
• A = B � f–1of = fof–1 ve A ≠ B f –1of ≠ fof–1 olur.
f–1
• Her (x, y) � f � (y, x) � f–1 ve (f –1)–1 = f olur.

ÖRNEK f
Yanda, f : A Æ B tanımlı f(x) = –x + 1 fonksiyonu şema ile A B
gösterilmiştir.
–2• •3
f –1of = fof –1 olduğunu gösterelim.
0• •1
Çözüm
1• •0
• (f –1of)(–2) = f –1(f(–2)) = f –1(3) = –2’dir.
3• • –2
Benzer şekilde diğer görüntüler de bulunursa
(f –1of)(A) = IA’dır. 1
f–1
• (fof –1)(–2) = f(f –1(–2)) = f(3) = –2’dir.
Diğer görüntüler de bulunursa (fof –1)(B) = B = IB’dir. 2
1 ve 2 den, A = B � fof –1 = f –1of = IA olur.
ÖRNEK
A = {–1, 0, 1}, B = {–5, –2, 1} kümeleri ile f : A Æ B, f(x) = 3x – 2 fonksiyonu veriliyor. fof–1 ile f–1of
fonksiyonlarını şema ile göstererek karşılaştıralım.

Çözüm B A

–5• –1•
A f f –1 A B f –1 f B
–2• 0•
–1• 1• • –1 –5• 1• • –5
0• •0 –2• • –2
1• •1 1• •1

f –1of = IA fof –1 = IB

Yukarıdaki şemaları inceleyelim. A ≠ B � f –1of ≠ fof –1 olduğunu fark ettiniz mi?

67
 SONUÇLAR
1. f, �’den �’ye tanımlı ise f–1of = fof–1 = I’dır.
2. f, A’dan B’ye tanımlı ve bire bir örten ise
a. A = B � fof–1 = f–1of = IA ve
b. A ≠ B � fof–1≠ f–1of’dir. Bu durumda, f–1of = IA ve fof–1= IB’dir.

Verilen Fonksiyonun Tersini Bulma

BİLGİ
• A’dan B’ye tanımlı bir f fonksiyonu bire bir örten ise f–1 kuralı, B’den A’ya tanımlı bir fonksiyondur.
• f : A Æ B, bire bir ve örten fonksiyon ise f–1: B Æ A, bire bir ve örten fonksiyondur.
a ¥ A için f(a) = b � f–1(b) = a ve (a, b) ¥ f � (b, a) ¥ f–1’dir.
x–b
• f : � Æ �, a, b ¥ � ve a ≠ 0 için f(x) = ax + b � f–1(x) = ’dır.
a

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
A = {–2, –1, 0, 1, 2}, B = {–2, –1, 1, 3, 4, 5, 7}, C = {–3, –1, 1, 3, 5} ve D = {1, 2, 5} kümeleri ile
f : A Æ B, f(x) = 2x + 3, h : A Æ C, h(x) = 2x + 1 ve g : A Æ D, g(x) = x2 + 1 fonksiyonları veriliyor.
Bu fonksiyonların tersi olan kuralların da bir fonksiyon olup olmadığını belirtelim.
Verilen fonksiyonları şema ile gösterelim:

a. f : A Æ B, f(x) = 2x + 3 b. h : A → C, h(x) = 2x + 1 c. g : A → D, g(x) = x2 + 1

f(x) = 2x + 3 h(x) = 2x + 1 g(x) = x2 + 1

A f B A h C A g D
.–2
–2. . –1 –2. . –3 –2. .1
–1. .1 –1. .–1 –1.
0. .3 0. .1 0. .2
1. .4 1. .3 1.
2. .5 2. .5 2. .5
.7

a. f : A Æ B, fonksiyonu bire bir fakat örten değildir.

f–1 : B Æ A, f–1 kuralı bir fonksiyon değildir. Çünkü 4 ¥ B’nin A da görüntüsü yoktur.
b. h : A Æ C, h fonksiyonu bire bir ve örten fonksiyondur.
h–1 : C Æ A, h–1 kuralı da bire bir ve örten fonksiyondur.

c. g : A Æ D, g fonksiyonu bire bir değil fakat örten fonksiyondur. g–1 : D Æ A kuralı fonksiyon
değildir. Çünkü 2 ¥ D’nin A da iki farklı görüntüsü vardır.
O hâlde, verilen bir fonksiyon bire bir ve örten bir fonksiyon ise bu fonksiyonun tersi de bir fonk-
siyondur.

68
 ÖRNEK
f : � Æ �, f(x) = 2x – 3 fonksiyonu veriliyor. f–1 kuralını bulalım. Bu kuralın �’den �’ye tanımlı
bir fonksiyon olup olmadığını belirtelim.

Çözüm
f(x) = 2x – 3 = y � 2x = y + 3
y+3 y+3
x= ’dir. Tanım kümesinin elemanları x ile gösterildiğinden, x =
2 2
–1 x+3 –1
ifadesi f (x) = biçiminde yazılır. f kuralı �’den �’ye tanımlı bir fonksiyondur.
2
x+3
Verilen f(x) = 2x – 3 fonksiyonu �’den �’ye tanımlı olsaydı f–1(x) = kuralı bir fonksiyon olmaz-
2
y+3 –2 + 3 1 1
dı. Çünkü x = eşitliğinde, y = –2 � x = = ’dir. � � olduğundan, değer kümesindeki
2 2 2 2
–2 ¥ � sayısı tanım kümesine ait bir elemanın görüntüsü değildir. Yani f(�) ≠ �’dir. f–1 kuralı � Æ �
tanımlı bir fonksiyon değildir.

ÖRNEK
A = {0, 1, 2, 3} B = {1, 3, 5, 7} kümeleri ile f : A Æ B, f(x) = 2x + 1 fonksiyonu veriliyor.

a. f, f–1 ve (f –1)–1 kümelerini liste yöntemi ile gösterelim.

b. f–1 ve f fonksiyonunu şema ile gösterelim ve bu fonksiyonların grafiklerini aynı koordinat düzle-
minde çizelim.

c. f–1 fonksiyonunun kuralını bulalım.

Çözüm

a. f : A Æ B, f(x) = 2x + 1 ise:

• x = 0 için f(0) = 2 . 0 + 1 = 1, • x = 1 için f(1) = 2 . 1 + 1 = 3,
• x = 2 için f(2) = 2 . 2 + 1 = 5, • x = 3 için f(3) = 2 . 3 + 1 = 7’dir.

f = {(0, 1), (1, 3), (2, 5), (3, 7)} , f–1 = {(1,0), (3, 1), (5, 2), (7, 3)} ve

(f–1)–1 = {(0, 1), (1, 3), (2, 5), (3, 7)} = f’dir. O hâlde, (f–1)–1 = f’dir.

b. f Y

A B f
7 y=x
0• •1
5
1• •3
f–1
3
2• •5 2
1
0
3• •7 1 2 3 5 7
X

f–1

69
 Yukarıda f ve f–1 fonksiyonlarının şeması ve aynı koordinat düzleminde de grafikleri gösterilmiştir.
(a, b) ¥ f iken (b, a) ¥ f–1 olduğundan, f ve f–1 in grafikleri, denklemi y = x olan doğruya göre simetriktir.
c. f(x) = y � f–1(y) = x olduğunu biliyoruz. Verilen fonksiyonlardan, x’i y türünden bulalım:
y–1 y–1
y = 2x + 1� x = ve (x = f–1(y)) � f–1(y) = olur.
2 2
Fonksiyonlarda tanım kümesinin elemanları x ile ifade edildiğinden f–1 fonksiyonu için de değişken
x ve x in f–1 fonksiyonuna göre görüntüsü y ile gösterilirse,
x–1
y = f–1(x) = olur. Bu da f fonksiyonunun ters fonksiyonudur.
2

ÖRNEK
2x – 3
f : A Æ B, bire bir ve örten f(x) = fonksiyonu veriliyor. f–1 fonksiyonunun kuralını bulalım.
4x – 5

Çözüm
y = f(x) � x = f–1(y) olduğundan, y’nin f–1 fonksiyonuna göre görüntüsü olan x’i y türünden bulalım:
2x – 3
y= � y(4x – 5) = 2x – 3
4x – 5
� 4yx – 5y = 2x – 3
� 4yx – 2x = 5y – 3
� x(4y – 2) = 5y – 3
5y – 3 5y – 3
�x= �f–1(y) = ’dir.
4y – 2 4y – 2
f–1 fonksiyonu için değişken x ve x’in f–1 fonksiyonuna göre görüntüsü y ile gösterilirse,
5x – 3
y = f–1(x) = olur. Bu da f fonksiyonunun tersidir.
4x – 2
5
Verilen f fonksiyonunda en geniş tanım kümesi, A = � – { } ve en geniş değer kümesi de
4
1 5 1
B = � – { }’dir. Çünkü x = f fonksiyonunu; x = de f–1 fonksiyonunu tanımsız yapar.
2 4 2
d a ax + b –dx + b
O hâlde, f : � – {– } Æ � – { }, f(x) = � f–1(x) = ’dır.
c c cx + d cx – a

ÖRNEK
3 3x + 1
f : � – {–2} Æ � – { }, f(x) = veriliyor. f–1(4) değerini bulalım.
2 2x + 4

Çözüm

I. Yol
3x + 1 –4x + 1 –4 . 4 + 1 –15
f(x) = � f–1(x) = ve f–1(4) = = = –3’tür.
2x + 4 2x – 3 2.4–3 5

II. Yol
3a + 1
f–1(4) = a � f(a) = 4 tür. Buna göre, f(a) = = 4 olmalıdır.
2a + 4
4(2a + 4) = 3a + 1 � a = –3 tür. Buradan, a = f–1(4) = –3 bulunur.

70
 İki Fonksiyonun Bileşkesinin Tersi

BİLGİ
İki fonksiyonun bileşkesinin ters fonksiyonu, bu fonksiyonların ters fonksiyonlarının bileşkesidir.
fog fonksiyonunun tersi, (fog)–1 = g–1of –1 fonksiyonudur.

ÖRNEK
f, g : � Æ �, f(x) = 5x – 3 ve g(x) = 4x + 2 fonksiyonları veriliyor. (fog)–1 ve g–1of –1 fonksiyonlarının
kurallarını bulalım ve karşılaştıralım.

Çözüm
x–7
(fog)(x) = f(g(x)) = f(4x + 2) = 5(4x + 2) – 3 = 20x + 7 ve (fog)–1(x)) = ’dir. 1
20
x+3 x–2
f(x) = 5x – 3 � f–1(x) = ve g(x) = 4x + 2 � g–1(x) = tür.
5 4
x+3
–2
x + 3 x–7
(g–1 o f –1)(x) = g–1(f –1(x)) = g–1 = 5 = ’dir. 2
5 4 20

O hâlde, 1 ve 2 den, (fog)–1 = g–1 o f –1 olduğu görülür.

Ayrıca;
• A’dan B’ye tanımlı bire bir ve örten f ve g fonksiyonları için
(fog)–1 = g–1of –1 � (fog)o(g–1 o f –1) = I olmalıdır. Buna göre,
(fog)o(g–1of –1) = fo(gog–1)of –1 (bileşke işleminin birleşme özelliği)
= foIof–1 (gog–1 = I ve I birim fonksiyon)
= fof–1 = I bulunur.
• O hâlde, (fog)–1 = g–1o f–1’dir.

A’dan B’ye tanımlı bire bir ve örten f, g, h fonksiyonlar için

• (f –1 oh)–1 = h–1o(f –1)–1 = h–1o f,

• (g–1 o f –1)–1 = (f –1)–1o(g–1)–1 = fog ve

• (fogoh–1)–1 = (h–1)–1 o(fog)–1 = hog–1of –1’dir.

ÖRNEK
�’den �’ye bire bir ve örten f, g, k fonksiyonları için fog = k ise f = kog–1 ve g = f –1ok olduğunu
gösterelim.

Çözüm
fog = k � (fog)og–1 = kog–1 (bileşke işlemi tanımı) Benzer yolu izleyerek
fo(gog–1) = kog–1 (birleşme özelliği) fog = k � f–1o fog = f–1o k (f–1of = I)
I (f–1of)og = f–1ok
foI = kog–1 (I etkisiz fonksiyon) Iog = f–1 o k (Iog = g)
f = kog–1 bulunur. g= f–1 o k bulunur.

71
 ÖRNEK
f, g : � Æ �, f(x) = 6x – 2 ve (fog)(x) = 4x + 3 fonksiyonları veriliyor. g fonksiyonunun kuralını
bulalım.
Çözüm
I. Yol: (fog)(x) = 4x + 3 � f(g(x)) = 4x + 3
�
6g(x) – 2 = 4x + 3
4x + 5
6g(x) = 4x + 3 + 2 � g(x) = bulunur.
6
x+2
II. Yol: f–1(x) = ve fog = k � g = f–1ok olduğundan,
6
k(x) = 4x + 3 � g(x) = (f–1ok)(x) = f–1(k(x)) ve
4x + 3 + 2 4x + 5
g(x) = f–1(4x + 3) = = bulunur.
6 6
ÖRNEK
f : � Æ �, f(2x + 3) = 5x – 2 veriliyor. f–1(8) değerini bulalım.

Çözüm
I. Yol: f(a) = b � f–1(b) = a’dır. f(2x + 3) = 5x – 2 � f–1(5x – 2) = 2x + 3’tür.
f–1(8) değeri istendiğinden 5x – 2 = 8 olmalıdır. Bu denklemin çözümünden x = 2 bulunur.
x = 2 � f–1(5 . 2 – 2) = 2 . 2 + 3 � f–1(8) = 4 + 3 = 7 bulunur.

x–3
II. Yol: fog = k ise f = kog–1’dir. g(x) = 2x + 3 ise g–1(x) = ’dir.
2
f(2x + 3) = 5x – 2 � f(x) = (kog–1)(x) = k(g–1(x))’tir.

x–3 5x – 15 5x – 19 2x + 19
f(x) = 5 –2= –2= � f–1(x) = ’tir.
2 2 2 5

2 . 8 + 19 16 + 19 35
f–1(8) = = = = 7 bulunur.
5 5 5

Grafiği Verilen Bire Bir ve Örten Fonksiyonun Tersinin Grafiği

BİLGİ
A � B � � ve A’dan B’ye bire bir ve örten olan f fonksiyonunun grafiğinin y = x doğrusuna
göre simetriği, f fonksiyonunun tersinin (f–1 in) grafiğidir.

ÖRNEK
Y
Yanda �’den �’ye tanımlı f fonksiyonunun grafiği verilmiştir. f fonk-
A f
siyonunun tersinin grafiğini çizelim. 4

Çözüm

Verilen f fonksiyonu doğrusal fonksiyondur. Grafiğin eksenleri kestiği –2

X
B 0
noktalar A(0, 4) ve B(–2, 0)’dır. Bu noktaların y = x doğrusuna göre simet-
rilerini bulalım ve analitik düzlemde gösterelim.

72
 y=x Y
A(0, 4) D(4, 0) ve
y=x f
B(–2, 0) C(0, –2)’dir. 4
A y=x
Yandaki şekilde, CD doğrusu AB doğrusunun y = x
f –1
doğrusuna göre simetriğidir. CD doğrusu f fonksiyonu-
nun tersi olan f –1 fonksiyonunun grafiğidir. İnceleyiniz.
–2 D X
B O 4

C
–2

ÖRNEK Y

D = [1, 4], E = [–3, 2] ve D’den E’ye tanımlı f fonksiyonunun grafiği

yanda verilmiştir. f fonksiyonunun tersinin grafiğini çizelim. 2 A

1B X
0 2 4
f
–3 C
Çözüm
Y
Grafiğe göre; A(4, 2), B(2, 0) ve C(1, –3) noktaları f’nin elemanı
4
Aı
olduğundan, Aı(2, 4), Bı(0, 2) ve Cı(–3, 1) noktaları f –1 fonksiyonunun f –1 y=x
2 A
elemanı olur. f fonksiyonunun y = x doğrusuna göre simetriği olan f –1 Cı Bı
1B
fonksiyonunun grafiği yandaki şekilde çizilmiştir. İnceleyiniz. –3 0 2 4 X

f
–3
C

ETKİNLİK
Araç ve Ge­reçler: Geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.
• Geogebra yazılım programını açınız. Sağdan, “Cebir ve grafik” seçeneğini tıklayınız. Giriş bölü-
müne, x – 3y + 6 = 0 doğrusal denklemini yazınız ve “enter” tuşunu tıklayınız. Giriş bölümüne,
y = x denklemini de yazarak “enter” tuşunu tıklayınız. Cebir penceresinde a : x – 3y = – 6, b : y = x
denklemleri; grafik penceresinde de bu doğrusal denklemlerin grafikleri çizilmiş olur.
• düğmesinden, “Doğruda yansıt” seçeneğini tıkladıktan sonra önce x – 3y = – 6 doğrusunun
grafiğini sonra y = x doğrusunun grafiğini tıklayınız. Grafik penceresinde x – 3y = – 6 doğrusunun
y = x doğrusuna göre simetriği olan 3x – 1y = 6 doğrusunun grafiği çizildiğini gördünüz mü?
x
• a : x – 3y + 6 = 0 doğrusu, f(x) = + 2 fonksiyonu; aı : 3x – 1y = 6 doğrusu da; f–1(x) = 3x – 6
3
fonksiyonu olduğunu fark ettiniz mi?
• düğmesinden, “Nokta” seçeneğini tıkladıktan sonra a doğrusu üzerinde herhangi bir noktayı
tıklayınız. Sonra düğmesinden “Doğruda yansıt” seçeneğini tıklayınız. Sonra A noktasını
daha sonra da y = x doğrusunu tıklayınız. A ve Aı noktalarının koordinatlarını karşılaştırınız. Bu
noktalar hangi fonksiyonunun üzerinde ve hangi doğruya göre simetrik olduğunu belirtiniz.

73
 ALIŞTIRMALAR

1. f : � Æ �, f(x) = 3x – 7 fonksiyonunun ters fonksiyonunun kuralını bulunuz.

2. f, g : � Æ �, f(x) = 2x + 5 ve g(x) = –x + 4 fonksiyonları veriliyor. Aşağıdakilerden hangisi yan-

lıştır?
A. g–1(x) = –x + 4 B. f–1(1) = –2 C. g–1(3) = 1

D. g(3) = 1 E. g–1(x) = x – 4

3. f : � Æ �, f(x) = ax + 4 ile g : � Æ �, g(x) = 3x – b fonksiyonları veriliyor. f –1(x) = g–1 (x) ise
a . b kaçtır?
A. –12 B. –6 C. 9 D. 12 E. 18

4. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

mx + n
a. f : A Æ B, f(x) = , f(1) = –6 ve f –1(3) = 10 ise m = 5’tir.
2x – 3
b. f(3x – 1) = ax – 5 ve f –1(2) = 7 ise a = 5’tir.
6 4x + 3 4
c. f : � – ' 1 Æ � – {n} ve f(x) = ise n = ’tir.
5 5x - 6 5

5. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

a. f, g : � Æ �, f(x) = 3x – 2 ve g(x) = x2 + 4 fonksiyonları veriliyor. (fog)(–1) = ...

b. f : � Æ �, f(x) = 3x – 7 fonksiyonu veriliyor. (fof)(a) = 8 ise a = ...
c. fog : � Æ �, (fog)(x) = 5x + 4 ve f(x) = x – 7 ise g(x) = ...

6. f, g : � Æ �, f(x) = – 3x + 5 ve g(x) = 2x – 3 ise (f–1og)–1(–2)’nin değeri aşağıdakilerden han-

gisidir?
A. 6 B. 7 C. 8 D. 9 E. 10

7. f : A Æ B, f(x) = 3x – 5 veriliyor. f(A) = {–8, –5, 1, 4} ise A tanım kümesini elemanları ile yazınız.

8. f : � Æ �, f(x) = 3x – 2 ise f–1(2x – 3) ifadesini bulunuz.

9. f : � Æ �, f(x + 2) = 2x – c veriliyor. f(1) = 4 ise c kaçtır?

10. f, g : � Æ �, f(x) = –2x + 3 ve g(x) = 3x – 2 fonksiyonları veriliyor. g–1(a) + f–1(1) = f(–1) + g(–1)
denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

74
 3 3 3x – 5
11. f : � – Æ�– , f(x) = ise f–1 fonksiyonunun kuralını bulunuz.
2 4 4x – 6

ax + 3
12. f : A Æ B, f(x) = bire bir ve örten fonksiyonu veriliyor. f(x) = f–1(x) ise a kaçtır?
5x – 2
A. –3 B. –2 C. 2 D. 3 E. 5

13. f, g : � Æ �, f(x) = –2x2 + 9 ve g(x) = x + 3 fonksiyonları veriliyor. (fog–1)(x) = ax2 + bx + c ise
a + b + c aşağıdakilerden hangisidir?

A. –1 B. 1 C. 5 D. 19 E. 23

5x + 4
14. f : � — {3} Æ � – {7}, f(x) = + 2 fonksiyonu veriliyor. f–1(9) un değerini bulunuz.
x–3

15. f : � Æ �, f(2x – 5) = 8x + 4 ise f fonksiyonunun kuralı aşağıdakilerden hangisidir?

A. 16x – 36 B. 16x + 44 C. 4x – 16

D. 4x + 24 E. 4x – 24

16. f : � Æ �, f(4x – 3) = 3 – 4x ve f–1 (n + 2) = 10 ise n kaçtır?

A. –12 B. –10 C. 8 D. 10 E. 12

17. f : � Æ �, f(x) = 2x – 4 ve f –1(A) = [–1, 4) ise f(A) kümesinin eşiti olan sayı aralığını bulunuz.

3x – 1
18. f(x) = ve g(x) = –2x + 3 olduğuna göre, fog–1 fonksiyonunu bulunuz.
2

19. f ve g fonksiyonlarının gra- Y Y

fikleri yanda verilmiştir.

g 3
a. (gogog)(n) = 2 ise 2
1
n kaçtır? X –5 X
–5 0 –4 3
b. (gof–1)(m) = – 4 ise
m + n kaçtır?
f –4

20. f : � Æ �, f(x) = 2x + 5 fonksiyonu için (fofofof –1)(x)’i bulunuz.

75
21. f : � Æ �, f(x) = 3x – 2 fonksiyonu veriliyor. f(4x) fonksiyonunu f(x) cinsinden bulunuz.

22. f–1(A) = [–3, 6) ve f(x) = 2x – 1 ise f(A) aşağıdakilerden hangisidir?

A. [–13, 23) B. [–15, 21) C. [6, –3) D. (–7, 11] E. [–7, 11)

Y
23. �’den �’ye tanımlı f, g fonksiyonlarından f’nin grafiği yanda
5
1
verilmiştir. g(x) = x + 1 ve (fofof)(m) = –2, (fog–1)(n) = 5
2
ise m – n kaçtır ? –3
0 X
4 6

A. –2 B. –1 C. 0 D. 1 E. 8 f –2
–3

x+2
24. f : A Æ B, f(2x – 3) = veriliyor. f(5) + f(15) toplamını bulunuz.
x–1

2x – 1
25. f : A Æ B, f(x + 1) = ise f(x – 1) in eşiti aşağıdakilerden hangisidir?
x+3
2x – 5 2x – 3 2x – 5 2x – 3 2x – 2
A. B.
C. D. E.
x+1 x+1 x+2 x+2 x+2

26. f : A Æ B, bire bir ve örten fonksiyondur. f(x + 3) = 2x + a fonksiyonunda f(a) + f –1(a) = 12 oldu-
ğuna göre f(1) kaçtır?

A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 E. 5

x+3
27. f : � Æ �, f(x) = ise x in hangi değeri için f(x) = f–1(x) olur?
2
2 1
A. 1 B. 2 C. 3 D. E.
3 3

x+a
28. f : A Æ B, bire bir ve örten fonksiyondur. f(x) = ve f –1(3) = 2 ise f(0) kaçtır?
2x + 1
A. 10 B. 11 C. 12 D. 13 E. 14

3x – 2
29. f : � — {a} Æ � – {b}, bire bir ve örten fonksiyondur. f(x) = ise a + b kaçtır?
2x + 1
3 1
A. –2 B. – C. –1 D. E. 1
2 2

x
30. Geogebra yazılım programı yazılımı ile y = 2x + 4, y = – 2 ve y = x fonksiyonlarının gra-
2
fiklerini aynı koordinat sisteminde gösteriniz.

76
 10.3.3. FONKSİYONLARLA İLGİLİ UYGULAMALAR

10.3.3.1. İki Miktar (Nicelik) Arasındaki İlişkiyi Fonksiyon Kavramı ile

Açıklama ve Problem Çözmede FONKSİYONUN GRAFİK VE TABLO TEMSİLİNİ
Kullanma
y = f(x) = ax + b Fonksiyonunun Grafikleri ile İlgili Uygulamalar

BİLGİ
• y = f(x) = ax + b fonksiyonu doğrusal fonksiyondur. a, b ¥ � ve sabit sayılardır.
b
• Bu doğrusal fonksiyonun grafiğinin eksenleri kestiği noktalar A(0, b), B(– , 0)’dır.
a

ÖRNEK Y Yükseklik (cm)

İçinde bir miktar su bulunan bir varile bir muslukla su dolduruluyor.
Bu varildeki suyun yüksekliğinin zamana göre değişimi yandaki grafikte
gösterilmiştir. Kaç saniye sonra varildeki suyun yüksekliği 70 cm olur? 20 B

Çözüm 10 A
Şekildeki grafiğin denklemi y = ax + b olsun. Grafik üzerindeki
X
A(0, 10), B(2, 20) noktaları bu denklemi sağlar. 0 2 Saniye
A(0, 10) �10 = a . 0 + b ve b = 10’dur.
B(2, 20) � 20 = a . 2 + 10 ve a = 5’tir.
y = ax + b = 5x + 10 bulunur. t saniye sonra suyun yüksekliği 70 cm oluyorsa,
60
x = t için 70 = 5t + 10 ondan, 5t = 70 – 10 = 60 ve t = = 12’dir.
5

12 saniye sonra varildeki suyun yüksekliği 70 cm olur.

ÖRNEK
A
Şekildeki, A ve B ağaçlarının boylarının yıllara göre değişimi gösterilmiştir. Y Boy (m) B
Bu değişime göre kaçıncı yılda ağaçların boyları farkının 4 metre olacağını
3 D(2, 3)
bulalım.
2
1
Çözüm
X (yıl)
0 2
Boylardaki değişimi gösteren grafikler doğrusaldır. Bu doğruların denk-
lemini veren fonksiyonlar y = ax + b biçimindedir.
A ağacının boyunun değişim fonksiyonu f(x) = m1x + 1,
B ağacının boyunun değişim fonksiyonu g(x) = m2x + 2’dir.
D(2, 3) noktası bu fonksiyonların denklemlerini sağlar.
D(2, 3) ve f(x) = m1x + 2 ⇒ 3 = m1 . 2 + 1 den, m1 = 1 ve f(x) = x + 1’dir.
1 1
g(x) = m2x + 1 ⇒ 3 = m2.2 + 2 den, m2 = ve g(x) = x + 2’dir.
2 2
x yıl sonra boyları farkı 4 m olduğundan,
f(x) – g(x) = 4 ⇒ (x + 1) – ( 1 x + 2) = 4 ⇒ x + 1 – 1 x – 2 = 4
2 2
⇒ 2x + 2 – x – 4 = 8 ⇒ x = 10 yıl bulunur.

77
 ÖRNEK
Yandaki grafik bir hareketlinin hızının zamana göre değişimini gös- Y
hız (m/sn)
termektedir. Grafiğe göre kaçıncı saniyede hareketlinin hızının 10 m/sn. d
olduğunu bulalım. 3
A(2, 3)
2
B
Çözüm
Grafik, y = ax + b biçiminde bir fonksiyona aittir. X
0 2 zaman(sn)
y = ax + b denklemi B(0, 2) ve A(2, 3) noktaları sağlar.
B(0, 2) ⇒ y = a . 0 + b ⇒ b = 2’dir.
⇒ y = 1 x + 2 bulunur.
A(2, 3) ⇒ 3 = a . 2 + 2 ⇒ a = 1 dir. 2
2 Y
’
A d
Ayrıca, yandaki şekle göre doğrunun eğimi 3
1
2
α = tanα = 1 dir.
a
B 2
2 ’
Grafiğin y eksenini kestiği nokta da (0, 2) olduğundan,
a
X
0 2
1
y = ax + b = x + 2 olur.
2
t saniye sonra hız y = 10 m/sn. olduğuna göre,
y = 1 x + 2 ⇒ 10 = 1 t + 2
2 2
20 = t + 4 ⇒ t = 16 bulunur.

ÖRNEK
Bir fıçı su ile doludur. Bu fıçının içindeki su, dibindeki bir Y
Su (Litre)
musluk tarafından boşaltılacaktır. Yandaki grafikte, suyun
30 A
musluk tarafından boşaltılmasının zamana göre değişimi
verilmiştir. Grafiğe göre kaç saniye sonra fıçıda 18 litre su
kalacağını bulalım.
X
0 50
Çözüm zaman(sn)
Şekildeki grafik, denklemi y = ax + b olan fonksiyona
aittir. Grafik üzerindeki A(0, 30) ve B(50, 0) noktaları denklemi sağlar.
A(0, 30) ⇒ 30 = a . 0 + b ⇒ b = 30’dur.
B(50, 0) ⇒ 0 = a . 50 + b ve a = – b = – 30 = – 3 ’tir.
50 50 5

y = ax + b = – 3 x + 30 bulunur.
5
Fıçıda 18 litre su kaldığında geçen süre x saniye olsun.
y = – 3 x + 30 ⇒ 18 = – 3 x + 30
5 5
⇒ 90 = –3x + 150 ⇒ 3x = 150 – 90
3x = 60
x = 20’dir.
20 saniye sonra fıçıda 18 litre su kalır.

78
 ÖRNEK
İçinde bir miktar su bulunan depoya, tekrar su ilave edilecektir. Y
Depoya ilave edilen suyun miktarının zamana göre değişimi yan- hacim (m3)
8 A(4, 8)
daki grafikte gösterilmiştir. Bu su deposu 12 saatte dolduğuna göre,
depoya ilave edilen suyun kaç m3 olduğunu bulalım.
5 B(0, 5)
Çözüm
Grafiğin denklemi y = ax + b olsun. Bu denklemi
B(0, 5) ve A(4, 8) noktaları sağlar.
B(0, 5) ⇒ 5 = a . 0 + b ⇒ b = 5’tir.
A(4, 8) ⇒ 8 = a . 4 + 5 ⇒ a = 3 ’tür. X
0 4
4 zaman(saat)
Fonksiyonun denklemi y = 3 x + 5’tir.
4
Depo 12 saatte dolduğuna göre,
y = 3 x + 5 ⇒ y = 3 . 12 + 5 = 9 + 5 = 14 m3 tür.
4 4
Depoda 5 m su olduğundan, ilave edilen su 14 – 5 = 9 m3 tür.
3

Artan ve Azalan Fonksiyonlar

BİLGİ
[a, b] � � ve f : [a, b] Æ �, f fonksiyonu verildiğinde;
1. Her x1, x2 ¥ [a, b] için x1 < x2 � f(x1) < f(x2) oluyorsa f fonksiyonu [a, b] nda artan bir fonksiyondur.
2. Her x1, x2 ¥ [a, b] için x1 < x2 � f(x1) > f(x2) oluyorsa f fonksiyonu [a, b] nda azalan bir fonksiyon-
dur.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM

1. Yanda, A = [a, c]’ndan �’ye tanımlı bir f fonksiyo- Y teğet

nunun grafiği verilmiştir. B T
f(x2)
f
Grafiğe göre;
• [a, b] � A ve her x1, x2 ¥ [a, b] için

x1 < x2 � f(x1) < f(x2) olduğundan f fonksiyonu A

f(x1)
[a, b] nda artan fonksiyondur.
• x1 < x2 � x2 – x1 > 0 ve f(x1) < f(x2) ise x1
a c X
f(x2) – f(x1) > 0’dır. 0 x2 b

O hâlde,
f(x2) – f(x1)
her x1, x2 ¥ [a, b] için > 0 � f, [a, b]’nda artandır.
x2 – x1
f(x2) – f(x1)
Şekle göre, A(x1, f(x1)), B(x2, f(x2)) olduğundan değeri AB doğrusunun eğimidir.
x2 – x1

Bu eğim, f’nin eğrisine çizilen ve AB doğrusuna (kesenine) paralel olan teğetin eğimidir.

79
 Sembolik ifadeyle, grafik veya tablo ile verilen bir fonksiyonun belli bir aralıktaki
f(x2) – f(x1)
ortalama değişim hızı (kesenin eğimi) ile hesaplanır.
x2 – x1

2. Yandaki grafikte, [b, c] � A ve her x1 x2 ¥ [b, c] için Y

x1 < x2 � f(x1) > f(x2) olduğundan, f fonksiyonu
[b, c] nda azalan fonksiyondur. f T
f(x1)
Grafiğe göre, A teğet
x1 < x2 � x2 – x1 > 0 ve f(x1) > f(x2) �
f(x2) – f(x1) < 0’dır. f(x2) B
f(x2) – f(x1)
O hâlde, her x1, x2 ¥ [b, c] için < 0 ise
x2 – x1
f fonksiyonu [b, c] aralığında azalan bir fonksiyon-
dur. Şekle göre, A(x1, f(x1)), B(x2, f(x2)) olduğun- 0 a b x1 x2 c X

f(x2) – f(x1)
dan değeri AB doğrusunun eğimidir.
x2 – x1

• Bu eğim, f fonksiyonunun eğrisine çizilen ve AB doğrusuna paralel olan teğetin eğimidir.

• Bir fonksiyonun belli bir aralıktaki her noktasından eğrisine çizilen teğetin eğimi
pozitif ise fonksiyon bu aralıkta artan; negatif ise fonksiyon bu aralıkta azalan-
dır.

3. Bir önceki sayfadaki ve yukarıdaki şekilde f fonksiyonunun grafiği incelendiğinde, f fonksiyonu

(a, b)’nda artan ve (b, c) nda azalan olduğundan, T(b, f(b)) noktası f fonksiyonunun maksimum
noktasıdır.

Y Y

f f
f(x1) f(x2)
f(x2) T f(x1)
T

c X X
0 a x1 x2 b 0 a b x1 x2 c

4. Yukarıdaki 1. grafikte her x1, x2 ¥ [a, b] için x1 < x2 � f(x1) > f(x2) olduğundan f fonksiyonu
[a, b] nda azalandır.

2. grafikte, her x1, x2 ¥ [b, c] için x1 < x2 � f(x1) < f(x2) olduğundan f fonksiyonu [b, c]’nda artandır.

• f fonksiyonu [a, b] nda azalan, [b, c]’nda artan olduğundan,

T(b, f(b)) noktası f fonksiyonunun minimum noktasıdır.

80
 5. �’den �’ye y = f(x) = ax + b fonksiyonu verilsin. Y
1 y = ax + b
Bu fonksiyonun kuralı bir doğru denklemidir. Bu
denklemde a değeri y = ax + b doğrusunun eğimidir. B
y2
Bu eğim doğrunun grafiğinin x ekseni ile pozitif yönde A α
y1 C
yaptığı açının tanjantıdır ve doğru üzerindeki A(x1, y1), x2– x1
y2 – y1 f(x ) –f(x )
2 1
B(x2, y2) noktaları için a = = ile
x –x x –x α
X
2 1 2 1
bulunur. 0 x1 x2
IBCI
2 a = tanα =
IACI
• a > 0 ise x değerlerinin artmasıyla y değerleri de ar- Y
tar. Yani x1 < x2 için f(x1) < f(x2)’dir. O hâlde, fonksi- A
y1
yon artandır. Yandaki 1. grafiği inceleyiniz.
ß B
• a < 0 için x değerlerinin artmasıyla y değerleri azalır. C y2
x1 < x2 için f(x1) > f(x2) olur. O hâlde, fonksiyon aza-
landır. Yandaki 2. grafiği inceleyiniz. �
ß
X
x1 x2 0
IACI
a = tanα = – tan ß= –
IBCI

Fonksiyonun Pozitif ve Negatif Olduğu Aralıklar

Yanda [a, d]’ndan �’ye tanımlı bir f fonksiyonunun Y
grafiği verilmiştir. f
Grafiğe göre,
• f fonksiyonunun pozitif olduğu aralıklar [(a, b) ile
(c, d)]’dır. Yani [(a, b) ‡ (c, d)]’dir. Bu aralıklarda f
fonksiyonunun grafiği x ekseninin üstündedir. Yani a 0 b c d X
f fonksiyonu pozitif değerler alır.
• f fonksiyonunun negatif olduğu aralık ise (b, c)’dır.
Bu aralıkta f fonksiyonunun grafiği x ekseninin al-
tındadır. Yani f fonksiyonu negatif değerler alır.

ÖRNEK
� Æ � , tanımlı f fonksiyonunun grafiği aşağıda verilmiştir. f fonksiyonunun pozitif ve negatif olduğu
aralıkları yazalım.
Y

–1
X
– 4 0 5

81
 Çözüm
• f fonksiyonunun pozitif olduğu aralıklar, f fonksiyonunun grafiğinin x ekseninin üstünde kalan kısım-
larına ait aralıklardır. Verilen grafiğe göre, bu aralıklar (– ∞, – 4), (–1, 5) ve (5, ∞) dur. O hâlde, bu
aralıkların birleşimi olan
A = (– ∞, – 4) ‡ (–1, 5) ‡ (5,  ∞)
kümesi f fonksiyonunun pozitif olduğu aralıkların birleşimidir.
• f fonksiyonunun negatif olduğu aralıklar, f fonksiyonunun grafiğinin x ekseninin altında kalan kısımla-
rın aralıklarıdır. Verilen grafiğe göre, (– 4, –1) aralığı f fonksiyonunun negatif olduğu aralıktır.

ÖRNEK
�’den �’ye tanımlı aşağıda verilen fonksiyonların artan veya azalan olma durumlarını belirtelim ve
fonksiyonların grafikleri olan doğruların eğimlerini bulalım.

f : � Æ �, y =f(x) = 2 x + 2
a. b. f : � Æ �, y =f(x) = –3x + 4
3

Çözüm
x’in bazı değerleri için y değerlerini bulup tabloda gösterelim:
a.

x 2
f(x) = x+2 x 1 < x 2 < x3
3

x ... –3 0 3 ...
–3 2
f(–3) =
3
(–3) + 2 = 0 y ... 0 2 4 ...
f(x1) < f(x2) < f(x3)

0 2
f(0) = .0+2=2
3

3 2
f(3) = .3+2=4
3

Her x1, x2 ¥ � ve x1 < x2 için f(x1) < f(x2) olduğundan, f �’de artandır. Aşağıdaki grafiği inceleyiniz.

f(x) = 2 x + 2 = ax + b ise doğrunun eğimi a = 2 ’tür.

3 3

Ayrıca, x1 = –3 ve x2 = 0 için Y

f(x1) – f(x2) 2
a= = 0 – 2 = –2 = 2 ’tür. y=
3
x+2
x1 – x2 –3 – 0 –3 3
2
–3
Doğrusal fonksiyonlarda, ortalama değişim hızı 0
X
sabittir. y = ax + b fonksiyonu için ortalama değişim
hızı a değerine eşittir. Yani doğrunun eğimi a’dır.

82
 x in bazı değerleri için y değerlerini bulalım ve tablo üzerinde gösterelim.
b.
x 1 < x 2 < x3
x f(x) = –3x + 4
x ... –1 0 1 ...
–1 f(–1) = –3(–1)+ 4 = 7 y ... 7 4 1 ...
f(x1) > f(x2) > f(x3)
0 f(0) = –3 . 0 + 4 = 4
Her x1, x2 ¥ R ve x1 < x2 için f(x1) > f(x2)
1 f(1) = –3 . 1 + 4 = 1
olduğundan, f R’de azalandır.

f(x1) – f(x2) 7– 4 3
Doğrunun eğimi a = = = = –3’tür.
–
x1 x2 –1 –0 –1

ÖRNEK Y
f : � Æ �, f(x) = (x – 2)2 fonksiyonunun grafiği yanda verilmiştir.
9
Bu fonksiyonun artan ve azalan olduğu sayı kümelerini belirte-
lim.
y = (x – 2)2
Çözüm 4
f(x) = (x – 2)2 fonksiyonunda x ¥ {–1, 0, 1, 2, 3, 4} için y değerlerini
bulalım ve tablolar üzerinde gösterelim. 1
X
–1 0 1 2 3 4

1
x f(x) = (x – 2)2 • –1 < 0 � f(–1) = 9 > f(0) = 4,

–1 f(–1) = (–1 – 2)2 = 9 • 0 < 1 � f(0) = 4 > f(1) = 1,

0 f(0) = (0 – 2)2 = 4 • 1 < 2 � f(1) = 1 > f(2) = 0,

1 f(1) = (1 – 2)2 = 1 • 2 < 3 � f(2) = 0 < f(3) = 1 ve

2 f(2) = (2 – 2)2 = 0 • 3 < 4 � f(3) = 1 < f(4) = 4’tür.

3 f(3) = (3 – 2)2 = 1

4 f(4) = (4 – 2)2 = 4

A B
2
x ... –1 0 1 2 3 4
y ... 9 4 1 0 1 4

x artarken y azalmış x artarken y de artmış

Yukarıdaki 2. tabloya göre;

• A = {x: x < 2, x ¥ �}, x1, x2 ¥ A ve x1 < x2 için f(x1) > f(x2) olduğundan,
f fonksiyonu A kümesinde azalandır.
• B = {x: x > 2, x ¥ �}, x1, x2 ¥ B ve x1 < x2 için f(x1) < f(x2) olduğundan,
f fonksiyonu B kümesinde artandır.
• y’nin en küçük değeri 0’dır. Bu değer fonksiyonun minimum değeridir.
• Grafiğin eksenleri kestiği noktalar (0, 4) ve (2, 0) noktasıdır.

83
 ÖRNEK
Aşağıda grafikleri verilen fonksiyonların artan veya azalan olduğu aralıkları belirtelim.

a. Y b. Y

3 f(x) = x + 2
2
2 f(x) = 2 – x

–2
X X
–1 0 1 2 0 2

c. Y

f(x) = 2x

1
X
0

Çözüm
a. f(x) = x + 2 fonksiyonunda her x1, x2 ¥ � ve x1 < x2 için x1 + 2 < x2 + 2 yani
f(x1) < f(x2) olduğundan, bu fonksiyon � de artan bir fonksiyondur.

b. f(x) = 2 – x fonksiyonunda her x1, x2 ¥ � ve x1 < x2 için 2 – x1 > 2 – x2 yani

f(x1) > f(x2) olduğundan, bu fonksiyon � de azalan bir fonksiyondur.

c. f(x) = 2x fonksiyonunda her x1, x2 ¥ � ve x1 < x2 için 2x1 < 2x2 yani
f(x1) < f(x2) olduğundan, bu fonksiyon � de artan bir fonksiyondur.

ÖRNEK
2
f : �+ Æ �, y = f(x) =
fonksiyonunun grafiği yanda verilmiştir. Y
x
f fonksiyonunun artan veya azalan bir fonksiyon olup olmadığını be-
lirtelim. f(x) =
2
x
2
Çözüm
1
x ¥ {1, 2, 4} için y değerlerini bulalım ve tablo üzerinde göstere-
lim. X
0 1 2

2
x f(x) =
x
1 f(1) =
2
=2 x 1 < x2 < x3
1
2 x ... 1 2 4 ...
2 f(2) = =1 1
2 y ... 2 1 ...
2 1 2
4 f(4) = =
4 2 f(x1) > f(x2) > f(x3)

2 2 2
Her x1, x2 ¥ �+ ve x1 < x2 için > yani f(x1) > f(x2) olduğundan, f(x) = fonksiyonu
x1 x2 x
azalan bir fonksiyondur.

84
 ÖRNEK

3x - 9
f, g : � Æ �, f(x) = ve g(x + 3) = 4x + 6 fonksiyonları veriliyor. (f –1og)(3) değerini bulalım.
x- 2
Çözüm
(f –1og)(3) = f –1(g(3)) olduğundan, önce g(3) değerini bulalım:
g(x + 3) = 4x + 6 � g(x) = 4(x – 3) + 6 = 4x – 12 + 6 = 4x – 6’dır.
g(3) = 4 . 3 – 6 = 12 – 6 = 6 bulunur.
3x - 9 2x - 9
f(x) = � f –1(x) = ’tür.
x- 2 x- 3
2.6 - 9 12 - 9 3
g(3) = 6 � f –1(g(3)) = f –1(6) = = = = 1 ’dir.
6- 3 3 3

Y
ÖRNEK
7
Şekilde f fonksiyonunun grafiği verilmiştir.
B f
a. AB keseninin eğimini bulalım. 5

b. (fofof)(n) = 7 ise n değerini bulalım. A

3

Çözüm
a. A(–4, 3) ve B(–1, 5) ise AB keseninin eğimi 5 X
–4 –1 0
f (x 1) - f (x 2) f (- 4) - f (- 1) 3- 5 2
mAB = = = = ’tür.
x1 - x2 - 4 - (- 1) -4+ 1 3

b. f(f(f(n))) = 7,
f(f(n)) = 0,
f(n) = 5,
n = –1’dir.

ALIŞTIRMALAR
Y
1. Bir tüc­car x kg lık mal sa­tışın­da y li­ra kâr et­mek­te­dir. x ile y ara­sın­da­ki Kâr(Lira)

ba­ğın­tı­nın gra­fi­ği şe­kil­de ve­ril­miş­tir. y’nin ne­ga­tif de­ğe­ri za­ra­rı gös­ter­di­ 2 C

X
ği­ne gö­re tüc­ca­rın kâr ede­bil­me­si için tam sa­yı ile ifa­de edi­len en az kaç 0 Mal(kg)
kg lık mal sat­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni bulunuz. –3 B
–5 A

2. Yandaki grafikte, bir fabrikadan satılan mal miktarı ile gelir ve gider ara- Y
Gelir- gider
sındaki ilişki gösterilmiştir. Buna göre 20 ton satış yapılırsa kâr kaç br 4
A(5, 4)
3
olur?

0 5 X
mal (ton)

3. f : � Æ �, f(x) = x2 – 7x + 10 fonksiyonu veriliyor. Bu fonksiyonun grafiğini A(3, n), B(6, t) nok-
talarında kesen doğrunun eğimini bulunuz.

85
 ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

a. f : � Æ �, f(3x + 2) = 5x –6 ise f–1(–1) = ..........

b. f, g : � Æ �, f(x) = x + 3 ve (fog)(x) = 2x + 1 ise g(x) = ..........

c. f(x) = 3x + 4 ve g(x) = 4x + 1 ise (f–1og)3) = ..........

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yan­lışsa “Y” ya­zı­nız.

a. f fonksiyonu verildiğinde, y = f(x) + 3 dönüşümü, f fonksiyonunun grafiğinin
y ekseninin pozitif yönde 3 br ötelenmiş biçimidir.
b. f(x) = x – 3 ve (gof)(x) = 2x + 2 ise g(x) = 2x + 5’tir.
c. f : �+ Æ �+, f(x) = x4 ise f–1(16) = 2’dir.
2x + 3
ç. f = x + 3 ise f–1(1) = 4 tür.
x+1

3. y = f(x) = x – 3 fonksiyonu veriliyor. Bu fonksiyonun ve y = f(–x) dönüşümünün grafiğini aynı koor-

dinat sisteminde çiziniz.

4. �’den �’ye f(x) = 2x – 4 ve g(x) = – x + 2 fonksiyonları veriliyor. f, g ve f + g’nin grafiğini aynı

koordinat sisteminde çiziniz.

5. Aşağıdaki fonksiyonlardan hangileri tek, hangileri çift fonksiyondur?

a. f : [–2, 2] Æ �, f(x) = 1 – x2 b. f : � Æ �, f(x) = 2 c. f : � Æ �, f(x) = x3 – 2 x
ç. f : � Æ �, f(x) = x2 + |x| + 3 d. f : � Æ �, f(x) = x2 – x + 4

6. f, g : � Æ �, f(x) = 3x – 8, g(x) = –2x + 5 fonksiyonları veriliyor. fog ve gof fonksiyonlarını bulunuz.

7. f ve g bire bir ve örten iki fonksiyondur. (g–1of)(x) = 5x – 8 ve f–1(3) = 2 ise g(2) değerini bulunuz.

8. f(x) = 3x +1, (g o f)(x) = 9x2 + 6x + 1 ise g fonksiyonunu bulunuz.

9. f(x) = 3x +1, (f o g)(x) = 9x2 + 6x + 1 ise g fonksiyonunu bulunuz.

10. f(x + 1) = 3x + 2 ise aşağıdakilerden hangisi tek fonksiyondur?

a. y = f(x) b. y = f(x) + 2 c. y = f(x) + 1 d. y = –f(x) e. y = 1 – f(x)

11. Aşağıda kuralları verilen fonksiyonlardan hangisi çift fonksiyondur?

a. f(x) = 2x + 3 b. f(x) = x2 + 2x + 1 c. f(x) = x2 + 3

d. f(x) = 2x2 – 4x E. f(x) = x3 + x2

86
 Y

4
12. Yanda grafiği verilen f fonksiyonu için (f o f o f)(n) = 4 ise
3
n değeri kaçtır?
a. –1 b. 0 c. 3
d. 4 e. 5 X
–1 0 3

13. Bir tüccar x liraya aldığı malı y liraya satmaktadır. x ile y arasında y = 5x – 450 bağıntısı vardır. Sa-
tılan bir maldan elde edilen kârın o malın maliyetinden az olması için maliyet fiyatı (tam sayı olarak)
en çok kaç lira olur?

14. f ve g fonksiyonları bire bir ve örten iki fonksiyondur. (g–1of)(x) = 5x – 12 ve f–1(6) = 4 ise g(8) değeri
kaçtır?
a. 5 b. 6 c. 7 D. 8 E. 9

15. f doğrusal fonksiyondur. f(3) = 5 ve f(5) = 3 olduğuna göre, (f o f) fonksiyonunun kuralı aşağıdaki-
lerden hangisine eşittir?
a. 3x + 5 b. –x c. –x + 8 D. x E. x + 16

16. f(x) = x2 + 2x, (g o f)(x) = 3x2 + 6x + 1 olduğuna göre, g(–1) kaçtır?

a. 3 b. 2 c. 1 D. –1 E. –2

17. f(x) = x2 + 2x, (f o g)(x) = x2 – 4x + 3 olduğuna göre, g fonksiyonunun kurallarından biri aşağıdaki-
lerden hangisidir?
a. x + 2 b. x + 1 c. x – 3 D. x –1 E. x

Y
sıcaklık(°C)

50
18. Şekildeki grafik, bir cismin sıcaklığının zamana bağlı olarak de-
ğişimini göstermektedir. Kaçıncı dakikada cismin sıcaklığı 15°C
olur?

0 X
20 zaman(dk.)

A
Y
yol (km) B
19. Şekilde, A ve B araçlarının zamanla aldığı yolların değişimi gö-
25
rülmektedir. Buna göre, ikisinin harekete başlamasından 6 saat
sonra A aracı B aracının kaç km uzağına gitmiş olur? 15
5
a. 10 b. 15 c. 20
D. 25 E. 30 0
X
2
zaman(saat)

87
20. Yanda verilen grafiklere göre, aşağıda- Y Y
kileri hesaplayınız.

a. (f o g)(2)
f g
b. (gof)(4) 2
0 2
(g o f)(0) X X
c. –4 0 4
–1
(f o g)(0)

Y Y
21. �’den �’ye tanımlı f ve g fonksi-
yonlarının grafikleri yanda veril- f
miştir. (f–1og)(0) = a değeri aşağı-
dakilerden hangisidir? X
1 X
–3 0 0
a. –2 b. –1 c. 0
–2
–1
D. 1 E. 2 g
–2

2
22. f : � Æ �, f(x) = x – 4 ise aşağıdakilerden hangisi f –1 fonksiyonunun kuralıdır?
3
3 –3x 3x 3x + 12
a. x + 4 b. + 4 c. + 3 D. E. 3x + 6
2 2 2 2

5x – 2
23. f : � – {n} Æ �– {5}, f(x) = fonksiyonu veriliyor. f(x) = f –1(x) ise n kaçtır?
x–n
2
a. –5 b. –2 c. D. 2 E. 5
5

24. � Æ �, tanımlı aşağıdaki fonksiyonlardan hangisinin tersi �’den �’ye bir fonksiyondur?
a. f(x) = 2x + 3 b. f(x) = 2x c. f(x) = –2x + 1
D. f(x) = x + 2 E. f(x) = 3x + 6

3x – 2
25. f : A Æ B bire bir ve örten f fonksiyonu, f(x) = ise f –1 fonksiyonunun kuralı aşağıdakilerden
2x + 1
hangisidir?

3x – 2 –x + 2 –x – 2 x+2 –x + 2
a. b. c. D. E.
2x – 1 2x – 3 2x + 3 3 – 2x –2x – 3

26. f : � Æ �, f(x) = 2x–3 ve f(x + 4) = 64 ise x kaçtır?

a. 2 b. 3 c. 4 D. 5 E. 6

27. f : � Æ �, f(x) = –x + 6 ise fof = f–1 eşitliğini sağlayan x değeri kaçtır?
a. –3 b. –2 c. 3 D. 4 E. 6

88
28. f : � Æ �, f(5x – 9) = 3x – 4 ise f–1(5) kaçtır?
a. –1 b. 1 c. 5 D. 6 E. 11

29. f, g : � Æ �, f ve g fonksiyonları için f(x – 2) = 6x – 5 ve g(x) = –3x + 2 ise (fog–1)(–4) ifadesinin
değeri kaçtır?
a. 6 b. 7 c. 14 D. 15 E. 19

30. f, g : � Æ �, f ve g fonksiyonları için (gof –1)(x) = 8x – 6, f(5) = 2 ise g–1(10) kaçtır?
a. 2 b. 4 c. 5 D. 6 E. 8

31. f, g 0 � Æ �, f ve g fonksiyonları için f(x) = 3x – n, g(x) = 4x + 5 ve (fog)(x) – (gof)(x) = 22 ise n

kaçtır?
a. –6 b. –3 c. 3 D. 4 E. 5

32. f, g : � Æ �, f(x) = 3x, g(x) = x – 3 fonksiyonları veriliyor. (fog)(x) in f(x) cinsinden eşiti aşağıdaki-
lerden hangisidir?
f(x) f(x)
a. b. 4f(x) c. D. 3f(x) E. 9f(x)
27 9

33. f(x) = ax + b fonksiyonu için f(1) = 2 ve f(2) = 1 ise f(3) kaçtır?

a. –2 b. –1 c. 0 D. 1 E. 2

34. f, g : � Æ �, f(x) = –3x + 5, g(x) = –x + 2, (fog–1)(a) = 11 ise a kaçtır?

a. 5 b. 4 c. 3 D. 2 E. 1

35. f, g : � Æ �, f(x) = 3x + 6, (gof)(x) = 6x + 4 ise g–1 (–2) kaçtır?

a. 4 b. 3 c. 2 D. 1 E. –4

36. f, g : � Æ �, f ve g fonksiyonları:

2 – x, x < –1 ise x2, x ≥ 1 ise
f(x) = , g(x) =
8, x ≥ –1 ise –2x + 3, x < 1 ise

f(–14) g (8)
biçiminde tanımlanıyor. Buna göre + toplamı kaçtır?
g(1) f (2)

a. 8 b. 16 c. 24 D. 36 E. 72

37. f :� Æ �. f(x) = x2 – 6x + 5 fonksiyonu veriliyor. Bu fonksiyonun grafiğini A(2, y1), B(6, y2) noktala-
rında kesen doğrunun eğimini bulunuz.

89
 III . BÖLÜM: GEOMETRİ

4. ÜNİTE ANALİTİK GEOMETRİ

Giriş
Batılı matematikçiler, analitik geometriyi; Fransız matematikçi ve filozofu
Rene Descartes (1596 – 1650) ile başlatır.* Oysa Descartes’ten yaklaşık 1000
yıl önce yazılmış matematik kitaplarında analitik geometri ile ilgili konular vardır.
Descartes’ten önce Harezmi (780 – 850) bazı ikinci derece denklemle-
rin geometrik yolla çözümünü yapmıştır. Descartes’ten 600 yıl önce de Ömer
Hayyam'ın (1016 – 1123) analitik geometri ile ilgili problemlerin gometrik yolla
çözüm yollarını ortaya koyduğu ve bazı cebir problemlerini de geometrik yolla
çözdüğü bilinmektedir.
Günümüzde matematiğin bir dalı olarak yerini alan analitik geometriyi en
çok da kadastro mühendisleri kullanır.
Başlangıcı dik koordinat sistemi olan analitik geometrinin günlük hayatta
uygulanmasına aşağıdaki örnekler verilebilir:
• Tiyatro salonunda, biletlerin belirttiği koltuk numaralarına karşılık gelen
yeri bulma,
• Amiral battı oyunu,
• Haritalarda bir ülkenin bir kentinin yerini belirtme, enlemi ve boylamı bili-
nen bir kentin yerini bulma ... gibi.
* (Descartes Hayatı ve Eserleri - 1963 - MEB Basım evi)
Matematik Tarihi ve Türk İslam Matematikçilerinin Yeri – Göker, Lütfi –
MEB Yayınevi 1997.

NE­LER ÖĞ­RE­NE­CE­ĞİZ?
1. Analitik düzlemi, iki nokta arasındaki uzaklığı bulmayı öğreneceğiz.
2. Bir doğru parçasını belli oranda (içten veya dıştan) bölen noktaların koordinatlarını bul-
mayı, bir doğru parçasının orta noktasının koordinatlarını bulmayı, bir üçgenin ağırlık
merkezinin koordinatlarını bulmayı öğreneceğiz.
3. Analitik düzlemde doğrunun denklemini oluşturmayı, bir doğrunun eğimini ve eğim açı-
sını, iki noktası verilen doğrunun denklemini ya da eğimi ile bir noktası verilen doğru-
nun denklemini oluşturmayı, eksenlere paralel doğruların denklemlerini, iki doğrunun
birbirine göre konumlarını, bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanmayı öğreneceğiz.
4. Bir noktanın bir doğruya olan uzaklığını bulmayı ve uygulamalar yapmayı öğreneceğiz.

90
 10.4.1. DOĞRUNUN ANALİTİK İNCELLENMESİ

10.4.1.1. ANALİTİK DÜZLEMDE İKİ NOKTA ARASINDAKİ UZAKLIĞI VEREN BAĞINTIYI

BULMA VE UYGULAMA YAPMA

• Radar ekranının bir analitik düzlem olduğunu biliyor musunuz?

• Türkiye haritasını inceleyerek bulunduğunuz ilin hangi enlem
ve boylamda olduğunu söyleyiniz.

Analitik Düzlem

BİLGİ

• Sıfır sayısına karşılık gelen noktalarında birbirine dik olan iki sayı doğrusunun (ekseninin) oluştur-
duğu sisteme düzlemde dik koordinat sistemi; üzerinde koordinat sistemi bulunan düzleme de
analitik düzlem denir.
• Koordinat sisteminde, üzerinde apsislerin gösterildiği doğruya apsisler ekseni; ordinatların göste-
rildiği doğruya da ordinatlar ekseni denir. Apsisler ekseni üzerindeki noktalar (x, 0), ordinatlar ek-
seni üzerindeki noktalar (0, y) biçimindedir. O(0, 0) noktasına da başlangıç noktası (orijin) denir.

ÖRNEK Y
Analitik düzlemde A(2,3) noktasını gösterelim.

Çözüm 3 A (2,3)

Analitik düzlemde A(2,3) noktasının yeri, x ekseni üzerindeki (2,0)

noktasından x eksenine, y ekseni üzerindeki (0,3) noktasından y ekseni- X
0 2
ne çizilen dikmelerin kesim noktasındadır.

Y
ÖRNEK
Köşelerinin koordinatları A(–1, 3), B(–4, –1) ve C(2, –2) olan ABC A(–1,3) 3
üçgeni yandaki analitik düzlemde gösterilmiştir. İnceleyiniz.
–4 2
X
–1 0
–1
B(–4,–1)
–2 C(2,–2)

Analitik Düzlemde Bölgeler Y

Koordinat sitemini oluşturan eksenler, analitik düzlemi 4 böl- II. Bölge I. Bölge
geye ayırır. Analitik düzlemde verilen bir A(x,y) noktasının koordi- x<0 x>0
natları; y>0 y>0
• x > 0 ve y > 0 � A noktası, I. bölgede, X
0
• x < 0 ve y > 0 � A noktası, II. bölgede, III. Bölge IV. Bölge
x<0 x>0
• x < 0 ve y < 0 � A noktası, III. bölgede,
y<0 y<0
• x > 0 ve y < 0 � A noktası, IV. bölgededir.

91
 ÖRNEK
A(n – 5, 3) ve B(– 4, n + 2) noktaları analitik düzlemin aynı bölgesinde ise n’nin alabileceği tam sayı
değerlerini bulalım.

Çözüm
A ve B noktaları analitik düzlemde aynı bölgede ise bu noktaların koordinatlarının işaretleri aynıdır.
A noktasının ordinatı 3 > 0 ve B noktasının ordinatı n + 2 > 0 ’dır. 1
B noktasının apsisi – 4 < 0 ve A noktasının apsisi n – 5 < 0 ’dır. 2
1 ve 2 den, n > – 2 ve n < 5 � –2 < n < 5 olur. n ¥ {– 1, 0, 1, 2, 3, 4}’tür.

Analitik Düzlemde İki Nokta Arasındaki Uzaklık

A B C
Yanda sayı doğrusu üzerindeki noktalardan;
O a b x
C noktasının başlangıç noktasına olan uzaklığının
|OC| = |x| ve
A ile B arsındaki uzaklığın da |AB| = |b – a| = |a – b| = b – a > 0 olduğunu hatırlayalım.

ETKİNLİK

Araç ve Gereçler: Dosya kâğıdı, cetvel, kalem.

1. Bir koordinat sistemi çiziniz. Bu koordinat sisteminde, A(x1, y1) ve Y
B(x2, y2) noktalarını yandaki şekilde görüldüğü gibi gösteriniz. A
ıı
y1 A(x1,y1)
ı ı ıı ıı ıı
• Şekildeki ABC dik üçgenini oluşturarak |B C | ve |A C |’nu veren ifade- C C
y2
lerini yazınız. B(x2,y2)
ı ı
• |BıCı| = |BC| ve |AııCıı| = |AC| olduğuna göre, ABC dik üçgeninde Pisagor B C
X
teoremini uygulayarak |AB|’nu veren bağıntıyı yazınız. 0 x2 x1

2. A(7,6) , B(3,3) için |AB|’nu bulunuz.

ÖRNEK
• Analitik düzlemde uç noktaları
Analitik düzlemde A(3, 5), B(7, 1) noktaları veriliyor. Bu
A(x1, y1), B(x2, y2) olan [AB]’nın
noktalar arasındaki uzaklığı bulalım.
uzunluğu,

Çözüm IABI = (x 1 - x 2) 2 + (y 1 - y 2) 2 ile

A(3, 5), B(7, 1) � IABI = (3 - 7) 2 + (5 - 1) 2 bulunur.

= 16 + 16 = 32 = 4 2 br’dir.

ÖRNEK
A(–3, 4), B(5, n) ve IABI = 10 br ise n değerini bulalım.

Çözüm
IABI = (- 3 - 5) 2 + (4 - n) 2 = 10 � 64 + (4 – n)2 = 100
(4 – n)2 = 100 – 64 = 36
4 – n = � 6 � n1 = –2 veya n2 = 10’dur.

92
 10.4.1.2. BİR DOĞRU PARÇASINI BELLİ ORANDA (İÇTEN VEYA DIŞTAN) BÖLEN
NOKTALARIN KOORDİNATLARINI HESAPLAMA

Uç Noktalarının Koordinatları Verilen Bir Doğru Parçasının Orta Noktasının Koordinatları

BİLGİ

• Analitik düzlemde uç noktaları; A(x1, y1), B(x2, y2) olan [AB]’nın orta noktası,

x1 + x2 y1 + y2
C(x0, y0) ise x 0 = ve y 0 = ’dir.
2 2

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Uç noktaları A(x1, y1), B(x2, y2) olan [AB]’nın orta noktası D(x0, y0) olsun. Y
Şekle göre, A
y1
IBDI = IDAI � A̦DE � D̦BC’dir (A.K.A.).
y0 D E
IBCI = IDEI � x0 – x2 = x1 – x0
x1 + x2 y2 B
2x0 = x1 + x2 � x0 = ’dir. C
2
IDCI = IAEI � y0 – y2 = y1 – y0 ve 0 X
x2 x0 x1
y1 + y2
2y0 = y1 + y2 � y0 = ’dir.
2
x1 + x2 y1 + y2
O hâlde, D(x0, y0) = D c , m bulunur.
2 2

ÖRNEK
A(4, – 5), B(2, 1) ve [AB]’nın orta noktası D(x0, y0) ise x0 + y0 değerini bulalım.

Çözüm
x1 + x2 4+ 2 6
x0 = = = = 3,
D(x0,y0) 2 2 2
IADI = IDBI �
y1 + y2 -5+ 1 -4
A(4, –5) B(2, 1) y0 = =- = = - 2 ’dir.
2 2 2
x0 + y0 = 3 + (–2) = 1 bulunur.

ETKİNLİK
Araç ve Ge­reçler: Geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.
• Geogebra yazılım programını açınız. Sağdan, “Cebir ve grafik” seçeneğini tıklayınız. Giriş bölü-
müne A = (a, b) gibi bir nokta yazarak “enter” tuşunu tıklayınız. Benzer şekilde bir B noktası da
yazınız. düğmesinden, “Doğru parçası” seçeneğini tıklayarak [AB] çiziniz. düğmesin-

den, “uzaklık veya uzunluk” seçeneğini sonra [AB]’nı tıklayarak |AB|’nu bulunuz.
• düğmesinden, “Orta nokta veya merkez” seçeneğini sonra [AB]’nı tıklayarak [AB]’nın orta

noktasını (C) bulunuz. Doğru parçası çizimi yardımı ile [AC]’nı tekrar çizdiriniz. “uzaklık veya
1 .
uzunluk” seçeneğini tıklayarak |AC|’nı bulunuz. |AC| = |AB| olduğunu görünüz.
2

93
 ÖRNEK
A(–2, 5), B(2, 3), C(a, b) noktaları doğrusal ve IABI = IBCI ise C noktasının koordinatlarını bulalım.

Çözüm
I. Yol
A, B, C noktaları doğrusal ve IABI = IBCI ise B noktası [AC]’nın orta noktasıdır.

-2+ a
A(–2, 5) B(2, 3) C(a, b) 2= � a = 6 ve
2
IABI = IBCI �
5+ b
3= � b = 1’dir. C(6, 1) bulunur.
2

II. Yol 1 Y
Verilen noktaları analitik düzlemde gösterelim: A(–2,5) 5

|AB| |AıBı| 3 B(2, 3)

1. şekilde, = = k’dir (Tales toremi 1).
|BC| |BıCı|

b C(a, b)
IABI = IBCI � k = 1’dir. A’dan B’ye apsisler arasın- Aı Bı Cı X
daki değişim kaç br ise B’den C’ye de aynıdır. Bu durum –2 0 2 a
ordinatlar için de geçerlidir. 2. şekli inceleyelim. A’dan B’ye
apsisler arasındaki değişim 4 br artmış B’den C’ye de 4 br ar-
tar. a = 2 + 4 = 6’dır. Ordinatlarda da A’dan B’ye 2 br azalmış, 2 4 br artmış 4 br artar
B’den C’ye de 2 br azalır. b = 3 – 2 = 1 bulunur. Bu yol, si-
metri konusunda ve bir doğru parçasını verilen bir oranda A(–2, 5) B(2, 3) C(a, b)
bölen noktanın koordinatlarının bulunmasında kolaylık sağ-
lar. Burada A ile C noktaları B noktasına göre simetriktir. 2 br azalmış 2 br azalır

ÖRNEK
Köşelerinin koordinatları; A(–1, –3), B(6, 2), C(9, 13) ve D(a, b) olan ABCD dörtgeni bir paralelkenar
ise D noktasının koordinatlarını bulalım.

Çözüm
Bir paralelkenarda köşegenler birbirini ortalar. D(a, b) C(9,13)

ABCD paralelkenar ise IEAI = IECI ve IEBI = IEDI’dur. E(x0, y0) ise
E(x0,y0)
-1+ 9 - 3 + 13
IAEI = IECI � x0 = = 4, y0 = = 5 ’tir.
2 2 A(–1, –3) B(6, 2)

a+ 6
IEBI = IEDI � x0 = = 4 � a = 2 ve
2

b+2
y0 = = 5 � b = 8’dir. D(2, 8) bulunur.
2

Uç Noktalarının Koordinatları Verilen Bir Doğru Parçasını, Verilen Bir Oranda (İçten veya
Dıştan) Bölen Noktanın Koordinatlarını Bulma

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Uç noktalarının koordinatları; A(x1, y1), B(x2, y2) olan [AB]’nı k (k ¥ R) oranında içten ve dıştan
bölen noktalarının koordinatlarını bulalım.

94
 1. AB doğru parçasını, k oranında içten bölen nokta C(x, y) Y
ve A, B, C noktalarının x ekseni üzerindeki dik iz düşüm-
leri Aı, Bı, Cı olsun. y2 B(x2, y2)
C̦AD ~ B̦CE ’dir (A. A. A. benzerlik teoremi). C(x, y)
y
E
A(x1, y1)
IACI IADI y1 D
Bu benzerlikten, = = k ’dir.
ICBI ICEI
Aı Cı Bı
IADI = IAı CıI = x – x1 ve ICEI = ICı BıI = x2 – x’tir. x1 x x2
X
0
IADI x - x1
= = k & x - x 1 = k (x 2 - x) ’dir. x – x1 = kx2 – kx
ICEI x2 - x
x 1 + kx 2
x + kx = kx2 + x1 � x(1 + k) = x1 + kx2 � x = ’dir.
1+ k

y1 + ky2 x 1 + kx 2 y 1 + ky 2
Benzer biçimde, y = –––––––– bulunur. O hâlde, C(x, y) � C e , o olur. k = 1
1+k 1 + k 1+ k
x1 + x2 y1 + y2
ise C nok­ta­sı doğ­ru par­ça­sı­nın or­ta nok­ta­sı olur. Bu du­rum­da, C(x, y) = C c , m ’dir.
2 2

2. AB doğru parçasını, k oranında dıştan bölen nokta Y

D(x0, y0) olsun. Şekle göre, y0 D(x0,y0)

B(x2,y2)
IDAI IGAI ID ı A ı I y2 F
= = = k ’dir.
IDBI IFBI ID ı B ı I
ID ı A ı I x0 – x1
= = k � x0 – x1 = kx0 – kx2 A(x1,y1)
x0 – x2 y1 G
ID ı B ı I
x0 – kx0 = x1 – kx2
Aı Bı Dı X
x0 (1 – k) = x1 – kx2 0 x1 x2 x0
x 1 - kx 2
x0 = Benzer biçimde,
1- k
y 1 - ky 2 x 1 - kx 2 y 1 - ky 2
y0 = ’dir. O hâlde, D(x0, y0) � D e , o olur.
1- k 1- k 1- k

ÖRNEK
IACI 1 IDAI 1
Uç noktaları; A(1, 8), B(–9, 12) olan [AB] veriliyor. = oranında içten bölen C, = ora-
ICBI 3 IDBI 3
nında dıştan bölen D noktasının koordinatlarını bulalım.

Çözüm
a. I. Yol

1
C(x,y) ve k = ise
3
1 1
x 1 + kx 2 1+ . ( - 9) y 1 + ky 2 8+ .12
3 -2 3 3 12
x= = = =- ve y = = = = 9 ’dur.
1+ k 1 4 2 1+ k 1 4
1+ 1+
3 3 3 3
3
C(x, y) = C(– , 9) bulunur.
2

95
 II. Yol
B(–9, 12)
Verilen noktaları analitik düzlemde gösterelim. Y
ı ı
IACI 1 IACI IA C I 1- x 1 C(x, y)
=k= & = ı ı
= =
ICBI 3 ICBI IC B I x - (- 9) 3
A(1, 8)
3(1–x) = x + 9
3 – 3x = x + 9
– 4x = 6
6 3 Bı Cı Aı X
x= = - ’dir. X0 1
-4 2 –9
• Benzer şekilde, C noktasının ordinatı bulunur.
• C noktasının ordinatını vektörel yolla bulalım.
IŖ†ACI ile †CB aynı doğrultulu ve aynı yönlüdür.
IŖACI = k. IŖCBI (k > 0) ve

IACI y–8 1
= k& = � 3y – 24 = 12 – y � 4y = 36
12 – y 3
I
CBI y = 9’dur.
3
O hâlde, C(x, y) = C c - , 9 m bulunur.
2

III. Yol: C noktasının koordinatlarını orantı yoluyla bulalım.

3n n
IACI 1
= � IACI = n ve ICBI = 3n alınabilir. B(–9, 12) C(x, y) A(1, 8)
ICBI 3
10
Apsisler arasında 4n için 10 br azalma olmuş, n içinbr azalma olur. A noktasının apsisi 1 oldu-
4
10 4 – 10 -6 3
ğundan, C noktasının apsisi x = 1 - = = = - ’dir.
4 4 4 2
Ordinatlar arasında 4n için 4 br artma olmuş, n için 1 br artma olur. A noktasının ordinatı 8 olduğun-
3
dan, C noktasının ordinatı y = 8 + 1 = 9 olur. C c - , 9 m bulunur.
2

IDAI 1
b. [AB]’nı = oranında dıştan bölen nokta D(x0, y0) olsun.
IDBI 3

I. Yol
B(–9, 12) A(1, 8) D(x0, y0)
D(x0, y0) noktasının koordinatlarını formülle bulalım.
1 1
x 1 – kx 2 1- . (- 9) y 1 –ky 2 8– .12
3 1+3 3 8–4
• x0 = = = = 6’dır. • y0 = = = = 6’dır.
1 –k 1 2 1–k 1 2
1– 1–
3 3 3 3
II. Yol: ŖDA = k. ŖDB (k > 0) olduğundan,

I DAI 1 –x 0 1
= = � 3 –3x0 = –9 – x0 � –2x0 = –12 �x0 = 6 ve
- 9 –x 0 3
I DBI

I DAI 8 - y0 1
= = � 24 – 3y0 = 12 – y0
12 - y 0 3
I DBI –2y0 = –12 � y0 = 6’dır. D(x0, y0) = D(6, 6) bulunur.

96
 III. Yol
Orantı ile çözüm
IDAI 1 n B(–9, 12) A(1, 8) D(x0, y0)
= = � IDAI = n, IDBI = 3n ve IABI = 2n’dir. 2n n
IDBI 3 3n
3n
Apsisler arasında; 2n için 10 birim azalma olmuş;
n için 5 birim azalma olur.
Buna göre, x0 – 5 = 1 � x0 = 6’dır.
Ordinatlar arasında; 2n için 4 birim artma olmuş;
n için 2 birim artma olur.
Buna göre, y0 + 2 = 8 � y0 = 6’dır.
O hâlde, D(x0, y0) = D(6, 6) bulunur.

ÖRNEK
Şekildeki ABC üçgeninde, A ve B köşelerinin koordinatları; A(1, 10)
A(1, 10), C(15, –11)’dir. B açısının açıortayının [AC] kenarını
IABI 3 D(x, y)
kestiği nokta D ve = ise D noktasının apsisini bulalım.
IBCI 4
Çözüm
B C(15, –11)
I. Yol
IDAI IABI
[BD] açıortay ise, = ’dir. (açıortay teoremi).
IDCI IBCI

IABI 3 IADI 3
= & = tür. IADI = x – 1 ve IDCI = 15 – x’tir.
IBCI 4 IDCI 4

IADI 3 x- 1 3
= ise = � 4x –4 = 45 – 3x
IDCI 4 15 - x 4
7x = 49 � x = 7 bulunur.

II. Yol A(1,10)

IADI = 3n, IDCI = 4n ise IACI = 7n’dir. 3n

Apsisler arasındaki değişme, D(x, y)

14 4n
7n de 14 birim ise 3n de . 3 = 6 birimdir.
7
B C(15, –11)
Buna göre, x = 1 + 6 = 7 bulunur.

ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Dosya kağıdı, cetvel, kalem. Y
A(9, 10)
• Yaşları 16 ve 24 olan iki kardeş yanda planı verilen üçgensel
bölge şeklindeki arsayı yaşları ile doğru orantılı olarak pay-
laşmak istiyorlar. E F

• Paylaşma sonucunda arsalarının ortak kenarının [BC] üze-

rindeki noktasının koordinatlarını bulunuz.
• Bu arsanın AEF üçgensel bölgesi yeşil alan olarak bırakılı- B(1, 2) C(11, 2)
IAEI 3 X
yor. [EF] // [BC] ve = ise E noktasının koordinatla- 0
IEBI 5
rını bulunuz.

97
 Üçgenin Ağırlık Merkezinin Koordinatları

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Teorem: Köşelerinin koordinatları A(x1, y1), B(x2, y2) ve C(x3, y3) olan ABC üçgeninin ağırlık
x1 + x2 + x3 y1 + y2 + y3
merkezi G(x, y) ise x = ve y = ’tür.
3 3

İspat A(x1, y1)

[BC]’nın orta noktası D(x0, y0) olsun.
IADI = Va
x2 + x3 y2 + y3
x0 = ve y 0 = ’dir. G(x, y)
2 2
IAGI 2
[AD] kenarortay olduğundan, = = 2 ’dir. B(x2, y2) D(x0, y0) C(x3, y3)
IGDI 1

[AD]’nı 2 oranında içten bölen nokta G(x, y) ise

x2 + x3
x 1 + k.x 0 x 1 + 2. x1 + x2 + x3
2
x= = = ve
1+ k 1+ 2 3

y2 + y3
y 1 + k.y 0 y 1 + 2. y1 + y2 + y3
2
y= = = ’tür.
1+ k 1+ 2 3

ÖRNEK
Köşelerinin koordinatları; A(3, 0), B(–2, –4) ve C(5,–8) olan ABC üçgeninin ağırlık merkezinin ko-
ordinatlarını bulalım.

Çözüm
ABC üçgeninin ağırlık merkezi G(x, y) olsun. A(3, 0), B(–2, –4) ve C(5, –8) ise
x1 + x2 + x3 3 + (- 2) + 5 6
x= = = = 2 ve
3 3 3
y1 + y2 + y3 0 + (- 4) + (- 8) - 12
y= = = = - 4 ’tür. G(x, y) = G(2,–4) bulunur.
3 3 3

ÖRNEK
Ağırlık merkezinin koordinatları G(2, 7) olan ABC üçgeninin köşelerinin koordinatlarının toplamını
bulalım.

Çözüm
G(2, 7) = G(x, y) ve
x1 + x2 + x3
x= = 2 � x1 + x2 + x3 = 6,
3
y1 + y2 + y3
y= = 7 � y1 + y2 + y3 = 21’dir.
3
ABC üçgeninin köşelerinin koordinatlarının toplamı (x1 + x2 + x3) + (y1 + y2 + y3) = 6 + 21 = 27
bulunur.

98
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşa­ğı­da­ki noktalı yerleri doldurunuz.

a. A(2, 1), B(5, 7) ise IABI = ...........
b. A(–3, 4), B(1, 2), C(x, y) noktaları doğrusal ve IABI = IBCI ise x + y = ...........
c. Köşelerinin koordinatları; A(2, 7), B(–6, 3), C(10, 3) olan ABC üçgeninin [AB] ve [AC] kenarla-
rının orta noktaları D ve E ise IDEI = ...........

2. Aşağıdaki noktalar arasındaki uzaklıkları ve oluşturdukları doğru parçalarının orta noktalarının

koordinatlarını bulunuz.
a. A(2, 1), B(– 6, 7) b. C(–1, 4), D(0, 6) c. E(0, – 3), F(3, 0)

3. A(–2, 4), B(5, –4), C(x, y) ve D(3, 1) noktaları bir paralelkenarın köşeleri ise C noktasının koor-
dinatlarını bulunuz.

4. Köşelerinin koordinatları; A( –3, 0), B(2, –2), C(4, 4) olan ABC üçgeninin ağırlık merkezinin ko-
ordinatlarını bulunuz.

5. Bir ABC üçgeninde C(4, 8)’dir. [BC]’nın orta noktası D(1, 5) ve üçgenin ağırlık merkezi G(0, 6)
ise A ve B köşelerinin koordinatlarını bulunuz.

6. A(3, 0), B(6, 4), C(–1, 3) noktalarının bir dik üçgenin köşeleri olduğunu gösteriniz.

7. Kenarlarının orta noktaları sıra ile; D(0, 2), E(– 1, 5), F(– 3,– 4) olan ABC üçgeninin köşelerinin
koordinatlarını bulunuz.

IACI 1
8. A(2, –4), B(7, 5) ise AB doğru parçasını = oranında içten bölen C noktasının koordinat-
ICBI 4
ları aşağıdakilerden hangisidir?
11 11 11 11
A. c 3, - m B. c - 3, - m C. c 3, - 3 m D. c - 3, m E. (3, 5)
5 5 3 5

ICAI 2
9. A(–3,2), B(5, 8) ise [AB]’nı = oranında dıştan bölen C noktasının apsisi kaçtır?
ICBI 3

A. –21 B. –19 C. –15 D. –10 E. –5

A(–7, 16)
10. Şekilde; B(–2, 6), A(–7, 16), D(x, y) ve [CD] açıortaydır.
IACI 2 D
= ise x + y kaçtır?
IBCI 3

B(–2, 6) C

A(11, 10)
11. Şekilde; IAFI = IFDI ve IBDI = IDCI’dir. C(2, –5), A(11, 10)
ise E noktasının kordinatlarını bulunuz. E(x, y)
F

B D C (2, –5)

99
 10.4.1.3 ANALİTİK DÜZLEMDE BİR DOĞRUNUN DENKLEMİNİ OLUŞTURMA VE
DENKLEMİ VERİLEN İKİ DOĞRUNUN BİRBİRİNE GÖRE DURUMLARINI İNCELEME
Eğim
Yollarda sürücüleri uyarmak için kullanılan trafik levhalarından biri yanda veril-
miştir.
Levhadaki gösterimde yolun düz olmadığı ve eğiminin de 20
%
20 1
= olduğu belirtilmektedir.
100 5
A
Yandaki şekilde, yol çizgisinin A, B noktaları ara-

dikey uzunluk IACI

sını hipotenüs kabul eden bir dik üçgen oluşturul-
muştur. Yolun bu noktaları arasındaki eğimi dikey
uzunluğun yatay uzunluğa oranıdır.
Yolun eğimi AB doğrusunun da eğimi olur.

B yatay uzunluk (IBCI) C

Bir Doğrunun Eğimi ve Eğim Açısı IACI
yolun eğimi = ’dir.
IBCI
BİLGİ

Bir doğrunun, x ekseni ile pozitif yönde yaptığı açıya eğim açısı; bu açının tanjantına da doğru-
nun eğimi denir ve eğim m ile gösterilir.
Bir doğrunun eğim açısı � ve 0° < � < 90° � tan � = m > 0’dır.
90° < � < 180° � tan � = m < 0’dır. Eğim açılarının ölçüleri 0° ile 90° arasında olan doğruların
eğimleri pozitif, eğim açılarının ölçüleri 90° ile 180° arasında olan doğruların eğimleri de negatif bir
gerçek sayıdır.

Bir doğrunun eğim açısının ölçüsü [0°, 180°] ndadır. Şekilde Y

d1 doğrusunun eğim açısının ölçüsü �, d2 doğrusunun eğim açı- d1
sının ölçüsü de �’dır.
d1 doğrusunun eğimi, m1= tan�,
d2 doğrusunun eğimi, m2 = tan�’dır.
�
Bir doğrunun eğim açısının ölçüsü biliniyorsa bu doğrunun �
X
eğimi de bulunabilir. Ancak [0°, 180°] nda bulunan açıların tri- 0
gonometrik oranları bilinmelidir. 9. sınıftan [0°, 180°] ndaki özel
d2
açıların trigonometrik oranlarını hatırlayalım.

ÖRNEK
Eğim açılarının ölçüleri sıra ile 30°, 45°, 60° olan d1, d2, d3 doğrularının eğimlerini yazalım.

Çözüm
d1, d2, d3 doğrularının eğimleri sıra ile m1, m2, m3 olsun.
1 1 3
tan 30° = olduğundan , m1 = = ,
3 3 3
tan 45° = 1 olduğundan, m2 = 1 ve

tan 60° = 3 olduğundan, m3 = 3 ’tür.

100
 ÖRNEK Y d1
d2
Eğim açılarının ölçüleri; 90°, 120° ve 135° olan şekildeki
doğruların eğimlerini yazalım.
d3
Çözüm
d1, d2, d3 doğrularının eğimleri sıra ile m1, m2, m3 olsun. 120° 90°
135°
tan 90° tanımsız olduğundan, m1 tanımsızdır. d1 doğrusunun X
0
eğimi olan m1 reel sayı olarak yazılamaz.
tan 120° = –tan 60° = –�ve m2 = –�,
tan 135° = –tan 45° = –1 ve m3 = –1’dir.

İki Noktası Verilen Doğrunun Eğimi

BİLGİ

Bir d doğrusunun farklı iki noktası A(x1, y1), B(x2, y2) ve d doğrusunun eğim açısının ölçüsü � ise
d doğrusunun eğimi,
y1 - y2 y2 - y1
m = tan � = ya da m = ’dir.
x1 - x2 x2 - x1

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Y

Şekilde; A(x1, y1), B(x2, y2) ve d doğrusunun

eğim açısı �’dır. ABC dik üçgeninde, IACI = y1 – y2 d1
A
ve IBCI = x1 – x2’dir. y1
IACI y 1 –y 2
m = md = tan� = = bulunur. B �
IBCI x 1 –x 2 y2 C
Örneğin; K(2, –3), L(1, 1) ise bu noktalardan ge-
çen doğrunun eğimi;
�
y 1 –y 2 –3–1 –4
X
m KL = = = = –4 ’tür. 0 x2 x1
x 1 –x 2 2– 1 1

ÖRNEK
Aşağıdaki koordinat sistemlerinde grafikleri ve iki noktaları verilen d, k ve t doğrularının eğimleri bu-
lunmuştur. İnceleyiniz.

Y Y Y

3 C E 3
d
2 2
A D Å � F
1 1 E 1
G
B 2 3 Å
Å X X X
–3 O 0 2 4 –4 –1 0
k I

m = tanÅ =tan (180º – Å)

IAOI 1 ICEI 2
m = tanÅ = = tür. m = tanÅ = = = 1’dir. IEGI 2
IOBI 3 IDEI 2 = – tan� = – = – tür.
IGFI 3

101
 ÖRNEK
A(–3, 2), B(1, 4), C(3, n) noktaları doğrusal ise n değerini bulalım. C(3, n)
Çözüm
A, B, C noktaları doğrusal ise mAB = mBC’dir. B(1, 4)
y1 - y2 2- 4 -2 1
mAB = = = = ’dir. 1
x1 - x2 -3- 1 -4 2
A(–3, 2)
y2 - y3 4- n 4- n
mBC = = = ’dir. 2
x1 - x2 1- 3 -2
1 4–n
1 ve 2 den, mAB = mBC � = � 8 – 2n = –2 ve n = 5’tir.
2 –2

Doğrunun Denklemi

BİLGİ

• Bir doğru üzerindeki herhangi bir noktanın koordinatları (x, y) ise x ile y arasındaki birinci derece-
den, ax + by + c = 0 ya da y = mx + n biçimindeki bağıntılara doğru denklemi denir.
• ax +by + c = 0 denklemine doğrunun genel denklemi denir.
a c a c
• ax +by +c = 0 � y = – x – = mx + n’dir c – = m, – = n m .
b b b b
• y = mx + n denklemiyle verilen doğrunun eğimi, x in kat sayısı olan m’dir.
a
• ax + by + c = 0 denklemiyle verilen doğrunun eğimi, m = – ’dir.
b

Eğimi ve Bir Noktası Verilen Doğrunun Denklemi

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Bir d doğrusu ile üzerinde bir A(x1, y1) noktaları verilsin. Y

d doğrusunun eğim açısı � ve üzerinde ikinci bir nokta

y B
B(x, y) olsun. A y – y1
y1 �
x – x1 D
Şekildeki BAD dik üçgeninde ,
0 X
IBDI = y – y1, IADI = x – x1 ve x1 x
IBDI y - y1
tan� = = = m � y – y1 = m(x – x1)’dir.
IADI x - x1
y – y1 = m(x – x1) eşitliğine eğimi ve bir noktası verilen doğrunun denklemi denir.

ÖRNEK
A(–2, 3) noktasından geçen ve eğimi m = 4 olan doğrunun denklemini yazalım.

Çözüm

A(–2, 3) ve m = 4 � y – y1 = m(x – x1)

y – 3 = 4(x + 2)
y – 3 = 4x +8 � y = 4x + 11 olur. Bu denklem,
–4x + y – 11 = 0 ya da 4x – y + 11 = 0 biçiminde de ifade edilir.

102
 ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Dosya kağıdı, cetvel, kalem.
• Bulunduğunuz ilde taksilerin taksimetre açılış ücretini ve her km için ödenecek ücreti öğreniniz.
• Taksiyle gidilen yolu x ve ödenen ücreti y ile gösteriniz.
• x ile y arasındaki bağıntıyı yazınız.
• Bu bağıntının grafiğini çiziniz.
• Bu doğrunun x ekseninin pozitif yönüyle yaptığı açının tanjantını bulunuz.
• Bulduğunuz bu değer ile bağıntıdaki x in kat sayısı arasındaki ilişkiyi açıklayınız.

İki Noktası Verilen Doğrunun Denklemi

BİLGİ
y - y1 x - x1
A(x1, y1), B(x2, y2) noktalarından geçen doğrunun denklemi = ile bulunur.
y1 - y2 x1 - x2

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
A(x1, y1), B(x2, y2) nok­ta­la­rın­dan ge­çen d doğ­ru­su üze­rin­de, üçün­cü bir nok­ta, C(x, y) ol­sun. Bu
nok­ta­lar doğ­ru­sal ol­du­ğun­dan, Y

• mAC = mAB’dir. C(x, y)

y –  y1 y1 –  y2 B(x2, y2)
• mAC = ––––––– ve mAB = ––––––– dir. Bu eşitliklerden,
x – x1 x1 – x2 A(x1, y1)
X
y –  y1 x –  x1 0
––––––– = ––––––– elde edilir. Bu bağıntıya, iki noktası
y1 –  y2 x1 – x2
verilen doğrunun denklemi denir.

Ay­rı­ca, A(x1, y1), B(x2, y2) nok­ta­la­rın­dan ge­çen doğ­ru­nun denk­le­mi, y – y1 = m(x – x1) ba­ğın­tı­sı
ile bu­lu­nur. Bu­nun için ön­ce bu nok­ta­lar­dan ge­çen doğ­ru­nun eği­mi­ni bul­mak ge­re­kir.
y1 –  y2
m = mAB = ––––––– dir. Eğimi ve bir noktası verilen AB doğrusunun denklemi,
x1 – x2

y1 –  y2
y – y1 = ––––––– (x – x1) olur.
x1 – x2

ÖRNEK
A(3, – 4), B(– 4, 1) noktalarından geçen doğrunun denklemini yazalım.

Çözüm

I. Yol
y - y1 x - x1 y– (–4) x- 3
= � =
y1 - y2 x1 - x2 -4- 1 3 - (- 4)
7(y + 4) = –5 (x – 3)
7y + 28 = – 5x + 15 � 5x + 7y + 13 = 0 bulunur.
y1 - y2 -4- 1 -5 5
Ayrıca, mAB = = = � y - (- 4) = - (x - 3)
x1 - x2 3 - (- 4) 7 7
� 7y + 28 = –5x + 15
� 5x + 7y + 13 = 0 bulunur.

103
 II. Yol
Aradığımız denklem, y = mx + n olsun. A(3, – 4) ve B(– 4, 1) noktaları bu denklemi sağlar.
A(3, – 4) � – 4 = 3m + n 5 13
Bu denklem sisteminin çözümünden, m = – ve n = – bulunur.
B(– 4, 1) � 1 = –4m + n 7 7
5 13
y = mx + n � y = – x- ya da 5x + 7y + 13 = 0 bulunur.
7 7

ÖRNEK

Eksenleri A(a, 0), B(0, b) noktalarında kesen doğrunun denklemlerini yazalım.

Çözüm
Y d
y –  y1 x –  x1 y–0 x–a
––––––– = ––––––– � –––––– = ––––– x y
y1 – y2 x 1 – x 2 0 –  b a–0 + =1
B a b
b
y x –  a x a y
– –– = ––––– � –– – –– = – –– ve A
X
b a a a b
a 0
x y
� –– + –– = 1 bulunur.
a b

ÖRNEK
Y
Yanda grafiği verilen doğrunun denklemini yazalım.

Çözüm 4

x y x y
• + = 1 & + = 1 ve 4x + 3y = 12 � �
a b 3 4 X
0 3
4x + 3y – 12 = 0 bulunur.

• Doğrunun denklemi y = mx + n şeklindedir.

4
x = 0 � y = n = 4 ve m = tan� = – tan� = – olduğundan,
3
4
y = mx + n = – x + 4 ten, 4 + 3y = –4x + 12 � 4x + 3y – 12 = 0 bulunur.
3

Eksenlere Paralel Doğruların (Özel Doğruların) Denklemleri

x eksenine paralel doğruların denklemleri: Y

x eksenine paralel olan bir doğru üzerindeki her noktanın x eksenine
olan uzaklıkları aynıdır. Bu koşula uygun iki nokta A(x1, b), B(x2, b) ise; y=b
AB doğrusu x eksenine paralel olduğundan, eğim açısının öl- A(x1, b) B(x2, b)
b
çüsü � = 0° dir. b b
tan0º = 0 ve m = 0’dır. X
O
y –y1 = m(x – x1) � y – b = 0 (x–x1) � y = b bulunur.
b = 0 � y = 0 olur. y = 0, x eksenin denklemidir.

104
 ÖRNEK
Y
A(–2, 3) noktasından geçen ve x eksenine paralel olan d
doğrusunun denklemini yazalım. y=3
A(–2, 3) 3
d
Çözüm
d // OX olduğundan, md = 0’dır. y – y1 = m(x – x1) X
–2 O
y – 3 = 0(x + 2)
y – 3 = 0 � y = 3 bulunur.

y eksenine paralel olan doğruların denklemleri:

y eksenine paralel olan bir doğrunun her noktası, y eksenine aynı Y

uzaklıktadır. Bu doğrunun eğim açısının ölçüsü 90° dir. tan 90° tanımsız
olduğundan, bu doğrunun eğimi de tanımsızdır. y B(x, y)
y - y1 y1 A(a, y1)
A(a, y1), B(x, y) noktaları için, mAB = m = X
x- a 0 a
x=a
Bu ifade tanımsız ise x – a = 0 olmalıdır.

O hâlde, x = a, y eksenine paralel olan bir doğrunun denklemidir.

Ayrıca, a = 0 � x = 0’dır.
x = 0, y ekseninin denklemidir. Y

ÖRNEK 4 A(1,4)

A(1, 4) noktasından geçen ve y eksenine paralel olan

doğrunun denklemi x = 1’dir. X
0 1
x=1

ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Kareli dosya kâğıdı, cetvel, kalem. Geogebra yazılım programı kurulu bilgisa-
yar.

• Geogebra yazılım programını açınız. Sağdan, “Cebir ve grafik” seçeneğini tıklayınız.

a. Giriş bölümüne y = 2 yazarak “enter” tuşunu tıklayınız. Benzer şekilde,
y = –3 ve y = 4 fonksiyonlarını yazarak grafiklerini çizdiriniz. Bu grafikler hangi eksene para-
leldir?
b. Giriş bölümüne sıra ile x = 2, x = –3 ve x = 4 fonksiyonlarını yazarak grafiklerini çizdiriniz. Bu
grafikler hangi eksene paraleldir?
c. Giriş bölümüne sırası ile y = x + 1 , y = x + 2 fonksiyonlarını ve y= –2x + 3, y = –2x + 5 fonksi-
yonlarını yazarak grafiklerini çizdiriniz. Bu grafiklerin birbirine göre konumunu belirtiniz.
ç. Çizimini yaptırdığınız fonksiyonların grafiklerini kareli dosya kâğıdına da çiziniz. Birbirine para-
lel olan doğruları belirtiniz.

105
 İki Doğrunun Birbirine Göre Konumları

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Denklemleri; a1x + b1y + c1 = 0 ve a2x + b2y + c2 = 0 olan d1 ve d2 doğruları verildiğinde, doğ-
ruların kesim noktalarının varlığı aşağıdaki gibi araştırılabilir:
a1 b1 c1 Y
d1
1. = = ise doğrular çakışıktır.
a2 b c2 d
2 2

Ya­ni, ay­nı doğ­ru­dur. Denk­lem sis­te­mi­ni sağ­la­yan son­suz sa­yı­daki

X
nok­ta­lar doğ­ru­saldır. Doğ­ru­lar­dan bi­ri­nin gra­fi­ği çö­züm kü­me­si­dir. 0

d1
a1 b1 c1 Y
d2
2. = ! ise doğrular birbirine paraleldir.
a2 b2 c2
d1 // d2 ise denklem sisteminin çözüm kümesi, Ç = �’dir.
d1 // d2 � m1 = m2 dir. Bu koşula paralellik şartı denir.
X
0

a1 b1
3. ! ise bu iki doğ­ru A gi­bi bir nok­ta­da ke­si­şir. Y
a2 b2
Bu nok­ta denk­lem sis­te­mi­nin or­tak çö­zü­mü ile bu­lu­ a2x +b2y+c2=0
d1
nur. a1x +b1y+c1= 0
d1 � d2 = {A}’dır. iki doğ­ru­nun ke­sim nok­ta­sın­dan ge­
A
çen doğ­ru­lar, bir doğ­ru de­me­ti oluş­tu­rur.
X
Doğ­ru de­me­ti­nin denk­le­mi, k ¥ � için 0
d2
(a1x + b1y + c1) + k(a2x + b2y + c2) = 0’dır.

Y
d2 d1
4. Verilen doğrular birbirine dik olabilir. Yandaki şekle göre, A
d1 ^ d2 ve doğruların eğim açıları � ve �’dır.
B � Å � X
d1 doğrusunun eğimi, m1 = tan �; 0 C

d2 doğrusunun eğimi, m2 = tan �’dır.

IACI IABI IACI . IABI
tan � = , tan Å = ve tan � . tan Å = = 1’dir. 1
IABI IACI IABI IACI
Å + � = 180° ve tan Å = – tan�’dır. tan Å’nın eşiti 1 de yerine yazılırsa
tan � . (–tan �) = 1 ve tan � . tan � = –1 olur. Buradan, m1 . m2 = –1 olduğu görülür.

m1 . m2 = –1 � d1 ^ d2’dir. Bu bağıntıya iki doğrunun diklik şartı denir.

Eğimleri çarpımı –1 olan doğrulardan birinin eğimi, diğerinin eğiminin çarpma işlemine göre tersi-
nin ters işaretlisine eşittir.
1
m1. m2 = –1 �m1 = – ’dir.
m2

106
 ÖRNEK
Aşağıda verilen doğru denklemlerinin grafiklerini dinamik geometri yazılım programı yardımıyla çi-
zelim.
a. –2x + y – 2 = 0 b. –2x + y – 3 = 0 c. –4x + 2y – 6 = 0 ç. x + y – 5 = 0

Çözüm

Geogebra yazılım programını açalım. Açılan sayfanın sağındaki perspektif penceresindeki “Cebir
ve grafik” seçeneğini tıklayalım. Giriş bölümüne;

–2x + y – 2 = 0 yazıp “enter” tuşunu tıklarsak

a : –2x + y = 2 doğrusunun grafiğini çizmiş oluruz.
Benzer biçimde, giriş bölümüne sıra ile
–2x + y – 3 = 0, –4x + 2y – 6 = 0 ve x + y – 5 = 0
yazarsak,

b : –2x + y = 3 doğrusunun,

c : –4x + 2y = 6 doğrusunun ve

d : x + y = 5 doğrusunun grafiği çizilir. Çizilen grafikleri inceleyelim:

• a ile b doğrularının eğimleri eşit olduğundan a // b’dir.

-2 1 -3
• b ile c doğrularının denklemlerinde, kat sayıların karşılıklı oranları birbirine eşittir c = = m.
-4 2 -6
O hâlde b ile c doğruları çakışıktır. a // b // c yazılır.

• d doğrusu ile diğer doğruların eğimleri farklı olduğundan bu doğrular kesişir. d doğrusu ile diğer doğ-
ruların kesim noktalarını bulabiliriz.

• düğmesini tıkladıktan sonra, doğruların kesim noktalarını tıklarsak a � d = {A} ve b � d = {B}

ise cebir penceresinde A = (1, 4), B = (0,68, 4,36) noktaları görülür.

ÖRNEK
d1... 6x + ny + 4 = 0 ve d2... kx – 3y + 2 = 0 doğruları veriliyor.
a. d1 = d2 � n + k kaçtır? b. n = 2 ve d1 // d2 � k kaçtır?

Çözüm
6 n 4
a. d1 = d2 � = = olmalıdır. Bu orantıdan,
k –3 2
2n = –12 � n = –6 ve 4k = 12 � k = 3 tür. n + k = –6 + 3 = –3 bulunur.
b. n = 2 � d1... 6x + 2y + 4 = 0’dır. d1 // d2 � m1 = m2’dir.
6 k k
m1 = – = –3 ve m 2 = tür. = –3 � k = –9 bulunur.
2 3 3

ÖRNEK
A(3, –4) noktasından geçen ve d1... 2x –3y + 4 = 0 doğrusuna paralel olan d2 doğrusunun denk-
lemini yazalım.

107
 Çözüm
2
d1 // d2 � md = md ’dir. d1... 2x – 3y + 4 = 0 � md = = md olur.
1 2 1 3 2
A(3, –4) � d2 doğrusunun denklemi y – y1 = m(x–x1)
2
y+4= (x – 3)
3
3y + 12 = 2x – 6 � –2x + 3y + 18 = 0 bulunur.

ÖRNEK
A(3, –1) noktasından geçen ve d1... 2x – 5y – 3 = 0 doğrusuna dik olan d2 doğrusunun denklemini
yazalım.

Çözüm
Eğimleri çarpımı –1 olan doğrular birbirine diktir.
2 2 . 5
d1... 2x – 5y – 3 = 0 doğrusunun eğimi m1 = ’tir. m1 . m2 = –1 � m2 = –1 � m2 = – ’dir.
5 5 2
A(3, –1) � d2 doğrusunun denklemi y – y1 = m2 (x – x1)
5
y + 1 = – (x – 3)
2
2y + 2 = –5x + 15 � 5x + 2y – 13 = 0 bulunur.

ÖRNEK
d1...2x – 3y – 5 = 0, d2... x + 2y – 6 = 0 doğruları veriliyor. d1 � d2 = {A} ise A noktasının koordinat-
larını bulalım.

Çözüm
Doğruların kesim noktası, denklemlerinin oluşturduğu denklem sisteminin çözüm kümesidir. Denk-
lem sistemini yok etme yöntemi ile çözelim.

2x – 3y = 5 2x – 3y = 5 –7y = –7 x + 2y = 6
� �
–2 / x+ 2y = 6 –2x – 4y = –12 y = 1’dir. x + 2 . 1 = 6 � x = 4’tür.

d1 � d2 = {(4, 1)} � A(4, 1)’dir.

A noktasının koordinatlarını dinamik geometri yazılım programı yardımı ile bulalım.

• Geogebra yazılım programını açalım. Sağdaki “cebir ve grafik” seçeneğini tıklayalım.

• Giriş bölümüne, 2x – 3y – 5 = 0 yazarak a : 2x – 3y = 5 doğrusunun; x + 2y – 6 = 0 yazarak
b : x + 2y = 6 doğrusunun grafiğini çizelim.

• düğmesinden, “nokta” seçeneğini tıkladıktan sonra doğruların kesim noktasını tıklayalım. Cebir

penceresinde doğruların kesim noktası görünür. Bu nokta da A(4,1) noktasıdır.

ÖRNEK
Denklemleri; ax – 3y + 2 = 0 ve 3x + 5y – 1 = 0 olan doğrular veriliyor. Bu doğrular birbirine dik
ise a değerini bulalım.

108
 Çözüm
a 3
ax – 3y + 2 = 0 � m1 = tür. 3x + 5y – 1 = 0 � m2 = – ’tir.
3 5
Doğrular birbirine dik ve m1 . m2 = –1 olduğundan,
a . –3
= –1 � –3a = –15 ten, a = 5 bulunur.
3 5

ÖRNEK
Bir doğru demetinin denklemi (m + 1)x + (m – 1)y + m + 5 = 0 olarak veriliyor.
a. Bu doğ­ru­la­rın geç­ti­ği sa­bit nok­ta­yı bu­la­lım.
b. Bu doğrulardan biri ax + y + 1 = 0 doğrusu ise a sayısını bulalım.

ÇÖ­ZÜM
a. I. Yol
m ¥ � olduğundan verilen denklemden,
m = 1 � 2x + 0 + 1 + 5 = 0 � x = – 3 ve
m = –1 � 0 – 2y – 1 + 5 = 0 � y = 2’dir.
Doğruların geçtiği sabit nokta, A(–3, 2) bulunur.
II. Yol
(m + 1)x + (m – 1)y + m + 5 = 0 denklemi,
mx + x + my – y + m + 5 = 0 ve
(x – y + 5) + m(x + y + 1) = 0 şeklinde yazılabilir. Buradan elde edilen
x–y+5=0
denklem sisteminin çözümünden, Ç = {(–3, 2)} bulunur.
x+y+1=0

b. A(–3, 2) noktası ax + y + 1 = 0 denklemini sağlar.

A(–3, 2) � a . (–3) + 2 + 1 = 0 ve –3a = –3 ten, a = 1 bulunur.

ÖRNEK
Denklemi ax + by + c = 0 olan doğrular için a + b + c = 0 ise bu doğrular sabit bir noktadan geçer.
Bu sabit noktanın koordinatlarını bulalım.

ÇÖ­ZÜM
ax + by + c = 0 denkleminden a + b + c = 0 toplamını çıkaralım.
ax + by + c = 0
�a�b�c=0
ax – a + by – b = 0 ⇒ a(x – 1) + b(y – 1) = 0 ’dır.

Bu eşitliğin sağlanabilmesi için x – 1 = 0 ve y – 1 = 0 olmalıdır.

x – 1 = 0 ⇒ x = 1 ve y – 1 = 0 ⇒ y = 1 ’dir. O hâlde, aradığımız nokta (1, 1) noktasıdır.

Uygulama: Koşula uyan (a + b + c = 0) doğru denklemleri yazarak (1, 1) noktasının denklemleri

sağladığını görünüz. Ayrıca dinamik geometri yazılımı ile seçtiğiniz doğruların grafiklerini çizdiriniz. Doğ-
rulara ait grafiklerin (1, 1) noktasından geçtiğini görünüz.

109
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıda verilen noktalardan geçen doğruların eğimlerini bulunuz.

a. A(2, 1), B(–2, 0) b. B(–3, 4), E(0,5) c. K(–1, –2), L(2, 1)

2. A(3, –5), B(–1, 2), C(–4, n) noktaları doğrusal ise n kaçtır?

17 29 31
A.3 B. C. 5 D. E.
4 4 4
3. Aşağıda, eğimi ve bir noktası verilen doğruların denklemlerini yazınız.
a. A(–2, 3), m = –5 b. B(1, 0), m = 2 c. D(3, – 4), m= –2

4. A(1, 3) noktasından geçen ve eğim açısının ölçüsü 60° olan doğrunun denklemini yazınız.

5. Aşağıda denklemleri verilen doğruların eğimlerini bulunuz.

a. –2x + 3y + 4 = 0 b. 4x – 5y + 6 = 0 c. y – 4x = 0 ç. y = 4
6. Aşağıda verilen noktalardan geçen doğruların denklemlerini yazınınız.
a. A(2, 4), B(0, 2) b. D(3, 5), E(–2, 1) c. K(1, 1), L(0, 0)
7. A(–3, 5) noktasın­dan ge­çen, 2x – y + 5 = 0 denk­le­mi ile ve­ri­len doğ­ru­ya pa­ra­lel olan doğ­ru­nun
denk­le­mi­ni ya­zı­nız.

8. A(2, –1) nok­ta­sın­dan ge­çen, x – 2y + 1 = 0 denk­le­mi ile ve­ri­len doğ­ru­ya dik olan doğ­ru­nun
denk­le­mi­ni ya­zı­nız.

9. Denklemleri; (a + 1)x – 5y + 6 = 0, 5x + 2y – 1 = 0 olan doğrular birbirine paralel ise a kaçtır?

–27 25
A. B. – C. – 12 D. –9 E. –7
2 2

10. Denklemleri; 2x – 3y – 7 = 0, x + y – 1 = 0 ve ax + 2y – 8 = 0 olan doğrular aynı noktadan

geçiyorsa a kaçtır?
A. 3 B. 4 C. 5 D. 6 E. 7

11. Denklemleri; x – y + 2 = 0, 2x + y – 5 = 0 olan doğruların kesişim noktasını grafikle gösteriniz.

12. Kenarlarının denklemi; x + 2y – 9 = 0, 2x – y + 2 = 0, y = – 3 olan üçgenin köşelerinin koor-

dinatlarını bulunuz.

13. (m + 1)x + (m – 1) y + m + 5 = 0 denklemleriyle verilen doğrular aşağıdaki hangi noktadan geçer?

A. (3, 2) B. (1, 2) C. (–3, 1) D. (3, – 2) E. (–3, 2)

Y Boy
cm A
14. Yandaki grafik, A ve B fidanlarının boylarının aylara göre
değişimini gösteriyor. 20. ayda fidanların boylarının toplamı B
6
kaç cm olur? 4

1
X
0 5
(Ay)

110
 10.4.1.4 BİR NOKTANIN BİR DOĞRUYA OLAN UZAKLIĞI AÇIKLAMA VE UYGULAMA
YAPMA
BİLGİ
Iax 1 + by 1 + cI
A(x1, y1) noktasının ax + by + c = 0 doğrusuna olan uzaklığı d ise d = ’dir.
2 2
a +b

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
• Bir A(x1, y1) noktası ile bir k doğrusu verilsin. Y A(x1,y1) k
• [AH] ^ k çizelim. A noktasının k doğrusuna olan uzaklığı �
d = IAHI dur. H
B(x,y)
a
• k... ax + by + c = 0 doğrusunun eğimi m = – = tan �’dır.
b
• Şekildeki ABH dik üçgeninde, �
IAHI X
cos � = � IAHI = IABI . cos � ve 0 Aı
IABI
IABI = IAAıI – IBAıI = y1 – y'dir.
–c–ax 1
x = x1 � ax1 + by + c = 0 ve by = –c – ax1 � y = ’dir. 2
b 2 +b a
IAHI = (y1 – y) . cos � a

- c - ax 1 �
b
= c y1 - m. b
b
a2 + b2
b
by 1 + c + ax 1 ax 1 + by 1 + c cos � =
. b
= = ’dir. a2 + b2
b
a2 + b2 a2 + b2

Iax 1 + by 1 + cI
d = IAHI > 0 olduğundan, d = olur.
a2 + b2
• Doğru denklemi y = mx + n biçiminde verilirse A noktasının mx – y + n = 0 doğrusuna olan uzaklığı
Imx 1 –y 1 + nI
d= olur.
1 + m2

ÖRNEK
A(2, 4) noktasının 4x – 3y – 6 = 0 doğrusuna olan uzaklığını bulalım.
Çözüm
I4x 1 –3y 1 - 6I I4.2 - 3.4 - 6I I8 - 12 - 6I 10
A(x1, y1) = A(2, 4) = = = = 2 br’dir.
�d= 16 + 9 25 5
4x – 3y – 6 = 0 4 2 + (- 3) 2

ÖRNEK
Bir ABC üçgeninde, A(3, –2) ve [BC]’nı kapsayan doğrunun denklemi y = 2x + 7 ise ha uzunluğunu
bulalım.
Çözüm
A(x1, y1) = A(3,–2) Imx 1 –y 1 + nI I2.3– (–2) + 7I I6 + 2 + 7I
� d = ha = = =
2x – y + 7 = 0 1 + m2 1 + 22 1+ 4
15 15 5
= = = 3 5 br’dir.
5 5

111
 ÖRNEK
A(2, –1) noktasının, –3x + 4y + k = 0 doğrusuna olan uzaklığı 3 br ise k değerini bulalım.

Çözüm

I–3x + 4y + kI I–3.2 + 4. (–1) + kI I–6–4 + kI

d= = = = 3 & I–10 + kI = 15 ’tir.
9 + 16 5
( –3 ) 2 + 4 2
I–10+kI=15 � –10 + k = � 15’tir.
–10 + k = 15 � k1 = 25 ve
–10 + k = –15 � k2 = –5’tir.

Paralel İki Doğru Arasındaki En Kısa Uzaklık

BİLGİ
Birbirlerine paralel ve denklemleri; ax + by + c1 = 0, ax + by +c2 = 0 olan doğrular arasındaki en
Ic 1 –c 2 I
kısa uzaklık d = ’dir.
a2 + b2

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Birbirine paralel olan ax + by + c1 = 0, ax + by + c2 = 0 doğrularından birinin üzerinde A(x1, y1)
noktasını alalım.
ax+by+c1=0
A(x1, y1) � ax1 + by1 + c1 = 0 ve ax1 + by1 = – c1’dir.
1)
1 ,y

A(x1, y1) noktasının ax + by + c2 = 0 doğrusuna olan uzaklığı ax+by+c2=0

x
A(

ax 1 + by 1 + c 2 H
d = IAHI = ’dir. ax1 + by1 yerine – c1 yazılırsa
2 2
a +b
– c1 + c2 c2 – c1
d= = bulunur.
a2 + b2 a2 + b2

ÖRNEK
Denklemleri; 6x – 8y + 12 = 0, 3x – 4y –4 = 0 olan doğrular arasındaki en kısa uzaklığı bulalım.

Çözüm
6x –8y + 12 = 0 � 2(3x – 4y + 6) = 0 ve 3x – 4y + 6 = 0 olur.
3
Doğruların eğimleri m1 = m2= olduğundan doğrular birbirine paraleldir.
4
3x – 4y + 6 = 0 c1 – c2 6– (–4) 10
� d= = = = 2 br bulunur.
3x – 4y – 4 = 0 2 2 9 + 16 5
a +b

112
 ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Dosya kağıdı, cetvel, kalem.
• Dosya kâğıdına kesişen iki doğru çiziniz.
• Bu doğruların oluşturduğu açılardan birinin açıortayını çiziniz.
• Bu açıortay üzerinde bir A noktası alarak A noktasının doğrulara olan uzaklıklarını çizerek gös-
teriniz.
• Bu uzaklıklar birbirine eşit midir?
• Doğruların denklemleri; a1x + b1y + c1 = 0 , a2x + b2y + c2 = 0 ve A(x, y) noktasının verilen doğ-
rulara olan uzaklıkları IABI = IACI = d ise bu eşitliği kullanarak açıortayların denklemlerini yazınız.
• Denklemleri; x + y –1 = 0, x – 7y + 3 = 0 olan doğruların oluşturduğu açıların açıortay denk-
lemlerini yazınız.

ALIŞTIRMALAR

1. A(3, –2) noktasının 6x – 8y + 10 = 0 doğrusuna olan uzaklığı bulunuz.

2. x + 2y – 8 = 0 doğrusu üzerinde bulunan ve başlangıç noktasına en yakın olan noktanın ap-

sisini bulunuz.

3. 3x + 2y – 12 = 0 doğrusu ile A(5, 3) noktası veriliyor. Verilen doğrunun eksenleri kestiği noktalar
B, C ise köşeleri A, B ve C olan ABC üçgeninin alanı kaç br2 dir?
9 13
A. 8 B. 9 C. 10 D. 2̸3 E.
13
4. 4x + 3y + 17 = 0, 4x + 3y – 13 = 0 doğruları veriliyor. Bu doğrular arasındaki en kısa uzaklığı
bulunuz.

5. x + 2y – 5 = 0, 2x – y + 4 = 0 doğrularının oluşturduğu açıların açıortay denklemlerini bulunuz.

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

a. (–3, 2), B(0, n) ve IABI = 3Ω10 ise n1 = ......, n2 = ......
b. A(a + 2, –3), B(–5, b – 2), C(3, 5) noktaları doğrusal ve IABI = IBCI ise a + b = ......
c. Denklemi 2x + by – 3 = 0 olan doğru, A(–3, 2) noktasından geçtiğine göre b = ......

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. A(2,3), C(6, –1)’dir. AC doğru parçasının x eksenini kestiği nokta B(5, 0)’dır.
b. A(2, 5), B(–1, 4), C(0, 4), D(n, 3) noktaları veriliyor. AB // CD ise n = –3’tür.
c. x – y + 2 = 0, 2x + y –5 = 0 doğrularının kesim noktası A(1, –3)’tür.
ç. Denklemleri; ax + 8y + 2 = 0, 2x + ay – 1 = 0 olan doğruların ortak noktaları yoksa a = 4’tür.

3. Köşelerinin koordinatları A(1, 6), B(–3, 4), C(7, 2) olan ABC üçgeni veriliyor.
a. [AD] kenar ortay uzunluğunu bulunuz.
b. [BC]’nı kapsayan doğrunun denklemini yazınız.
c. [AH] ^ [BC] ise IAHI = ha uzunluğunu bulunuz.

113
4. A(2, –3), B(3, 1), C(5, a) noktaları doğrusal ise “a” değerini bulunuz.

5. Denklemleri; 2x + (b – 1)y – 4 = 0, 3x – 4y – 1 = 0 olan doğrular birbirine dik ise b kaçtır?

3 5
A. 1 B. C. 2 D. E. 3
2 2

6. Denklemi (m –3)x + (m + 1)y – m + 1 = 0 olan doğru demetine ait doğrulardan birinin denklemi
ax + y – 1 = 0 ise a kaçtır?
A. –2 B. –1 C. 1 D. 2 E. 3

7. Denklemi (n – 2)x + y – 3 = 0 olan doğru denklemi x – 2 = 0 olan doğruya dik ise n kaçtır?
A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 E. 5

8. 3x + by + 2 = 0 ve ax + 6y + 4 = 0 denklemleri aynı doğrunun denklemi ise a + b kaçtır?

A. 3 B. 4 C. 5 D. 9 E. 10

2
9. A(2, –3) noktasından geçen ve uç noktaları; B(2, –5) ve C(7, 10) olan [BC]’nı k = oranında içten
3
bölen doğrunun denklemini yazınız.

10. A(–3, 1), B(1, – 4) noktalarından geçen doğrunun denklemini yazınız.

Y
Şeker (g)
11. Yandaki grafik, limonata yapmak için hazırlanan şekerli sudaki şeker-su
değişimini göstermektedir. Grafiğe göre, 1400 gramlık bir karışımda,
10
kaç gram şeker vardır? X
0 60 Su (g)

12. B(3, 3), C(5, –7) ise [BC]’nın orta dikmesinin denkleminini yazınız.

IDBI 2
13. A(–2, 3), B(1, 5) noktaları veriliyor. [AB]’nı = oranında dıştan bölen D noktasının koordi-
IDAI 3
natlarını bulunuz.

14. Bir mağazada x TL’ye alınan bir mal y TL’ye satılmaktadır. x ile y Y Satış fiyatı
arasındaki doğrusal denklemin grafiği şekilde verilmiştir. Buna göre, (lira)
d
% 25 kârla satılan malın alış fiyatı kaç liradır?
40
X
0
Alış fiyatı
–70 (lira)

15. C(a, –5) noktası A(2, 3), B(3, –1) noktalarından geçen doğrunun
üzerinde ise a kaçtır?
A. –1 B. 1 C. 2 D. 3 E. 4

16. Denklemi, 4x + 3y + 2 = 0 olan d doğrusuna 3 br uzaklıkta bulunan noktaların kümesini (geometrik

yerini) bulunuz.

114
5. ÜNİTE DÖRTGENLER VE ÇOKGENLER

Yapılan arkeolojik kazılarda bulunan İlk Çağlara ait çömleklerde geometrik süslemeler gö-
rülmektedir. Nil Vadisi'nde yapılan kazılarda bulunan papirüslerden Mısırlıların Nil Nehri'nin taş-
ması ile kaybolan tarla sınırlarını belirlemek için birçok yöntem geliştirdikleri, Fırat Vadisi'nde
(Mezopotamya) bulunan kitabelerden (çivi yazısı ile yazılmış ve fırınlanmış kil tabletlerinden)
Babillilerin geometrinin birçok özelliklerini bildikleri, üçgensel ve dörtgensel bölge biçimindeki
arazilerin alanlarını buldukları anlaşılmıştır.
Geometrinin anlatımlarını ilk ispatlayan Miletoslu Thales olmuştur (MÖ 600). Geometrinin
bazı teoremleri hâlâ onun adını taşır. Geometrinin sistemli ve kesin kuruluşu MÖ III. yüzyılda
İskenderiyeli Eukleides (Öklid) tarafından gerçekleştirilmiştir. Öklid'in “Elemanlar” adlı eserinde
işlenen konular günümüzdeki geometri kitaplarında da yer almıştır. 19. yüzyıla kadar Öklid ge-
ometrisinden başka bir geometri öğretimine rastlanmamıştır. Bu yüzyıldan itibaren geometrinin
kapsamı genişlemiş ve kendi içinde farklı dallara ayrılmıştır.
Geometrinin Tarihsel Gelişimi - Gültekin Buzkan (Ege Üniversitesi, Merkez Kütüphanesi
matematik bölümü kitaplığı).

NE­LER ÖĞ­RE­NE­CE­ĞİZ?
1. Dörtgenin temel elemanlarını ve özelliklerini, dörtgenin iç ve dış açılarının ölçüleri top-
lamını, dörtgenin alanını, dışbükey ve içbükey dörtgen kavramlarını öğreneceğiz.
2. Özel dörtgenlerden; yamuk, dik ve ikizkenar yamuk, paralelkenar, eşkenar dörtgen,
dikdörtgen, kare, deltoid ile ilgili açı, kenar ve köşegen özelliklerini öğreneceğiz.
3. Yamuk, paralelkenar, eşkenar dörtgen, dikdörtgen, kare ve deltoidin alan bağlantılarını
oluşturmayı ve uygulama yapmayı öğreneceğiz.
4. Dörtgenlerin alan bağıntılarını modelleme ve problem çözmede kullanmayı öğreneceğiz.
5. Çokgenlerden düzgün çokgenleri açıklamayı ve iç ve dış açılarının ölçülerini hesapla-
mayı öğreneceğiz.

115
 10.5.1. DÖRTGENLER VE ÖZELLİKLERİ

10.5.1.1. Dörtgenin Temel Elemanları ve Özellikleri

BİLGİ
• Herhangi üç doğrusal olmayan dört noktayı birleştiren dört doğru parçasından oluşan kapalı şekle
dörtgen denir.
• Bir dörtgenin; açılarına, köşelerine ve kenarlarına dörtgenin temel elemanları denir.
• Bir düzlemde herhangi üçü doğrusal olmayan A, B, C, D noktaları verilsin.
[AB], [BC], [CD], [DA] doğru parçalarının birleşimine ABCD dörtgeni denir.
ABCD Dörtgeninin Özellikleri G

Yandaki şekilde; C

1. A, B, C, D noktaları dörtgenin köşeleridir. c

2. [AB], [BC], [CD], [DA] doğru parçaları dörtgenin
D
kenarlarıdır. Bu kenarların uzunlukları; IABI = a, E
b
H
IBCI = b, ICDI = c, IDAI = d’dir. f
d e
3. BADº , CBAº , DCBº ve CDAº dörtgenin iç açıları,
CBFº , DCGº , ADHº ve BALº da dış açılarıdır.
A a
4. [AB] ile [CD] ve [BC] ile [AD] kenarları karşılıklı B F
L
kenarlar, AΩ ile CΩ ve BΩ ile DΩ karşılıklı açılardır.
5. Ardışık olmayan iki köşeyi birleştiren [AC] ve [BD] doğru parça- C
ları, dörtgenin köşegenleridir. Bu köşegenlerin uzunlukları; IACI = e,

n
IBDI = f ile gösterilir.
ege
köş D
Her bir iç açı­sı­nın öl­çü­sü 180° den kü­çük olan dört­ge­ne dış­bü­key α
dört­gen; her­han­gi bir iç açı­sı­nın öl­çü­sü 180° den bü­yük olan dört­ge­ne
de iç­bü­key dört­gen de­nir. Yan­da­ki şe­kil iç­bü­key bir dört­gen­dir. A α > 180° B

Yan­da­ki dört­gen­ler­den birincisi dış­bü­key, 1 2

ikinsincisi de iç­bü­key dört­gen­dir. Bu dört­gen­le­
köşegen
rin 4 ke­na­rı, 4 kö­şe­si ve 4 iç açı­sı var­dır.
Dış­bü­key dört­ge­nin kö­şe­gen­le­ri dört­ge­nin iç
böl­ge­sin­de, iç­bü­key dört­ge­nin kö­şe­gen­le­rin­den
bi­ri üçgenin dış böl­ge­sin­de­dir. Kö­şe­gen­ler dört­
Dışbükey dörtgen İçbükey dörtgen
ge­nin yar­dım­cı ele­ma­nı­dır.
Bu kitapta dörtgen denilince dışbükey dörtgen anlaşılacaktır. Konu incelenişlerinde sadece dış-
bükey dörtgenler incelenecektir.

Bir Dörtgenin İç ve Dış Açılarının Ölçüleri Toplamı

BİLGİ

Bir dörtgenin iç açılarının ölçüleri toplamı 360º ve dış açılarının ölçüleri toplamı 360º dir.

Bir dörtgenin köşegenlerinden biri çizilirse dörtgen iki üçgene ayrılır. C

1
Üçgenin iç açılarının ölçüleri toplamı 180º olduğundan, dörtgenin iç açıları
2
toplamı 2 .180º = 360º dir.
A B

116
 ÖRNEK
Yanda verilen ABCD dörtgeninde; m(A) = 75º, m(B) = 65º ve D C
m(C) = 85º ise m(D)’nü bulalım. x 85º

Çözüm
Dörtgenin iç açıları ölçüleri toplamı 360º olduğundan 75º 65º
75º + 65º + 85º + x = 360º � x = 360º —225º = 135º dir. A B

ETKİNLİK

Araç ve Ge­reç: Dosya kâğıdı, cetvel, kalem .

• Dosya kâğıdına bir ABCD dörtgeni çiziniz. Bu dörtgenin dış bölgesinde bir E noktası alınız.
• E noktasından dörtgenin kenarlarına paralel ışınlar çiziniz.
• Kenarları aynı yönde paralel olan açıların ölçüleri eşit midir?
• Köşeleri E olan açılardan dörtgenin dış açılarına eş olanları belirleyiniz.
• Eş açıların ölçüleri de eşit ise dörtgenin dış açılarının ölçüleri toplamının kaç derece olduğunu
söyleyiniz.

Dörtgenlerle İlgili Teoremler

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
1. Bir dört­gen­de komşu iki iç açı­nın açı­or­tay­la­rı­nın ke­sim nok­ta­sın­da C
olu­şan açının öl­çü­sü, di­ğer iki iç açı­nın öl­çü­le­ri toplamının ya­rı­sı­na eşittir.
D
Verilen: ABCD dörtgeninde A ve B açılarının açıortayları [AE] ve E
[BE]’dır. x
α n
m(CΩ ) + m(DΩ ) n
İstenen: m(AEBº) = y = ’dir. α
2 A B

İspat: EAB üçgeninde; m(EABº) = α, m(EBAº) = n ise

m(AΩ ) + m(BΩ )
m(AEBº) = x = 180° – (α + n) ve α + n = olduğundan,
2
m(AΩ ) + m(BΩ ) + m(CΩ ) + m(DΩ ) m(AΩ ) + m(BΩ ) m(AΩ ) + m(BΩ ) + m(CΩ ) + m(DΩ )
x= – e = 180° o
2 2 2

x = m(CΩ ) + m(DΩ ) bulunur.

2

ÖRNEK
D
Yandaki şekilde verilenlere göre AEB açısının ölçüsünü bulalım.
86° C
Çözüm
E 30°
m(C) = 180° – 30° = 150° ise
x
m(DΩ ) + m(CΩ ) 86° + 150° 236°
m(A£EB) = x = = = = 118° dir. A B
2 2 2

117
 İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
2. Bir dörtgende karşılıklı iki iç açının açıortaylarının kesim noktasında oluşan açılardan dar açının
ölçüsü, diğer iki iç açının ölçüleri farkının yarısının mutlak değerine eşittir.

Verilen: A ve C açılarının açıortayları [AE] ve [CE]’dır. C

��
|m(BΩ ) – m(DΩ )|
İstenen: m(AEFº) = y = ’dir.
2 E
D y
İspat: EAF üçgeninde;
x z
x
m(CΩ ) A F B
m(AFEº) = z = m(BΩ ) + 2 ’dir (dış açı).

m(AΩ ) + m(BΩ ) + m(CΩ ) + m(DΩ ) m(AΩ ) m(CΩ )

m(AEFº) = y = 180º – (x + z) = –U + m(BΩ ) + Z
2 2 2

m(AΩ ) + m(BΩ ) + m(CΩ ) + m(DΩ ) – m(AΩ ) – 2m(BΩ ) – m(CΩ )

=
2
m(DΩ ) – m(BΩ )
x= bulunur. Açı ölçüsü negatif değer olamayaca-
2
|m(DΩ ) – m(BΩ )|
ğından, m(AEFº) = y = olur.
2

ÖRNEK D
Yanda verilen şekilde, [BE], [DE] açıortay, m(C) = 130º ve
C
m(A) = 70º ise DEF açısının ölçüsünü bulalım. 130º
F
Çözüm

|m(AΩ ) — m(CΩ )| |70º — 130º| 60°

m(DEFº) = y = = = = 30º dir. y
2 2 2 E

70º
A B

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
3. Köşegenleri birbirine dik olan bir dörtgendeki karşılıklı iki kenarın uzunluklarının karelerinin
toplamı, diğer iki kenarın uzunluklarının karelerinin toplamına eşittir. D
d t c
Verilen: ABCD dörtgeninde, [AC] ^ [BD]’dır.
A x E z
İstenen: |AB|2 + |DC|2 = |BC|2 + |AD|2 dir. C
y
İspat: Pisagor Teoremi'ne göre; a b
B
EAB dik üçgeninde, a2 = x2 + y2 ve
ECD dik üçgeninde, c2 = z2 + t2 dir. Bu eşitliklerini taraf tarafa toplayalım.
a2 + c2 = x2 + y2 + z2 + t2 dir. 1
EBC dik üçgeninde, b2 = y2 + z2 ve
EDA dik üçgeninde, d2 = x2 + t2 dir. Bu eşitlikleri taraf tarafa toplayalım.
b2 + d2 = y2 + z2 + x2 + t2 dir. 2
1 ve 2 den, a2 + c2 = b2 + d2 ya da |AB|2 + |DC|2 = |BC|2 + |AD|2 olur.

118
 ÖRNEK
Yandaki şekilde verilen TV anteninin bulunduğu direğe, direğin yıkılma-
ması için kalaslarla destek yapılmıştır.
Uzunluğu bilinmeyen kalasın uzunluğunu bulalım. 7
m

5m
xm

3m
Çözüm
An­ten dire­ği­nin ve ka­las­la­rın oluş­tur­du­ğu üç­gen­le­rin ben­ze­ri­ni çi­ze­rek
harf­len­di­re­lim.
A
[AH]’nın uzan­tı­sın­da IH­DI = IHE­I alır­sak kö­şe­gen­le­ri bir­bi­ri­ne dik olan
ABEC dört­ge­ni mey­da­na ge­lir. D 7
m

5m
IA­BI2 + IE­CI2 = IBE­I2 + IA­CI2, x
ID­CI = IE­CI = x ve IB­DI = IBE­I = 3 ol­du­ğun­dan,

3m
B • C
52 + x2 = 32 + 72 H
x

3m
x2 = 9 + 49 – 25 � x2 = 33 ⇒ x = 33 ≈ 5,74 m bu­lu­nur.
E

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Herhangi bir ABCD dörtgeninin, köşegen uzunlukları IACI = e, IBDI = f ve [AC] ile [BD] arasındaki
açılardan birinin ölçüsü α ise A(ABCD) = e.f.sinα olduğunu gösterelim.

Verilenler: ABCD dörtgeninde köşegenlerin kesim noktası, E, IACI = e, IBDI = f ve m(AEB)º = α’dır.
İstenen: A(ABCD) = 1 . e . f . sinα’dır.
2
İspat: IAEI = x, IBEI = y, ICEI = z ve IDEI = t olsun. C

Şekle göre α + β = 180° ve sinα = sinβ olduğundan,

z
D
A(EABπ) = 1 . x . y . sinα t
E
2 α
β
x y
A(EBC)π = 1 . y . z . sinα
2
A(ECDπ) = 1 . z . t . sinα A B
2
A(EADπ) = 1 . x . t . sinα
2
+
_________________________________________

A(ABCD) = 1 . sinα . (x . y + y . z + z . t + x . t)
2
= 1 . sinα . [y(x + z) + t(x + z)] = 1 . sinα . (x + z) . (y + t) = 1 . e . f . sinα ’dır.
2 2 2

ÖRNEK C

Şekildeki ABCD dörtgeninde, m(B£EC) = 45º ve |AC| = 8 cm,

|DB| = 6 cm ise A(ABCD)’nı bulalım. D
E
45º
Çözüm
1
A(ABCD) = . |AC| . |BD| . sin(B£EC)
2
1 ̸2 A B
= . 8 . 6 . sin45º = 24 . = 12̸2 cm2 dir.
2 2

119
 ÖRNEK
C
Yandaki şe­kil­de­ verilen ABCD dört­ge­nin­de; A(EABπ) = 12 br , 2

A(EBC)π = 16 br2, A(ECD)π = 8 br2 ise ABCD dört­ge­ni­nin ala­nı­nı D 8

bu­la­lım. E 16
x
Çözüm
12
Yükseklikleri eşit olan üçgenlerin alanlarının oranı taban uzunluk-
A B
larının oranına eşittir. Şekle göre,
A(ADE)π |DE| x |DE| A(CDE)π |DE| 8 |DE|
= ⇒ = ’dir. 1 = ⇒ = ’dir. 2
A(AEB)π |EB| 12 |EB| A(CEB)π |EB| 16 |EB|

x 8 96
1 ve 2 den, = ⇒ 16 . x = 12 . 8 ⇒ x = = 6 br2 dir.
12 16 16
2
A(ABCD) = 12 + 16 + 6 + 8 = 42 br bulunur.
Bu örnekten aşağıdaki kuralı yazabiliriz.

m q
A(EAB)π = m, A(EBCπ) = n, A(ECDπ) = p ve A(EDAπ) = q ise = ve m . p = n . q’dur.
n p
ÖRNEK
Yandaki ABCD dörtgeninde [AC] ^ [BD]’dir. |AC| = 12 cm, D
|BD| = 8 cm ise A(ABCD)’nı bulalım.

Çözüm �
1 A C
A(ABCD) = . e . f . sin�’dır. � = 90º ve sin90° = 1’dir.
•
2
1 6
A(ABCD) = . 12 . 8 . sin90º = 6 . 8 . 1 = 48 cm2 bulunur. B
2
c C
ÖRNEK D
Yandaki dörtgende, köşegenlerin orta noktaları P ve Q ise E
2 2 2 2 2 2 2
a + b + c + d = 4 IPQI + e + f olduğunu gösterelim. b
P Q
d
Çözüm
Köşegenlerin orta noktaları P, Q ise [PB], ABC; [PD], DAC ve [PQ]
da PBD üçgenlerinin kenarortayı olur. Bu üçgenlerde kenarortay bağın- A a B

tılarını yazalım. IACI = e , IBDI = f

2
a
ABC üçgeninde, b2 + c2 = 2υa2 + olduğunu hatırlayalım.
2
IACI2 1 2
ABCπ nde, a2 + b2 = 2 IPBI2 + , DACπ nde, c2 + d2 = 2 IPDI2 + IACI ve 2
2 2
2
PBDπ nde, IPBI + IPDI = 2 IPQI +
2 2 2 IBDI ’dir. 3
2
1 ve 2 den, a2 + b2 + c2 + d2 = 2(IPBI2 + IPDI2) + IACI2 dir. 4

3 ü 4 te yerine yazalım:
2
a2 + b2 + c2 + d2 = 2 (2 IPQI2 + IBDI ) + IACI2
2
= 4 . IPQI2 + IBDI2 + IACI2 = 4 . IPQI2 + f 2 + e2 bulunur.

120
 ALIŞTIRMALAR
E
D
1. Yandaki şekilde [AF] ile [BF] açıortay, m(AFBº) = 80° ve x C
m(CΩ ) = 100° ise m(EDAº) = x kaç derecedir? 100°
F
A. 60 B. 80 C. 100
80°
D. 110 E. 120
B
A
2. Yandaki şekilde [AC] ⊥ [BD], IADI = 5 cm, IDCI = 8 cm, D
IDEI = 4 cm ve IEBI = 2 cm ise
8 cm
x, y, z ve t uzunluklarını bulunuz. 4 cm

cm
5
A x t
C

•
E
y 2 cm
z
B

D
3. Yandaki şekilde [BE] ve [DE] ait oldukları açıların açıortaylarıdır. A F
m(AΩ ) = 140° ve m(CΩ ) = 80° ise m(DEBº) kaç derecedir? 140°
E
80°
B C

4. Köşelerinin koordinatları A(—3, 4), B(7, —2), C(9, 6), D(1, 8) olan ABCD dörtgeninin kenarları-
nın orta noktaları; K, L, M, N ise KLMN dörtgeninin çevresinin uzunluğunu bulunuz. Bulduğunuz
çevre uzunluğunu, |AC| + |BD| toplamı ile karşılaştırınız.

C
5. Yanda verilen şe­kil­de, IE­DI = 4 cm, IAEI = 2 cm ve
IE­CI = IE­BI = IB­CI = 6 cm ise A(ABCD) kaç cm2 dir? D cm
4c 6
A. 23̸3 B. 15̸3 C. 20̸3 m
6 cm
m E 6c
D. 18̸3 E. 16̸3 2c m
A
B

D C
6. Yanda verilen ABCD dört­ge­nin­de n + p + r = 250° ise
x r
m(DΩ ) = x kaç de­re­ce­dir?
A. 120 B. 110 C. 95
n
D. 85 E. 70 B
A p

7. Köşelerinin koordinatları; A(–4, 3), B(5, 1), C(2, 7) ve D(–7, 9) olan ABCD dörtgeninin ağırlık
merkezinin koordinatlarını bulunuz (Bir dörtgenin ağırlık merkezi, köşegenlerinin oluşturduğu
üçgenlerin ağırlık merkezlerini köşe kabul eden dörtgenin köşegenlerinin kesim noktasıdır.).

121
 10.5.2. ÖZEL DÖRTGENLER

Fotoğraflardaki çağ­daş mi­ma­

ri­ye uy­gun ya­pı­lar­da ve ze­min
dö­şe­me­le­rin­de kul­la­nı­lan özel
dört­gen­sel böl­ge­le­ri in­ce­le­yi­niz.

10.5.2.1. YAMUK, PARALELKENAR, DİKDÖRTGEN, EŞKENAR DÖRTGEN, KARE VE DELTOİD İLE

İLGİLİ AÇI, KENAR VE KÖŞEGEN ÖZELLİKLERİ

Yamuk ve Özellikleri

BİLGİ
D C
• En az iki kenarı paralel olan dörtgene yamuk denir.
• ABCD yamuğunda, [AB] // [CD]’dır.

• m(A) + m(D) = 180º, m(B) + m(C) = 180º’dir. A B

• Yamuğun paralel olan kenarları yamuğun tabanlarıdır. D C

• Paralel olmayan kenarları eşit uzunlukta olan yamuğa ikizkenar

yamuk denir.
• İkizkenar yamukta taban açılarının ölçüleri eşittir.
A İkizkenar yamuk B
• İkizkenar yamukta köşegen uzunlukları eşittir. D C
• Yan kenarlardan biri tabanlara dik olan yamuğa dik yamuk denir.

A Dik yamuk B

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM

1. d1 // d2 doğ­ru­la­rı­nı çi­ze­lim. d1 üze­rin­de D, C nok­ta­la­rı­nı, d2 üze­rin­de de A, B nok­ta­la­rı­nı ala­lım.

[AD] ve [BC]’nı çi­ze­rek ABCD dört­ge­ni­ni oluş­tu­ra­lım. d1 // d2 olduğundan, [AB] // [DC]’dır ve ABCD
dörtgeni bir yamuktur.
D c C d1 D üst taban C
1 2
d b orta taban
h E F

d2
•
A H B A Alt taban B
a

1. şekilde; [DH] ⊥ [AB] olduğundan, [DH] yüksekliktir. IDHI = h, IABI = a, IBCI = b, ICDI = c ve
IDAI = d ile gösterilir.
2. şekilde; IDEI = IEAI, ICFI = IFBI olduğundan, [EF] orta tabandır.

122
 2. Bir yamukta orta taban, tabanlara paralel ve uzunluğu da taban uzunluklarının toplamının
yarısına eşittir.
Verilen: ABCD bir yamuk ve [EF] orta tabandır. D c C

İstenen: [EF] // [AB] // [DC] ve |EF| = a + c ’dir. c

2 2 X
E a
İspat: ABCD yamuğunda [AC] köşegenini ve [AD] nın K F
2
orta noktasından, [EX // [DC] çizelim. [EX, [AC] ve
A a B
[BC]’nın ortasından geçer (Bir üçgende, bir kenarın
orta noktasından ikinci bir kenara çizilen paralel doğru
üçüncü kenarın ortasından geçer.).
|AE| = |ED| ve |BF| = |FC| olduğundan [EF] orta tabandır.
Bir üçgende iki kenarın orta noktalarını birleştiren doğru parçası üçüncü kenara paralel ve uzun-
lukça, üçüncü kenar uzunluğunun yarısına eşittir. O hâlde,

A̦DC nde, |EK| = c ve [EK] // [DC], C̦AB nde, |KF| = a ve [KF] // [AB]’dır.
2 2
|EK| + |KF| =|EF| = c + a = c + a ve [EF] // [AB] // [DC] olur.
2 2 2
3. Bir ya­muk­ta or­ta ta­ba­nın kö­şe­gen­ler ara­sın­da ka­lan par­ça­sının uzun­lu­ğunun, ta­ban uzun­luk­la­
rının farkı­nın ya­rısına eşit olduğunu gösterelim.

Ve­ri­len: ABCD ya­mu­ğun­da; [EF] or­ta ta­ba­nı, [AC] ve [BD] kö­şe­gen­le­ri­ni K ve L nok­ta­la­rın­da ke­
si­yor.
İstenen: IKLI = a – c ’dir.
2 D c C

İspat: E orta nokta ve [EL] // [AB] olduğundan,

DELπ ∼ DAB’π dir (A.A.) benzerlik teoremi. Buradan, E F

K L
IELI
=
IDEI
⇒ |EL| = 1 ⇒ IELI = a ’dir.
IABI IDAI a 2 2
A a B
AEKπ ∼ ADCπ’dir (A.A.) benzerlik teoremi. Buradan,

IEKI IAEI
= ⇒ IEKI = 1 ⇒ IEKI = c ’dir.
IDCI IADI c 2 2

IKLI = IELI – IEKI olduğundan, IKLI = a – c = a – c bulunur.

2 2 2

ÖRNEK
Yandaki ABCD yamuğunda, [EF] orta taban ve [AC] ile [BD] D c C
köşegenlerdir. IEFI = 11 cm ve IKLI = 3 cm ise IABI’nu bulalım.

Çözüm E F
K L
[EF] orta taban ve [KL] orta tabanın köşegenler arasında kalan
parçası olduğundan,

IEFI = a + c = 11 ⇒ a + c = 22 cm ve 1 A a B
2
IKLI = a – c = 3 ⇒ a – c = 6 cm’dir. 2
2
1 ve 2 ’den, 2a = 28 ⇒ a = 14 cm bulunur.

123
 ÖRNEK
D 4 cm C
Yandaki şekilde, ABCD yamuk, m(A) = 50°, m(B) = 80°,
IBCI = 6 cm ve IDCI = 4 cm ise IABI’nu bulalım.
6 cm
Çözüm
[CE] // [AD] çizelim.
50° 80°
AECD paralelkenar olduğundan, A B
IDCI = IAEI = 4 cm, m(B£EC) = m(A) = 50° dir.
m(B) = 80° ve m(B£EC) = 50° ⇒ m(C2) = 50° dir. D 4 cm C
50° 12
m(B£EC) = m(C2) = 50° olduğundan, CEB üçgeni ikizkenar 50°
üçgendir.
6 cm
IEBI = IBCI = 6 cm ve IABI = IBEI + IEAI = 6 + 4 = 10 cm
bulunur. 80°
50° 50°
A 4 cm E 6 cm B

BİLGİ

Köşegenleri birbirine dik olan bir dik yamukta yükseklik h, paralel olan kenarların uzunlukları a
ve c ise h2 = a . c ’dir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM

Kö­şe­gen­le­ri birbirine dik olan dik ya­muk­ta, yüksekliğin D c C

ka­re­sinin, ta­ban uzun­luk­la­rı çar­pımı­na eşit olduğunu gös- E
terelim.
h
Verilen: ABCD yamuğunda köşegenler birbirine diktir.

İstenen: h2 = a . c’dir. F A a B

İspat: Yamuğun köşegenleri birbirine diktir. Bu yamukta [DF] // [AC] çizelim. Birbirine paralel
doğrulardan birine dik olan bir doğru diğerine de dik olacağından, [BD] ^ [AC] � [BD] ^ [DF] olur.
Paralel doğrular arasında kalan paralel doğru parçaları birbirine eştir.
[DC] � [FA] � IFAI = IDCI = c’dir.
DFB dik üçgeninde, Öklid’in yükseklik bağıntısını yazalım.
IDAI = h � h2 = IFAI . IABI = IDCI . IABI = c . a bulunur.

ÖRNEK
D 4 cm C
Şe­kil­de­ki ABCD dik ya­mu­ğun­da [AC] ⊥ [DB], IA­BI = 9 cm, ID­CI = 4 cm •
ise ya­mu­ğun yüksekliğini bulalım.
F
•
Çözüm
[DE] // [AC] çi­zi­lir­se, EACD paralelkenar (|DC| = |EA| = 4 cm) [BD] ⊥ [AC]
ol­du­ğun­dan, [ED] ⊥ [BD] olur. Çün­kü pa­ra­lel doğ­ru­lar­dan bi­ri­ne dik olan bir •
doğ­ru, di­ğe­ri­ne de dik­tir.  Bu­ra­dan, DEB üç­ge­ni­nin dik üç­gen ol­du­ğu gö­rü­lür. A 9 cm B

124
 DEB dik üçgeninde, D 4 cm C
•
IDA­I2 = IEA­I . IA­BI (Ök­lid ba­ğın­tı­sı)
F
d2 = 4 . 9 = 36 • b
d
d = 6 cm bu­lu­nur.
|CH| = |AD| = d = h = 6 cm’dir. • •
E 4 cm A 4 cm H 5 cm B
9 cm

BİLGİ

Kö­şe­gen­le­ri bir­bir­le­ri­ne dik olan ikiz­ke­nar ya­muk­ta yük­sek­lik, ta­ban uzun­luk­la­rı­nın arit­me­tik
or­talama­sı­dır.

ÖRNEK
c c
Kö­şe­gen­leri bir­bi­ri­ne dik olan ABCD ikiz­ke­nar ya­mu­ğun­da yük­ D 2 K 2 C
sek­li­ğin, ta­ban uzun­luk­la­rı top­la­mı­nın ya­rı­sı­na eşit ol­du­ğu­nu gös­te­
•
45° • •
c
re­lim. 2
•
E

Çözüm
a
EABπ ve ECDπ ikiz­ke­nar dik üç­gen­ler ve IE­LI = a ve 2
2
c 45° 45°
IE­KI = olduğundan, •
a
•
a
•
2 A L B
2 2
a c
h = IK­LI = IE­LI + IE­KI = ­+ = a + c bu­lu­nur.
2 2 2

ÖRNEK
Bir ikizkenar yamukta; IABI = 11 br, IBCI = ICDI = IDAI = 5 br D 5 br C

ise bu yamuğun yüksekliğini bulalım.

5b

h
r
5b

Çözüm
r

[DH] ⊥ [AB] ve [CE] ⊥ [AB] çizelim. • •

DHEC dikdörtgeninde, IDCI = IHEI = 5 br olur. A 3 br H 5 br E 3 br B

DAHπ ≅ CBEπ ve IAHI = IEBI = 3 br’dir.

DAH dik üçgeninde, h2 = 52 – 32 = 25 – 9 = 16 ⇒ h = 4 br’dir.

ÖRNEK
D 4 cm C
••
Yandaki şekilde, ABCD bir ya­muk ve A ile D’nın açıortayla-
8
cm
rının kesim noktası E; C ile B’nın açıortaylarının kesim noktası E F
6 cm

da F’dir. IA­DI = 6 cm, ID­CI = 4 cm, IB­CI = 8 cm ve IA­BI = 14 cm

ise IE­FI’nun kaç cm olduğunu bulalım. ••

A
••

14 cm B

125
 Çözüm
D K C
Yandaki şekli inceleyiniz. α
• ••
4
α cm
m(A)+ m(D) = 180° olduğundan, H •
4 cm
M • • N
α + n = 90° ve m(A£ED) = 90° dir. 3 cm E F 4
cm

3 cm
E noktası açıortay üzerindedir. n
•• n

••
IEHI = IELI A L B
⇒ IELI = IEKI olur.
IEHI = IEKI

Buradan, E noktasının orta taban üzerinde olduğu anlaşılır. Orta taban [MN] ise [EM], EAD dik üç-
geninin hipotenüsüne ait kenarortayı olur.

IEMI = 1 . IADI = 1 . 6 = 3 cm, IFNI = 1 . 8 = 4 cm ve

2 2 2
IMNI = a + c = 14 + 4 = 9 cm ⇒ IEFI = 9 – (3 + 4) = 2 cm bulunur.
2 2

Dinamik Geometri Yazılım Programı İle İlgili Uygulamalar

ETKİNLİK

Araç ve Ge­reçler: Geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.

1. Bir yamukta orta taban uzunluğunun, taban uzunlukları toplamının yarısına eşit olduğunu göstere-
lim.
• Geogebra yazılım programını açınız. Açılan sayfanın sağındaki “geometri” seçeneğini tıklayınız.

• Üstteki araç çubuğunun altındaki kareli kâğıt ( ) simgesini tıklayınız.

• düğmesinden “doğru parçası” seçeneğini tıklayarak, doğru parçaları ile ABCD yamuğu

çiziniz. düğmesinden, “orta nokta veya merkez” seçeneğini tıkladıktan sonra yamuğun

paralel olmayan kenarlarını tıklayınız. Bulunan noktalar E ve F olsun. [EF] bu yamuğun orta
tabanıdır.

• düğmesindeki “uzaklık veya uzunluk” seçeneğini tıkladıktan sonra; [AB], [CD] ve [EF]’nı

tıklayarak |AB|, |CD| ve |EF|’nu bulunuz. Bu uzunlukları karşılaştırınız. |EF|’nun |AB| ile |CD|’nun
toplamının yarısına eşit olduğunu fark ettiniz mi?
2. ABCD ([AB] // [CD]) yamuğunda, A ve D’nın açıortaylarının orta taban üzerinde kesiştiğini göste-
relim.
• Geogebra yazılım programını açınız.
• Yukarıdaki sırayı takip ederek bir ABCD yamuğunu ve bu yamuğun orta tabanını çiziniz
([AB] // [CD]).

• düğmesinden, “açıortay” seçeneğini tıkladıktan sonra A’nın kenarlarını ve D’nın

kenarlarını tıklayınız. A ve D’nın açortaylarının [EF] üzeride kesiştiklerini gördünüz mü?

126
 • Açıortayların kesim noktası K olsun. K noktasının tabanlara olan uzaklıkları |KL| ve |KN| ise bu

uzunlukları düğmesindeki, “uzaklık veya uzunluk” seçeneğini tıklayarak bulunuz ve

h
|KL| = |KN| = olduğunu görünüz.
2
• düğmesinden “açı” seçeneğini tıkladıktan sonra A£KD’nın kenarlarını tıklayınız.

m(A£KD) = 90° olduğunu gördünüz mü? Benzer şekilde, B ve C’nın da açıortaylarını çiziniz.

Yamukla İlgili Teoremler

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Bir ABCD ([AB] // [CD]) yamuğunda, paralel olan kenar uzunlukları a ve c olmak üzere köşegen-
lerin kesim noktasından tabanlara çizilen paralel doğru parçasının uzunluğunun 2.a.c olduğunu
a+c
gösterelim.

Verilen: ABCD yamuğunda, [AC] ∩ [BD] = {O} ve [EF] // [AB], [EF] // [DC]’dır.

İstenen: IEFI = 2.a.c ’dir. c

a+c D C

İspat: E F
O
I. Yol
1 1 1 a.c
[DC] // [EF] // [AB] ⇒ = + ise |OE| = ve
|OE| a c a+c
1 1 1 a.c
= + ise |OF| = ’dir. A a B
|OF| a c a+c
a.c 2.a.c
|OE| = |OF| ⇒ |EF| = 2 . IOEI = 2 . = olur.
a+c a+c
II. Yol |AC|
|OC| c c+a
OCDπ ~ OABπ (A.A. benzerlik teoremi) ⇒ = ⇒ |OC| + |OA| = (orantı özelliği)
|OA| a |OA| a

|AC| a + c
⇒ = ’dır. 1
|OA| a
|AC| c
ACDπ ~ AOEπ (A.A. benzerlik teoremi) ⇒ = ’dir. 2
|AO| |OE|

1 ve 2 den,
c a+c a.c
= ⇒ |OE| = ’dir.
|OE| a a+c

a.c 2.a.c
2IOEI = IEFI = 2 . = bulunur.
a+c a+c

D 4 cm C
ÖRNEK
O
Şekildeki ABCD yamuğunda; IABI = 8 cm, IDCI = 4 cm’dir. E F

[EF] // [AB] ise IEFI’nu bulalım.

A 8 cm B

127
 Çözüm

I. Yol: ABCD yamuğunda köşegenlerin kesim noktasından tabanlara çizilen paralel doğru par-
çası [EF]’dır.
2.8.4
IEFI = 2 . a . c ⇒ IEFI = = 64 = 16 br’dir.
a+c 8+4 12 3
II. Yol: [OE] // [AB] ⇒ 1 = 1 + 1 ve [OF] // [AB] ⇒ 1 = 1 + 1 ’dir.
|OE| a c |OF| a c

1 = 1 + 1 = 1 + 2 = 3 ⇒ IOEI = 8 br’dir.
IOEI 8 4 8 8 3

IOEI = IOFI ve IEFI = 2IOEI = 2. 8 = 16 br bulunur.

3 3

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Bir ABCD ([AB] // [CD]) yamuğunda, IABI = a, IDCI = c, IEFI = h, köşegenlerin kesim noktası O
c .
ve [OE] ⊥ [AB], [OF] ⊥ [DC] ise IOEI = a . h ve IOFI = h olduğunu gösterelim.
a+c a + c
Verilen: ABCD yamuğunda, [AC] ∩ [BD] = {O} ,
[OE] ⊥ [AB] ve [OF] ⊥ [DC]’dır.
a . h ve IOFI = c . h’dir. D F C
İstenen: IOEI =
a+c a+c
O
İspat:
IODI IOFI
ODFπ ~ OBEπ (A.A. benzerlik teoremi) ⇒ = ’dir. 1
IOBI IOEI

ODCπ ~ OBAπ (A.A. benzerlik teoremi) ⇒ IODI = c ’dır. 2

IOBI a
A E B
h
IOFI c+a
1 ve 2 den, = c ⇒ IOFI + IOEI = (orantı özelliği)
IOEI a IOEI a
h
⇒ = c + a ⇒ IOEI = a . h ve
IOEI a a+c
IOFI c IOFI c h . c
= ⇒ = ⇒ IOFI = ’dir.
IOEI a IOEI + IOFI a + c a+c
h

ÖRNEK
D F C
Yandaki şekilde verilen ABCD yamuğunda köşegenlerin
O
kesim noktası O ve [OF] ⊥ [DC], [OE] ⊥ [AB]’dır.
IABI = 6 cm, IDCI = 3 cm ve h = 4 cm ise IOEI ve IOFI’nu
bulalım.
A H E B
Çözüm
ABCD yamuğunda köşegenlerin kesim noktası O ve [OF] ⊥ [DC],
c . a .
[OE] ⊥ [AB] ise, IOFI = h ve IOEI = h’dir.
a+c a+c

IOFI = 3 . 4 = 12 = 4 br ve IOEI = 6 . 4 = 24 = 8 br’dir.

6+3 9 3 6+3 9 3

128
 ALIŞTIRMALAR
1. Aşağıdaki cümlelerde noktalı yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.
a. Karşılıklı kenarlarından sadece ikisi paralel olan dörtgene ............................. denir.
b. Yamuğun paralel kenarlarına ..................... denir.
c. Bir yamukta orta tabanın köşegenler arasında kalan parçasının uzunluğu, taban uzun-
lukları ............................. ............................. eşittir.

2. Aşağıdaki cümlelerden doğru olanlara “D”, yanlış olanlara “Y” yazınız.

a. Bir ikizkenar yamukta taban açılarının ölçüleri eşittir.

b. Bir yamukta tabanın bir yan kenarla oluşturduğu iç açıların ölçüleri toplamı 90° dir.
c. Yan kenarlarından biri tabanlarına dik olan yamuğa dik yamuk denir.
ç. Bir yamukta orta taban uzunluğu, alt ve üst taban uzunlukları toplamına eşittir.

D 4 C
3. Yandaki şekilde; ABCD yamuk, [CF], [BF] açıortay ve
x
[EF] // [AB]’dır. IABI = 10 br, IBCI = 8 br ve IDCI = 4 br ise E F 8
IEFI’nu bulunuz.

A 10 B

4. Yanda, bir kapının arkasına çakılan ahşap dil­me­ler­den ba­zı­la­rı­nın

uzun­luk­la­rı ve­ril­miş­tir. Bu ka­pı­nın ta­ban ke­na­rı­nın uzun­lu­ğu­nu bu­lu­nuz. 100 cm

60
cm
140 cm

D 3 cm C
5. Yandaki şekilde verilen dik yamukta köşegenler birbirine diktir.
E
IABI = 12 cm ve IDCI = 3 cm ise IADI kaç cm’dir?
A. 2̸3 B. 3̸3 C. 4

D. 5 E. 6
A 12 cm B

A
6. Şekildeki ABC üçgeninin ağırlık merkezi G noktasıdır. G
B
noktasının d doğrusuna olan uzaklığı |GH| = 4 cm ise ABC G
üçgeninin köşelerinin d doğrusuna olan uzaklıkları toplamını
bulunuz. C
D
H F

d E

7. [AB] // [CD] olan ABCD ikizkenar yamuğunda, |AC| = e = 8 ve b = 6 ise a . c değerini bulunuz.

129
 8. Yandaki şekilde; ABCD yamuk, IEDI = IEAI, ICFI = IFBI, D 4 cm C
IDCI = 4 cm ve IABI = 10 cm ise, IKLI kaç cm’dir? O

A. 3 B. 4 C. 5 D. 6 E. 7 K L F
E

A 10 cm B

9. Yandaki şekilde; ABCD yamuk, [AC] ⊥ [BD] , IACI = 8 cm, D c C

IBDI = 15 cm ise, a + c kaç cm’dir?
E
A. 13 B. 17 C. 19 D. 20 E. 23

A a B

10. Yandaki şekilde verilen ABCD yamuğunda, [EF] or­ta ta­bandır. D C

[AK] ve [BK] açı­or­tay, IA­BI = 9 cm ve AB­FE ya­mu­ğu­nun çev­re­si­nin
uzun­lu­ğu 21 cm ise, ABCD ya­mu­ğu­nun çev­re­si­nin uzun­lu­ğu kaç K
E F
cm’dir?
A. 18 B. 20 C. 21 D. 24 E. 27 •
•
A 9 cm B

11. Yandaki şekilde; ABCD ikizkenar yamuk, [BE] açıortay ve D C

x
[BE] ^ [AD]’dır.
E
IDCI = 2 br ve yamuğun çevresinin uzunluğu 2u = 28 br ise
IDEI = x kaç birimdir?
A. 1 B. 2 C. 3 D. 2 E. 4 ••
A B

12. Yanda resmi verilen taburede kullanılan çıtaların uzunlukları cm

üzerlerine yazılmıştır. Bu taburenin oturma yeri karesel bölgedir. 20
a. Çıtaların oluşturduğu dörtgenlerin nasıl bir dörtgen olduğunu 20 cm
belirtiniz. 60 cm
b. Ayaklarının orta noktalarını birleştiren çıtalardan birinin uzunlu-
ğunu bulunuz.
40 cm

13. Bir ABCD ikizkenar yamuğunda |AB| = 11 br, |BC| = |CD| = |AD| = 5 br
ise bu ikizkenar yamuğun yüksekliğini bulunuz.

D 4 cm C

14. Yandaki şekilde, ABCD bir yamuk ve [AB] // [EF] // [KL]’dır. x

K L
|DK| = |KE| = |EA|, |DC| = 4 cm ve |AB| = 10 cm ise x + y kaç
cm’dir? y
E F
A. 10 B. 12 C. 14 D. 15 E. 16
A 10 cm B

130
 Paralelkenar ve Özellikleri

BİLGİ

Karşılıklı kenarları paralel olan dörtgene paralelkenar denir. Pa­ra­lel­ke­nar­da kom­şu açı­lar bir­
bi­ri­nin bü­tün­le­ri­dir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM

1. Bir paralelkenarda karşılıklı kenarlarının uzunluklarının eşit olduğunu gösterelim.

Verilen: ABCD paralelkenardır. D c C
1 • ••
İstenen: IABI = ICDI ve IBCI = IADI’dir. 2

İspat: Paralelkenarın [AC] köşegenini çizelim: d b

A1 ≅ C1 (iç ters açılar), A2 ≅ C2 (iç ters açılar)
[AC] ≅ [CA] (öz eşlik) •
2
• 1
Buna göre, ABCπ ≅ CDA’π dir (A.K.A. eşlik teoremi). A a B

Eş üçgenlerde karşılıklı elemanlar eş olduğundan;

[AB] ≅ [CD] ise IABI = ICDI veya a = c, [BC] ≅ [DA] ise IBCI = IDAI veya b = d ’dir.

2. Bir paralelkenarda köşegenlerin birbirini ortaladığını gösterelim.

Verilen: ABCD paralelkenar ve köşegenlerin kesim noktası O dur. D C
2 1

İstenen: IOAI = IOCI ve IOBI = IODI dur.

İspat: Paralelkenarın köşegenlerini çizelim: O b

A1 ≅ C1 (iç ters açılar), B2 ≅ D2 (iç ters açılar)
1 2
[AB] ≅ [CD] olduğundan, A a B

OABπ ≅ OCD’π dir (A.K.A. eşlik teoremi).

Eş üçgenlerde karşılıklı elemanlar eş olduğundan;
[OA] ≅ [OC] veya IOAI = IOCI , [OB] ≅ [OD] veya IOBI = IODI olur.

3. Bir paralelkenarda komşu açıların açıortaylarının birbirine dik olduğunu gösterelim.

Ve­ri­len: ABCD dört­geni bir paralelkenar ve [AE], [BE] açıortaydır.
İstenen: [AE] ^ [BE]’dır. D C

İspat: ABCD paralelkenarında, m(A) + m(B) = 180° dir. E

x
[AE] ve [BE] açıortay olduğundan,
2n + 2r = 180° ⇒ n + r = 90° ve n r
n r
A B
EABπ nde, x + n + r = 180° ⇒ x + 90° = 180° ⇒ x = 90° dir.
O hâlde, [AE] ^ [BE] ’dır.

131
 ÖRNEK
Herhangi bir dört­gen­de ke­nar­la­rın or­ta nok­ta­la­rının bir pa­ra­lel­ke­na­rın kö­şe­leri­ olduğunu gösterelim.

Çözüm
Ve­ri­len: ABCD dört­geninde; K, L, M, N kenarların orta noktalarıdır.
İstenen: K, L, M, N noktaları bir paralelkenarın köşeleridir. C
İspat: ABC üçgeninde, [KL] // [AC] ve IKLI = 1 . IACI’dur. 1 M
2
Bir üçgende iki kenarın orta noktalarını birleştiren doğru parçası D
L
üçüncü kenara paralel ve uzunlukça yarısına eşittir.
N
ADC üçgeninde, [MN] // [AC] ve IMNI = 1 . IACI’dur. 2
2
1 ve 2 den, [MN] // [KL] ve IMNI = IKLI olduğu görülür. A K B

ABD üçgeninde, [NK] // [BD] ve INKI = 1 . IBDI’dur. 3

2
CDB üçgeninde, [ML] // [BD] ve IMLI = 1 . IBDI’dur. 4
2
3 ve 4 ten, [NK] // [ML] ve INKI = IMLI olur.

O hâlde, KLMN dörtgeni bir paralelkenardır ve K, L, M, N noktaları da bu paralelkenarın köşeleridir.

ÖRNEK D 4 cm E C

Yandaki şekilde verilen ABCD, bir pa­ra­lel­ke­nar ve [BE] açı­or­tay­

dır. IA­DI = 6 cm, IDEI = 4 cm ise, ABCD pa­ra­lel­ke­na­rı­nın çev­re­si­nin
6 cm

uzun­lu­ğunu bulalım.
•
•
A B
Çözüm
D 4 cm E 6 cm C
m(A£BE) = m(B£EC) = α’dır (iç ters açılar). α
CEBπ nde, ICEI = ICBI = 6 cm’dir.
6 cm

IDCI = IDEI + IECI = 4 + 6 = 10 cm, 6 cm

a = c = 10 cm ve b = d = 6 cm ise, α
••
α
2u = 2(a + b) = 2(10 + 6) = 32 cm bulunur. A 10 cm B

ÖRNEK D C
Yandaki ABCD dörtgeni, bir paralelkenar, IEFI = 3 cm ve x E
IFGI = 9 cm ise IDEI = x kaç cm’dir? 3c
m F
Çözüm 9c
m

EDAπ ~ EFCπ (A.A.A. benzerlik teoremi) ise |ED| = |EA| ’dir. 1

|EF| |EC| A B G
EGAπ ~ EDCπ (A.A.A. benzerlik teoremi) ise |EG| = |EA|
’dir. 2
|ED| |EC|
1 ve 2 den, |ED| = |EG| ⇒ IEDI2 = IEFI . IEGI
|EF| |ED|
x2 = 3 . (3 + 9) ⇒ x2 = 36 ⇒ x = IDEI = 6 cm bulunur.

132
 ÖRNEK D E C

Yanda verilen ABCD, bir paralelkenar, IDEI = 1 IDCI ve IDBI = 30 cm F

4
ise IFBI kaç cm’dir?

Çözüm
IDEI = k � IECI = 3k, IABI = 4k olur. IFBI = x � IFDI = 30 – x'tir. A B

FABπ ~ FEDπ (A.A.A. benzerlik teoremi) ise, |FB| = |AB| ’dir. Buradan,
D k E 3k C
|FD| |ED|
x = 4k � x = 120 – 4x � 5x = 120 F
30 — x k
  � x = 24 cm bulunur.

x
A 4k B
ÖRNEK
ABCD paralelkenarsal bölgenin dışında bir d doğrusu alınıyor. Paralelkenarın köşelerinin d doğru-
suna olan uzaklıkları sıra ile x, y, z ve t ise x + z = y + t olduğunu gösterelim.

Çözüm D C
E
ABCD paralelkenarının köşegenlerinin kesim noktası E ve E nok-
tasının d doğrusuna olan uzaklığı |EH| olsun. A
t
B
z
d
Şekle göre AAıCıC ve DDıBıB dörtgenleri birer yamuktur. y
x Cı
|AE| = |EC| ve |DE| = |EB| olduğundan [EH] bu yamukların orta tabanı-
Bı
dır. Dı H
Aı
AAıCıC yamuğunda, |EH| = x + z ’dir. 1
2
DDıBıB yamuğunda, |EH| = t + y ’dir. 2
2
1 ve 2 ’den x + z = t + y � x + z = t + y olduğu görülür.
2 2

ETKİNLİK
Araç ve Ge­reç: Ka­re­li kâ­ğıt, cet­vel, ka­lem ve geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.
1. Ka­re­li kâ­ğı­da bir koordinat sistemi çiziniz.
• Bu sistemde kö­şe­le­ri­nin ko­or­di­nat­la­rı A(–4, 2), B(3, 4), C(5, 10) ve D(–2, 8) olan dört­gen­sel
böl­ge­yi oluş­tu­ru­nuz. Bu dört­gen­sel böl­ge­nin kar­şı­lık­lı ke­nar uzun­luk­la­rı­nı, ke­nar­la­rı­nı ta­şı­yan
doğru­la­rın eğim­le­ri­ni bu­la­rak kar­şı­laş­tı­rı­nız.
• Kö­şe­gen­le­rin ke­sim nok­ta­sı­nı ve bu nok­tanın kö­şe­le­re olan uzak­lık­la­rı­nı bu­la­rak kar­şı­laş­tı­rı­nız.
• Elde ettiğiniz sonuçlara göre ABCD dörtgeninin bir pa­ra­lel­ke­nar olup ol­ma­dı­ğı­nı açık­la­yı­nız.

2. Geogebra yazılım programını açınız. Sağdan “Cebir ve grafik” seçeneğini tıklayınız. Giriş bölü-
müne A = (–4, 2) yazınız ve “enter” tuşunu tıklayınız. Benzer şekilde, giriş bölümüne; B = (0, 2),
C = (4, 6) ve D = (0, 6) noktalarını da yazınız.

• düğmesini tıklayarak, doğru parçaları yardımı ile ABCD dörtgeni çiziniz.

• uzunluk ölçme düğmesini tıklayarak ABCD dörtgeninin kenar uzunluklarını bulunuz. ABCD
dörtgenin bir paralelkenar olduğunuz fark ettiniz mi?

133
3. 2. maddede çizimini yaptığınız dörtgeni düğmesindeki “sil” seçeneğini tıkladıktan sonra
siliniz. Ya da geogebra yazılım programını yeniden açınız. Sağdan “Cebir ve grafik” seçeneğini
tıkladıktan sonra giriş bölümüne sıra ile A = (–4, –2), B = (6, –4), C = (8, 10) ve D = (–2, 8) nok-

talarını yazarak grafik bölümünde ABCD dörtgenini çiziniz. düğmesinden, “Orta nokta veya

merkez” seçeneğini tıkladıktan sonra ABCD dörtgeninin kenarlarını tıklayarak orta noktalarını
bulunuz. Orta noktaları köşe kabul eden EFGH dörtgenini çiziniz. Uzunluk ölçme düğmesini tıkla-
yarak bu dörtgenin kenar uzunluklarını bulunuz. EFGH dörtgeni nasıl bir dörtgendir?

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki cümlelerde noktalı yerleri uygun kelimelerle tamamlayınız.

a. Karşılıklı kenarları paralel olan dörtgene ................... denir.
b. Bir paralelkenarda karşılıklı .................. ve ................... eştir.
c. Bir paralelkenarda köşegenler birbirini .......................... .
ç. Bir dörtgenin kenarlarının orta noktaları ........................ köşeleridir.

2. Yandaki şekilde; ABCD pa­ra­lel­ke­nar­, D C

[AE] ⊥ d, [DF] ⊥ d, [CL] ⊥ d, [BK] ⊥ d ve IAE­I = 4 br, x
8
ID­FI = 8 br, IB­KI = 2 br ise, IC­LI = x kaç bi­rim­dir?
B
A. 6 B. 5 C. 9 D. 4 E. 3 A 2 L
2 4 K
F
d E
3. Yandaki şekilde, ABCD pa­ra­lel­ke­nar, [AE] açı­or­tay, E
m(B) = 66° ise, F£EC’nın ölçüsü kaç derecedir? x

A. 66 B. 64 C. 60 D. 57 E. 56 F
D C

•• 66°
A B

4. Yandaki şekilde verilen ABCD pa­ra­lel­ke­nar, IDE­I = IE­CI ve D E C

IBE­I = 12 cm ise, IE­KI kaç cm’dir?

K
A. 3 B. 4 C. 5 D. 6 E. 8

A B

D C
••
5. Yandaki şekilde, ABCD pa­ra­lel­ke­nar, [BE] ve [CE] açı­or­tay­dır. m
4c
IBE­I = 3 cm, ICE­I = 4 cm ise, E nok­ta­sı­nın [AB] na uzak­lı­ğı­nı E
m

bu­lu­nuz.
3c

A B

134
 D C

6. Yandaki şekilde, ABCD pa­ra­lel­ke­nar ve m(B) = 120° dir. x F

IA­BI = 8 cm, IB­FI = IDEI = 2IEAI = 4 cm ise, E
120°
IE­FI kaç cm’dir?
A 8 cm B
7. Analitik düzlemde, A(m, n), B(–1, –3), C(3, 5) ve D(2, 6) nok­ta­la­rı bir pa­ra­lel­ke­na­rın kö­şe­le­ri ise
m + n kaç­tır?
A. –6 B. –4 C. –2 D. 4 E. 6

8. Bir ABCD paralelkenarında a = 6 br, b = 4 br ise e2 + f2 toplamını bulunuz.

Dikdörtgen ve Özellikleri

BİLGİ
Açılarından biri dik açı olan paralelkenara dikdörtgen denir. Paralelkenarın özellikleri, dikdörtgen
için de geçerlidir. Bir dikdörtgende köşegenler birbirine eştir.

ÖRNEK
D C N M
Bir dik­dört­gen­le bir pa­ra­lel­ke­nar
ara­sın­da­ki ben­zer­lik­le­ri ve fark­lı­lık­la­rı E E
be­lir­te­lim.

Çözüm
A B K L
• ABCD dikdörtgen ve KLMN paralel-
kenardır. Her iki dörtgende, karşılıklı kenarlar birbirine paralel ve eştir. Her iki dörtgende köşegenler
birbirini ortalar. Dikdörtgende köşegenler birbirine eş, paralelkenarda eş değildir. Paralelkenarda kar-
şılıklı açıların ölçüleri birbirine eşittir. Dikdörtgende her açının ölçüsü birbirine eşit ve 90° dir.

• Köşegenlerin kesim noktası E ise dikdörtgende;

EABπ � ECD,π EBCπ � EDAπ ve paralelkenarda;

EKLπ � EMNπ, ELMπ � ENKπ’dir.

Her iki dörtgende köşegenlerin kesim noktası, ağırlık merkezi ve simetri merkezidir.
ÖRNEK D E C
Yandaki ABCD dikdörtgeninde, E ve F orta noktalar ise,
P
|AP|
oranını bulalım. F
|PE|
Çözüm
[FN] // [AB] çizelim. IDEI = IECI = 2n olsun. A B

ABCE yamuğunda [FN] orta taban ve

D 2n E 2n C
2n + 4n
IFNI = IECI + IABI = = 3n olur. 2k
2 2 3k P
PEDπ ~ PNFπ (A.A.A. benzerlik teoremi) olduğundan, N F
3n
5k
IDEI = IPEI = 2k ve IANI = INEI = 5k ise,
INFI IPNI 3k
A 4n B
IAPI = 8k = 4 bulunur.
IPEI 2k

135
 ÖRNEK
Yandaki şekilde verilen ABCD dikdörtgen ve m(A£OE) = 66° dir. D C
IBOI = IEBI ise B£OC’nın ölçüsünü bulalım.

O
x
Çözüm
66°
ABCD dikdörtgen olduğundan, IOAI = IOBI ve
m(O£AB) = m(O£BA) = α’dır. A E B
IOBI = IEBI ve m(E) = m(E£OB) = n’dir. D C
α α
OEBπ nde, 2n + � = 180° ve n = � + 66° dir.
2n + � = 180° � 2(� + 66°) + � = 180° O x
2� + 132° + � = 180° 66° n
3� = 180° – 132° = 48° α n α
� = 16° dir. A E B
x = 2 � = 2 . 16 = 32° bulunur.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Teorem: Bir dikdörtgenin iç bölgesinde ya da dış bölgesinde alınan bir E noktasının köşelere olan
uzaklıkları |EA|, |EB|, |EC| ve |ED| ise |EA|2 + |EC|2 = |EB|2 + |ED|2 dir.
Verilen: ABCD dikdörtgeninin iç bölgesinde ya da dış bölgesinde herhangi bir nokta E’dir.
İstenen: IEAI2 + IECI2 = IEBI2 + IEDI2 dir.
İs­pat: Dikdörtgenin iç bölgesinde alınan herhangi bir E noktasından kenarlara dikmeler çizelim.
Oluşan dik üçgenlerden; D x y C
IAEI2 = x2 + t2 , IECI2 = y2 + z2 ve z E z
y
IAEI2 + IECI2 = x2 + y2 + z2 + t2 ’dir. 1
t t t
IEBI2 = t2 + y2, IEDI2 = z2 + x2 ve
IEBI2 + IEDI2 = x2 + y2 + z2 + t2 ’dir. 2
A x y B
1 ve 2 den, IEAI2 + IECI2 = IEBI2 + IEDI2 olur.

E noktasının dış bölgede olma durumu için ispatı da siz yapınız.

ÖRNEK
D C
Yanda verilen ABCD dikdörtgeninde; IDEI = 4 cm, IEBI = 7 cm,
4 cm x
IEAI = 2 10 cm ise IECI = x kaç cm’dir? E
cm
10

Çözüm 7 cm
2 2 2 2
IEAI + IECI = IDEI + IEBI olduğundan,
2

(2 10 )2 + x2 = 42 + 72 A B
x2 = 16 + 49 – 40
x2 = 25
x = 5 cm bulunur.

136
 ETKİNLİK
Araç ve Ge­reçler: kareli kâğıt, açıölçer, kalem, geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.
I. Ana­li­tik düz­lem­de kö­şe­le­ri­nin ko­or­di­nat­la­rı; A(–2, –5), B(6, –1), C(3, 5) ve D(–5, 1) olan dört­geni
çi­zi­niz. Bu dört­ge­nin karşılıklı ke­nar uzun­luk­la­rı­nı bu­la­rak sonuçları kar­şı­laş­tı­rı­nız.
• İç açı­la­rı­nın öl­çü­le­ri­ni ölçerek bul­du­ğu­nuz so­nuç­la­rı açık­la­yı­nız.
• Ke­nar­la­rı­nın eğim­le­ri­ni bu­la­rak bu eğim­le­ri kar­şı­laş­tı­rı­nız. Kar­şı­lık­lı ke­nar­la­rın pa­ra­lel olup ol­ma­
dı­ğı­nı açık­la­yı­nız. Kö­şe­gen­le­ri­nin uzun­luk­la­rı­nı bu­la­rak bu uzun­luk­la­rın eşit olup ol­ma­dı­ğı­nı söy­
le­yi­niz.
• Kö­şe­gen­le­rin ke­sim nok­ta­sı­nın köşelere olan uzaklıklarını bularak bu uzunlukların eşit olup olma-
dığını söyleyiniz.
• Bu dört­ge­nin paralelkenarla fark­lı ve­ya ben­zer özel­lik­le­ri­ni söy­le­yi­niz.
• Bu dört­ge­nin na­sıl ad­lan­dı­rıl­dı­ğı­nı söy­le­yi­niz.
II. Aynı dörtgeni yazılım programı ile de çiziniz. Açılarının ölçülerini ve kenar uzunluklarını bulunuz.

ALIŞTIRMALAR

1. Yandaki şekilde, ABCD dikdörtgen ve [AC], [BD] köşegendir. D F C

m(F£EC) = 105° ve IEFI = IFDI ise, m(D£EA) = x kaç derecedir?
105°
A. 25 B. 30 C. 45 D. 50 E. 60
x E

A B

2. Şekilde, |AB| = 9 birim, |KL| = 4 birim, |BN| = 7 birimdir. A 9 B

[AB] // [CD] // [EF] // [KL] // [MN] ve

[AC] // [DE] // [FL] // [KM] // [BN] D
C 7
F
ise şeklin çevresinin uzunluğu kaç birimdir? E K 4
L
A. 31 B. 34 C. 36 D. 38 E. 40
M N

3. Yandaki şe­kil­de ve­ri­len­le­re gö­re, ABCD dik­dört­ge­ni­nin çev­re­si­nin D E C

uzun­lu­ğu­nu bu­lu­nuz. 75°
3 2 30°

A B

4. Yandaki şe­kil­de ABCD dikdörtgen ve a = IBEI = 2b ise, D E C

m(DAEº)’nü bulunuz.
b
x

A a B

137
 D C
5. Yandaki şe­kil­de ABCD dikdörtgen, IEAI = 2√3 cm,
IEBI = 5 cm ve IEDI = 6 cm ise, IECI = x kaç cm’dir?
A. 43 B. 7 C. 3√6 D. 2¬15 E. 8

6c
m

x
A B

2√3 5 cm
E

6. Köşelerinin koordinatları; A(5, –6), B(7, –3), C(–2, 3), D(–4, 0) olan ABCD dörtgeni veriliyor.
ABCD dörtgeninin dikdörtgen olduğunu gösteriniz. Çevresinin uzunluğu ve köşegen uzunlukla-
rını bulunuz.

Eşkenar Dörtgen ve Özellikleri

BİLGİ
Kenar uzunlukları eşit olan paralelkenara eşkenar dörtgen denir.
Eşkenar dörtgende köşegenler birbirine diktir.
Köşegenleri birbirini dik ortalayan paralelkenar, eşkenar dörtgendir.
Köşegenleri iç açıların açıortayı olan paralelkenar, eşkenar dörtgendir.
Eşkenar dörtgen, paralelkenar ve yamuğun özelliklerini sağlar.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
D
1. Bir eşkenar dörtgende; köşegenlerin birbirini dik kestiğini, ortaladığını ve
iç açıların açıortayı olduklarını gösterelim. αα
a a
Verilen: ABCD eşkenar dörtgendir. f
İstenen: Köşegenler, birbirini dik ortalar ve iç açıların açıortaylarıdır. e n
A n C
n O n
İspat:
BCA ikizkenar üçgeninde, [BO] kenarortayını çizelim. Bu kenarortay
a a
hem açıortay hem de [AC] kenarının orta dikmesidir. m(ABOº) = m(CBOº) = α
olur. Aynı durum; ADC, ABD, DBC ikizkenar üçgenleri için de gösterilir.
αα

AC e BD f dir. B
[AC] ⊥ [BD] ve IOAI = IOCI = = , IOBI = IODI = = ’
2 2 2 2
O hâlde, eşkenar dörtgenin köşegenleri, birbirini dik ortalar ve iç açıların açıortaylarıdır.

2. Bir paralelkenarda köşegenler birbirine dik ise bu paralelke- D C

narın eşkenar dörtgen olduğunu gösterelim.
Verilen: ABCD paralelkenar ve [AC] ⊥ [BD]’dır. E

İstenen: ABCD eşkenar dörtgendir.

A B

138
 İfadeler Gerekçeler
1. ABCD dörtgeni paralelkenardır. 1. Verilen
2. IECI = IEAI, IEBI = IEDI 2. Paralelkenarda köşegenler birbirini ortalar.
3. [AC] ⊥ [BD] 3. Verilen

4. AEBπ ≅ AEDπ ≅ CEDπ ≅ CEB π 4. K.A.K. eşlik teoremi

5. IABI = IBCI = ICDI = IADI 5. Eşkenar dörtgen tanımı

ÖRNEK D C
Yandaki şekilde, EBCD eşkenar dörtgen ve ABCD ikizkenar yamuktur.
º
IABI = IBDI ise DEB nın ölçüsünü bulalım.

Çözüm x
EBCD eşkenar dörtgen olduğundan, [BD] açıortaydır. A E B
m(EBD)º = m(EDB)º = n’dir.
D C
ABCD ikizkenar yamuk olduğundan, IBCI = IADI ve m(B)º = m(A)º = 2n’dir. n
IBAI = IBDI ⇒ m(Aº) = m(ADBº) = 2n ve m(ADEº) = n’dir. n n

DAEπ nde, n + 2n + 2n = 5n = 180° ⇒ n = 36° dir.

x n
x = n + 2n = 3n = 3 . 36 = 108° bulunur. 2n 2n n
A E B

ÖRNEK
D C
Yandaki şekilde, ABCD eşkenar dörtgen, BEC eşkenar üçgen
ve IACI = 8√3 cm’dir. Buna göre;
cm
a. AECD yamuğunun çevresinin uzunluğunu bulalım. 3
8
b. C£DE’nın ölçüsünü bulalım.
A B E

Çözüm
a. ABCD eşkenar dörtgen ve CBE üçgeni eşkenar D a C
olduğundan, IABI = IBEI = IECI = ICDI = IDAI = a’dır.
30°
[CH] ⊥ [BE] çizelim. a
cm 30° a
3
CAH dik üçgeni; 30°, 60°, 90° dik üçgenidir. 8
30° 60°
IACI = 8̸3 cm ⇒ ICHI = 4̸3 cm ve A a B H E
ICHI = a√3 = 4̸3 ⇒ a = 8 cm’dir.
2
AECD yamuğunun çevresinin uzunluğu,
16 + 8 + 8 + 8 = 40 cm bulunur.
D a C
b. CBE üçgeni eşkenar olduğundan, m(C£BA) = 120° dir. x
60°
60°
ABCD eşkenar dörtgen olduğundan, m(A) = 60° ise a a
m(C) = 60° dir.
60° x
120° 60°
CDE ikizkenar üçgeninde,
A a B a E
2x + 120° = 180° ⇒ 2x = 60° ve x = 30° bulunur.

139
 ÖRNEK
Yandaki şekilde ABCD eşkenar dörtgen, [CD] ⊥ [AE], A D

IBCI = ICEI ve ICFI = 6 cm ise m(Bº) kaç derecedir?

F

m
Çözüm

6c
B x C x E
[CD] ⊥ [AE] ise [AB] ⊥ [AE]’dır.

ECFπ ~ EBAπ ⇒ |EC| = |CF|

|EB| |AB|
x = 6 ⇒ IABI = 12 cm ve
2x |AB|

IBCI = ICEI = IABI = 12 cm ise IBEI = 12 + 12 = 24 cm’dir.

ABEπ dik üçgen, IABI = 12 cm ve IBEI = 24 cm ise

m(AECº) = 30° ve (Dik üçgende 30° lik açının karşısındaki dik kenarın uzunluğu hipotenüsün yarı-
sına eşittir.)

m(ABCº) = 60° bulunur.

ETKİNLİK

Araç ve Ge­reçler: Dosya kâğıdı, kâ­ğıt, ka­lem, per­gel, iletki ve cet­vel.

I.

• |AC| = 4 cm olan [AC]’nı çiziniz. Pergelinizin açıklığını 4 cm’den büyük açarak A ve C merkezli iki
yay çiziniz. Yayların kesim noktaları B ve D olsun.
• [AB], [BC], [CD] ve [DA]’nı çiziniz. ABCD dörtgeninin kenar uzunluklarını ölçerek eşit olup olma-
dığını açıklayınız.

• ABCD dörtgeninin iç açılarının ölçülerini iletkinizle ölçerek aralarındaki ilişkiyi açıklayınız.

• Dörtgenin köşegenlerini çiziniz. Bu köşegenlerin köşelerdeki açılarının açıortayı olup olmadığını
ve birbirine dik olup olmadığını açıklayınız.
• ABCD dörtgeninin nasıl bir dörtgen olduğunu açıklayınız.
II.

• Dosya kâğıdına herhangi bir ABC (|AB| = |AC|) ikizkenar üçgeni çiziniz.
• Bu üçgende [AB], [AC] ve [BC]’nın orta noktaları sıra ile E, F ve D olsun.
• E ve F noktalarını [BC]’nın orta noktasına birleştiriniz.
• Bir üçgende iki kenarın orta noktalarını birleştiren doğru parçasının uzunluğu, üçgenin üçüncü
kenarının uzunluğunun yarısına eşittir. Buna göre, AEDF dörtgeninin kenar uzunluklarını, [AB] ve
[AC] kenarlarının uzunlukları ile karşılaştırınız.
• AEDF dörtgenlerinin eşkenar dörtgen olduğunu fark ettiniz mi?

140
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşa­ğı­da­ki cümlelerde nok­ta­lı yer­le­ri uy­gun ke­li­me­ler­le dol­du­ru­nuz.

a. Ke­nar uzun­luk­la­rı eşit olan pa­ra­lel­ke­na­ra .............................. de­nir.

b. Eş­ke­nar dört­gen­de kö­şe­gen­le­r bir­bi­ri­ni ......................... or­ta­lar.

c. Eş­ke­nar dört­gen­de kö­şe­gen­ler .................................... .

Y
2. Kö­şe­gen­le­ri­nin ko­or­di­nat­la­rı; A(1, 2), B(7, 0), C(5, 6) ve D(–1,8)
D(–1, 8) olan dörtgenin eşkenar dörtgen olduğunu gösteri-
C(5,6)
niz ve çevresinin uzunluğunu bulunuz.

B(7,0)
A(1,2)
X
O B(7,0)

3. Aşa­ğı­da­ki ifa­de­lerden doğru olanların yanına “D”, yan­lış­olanların yanına “Y” ya­zı­nız.

a. Eş­ke­nar dört­gen, ya­mu­ğun özel­lik­le­ri­ni sağ­lar.

b. Eş­ke­nar dört­ge­nin mer­ke­zi ke­nar­la­rı­na ay­nı uzak­lık­ta de­ğil­dir.

c. Eş­ke­nar dört­gen­de ke­nar­la­rın or­ta nok­ta­ları bir dik­dört­genin kö­şe­le­ri­dir.

4. Yandaki şe­kil­de, ABCD eş­ke­nar dört­gen­dir. m(D) = 120°, D H C

IA­BI = 16 cm ve [BH] ⊥ [DC] ise IB­HI = x kaç cm’dir? 120°

x
A. 4 B. 4̸3 C. 8 D. 8̸3 E. 9

A 16 cm B

5. Yandaki şe­kil­de verilen ABCD, eşkenar dörtgendir. [AH] ⊥ [BC] ve

IEAI = IEBI ise DEA açısının ölçüsü kaç derecedir?
A C
A. 30 B. 36 C. 45 D. 50 E. 60 x
E
H

141
 Kare ve Özellikleri

BİLGİ
Kenar uzunlukları eşit olan dikdörtgene kare denir.
Kare, dikdörtgen ve eşkenar dörtgenin özelliklerini sağlar.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Bir karede köşegenlerin iç açıların açıortayları olduğunu ve uzunluklarının birbirine eşit olduğunu
gösterelim.
D a C
Verilen: ABCD dörtgeni bir karedir. [AC] ve [BD] köşegenlerdir. 2
1

İstenen: IACI = IBDI ve [AC] ile [BD] iç açıların açıortayıdır.

E
İspat: ABCD dörtgeni kare olduğundan, a a
IABI = IBCI = ICDI = IDAI = a ’dır.
[AC] ve [BD] köşegenlerini çizelim. 2
1
A a B
CDAπ ≅ DABπ ≅ ABCπ ≅ BCD’π dir (K.A.K. eşlik aksiyomu).
Eş üçgenlerde karşılıklı elemanlar eş olduğundan, ICAI = IDBI ’dir.

EABπ ≅ EADπ ≅ ECBπ ≅ ECD’π dir (K.K.K. eşlik teoremi).

O hâlde,
A1 ≅ A2, C1 ≅ C2 olduğundan, [AC] açıortaydır.
Benzer şekilde [BD]’nın da açıortay olduğu görülür.

ÖRNEK
D C
ABCD karesinde, [AD] kenarının orta noktası E’dir. Kare içinde
x 4 cm
IFEI = IFBI = IFCI olacak biçimde bir F noktası alınıyor. IABI = 8 cm ise,
E x K
IFBI = x kaç cm’dir? F
x 4 cm
Çözüm B
A 8 cm
[EF]’nın uzantısının [BC]’nı kestiği nokta K ise, IEKI = IABI = 8 cm’dir.
IEFI = x ⇒ IFKI = 8 – x’tir.
FKB dik üçgeninde, IFBI2 = IFKI2 + IBKI2
x2 = (8 – x)2 + 42 = 64 – 16x + x2 + 16
16x = 80 ⇒ x = 5 cm bulunur.

ÖRNEK
D C
Yanda verilen ABCD kare ve [CF], ACB açısının açıortayıdır. ••

|AB| = a, IOEI = x ise IEBI = IBFI = √2 x ve IAFI = 2x olduğunu

a O
gösterelim. E

A F B

142
 Çözüm
m(BFEº) = 45° + α (dış açı) ve m(FEBº) = 45° + α’dır (dış açı). D C
Taban açılarının ölçüleri eşit olan BEF üçgeni, ikizkenar üçgendir. αα

a 2 O x
IOEI IOCI x 2 E
BCOπ nde, = = (açıortay teoremi)
•
⇒
IEBI IBCI IBEI a •
A F B
2
⇒ IBEI = . x ⇒ IBEI = √2 x ve
2
IBEI = IBFI = ̸2x olur.
IFAI IACI IAFI a 2
CABπ nde, = ⇒ = (açıortay teoremi)
IFBI IBCI 2x a

⇒ IAFI = 2x bulunur.

ÖRNEK
D C
Yandaki şekilde ABCD ve DEFG birer kare ve m(DGCª) = 70° ise, E
70°
m(FEA)ª kaç derecedir?
G
F
Çözüm
m(EDA)ª = β, m(CDGª) = α, m(GDAª) = n olsun. A B
α + n = 90°
⇒ α = β’dır. D C
β + n = 90°
E β
α
n
IEDI = IDGI 70°

α=β ⇒ EDAπ ≅ GDCπ (K.A.K. eşlik aksiyomu) ise, G

F
IADI = IDCI
m(DGC)ª = m(DEAª) = 70° ve A B
m(FEAª) = 90° – 70° = 20° bulunur.

ALIŞTIRMALAR

D C
1. Yandaki şekilde verilen ABCD kare,
3̸2 cm
IDEI = 3 2 cm ve IECI = 5 cm ise IABI kaç cm’dir? 5 cm
E
A. 6 B. 7 C. 8 D. 9 E. 10

A B

2. Uzunluğu bilinmeyen bir tel kesilerek alanlarının toplamı 29 cm2

ve ortak kenarlarında tek sıra tel olan şekildeki gibi kareler oluş-
turuluyor. Bu telin uzunluğu kaç cm’dir?
A. 28 B. 30 C. 32
D. 36 E. 40

143
 3. Yandaki şekilde verilen ABCD bir karedir. ICBI = 6 cm ve ACB açısının D C
••
açıortayı, [AB]’nı E noktasında kesiyorsa IACI – IBEI kaç cm’dir?

6 cm
A E B

4. Köşelerinin koordinatları; A(–3, 1), B(–1, –3), C(3, –1) ve D(m, n) olan dörtgen kare ise m + n
kaçtır?
D 5 cm C

5. Yandaki şekilde verilen ABCD bir kare, IDBI = IBEI ve IDCI = 5 cm

ise IECI kaç cm’dir?
x
A. 15 B. 5 5 C. 10 D. 5 6 E. 5 7
A B

Deltoid ve Özellikleri

BİLGİ
Köşegenlerinden biri, iki ikizkenar üçgenin ortak tabanı olan dörtgene deltoid denir.
• Deltoid, köşegenlerinden birine göre simetriktir.
• Kare ve eşkenar dörtgen özel birer deltoiddir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
D
Yandaki ABCD dörtgeninde DACπ ile BCAπ tabanları ortak iki ikizkenar üçgen
12
olduğundan, bu dörtgen bir deltoiddir. ABCD deltoidinde; d c
|BA| = |BC| veya a = b, |DA| = |DC| veya c = d’dir.
[AC] ^ [BD] ve |OA| = |OC|’dir. [BD] köşegeni dörtgenin simetri ekseni ve açıor- A O
C
tayıdır.
a 12 b
m(B1) = m(B2) ve m(D1) = m(D2)’dir.
B

ÖRNEK D
Bir deltoidde, köşegen uzunlukları; IACI = 10 cm, IBDI = 24 cm’dir. Bu delto-
idin kenarlarının orta noktaları sıra ile K, L, M, N ise KLMN dörtgeninin köşegen
uzunluklarını bulalım. N M

Çözüm
M, N, K, L noktaları; kenarların orta noktaları olduğundan; A C
1 1
[NK] // [BD] ise, INKI = . IBDI = 2 . 24 = 12 cm ve K L
2
1 1 B
[KL] // [AC] ise, IKLI = . IACI = . 10 = 5 cm ’dir.
2 2

144
 [AC] ⊥ [BD] olduğundan, [NK] ⊥ [AC]’tir (Paralel doğrulardan birine dik olan doğru diğerine de diktir.).
[AC] ⊥ [BD] olduğundan, [NM] ⊥ [BD]’tir. Buradan, KLMN dörtgeninin dikdörtgen olduğu görülür.
NKL dik üçgeninde, INLI2 = INKI2 + IKLI2 = 122 + 52 = 144 + 25 = 169 � INLI = 13 cm bulunur.
NKLM dikdörtgen olduğundan diğer köşegen uzunluğu da 13 cm’dir.
A
ÖRNEK
Yandaki şekilde verilen deltoidde; IAEI = IEDI, [FE] // [AB], 120° E
m(AEF)º = 120°, IEDI = 5 cm ve IBCI = 5̸2 cm ise, IFCI kaç cm’dir? 5 cm

Çözüm B D
F
m(FEDº) = 180° – m(FEAº) = 180° – 120° = 60° dir.
5 2 cm
[AB] // [FE] ⇒ m(BADº) = 60° ve
C
[AC] köşegenini çizersek m(FAEº) = 60° : 2 = 30° olur.

A
AFD dik üçgeninde 30° lik açının karşısındaki kenarın uzunluğu,
5 cm
IFDI = IADI : 2 = 10 : 2 = 5 cm’dir.
30° 30° E
FCD dik üçgeninde, IFCI2 + IFDI2 = ICDI2 ⇒ IFCI2 + 52 = (5 2 )2
60° 5 cm
⇒ IFCI2 = 50 – 25 = 25
B D
⇒ IFCI = 5 cm’dir. F 5

5 2 cm 5 2 cm
C

ÖRNEK
D
Yandaki uçurtmada kullanılan köşegen çıtaları birbirine dik ve
uzunlukları IACI = 60 cm, IDBI = 90 cm’dir. IAEI = IECI, IADI = 50 cm ise C
uçurtmanın çevresindeki iplerin uzunlukları toplamını bulalım. E
A
Çözüm
1
IAEI = IECI = . 60 = 30 cm’dir. B
2
[AC] ^ [BD] ve IADI = 50 cm ise IDEI = 40 cm ve IDCI = 50 cm’dir.
IDEI = 40 cm � IEBI = 90 – 40 = 50 cm’dir.

[BE] ^ [AC] ve IAEI = IECI olduğundan BCAπ ikizkenar olur. DACπ

de ikizkenar olduğundan ABCD dörtgeni bir deltoiddir.
2 2 2 2 2
IABI = IEAI + IEBI = 30 + 50 = 900 + 2500 = 3400 � IABI = IBCI = 10 34 cm’dir.
Çevresinin uzunluğu da 2u = 2 . 50 + 2 . 10 34 = (100 + 20 34 ) cm’dir.

ALIŞTIRMALAR

1. Köşelerinin koordinatları; A(– 4, – 3), B(3, 1), C(2, 6) ve D(– 3, 5) olan ABCD dörtgeni veriliyor.
Bu dörtgenin deltoid olduğunu gösteririz.

145
 A
2. Selim, şekildeki gibi bir uçurtma yapıyor. Uçurtmasının parçalanmaması için
50 cm’den biraz büyük bir çıtayı iki farklı parçaya ayırarak [AD] ve [BC] çıtala- E
rının orta noktalarından ve köşegenlerin kesim noktasından geçecek biçimde n
bağlıyor. IOEI + IOFI = n + m > 50 ise deltoid şeklindeki bu uçurtmanın kenar B D
O
çıtalarının uzunlukları toplamının en küçük tam sayı değeri kaç cm olur? m

C
3. Bir deltoidin kenarlarının orta noktaları nasıl bir dörtgenin köşeleridir?
A. Deltoid B. Kare C. Dikdörtgen D. Yamuk E. Eşkenar dörtgen

4. Yandaki şekilde, ABC eşkenar üçgendir. IBFI = 2 cm, [FE] // [BC] ve A

IBDI = IDCI = 4 cm ise;

a. AFDE dörtgeninin deltoid olduğunu gösteriniz.
b. AFDE dörtgeninin çevresinin uzunluğunu bulunuz. F E

m
2c
C
B 4 cm D 4 cm

C
5. Yandaki şekilde, ABCD bir deltoiddir. m(Aª) = 90°, IABI  = 4 br ve
º
IBCI = 4̸2 br ise ADC’nın ölçüsünü bulunuz. D

6. Köşegen uzunlukları IACI = 10 cm, IBDI = 17 cm ve m(Bª) = 90° A B

olan deltoidin çevresinin uzunluğunu bulunuz.

7. Yandaki sandal­da yel­ken, ya­rım del­to­id şek­lin­de­dir. Bu yel­ken­de

kul­la­nı­lan ah­şap kı­sım­la­rın uzun­luk­la­rı üzer­le­rin­de ya­zı­lı­dır. Bu­na 2m
ip
gö­re bu yel­ken­de kul­la­nı­lan ipin uzunluğunu bulunuz. 1,5 m

2,5 m

8. Bir kare içine bir deltoid çiziniz ve çizimi nasıl yaptığınızı açıkla-
yınız.

Yamuk, Paralelkenar, Eşkenar Dörtgen, Dikdörtgen, Kare ve Deltoid Arasındaki

Hiyerarşik İlişkiler

BİLGİ
Dörtgenler, karşılıklı kenar çiftlerinin paralel olup olmamasına göre sınıflandırılır.

146
 Dörtgen

Dörtgen
Deltoid
Paralelkenar
Yamuk
Dikdörtgen
Yamuk Dik Kare
Paralelkenar Yamuk
Eşkenar
Dörtgen Deltoid

Dik İkizkenar
Yamuk Yamuk Eşkenar
İkizkenar
Kare Yamuk Dörtgen

Dikdörtgen

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
• Yukarıdaki Venn şe­ma­sı­na gö­re;
1. Dik ya­muk ve ikiz­ke­nar ya­muk, ya­mu­ğu­n özel­lik­le­ri­ni sağ­la­dı­ğın­dan, ya­mu­ğun alt kü­me­si ola­rak
gös­te­ril­miş­tir.
2. Dik­dört­gen, eş­ke­nar dört­gen ve ka­re; pa­ra­lel­ke­na­rın özel­lik­le­ri­ni sağ­lar.
3. Ka­re ve eş­ke­nar dörtgen, birer deltoiddir.
4. Yamuk, paralelkenar, dikdörtgen, kare ve eşkenar dörtgende en az karşılıklı iki kenar paraleldir.
Deltoidin ise paralel olan kenarları yoktur.
5. Kare ile eşkenar dörtgenin benzer ve farklı özelliklerini belirtelim.
Benzer özellikler: Her ikisinin de dört kenar uzunluğu kendi aralarında birbirine eşittir.
Her ikisinin de köşegenleri birbirine dik ve açıortaydır.
Farklı özellikler: Karede iç açıların ölçüleri birbirine eşit ve 90° dir. Eşkenar dörtgende ise karşılıklı
açıların ölçüleri eşittir. Karede köşegenler eşit, eşkenar dörtgende ise farklı uzunluktadır.
6. Paralelkenar ile yamuğun benzer ve farklı yönlerini belirtelim.
Yamukta karşılıklı iki kenar, paralelkenarda karşılıklı kenar çiftleri paraleldir.
Paralelkenarda karşılıklı kenar uzunlukları eşit, yamukta ise farklıdır (İkizkenar yamukta paralel
olmayan kenarlar eşit uzunluktadır.).
Paralelkenar ve yamukta (ikizkenar yamuk hariç) köşegen uzunlukları eşit değildir.

ETKİNLİK
Dinamik geometri yazılımını kullanarak dörtgenler arasındaki hiyerarşik ilişkileri gösterelim.

• Geogebra yazılım programını açınız. Sağdaki “geometri” seçeneğini ve araç çubuğu altındaki
“kareli kâğıt” ( )simgesini tıklayınız.

• Açılan sayfa üzerinde doğru parçaları ile yamuk, dik yamuk, ikizkenar yamuk, paralelkenar, dik-
dörtgen, eşkenar dörtgen, kare ve deltoid çiziniz.
• Yazılımın açı ölçme ( ) aracı yardımıyla ve uzunluk ölçme ( ) aracı yardımıyla, yukarıdaki

inceleyelimde açıklanan dörtgenler arasındaki hiyerarşik ilişkileri gösteriniz

147
 10.5.2.2. YAMUK, PARALELKENAR, DİKDÖRTGEN, EŞKENAR DÖRTGEN, KARE VE
DELTOİDİN ALAN BAĞINTILARI
Yamuğun Alan Bağıntısı

BİLGİ
Bir yamuğun alanı taban uzunlukları toplamının yarısı ile yüksekliğinin çarpımına eşittir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Bir ya­muğun ala­nının, pa­ra­lel olan ke­nar­la­rın uzun­luk­la­rı top­la­mı­nın ya­rı­sı ile yük­sek­li­ği­nin çar­pı­
mı­na eşit­olduğunu gösterelim. D c C
•
Verilen: ABCD ([AB] // [CD]) yamuğunda tabanlar
IABI = a, ICDI = c ve yükseklik h’dir. E F h
a+c
İstenen: A(ABCD) = . h’dir.
2
İspat: ABCD yamuğunda [BD] köşegenini çizelim. A H a B
ABCD yamuğun ala­nı, DABπ ve BCDπ üç­gen­­le­rinin alan­la­rı
to­pla­mı­na eşittir. Yamuğun yüksekliği bu üçgenlerin de yüksekliği olur. O hâlde;
A(ABCD) = A(DAB)π + A(BCD)π
a.h c.h a+ c
A(ABCD) = + ⇒ A(ABCD) = $ h bulunur.
2 2 2
a+ c
Orta taban uzunluğu IEFI = olduğundan A(ABCD) = IEFI . h olarak da ifade edilir.
2

ÖRNEK
Yandaki hamur teknesinin yüzlerinden hangilerinin nasıl bir yamuk ol- D' 80 cm
C'
duğunu belirtelim ve bu yamuklardan birinin alanını bulalım. 40
cm
H B'
A'
Çözüm D C
30 cm
cm
Şekilde; IAAıI = IBBıI = ICCıI = IDDıI ve [AB] // [AıBı], [DC] // [DıCı] 40

olduğundan ABBıAı ile DCCıDı dörtgenleri birer ikizkenar yamuktur. A 60 cm B

(| AıBı | + | AB |) . | BH | (80 + 60) .30

A (ABBıAı) = =
2 2
= 140 . 15 = 2 100 cm2 dir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
I. Verilen: ABCD yamuğunda köşegenlerin kesim noktası E ve D c C
p
A(DE­A)π = m, A(EAB)π = q, A(EBC)π = n,
m n
E
A(CEDπ) = p’dir. h
İstenen: A(ABCD) = (̸p + ̸q)2 ’dir. q

İspat: A(CAB)π = A(DAB)π ’dir (ta­ban ve yük­sek­lik­le­ri eşit).

A a B
q + n = q + m ⇒ m = n olur.

148
 A(EDAπ) m |DE | A(EDCπ) p |DE |
= = 1 = = 2
q |EB | n |EB |
A(EAB)π A(ECB)π

1 ve 2 den, m = p = ⇒ m . n = p . q dur.
q n

m = n ol­du­ğun­dan, m . n = n . n = n2 = p . q ⇒ n = p.q dur.

A(ABCD) = m + q + n + p = q + 2n + p = q + 2 pq + p = ^ p + q h bulunur.
2
•
D M C
II. Verilen: ABCD ya­muğunun ke­nar­la­rın or­ta nok­ta­la­rı;
K, L, M, N’dir. N
∼
L
İstenen: KLMN dörtgeni pa­ra­lel­ke­nar­dır ve
∼

A(KLMN) = 1 . A(ABCD)’dir.
2 A K B
IANI IAKI 1
İspat: = = ⇒ ANKπ ~ ADBπ (K.A.K. benzerlik teoremi) ve [NK] // [DB]’dır. 1
IADI IABI 2
ICMI = ICLI = 1 ⇒ CML ~ CDB (K.A.K. benzerlik teoremi) ve [ML] // [DB]’dır. 2
ICDI ICBI 2
π π
1 ve 2 ’den [NK] // [ML] bulunur.

• [AC] köşegenini çizersek K.A.K. benzerlik teoreminden, D M C

DNMπ ~ DACπ ve BKLπ ~ BACπ olur. ∼

N L
[NM] // [AC] ve [KL] // [AC] olduğundan [NM] // [KL]’dir.
∼
[NK] // [ML] ve [MN] // [KL] olduğundan KLMN dörtgeni
A K B
paralelkenardır.
D M C
N ve L noktalarını birleştirirsek [DC] // [NL] // [AB] olur.
h
2
KLMN paralelkenar olduğundan A(KLN)π = A(MNL)π ’dir. N
L
h
h
lNLl $ 2
a+ c h 2 1 (a + c) .h
A(KLMN) = 2 . A(KLNπ) = 2 . = $ = $ A
2 2 2 2 2 K B

a+ c
(INLI = )
2
= 1 . A(ABCD) bulunur.
2
D c C
III. Verilen: ABCD yamuğunda [AB] // [CD] ve IDEI = IEAI’tir. h
2
S
E
İstenen: A(EBCπ) = 1 . A(ABCD)’dir.
2
h
2
2
İspat: A(EBC)π = A(ABCD) – [ A(AEB)π + A(EDC)π ]
A a B
h h
(a + c) .h f a $ 2 c$
2 p (a + c) .h a.h c.h (a + c) .h (a + c) .h
= - + = -c + m= -
2 2 2 2 4 4 2 4
2. (a + c) .h - (a + c) .h (a + c) .h 1 (a + c) .h 1
= = = $ = $ A (ABCD) ’dir.
4 4 2 2 2

149
 ÖRNEK
Köşelerin koordinatları; A(–2, 7), B(2, 3) ve C(5, 4) olan ABC üçgeninin alanını bulalım.

Çözüm
Verilen üçgeni analitik düzlemde gösterelim. Şekle göre; ABC Y
üçgeninin alanı AAıCıC yamuğunun alanından AAıBıB ile BBıCıC A(–2, 7)
yamuklarının alanları toplamının çıkarılmasıyla bulunur. C(5, 4)

A(ABC)π = A(AAıCıC) — A(AAıBıB) + A(BBıCıC) B(2, 3)

|AAı| + |CCı| . |AAı| + |BBı| . ı ı |BBı| + |CCı| X

= |AıCı| — |A B | + . |BıCı|
Aı 0 Bı Cı
2 2 2
7+4 . 7+3. 3+4. 77 40 21
= 7— 4+ 3 = —( + )
2 2 2 2 2 2
77 — 40 — 21 16
= = 8 br2 dir.
=
2 2
Yukarıdaki yamukların alanları üçgenin köşelerinin koordinları cinsinden yazılabilir.
|AAı| + |BBı| . ı ı (y1 + y2) .
A(x1, y1), B(x2, y2) ve C(x3, y3) ise A(AAıBıB) = |A B | = (x2 — x1)’dir.
2 2
Benzer şekilde diğer yamukların alanları da bulunur. Bulunan ifadeler yukarıdaki eşitlikte yerlerine
1
yazılırsa A(ABCπ) = | x1(y2 – y3) + x2(y3 – y1) + x3(y1 – y2)| elde edilir. Bu bağıntıya göre;
1 2 1 1 .
A(ABC)π = | — 2 (3 — 4) + 2 (4 — 7) + 5 (7— 3)| = | 2 — 6 + 20| = 16 = 8 br2 bulunur.
2 2 2

AÇIKLAMA
1. Köşelerinin koordinatları A(x1, y1), B(x2, y2) ve C(x3, y3) olan A(x , y )
• 1 1
ABC üçgeninin alanı,
1
A(ABCπ) = |x1(y2 – y3) + x2(y3 – y1) + x3(y1 – y2)|’dir.
2 B(x2, y2) •
2. Bu bağıntı pratik olarak yazılırken verilen noktalar bir çember
•C(x , y )
üzerinde gösterilir. Noktalardan biri seçilir. Bu noktanın apsisi ile 3 3

diğer ardışık iki noktanın ordinatları farkı çarpılır. İşleme ok yönünde

devam edilir.
3. Köşelerinin koordinatları verilen bir dörtgenin alanı, dörtgenin köşegenlerinden biri çizilerek elde
edilen iki üçgenin alanları toplamı ile bulunur.

ÖRNEK
Köşelerinin koordinatları A(–1, 4), B(–3, –1) ve C(3, 3) olan ABC üçgeninin alanını bulalım.

Çözüm

I. Yol: A(x1, y1) = A(–1, 4), B(x2, y2) = B(–3, –1) ve C(x3, y3) = C(3, 3) ise

1
A(ABC) =  x (y – y3) + x2 (y3 – y1) + x3(y1 – y2)
2 1 2

1 1 22
=  –1(–1 – 3) – 3 (3 – 4) + 3(4 + 1) =   4 + 3 + 15   = = 11 br2 bulunur.
2 2 2

150
 II. Yol: B noktasından x eksenine paralel bir doğru çizelim. Y
ABD dik üçgeni ile ADEC dik yamuğunu oluşturalım.
Yandaki şekle göre, A(–1, 4)
A(A̦BC) = [A(A̦BD) + A(ADEC)] – A(C̦BE) C(3, 3)
2.5 5+4 6.4
=( + . 4) – ( ) H
2 2 2 0 X
–1
= (5 + 18) – 12 = 23 – 12 = 11 br2 dir. B(–3, –1) D E

III. Yol: Verilen üçgeni analitik düzlemde gösterelim.

BC doğrusunun denklemini, |BC|’nu ve A noktasının [BC]’na olan uzaklığını bulalım.

y1 y2 -1- 3 -4 2
mBC= = = = ’tür.
x1 - x2 -2- 3 -6 3

y – y1 = mBC(x – x1) ve

2
y+1= (x + 3) ⇒ 3y + 3 = 2x + 6
3
⇒ –2x + 3y – 3 = 0’dır.

ax + by + c - 2 (- 1) + 3.4 - 3 2 + 12 - 3 11
A(–1, 4) ⇒ |AH| = = = = ve
a +b2 2
(- 2) + 32 2 4+9 13

|BC| = (x 1 - x 2) 2 + (y 1 - y 2) 2 = (- 3 - 3) 2 + (- 1 - 3) 2 = 36 + 16 = 52 = 2Ω13 br’dir.

1. 1 . 11
A(ABC) =   |BC| . |AH| = 2Ω13 . = 11 br2 bulunur.
2 2 13

IV. Yol: Yazılım programı yardımıyla istenilen alanı bulalım.

• Geogebra yazılım programını açalım. Geometri

seçeneğini tıkladıktan sonra üstten ,
simgelerini tıklayarak çizim sayfasını oluşturalım.

• düğmesinden çokgen seçeneğini tıkladıktan

sonra köşeleri A(–1, 4), B(–3, –1) ve C(3, 3) olan

ABC üçgenini çizelim.

• Sayfanın sağ kenarının ortasındaki “ ” sim-

gesini tıkladıktan sonra perspektiflerden “Cebir”

seçeneğini tıklayalım.

• düğmesinden de “Alan” seçeneğini tıkladıktan sonra çizilen üçgenin iç bölgesine tıkladığımız-

da, ABC üçgeninin alanı şekil üzerinde yazılır.

151
 ÖRNEK D C
2
Şekildeki yamukta; A(EDC)π = 2 cm2, A(EABπ) = 18 cm2 ise ABCD E
yamuğunun alanını bulalım. 18

Çözüm
A B
I. Yol : ABCD yamuğunda, A(EDCπ) = p, A(EABπ) = q ve
D C
A(ECBπ) = A(EDAπ) = n � n = ¬p.q olduğundan p
n n
p = 2 cm2, q = 18 cm2 � n = 2.18 = ¬36 = 6 cm2 dir. E
q
A(ABCD) = 2n + p + q = 2 . 6 + 2 + 18 = 12 + 20 = 32 cm2 dir.

II. Yol : ECDπ ~ EAB’π dir (A.A. benzerlik kuralı). A B

A(EDCπ) 2 1 1
= k2 � k2 = = ve k = ’tür. D C
A(EAB)π 18 9 3 p
x
|ED| 1 3p E 3p
= ve |ED| = x � |EB| = 3x’tir.
|EB| 3 9p
3x
A(EDC)π = p � A(ECB)π = A(EDA)π = 3p ve A(EAB)π = 9p olur.
A B
p = 2 cm2 � A(ABCD) = 16p = 16 . 2 = 32 cm2 bulunur.

ETKİNLİK
Araç ve Ge­reçler: Geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.

• Geogebra yazılım programını açınız. Sağdan “Geometri” seçeneğini tıklayınız. simgesini de

tıklayınız. düğmesinden “Çokgen” seçeneğini tıkladıktan sonra köşeleri kareli kâğıdın çizgi-

lerinin kesim noktasında olacak biçimde bir yamuk çiziniz. düğmesinden, “Alan” seçeneğini

tıkladıktan sonra çizdiğiniz yamuğun iç bölgesini tıklayınız. A(ABCD) kaç br2 dir?

• ABCD yamuğunun alanını, yamuğun alanı formülünü kullanarakta bulunuz.

ALIŞTIRMALAR
A D
1. Yanda verilen ABCD yamuğuna göre aşağıdaki cümleler- z
den doğru olanlara “D”, yanlış olanlara “Y” yazınız. E
t y
a. Yamuğun alanı, x ve y alanları bilinirse bulunur.
x
b. x ile z alanları birbirine eşittir.
c. t ile y alanları birbirine eşittir. B C
ç. Yükseklikleri eşit olan üçgenler ABCπ ile DBC’π dir.

YC
2. Köşelerinin koordinatları A(–6, –3), B(4, –1), C(1, 4) ve
D
D(–4, 3) olan ABCD yamuğu veriliyor .
a. |AB| ve |DC|’nu bulunuz.
X
b. [AB]’nın denklemini bulunuz. O
c. D noktasının [AB] na olan uzaklığını bulunuz. B

ç. ABCD yamuğunun alanını bulunuz. A

152
 3. Yandaki şekilde; ABCD dik yamuk, [DE] açıortay, D 7 cm C
••
IADI = 10 cm, IDCI = 7 cm ve IEBI = 3 cm ise
A(ABCD) kaç cm2 dir?

cm
A. 96 B. 80 C. 70 D. 64 E. 60

10
E •
A 3 cm B
4. Yandaki şekilde, ABCD ikizkenar yamuk,
IBDI = 4̸3 br, m(C£DB) = 30° ve m(B1) = m(B2) ise A(ABCD) D C
30°
2
kaç br dir? 4
3b
A. 32 B. 24̸3 C. 16̸3 r
D. 12̸3 E. 9 1
•
2 •
A B

D C
5. Yandaki şekilde verilen ABCD yamuğunda; A(ECD)π = 3 cm , 2

A(EBC)π = 6 cm2 ise ABCD yamuğunun alanını bulunuz. E

A B

Y
6. Yandaki şekilde, köşelerinin koordinatları verilen dört-
gen yamuk ise; D(5, 6) C(7, 6)
F
a. Bu yamuğun alanını bulunuz. y
x E
b. ICEI = IEBI, [EF] ⊥ [AD] ve IADI = y, IEFI = x ise
A(ABCD) = x . y olduğunu gösteriniz.
A(2, 2) B(11, 2)
c. A(EDA) kaç br2 dir? X
0

7. ABCD yamuğunda ([DC] // [AB]), [BC]’nın orta noktası

E ve [EH] ^ [AD]’tir. IEHI = 8 cm ve IADI = 6 cm ise A(ABCD)’nin kaç cm2 olduğunu bulunuz.

D C
8. Yandaki şekilde, ABCD yamuk, E ve F orta noktalardır.
A(KEFπ) = 40 cm2 ise A(ABCD) kaç cm2 dir? E F

A. 60 B. 80 C. 108

D. 120 E. 160 A K B

D c C
9. Yandaki şekilde verilen ABCD yamuk ve [MN] // [AB]’dir.
IMNI = x, IDCI = c, IABI = a, A(ABNM) = A(MNCD) ise
M x N
2x2 = a2+ c2 olduğunu gösteriniz.

A a B

153
 Paralelkenarın Alan Bağıntısı

BİLGİ
Bir paralelkenarın alanı, bir kenarın uzunluğu ile bu kenara ait yüksekliğin çarpımına eşittir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
D C
ABCD paralelkenarında m(A) = �, |DH| = ha ve
hb
|DE| = hb ise A(ABCD) = a.ha = b.hb ve
A(ABCD) = |AB| . |AD| . sin� olduğunu gösterelim. E
ha b ha
ABDπ ≅ CDBπ (K.K.K. eşlik teoremi) olduğundan,
θ
A(ABDπ) = A(CDBπ) ve A H B
a
A(ABCD) = A(ABD)π + A(CDB)π = 2 . A(ABD)π olur.
1 a.h a
A(ABDπ) = a . ha � A(ABCD) = 2. = a . ha’dır.
2 2
Benzer şekilde A(ABCD) = b . hb bulunur.
1
Ayrıca, A(DAB)π = . |AD| . |AB| sin�’dır.
2
1
A(ABCD) = 2 . A(ADB)π = 2 . . |AD| . |BD| . sin� = |AD| . |AB| . sin�’dır.
2
ÖRNEK
Şekildeki paralelkenarda |AB| = 8 cm, ha = 6 cm, |BC| = 4 cm’dir. D
C
hb
A(ABCD) ve hb değerini bulalım.
E
Çözüm ha
A(ABCD) = |AB| . ha = 8 . 6 = 48 cm2 dir.
•
A(ABCD) = |AB| . ha = |BC| . hb � 8 . 6 = 4 . hb A H B
48 = 4 hb � hb = 12 cm’dir.
BİLGİ
E
D C

Yandaki şekilde verilen ABCD paralelkenarında [AF] ⊥ [BE] ve IAFI = x, y

F
•
IBEI = y ise A(ABCD) = IBEI. IAFI = x . y’dir. x

A B

ÖRNEK
Bir ABCD paralelkenarının [DC] kenarı üzerindeki herhangi bir nokta E’dir. [BF] ⊥ [AE], IAEI = 6 cm
ve IBFI = 4 cm ise A(ABCD) kaç cm2 dir?

Çözüm
Şekildeki ABCD paralelkenarında [BE]’nı çizelim.
D E C
IBFI.IEAI 4.6
A(EABπ) = = = 12 cm2 dir.
2 2
1 6
A(EAB)π = A(ABCD) � A(ABCD) = 2 . A(EAB)π = 2 . 12 = 24 cm2 dir. F h
2 4
EABπ ile ABCD paralelkenarının taban ve yükseklikleri aynıdır.
|AB| . h
A(E̦AB) = ve A(ABCD) = |AB| . h’dir. A B
2

154
 İNCELEYEREK ÖĞRENELİM D M C
1. ABCD paralelkenarının iç bölgesinde alınan herhangi bir E q m
noktasından kenarlara çizilen paralellerin paralelkenar içinde oluştur- N E
L
duğu paralelkenarların alanları n, p, m ve q ⇒ n . m = p . q olduğunu n p

gösterelim. A K B
Verilen: Paralelkenarın iç bölgesinden alınan bir noktadan kenarlara paralel doğrular çiziliyor.
Paralelkenar içinde meydana gelen alan parçaları n, p, m ve q dur.
İstenen: n . m = p . q’dur. D x M y C
İspat: [CF] ⊥ [NF] ve [CH] ⊥ [AH] çizelim. m
q z
IAKI = x, IKBI = y, ICFI = z, IFHI = t olsun. N x E y
L
n = x . t, p = y . t, m = y . z ve q = x . z ise n p t F

n . m = x . t . y . z ve p . q = y . t . x . z olduğundan A x K y B H

n . m = p . q’dur.
2. ABCD paralelkenarının iç bölgesinde alınan herhangi bir nokta E noktasının köşelere birleştiril-
mesiyle oluşan üçgenlerin alanları, A(EAB)π = p, A(EBC)π = m, A(ECD)π = q ve A(EDA)π = n ise
m + n = p + q olduğunu gösterelim.
İspat: E noktasından paralelkenarın kenarlarına
[NL] // [AB] ve [KM] // [BC] çizelim:
D M C
A(ABLN) = 2 . A(EABπ) = 2p
q
� A(ABCD) = 2p + 2q ve n m
A(NLCD) = 2 . A(ECDπ) = 2q N E L

A(AKMD) = 2 . A(EDA)π = 2n p
� A(ABCD) = 2n + 2m’dir. A K B
A(KBCM) = 2 . A(EBCπ) = 2m

Buradan 2p + 2q = 2n + 2m � p + q = n + m eşitliği elde edilir.

ÖRNEK D F C
Yandaki şekilde verilen ABCD bir paralelkenardır. M
N P
1 1
IEBI = IDFI = . IABI, ICPI = IARI = . IBCI ve L
4 4 R
2 2 K
A(ABCD) = 100 cm ise A(KLMN) kaç cm ’dir?
A E B
Çözüm
|CF| |FM| 3 D n F 3n C
9k
CFMπ ~ CDNπ (A.A.) ⇒ = = = ve p
|CD| |DN| 4 12k M
3p
N P
|DR| |DN| 3 12k
DRNπ ~ DAKπ (A.A.) ⇒ = = = ’dır. R L 3p
|DA| |DK| 4 16k
K
p
IDNI = 12k ise IDKI = 16k , INKI = IDKI – IDNI = 4k’dir. A 3n E n B
IFMI = IKEI = 9k ve IDEI = IDNI + INKI + IKEI = 12k + 4k + 9k = 25k olur.
4 4 1 1 2
A(KLMN) = $ A(EBFD) = $ A(ABCD) = $ 100 = 4 cm dir.
25 25 4 25

155
 ÖRNEK D E F C
Yandaki şekilde verilen ABCD paralelkenar, E ve F, [DC] kenarı üze-
rinde herhangi iki noktadır. A(KAB)π = 10 cm2 ise boyalı bölgelerin alanları- K
nın toplamını bulalım.

Çözüm A B

ABFE yamuk ve A(AKE)π = A(BKF)π = m’dir.

1 D E F C
A(AEBπ) = m + p = A(ABCD) 1
2 x
y
z
1 m m
x+y+m+z= A(ABCD) 2 K
2
p
1 ve 2 den, x + y + z + m = m + p olur. Buradan, boyalı bölgelerin
alanlarının toplamı x + y + z = p = 10 cm2 bulunur. A B

BİLGİ
Herhangi bir dörtgenin kenarlarının orta noktalarını köşe kabul eden dörtgenin alanı, verilen dörtge-
nin alanının yarısına eşittir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Bir dörtgenin kenarlarının orta noktalarını köşe kabul eden dörtgenin alanının, verilen dörtgenin
alanının yarısına eşit olduğunu gösterelim.
Verilen: ABCD dörtgeninde K, L, M ve N noktaları kenarların orta noktalarıdır.
C
1
İstenen: A(KLMN) = 2 . A(ABCD)’dir.
M

İspat: [BD] köşegenini çizelim: D F

L
ABD üçgeninde K ve N, kenarların orta noktaları olduğundan
N E
IAKI = IANI = 1 ⇒ AKN ~ ABD ve [NK] // [DB]’dır.
IABI IADI 2
π π
A K B
CDB üçgeninde M ve L, kenarların orta noktaları olduğundan,

ICMI = ICLI = 1 ⇒ CML ~ CDB ve [ML] // [DB]’dır.

ICDI ICBI 2
π π
KEFN ve FELM dörtgenleri paralelkenardır.

A(AKN)π = n ⇒ A(KEFN) = 2n olur (Taban ve yükseklikleri eşittir.).

Benzer üçgenlerin alanlarının oranı benzerlik oranının karesine eşittir.

A(AKN)π
AKNπ ~ ABDπ ve k = IAKI = 1 ⇒ = k2 = 1 = n ’dir (n, m ∈ R+).
IABI 2 A(ABD)π 4 4n

Benzer şekilde, A(CML)π = m ⇒ A(FELM) = 2m ve A(CDB)π = 4m’dir.

1
O hâlde A(ABCD) = 4n + 4m ve A(KLMN) = 2n + 2m’dir. Buradan, A(KLMN) = . A(ABCD)
2
olduğu görülür.

156
 ÖRNEK
D C
Şekilde; ABCD yamuk, AECD paralelkenardır.
5 . A(KBCπ) = 2 . A(AEKD) ve A(KBCπ) + A(AEKD) = 42 cm2 ise
K
KEBπ’nin alanını bulalım. x
A E B
Çözüm
[DE]’nı çizelim. EBCD dörtgeni de yamuk olduğundan
A(KBC)π = A(KDEπ) = 2n ise A(AEKD) = 5n ve A(AEDπ) = 3n olur. D C
n
AECD paralelkenar olduğundan A(AED)π = 3n ise A(DECπ) = 3n ve 2n
2n
A(DKCπ) = n olur. A(KEB) = x olsun. K
3n x
A(KBC)π + A(AEKD)π = 2n + 5n = 42 cm2 � n = 6 cm2 dir.
A E B
Şekle göre n . x = 2n . 2n � x = 4n = 4. 6 = 24 cm2 bulunur.

ALIŞTIRMALAR
1. Yan­da­ve­ri­len pa­ra­lel­ke­na­rda [RG] // [AB] ve [FH] // [BC]’dir. A(AFKR) = m, A(FBGK) = p,
A(RKHD) = q ve A(KGCH) = n ise aşa­ğı­da­ki ifa­de­lerden doğ­ru olanlara “D”, yan­lış olanlara “Y”
ya­zı­nız.
D H C
A(ABCD) = a . ha’dır.
a.
q n
b. A(ABCD) = |AB| . |CD| . sinθ R K
G
ha
c. m . n = p . q ’dur. m p
θ
ç. q + n = m + p ’dir. A E F B
a

2. Aşa­ğı­da­ki pa­ra­lel­ke­nar­larının her­ bi­ri­nin ala­nları bir­bi­ri­ne eşit ve 240 cm2 ise şe­kil­ler­de­ki alan
par­ça­la­rı­nın alan­la­rı­nı bulunuz.

a. b. c.

ç. d. e. k 3k

D C

3. Yan­da­ki ABCD pa­ra­lel­ke­na­rın­da; [AE], [BE] açı­or­tay, ID­CI = 16 cm ve E

IA­FI = IB­FI ise IE­FI’nun kaç cm ol­du­ğu­nu bu­lu­nuz.

A F B

157
4. Yan­da­ki şekilde; ABCD paralelkenar, [CE] açıortay, D 9 cm C
••
[EF] ⊥ [AD], IDCI = 9 cm, IEBI = 6 cm ve
IEFI = 2 cm ise A(ABCD) kaç cm2 dir? F•
2 cm

A E 6 cm B

5. Şekilde, ABCD paralelkenardır. D C

A(ABCD) = 120 cm2, ICHI = 5 cm ve [CH] ⊥ [BE] ise IEBI = x E

5 cm
kaç cm’dir?
A. 18 B. 20 C. 24
H
D. 26 E. 30 B
A

6. Yandaki şekilde, ABCD paralelkenardır. D E C

IDEI = 4IECI ve A(ABCD) = 120 cm2 ise A(DOFE) kaç cm2 dir?
F
A. 24 B. 25 C. 26
O
D. 27 E. 28

A B
Y
7. Yanda verilen ABCD paralelkenarında, A(3, 2), B(8, 2), D(6,6) E(9,6) C(11,6)
C(11, 6) ve D(6, 6) ise
F
a. A(ABCD ) kaç br2 dir?
b. E(9, 6) ve [AE] ⊥ [BF] ise IBFI = x kaç br’dir? x

c. IBFI . IAEI değerini bulunuz. A(3,2) B(8,2)

X
O

8. Yanda verilen paralelkenarda 2IAEI = IEBI, D C

3IBFI = ICFI ve A(ABCD) = 240 cm ise A(DKCπ) kaç cm dir?
2 2

A. 40 B. 48 C. 50
K
D. 60 E. 70 F
E B
A

9. Yandaki şekilde; ABCD paralelkenar, IEDI = IEAI, D K 8 C

[KL] ⊥ [AB]’tir. IFLI = 3 br, IKCI = 8 br ise A(KFCπ) kaç br2 dir?
A. 18 B. 20 C. 24 E
F
D. 32 E. 36 3

A L B
D E C
10. Şekilde, ABCD paralelkenar ve B açısının açıortayı
[BE]’dır. ICFI = 2 ve paralelkenarın çevresinin uzunlu- F
IFAI 3
ğu 40 cm ise IBCI kaç cm’dir?
A. 5 B. 6 C. 7
A B
D. 8 E. 9

158
 Y
11. Köşelerinin koordinatları; A(–2, 2), B(4, 0), C(7, 10) ve C(7,10)
D(–4, 6) olan ABCD dörtgeninin kenarlarının orta noktaları
M
K, L, M, N’dir. Verilenlere göre aşağıdaki noktalı yerleri dol-
durunuz. D(–4,6)

a. KL doğrusunun denklemi ……………………… L

N H
b. |MH| = ………………………
c. A(KLMN) = ……………………… A(–2,2)
K X
ç. A(ABCD) = ……………………… 0 B(4,0)

Dikdörtgenin Alan Bağıntısı

BİLGİ
D C
ABCD dikdörtgeni aynı zamanda bir paralelkenar olduğundan
A(ABCD) = |AB| . |AD| . sin�’dır.
� = 90° ve sin 90° = 1 olduğundan A(ABCD) = |AB| . |AD|’dir. �
A B

ÖRNEK D C
Yanda verilen ABCD dikdörtgen, [DE] ⊥ [AC], IAEI = 4 cm
ve IECI = 9 cm ise A(ABCD) kaç cm2 dir?
m
9c
Çözüm
DAC dik üçgeninde, IDEI2 = 4 . 9 = 36 ⇒ IDEI = 6 cm ve
m E
6.13 4c
A(DACπ) = = 39 cm2 dir.
2 A B
A(ABCD) = 2 . A(DAC)π = 2 . 39 = 78 cm2 bulunur.

ÖRNEK D C
Şekilde ABCD dikdörtgen, IDEI = 2 br, IFBI = 3 br, 2
S1
S1 E
9 x
= ve IABI = 12 br ise ICFI = x ve IEFI = y değerlerini
S2 11 y
bulalım. F
S2
Çözüm 3

ICFI = x ve IADI = IBCI = 3 + x ⇒ IAEI = x + 1’dir. A 12 B

^3 + x + 1h .12
A(ABFE) = = 24 + 6x = S2 ve D C
2
2 2
^2 + xh .12 E
12
N
A(DEFC) = = 12 + 6x = S1’dir.
2
x–2

S1 9 12 + 6x 9 y
= ⇒ = ⇒ 132 + 66x = 216 + 54x
11 24 + 6x 11 F
x+1

S2
⇒ 66x – 54x = 216 – 132 ⇒ 12x = 84 3

⇒ x = 7 br’dir. A 12 B

[EN] // [DC] çizelim. ICNI = 2 br ve INFI = x – 2 = 7 – 2 = 5 br olur.

ENFπ nde, y2 = 52 + 122 = 25 + 144 = 169 ⇒ y = IEFI = 13 br’dir.

159
 ALIŞTIRMALAR
1. Yanda verilen ABCD dik­dört­geninde IDEI = 2 cm, D E C
m(AEBº) = 90°, IB­CI = 4 cm ise ABCD dik­dört­ge­ni­nin ala­nı
kaç cm2 dir?
A. 16 B. 20 C. 32 D. 36 E. 40

A B
D C
2. Şekildeki ABCD dikdörtgeninde, m = 5 br2, n = 8 br2, p = 12br2 ise q p
q kaç br2 dir?
m n
A B
3. Köşelerinin koordinatları A(–2, –2) B(8, 2), C(6,7) ve D(–4, 3) olan ABCD dörtgeni veriliyor.
Bu dörtgenin dikdörtgen olduğunu gösteriniz. Alanını ve çevresinin uzunluğunu bulunuz.

Eşkenar Dörtgenin Alan Bağıntısı

BİLGİ
D

a a
ABCD eşkenar dörtgeninin köşegenlerinin uzunlukları |AC| = e, |BD| = f ve yüksek-
e.f A C
liği |AH| = ha ise A(ABCD) = ve A(ABCD) = a . ha’dır.
2
a H

ÖRNEK
Yanda verilen ABCD eşkenar dörtgeninin çevresinin uzunluğu D

16 10 cm ve IDBI = 3 . IACI ise A(ABCD)’nı bulalım.

Çözüm
IACI = 2x dersek IDBI = 3 . 2x = 6x, IECI = x ve IDEI = 3x olur.
A C
16 10 E
IDCI = = 4 10 cm’dir. DEC dik üçgeninde,
4
IECI2 + IEDI2 = IDCI2 ⇒ x2 + (3x)2 = (4 10 )2 ⇒ x2 + 9x2 = 160
⇒ 10x2 = 160 ⇒ x2 = 16 ⇒ x = 4’tür.
x = 4 ⇒ IACI = 2 . x = 2 . 4 = 8 cm, IDBI = 6 . 4 = 24 cm ve
IDBI .IACI 24.8 B
A(ABCD) = = = 96 cm2 dir.
2 2
A
ÖRNEK
Yandaki şekilde ABCD eşkenar dörtgen, [EF] ⊥ [BC], IBFI = 4 cm ve
IFCI = 9 cm ise A(ABCD) kaç cm2 dir?
E
Çözüm B D
4 cm
Eşkenar dörtgende köşegenler dik kesiştiğinden BEC π dik üçgendir. BEC dik
F
üçgeninde IEFI2 = IBFI . IFCI = 4 . 9 = 36 ise IEFI = 6 cm ve
9 cm
1 1
A(ABCD) = 4 . A(EBC)π = 4 . . IEFI . IBCI = 4 . . 6 . 13 = 156 cm2 dir.
2 2 C

160
 ÖRNEK
A D
Şekilde verilen ABCD eşkenar dörtgeninde [BE] ile [CE] açıortay,
E
3IFCI = IBCI ve A(EFCπ) = 12 cm ise A(ABCD) kaç cm dir?
2 2

Çözüm
IFCI = n ise, IBCI = 3 . n’dir. Buradan, B F C

A(BCE)π = 3 . A(EFC)π = 3 . 12 = 36 cm2 bulunur.

[CE] ve [BE] açıortay olduğundan E noktası köşegenlerin orta noktası olur.

A(ABE)π = A(BCE)π = A(CED)π = A(DEA)π olduğundan,

A(ABCD) = 4 . A(BCE)π = 4 . 36 = 144 cm2 dir.

ÖRNEK D E C

Yandaki şekilde, ABCD eşkenar dörtgendir. E ∈ [DC], F ∈ [AB] ve

boyalı bölgelerin alanları toplamı 20 cm2 ise EKFL dörtgeninin alanını
bulalım. K
L

Çözüm
A F B
[EF]’nı çizelim:
D E C
AFED ve FBCE yamuk olduğundan

A(DAK)π = m ⇒ A(EKF)π = m ve A(CLB)π = n ⇒ A(EFL)π = n’dir.

m n n
Boyalı bölgelerin alanlarının toplamı m + n = 20 cm2 olduğundan m L
K
A(EKFL) = m + n = 20 cm2 bulunur.

A F B

ALIŞTIRMALAR

1. Köşegen uzunlukları IACI = x – 2 ve IBDI = x olan eşkenar dörtgenin alanı 24 br2 ise çevresinin
uzunluğu kaç br’dir?
A. 36 B. 32 C. 28 D. 24 E. 20

D C
2. Yanda verilen ABCD eşkenar dörtgeninde IDFI = IFAI,
m(DEFº) = 60° ve IEFI = 4 br ise A(ABCD) kaç br2 dir? 60°
F
4 br E
A. 32̸3 B. 24̸3 C. 20̸3
D. 16̸3 E. 12̸3 A B

3. Yanda verilen eşkenar dörtgende [AH] ⊥ [DC], H

m
6c
IABI = 10 cm ve IAHI = 6 cm ise boyalı bölgenin alanı kaç cm2 dir?
A C
A. 60 B. 48 C. 36
10 cm
D. 30 E. 24
B

161
4. Köşelerinin koordinatları; A(m, n), B(1, –1), C(2,7) ve Y C(2,7)
D(–5, 3) olan ABCD dörtgeni eşkenar dörtgen ise;
a. m + n kaçtır?
b. A(ABCD) kaç br2 dir? D(–5,3)
E
O
X
B(1,– 1)

A(m,n)

D F C
5. Yandaki şekilde ABCD eşkenar dörtgendir. [EF] ⊥ [AB] ve
IEBI = IDFI = 3 cm, IFCI = 12 cm ise
A(ABCD) kaç cm2 dir?

A E B

6. Yandaki şekilde ABCD eşkenar dörtgendir. [BE] ⊥ [DE],

[BA] açıortay ve IAEI = 2 cm ise; C

a. IBDI kaç cm’dir?

b. ABCD eşkenar dörtgeninin alanı kaç cm2 dir? 2 cm
A

E B
D C

7. Yandaki şekilde ABCD eşkenar dörtgen, [DE] ⊥ [AB],

m
A(ABCD) = 24 cm2 ve IACI = 8 cm ise h 8c

IDEI = h kaç cm’dir? F

A E B

Karenin Alan Bağıntısı

BİLGİ
D C
ABCD bir kare ise aynı zamanda bir dikdörtgen ve eşkenar dörtgendir.
• A(ABCD) = IABI . IBCI = a . a = a2 dir.
• [AC] ^ [DB] ve |AC| = e, |BD| = f olduğundan
A(ABCD) = IACI . IBDI = e . f  ’dir.
2 2
A B

162
 ÖRNEK
Yandaki şekilde verilen ABCD kare, EFCA eşkenar dörtgen ve D C F
2 2
A(ABCD) = 25 cm ise A(AEFC) kaç cm dir?
a

2
a
Çözüm
IBCI = a ve IAEI = IACI = a 2 ’dir. A B E
A(ABCD) = a2 = 25 cm2 olduğundan
A(AEFC) = ICBI . IAEI = a . a 2 = a2 2 = 25 2 cm2 bulunur.

ÖRNEK
Yandaki şekilde verilen ABCD kare, IABI = IBFI = a, D a C

ICEI = IEBI ve IEFI = 5 cm ise A(ABCD) kaç cm2 dir?

E
Çözüm a 5 cm

ECDπ ≅ EBFπ 1 dir (K.A.K. eşlik teoremi).

2
2 A B a F
a
ICDI = IBFI = a ve IEBI = ise
2
2 2 2
EBF dik üçgeninde, IEBI + IBFI = IEFI
a 2 + a2 = ( 5 )2 ⇒ 5a2 = 20 ⇒ a2 = 4 ve A(ABCD) = 4 cm2 dir.
4

ALIŞTIRMALAR
1. Han­gi dört­ge­nin ke­nar­la­rı­nın or­ta nok­ta­la­rı bir ka­re­nin kö­şe­le­ri­dir?
A. Ya­muk B.  Dik­dört­gen C.  Pa­ra­lel­ke­nar D.  Ka­re E.  Eş­ke­nar  dört­gen

2. Analitik düzlemde kö­şe­le­ri­nin ko­ordi­nat­la­rı A(11, 5), B(7, 8), C(4, y), D(x, 1) olan ABCD ka­re­si
ve­ri­li­yor. Bu­na gö­re aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.
a. A(ABCD) = .......... b. x + y = ..........

A
4
F
3. Yandaki şekilde; ABCπ bir dik üçgen, DEFG kare, IAFI = 4 br ve G
IBGI = 9 br ise A(DEFG) kaç br2 dir? 9 E

B D C

D C D C
4. Yanda verilen karelere göre; I. II.
I. şekilde, [AE] açıortay ve
a.
|BE| = ̸2 br ise A(ABCD) kare kaç br2 dir? E
b. II. şekilde; m(AEBª) = 60° ve E
̸2 60°
6
IEAI = 6 br ise A(ABCD) kaç br2 dir?
A B A B

163
 A D
5. Yandaki şekilde; ABCD bir kare, IAEI = IABI ve A(ABE)π = 24 br2 ise
A(ABCD) kaç br2 dir?

B C
6. ABCD karesinin [BC] kenarı y = 2x + 8 doğrusu üzerinde ve
A(–5, 3) ise A(ABCD) kaç br2 dir?

D C
7. Yandaki şekilde, ABCD bir ka­re­dir. m(ABEª) = 15° ve
IBEI = 6 br ise, A(ABCD) kaç br2 dir?
A. 36 B. 49 C. 54 D. 56 E. 64
E
6
15°
A a B

D E C
8. Yandaki şekilde ABCD bir ka­re­dir. IA­CI = 12̸2 cm, •
F
IDEI = IE­CI ve [EF] ⊥ [AC] ise A(EAFπ) kaç­tır?
A(ABCD)

A B

9. Şe­kil­de ABCD ka­re, EBC bir dik üç­gen­dir.

D C
A(ABCD) = 289 cm ve A(EBCπ) = 38 cm ise
2 2
E
EBC üç­ge­ni­nin çev­re­si­nin uzun­lu­ğu kaç cm’dir?
A. 30 B.  32 C.  36 D.  38 E. 40
A B

D C
10. Yandaki şekilde, ABCD bir ka­re­dir. IB­KI = 6̸2 cm ve
m(DKBª) = 22,5° ise A(ABCD) kaç cm2 dir?
A. 30 B. 36 C. 48 D. 64 E. 72
22,5°
A B 6 2 cm K

Deltoidin Alan Bağıntısı

BİLGİ
A

B D
ABCD dörtgeni bir deltoid ise [AC] ⊥ [BD] ve A(ABCD) = IACI . IBDI ’dir.
2

164
 ÖRNEK A

Şekilde verilen ABCD deltoidinde [BC] ⊥ [BA], IACI = 8 2 cm

ve IDEI = 2IBEI ise deltoidin çevresinin uzunluğunu(2u) bulalım.
B E D
Çözüm
IABI = IBCI = x dersek ABC ikizkenar dik üçgeninde
IABI2 + IBCI2 = IACI2 ⇒ x2 + x2 = (8̸2)2 C
2 2
⇒ 2x = 128 ⇒ x = 64 ⇒ x = 8 cm ve
|AEI = IECI = IBEI = 4̸2 cm’dir. IDEI = 2 . IBEI ⇒ IDEI = 2 . 4̸2 = 8̸2 cm’dir.
ECD dik üçgeninde ICDI2 = IECI2 + IEDI2
= (4̸2)2 + (8̸2)2 = 32 + 128 = 160 ⇒ ICDI = 160 = 4Ω10 cm’dir.
Buradan 2u = (2 . 4Ω10 + 2 . 8) cm = (8Ω10 + 16) cm bulunur.

ÖRNEK Y
Yanda verilen analitik düzlemde m(OABº) = 90° dir. A(2, 4)
noktasının x eksenine göre yansıması Aı ise OAıBA dörtgeninin A(2,4)
deltoid olduğunu gösterelim ve alanını bulalım.

Çözüm
X
A noktasının x eksenine göre yansıması Aı noktası ise O B

IAOI = IOAıI, IABI = IAıBI ve AOAıB bir deltoiddir.

Y
AOB dik üçgeninde,
A(2,4)
IAHI2 = IOHI . IHBI ⇒ 42 = 2 . IHBI ve IHBI = 8 br’dir.
IOBI = IOHI + IHBI = 2 + 8 = 10 br,
IAAıI = 2 . IAHI = 2 . 4 = 8 br’dir.
X
IAAıI . IOBI
A(AOAıB) = = 8 . 10 = 40 br2 dir. O H B(10,0)
2 2

ı
A (2,–4)

ALIŞTIRMALAR
12 C
D
1. Yandaki şekilde ABCD bir deltoiddir. [CF] ⊥ [BF], [AE] ⊥ IDEI E
ve IABI = 6 br, IDCI = 12 br, ICFI = 8 br ise aşağıdaki noktalı
8
yerleri doldurunuz.
a. IAEI = ......... b. A(ABCD) = .........
A 6 B F

2. Kö­şe­gen uzun­luk­la­rı 10 cm ve 20 cm olan bir del­to­id veriliyor.

a. Bu deltoidin alanını bulunuz.
b. Ke­nar­la­rı­nın or­ta nok­ta­la­rı­nın oluş­tur­du­ğu dört­ge­nin ala­nı­nı bu­lu­nuz.

165
 10.5.2.3 DÖRTGENLERİN ALAN BAĞINTILARINI MODELLEME VE PROBLEM ÇÖZMEDE
KULLANMA

ÖRNEK
D C
Yanda verilen şekildeki kilim üzerinde eşkenar dörtgen
motifleri vardır. Bu kilimin boyutları 180 cm, 135 cm ise eşke-
nar dörtgenlerden birinin alanını bulalım.

Çözüm
M
Eşkenar dörtgenlerden biri KLMN olsun. L
N
1 1
| KM | = . 135 = 45 cm, | NL | = . 180 = 60 cm dir.
3 3 A K B
| KM | . | NL | 45.60
A (KLMN) = = = 45.30 = 1350 cm 2 dir.
2 2

ÖRNEK
Yanda verilen şekildeki dikdörtgen, bir masanın yüzeyidir. Bu
dikdörtgenin kenarların orta noktaları şekildeki gibi köşelere bir-
leştiriliyor. Meydana gelen bölgeler, kırmızı ve mavi renkli el işi
kâğıtlarla kaplanıyor.
Ortada meydana gelen paralelkenarın alanı 10 br2 ise dikdört-
genin alanını bulalım. D G C
2k N
Çözüm
2k M
| CF | 1 | FM | 1 k k
= & = = ’dir. E k F
| CB | 2 | BL | 2 2k 2k
K
| BK | 1 | BL | 1 2k
= & = = ’dir. 2k
| BA | 2 | BK | 2 4k L
A K B
AKEπ � CMFπ ve |FM| = |EK| = k ’dir.

A(KLMN) = 2 . A(BFDE) = 2 . 1 . A(ABCD) = 10 br2 olduğunda

5 5 2
A(ABCD) = 50 br2 bulunur.

ÖRNEK
Şekildeki kapı yüzeyindeki dörtgen bir deltoiddir. Bu deltoidin bulunduğu dik-
dörtgenin kenar uzunlukları 120 cm ve 210 cm ise deltoidin alanını bulalım.

Çözüm
Kapının kenarları bu deltoidin köşegenlerine paraleldir.
Deltoidin alanı (A), deltoidin bulunduğu kapı yüzeyinin alanının yarısına eşittir.
1
Buna göre A = . 120 . 210 = 60 . 210 = 12 600 cm2 bulunur.
2

166
 ÖRNEK
Bir evin bahçesindeki çiçekliklerin arasına beton dökülerek yol 60 cm
yapılacaktır. Uzunlukları 60 cm olan 3 çıta ile şekildeki gibi bir kalıp
yapılarak yandaki gibi beton dökülüyor. Yapılan yolda oluşan dörtgen-
lerden birinin çevresinin uzunluğunu ve alanını bulalım.

Çözüm
Çıtalarla oluşturulan kalıp eşkenar üçgendir. Şekilde meydana ge-
len dörtgenler eşkenar dörtgendir. Bu dörtgenlerden birinin çevresinin
uzunluğu 4 . 60 = 240 cm’dir.
2
Alanı da 2 . 60 . ̸3 = 3 600 . ̸3 = 1 800 . 1,73 � 3 214 cm2 dir. (̸3 = 1,73)
4 2
ÖRNEK
Bir banyonun zeminin, boyutları 3 m ve 4,5 m olan 4,5 m
dikdörtgendir. Bu zemin, kenar uzunluğu 15 cm olan
karesel bölge biçimindeki seramikle kaplanacaktır. Bu
zeminin tamamı kaplandığında kaç tane seramik kulla- 15 cm 3m
nıldığını bulalım.

Çözüm
Banyonun zemin boyutları 15 cm’nin katıdır. Kap-
lamada boşluk kalmaz.
Zeminin alanı 300 . 450
Seramik sayısı = = = 20.30 = 600 ’dür.
Bir seramiğin alanı 15 . 15

ALIŞTIRMALAR

1. Kenar uzunlukları 60 m, 90 m olan dikdörtgensel bölge şeklindeki bir

futbol sahası en büyük alanlı ve birbirine eş kare biçimindeki çimlerle
kaplanacaktır. Bu saha için istenilen koşula uygun kaç tane kare çim
parçası oluşturulur?

2. Yandaki şekilde verilen dö­şe­me­de ki birbirine eş del­to­id­­lerin

köşeleri ile kareli kâğıttaki küçük karelerin köşeleri aynı nok-
talardır. Kareli kağıttaki küçük karelerin bir kenarının uzunluğu
6 br’dir;
a. Ma­vi böl­ge­lerin alan­la­rının top­la­mı­nı bu­lu­nuz.
b. Şe­kil­de­ki del­to­id­le­rin ke­nar­la­rı­nı oluş­tu­ran doğ­ru par­ça­la­rı­
nın uzun­luk­la­rının top­la­mı­nı bu­lu­nuz.

50 cm
3. Uzunluğu 50 cm olan bir telin uç noktaları birleştirilerek ke-
nar uzunlukları birer tam sayı olan kaç tane dikdörtgen oluşturu- 28 m
labilir? 12 m

4. Yanda bir arsa planının taslağı verilmiştir. Bu arsa üzerinde kır- 20 m

24 m
mızı renkli bölgeye inşaat yapılacaktır. Şekilde verilenlere göre in-
şaat yapılacak bölgenin çevresinin uzunluğunu ve alanını bulunuz. 16 m
36 m

167
 10.5.3. ÇOKGENLER

Geometrik şekiller sadece üçgenler ve dörtgenlerle sınırlı değildir. Üçgen ve dörtgenlerle çokgenler
de oluşturulabilir.

10.5.3.1. Çokgenlerİ AÇIKLAMA, İç ve Dış Açılarının ÖlçülerİNİ HESAPLAMA

BİLGİ
n ≥ 3 ve n ¥ N+ olmak üzere, bir düzlemin birbirinden farklı A1, A2, A3, ..., An noktaları ile [A1 A2],
[A2 A3], ..., [An A1] biçiminde oluşturulan doğru parçalarının; uç noktaları dışında ortak noktaları yoksa
ve uç noktaları ortak olanlar doğrusal değilse bu doğru parçalarının birleşimine çokgen denir.
• A1, A2, A3, ..., An noktalarına çokgenin köşeleri; [A1 A2], [A2 A3], ..., [An A1] doğru parçalarına
çokgenin kenarları denir.
• Kenarlarını kapsayan doğruların hiçbiri çokgeni kesmiyorsa böyle çokgene dışbükey çokgen;
bazı kenar doğruları çokgeni kesiyorsa bu tür çokgenlere içbükey çokgen denir. Aksi söylenme-
dikçe çokgen denilince dışbükey çokgen kastedilir.
• n kenarlı bir çokgenin iç açılarının ölçüleri toplamı (n—2) . 180° ve dış açılarının ölçüleri toplamı
da 360° dir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
• Bir çokgende kenarların belirttiği açılara çokgenin açıları (iç D
açıları); aynı köşeden geçen ve bir kenarın uzantısıyla diğer
E
kenarın oluşturduğu açıya da çokgenin dış açısı denir. Yan-
daki şekilde A£BC iç, C£BK da dış açıdır.
C
n
• Çokgenler kenar sayılarına göre adlandırılır. Kenar sayısı 5 ge
şe
olan çokgene beşgen; kenar sayısı 7 olan çokgene yedigen kö

denir. iç açı dış açı

A B K
• Bir çokgende ardışık olmayan iki köşeyi birleştiren doğru
parçasına çokgenin bir köşegeni denir. Yukarıdaki ABCDE beşgeninde [AC] bu çokgenin bir kö-
şegenidir. E
F
• n ≥ 3 ve n ¥ N+ olmak üzere kenar sayısı n olan bir dışbükey
çokgende: D

1. Bir köşeden çizilen köşegenleri ile (n — 2) tane üçgen

oluşturulur. G
C
Yandaki yedigende A köşesinden çizilen köşegenlerle
7 — 2 = 5 tane üçgen oluşmuştur. A B
2. İç açılarının ölçüleri toplamı, bir köşesinden çizilen köşegenleri ile oluşturulan üçgenlerin iç
açılarının ölçüleri toplamıdır. Bu toplam (n — 2) . 180° dir.

3. Bir köşesinde, bir iç açı ile dış açı komşu bütünler olduğundan n kenarlı çokgenin iç ve dış açı-
larının ölçüleri toplamı n . 180° dir.

4. Dış açıların ölçüleri toplamı n.180° — (n — 2).180° = 180°. n — 180°.n + 2.180° = 360° dir.
Bir dışbükey çokgende dış açıların ölçüleri toplamı 360° dir.

168
 ÖRNEK
11 kenarlı çokgenin iç açılarının ölçülerinin toplamını bulalım.

Çözüm
n = 11 olduğundan bu çokgenin iç açılarının ölçüleri toplamı,
(n — 2) . 180° = (11— 2) . 180° = 9. 180° = 1 620° bulunur.

ÖRNEK
Bir çokgenin iç açılarının ölçüleri toplamı 1 440° ise bu çokgenin kenar sayısını bulalım.

Çözüm
Kenar sayısı n olan dışbükey çokgenin iç açılarının ölçüleri toplamı;
(n — 2) . 180° olduğundan (n — 2) . 180° = 1 440° dir. Buradan,
1 800°
180n — 360° = 1440° � n = = 10 bulunur.
180°
Düzgün Çokgenler
Doğada bazı bitkilerin çiçek yapraklarının uç noktaları bir düzgün beşgenin köşeleridir (bamya çiçe-
ği). Arıların yaptıkları bal peteklerindeki petek gözlerinin kesitleri de bir düzgün altıgendir. Kurutulmuş
bir deniz yıldızı bir kâğıt üzerine konarak kollarının uç noktaları işaretlenir ve bu noktalar birleştirilirse
düzgün bir beşgen meydana gelir.

BİLGİ

• Kenar uzunlukları ve iç açılarının ölçüleri eşit olan çokgene düzgün çokgen denir.
• Eşkenar üçgen ve kare birer düzgün çokgendir. Dikdörtgen ve eşkenar dörtgen düzgün çokgen
değildir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Düzgün Çokgenin Özellikleri:
• Düzgün çokgenin köşeleri bir çember üzerindedir.
• Düzgün çokgenin kenarları bir çemberin eş kirişleridir.
• n kenarlı bir düzgün çokgenin köşeleri merkezine birleştirilirse n tane birbirine eş ikizkenar üçgen
meydana gelir.
(n—2) . 180°
• n kenarlı bir düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü � ise � = ’dir. D
n
360°
• n kenarlı düzgün çokgenin bir dış açısının ölçüsü å ise å = ’dir.
n E C
• Yandaki şekil düzgün beşgen olduğundan n = 5’tir. O
å = 72° ve � = 108° dir.

• Düzgün çokgende kenarların orta dikmeleri merkezden geçer. � �

A H B F

169
 ÖRNEK
Bir iç açısının ölçüsü 160° olan düzgün bir çokgenin kenar sayısını bulalım.

Çözüm
I. Yol
n kenarlı bir düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü;
(n—2) . 180°
�= = 160° � (n — 2) . 180° = 160° . n
n
180° . n — 360° = 160° . n
20° . n = 360°
n = 18 bulunur.
II. Yol
Düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü 160° ise dış açısının ölçüsü 180° — 160° = 20° dir.
360° 360°
Kenar sayısı n = = = 18 bulunur.
� 20°

ÖRNEK
D
Yandaki şekilde ABCDE çokgeni bir düzgün beşgendir.
x
a. Bu düzgün beşgenin bir iç açısının ve bir dış açısının ölçüsünü
bulalım. E C
b. DAB’π nin ikizkenar olduğunu gösterelim ve tepe açısının ölçüsü-
nü bulalım.

Çözüm
a. Şekilde A£ED iç; A£EF da bir dış açıdır. A B
36
(n—2) . 180° (5—2) . 180° D
m(A£ED) = � = = = 3.36° = 108° dir.
n 51
a 36° x 36° a
m(A£EF) = � = 180° — � = 180° — 108° = 72° dir. 36°
E
360° 360° � 108° C
(� = = = 72° dir.) F �
n 5
a a
b. EADπ � CDB’π dir (K.A.K eşlik kuralı). 36° 36°
|AD| = |DB| olduğundan DABπ ikizkenardır. 72° 72°
A a B
EADπ ile CDB’π nin taban açılarının ölçüleri 36° ve DAB’π nin taban

açılarının ölçüleri de 72° dir. DAB’π nin tepe açısının ölçüsü de

x = 180° — (72° + 72°) = 180° — 144° = 36° ya da x = 108° — (36° + 36°) = 108° — 72° = 36° dir.

BİLGİ

Tepe açısının ölçüsü 108° veya 36° olan ikizkenar üçgene altın üçgen denir.

ÖRNEK
Bir düzgün beşgende köşegenlerin oluşturduğu yıldızın köşelerindeki açıların ölçülerinin toplamını
bulalım.

170
 Çözüm
Düzgün beşgende köşegen uzunlukları birbirine eşittir. D

Şekildeki düzgün beşgende eş kenarları köşegen olan üçgenlerden; a a

1

DABπ � EBCπ � ACDπ � BDEπ � CEAπ ’dir. E

1 1 C

Eş üçgenlerde karşılıklı elemanlar eş olduğundan,

a a
m(D1) = m(E1) = m(A1) = m(B1) = m(C1) = 36° ve 1 1
yıldızın köşelerindeki açıların ölçüleri toplamı 5 . 36° = 180° dir. a
A B

BİLGİ

Türk bay­ra­ğın­da­ki yıl­dı­zın bir kö­şe­sin­de­ki açı­nın öl­çü­sü 36° dir.

ÖRNEK D

Yandaki şekilde verilen ABCDE düzgün beşgen ise

x
E C
DFE açısının ölçüsünü bulalım.
F
Çözüm β
Düzgün beşgende bir iç açının ölçüsü, A B
D
^5 - 2 h .180°
ß= = 3 . 36° = 108° dir.
5 36°
36° x 36°
CDB∫ ve DEC∫ ikizkenar üçgenler olduğundan; E F C

m(CDFº) = m(CBFº) = 36°, m(ECDº) = m(DECº) = 36° ve 36°

FDC üçgeninde x = 36° + 36° = 72° bulunur. 108°
A B
ÖRNEK
Bir kenarının uzunluğu a br olan ABCDEF düzgün altıgeni veriliyor. Bu düzgün altıgenin;
a. Bir iç ve bir dış açısının ölçüsünü bulalım.
b. Alanını veren bağıntıyı yazalım.
Çözüm
a. Düzgün altıgenin köşeleri bir çember üzerinde olduğundan E D
merkezinden geçen köşegenler aynı zamanda birer çaptır.
|AD| = 2r = 2a’dır. r

Merkezden geçen köşegenler açıortaydır. Bu köşegenler altıgen F C

O
içinde birbirine eş 6 eşkenar üçgen oluşturur. 60°
r
Eşkenar üçgenlerin açılarının ölçüleri yazılırsa düzgün altıgenin bir iç a 60° h 60°
60° 60° 60°
açısının ölçüsünün 120°, bir dış açısının ölçüsünün de 60° olduğu görülür.
A H B
b. Şekildeki AOB ∫’nde [OH] ^ [AB] çizilirse OAH dik üçgeni 30°, 60°,
90° dik üçgeni olur.
a a√3 a2√3
Bu üçgende |OA| = r = a, |AH| = ; |OH| = h = ve A(OAB∫) = ’tür.
2 2 4
a2√3 3a2√3
A(ABCDEF) = S = 6 . A(OAB∫) = 6 . = ’dir.
4 2

171
 ALIŞTIRMALAR
1. 15 kenarlı bir çokgenin iç açılarının ölçüleri toplamını bulunuz.

2. Hangi dışbükey çokgenlerin köşegen uzunlukları birbirine eşittir?

3. Bir düzgün çokgenin bir dış açısının ölçüsü en çok kaç derece olur?

4. Bir dışbükey çokgenin iki iç açısının ölçüleri 110° ve 140° dir. Bu çokgenin diğer iç açıların ölçü-
leri birbirine eşit ve yüz otuzar dereceyse kenar sayısı kaçtır?
L K

5. Yandaki şekilde ABCDEF düzgün altıgen, EDKL ve MNFE kare E

D
ise m(LFEº) kaç derecedir? N
a. 10 b. 12 c. 15 d. 18 e. 20 F C

A B

6. Mert, uzunlukları a br ve b br olan çı­ta­lar­la şe­kil­deki gi­bi çev­re­si

düzgün çok­gen olan bir uçurt­ma yap­mak is­ti­yor.
a
a. Mert, bu uçurt­ma için uzun­luk­la­rı a ve b br olan çı­ta­lar­dan ka­çar
ta­ne kul­la­nır? b

b. Mert’in yap­tı­ğı uçurt­ma­nın çev­re­si kaç ke­nar­lı bir düz­gün çok­ b

a 60° a
gen­dir?
c. Mert, uçurt­ma­sın­da çift kat­lı renk­li kâ­ğıt kul­lan­mış­tır. a = 30 cm a
ise Mert'in kul­lan­dı­ğı kâ­ğıt en az kaç cm2 dir?

7. Bir düz­gün al­tı­gen­in, ke­nar doğ­ru­la­rı­nın oluş­turdu­ğu yıl­dı­zın kö­şe­sin­de­ki açı­nın öl­çü­sü kaç de­
re­ce­dir?
A. 72 B. 60 c. 45 d. 40 e. 36
E N D
x
8. Yandaki şe­kil­de, ABCDEF düzgün altıgen içine KLMNP düzgün y
beşgeni çizilmiştir. ENP∫ ≅ DNM∫ ise aşağıdaki noktalı yerleri dol- P M
durunuz. F z C
t
a. x = ............ b. y = ............
b. z = ............ ç. t = .............
K L
A B
9. Yıl­maz Bey yaz­lık­la­rı­nın bah­çe­si­ne ke­nar du­va­rı­nın ge­niş­li­ği
40 cm ve düz­gün al­tı­gen bi­çi­min­de olan yandaki gibi bir ha­vuz 40 cm
yap­tı­rı­yor. Bu ha­vu­zun kö­şe­le­rin­den bi­ri­ne 1,6 m uzaklığa su ata­
bi­len bir fıs­ki­ye yer­leş­ti­ri­yor. Fıs­ki­ye­nin fır­lat­tı­ğı su ha­vu­zun tam 1,6 m
or­ta­sı­na düş­tü­ğü­ne gö­re;
a. Ha­vu­zun iç ve dış çev­re­si­nin uzun­lu­ğu­nu bu­lu­nuz.
b. Ha­vu­zun bah­çe­de kap­la­dı­ğı ala­nı bu­lu­nuz.
c. Çi­çek sak­sı­la­rı­nın ko­nul­du­ğu böl­ge­nin ala­nı­nı bu­lu­nuz.

172
 ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki cümlelerden doğru olanlara “D”, yan­lış­ olanlara “Y” ya­zı­nız.
a. İkizkenar yamukta paralel olmayan kenarlar eşit uzunluktadır.
b. Açılarından biri dik olan paralelkenar, dikdörtgendir.
c. Paralelkenar, dikdörtgene ait tüm özellikleri taşır.
ç. Dokuzgenin iç açılarının ölçülerinin toplamı 1260° dir.
d. Her dörtgen bir yamuktur.

2. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan noktalı yerleri uygun kelimelerle tamamlayınız.

a. Kenar uzunlukları eşit olan dikdörtgene ................................. .
b. Köşegenlerinden biri, iki ikizkenar üçgenin tabanı olan dörtgene ........................ denir.
c. Bir iç açısının ölçüsü 170° olan düzgün çokgen ............... kenarlıdır.
D 2 cm C
3. Yandaki şekilde ABCD dik yamuktur.
m(DEA)º = 90°, IDCI = 2 cm,
IABI = 9 cm ve IECI = 3IEBI ise
IEBI = x kaç cm’dir?
E
A. 6 B. 2 6 C. 2 D. 3 E. 3̸2 x

A 9 cm B
D 3 cm C
4. Yandaki şekilde verilen ABCD ikizkenar yamuk, [BE] açıortay ve
[BE] ⊥ [AD]’dır. IDCI = 3 cm ve yamuğun çevre uzunluğu 30 cm E b
2
ise A(ABCD) kaç cm dir?

••
A a B
5. Yandaki şekilde ABCD paralelkenar, D C

IDEI = 8 birim ve IEFI = 4 birim ise 8 E

IFNI = x kaç birimdir? 4 F
A. 8 B. 9 C. 10 D. 12 E. 16 x

A B N
D C

6. Yandaki şekilde ABCD paralelkenar, E ve F orta nokta­lar­dır.

A(ABCD) = 96 cm2 ise A(CKF)π kaç cm2 dir? K
F

A E B
7. Yandaki şekilde verilen ABCD paralelkenar, IODI = IOBI,
D C
[OE] ⊥ [AB], [DF] ⊥ [BC],
IOEI = 2 cm, IDFI = 6 cm ve 6 cm
O
2
m(AΩ ) = 30° ise, A(ABCD) kaç cm dir?
2 cm F
30°
A E B

173
8. Kenar uzunlukları; |KL| = 12 br, |LM| = 6̸3 br olan dikdörtgenin E D
N M
içine, köşeleri dikdörtgenin kenarları üzerinde olan bir düzgün altı-
gen çiziliyor. Düzgün altıgenin alanının dikdörtgenin alanına oranı
kaçtır?
F C
4
A. B. 3 C. 2 D. 1 E. 1
5 4 3 2 3

K A B L

9. Yandaki şekilde ABCD dikdörtgen,

D E C
m(AEBº) = m(CEBº) = 75° ve IAEI = 6 cm ise dikdörtgenin çev- ••
re uzunluğu kaç cm’dir? 75° 75°
m
A. 15 B. 18 C. 20 6c
D. 6 + 6 6 E. 12 + 6 3

A B

10. Yandaki şekilde; ABCD paralelkenar, D E C

IFBI = 3IDFI ve A(FBCE) = 44 br2 ise

F
A(ABCD) kaç br2 dir?
A. 96 B. 88 C. 84 D. 72 E. 66 A B

D C

11. Yandaki şekilde verilen ABCD kare ve D, B, E noktaları doğrusaldır.

IAEI = IBDI ise m(AEDº) = x kaç derecedir?
A B
x
E

12. Yandaki şekilde verilen ABCD kare, BKC dik üçgendir. IKCI = 6 cm, D C
6 cm
IBKI = 8 cm ve [DL] ⊥ [BK] ise IDLI kaç cm’dir?
K
A. 9 B. 10 C. 12 D. 14 E. 16

L
m
8c

A B

D E C
13. Yandaki şekilde verilen ABCD kare, IANI = 20 cm, IDEI = IECI ve
IBFI 2
= ise IFNI kaç cm’dir?
IBCI 5
F
c m N
A. 4 B. 5 C. 2 5 D. 6 E. 8 20

A B

174
14. Yandaki şekilde, ABCD deltoiddir. IABI = 12 br, A
IBCI = 6 br, [AB] ^ [BC] ve [CD] ^ [AE] ise DCE üçgeninin çevresinin
uzunluğu kaç birimdir?
A. 18 B. 20 C. 22 D. 24 E. 28 12 D

B 6 C E

15. Köşegen uzunlukları 6 cm ve 14 cm olan deltoidin alanını bulunuz.

16. Aşa­ğı­da ve­ri­len so­ru­la­rın ce­vap­la­rı­nı yan­da­ki tab­lo­da verilen I II III IV V

de­ğer­ler­le eş­le­yi­niz. 42 24 12 16 20

D 8 cm C
a. Yandaki şekilde verilen ABCD ya­mu­ğun­da kö­şe­gen­le­rin ke­sim
M N
nok­ta­sın­dan ta­ban­la­ra çi­zi­len pa­ra­lel doğ­ru; [AD]’nı M, [BC]’nı
N nok­ta­sın­da ke­si­yor. IA­BI = 24 cm, ID­CI = 8 cm ise, IM­NI kaç
cm’dir?
A 24 cm B

F
b. Yandaki şekilde verilen ABCD pa­ra­lel­ke­nar, [AE] açı­or­ta­y­dır.
2 cm
IB­CI = 5 cm ve IC­FI = 2 cm ol­du­ğu­na gö­re pa­ra­lel­ke­na­rın çev­re­
D E C
sinin uzunluğu kaç cm’dir?
5 cm

A B

D 4 C
c. Yandaki şekilde verilen ABCD ya­muk, AKCD ve LBCD pa­ra­lel­ke-
­nar­dır. IA­BI = 10 br, IC­DI = 4 br ve A(EKLπ) = 2 br2 ise A(ABCD) kaç
2
br dir?
E

A K L B
10

D F C

ç. Yandaki şekilde; ABCD ka­re, [OE] ⊥ [OF] ve IABI = 8 cm ise A(OECF)

2
kaç cm dir?
O
E

A 8 cm B

175
 D E C

K
17. Yandaki şekilde; ABCD kare, ICEI = 2IDEI, IBKI = 2IEKI ve IABI = 9 cm ise
2
A(AKED) kaç cm dir?

18. Köşegen uzunlukları 10 cm ve 24 cm olan eşkenar dörtgenin; A 9 cm B

a. Çevresinin uzunluğunu bulunuz.
D
b. Alanını bulunuz.

42°
19. Şekildeki ABCD deltoidinde m(BACº) = 24° ve A C
24°
m(ACDº) = 42° ise m(ABCº) kaç derecedir?

A. 110 B. 112 C. 114 B

D. 116 E. 120 C

20. Şekildeki düzgün beşgen ile düzgün altıgenin birer kenarları

ortak ise m(ABCº) kaç derecedir?
A. 110 B. 114 C. 116 B

D. 120 E. 144
A

PROJE
Projenin Konusu: Yaşamak istediğiniz evin planını yapma.
Projenin Amacı: Planlı yaşam koşullarını kavratmak.
Projenin Hazırlık Basamakları
1. Yaşamak istediğiniz evin planını tasarlayın.
2. Apartman dairesi mi yoksa müstakil bir ev mi istiyorsunuz?
3. Tasarladığınız ev çok katlı mı, yoksa tek katlı mı olacak? Sit alanı
a
4. Oda sayısı hakkında ne düşünüyorsunuz? la
r s
ze 70
5. Yaşamak istediğiniz evin planını yapınız.
Ö
m

6. Yaşamak istediğiniz evin planını bahçesi ile birlikte çiziniz.

7. Yanda dört kenarının uzunluğu verilmiş arsanın alanını
m
Yol

0
24

hesaplayınız.
Yeşil alan

8. Planını yapacağınız evden bu arsa içine kaç tane

yerleştirebilirsiniz? 80 m

9. Bu arsa alanlarını en verimli kullanmak koşulu ile kaç adet

bahçeli ev yapabileceğinizi belirtiniz.
200 m
10. Arsaya bitişik olarak gösterilen sit ve yeşil alanların ne anla- (Özel arsa)
ma geldiğini açıklayınız.
11. Yapılacak evlerin depreme dayanıklı olması için neler yapılması gerektiğini açıklayan
raporunuzu hazırlayınız ve arkadaşlarınıza sununuz.
Projenin Sunumu
Topladığınız bilgileri ve araştırma sonuçlarınızı sınfta arkadaşlarınıza sunum yaparak
anlatınız.

176
 IV. BÖLÜM: SAYILAR VE CEBİR

İKİNCİ DERECEDEN DENKLEMLER VE

6. ÜNİTE
FONKSİYONLAR
Tarihsel Gelişim
Denklemler konusunda en eski yazılı belge, üzerinde çeşitli birinci de-
receden denklemlerin çözümü bulunan Mısırlı Ahmes’in çalışması Rhind
Papirüsüdür. IX. yüzyılda yaşayan ve cebir alanında ilk defa eser yazan
Harezmî, (780 – 850) Türk bilginidir. Harezmî, ilk defa, birinci ve ikinci dere-
ceden denklemleri analitik metotla; bir bilinmeyenli denklemleri de cebirsel
ve geometrik metotla çözmenin kural ve yöntemlerini tespit etti. Matematikte
ilk kez sıfır rakamını kullanan Harezmî, cebir bilimini metodik ve sistematik
olarak ortaya koydu. Kendisinden önceki cebire ait konuları yine ilk kez “ce-
bir” adı altında sistemleştirdi.
Harezmî'nin bu kitabı 16. yüzyılda Avrupa üniversitelerinde ders kitabı
olarak okutulmuştur.
Denklemleri derecelerine ve katsayılarına göre sınıflandıran ilk mate-
matikçi Ömer Hayyam’dır. Bugün ikinci dereceden denklemlerin çözümünde
kullandığımız yöntemler 16. yüzyılın sonlarında bulunmuş, bilinmeyen çok-
luklar yerine x, y gibi harfler kullanılmıştır.
Matematik Tarihi ve’türk İslam Matematikçilerinin Yeri – Göker, Lütfi –
MEB Yayınevi 1997.

NE­LER ÖĞ­RE­NE­CE­ĞİZ?
1. İkinci dereceden bir bilinmeyenli denklemleri çözmeyi, köklerini veren formülü oluş-
turmayı ve gerçek köklerin varlığını diskriminantın işaretine göre incelemeyi öğrene-
ceğiz.
2. Karmaşık sayılar kümesini, karmaşık sayılarda toplama, çarpma ve bölme işlemle-
rini ve özelliklerini, karmaşık kökleri olan gerçek katsayılı denklemlerin çözümleriyle
ilgili uygulamalar yapmayı, sanal köklerin birbirinin eşleniği olduğunu göstermeyi öğ-
reneceğiz.
3. İkinci dereceden bir bilinmeyenli denklemin kökleri ile katsayıları arasındaki ilişkileri
incelemeyi ve uygulamalar yapmayı öğreneceğiz.
4. İkinci dereceden bir değişkenli fonksiyonunun grafiğinin; tepe noktasını, eksenleri
kestiği noktaları, simetri eksenini bulmayı ve grafiğini çizmeyi öğreneceğiz.
• y = a(x – r)2 + k ve y = a(x – x1) (x – x2) şekilde verilen foksiyonlarıın grafiği çizmeyi
ve uygulamalar yapmayı öğreneceğiz.
5. İkinci dereceden denklem ve fonksiyonlarla modellenebilen problemleri çözmeyi, bil-
gi ve iletişim teknolojilerinden faydalanmayı öğreneceğiz.

177
 10.6.1. İKİNCİ DERECEDEN BİR BİLİNMEYENLİ DENKLEMLER
10.6.1.1. İKİNCİ DERECEDEN BİR BİLİNMEYENLİ DENKLEMLERİN ÇÖZÜMÜ
BİLGİ
• ax2 + bx + c = 0 denklemine ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem; a ≠ 0 için a, b ve c gerçek
sayılarına da denklemin katsayıları denir.
• Denklemi sağlayan x sayılarına denklemin kökleri; köklerin oluşturduğu kümeye de denklemin �
deki çözüm kümesi denir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Problemlerin çözüm yöntemlerinden biri olan denklemini kurarak çözme işleminde kurulan denk-
lem birinci dereceden olmayabilir. Aşağıdaki problemi denklemini kurarak çözelim.
Problem: İki istasyon arasındaki uzaklık 120 km’dir. İki trenden birincisi bu yolu diğerinden 36
dakika daha az bir sürede gidiyor. Bu trenin hızı da diğerinin hızından 10 km/sa. daha fazla ise tren-
lerin hızlarının saatte kaç km olduğunu bulalım: 120 km
I. trenin hızı V1 = x km/sa. ise A B
V1
II. trenin hızı V2 = x – 10 km/sa.’dir. V2
120 120
İki istasyon arasını I. tren t1 = saatte, II. tren de t2 = saatte alır.
x x–10
1 120 120 3
t2 – t1 = 36. � – =
60 x–10 x 5

40
120x–120 (x–10) 3
� = � 3x (x – 10) = 5 . 120 (x – x + 10)
x (x–10) 5
x2 – 10x – 2000 = 0
denklemi elde edilir. Bu denklem ikinci dereceden bir bilinmeyenli ax2 + bx + c = 0 biçiminde bir denk-
lemdir. Bu denklemin katsayıları; a = 1, b = –10 ve c = – 2000’dir. Bu denklemi sağlayan değerler
varsa bu değerler farklı yollarla bulunabilir.
x2 – 10x – 2000 = 0 denklemini çarpanlarına ayırarak çözelim:
x2 – 10x – 2000 = 0 � (x + 40)(x – 50) = 0

40 . –50
x + 40 = 0 veya x – 50 = 0
x1 = – 40 veya x2 = 50’dir.
Denklemin çözüm kümesi Ç = { – 40, 50 }’dir.
I. trenin hızı V1 = 50 km/sa. ve II. trenin hızı V2 = 50 – 10 = 40 km/sa. bulunur.

AÇIKLAMA
• ax2 + bx + c = 0 denkleminin çözüm kümesi, ax2 + bx + c ifadesi (tam kare ve iki kare farkına ait
özdeşlikler kullanılarak) çarpanlarına ayrılarak bulunabilir.
b 2
• x2 + bx = –c biçiminde yazılır. Eşitliğin her iki yanına c m eklenir. Bu durumda eşitliğin sol tarafın-
2
b 2 b 2 b 2 b2
da bir tam kare olur. x + bx + c m = –c + c m � c x + m = –c +
2
’tür. Eşitliğin sağ tarafı
2 2 2 4
b2 b2
–c + $ 0 ise denklemin �’de çözümü vardır. –c + 1 0 ise denklemin �’de çözümü yoktur.
4 4

178
ÖRNEK
x2 + 5x + 6 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm
I. Yol: Verilen denklemi çarpanlara ayırma yöntemi ile çözelim:
x2 + 5x + 6 = 0 � (x + 2)(x + 3) = 0
2.3
x + 2 = 0 veya x + 3 = 0 � x1 = –2 veya x2 = –3 � Ç = { –2, –3 } bulunur.

II. Yol: Tam kareye tamamlama yöntemi ile çözüm kümesini bulalım:
5 2 5 2 5 12 1 2
x2 + 5x + 6 = 0 � x2 + 5x = – 6’dır. x2 + 5x + c m = – 6 + c c xm + = m =
= c m olur.
2 2 24 2
5 2 1 2 5 1 5 1
c x + m = c m � x + = ve x + = " ’dir.
2 2 2 2 2 2

5 1 1 5 –4
x+ = � x1 = – = = –2 ve
2 2 2 2 2

5 1 1 5 –6
x+ =– � x2 = – – = = –3 ’tür. Ç = { –2, –3 } bulunur.
2 2 2 2 2
III. Yol: Verilen denklemi, iki kare farkına dönüştürerek çözüm kümesini bulalım:
Verilen denklemde, ortadaki terimin yarısının karesini ekleyip çıkaralım.

5 2 5 2
x2 + 5x + 6 = 0 ⇒ x2 + 5x + c m –c m +6=0
2 2

5 2 25 5 2 1
⇒ cx + m – + 6 = cx + m – =0
2 4 2 4
5 1 5 1
= cx + - mc x + + m = 0
2 2 2 2

= (x + 2) (x + 3) = 0 ⇒ x1 = – 2 veya x2 = – 3’tür.
ÖRNEK
x2 + 2x + 5 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.
Çözüm
x2 + 2x + 5 = 0 � x2 + 2x = –5
2 2 2 2
� x2 + 2x + c m = –5 + c m
2 2
� (x + 1)2 = –5 + 1 = – 4’tür.
Bu durum çelişkilidir. (x + 1)2 ≥ 0’dır. Öyleyse verilen denklemin �’de çözüm kümesi �’dir.
ÖRNEK
2x2 + 5x –12 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.
Çözüm

I. Yol: Verilen denklemi çarpanlarına ayıralım:

(2x) + 5x –12 = (2x – 3) (x + 4) = 0 � 2x – 3 = 0 veya x + 4 = 0

3
2x –3 (2x – 3) 2x = 3 veya x = –4 ve x1 = , x = – 4’tür.
2 2
3
x
4 (x + 4) Ç = ' – 4, 1 bulunur.
2
8x – 3x = 5x
179
 II. Yol: Verilen denklemi iki kare farkına dönüştürerek çözelim:
5 5 1
2x2 + 5x – 12 = 0 ⇒ x2 + x – 6 = 0’dır. Ortadaki terimin yarısının c . m karesini ekleyip çıka-
2 2 2
ralım.
5 5 2 5 2
x2 + x–6+c m –c m =0
2 4 4
5 25 25 5 2 121
x2 + x+ – – 6 = 0 ⇒ cx + m – = 0 ve
2 16 16 4 16

5 2 11 2 5 11 5 11
cx + m –c m = 0 ⇒ cx + - mc x + + m=0
4 4 4 4 4 4
6 6 3
⇒ cx - m (x + 4) = 0 ⇒ x1 = = veya x2 = – 4’tür.
4 4 2
3
Ç = ' - 4, 1 bulunur.
2
III. Yol: Tam kareye tamamlama yöntemi ile çözüm kümesini siz bulunuz.

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki denklemlerin çözüm kümelerini çarpanlarına ayırarak bulunuz.

a. x2 – 11x + 28 = 0 b. x2 + 10x + 24 = 0 c. 3x2 – 5x + 2 = 0

2. Aşağıdaki denklemlerin çözüm kümelerini iki kare farkına dönüştürerek bulunuz.

a. x2 – 11x + 21 = 0 b. x2 + 10x + 9 = 0 c. 5x2 – 9x – 2 = 0

İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemin Köklerini Veren Formül ve Denklemin Diskriminantı
b c
ax2 + bx + c = 0 � a c x 2 + x + m = 0 (a ≠ 0)
a a
b b 2 b 2 c
� a =x 2 + x+c m –c m + G= 0
a 2a 2a a

b 2 b 2 – 4ac
� cx + m – =0
2a 4a 2
2
b 2 e b 2 – 4ac o
� cx + m – = 0 olur. Buradan,
2a 2IaI

b 2 – 4ac o e b 2 – 4ac o
• a > 0 � e x +
b b
– x+ + = 0 (IaI = a)
2a 2a 2a 2a

2
e x + b– b – 4ac o e x + b + b 2 – 4ac o
= 0 ’dır. 1
2a 2a

• a < 0 � f x +
b b 2 – 4ac p f b b 2 – 4ac p
– x+ + = 0 ’dır. (IaI = –a)
2a 2 ( –a ) 2a 2 ( –a )

ex + b + b 2 – 4ac o e b– b 2 – 4ac o
x+ = 0 ’dır. 2
2a 2a

1 ve 2 ’de elde edilen denklemlerin çözüm kümeleri aynıdır. Buna göre, ax2 + bx + c = 0 denk-
leminin a, b, c ¥ � için çözüm kümesi

180
 b- b 2 – 4ac –b + b 2 – 4ac
x+ = 0 � x1 = ve
2a 2a

b+ b 2 – 4ac –b - b 2 – 4ac
x+ = 0 � x2 = ’dir.
2a 2a

b 2 –4ac – b + b 2 – 4ac 3
Ç=)
–b–
, bulunur.
2a 2a

– b " b 2 – 4ac
Denklemin kökleri x 1, 2 = biçiminde de yazılır.
2a

AÇIKLAMA
1. ax2 + bx + c = 0 denkleminin çözüm kümesini veren bağıntıda (formülde) b2 – 4ac ifadesine
denklemin diskriminantı denir ve � ile gösterilir.
2. � = b2 – 4ac > 0 ise denklemin iki farklı gerçek kökü vardır. Bu kökler

–b– 9 –b+ 9
x1 = , x2 = ’dır.
2a 2a
3. �= b2 – 4ac = 0 ise denklemin kökleri birbirine eşittir. Çakışık iki kök vardır. Bu kökler
b
x1 = x2 = – ’dır.
2a
4. �= b2 – 4ac < 0 ise denklemin gerçek kökleri yoktur. Denklemin �’de çözüm kümesi boş kü-

medir. Ç = �’dir.

ÖRNEK
x2 + 4x – 5 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm
x2 + 4x – 5 = 0 denkleminde katsayılar; a = 1, b = 4 ve c = –5’tir.
� = b2 – 4ac = 42 – 4 . 1 (–5) = 16 + 20 = 36’dır.
� > 0 olduğundan denklemin farklı iki gerçek kökü vardır. Bu kökler;
–b – 9 – 4 – 36 –4–6 –10
x1 = = = = = –5 ve
2a 2.1 2 2

–b + 9 – 4 + 36 –4+ 6 2
x2 = = = = = 1’dir. Ç = { –5, 1 } bulunur.
2a 2.1 2 2
ÖRNEK
3x2 + 5x – 2 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm
3x2 + 5x – 2 = 0 denkleminde katsayılar; a = 3, b = 5, c = –2’dir.
� = b2 –4ac = (52) – 4 . 3 (–2) = 25 + 24 = 49’dur.
� > 0 olduğundan denklemin farklı iki gerçek kökü vardır. Bu kökler;
–b– 9 – 5 – 49 –5–7 –12
x1 = = = = = –2 ve
2a 2 ( 3) 6 6

–b + 9 – 5 + 49 –5+ 7 2 1 1
x2 = = = = = ’tür. Denklemin çözüm kümesi Ç = ' –2, 1 bulu-
2a 2.3 6 6 3 3
nur.

181
 ÖRNEK
4x2 – 12x + 9 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm
4x2 – 12x + 9 = 0 denkleminin katsayıları; a = 4, b = –12, c = 9’dur.
� = b2 – 4ac = (–12)2 – 4 . 4 . 9
= 144 – 144 = 0 olduğundan x1 = x2’dir. Kökler çakışıktır.

–b – (- 12) 12 3
x1 = x2 = = = = ’dir.
2a 2. (4) 8 2

3
Denklemin çözüm kümesi Ç = ' 1 bulunur.
2
ÖRNEK
(m + 2)x2 + (2m – 3)x + 2 – 4m = 0 denkleminin köklerinden biri x1 = 2 ise diğer kökünü bulalım.

Çözüm
Denklemin köklerinden biri x1 = 2 ise bu kök, denklemi sağlar.
x = 2 için (m + 2) . 22 + (2m – 3) . 2 + 2 – 4m = 0
4m + 8 + 4m – 6 + 2 – 4m = 0
4m = – 4 � m = –1’dir.
m = –1 için (–1 + 2)x2 + [2 . (–1) –3]x + 2 – 4 . (–1) = 0
x2 – 5x + 6 = 0
(x – 2) (x–3) = 0’dır
Denklemin ikinci kökü x – 3 = 0’dan x2 = 3 bulunur.

ÖRNEK
(m – 2)x2 – 2mx + 3m = 0 denkleminin birbirine eşit iki gerçek kökü varsa m’nin alacağı değerleri
bulalım.

Çözüm
Denklemin kökleri birbirine eşit (çakışık) yani x1 = x2 ise � = 0 olmalıdır.
a = m – 2, b = – 2m ve c = 3m’dir
� = b2 – 4ac = (–2m)2 – 4(m – 2) . 3m
= 4m2 – 12m2 + 24m = –8m2 + 24m
= –8m (m – 3) = 0 � m1 = 0 veya m2 = 3’tür.
ÖRNEK
x2+ (b – 2a)x – 2ab = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm
� = (b – 2a)2 – 4. 1. (–2ab) = b2 – 4ab + 4a2 + 8ab
= b2 + 4ab + 4a2 = ( b + 2a)2 ≥ 0’dır.

– (b – 2a) " (b + 2a) 2 –b + 2a " (b + 2a)

x 1, 2 = = den,
2 2

–b + 2a – b – 2a – 2b –b + 2a + b + 2a 4a
x1 = = = –b ’dir. x 2 = = = 2a ’dır.
2 2 2 2
Denklemin çözüm kümesi Ç = {–b, 2a} bulunur.

182
 ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Dosya kâğıdı, cetvel, kalem.
• Dikdörtgenler prizması biçimindeki bir kutunun şekli yanda verilmiştir. Bu
kutunun benzerini dosya kâğıdına çiziniz.
• Ayrıtlarının uzunlukları şekilde gösterilen bu kutunun hacmi 240 cm3 ise
x +1
kutunun hacmini veren bağıntıyı yazınız.
• Bulduğunuz bağıntıyı ax2 + bx + c = 0 biçiminde yazınız.
• Yazdığınız denklemin katsayılarını belirtiniz.
4 cm
• Denklemin çözüm kümesini ve kutunun ayrıt uzunluklarını bulunuz.
x–3

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıda verilen denklemlerin hangileri ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemdir.

a. 2a2x – 5 = 0 b. x2 – 1 = 0 c. x3 – 8 ç. x2 – 2x–1 + 4 = 0
d. x2 +1 e. x2 + 3x – 10 = 0

2. Aşağıdaki tabloda verilen denklemleri çözünüz ve tablodaki boş yerleri doldurunuz.

Denklem a b c � = b2 – 4ac Birinci kök (x1) İkinci kök (x2)

x2 + 5x – 14 = 0
9x2 + 6x + 1 = 0
3x2 – 5x = 0
–2x2 – 6 = 0
–x2 + 6x + 2 = 0
2x2 + 10 = 0
2x2 + 5x – 3 = 0

3. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. (m + 1)x2 – 3mx + 5 – 7m = 0 denkleminin köklerinden biri x1 = –2 ise x2 = 13’tür.
b. (m + 2)x2 – 3(m – 1) x + 9 = 0 denkleminde x1 = x2 ise m1 = 7, m2 = – 1’dir.
c. x2 – (n–1)x – n = 0 denkleminin çözüm kümesi Ç = {– 1, n}’dir.

4. (m – 1)x2 + 2mx – 3 – 9m = 0 denkleminde x1 = 3 ise x2 kaçtır?

A. –7 B. –3 C. 3 D. 4 E. 7
5. (m + 2)x2 – 3mx + 8 = 0 denkleminin köklerinden biri x1 = 1 ise x2 kaçtır?

6. 9x2 + (2m + 2)x + m –1 = 0 denkleminde � = 0 ise m kaçtır?

7. (m + 1)x2 – 6mx + m = 0 denkleminde m’nin hangi değerleri için kökler çakışıktır?

8. Aşağıdaki denklemlerin çözüm kümelerini bulunuz.

a. x2 – 4mx + 4m2 – n2 = 0 b. x2 – (b + 3a)x + 3ab =0
c. x2 – (a + 2)x + 2a = 0 ç. x2 – (2m – 3n)x – 6mn = 0

183
 10.6.1.2. � = Ω–1 OLMAK ÜZERE BİR KARMAŞIK SAYININ a + b� (a, b ¥ �)
BİÇİMİNDEKİ İFADESİ

x2 + 4 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım:

x2 + 4 = 0 � x2 = –4 ve x = �Ω–4’tür. Ω–4 � � olduğundan bu denklemin �’de çözüm kümesi

�’dir.

Bu denklemde a = 1, b = 0 ve c = 4 olduğundan � = b2 – 4ac = 0 –4 . 1. 4 = –16 < 0’dır.

İkinci dereceden bir denklemde � < 0 ise denklemi sağlayan x değerlerini ve gerçek sayılar küme-
sini de kapsayan yeni bir sayı kümesine gereksinim vardır. Bu küme karmaşık sayılar kümesidir. Ω–4
sayısı karmaşık sayılar kümesinin bir elemanıdır.

–4 = 4 . (–1) � Ω–4 = 4. (–1) = Ω4 . Ω–1 = 2Ω–1’dir. Ω–1 = � ile gösterilir. Buna göre Ω–4 =2�’dir.
Denklemin çözüm kümesi Ç = {–2�, 2�} olur.

BİLGİ

• a, b ¥ � ve �2 = –1 olmak üzere a + b� biçimindeki sayılara karmaşık sayı denir.

• Ω–1 sanal sayısına sanal sayı birimi denir ve Ω–1 = � ile gösterilir.

• Bir karmaşık sayı z ve karmaşık sayılar kümesi de ℂ ile gösterilir.

• ℂ = { z: z = a + b� ve a , b ¥ � }’dir.

• z = a + b� karmaşık sayısında a sayısına z sayısının gerçek kısmı (�e (z) = a); b sayısına da
sanal (imajiner) kısmı (İm (z) = b) denir.

• Her gerçek sayı sanal kısmı sıfır olan bir karmaşık sayıdır.

• Karmaşık sayılar kümesi gerçek sayılar kümesini kapsar (� � ℂ).

ÖRNEK
Aşağıda verilen karmaşık sayların gerçek ve sanal kısımlarını belirtelim.

a. z1 = 2 – 3� b. z2 = 3 + �� c. z3 = 2 + ̸3

ç. z4 = Ω–8 d. z5 = 4

Çözüm
a. z1 = 2 – 3� sayısının gerçek kısmı �e(z1) = 2 ve sanal kısmı da İm(z1) = –3’tür.
b. z2 = 3 + ̸2� � �e(z2) = 3, İm(z2) = ̸2’dir.
c. z3 = 2 + ̸3 � �e(z3) = 2 + ̸3, İm (z3) = 0’dır.
ç. z4 =Ω–8 � Ω–8 = ̸8 . Ω–1 = 2̸2�’dir. �e (z4) = 0, İm(z4) = 2̸2’dir.
d. z5 = 4 � �e(z5) = 4, İm(z5) = 0’dır.

184
 Karmaşık Sayıların Analitik Düzlemde Gösterimi

Karmaşık sayılar ile analitik düzlemin noktaları bire bir eş- Y

lenebilir. Bu eşlemede z = a + b� sayısına (a, b) noktası karşılık sanal
gelir. Çünkü z = a + b� sayısında Re(z) = a ve İm(z) = b olup eksen
(�e(z), İm(z)) = (a, b) ikilisidir. Bu ikili yandaki analitik düzlemde b A(a, b)
A noktası olarak gösterilmiştir. Karmaşık sayının reel kısmının z = a + b�
gösterildiği x eksenine reel eksen; sanal kısmının gösterildiği y X
0 a reel
eksenine de sanal eksen denir.
eksen

ÖRNEK Y
Aşağıdaki sayılar yanda düzlemde gösterilmiştir.
İnceleyiniz. 4 z4 = 4i
a. z1 = – 4 + i b. z2 = 2 – 4i 2 z3 = 3 + 2i
z1
c. z3 = 3 + 2i ç. z4 = 4i 1
–3 2 z5
d. z5 = 4 e. z6 = –3 – 3i x
– 4 0 1 3 4

� � ℂ olduğundan gerçek sayılar kümesi; karmaşık sa- –3

yılar kümesinin bir alt kümesine bire bir eşlenebilir. z6 = – 3 – 3i
– 4 z2 = 2 – 4i

Karmaşık Sayıların Eşitliği

BİLGİ
z1= a + b�, z2 = c + d� karmaşık sayılarında a = c ve b = d ise z1 = z2’dir.

ÖRNEK
z1= n + 3 – 2�, z2 = 5 + (m + 3)� karmaşık sayıları için z1= z2 ise m + n değerini bulalım.

Çözüm
z1 = z2 � n + 3 = 5 ve m + 3 = –2’dir.
n + 3 = 5 � n = 2 ve m + 3 = – 2 � m = –5’tir. m + n = –5 + 2 = –3 bulunur.

ÖRNEK
3x – 2yi – i – 6 = 0 ise (x, y) ikisini bulalım.

Çözüm
3x – 2yi – i – 6 = 0 ifadesi 3x – 6 – 2yi – i = 0
(3x – 6) + (–2y – 1)i = 0 + 0i biçiminde yazılır.
1
Buradan 3x – 6 = 0 � x = 2 ve –2y – 1 = 0 � y = – ’dir.
2
1
(x, y) = c 2, – m bulunur.
2

185
 Bir Karmaşık Sayının Eşleniği

BİLGİ
Y
• z = a + bi karmaşık sayısının sanal kısmının işaretini değiştirerek elde A
edilen a – bi karmaşık sayısına, a + bi sayısının eşleniği denir ve = a – bi b z = a + b�
biçiminde gösterilir.
X
• z sayısı ile z’nin eşleniğinin karmaşık düzlemdeki görüntüleri x ekse- 0 a
nine göre simetriktir. –b = a – b�
Aı

ÖRNEK
• z1 = 2 + 3i karmaşık sayısının eşleniği = 2 – 3i’dir.
• z2 = 3 – i karmaşık sayısının eşleniği 2 = 3 + i’dir.
• z3 = –2 – 2i � 3 = –2 + 2i’dir.
• z4 = 5 � 4 = 5 ve z5 = i � z5 = 0 + i � 5 = –i’dir.

Kökleri Sanal Olan Gerçek Katsayılı İkinci Dereceden Denklemin Çözüm Kümesi

ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Dosya kâğıdı, kalem.

• x2 + 4x + 7 = 0 denklemde � değerini bulunuz.

• �< 0 ise denklemin sanal köklerini yazınız.
• Bu kökler birbirinin eşleniği mi?
• ax2 + bx + c = 0 denkleminde � < 0 ise denklemin sanal köklerinin birbirinin eşleniği olduğunu
fark ettiniz mi?

ÖRNEK
x2 – 2x + 5 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm
x2 – 2x + 5 = 0 denkleminde � = b2 – 4ac = (–2)2 – 4 . 1 . 5 = 4 – 20 = – 16 ve
� < 0 olduğundan bu denklemin gerçek sayılar kümesinde çözüm kümesi �’dir.

–b + 9 - (- 2) + –16 2 + 16 . –1 2 + 4i 2 (1 + 2i)
x1 = = = = = = 1 + 2i ’dir.
2a 2.1 2 2 2

–b– 9 2 – –16 2 – 4i 2 (1–2i)

x2 = = = = = 1–2i ’dir.
2a 2 2 2
Denklemin çözüm kümesi Ç = {1 – 2i, 1 + 2i} bulunur.
a, b, c ¥ � olmak üzere, ax2 + bx + c = 0 ikinci derece denkleminde � < 0 ise denklemin
sanal kökleri birbirinin eşleniğidir.
–b –9 –b –9
x1 = + i, x2 = – i ’dir.
2a 2a 2a 2a

Yani köklerden biri x1 = m + ni ise diğer kök x2 = m – ni olur.

186
 ÖRNEK
x2 + 4x + 8 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm

I. Yol
Verilen denklemi iki kare farkına dönüştürerek çözüm kümesini bulalım.
x2 + 4x + 8 = 0 denklemine ortadaki terimin yarısının karesini ekleyip çıkaralım.
x2 + 4x + (2)2 – (2)2 + 8 = 0
x2 + 4x + 4 – 4 + 8 = (x + 2)2 + 4 = 0 denklemi iki kare farkı değildir. (x + 2)2 = – 4 denkleminin �’de
çözüm kümesi �’dir. Fakat bu denklemin karmaşık sayılarda çözüm kümesi vardır.
(x + 2)2 = – 4 � x + 2 = � Ω– 4 (Ω– 4 = ̸4 . Ω– 1 = 2i)
x = –2 � 2i ve x1 = –2 + 2i, x2 = –2 – 2i ’dir.
Denklemin çözüm kümesi Ç = {– 2 – 2i, –2 + 2i} bulunur.

II. Yol
Verilen denklemde, � = b2 – 4 . a . c = 42 – 4 . 1 . 8 = 16 – 32 – 16 < 0’dır.
� < 0 olduğundan bu denklemin �’de çözüm kümesi � ’dir. 3 = 16 = – 4i’dir.

-b " 3 - 4 + 4i - 4 - 4i
x= � x1 = = – 2 + 2i, x2 = = – 2 – 2i’dir.
2a 2 2

İ'nin Kuvvetleri

BİLGİ
• Sanal birimin herhangi bir kuvveti bulunurken sanal birimin kuvveti 4 ile bölünür, elde edilen kalan
sanal birime kuvvet olarak yazılıp işleme devam edilir.
• (i)4 = i2 .i2 = (–1) (–1) = 1 olduğundan, i4n = 1’dir.
• i4n+1 = i4.i = i, i4n+2= i4n.i2 = i2 = –1, i4n+3= i4n.i3= i3 = i2.i = – i’dir.

ÖRNEK
Aşağıdaki sayıları hesaplayalım.
a. i48 b. i53 c. i62 ç. i75

Çözüm
a. 48 = 4 . 12 + 0 olduğundan i48 = i0 = 1’dir.
b. 53 = 4 . 13 + 1 olduğundan i53 = i1 = i’dir.
c. 62 = 4 . 15 + 2 olduğundan i62 = i2 = –1’dir.
ç. 75 = 4 . 18 + 3 olduğundan i75 = i3 = –i’dir.

ÖRNEK
3i5 + 4i6 – 5i10 + 6i15 = a + bi ise a + b toplamını bulalım.
i5 = i4.i = i, i6 = i6 = i4.i2 = –1, i10 = i8.i2 = –1, i15 = i12.i3 = –i’dir.
3i5 + 4i6 – 5i10 + 6i5 = 3(i) + 4(–1) – 5(–1) + 6(–i)
= 3i – 4 + 5 – 6i = 1 – 3i olur ve 1 – 3i = a + bi � a+ b = 1 + (–3) = –2 bulunur.

187
 ALIŞTIRMALAR

Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

1.

a. z1 = 3i sayısında �e( 1) = ... ve İm(z1) = ...

b. Ω– 9 + 10 + –16 = a + bi ise a + b = ...

c. �e( 2) = ̸3, İm( 2) = –̸3 ise z2 = ...

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. z3 = 5 – ̸2’i sayısında İm ( 3) = –̸2’dir.

b. –12 – –27 + 2 = z � = 2 + 5̸3 i’dir.

c. z = –3 + 2i � = –3 – 2i’dir.

3. Aşağıdaki sayıları karmaşık düzlemde gösteriniz.

a. z1 = 1 –2i b. z2 = – 4 c. z3 = 5 –̸2i ç. z4 = i

4. Aşağıdaki karmaşık sayıların gerçek ve sanal kısımlarını yazınız.

1 1
a. z1 = 3i b. z2 = – 4 c. z3 = 5 – ̸2i ç. z4 = + i
2 3

5. Aşağıdaki sayıları a + bi biçiminde yazınız.

a. 8 + - 18 + –8 + 18 b. –25 + –5 . –5 + 36

6. z1 = (a + b) –i, z2 = 7 + (a – b)i ve z1 = z2 ise a . b kaçtır?

A. –12 B. 6 C. 8 D. 10 E. 12

iji-
7. Aşağıdaki denklemlerin çözüm kümelerini bulunuz.
a. x2 –4x + 13 = 0 b. x2 + 3 = 0 c. x2 + 2x + 10 = 0

8. Aşağıdaki ifadelerin eşitlerini en sade şekilde bulunuz.

a. i80 b. i50 c. i33 ç. i + i2 + i3 + i4 + i5 + .... + i22 +i23

9. Aşağıdaki sayıların eşleniklerini yazınız.

a. z1 = 3 + 2i b. z2 = – 2 –3i c. z3 = 4 ç. z4 = i

10. z1 = a + 2 –3i, z2 = 5 + (b –1)i karmaşık sayıları veriliyor. z1 = z2 ise a + b değerini bulunuz.

188
 Karmaşık Sayılarda İşlemler
Toplama İşlemi

BİLGİ
z1 = a + bi, 2 = c + di ise (a + c) + (b + d)i karmaşık sayısına z1 ile z2 karmaşık sayıların toplamı
denir.

Karmaşık Sayılarda Toplama İşleminin Özellikleri

1. Kapalılık
z1 = a + bi, z2 = c + di karmaşık sayıları için
z1 + z2 = (a + c) + (b + d)i’dir. Bu sayı da bir karmaşık sayıdır.
O hâlde her z1, z2 ¥ ℂ için z1 + z2 ¥ ℂ’dir.
Karmaşık sayılar kümesi toplama işlemine göre kapalıdır.
2. Değişme özeliği
z1 = a + bi, z2 = c + di karmaşık sayıları için
z1 + z2 = (a + bi) + (c + di) = (a + c) + (b + d)i (toplama işleminin tanımı)
= (c + a) + (d + b)i (gerçek sayılarda toplama işleminin değişme özelliği)
= (c + a) + (di + bi) (çarpma işleminin toplama işlemi üzerine dağılma
özelliği)
= (c + di) + (a + bi) = z2 + z1 olur.
Her z1, z2 ¥ ℂ için z1 + z2 = z2 + z1’dir. O hâlde karmaşık sayılar kümesinde toplama işleminin
değişme özelliği vardır.
3. Birleşme Özelliği
z1 = a + bi, z2 = c + di ve z3 = p + qi olsun.
z1 + (z2 + z3) = (a + bi) + [(c + di) + (p + qi)] = (a + bi) + [(c + p) + (d + q)i]
= [a + (c + p)] + [b + (d + q)]i
= [(a + c) + p ] + [(b + d ) + q)]i
= [(a + c) + (b + d) i] + (p + qi)
= (z1 + z2) + z3 olur.
Her z1, z2, z3 ¥ ℂ için z1 + (z2 + z3) = (z1 + z2) + z3’tür. O hâlde karmaşık sayılar kümesinde top-
lama işleminin birleşme özelliği vardır.
4. Toplama İşlemine Göre Birim (Etkisiz) Eleman
0 = 0 + 0i olduğundan, 0 ¥ ℂ’dir. Her z = a + bi karmaşık sayısı için
z + 0 = (a + bi) + (0 + 0i) = (a + 0) + (b + 0)i = a + bi = z,
0 + z = (0 + 0i) + (a + bi) = (0 + a) + (0 + b)i = a + bi = z’dir.
Her z ¥ ℂ için z + 0 = 0 + z = z’dir. O hâlde toplama işleminin etkisiz elemanı 0 + 0i = 0 karmaşık sayısıdır.
5. Ters Eleman
z = a + bi ise –z = –a – bi’dir.
z + (–z) = (a + bi) + (–a–bi) = (a–a) + (b –b)i = 0 + 0i = 0’dır.
–z + z = (–a–bi) = (–a + a) + (–b + b)i = 0 + 0i = 0’dır.
Buradan, z + (–z) = –z + z = 0 olur. z = a + bi ile –z = –a –bi karmaşık sayıları toplama işlemine göre
birbirinin tersidir.
z karmaşık sayısının toplama işlemine göre tersi –z’dir. Örneğin; z = 2 – 3i sayısının toplama işle-
mine göre tersi, –z = –2 + 3i’dir.

189
ÖRNEK
z1 = 6 + 2i, z2 = –2 + 3i karmaşık sayıları veriliyor. z1 – z2 işlemini yapalım.

Çözüm
z1 – z2 = (6 + 2i) – (–2 + 3i) = (6 + 2i) + (2 – 3i) = 6 + 2i + 2 – 3i = 8 – i bulunur.

Karmaşık Sayılarda Çarpma İşlemi

BİLGİ
z1 = a + bi, z2 = c + di ise z1 . z2 = (a + bi) . (c + di) = (ac –bd) + (ad + bc)i’dir.

ÖRNEK
Aşağıdaki çarpma işlemlerini yapalım.
a. (1 + 4i)(2 + i) b. (2 – 6i)(5 – 2i) c. (4 – 3i)(4 + 3i)

Çözüm
a. (1 + 4i)(2 + i) = 2 + i + 8i + 4i2
= 2 + 9i – 4 = 2 + 9i ’dir.
b. (2 – 6i)(5 – 2i) = 10 – 4i – 30i + 12i2 (i2 = – 1)
= 10 – 34i + 12(–1) = 10 – 34i – 12 = – 2 – 34i
c. (4 + 3i)(4 – 3i) = 16 – 12i + 12i – 9i2

= 16 – 9(–1) = 16 + 9 = 25’tir.

ÖRNEK
Aşağıdaki işlemleri yapalım.
a. (1 + i)2 b. (1 – i)2 c. (1 + i)6 ç. (1 – i)7 d. (2 + 2i)8

Çözüm

a. (1 + i)2 = 1 + 2i + i2 = 1 + 2i – 1 = 2i’dir.

b. (1 – i)2 = 1 – 2i + i2 = 1 – 2i – 1 = –2i’dir.

c. (1 + i)6 = [(1 + i)2]3 = (2i)3 = 23 . i3 = 8(–i) = –8i’dir.

ç. (1 – i)7 = [(1 – i)2]3 . (1 – i) = (–2i)3 . (1 – i)

= –8 (–i) (1 – i) = 8i – 8i2 = 8 + 8i’dir.

d. (2 + 2i)8 = [2 (1 + i)]8 = 28 (1 + i)8 = 28 . [(1 + i)2 ]4

= 28 . (2i)4 = 28 . 24 . i4 = 212 dir.

ÖRNEK
z = a + bi karmaşık sayısı için z . işlemini yapalım.

Çözüm
z = a + bi � = a – bi’dir.
z . = (a + bi) (a – bi) = a2 – abi + abi – b2 i2 = a2 – b2 . (–1) = a2 + b2 dir.

190
 Karmaşık Sayılarda Çarpma İşleminin Özellikleri

1. Kapalılık Özelliği
Her z1, z2 ¥ ℂ için z1 . z2 ¥ ℂ’dir.
İki karmaşık sayının çarpımı yine bir karmaşık sayı olduğundan karmaşık sayılar kümesi çarpma
işlemine göre kapalıdır.
z1 = a + bi ve z2 = c + di karmaşık sayıları için
z1 . z2 = (a + bi) . (c + di) = (ac – bd) + (ad + bc)i bir karmaşık sayıdır.

2. Değişme Özelliği
Her z1, z2 ¥ ℂ için z1 . z2 = z2 . z1’dir.
Karmaşık sayılar kümesinde çarpma işleminin değişme özelliği vardır.
z1 = a + bi ve z2 = c + di karmaşık sayıları için
z1 . z2 = (a + bi) . (c + di) = (ac – bd) + (ad + bc)i ve
z2 . z1 = (c + di) . (a + bi) = (ac – bd) + (ad + bc)i olduğundan

z1 . z2 = z2 . z1 ’dir.

3. Birleşme Özelliği
Her z1, z2, z3 ¥ ℂ için z1 . (z2 . z3) = (z1 . z2) . z3’tür.
Karmaşık sayılar kümesinde çarpma işleminin birleşme özelliği vardır.
z1 = a + bi, z2 = c + di ve z3 = p + qi olsun.
z1 . (z2 . z3) = (a + bi) [(cp – dq) + (cq + dp)i]
= [a(cp – dq) – b(cq + dp)] + [a(cq + dp) + b(cp – dq)]i
= [acp – adq – bcq – bdp] + [acq + adp + bcp – bdq]i
= [(ac + bd)p – (ad + bc)q] + [(ac –bd)q + (ad + bc)p]i
= [(a + bi) . (c +di)] . (p + qi)
= (z1 . z2) . z3 olur. O hâlde
z1 . (z2 . z3) = (z1 . z2) . z3  ’tür.

4. Birim (Etkisiz) Eleman

z, 1 ¥ ℂ için z . 1 = 1 . z = z’dir.
Karmaşık sayılar kümesinde çarpma işleminin birim (etkisiz) elemanı 1 = 1 + 0i sayısıdır.
z = a + bi ve 1 = 1 + 0i için
z . 1 = (a + bi) . (1 + 0i)
= ( a . 1 – b . 0 ) + (a . 0 + b . 1)i (çarpma işlemi tanımı)
= a + bi = z’dir.

5. Ters Eleman
z karmaşık sayının çarpma işlemine göre tersi z–1 ve z . z–1 = z–1 . z = 1’dir.
z = a + bi ve z–1 = x + yi olsun. Karmaşık sayıların eşitliğinden yararlanarak z–1 sayısını bulalım.
z . z–1 = 1 � (a + bi) (x + yi) = (ax – by) + (ay + bx)i = 1 + 0i’dir.
1 0

191
 ax – by = 1 a / ax – by = 1 a2x – aby = a
� �
bx + ay = 0 b / bx + ay = 0 + b2x + aby = 0
a
(a2 + b2) x = a � x = ’dir.
a + b2
2

b
Aynı denklem sisteminden y = – elde edilir. Bu değerler z–1 de yerine yazılırsa
a + b2
2

a b
z–1 = x + yi = – i bulunur. Buna göre z–1 ¥ ℂ’dir.
2 2
a +b a + b2
2

ÖRNEK
z = 3 + 2i karmaşık sayısının çarpma işlemine göre tersini bulalım ve z . z–1 = 1 olduğunu gösterelim.

Çözüm
z = 3 + 2i sayısının çarpma işlemine göre tersi z–1 = x + yi olsun.
z . z–1 = 1 � (3 + 2i) (x + yi) = (3x – 2y) + (2x + 3y)i = 1 + 0i’dir.

3x – 2y = 1 3 / 3x – 2y = 1 9x – 6y = 3
� �
2x + 3y = 0 2 / 2x + 3y = 0 + 4x + 6y = 0
3 2
13x = 3 � x = ve y = – ’tür.
13 13
3 2
z–1 = x + yi = – i bulunur.
13 13
3 2 9 – 6 6 – 4 2 9 4 9+ 4
z . z–1 = (3 + 2i) c – im = i+ i i = + = = 1’dir.
13 13 13 13 13 13 13 13 13

6. Çarpma İşleminin Toplama İşlemi Üzerine Dağılma Özelliği

z1, z2, z3 ¥ ℂ ve z1 = a + bi, z2 = c + di, z3= e + fi olsun.
z1 . (z2 + z3) = (a + bi) [(c + di) + (e + fi)]
= (a + bi) [ (c + e) + (d + f)i]
= (ac + ae – bd – bf) + (bc + be + ad +af)i’dir. 1
z1 . z2 + z1 . z3 = (a + bi) (c + di) + (a + bi) (e + fi)
= (ac – bd) + (ad + bc)i + (ae – bf) + (af + be)i
= (ac – bd + ae –bf) + (ad + bc + af + be)i’dir. 2
1 ve 2 ’den z1 . (z2 + z3) = z1 . z2 + z1 . z3 olduğundan karrmaşık sayılarda çarpma işleminin top-
lama işlemi üzerine soldan dağılma özelliği vardır. Sağdan dağılma özelliğinin varlığını da siz gösteriniz
[(z2 + z3) . z1 = z2 . z1 + z3 . z1].
Karmaşık sayılar kümesinde çarpma işleminin toplama işlemi üzerine dağılma özelliği vardır.

ÖRNEK
z1 = 2 – 5i, z2 = 1 – i ve z3 = –3 + 2i ise z1 (z2 + z3) işleminin sonucu bulalım.

Çözüm
z1 = 2 – 5i, z2 = 1 – i ve z3 = –3 + 2i olduğuna göre,
z1 (z2 + z3) = (2 – 5i)[(1 – i) + (–3 + 2i)]
= (2 – 5i)(1 – i – 3 + 2i) = (2 – 5i) (–2 + i)
= –4 + 2i + 10i – 5i2
= – 4 + 12i – 5(–1) = 1 + 12i bulunur.

192
 ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Dosya kâğıdı, kalem.

• z1 ve z2 gibi iki karmaşık sayı yazınız.

1. z1 sayısı için –z1, 1 ve – 1 sayılarını yazınız.

2. z1 + z2 ve 1 + 2 işlemlerini yapınız ve karşılaştırınız.

3. z1 . z2 ve 1 . 2 işlemlerinin sonuçlarını bulunuz.

4. Yukarıda 2 ve 3. maddelerdeki işlemlerden elde ettiğiniz sonuçlara göre yazılan eşitliklerin her

z1, z2 ¥ ℂ için yazılıp yazılamayacağını tartışınız.

Karmaşık Sayılarda Bölme İşlemi

BİLGİ
1
z1, z2 ¥ ℂ ve z2 ≠ 0 için z1 . z–12 = z1 . karmaşık sayısına z1 karmaşık sayısının z2 karmaşık
z2
z1
sayısına bölümü denir. Bu bölüm veya z1 : z2 biçiminde gösterilir.
z2

z1 a + bi
z1 = a + bi ve z2 = c + di ise = ’dir. Bu ifadenin pay ve paydasını 2= c – di ile çarpalım:
z2 c + di
z1 (a + bi) (c – di) (ac + bd) + (bc – ad) i ac + bd bc – ad
= = = + i bulunur.
z2 (c + di) (c – di) 2
c +d 2
c2 + d2 c2 + d2
ÖRNEK
z1 = 3 + 4i ve z2 = 2 – 3i ise z1 : z2 işlemini yapalım.

Çözüm
z1 3 + 4i (3 + 4i) (2 + 3i)
z1 : z2 = = =
z2 2 – 3i (2 – 3 i ) (2 + 3 i )
6 + 9i + 8i + 12i 2 6 + 17i –12 6 17
= = =– + i olur.
4+ 9 13 13 13

ÖRNEK
z1 2
z1 = 1 + 3i, z2 = 2 – i ve z = e o ise İm(z) değerini bulalım.
z2
Çözüm

1 + 3i 2 (1 + 3 i) (2 + i) 2
z=c m == G
2–i ( 2 – i) (2 + i)
2
2 + i + 6i + 3i 2 2 2
= = G = c –1 + 7i m = 1 - 14i + 49i
4+ 1 5 25

48 14
=- - i
25 25

14
olduğundan İm(z) = - ’tir
25

193
 ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Dosya kâğıdı, kalem.

• z1 ve z2 gibi iki karmaşık sayı yazınız. Bu sayıları kullanarak

z1 z2
I. z ve z işlemlerini yapınız.
2 1
z1 z
II. e o ve 1 işlemlerini yapınız ve elde ettiğiniz sonuçları karşılaştırınız.
z z2
2

ALIŞTIRMALAR

Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

1.
a. z1 = 1 – 3i, z2 = 3 + 5i ise z1 + z2= .............
b. (a + 2b) + (a – 2)i = b + 3i ise a = ............. ve b = ............
c. z1 = 2 – 2i, z2= –3 + 3i ise 1– z2 = ................

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D", yanlışsa “Y” yazınız.

a. z1 = 2 – 3i, z2 = 3 + 5i ise z1 . z2 = 21 + i’dir.
b. i + (i)2 + (i)3 + (i)4 = 2i’dir.
c. a + 3 + 5bi = 7 – 15i ise a + b = 1’dir.

3. 3i4n+3 – 4i8n+2 + 5i12n+1 işleminin sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

A. 8 +2i B. –4 + 2i C. –4 – 2i D. 4 + 2i E. 4 – 2i

4. z1 = 1 + 2i ve z2 = 2 + 3i karmaşık sayılar veriliyor. Aşağıdaki işlemleri yapınız.

a. z1 + z2 b. z1 – z2 c. z1 . z2 ç. z1 : z2

5. Aşağıdaki karmaşık sayıları a + bi biçiminde yazınız.

1- i 3 - 2i i
a. b. 2 – i9 c. ç.
1+ i i 1–i

6. Re(z) = –̸3 ve İm(z) = ̸3 olan karmaşık sayıyı yazınız.

7. Aşağıdaki işlemlerin sonuçlarını a + bi biçiminde bulunuz.

a. (5–2i) + (–3 + 4i) b. (2 – 5i) – (1 – i) – (–3 + i) c. 4i (2i – 3)
ç. –i(1 + 2i) – 2(1 + i) d. (–1 – 3i) (2 + i) e. (̸3 – 2i)2
f. (1 – i) (1 + i) (1 – 2i) g. (2 – i)3 h. (2 – 2i)4

8. Aşağıdaki karmaşık sayıların mutlak değerini bulunuz.

3- i
a. z = 5 – 12i b. z = (1 – 2i) (2 + i) c. z = ç. z = (1 – ̸3 i)2
1 - 2i
9. – (1 + i) = z . (2 + 3i) eşitliğini sağlayan z sayısını bulunuz.

10. z + 5i = i . z + 1 eşitliğini sağlayan z sayısını bulunuz.

11. z = 2 – 3i sayısının çarpma işlemine göre tersini bulunuz.

194
 10.6.1.3. İKİNCİ DERECEDEN BİR BİLİNMEYENLİ DENKLEMİN KÖKLERİ İLE
KATSAYILARI ARASINDAKİ İLİŞKİLER

BİLGİ
b c
ax2 + bx + c = 0 denkleminin kökleri x1, x2 ise x1 + x2 = – ve x1 . x2 = ’dır.
a a

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
-b- 9 -b+ 9
ax2 + bx + c = 0 denkleminde; x 1 = ve x 2 = olduğundan
2a 2a

-b- 9 -b+ 9 - b- 9 - b + 9 - 2b b
• x 1 + x 2 = + = = = - ve
2a 2a 2a 2a a

-b - 9 -b + 9 (- b - 9 ) (- b + 9 ) (� = b2 – 4ac)
x 1 .x 2 = e o.e o=
2a 2a 4a 2
b2 - 9 b 2 - (b 2 - 4ac) b 2 - b 2 + 4ac 4ac c
= = = = = ’dır.
4a 2
4a 2
4a 2
4a 2 a

ÖRNEK
5x2 – 4x – 3 = 0 denklemi veriliyor. Bu denklemin kökleri x1, x2 ise x1 + x2 ve x1 . x2 işlemlerinin
sayısal değerlerini bulalım.

Çözüm
5x2 – 4x – 3 = 0 denkleminde; a = 5, b = – 4 ve c = – 3’tür.
b -4 4 c -3 3
x1 + x2 = - =- = ve x 1 .x 2 = = = - ’tir.
a 5 5 a 5 5
ÖRNEK
2x2 – 4x + 3 = 0 denklemi veriliyor. Bu denklemin kökleri x1, x2 ise aşağıdaki işlemleri hesaplayalım.
1 1
a. x1 + x2 b. x1. x2 c. + ç. (x1 – 8) (x2 – 8)
x1 x2
Çözüm

2x2 – 4x + 3 = 0 denkleminde; a = 2, b = – 4 ve c = 3’tür.

b -4 c 3 1 1 x2 + x1 2 4
a. x1 + x2 = – =- = 2 ’dir. b. x1 . x2 = = ’dir. c. + = = = ’tür.
a 2 a 2 x1 x2 x 1 .x 2 3 3
ç. (x1 – 8) (x2– 8) = x1.x2 – 8x1 – 8x2 + 64 2
3 3 99
= x1 . x2 – 8 (x1 + x2) + 64 = - 8.2 + 64 = - 16 + 64 = bulunur.
2 2 2
ÖRNEK
5
(m + 2) x2 –2mx – 5 = 0 denkleminde x1 + x2 = ise m değerini bulalım.
2
Çözüm
(m + 2)x2 – 2mx – 5 = 0 denkleminde a = m + 2, b = –2m ve c = –5’tir.
b 5 - 2m 5
x1 + x2 = – = �- =
a 2 m+ 2 2
5m + 10 = 4m � 5m – 4m = –10 � m = –10 bulunur.

195
 ÖRNEK
3
(m –3)x2 – 9x + 2m – 7 = 0 denkleminde x1 . x2 = ise m değerini bulalım.
2
Çözüm
Verilen denklemde a = m – 3, b = –9 ve c = 2m –7’dir.
c 3 2m - 7 3
x1 . x2 = = � =
a 2 m- 3 2
4m –14 = 3m –9 � 4m –3m = – 9 + 14

m = 5 bulunur.

ÖRNEK
(4m + 1)x2 + (m – 2)x – 1 = 0 denkleminin kökleri simetrik (mutlak değerleri eşit) ise m’yi ve denk-
lemin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm
(4m + 1)x2 + (m – 2)x – 1 = 0 denkleminin simetrik iki kökü varsa
x1 = –x2 yani x1 + x2 = 0’dır.
b m- 2 1
x1 + x2 = - =- = 0 �m≠- ve m = 2’dir.
a 4m + 1 4
m = 2 için (4 . 2 + 1)x2 + (2 – 2)x – 1= 0
1 1
9x2 – 1 = 0 � x1 = , x = - ’tür.
3 2 3
1 1
Denklemin çözüm kümesi Ç = ' - , 1 bulunur.
3 3

ÖRNEK
1 1 5
(m – 1)x2 – 2mx + m + 1 = 0 denkleminde + = ise m’nin alacağı değeri bulalım.
x1 x2 3
Çözüm
2m m+ 1
(m – 1)x2 – 2mx + m + 1 = 0 � x1 + x2 = ve x 1 .x 2 = ’dir.
m- 1 m- 1

1 1 5 x1 + x2 5
+ = � = ’tür. m ≠ 1, m ≠ –1 için
x1 x2 3 x 1 .x 2 3
2m
m- 1 5 2m 5
= � = � 6m = 5m + 5
m+ 1 3 m+ 1 3
m- 1 m = 5’tir.

ÖRNEK
x2 –mx + 10 = 0 denkleminde Ix1 – x2I = 3 ise m değerini bulalım.

Çözüm
-b+ i -b- i -b+ i -b- i 2 9 9
x1 = , x2 = � Ix1 – x2I = - = = ’dır.
2a 2a 2a 2a 2a IaI

x2 – mx + 10 = 0 denkleminde � = (–m)2 – 4 . 1 . 10 = m2 – 40 �Ω� = m 2 - 40 ’tır.

9 m 2 - 40
Ix1 – x2I = 3 � = = 3 � m2 – 40 = 9 ve m2 = 49 � m = � 7 bulunur.
a 1

196
 Kökleri Verilen İkinci Dereceden Denklemi Oluşturma

BİLGİ

Çözüm kümesi Ç = {x1, x2} olan ikinci dereceden denklem x2 – (x1 + x2)x + x1.x2 = 0 biçiminde
oluşturulur.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
b c
• ax2 + bx + c = 0 denkleminde x1 + x2 = – ve x1 . x2 = olduğunu biliyoruz.
a a
Verilen denklemin her iki tarafını a ile bölelim;
b c b c
ax2 + bx + c = 0 � x2 + x+ = 0 olur. Bu denklemde ve yerlerine denklemin kökleri
a a a a
cinsinden eşitlerini yazalım.

b c
x2 + x+ = 0 � x2 – (x1 + x2)x + x1 . x2 = 0 elde edilir. O hâlde, kökleri x1 ve x2 olan ikinci
a a
dereceden denklem x2 – (x1 + x2)x + x1 . x2 = 0 biçiminde oluşturulur.

ÖRNEK
Kökleri x1 = 4 ve x2 = –3 olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemi yazalım.

Çözüm
x1 = 4 ve x2 = –3 � x1 + x2 = 4 + (–3) = 1 ve x1 . x2 = 4 . (–3) = –12’dir.
x2 – (x1 + x2) x + x1 . x2 = 0 � x2 – (1) . x + (–12) = 0
x2 – x – 12 = 0’dır.

ÖRNEK
Kökleri x1 = 5 –̸3, x2 = 5 + ̸3 olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemi yazalım.

Çözüm
x1 + x2 = (5 – ̸3 ) + (5 + ̸3) = 5 – ̸3 + 5 + ̸3 = 10 ve
x1 . x2 = (5 – ̸3) (5 + ̸3) = 25 + 5̸3 – 5̸3 – 3 = 22’dir.
x2 – (x1 + x2) x + x1 . x2 = 0 � x2 – 10x + 22 = 0 bulunur.

ÖRNEK
2x2 + 3x –2 = 0 denkleminin kökleri x1 ve x2’dir. Kökleri x1 + 4, x2 + 4 olan denklemi yazalım.

Çözüm
Yazılacak denklemin kökleri � = x1 + 4, � = x2 + 4 olsun.
Kökleri � ve � olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem x2 – (� + �)x + � . � = 0 biçimindedir.
b 3 c
2x2 + 3x –2 = 0 denkleminde x1 + x2 = – =– ve x 1 .x 2 = = –1 ’dir.
a 2 a
� = x1 + 4 ve � = x2 + 4 ise � + � ve � . � değerlerini bulalım.

197
 3 13
� + � = (x1 + 4) + (x2 + 4) = x1 + x2 + 8 = – +8= ve
2 2
� . � = (x1 + 4) . (x2 + 4) = x1 . x2 + 4x1 + 4x2 + 16
3
= x1 . x2 + 4(x1 + x2) + 16 = –1 + 4 c – m + 16 = –1 – 6 + 16 = 9’dur.
2
13
x2 –(� + �) x + � . � = 0 � x2 – c m x + 9 = 0 ve 2x2 – 13x + 18 = 0 bulunur.
2

ÖRNEK
x2 + 3x – 1 = 0 denkleminin kökleri x1 ve x2’dir. Kökleri � = 3x1 + 5, � = 3x2 + 5 olan denklemi yazalım.

Çözüm
x2 + 3x – 1 = 0 denkleminde x1 + x2 = –3, x1 . x2 = –1’dir.
� + � = (3x1 + 5 ) + (3x2 + 5) = 3(x1 + x2) + 10 = 3 (–3) + 10 = 1’dir.
� . � = (3x1 + 5) (3x2 + 5) = 9x1x2 + 15x1 + 15x2 +25
= 9x1x2 + 15(x1 + x2) + 25
= 9(–1) + 15(–3) + 25 = –9 – 45 + 25 = –29’dur.
x2 – (� + �) x + � . � = 0 � x2 – x – 29 = 0 bulunur.

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıda verilen denklemlere göre noktalı yerleri doldurunuz.

a. 3x2 + 2x –1 = 0 denkleminde; x1 + x2 = .......... ve x1 . x2 = .........
b. 4x2 – 5x – 3 = 0 denkleminde; x1 + x2 = .......... ve x1 . x2 = ..........
c. 2x2 + 7x + 3 = 0 denkleminde; x1 + x2 = .......... ve x1 . x2 = ..........
ç. 5x2 – x – 1 = 0 denkleminde; x1 + x2 = .......... ve x1 . x2 = ..........

2. x2 + 3x – 2 = 0 denkleminin kökleri x1, x2’dir. Denklemin köklerini bulmadan aşağıda verilen

ifadelerin değerlerini hesaplayınız.
x1 x2
a. x21 x2 + x1 x22 b. (x1 + 2) (x2 + 2) c. + ç. 5x1x2 – 4x1 – 4x2
x 1 –2 x 2 –2

1 1
3. 2x2 + x – 1 = 0 denkleminin kökleri x1, x2 ise + işleminin sonucu kaçtır?
2x 1 – 4 2x 2 – 4

1 3 1
A. - B.- C. D. 1 E. 2
2 2 2

4. Toplamları 12, çarpımları 35 olan iki sayıyı bulmak için kurulan denklemi yazınız ve sayıları bu-
lunuz.

5. Aşağıda çözüm kümeleri verilen ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemleri yazınız.
a. {–2, 7} b. {–4, –1} c. {0, 3} ç. {5}

a b 2 2
d. {1 – ̸3, 1 + ̸3 } e. ' , 1 f. ) , 3
b a 5– 3 5 + 3

198
 1 1
6. 3x2 – 5x – 2 = 0 denkleminin kökleri x1, x2’dir. Kökleri; � = ve � = olan ikinci dereceden
x1 x2
denklemi yazınız.

7. 5x2 + 3x – 2 = 0 denkleminin kökleri x1, x2’dir. Kökleri � = 5x1 ve � = 5x2 olan ikinci dereceden
denklemi yazınız.

8. 10x2 + x – 2 = 0 denkleminin kökleri x1, x2’dir. Kökleri � = 2x1 –1 ve � = 2x2 – 1 olan ikinci de-
receden denklemi yazınız.

9. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

1
a. mx2 – (m–1)x – 6 = 0 denkleminde x1 + x2 = ise m = .......
2
1 1
b. 3mx2 – x – m + 3 = 0 denkleminde + = –1 ise m = .......
x1 x2

c. x2 + mx – 2m – 1 = 0 denkleminde Ix1 – x2I = 4 ise m = .......

10. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. (m + 1)x2 – x – 5m – 1 = 0 denkleminde x1 . x2 = – 3 ise m = 1’dir.

3
b. x2 – (2m – 3)x – 3m = 0 denkleminde kökler simetrik ise m = ’dir.
2
c. x2 – (m + 3)x + 3m = 0 denkleminde x1 = x2 ise m = 2’dir.

11. x2 – 2mx + 3m + 1 = 0 denkleminde köklerinin geometrik ortası ` x 1 .x 2 j, köklerinin aritmetik ortası

x + x2
c 1 m’nın 4 ’i ise m değerini bulunuz.
2 5

12. x2 + (m + 1)x – 5m = 0 ve x2 + mx – 4m = 0 denklemlerinin birer kökleri ortak ise m’nin alacağı

değerleri bulunuz.

13. x2 – (m + 1)x + 2m – 2 = 0 denkleminin kökleri arasında 5(x1 + x2) = 2x1.x2 bağıntısı varsa m kaçtır?
A. –10 B. –9 C. 7 D. 8 E. 9

14. x2 – 3x + m = 0 ve x2 + x + m – 2 = 0 denklemleri veriliyor. Birinci denklemin köklerinden biri,

ikinci denklemin köklerinden birinin 2 katı ise m değerini bulunuz.

199
 10.6.2. İKİNCİ DERECEDEN FONKSİYONLAR VE GRAFİKLERİ
Birinci dereceden y = ax + b biçimindeki fonksiyonların grafikleri bir doğru; İkinci dereceden
f(x) = ax2 + bx + c biçimindeki fonksiyonların grafikleri de bir eğridir (paraboldür).
Aşağıdaki resimlerde görülen köprü kemerinin eğrisi de uydu iletişimini sağlayan çanak antenin
merkezinden geçen kesitine ait eğri de bir paraboldür.

Yanda ABD’nin Missouri şehrinde bulunan ve gökku-

şağının benzeri olan bir anıt görüyorsunuz. Bu anıt parabo-
lik bir yapıdır. Bu anıtın kemer eğrisi bir paraboldür.

10.6.2.1. İKİNCİ DERECEDEN FONKSİYONLAR VE GRAFİKLERİNİN ÇİZİMİ

İkinci Dereceden Bir Değişkenli Fonksiyon

BİLGİ

a, b, c � � ve a ≠ 0 olmak üzere,
f : � Æ �, f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonuna ikinci dereceden bir değişkenli fonksiyon denir.

ÖRNEK
2
f(x) = (n – 3)xn –7 + 4x + 2 fonksiyonu veriliyor. Bu fonksiyonun n’nin hangi değeri için ikinci dere-
ceden bir fonksiyon olacağını bulalım.

Çözüm
2–7
Verilen fonksiyon f(x) = (n – 3)xn + 4x + 2 = ax2 + bx + c biçiminde ise n – 3 = a ≠ 0 ve n2 – 7 = 2
olmalıdır.
n2 – 7 = 2 � n2 = 9 ve n = � 3’tür.
n = 3 � f(x) = (3 – 3) x9–7 + 4x + 2 = 4x + 2 ve
n = –3 � f(x) = (–3 –3)x9–7 + 4x + 2 = –6x2 + 4x + 2 bulunur.
Buna göre verilen fonksiyon n = –3 için ikinci dereceden, n = 3 için birinci dereceden bir fonksiyon-
dur.

200
 İkinci Dereceden Bir Değişkenli Foksiyonun Grafiğinin Tepe Noktası, Eksenleri Kestiği Noktalar
ve Simetri Ekseni
f(x) = ax2 + bx + c Fonksiyonunun Grafiğinin Tepe Noktası

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
b c
f(x) = ax2 + bx + c = a c x 2 + x + m Y Y
a a T(r, k)
y = ax2 + bx + c
a>0
b b 2 b 2c
= a =x 2 + x+c m -c m + G 0
X 0 a<0 X
a 2a 2a a
T(r, k)
b 2 4ac - b 2
= a =c x + m + G
2a 4a 2
b 2 4ac - b 2
= ac x + m + ’dır.
2a 4a

b 4ac–b 2
= –r ve = k alınırsa verilen fonksiyon, f(x) = a(x – r)2 + k şeklinde ifade edilir.
2a 4a

b 4ac - b 2
Bu fonksiyonda x = – = r için f (r) = k = ’dır.
2a 4a

x = r için elde edilen (r, f(r)) = (r, k) noktası fonksiyonun tepe noktasıdır.

b 4ac - b 2 o
T(r, k) = T(r, f(r)) = T e – , ’dır.
2a 4a

• a > 0 � a(x – r)2 > 0 olduğundan f(r) = k fonksiyonun en küçük değeridir.

• a < 0 � a(x – r)2 < 0 olduğundan f(r) = k fonksiyonun en büyük değeridir.

ÖRNEK
f(x) = –x2 + 8x + 2 fonksiyonu veriliyor. Bu fonksiyonun tepe noktasını bulalım.

Çözüm
b , 4ac - b 2 o
f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunun grafiğinin tepe noktası T(r,k) = T e - ’dır.
2a 4a
I. Yol
a = –1, b = 8, c = 2 olduğundan

b 8 4ac - b 2 4. (–1) .2 - 8 2 –8 - 64 –72

r= – =– =4 ve k= = = = = 18 ’dir.
2a 2. ( – 1) 4a 4. (–1) –4 –4

Fonksiyonun tepe noktası T(r, k) = T(4, 18) bulunur.

Verilen fonksiyonda a = –1 < 0 olduğundan k = 18 fonksiyonun en büyük değeridir.

201
 II. Yol
Verilen fonksiyonu f(x) = a(x – r)2 + k biçiminde yazalım:
f(x) = –x2 + 8x + 2 = –(x2 – 8x –2) = –(x2 – 8x + 16 – 16 – 2)
= – (x–4)2 + 18 = a(x – r)2 + k eşitliğinden
T(r, k) = T(4, 18) bulunur.

ÖRNEK
f(x) = x2 – 6x + 9 fonksiyonun tepe noktasını bulalım.

Çözüm
f(x) = x2 – 6x + 9 = (x – 3)2’dir. f(x) = (x – 3)2 = a(x – r)2 + k ise
a = 1 > 0, r = 3 ve k = 0’dır. T(r, k) = T(3, 0) bulunur.
Fonksiyonun en küçük değeri f(r) = k = 0’dır.

ÖRNEK
Yandaki grafik, avcıların atış antrenmanlarında kullan-
Y
dıkları bir hedefin aldığı yolu göstermektedir. Hedefin atıldı-
ğı nokta orijin ve hedefin aldığı yolun denklemi de Hedefin
1 2 düştüğü
y=x– x olduğuna göre; T
80 nokta
a. Avcı tarafından vurulamayan bir hedefin yere düştü- X
0 Hedefin atıldığı A
ğü noktanın fırlatma noktasına olan uzaklığını bulalım.
nokta
b. Fırlatılan hedefin yerden en fazla ne kadar yüksel-
diğini bulalım.

Çözüm

1 2
a. y = f(x) = x – x fonksiyonunda x = 0 � f(0) = 0'dır.
80

1 2 80–x
y = 0 � x– x = 0 ve x c m = 0 denkleminden x1 = 0, x2 = 80 bulunur.
80 80

Buna göre vurulamayan hedefin düştüğü A noktasının fırlatma noktasına olan uzaklığı 80 br'dir.

b 1 1
b. Tepe noktası T(r, k) � r = – =- = = 40 ’tır.
2a 1 1
2c - m
80 40
1
k = f(r) = f(40) = 40 – .40 2
80

1
= 40 – . 1 600 = 40 – 20 = 20’dir.
80
Buna göre hedef yerden 20 br yükselmiştir.

202
 f(x) = ax2 + bx + c Fonksiyonunun Grafiğinin Eksenleri Kestiği Noktalar ve Simetri Ekseni

ETKİNLİK

Araç ve Gereçler: Dosya kâğıdı, kalem.

a. f(x) = x2 – 4x – 12 fonksiyonunun eksenleri kestiği noktaları ve simetri ekseninin denklemini
bulalım.

• x = 0 için f(0) değerini bulunuz. (0,f(0)) noktası, f fonksiyonunun grafiğinin hangi ekseni kestiği
noktadır?
• y = 0 için x2 – 4x – 12 = 0 denkleminin köklerini bulunuz. Denklemin kökleri x1 ve x2 ise (x1, 0),
(x2, 0) noktaları, f fonksiyonunun grafiğinin hangi ekseni kestiği noktalardır?
x1 + x2 b
• Denkleminin kökleri x1 , x2 iken x1 + x2 değerini, ve – = r değerini bulunuz.
2 2a

• Koordinat sistemi üzerinde; (x1, 0), (x2, 0) ve (r1, 0) noktalarını gösteriniz. (x1, 0) ile (x2, 0)
noktasının (r, 0) noktasına göre simetrik olup olmadığını belirtiniz.
b
• x = r = – doğrusunun, f fonksiyonunun grafiğinin (parabolün) simetri ekseni olduğunu fark
2a
ettiniz mi?

b. Benzer şekilde, f(x) = x2 – 4x + 4 ve f(x) = x2 + 2x + 6 fonksiyonlarının eksenleri kestiği nok-

taları ve simetri eksenlerinin denklemlerini bulunuz.

ÖRNEK
f : � Æ �, f(x) = x2 + 6x – 1 fonksiyonu verili-
f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunun
yor. b
grafiğinin simetri ekseni x = –
a. f fonksiyonunun grafiğinin eksenleri kestiği 2a
noktaları ve simetri ekseninin denklemini bulalım. doğrusudur.

b. x = –2 için A(–2, n) noktasının x = r doğrusu-

na göre simetriği olan Aı noktasının f fonksiyonunu sağladığını gösterelim.

Çözüm
a. f(x) = x2 + 6x – 1 fonksiyonunda,
• x = 0 � f(0) = –1’dir. (0, –1) noktası f fonksiyonun grafiğinin y eksenini kestiği noktadır.
y = 0 � x2 + 6x –1 = 0 ve � = b2 –4ac = 62 – 4 . 1. (–1) = 36 + 4 = 40,

–b - 9 –6 - 40 –6 - 2 10 –6 + 2 10
x1 = = = = –3 - 10 ve x 2 = = –3 + 10 ’dur.
2a 2.1 2.1 2
Grafiğin x eksenini kestiği noktalar; (–3 –Ω10, 0) ve (–3 + Ω10, 0)’dır. x = –3 Y

b 6 Simetri
•r=– =- = - 3 ’tür. x = –3 doğrusu simetri eksenidir. ekseni
2a 2.1

b. x = –2 � f(–2) = (–2)2 + 6 . (–2) + 1 = 4 – 12 – 1 = –9’dur.

0
X
A(–2, –9) noktası f fonksiyonunun elemanıdır. Bu nokta f fonksiyonu-
nun grafiği üzerindedir.
Bu noktanın x = –3 doğrusuna göre simetriğini bulalım: Aı(–4, –9) A(–2, –9)

203
 Yandaki açıklamaya göre A(–2, –9) noktası- 1 azalır 1 azalmış
ı
nın x = – 3 doğrusuna göre simetriği A (–4, –9) nok-
Aı(–4, –9) x = –3 A(–2, –9)
tasıdır.
x x = – 4 için f(–4) = (–4)2 + 6(–4) –1
değişmez
= 16 – 24 – 1 = –9’dur.
O hâlde, Aı(– 4, – 9) noktası f fonksiyonunun grafiği üzerindedir.

ETKİNLİK

a- Araç ve Gereçler: Dosya kâğıdı, cetvel, kalem.

1. Yandaki köprü modelini dosya kâğıdına çiziniz.

• Köprünün 1. ayağını y ekseni, yolu da x ekseni

kabul edip bir koordinat sistemi çiziniz.
• Bu durumda, köprü üzerindeki kemer çizgisinin
x2
denklemi f(x) = x –  fonksiyonun grafiği ola-
60
rak kabul edilirse;

a. Köprü ayakları arasındaki uzaklığı bulunuz.

b. Kemerin tepe noktasının yola olan uzaklığını bulunuz.

ALIŞTIRMALAR

1. f : � Æ � f(x) = 2x2 – 6x + 3 fonksiyonunun en küçük değerini bulunuz.
2. f : � Æ �, f(x) = –3x2 – 12x + 4 fonksiyonunun en büyük değerini bulunuz.
3. Aşağıdaki tabloda boş yerleri doldurunuz.

Grafiğin eksenleri kestiği noktalar

Simetri
Fonksiyon Tepe noktası y eksenini x eksenini
ekseni
kestiği nokta kestiği noktalar
b 4ac–b 2 o
f(x) = ax2 + bx + c T(r,k) = T e – , x=r=–
b (0, y) (x1, 0), (x2, 0)
2a 4a 2a

f(x) = 2x2 + 4x + 2
f(x) =–3x2 + 4x + 2
f(x) = 2x2 + 4x
f(x) = 5x2 + 10
f(x) = 4x2
f(x) = 3(x–2)2
f(x) = 2(x + 1)2 + 3
f(x) = (x – 2) (x + 3)
f(x) = x2 – 4

204
 İkinci Dereceden Fonksiyonların Grafiklerinin Çizimi

BİLGİ
Analitik düzlemde, f= {(x, y): y= ax2 + bx + c, a, b, c, x � � ve a ≠ 0} kümesinin elemanlarına kar-
şılık gelen noktaların kümesine f fonksiyonunun grafiği; ikinci dereceden bir değişkenli fonksiyonların
grafiklerine de parabol denir.

• Çay bardağına konulan şekerin erimesi için yapılan karıştırmada çay bardağındaki çayın aldığı
şekil (çayın konumu) bir parabol eğirisinin ekseni etrafında dönmesi ile oluşan şeklin benzeridir.

• Aşağıdaki 1. şekilde topun; 2. şekilde de hortumdan çıkan suyun izlediği yollar birer parabol par-
çasıdır.

Parabol parçası

Parabol parçası

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
y = ax2 + bx + c, y = a(x – r)2 + k ve y = a(x – x1) (x – x2) şeklinde verilen ikinci dereceden fonk-
siyonların grafikleri çizilirken aşağıdaki işlemler sıra ile yapılır.
1. Grafiğin tepe noktası bulunur.
2. Grafiğin eksenleri kestiği noktalar bulunur.
3. Değişim tablosu yapılır. Tablonun yatay çizgisinin üst kısmı sayı doğrusu olarak alınır. Bu sayı
doğrusunun sol uç noktası eksi sonsuz (– ∞); sağ uç noktası da artı sonsuz (+ ∞) simgeleri ile be-
lirtilir. Bulunan özel noktalar bu tablo üzerinde gösterilir. Fonksiyondaki değişimler (artan ve azalan
olduğu bölgeler) tablo üzerinde ya da biçiminde oklarla belirtilir.
4. Simetri ekseninin denklemi bulunur.
5. Fonksiyonun grafiği a’nın işaretine göre y ekseninin “+” ya da “–” tarafından başlanarak özel
b
noktalardan geçirilip x = r = – doğrusuna göre (simetri eksenine göre) simetrik çizilir.
2a

I. � Æ �, f(x) = ax2 + bx + c Biçimindeki Fonksiyonların Grafikleri

ÖRNEK
f : � Æ �, f(x) = x2 + 2x – 3 fonksiyonunun grafiğini çizelim.

Çözüm
Verilen fonksiyonun grafiğini çizmek için yukarıda belirtilenleri sıra ile yapalım.

205
 1. Tepe noktasının koordinatları:
b 2
T (r, k) = T(r, f(r))’dir. r = – =– = –1 ve
2a 2. 1
k = f(r) = f(–1) = (–1)2 + 2 . (–1) –3 = 1 – 2 – 3 = –4’tür. T(–1, –4) bulunur.
2. Eksenleri kestiği noktalar:
x = 0 � f(0) = – 3’tür. Parabol y eksenini (0, –3) noktasında keser.
y = 0 � x2 + 2x – 3 = 0
(x – 1) (x + 3) = 0 � x1 = 1 veya x2 = – 3’tür. Y

Parabol x eksenini (–3, 0), (1, 0) noktalarında keser.

3. Değişim tablosu: Simetri
ekseni
x – ∞ –3 –1 1 +∞
f
y = f(x) + ∞ 0 –4 0 +∞
Tepe –3 –1 0 X
1
noktası

4. Simetri ekseni x = –1 doğrusudur.

5. Grafiğin çizimi yanda yapılmıştır. İnceleyiniz. –3

–4
ÖRNEK T(–1, –4)
f : � Æ �, f(x) = –x2 + 4x + 5 fonksiyonunun grafiğini çizelim.

Çözüm
f : � Æ �, f(x) = –x2 + 4x + 5 fonksiyonunda;
1. Tepe noktasının koordinatları:
b 4
r=– =– = 2 ve k = f(2) = – (2)2 + 4 . 2 + 5 = –4 + 8 + 5 = 9’dur.
2a 2(–1)

T(r, k) = T(2, 9) bulunur.

2. Eksenleri kestiği noktalar:

x = 0 � f(0) = 5’tir. Parabol y eksenini (0, 5) noktasında keser. Y
y = 0 � –x2 + 4x + 5 = 0 � –(x2 – 4x – 5) = – (x + 1) (x – 5) = 0
x1 = –1 veya x2 = 5’tir. T(2,9)
9
Parabolün x eksenini kestiği noktalar (–1, 0), (5, 0)’dır.
3. Değişim tablosu: 5 Simetri
ekseni
x –∞ –1 2 5 +∞
y = f(x) – ∞ 0 9 0 –∞
Tepe –1 5
X
noktası 0 2

4. Simetri ekseni x = 2 doğrusudur. x=2

5. Grafiğin çizimi yanda yapılmıştır. İnceleyiniz.
II. � Æ �, f(x) = ax2 Biçimindeki Fonksiyonların Grafiği
y = ax2 fonksiyonunda b = c = 0 olduğundan tepe noktası T(0, 0) ve simetri ekseni denklemi x = 0
olan doğrudur. Yani y eksenidir.

206
 ÖRNEK
1
a. Aşağıda y = x2, y = 2x2 ve y = x2 fonksiyonlarının grafikleri aynı koordinat sisteminde çizilmiş-
2
tir. İnceleyiniz.
Y

x –∞ –2 0 2 +∞
8
y = x2 +∞ 4 0 4 +∞ y = 2x2
y = x2
4
y = 2x2 +∞ 8 0 8 +∞ 1 2
2 y= x
2
1 2
y= x +∞ 2 0 2 +∞ –2 0 2 X
2 Tepe
noktası

f(x) = ax2 fonksiyonunda a > 0 için a sayısı artarak değişirse parabolün kolları y eksenine yaklaşır.
Azalarak değişirse parabolün kolları y ekseninden uzaklaşır.
1
b. y = –x2, y = –3x2, y = – x2 fonksiyonlarının grafikleri de aşağıda aynı koordinat sisteminde
2
çizilmiştir. İnceleyiniz.

Y
x –∞ –1 0 –1 +∞

–1 0 1
y = –x2 –∞ –1 0 –1 –∞ X
` 1, - j
1
–1 4
y = –3x2 –∞ –3 0 –3 –∞ 1 2
y=- x
–3 4
1 2 1 1 y = –x2
y=- x –∞ - 0 - –∞
4 4 Tepe 4
y = –3x2
noktası

f(x) = ax2 fonksiyonunda a < 0 için a sayısı artarak değişirse parabolün kolları y ekseninden uzak-
laşır. Azalarak değişirse parabolün kolları y eksenine yaklaşır.

III. � Æ �, f(x) = ax2 + c Biçimindeki Fonksiyonların Grafikleri

• y = ax2 + c fonksiyonunda b = 0 olduğundan tepe noktası T(0, c)’dir.
• Simetri ekseni y eksenidir.
• Parabol y eksenini T(0, c) noktasında keser.

ÖRNEK
�’den �’ye tanımlı aşağıda verilen fonksiyonların grafiklerini çizelim.
a. y = 2x2 + 1 b. y = –x2 + 2

Çözüm
a. • y = 2x2 + 1 fonksiyonunda tepe noktası T(0, 1)’dir.
• x = 0 � y = 1’dir. Fonksiyonun grafiği y eksenini (0, 1) noktasından keser.
• y = 0 � 2x2 + 1 = 0 denkleminin gerçek kökleri yoktur. Fonksiyonun grafiği x eksenini kesmez.
Simetri ekseni y eksenidir.

207
 Y
x –∞ 0 +∞

y = 2x2 + 1 +∞ 1 +∞
y = 2x2 + 1
Tepe 1

noktası X
0

b. • y = –x2 + 2 fonksiyonunda tepe noktası T(0, 2)’dir.

• x = 0 � y = 2’dir. Grafik y eksenini (0, 2) noktasından keser.
• y = 0 � –x2 + 2 = 0 denkleminden, x1 = –�, x2 = � bulunur. Grafik x eksenini (–�, 0), (�, 0)
noktasından keser. Simetri ekseni y eksenidir.
Y

x –∞ –� 0 � –∞ 2

y = –x2 + 2 –∞ 0 2 0 –∞
–� �
X
Tepe 0
noktası y = –x2 + 2

IV. � Æ �, y = ax2 + bx Biçimindeki Fonksiyonların Grafikleri

ÖRNEK
�’den �’ye y = x2 + 3x fonksiyonunun grafiğini çizelim.

Çözüm
y = x2 + 3x fonksiyonunda a = 1, b = 3 ve c = 0’dır.
Tepe noktasının koordinatları
b 3 3
r=– =– =–
2a 2.1 2 3 9
� T c- ,- m
2 4
4ac – b2 0–9 9
k= = =– ’tür.
4a 4.1 4 Y

Grafiğin y eksenini kestiği nokta,

x = 0 için y = 0 � O(0, 0)’dır. 3 y = 2x2 + 3
-
2
Grafiğin x eksenini kestiği noktalar, X
A(–3, 0) O(0, 0)
y = 0 için x2 + 3x = 0 � x(x + 3) = 0 ve

x = 0 veya x = –3’tür. O(0, 0), A(–3, 0)’dır. 3 9

T c- ,- m
2 4
3
x –3 – 0
–∞ 2 +∞

y = f(x) = x2 + 3x +∞ 0 9 0 +∞
–
4
Tepe noktası

208
 V. � Æ �, f(x) = a(x – r)2 Biçimindeki Fonksiyonların Grafikleri

ÖRNEK
� Æ �’ye tanımlı aşağıdaki fonksiyonların grafiklerini çizelim.
a. f(x) = 2(x – 1)2 b. f(x) = – (x + 2)2

Çözüm
f(x) = a(x – r)2 biçimindeki fonksiyonların tepe noktaları x ekseni üzerindedir. Eğrileri x eksenine
teğet olup tepe noktaları T(r, 0)’dır.
a. y = 2(x – 1)2 fonksiyonunda, T(r, k)= T(1, 0)’dır.
Grafiğin eksenleri kestiği noktalar
x = 0 � y = 2(0 – 1)2 = 2’dir. Grafik y eksenini A(0, 2) noktasında keser.
y = 0 için 2(x – 1)2 = 0 denkleminin kökleri x1 = x2 = 1’dir.
Grafik x eksenine (1, 0) noktasından teğettir. Bu nokta, parabolün tepe noktasıdır. Aşağıda değişim
tablosu yapılmış ve grafiği çizilmiştir.
Y

A(0, 2) y = 2( x – 1)2
x –∞ 0 1 +∞

y = f(x) +∞ 2 0 +∞
Tepe X
0 T(1, 0)
noktası

b. y = f(x) = – (x + 2)2 fonksiyonu a seçeneğinde verilen fonksiyonun benzeridir. Bu fonksiyon da

a < 0’dır. Aşağıda bu fonksiyonun değişim tablosu yapılmış ve grafiği çizilmiştir.
Y

T(–2, 0) X
x –∞ –2 0 +∞
0
y = f(x) –∞ 0 –4 –∞
Tepe
noktası
A(0, –4)
y = –( x + 2)2
VI. � Æ �, f(x) = a(x – r)2+ k Biçimindeki Fonksiyonların Grafikleri

ÖRNEK
� Æ �’ye tanımlı aşağıda verilen fonksiyonların grafiklerini çizelim.
a. f(x) = (x – 2)2 + 4 b. f(x) = – 2(x + 1)2 + 8

Çözüm
a. f(x) = (x – 2)2 + 4 fonksiyonunda T(r, k) = T(2, 4)’tür.
x = 0 � y = (0 – 2)2 + 4 = 4 + 4 = 8’dir. Grafik y eksenini A(0, 8) noktasında keser.
y = 0 � (x – 2)2 + 4 = 0’dır. Bu denklemin �’de çözüm kümesi � ’ dir. Y
Grafik x eksenini kesmez. y = (x – 2)2 + 4
Aşağıda değişim tablosu yapılmış ve yanda grafiği çizilmiştir. A(0, 8)

x –∞ 0 2 +∞ 4 T(2, 4)
y = f(x) +∞ 8 4 +∞
X
Tepe 0 2
noktası

209
 b. f(x) = –2(x + 1)2+8 = a(x – r) 2 + k fonksiyonunda T(r, k) = T(–1, 8)’dir.
• x = 0 � y = –2(0 + 1)2 + 8 = –2 + 8 = 6’dır. Grafik y eksenini A(0, 6) noktasından keser.
• y = 0 � –2(x + 1)2 + 8 = 0 � –2x2 –4x + 6 = 0’dır.
Bu denklemin kökleri; –2(x2 + 2x –3) = 0 � (x + 3) (x – 1) = 0 � x1= –3 veya x2 = 1’dir. Grafik
x eksenini (–3, 0) ve (1, 0) noktalarında keser.
Y
Aşağıda değişim tablosu yapılmış ve yanda grafiği çizilmiştir. T 8

–3 0 1 +∞ 6
x –∞ –1
y = –2(x + 1)2 + 8
y = f(x) –∞ 0 8 6 0 –∞
–3 –1 1
Tepe X
0
noktası

VII. � Æ �, f(x) = (x –x1) (x – x2 ) Biçimindeki Fonksiyonların Grafikleri

ÖRNEK
�’den �’ye f(x) = (x + 3) (x – 2) fonksiyonunun grafiğini çizelim.

Çözüm
f(x) = (x – 3) ( x + 2) fonksiyonunda:
• x = 0 � f(0) = (0 + 3) (0 – 2) = –6’dır. Grafiğin y eksenini kestiği nokta (0, –6)’dır.
• y = 0 � (x + 3) (x – 2) = 0 ve x1 = –3 veya x2 = 2’dir. Grafik x eksenini (–3, 0) ve (2, 0) noktala-
rında keser.
b x1 + x2 -3 + 2 1 1 1 1 5 -7 35
• r = - = = = - ’dir. k = f c - m = c - + 3 mc - - 2 m = . =- ’tür.
2a 2 2 2 2 2 3 2 2 4
1 , 35
T(r, k) = c - - m ’tür. Y
2 4
1 1
• Simetri ekseni x = – doğrusudur.
2 -
2
0 2 X
–3
• Aşağıda değişim tablosu yapılmış ve yanda grafiği çizilmiştir.
1
x –∞ –3 - 2 +∞
2
y = (x) +∞ 0 35 0 +∞
-
4 –6
Tepe
35
noktası -
T 4

Dinamik Matematik / Geometri Yazılımı ile İkinci Dereceden Fonksiyonların Grafiklerinin

Çizimi

ETKİNLİK

Araç ve Gereçler: Dosya kâğıdı, kalem, Geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.
1. Geogebra yazılım programını açınız. Açılan sayfanın sağında perspektifler başlığı altındaki
“cebir ve grafik” seçeneğini tıklayınız. Sayfanın altındaki giriş bölümüne a = 1 yazıp “enter” tuşunu
tıklayınız. Aynı işlemi b = 1 ve c = 1 yazarak yapınız.

210
• Cebir penceresinde oluşan a = 1, b = 1 ve c = 1 ifadelerinin önlerindeki “o” simgelerini sıra ile
tıklayınız. Her tıklamada grafik bölümünde sürgüler oluşacaktır.
• Üstteki araç çubuğu bölümünde üzerinde ok bulunan ilk düğmeyi tıkladıktan sonra sıra ile sürgü-
ler üzerine gelerek tıklayınız ve her sürgüyü sağa kaydırınız.
• Giriş bölümünü tıklayarak “a*x�2 + b*x + c” cebirsel ifadesini yazacağız.
• Giriş bölümüne a yazıp ? tuşunu tıklayınız. x yazıp büyük harf seçeneğini basarak 3’ü iki kez
tıklayınız. x’in üzerinde oluşan �� simgelerinden birini silip 2 yazınız. Sonra + b* x + c ifadesini
yazarak “enter” tuşunu tıklayınız. Cebir penceresinde yazılı olan f(x) = 1x2 + 1x + 1 fonksiyonunun
grafiğini çizmiş oldunuz.
• Araç çubuğundaki üzerinde ok bulunan düğmeyi tıkladıktan sonra, sürgüler üzerindeki noktaları
tıklayarak her sürgüyü sağa ya da sola kaydırdığınızda cebir penceresindeki denklem hem de
parabol eğrisi dinamik olarak değişir.
• c = 0 olduğunda grafik nereden geçiyor.
• b = 0 olduğunda nasıl bir fonksiyon elde ettiniz?
• Hangi durumlarda parabol x eksenini kesiyor ya
da kesmiyor?
• Parabolün x eksenini kestiği noktaların f(x) = 0
denkleminin kökleri olduğunu hatırlayınız. Cebir
penceresinde gördüğünüz cebirsel değişiklikleri
çizim alanında da görünüz.
• Parabol x eksenine teğet olduğunda oluşturduğu-
nuz denklemde b2 – 4ac ifadesini hesaplayınız.
• a < 0 içinde uygulamalar yapınız.
• a = 1, b = 4 ve c = 4 olduğunda oluşan grafiği dosya kâğıdına da çiziniz. �yı bulunuz.

2. Geogebra yazılım programını açınız. Sağdan, “cebir ve grafik” seçeneğini tıklayınız.

• Giriş bölümüne aşağıda verilen fonksiyonları sıra ile yazıp “enter” tuşunu tıklayarak grafiklerini
çiziniz.
• Her grafiğin eksenleri kestiği noktaları belirtiniz.
a. y = x2 – 4 b. y = x2 + x – 6 c. y = x2 + 2
ç. y = x2 – 4x + 4 d. y = –x2 + 2 e. y = 2x2 – x – 6

ALIŞTIRMALAR
1. R’den R’ye tanımlı, aşağıda verilen foksiyonların grafiklerini çiziniz.
1
a. y = –3x + 2 b. y = x 2 c. y = –3x2 ç. y = x2 – 1
2
d. y = x2 + 1 e. y = –2x2 + 3 f. y = (x – 1)2 g. y = (x + 1)2

h. y = –(x – 2)2 ı. y = (x + 1)2 – 2 i. y = 2(x – 2)2 + 3 j. y = –2(x – 1)2 + 4

k. y = x2 – 4x + 3 l. y = x2 + 2x + 4 m. y = –x2 – 2x + 1

211
 Grafiği Üzerinde Tepe Noktası İle Herhangi Bir Noktası Verilen İkinci Dereceden Fonksiyonu
Oluşturma
ÖRNEK
Tepe noktası T(1, –4) olan ve A(4, 5) noktasından geçen ikinci dereceden fonksiyonun denklemini
yazalım.

Çözüm
Tepe noktası T(r, k) olan parabolün denklemi;
y = f(x) = a(x – r)2 + k’dir.
T(1, – 4) � f(x) = a(x –1)2 – 4’tür.
Parabol A(4, 5) noktasından geçtiğinden bu nokta parabolün denklemini sağlar.
f(4) = 5’tir. A(4, 5) � 5 = a(4 – 1)2 – 4
5 = a . 9 – 4 � 9a = 9 dan, a = 1’dir.
f(x) = a(x – 1)2 – 4 = 1 . (x – 1)2 – 4 = x2 – 2x + 1 – 4
= x2 – 2x – 3 bulunur.

ÖRNEK
Denklemi, f(x) = (m + 2)x2 – 2mx + m – 4 olan parabol x eksenine teğet ise m’nin değerini ve tepe
noktasının koordinatlarını bulalım.

Çözüm
Parabolün tepe noktası x ekseni üzerinde ise T(r, k) = T(r, 0) ve f(x) = 0 denkleminde � = 0 olmalıdır.
(m + 2)x2 – 2mx + m – 4 = 0 denkleminde;
� = b2 – 4ac = (–2m)2 – 4(m + 2) (m – 4)
= 4m2 –4(m2 – 2m – 8) = 4m2 – 4m2 + 8m + 32
= 8m + 32’dir.
� = 0 � 8m + 32 = 0 dan, m = –4 bulunur.
m = –4 � f(x) = (–4 + 2)x2 – 2(–4)x – 4 – 4
f(x) = –2x2 + 8x – 8
f(x) = –2(x2 – 4x + 4) = –2(x – 2)2’dir.
Bu fonksiyon f(x) = a(x – r)2 biçiminde olduğundan T(r, k) = T(2, 0)’dır.

Grafiği Verilen İkinci Dereceden Denklemin Cebirsel İfadesi

ÖRNEK
Y
Yanda grafiği verilen fonksiyonun (parabolün) denklemini yazalım.
T
5
Çözüm
Yanda grafiği verilen fonksiyonun tepe noktası ile grafiğin y eksenini kestiği A(0, 3)
nokta verilmiştir. Bu fonksiyonun denklemi;
y = f(x) = a(x – r)2 + k biçimindedir.
T(r, k) = T(1 ,5) � y = a(x – 1)2 + 5’tir. X
0 1
A(0, 3) noktası parabolün üzerinde olduğundan bu nokta y = a(x – 1)2 + 5
denklemini sağlar. x = 0 için y = 3’tür.
3 = a(0 – 1)2 + 5 � 3 = a + 5 ten, a = –2’dir. Burdan,
f(x) = –2(x – 1)2 + 5 ya da f(x) = –2(x2 – 2x + 1)+5 = –2x2+4x–2+5
= –2x2 + 4x + 3 bulunur.

212
 ÖRNEK Y
Şekilde, f(x) = x2 – 4x + c fonksiyonunun grafiği verilmiştir. IABI = 10 ise
c’nin değerini bulalım.
Çözüm x1 x2
X
I. Yol A 0 B
b
f(x) = x2 – 4x + c ise r = – = 2’dir.
2a
b x1 + x2
r=– = = 2 � x1 + x2 = 4’tür. 1
2a 2
IABI = 10 � Ix1I + x2 = 10’dur. Yani –x1 + x2 = 10 olur. 2
1 ve 2 denkleminin ortak çözümünden x1 = –3, x2 = 7 bulunur. Buna göre A(–3, 0) ve B(7, 0)’dır.
Bu noktalar fonksiyonun denklemini sağlar.
A(–3, 0) � 0 = (–3)2 – 4(–3) + c den, c = –21 bulunur.

II. Yol

9 16 - 4c
IABI = Ix2 – x1I = = 10 ( = 10
IaI 1
� 16 – 4c = 100

–4c = 100 – 16 = 84 � c= –21 bulunur.

ÖRNEK
y = f(x) = (m – 3)x2 + (m – 2)x + m – 1 fonksiyonu veriliyor. A(–2, 3) noktası bu fonksiyonun grafiği
üzerinde ise m değerini ve fonksiyonun denklemini bulalım.

Çözüm
A(–2, 3) noktası verilen fonksiyonunun denklemini sağlar.
A(–2, 3) � 3 = (m – 3)(–2)2 + (m – 2) . (–2) + m – 1
3 = 4m – 12 – 2m + 4 + m – 1
3 = 3m – 9 � 3m = 12 ve m = 4’tür.
m = 4 � y = (4 – 3)x2 + (4 – 2)x + 4 – 1 = x2 + 2x + 3 bulunur.

Birisi y Ekseni Üzerinde Olmak Üzere Üç Noktadan Geçen İkinci Dereceden Fonksiyonu
Oluşturma

ÖRNEK
A(–3, 7), B(0, –8) ve C(3, –5) noktalarından geçen parabolün denklemini yazalım.
Çözüm
Parabolün denklemi y = ax2 + bx + c ise A, B ve C noktaları bu denklemleri sağlar.
A(–3, 7) � 7 = a . (–3)2 + b . (–3) + c � 9a – 3b + c = 7’dir. 1
B(0, –8) � –8 = a . 0 + b . 0 + c � c = –8’dir.
C(3, –5) � –5 = a .(3)2 + b . 3 + c � 9a + 3b + c = –5’tir. 2
c = –8 değerini 1 ve 2 denklemlerinde yerine yazalım.
c = –8 � 9a – 3b –8 = 7 � 9a –3b = 15
9a + 3b – 8 = –5 � 9a + 3b = 3
18a = 18 � a = 1’dir.
a = 1 � 9 . 1 + 3b = 3 � 3b = 3 – 9 = –6 � b = –2’dir.
f(x) = ax2 + bx + c = 1 . x2 – 2x – 8 = x2 – 2x – 8 bulunur.

213
 ÖRNEK Y

Yanda grafiği verilen ve A(–3, 0), B(1, 0), C(0, –3) noktalarından geçen
parabolün denklemini bulalım.
A B X
–3 0 1
Çözüm
Parabolün eksenleri kestiği noktalar belli olduğundan fonksiyonun C –3
denklemi
y = a(x – n) (x – m) biçiminde yazılabilir. T

Şekle göre, n = x1 = –3, m = x2 = 1 olduğundan y = a(x + 3)(x – 1) biçimindedir. (0, –3) noktası grafik
üzerinde olduğundan bu nokta parabol denklemini sağlar.
–3 = a(0 + 3) (0 – 1) den, –3 = –3a � a = 1’dir.
Buna göre parabolün denklemi f(x) = 1 . (x + 3) (x – 1) veya f(x) = x2 + 2x – 3 bulunur.

ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Dosya kağıdı, cetvel, kalem, Geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.
x2 x2
1. y = –x + 5 ile y = – + x + 5 fonksiyonlarının grafiklerini aynı koordinat sisteminde çiziniz.
8 8
İki parabolün arasında kalan bölgeyi boyayarak bir logo oluşturunuz.

2. Geogebra yazılım programını açınız. Sağdan, “cebir ve grafik” seçeneğini tıklayınız. Giriş bö-
x2 x2 x2
lümüne sıra ile y = –x + 5, y = + x + 5 ve y = – + 5 fonksiyonlarını yazarak grafiklerini
8 8 8
aynı koordinat sisteminde çizdiriniz.
Aynı fonksiyonların grafiklerini dosya kâğıdına da çiziniz. Paraboller arasında kalan bölgeleri bo-
yayarak bir logo oluşurunuz.

ALIŞTIRMALAR
1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.
a. Tepe noktası T(–2, –3) olan ve A(0, 1) noktasından geçen parabolün denklemi .............
b. y = x2 – (3m – 1)x + 5 parabolün tepe noktasının apsisi 4 ise m = .............
c. y = x2 – 8x – 5 fonksiyonun simetri ekseninin denklemi x = .............

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. y = x2 + mx + n parabolü A(1, –6), B(2, –4) noktalarından geçiyorsa m . n = 6’dır.
b. y = x2 – 4x + 6 fonksiyonun simetri ekseni parabolü (2, 1) noktasından keser.
c. y = (m – 1)x2 – (m – 3)x – 5m –1 fonksiyonun grafiğini A(–1, 10) noktasından geçiyorsa m = –5’tir.

3. Aşağıda grafikleri verilen parabollerin denklemlerini noktalı yerlere yazınız.

a. Y b. Y c. Y

T(–2,6) f(x) = ......

6 A(0, 6)
T(1, 2)
A(0, 4) 2 4
T(–2, 4)
f(x) = ........
A(2, 0)
X X X
–2 0 0 1 f(x) = ........ –2 0

214
4. Eksenleri; A(0, 2), B(1, 0) ve C(2, 0) noktalarında kesen parabolün denklemini yazınız.

5. Aşağıdaki parabol grafiklerinde a ve t değerlerini noktalı yerlere yazınız.

a. Y b. Y c. Y
y = a(x + 1)(x – 3) A(5, t)
y = a(x + 4)(x – 1) 4
2 a = ...... t = ...........
a = ..........
–1 3
X X X
–4 0 1 0
0 2
–2

6. y = 3x2 – (m – 2)x – 4m – 2 fonksiyonu veriliyor. Bu fonksiyonun grafiği;

a. m’nin hangi değeri için orijinden geçer?
b. m’nin hangi değeri için x eksenini x = –2’de keser?
c. m’nin hangi değeri için y eksenini y = 6’da keser?

7. Aşağıda değişim tablosu verilen parabolü analitik düzlemde gösteriniz ve f(3) değerini bulunuz.

x –∞ 0 2 +∞

y = f(x) +∞ 8 4 +∞
Tepe noktası

8. Denklemleri, y= x2 + 4x + c ve y = x2 – 2x + 5 olan fonksiyonlar veriliyor. Bu fonksiyonların tepe

noktaları arasındaki uzaklık 3 birim ise c kaçtır?
A. 6 B. 7 C. 8 D. 9 E. 10
9. D = {(x, y): x � �, –5 < x ≤ 1, y = x2 + 2x – 8} kümesini analitik düzlemde gösteriniz.
10. Denklemi, y = x2 + 6x + 2m – 1 olan parabolün tepe noktası x ekseni üzerinde ise m kaçtır?
A. 2 B. 3 C. 4 D. 5 E. 6

Y
11. Yanda, (3, 0) noktasından geçen ve tepe noktası T(1, – 4) olan
f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Buna göre, 0 X
3
a + b + c kaçtır?

T(1,–4)

12. Denklemi, y = ax2 + 8x + c olan parabolün grafiği yanda verilmiştir. Buna Y

göre a + c kaçtır?
X
0 2 6
A. –14 B. –13 C. –12
D. 11 E. 12
Y
13. Yanda, f(x) = ax2 + bx + c fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Buna göre
a + r + k kaçtır? 1
X
0
A. –2 B. –1 C. 0
D. 1 E. 2 –3
T(r, k)
14. Denklemi, f(x) = –x2 – 2x + 3 olan parabol ile denklemi f(x) = x – 1 olan doğrunun kesim noktaları
varsa bulunuz.

15. f : A Æ�, f(x) = x2 + 2x – 3 fonksiyonu veriliyor. A = [–4, 0] ise f(A) kümesini analitik düzlemde
gösteriniz ve fonksiyonun en küçük ve en büyük değerini bulunuz.

215
 10.6.2.2. İKİNCİ DERECEDEN DENKLEM VE FONKSİYONLARLA MODELLENEBİLEN
PROBLEMLER VE ÇÖZÜMLERİ
Bazı problemlerin kurulan denklemleri ikinci dereceden olabilir. Denklemleri ikinci dereceden olan
problemlere örnekler verelim.

ÖRNEK
Bir ticarethanede satılan bir malın maliyeti 10 lira
iken, satış sorumlusu bu malın satış fiyatı (x) ile, satılan
mal miktarı (m) arasında m = –20x + 600 bağıntısını ku-
ruyor.
a. Satış fiyatı üzerinden kazanç denklemini yazalım.
b. Kazancın en fazla olması için satış fiyatının kaç
lira olması gerektiğini bulalım.
c. Kazanç denkleminin belirttiği fonksiyonun grafi-
ğini çizelim.
ç. Satış ve kazancın durumunu inceleyelim.

Çözüm
a. Birim maliyeti 10 lira olan malın satışından yapılan kâr t lira ise t = x – 10 ve kazanç denklemi
y = m . t olur. m = –20x + 600 ve t = x – 10 olduğundan,
y = m . t = (–20x + 600)(x – 10)
= –20x2 + 200x + 600x – 6 000
= –20x2 + 800x – 6 000 bulunur.

b. y = –20x2 + 800x – 6 000 denklemi, ikinci dereceden bir değişkenli fonksiyondur. Bu fonksiyon-
da a = –20 < 0 olduğundan fonksiyonun en büyük değeri vardır. Bu değer fonksiyonun tepe noktasının
ordinatlarıdır.
b 800
T(r, k) ve r = – =- = 20 ’dir.
2a 2. (- 20)
Kazancın en yüksek olması için malın satış fiyatı 20 lira olmalıdır.

c. y = –20x2 + 800x – 6 000 fonksiyonunda;

Y
r = 20 � k = f(20) = –20 . 202 + 800 . 20 – 6 000
2 000
= –8 000 + 16 000 – 6 000
= – 14 000 + 16 000 = 2 000’dir.
X
0 10 20 30
Tepe noktası T(20, 2 000) bulunur.
Eksenleri kestiği noktalar:
x = 0 � y = – 6 000
–6 000
y = 0 � –20x2 + 800x – 6 000 = 0
–20 (x2 – 40x + 300) = 0
(x – 10) (x – 30) = 0 � x1 = 10 veya x2 = 30’dur.
Grafik x eksenini (10, 0), (30, 0) noktalarından keser. Grafik yukarıda çizilmiştir.

216
 ç. Satış fiyatına göre kazanç durumu aşağıdaki gibi oluşur.
• 10 < x < 30 aralığında olduğunda: Kazanç vardır.
• x = 20 olduğunda: Kazanç en yüksektir.
• 10 < x < 20 olduğunda: Satılan mal miktarı artar.
• 20 < x < 30 olduğunda: Satılan mal miktarı azalır.
• x ≥ 30 olduğunda: Malı alan yoktur.
• x ≤ 10 olduğunda: Kazanç yoktur. Zarar olur.

ÖRNEK
Televizyon ekranının büyüklüğü, ekranın köşegen uzunluğu ile ifade
edilir.
Şekildeki televizyonun eni boyundan 16 cm fazladır. Bu televizyon 80
ekran ise kenar uzunluklarını ve eninin boyuna oranını bulalım.

Çözüm
Televizyonun eni x ise boyu x + 16’dır.
Şekle göre, (x + 16)2 + x2 = 802
x2 + 32x + 256 + x2 = 6400
80
2x2 + 32x + 256 – 6400 = 0 x

2x2 + 32x – 6144 = 0 � x2 + 16x – 3072 = 0’dır.

x + 16
� = b2 – 4ac = 162 – 4 . 1 . (–3072) = 256 + 12 288 = 12 544

- 16 " 12544 –16 " 112 –16 + 112 96

x1,2 = = ⇒ x1 = = = 48 ve
2.1 2 2 2

–16 - 112
x2 = = – 64 ’tür.
2
Televizyonun boyu 48 cm ve eni 48 + 16 = 64 cm’dir.
64 4
Eninin boyuna oranı da = ’tür.
48 3
ÖRNEK
Bir sayının 4 fazlası ile 2 eksiğinin çarpımının en az kaç olacağını bulalım ve grafikle gösterelim.

Çözüm
Y
Aradığımız sayı x olsun.
x in 4 fazlası ile 2 eksiğinin çarpımı y ise
y = (x + 4)(x – 2) = x2 – 2x + 4x – 8
–4 –1
X
= x2 + 2x – 8’dir. 0 2

Bu fonksiyonun en küçük değeri x sayısının 4 fazlası ile 2 ek-

siğinin çarpımının en küçük değeridir. Bu değer tepe noktasının or- –8
dinatıdır. –9
r = –1 � k = f(–1) = (–1)2 + 2 (–1) –8
=1–2–8
= – 9’dur.

217
 ÖRNEK
Bir grup sporcu, pikniğe gitmek için eşit ücret ödeyerek 280 liraya bir minibüs tutuyor. Bu gezi gru-
buna 4 kişi daha katılınca kişi başına ödenen minibüs ücreti ilk ücretten 8 lira az olduğuna göre ilk grup
kaç kişidir?

Çözüm
İlk gruptaki geziye katılanların sayısı: x olsun.
280
Kişi başına minübüse ilk ödenen ücret: liradır.
x
280
Kişi sayısı x + 4 olduğundan kişi başına ödenen ücret: lira olur.
x+ 4
280 280 280 (x + 4) - 280x
Denklem: – = 8& =8
x x+ 4 x (x + 4)
� 8x (x + 4) = 280 (x +4 – x)

� 8x2 + 32x – 4 . 2 . 140 = 0

� x2 + 4x – 140 = 0 � (x – 10) (x + 14) = 0

� x1 = 10 veya x2 = –14’tür.
İlk gruptaki kişi sayısı 10'dur.

ÖRNEK
Eni boyundan 6 cm uzun olan dikdörtgensel bölge şeklindeki bir kartonun her köşesinden kenar
uzunluğu 4 cm olan 4 karesel bölge kesiliyor. Kalan bölge ile üstü açık ve hacmi 864 cm3 olan bir dik-
dörtgenler prizması yapılıyor. Bu dikdörtgensel bölge şeklindeki kartonun kenar uzunluklarını bulalım.

Çözüm
• Kartonun kısa kenarının uzunluğu x cm ise uzun kenarı-
nın uzunluğu x + 6 cm’dir.
• Kartonun köşelerinden kenar uzunluğu 4 cm olan kareler x–8 x
çıkarılınca kısa kenarın uzunluğu x – 8 cm; uzun kenarın
x–2
uzunluğu da x + 6 – 8 = x – 2 cm olur.
4
• Yapılan dikdörtgenler prizmasının hacmi V olsun.
x+6
V = (x – 8) (x – 2) . 4 = 864

V = (x2 – 2x – 8x + 16) . 4 = 4 . 216 � x2 – 10x + 16 –216 = 0 ve

4 cm
x2 – 10x – 200 = 0 � (x + 10) (x – 20) = 0 � x1 = –10 veya x2 = 20’dir.

Kartonun kısa kenarı 20 cm, uzun kenarı da 20 + 6 = 26 cm’dir.

x–2 x–8
ÖRNEK
Ali ile Mehmet’in yaşlarının kareleri toplamı 244, çarpımları da 120 ise yaşları farkını bulalım.

Çözüm
Ali’nin yaşı x1 ve Mehmet’in yaşı x2 olsun.
x21+ x22 = 244 ve x1. x2 = 120’dir.
(x1 + x2)2 = x21 + 2x1 x2 + x22 = x21 + x22 + 2x1x2

= 244 + 2 . 120 = 244 + 240 = 484’tür.

218
 (x1 + x2)2 = 484 � x1 + x2 = 484 = 22’dir.
x1 + x2 = 22 ve x1 . x2 = 120 � x2 – 22x + 120 = 0 denklemi yazılır.
x2 – 22x + 120 = 0 � (x – 10) (x – 12) = 0 � x1 = 10 veya x2 = 12’dir.
Ali ile Mehmet’in yaşları 12 ve 10 ise yaşları farkı 12 – 10 = 2’dir.

ALIŞTIRMALAR
1. f : (0, 3) Æ �, f(x) = x2 – 4x – 5 fonksiyonu veriliyor. Görüntü kümesini bulunuz ve analitik düz-
lemde gösteriniz.
a
2. Yanda karesel ve dikdörtgensel arsa-
b
ların şekilleri verilmiştir. Bu arsaların
alanları; s1, s2 ve s3’tür. a s1 b s2 b
a s3 b
s1 + s2 = 7 400 m2 ve a
b
s3 = 3 500 m2 ise a
dikdörtgensel bölgenin kenar uzunluklarını bulunuz.

3. Bir dik üçgende hipotenüse ait yükseklik, hipotenüsten ayırdığı parçaların birinden 2 cm büyük,
diğerinden de 3 cm küçüktür. Buna göre, bu dik üçgenin yüksekliği kaç cm’dir?
A. 4 B. 5 C. 6 D. 8 E. 9

4. Ardışık iki tek sayının kareleri farkı 120 ise bu sayıların toplamını bulunuz.

5. İki katının bir fazlası ile 3 eksiğinin çarpımı 22 olan doğal sayıyı bulunuz.

6. Kenar uzunlukları birer tam sayı olan bir dik üçgenin, bir dik kenarının uzunluğu 13 cm’dir. Bu dik
üçgenin çevresinin uzunluğunu bulunuz.

7. A ve B kentleri arasında sabit hızla giden bir tren, bir kırmızı ışıkta 32 dakika duruyor. Bu tren
kaybettiği süreyi geri kalan 160 km'lik yolda sabit hızla gidişini 10 km/sa artırılarak kapatıyor. Bu
trenin bu kentler arasındaki sabit hızı saatte kaç km'dir?

8. Denklemi y = x2 – 5x + 6 olan parabol ile denklemi y = x + n olan doğru veriliyor. n � R için para-
bol ile doğrunun kesim noktaları A ve B ise [AB]’nın orta noktalarının geometrik yerini bulunuz.

9. f(x) = x2 – 2(m – 1)x + 2m – 1 fonksiyonu veriliyor. Bu fonksiyonun grafiği olan parabolün tepe
noktasının konumunu (geometrik yerini) bulunuz.

10. Yanda, bir kenarı şehir içinden geçen derenin kenarına çakı-
şık arsanın şekli verilmiştir. Bu arsanın diğer 3 kenarı 216 m
uzunluğunda 2 sıra telle çevrilidir. Bu arsanın alanının en fazla
kaç m2 olduğunu ve dereden 12 m uzaklığa konut yapmak için
ayrılan kısmının alanını bulunuz.

219
 ÜNİTE SONU ÖLÇME DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.
a. x2 + x – m2 – m = 0 denkleminin çözüm kümesi Ç = {........, .........}’dir.
b. 3x2 + 5x – 2 = 0 denkleminde x1 + x2 = ................. ve x1 . x2 = ............
c. 6x2 – x – 1 = 0 denkleminin kökleri x1 ve x2’dir. Kökleri � = 6x1 + 1, � = 6x2 + 1 olan ikinci dere-
ceden denklem .............
ç. f(x) = x2 – 4x + p – 2 fonksiyonunun en küçük değeri 4 ise p = .....................

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa karşısına “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. 9x2 + (2m + 2)x + m – 1 = 0 denkleminde x1 = x2 ise m1 = 2 veya m2 = 5’tir.

b. mx2 + (2 – m)x –2 = 0 denkleminde, köklerden biri x1 = 2 ise m = 1’dir.

5
c. 3x2 – (m – 2)x – 7 = 0 denkleminde, x1 + x2 = ise m = 4’tür.
2
2
ç. x – 10x + m – 1 = 0 denkleminde x1 . x2 = 4 ise m = 5’tir.

3. Aşağıdaki soruların cevaplarını yandaki tabloda verilen I II III IV V

değerlerle eşleştiriniz. –2 2 3 4 6

a. x2 + (m + 1) x – 4m = 0 denkleminde 3(x1 + x2) = x1 . x2 ise m kaçtır?

1 1 5
b. x2 +(1 – m) x + 2 = 0 denkleminde + = ise m kaçtır?
x1 x2 2
c. mx2 – mx – 5m – 2 = 0 denkleminde x1 = 3 ise x2 kaçtır?

ç. f(x) = –2x2 – 4x + m –3 fonksiyonunun tepe noktasının ordinatı 3 ise m kaçtır?

4. m ≠ 0 için mx2 + (2 – m)x – 2 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

5. x2 – 5mx + 3m + 1 = 0 denkleminde x2 = 4x1 ise m değerini bulunuz.

6. x2 + 3mx – 7n + 1 = 0 denkleminin kökleri x2 –(m – 1)x + 1 – n = 0 denkleminin köklerinin üçer katı

ise m + n değerini bulunuz.

x –∞ x1 –1 0 x2 +∞
7. Yanda değişim tablosu verilen parabolün
y = f(x) –∞ 0 3 1 0 –∞
denklemini yazınız.
Tepe noktası

220
 8. x2 – x – m = 0 ve x2 – 5x + 3m = 0 denklemlerinin birer kökleri ortak ise m değerini bulunuz.

9. x2 + px + 12 = 0 denkleminin kökleri x1 ve x2’dir. Ix1 – x2I = 1 ise p kaçtır?

10. z1 = 3 – 2i ve z2 = 2 + 4i ise Re(z1 . z2) değerini bulunuz.

11. Köklerinden biri 2 – 3i olan gerçek katsayılı ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemi yazınız.

12. Yanda, f(x) = x2 – mx + n parabolünün grafiği verilmiştir. Buna göre m + n

X
kaçtır? –4 0 1
A. –7 B. –6 C. –1
D. 1 E. 7

13. Yanda, y = ax2 + bx + c parabolünün grafiği verilmiştir. IOAI = 7IOBI ise Y

A noktasının apsisi kaçtır?
–3
A. –5 B. –6 C. –7 X
A O B
D. –8 E. –9
T(–3, k)

14. Denklemi, f(x) = –3x2 – (m + 1)x + p olan parabolünün simetri ekseni; denklemi, x = 1 olan doğru-
dur. f fonksiyonunun en büyük değeri 27 ise parabolün x ekseni üzerinde ayırdığı kirişin uzunluğu
kaç birimdir?
A. 4 B. 5 C. 6 D. 7 E. 8

15. Şekilde bir kitap fuarında kurulan çadırın ön yüzü Y

görülüyor. Bu çadırın giriş kısmındaki parabol mo- x
2
y=x–
x2 24
delinin denklemi f(x) = x – ise çadırın tepe nokta- T
24
sının zemine olan uzaklığı kaç br’dir?

0 X

16. Çevre uzunluğu 24 cm olan dikdörtgensel bölgelerin en büyüğünün alanını bulunuz.

221
 7. ÜNİTE POLİNOMLAR

Tarihsel Gelişim

• El - Harezmî (780 - 850), “Cebir ve Denklem Hesabı” adlı eserinde polinomlardan söz et-
miş ve ikinci dereceden bir polinom denklemin köklerini bulmak için yapılması gerekenleri
açıklamıştır.
• Ömer Hayyam da (1040 - 1122), parabol ve çemberi kestirerek 3. dereceden bir polinom
denklemin çözümü için geometrik bir yöntem geliştirmiştir.

(Matematik Tarihi ve’türk İslam Matematikçilerinin Yeri – Göker, Lütfi – MEB Yayınları 1997)

NE­LER ÖĞ­RE­NE­CE­ĞİZ?
1. Polinom kavramı ve polinomlarla yapılan işlemlerden:
• Gerçek katsayılı bir değişkenli polinom kavramını açıklamayı, sabit polinomu, sı-
fır polinomunu ve iki polinomun eşitliğini açıklamayı, polinomların özel bir fonksi-
yon’türü olarak ele alınabileceğini göstermeyi öğreneceğiz.
• Polinomlarla toplama, çıkarma ve çarpma işlemlerini yapmayı öğreneceğiz.
• Bir p(x) polinomunun Q(x) polinomuna bölünmesinden elde edilen kalanı bulmayı
öğreneceğiz.
• Katsayıları tam sayı ve en yüksek dereceli teriminin katsayısı 1 olan polinomların
tam sayı sıfırlarının, sabit terimin çarpanları arasında olacağını örneklerle göster-
meyi öğreneceğiz.
2. Polinomlarda çarpanlara ayırma yöntemlerinden:
• Bir polinomu ortak çarpan parantezine alma yöntemi ile çarpanlara ayırmayı,
• Tam kare, iki kare farkı, iki terim toplamının ve farkının küpü, iki terimin küplerinin
toplamı ve farkına ait özellikleri kullanarak çarpanlara ayırma uygulamaları yapma-
yı,
• Bir polinoma terim ekleyerek veya polinomdan terim çıkararak çarpanlara ayırma
uygulamaları yapmayı,
• Değişken değiştirme yöntemi ile polinomlarda çarpanlara ayırma uygulamaları
yapmayı öğreneceğiz.
3. Polinom ve rasyonel denklemlerden:
• Rasyonel ifade kavramını örneklerle açıklamayı ve rasyonel ifadelerin sadeleşti-
rilmesi ile ilgili uygulamalar yapmayı,
• Polinom ve rasyonel denklemlerle ilgili uygulamalar yapmayı, çözümlerin grafikler
yardımıyla yorumlanmasında bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanmayı öğre-
neceğiz.

222
 10.7.1. POLİNOM KAVRAMI VE POLİNOMLARLA İLGİLİ İŞLEMLER

10.7.1.1. Gerçek Katsayılı ve Bir Değişkenli Polinom

x2
Yanda planı verilen evin salonu ile 2 odasının balkon
parkeleri değişecektir. Parke döşenecek yerlerin
3x–4
alanları toplamı A(x) ise A(x) ifadesini x'in azalan 2x salon
ya da çoğalan kuvvetlerine göre yazarsam elde
oda 1 x+1
ettiğim çok terimli bir polinom olur.

Bu polinom özel bir

fonksiyon mudur?
Banyo oda 2 3
Mutfak
Balkon 3x–4
A(x) = ............

BİLGİ
x bir değişken a0, a1, a2, ..., an ¥ � ve n ¥ � olmak üzere;
P(x) = anxn + an–1xn–1 + ... + arxr+ ... + a1x + a0
biçimindeki ifadeye gerçek ve bir değişkenli polinom denir.

Polinomun Derecesi, Katsayıları ve Sabit Terimi

BİLGİ
• P(x) = anxn + axn–1 + ... + arxr + ... + a1x + a0 polinomunda;
1. anxn, an–1xn–1, ..., arxr, ..., a1x, a0 ifadelerine polinomun terimleri; an,an–1, ..., ar, ..., a1, a0
gerçek sayılarına polinomun katsayıları ve a0 sayısına polinomun sabit terimi denir.
2. Derecesi en büyük olan terimin katsayısına baş katsayı; derecesine de polinomun derecesi
denir ve bu derece der[P(x)] ile gösterilir.
3. Tek değişkenli bir polinom, değişkenin azalan ya da çoğalan kuvvetlerine göre yazılır.
4. Bir polinomda katsayısı sıfır olan terim yazılmaz.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
P(x) = 2x4–6x3 + 3x–7 ifadesi verilsin.
Bu ifadede katsayılar gerçek sayı, değişkenin kuvvetleri doğal sayı olduğundan bu ifade bir poli-
nomdur. Bu polinomun;
• Derecesi, der[P(x)] = 4’tür.
• Baş katsayısı 2x4 teriminin katsayısı olan 2’dir.
• Verilen polinom P(x) = 2x4–6x3 + 0x2 + 3x1–7x0 biçiminde yazılırsa x2 li terimin katsayısı 0’dır.
• Sabit terimi –7’dir. Bu terimde x in kuvveti 0’dır.
P(x) polinomunda P(0) de-
• Katsayıları toplamı x = 1 için P(1) değeridir.
ğeri polinomun sabit terimi,
• P(1) = 2 – 6 + 3 – 7 = – 8 bulunur. P(1) değeri de polinomun
• P(0) = 2 . 0 –6 . 0 + 3 . 0 – 7 = – 7 katsayıları toplamıdır.
• Polinomlar özel bir fonksiyon türü olarak ele alınabilir.

223
 ÖRNEK
P(x – 2) = x3 – 5x2 + 4x + 8 ise P(1) değerini bulalım.

Çözüm
I. Yol
x – 2 = 1 � x = 3’tür.
x = 3 için P(3 – 2) = (3)3 – 5 . (3)2 + 4 . 3 + 8
P(1) = 27 – 45 + 12 + 8 = 2 bulunur.
II. Yol
f(x) = x – 2 � f–1(x) = x + 2’dir. P(x – 2) polinomunda x yerine x + 2 yazarsak P(x) elde edilir.

P(x + 2 – 2) = P(x) = (x + 2)3 – 5(x + 2)2 + 4(x + 2) + 8’dir.

x = 1 � P(1) = (1 + 2)3 – 5(1 + 2)2 + 4(1 + 2) + 8
P(1) = 27 – 45 + 12 + 8 = 2 bulunur.

ÖRNEK
Aşağıda verilen ifadelerden polinom olanları belirtelim.
2
a. B(x) = x4 + 5x–3 + x2 + 2 b. C(x) = 2x3 + x 3 – 5 c. D(x) = 3x5 + 2x2 – 4

Çözüm
2
2
• B(x) ifadesindeki 5x–3
teriminde – 3 � � ve C(x) ifadesindeki x teriminde 3 � � ’dir. a ve b seçe-
3
neklerinde verilen ifadeler polinom tanımına uymadığından bu ifadeler polinom değildir.
• c seçeneğinde verilen D(x) ifadesi bir polinomdur.

ÖRNEK
10
P(x) = 5x2 – 2x n+1 + 3xn – 5 ifadesi bir polinom ise bu polinomun derecesini bulalım.

Çözüm

10
P(x) bir polinom ise ¥ � ve (n – 5) ¥ � olmalıdır.
n+1
10
• ¥ � � (n + 1) ¥ {1, 2, 5, 10} ve n ¥ {0, 1, 4, 9} olur. 1
n+1
• (n – 5) ¥ � � n ≥ 5 ve � ¥ {5, 6,7, ...} olur. 2

1 ve 2 ’den n = 9 bulunur.
10
n = 9 � P(x) = 5x2 – 2x 9+1 + 3x 9 – 5 = 5x2 – 2x + 3x4 = 3x4 + 5x2 – 2x’tir. der[P(x)] = 4’tür.

Sabit Polinom, Sıfır Polinomu ve İki Polinomun Eşitliği

Sabit Polinom
BİLGİ
Bir P(x) = a0 polinomunda a0 ≠ 0 ise P(x) polinomuna sabit polinom denir.
• Sabit polinomun derecesi 0 (sıfır)’dır.

224
 ÖRNEK
P(x) = 3 polinomunda P(1) ve P(4) değerlerini bulalım.

Çözüm
P(x) = 3 � P(1) = 3 ve P(4) = 3’tür.

ÖRNEK
P(x) = (m + 2)x3 + (3 –n)x2 + (d – 4)x + 2d + 1 polinomu sabit polinom ise m + n + d değerini ve P(x)
polinomunu bulalım.

Çözüm
Verilen polinom sabit polinom ise m + 2 = 0, 3 – n = 0, d – 4 = 0 ve P(x) = a0 = 2d + 1’dir.
m + 2 = 0 � m = – 2’dir.
3 – n = 0 � n = 3’tür. m + n + d = – 2 + 3 + 4 = 5’tir.
d – 4 = 0 � d = 4’tür.
a0 = 2d + 1 = 2 . 4 + 1 = 8 + 1 = 9 � P(x) = 9 bulunur.

Sıfır Polinomu

BİLGİ
• P(x) = a0 polinomunda a0 = 0 ise P(x) polinomuna sıfır polinomu denir.
• P(x) = 0 polinomunun derecesi yoktur. Sıfır polinomunun derecesi belirsizdir.

ÖRNEK
P(x) = (a + 1)x3 + (b –2)x2 + cx + d – 2 polinomu sıfır polinomu ise a + b + c + d değerini bulalım.

Çözüm
P(x) = 0 ise P(x) polinomunun her birinin katsayısı sıfırdır.
a + 1 = 0 � a = –1’dir.
b – 2 = 0 � b = 2’dir.
� a + b + c + d = – 1 + 2 + 0 + 2 = 3’tür.
c = 0 � c = 0’dır.
d – 2 = 0 � d = 2’dir.

İki Polinomun Eşitliği

BİLGİ
Dereceleri aynı ve aynı dereceli terimlerinin katsayıları karşılıklı olarak eşit olan polinomlara eşit
polinomlar denir.

ÖRNEK
P(x) = (a – 2)x3 – 5x + 8 ile Q(x) = 7x3 + (b + 3)x2 + (c –1)x + d – 2 polinomları veriliyor. P(x) = Q(x)
ise a + b + c + d değerini bulalım ve P(x) polinomunu yazalım.

225
 Çözüm
P(x) = Q(x) ise her iki polinomun aynı derecedeki terimlerinin katsayıları eşit olmalıdır. Buna göre,
(a – 2)x3 + 0x2 – 5x + 8 = 7x3 + (b + 3)x2 + (c – 1)x + d – 2 eşitliğinden,
a – 2 = 7 � a = 9’dur. 0 = b + 3 � b = –3’tür. –5 = c – 1 � c = –4’tür.
8 = d – 2 � d = 10’dur. a + b + c + d = 9 + (–3) + (–4) + 10 = 12 bulunur.
a = 9 � P(x) = (9 – 2)x3 – 5x + 8 = 7x3 – 5x + 8’dir.

ÖRNEK
Bir P(x) polinomunun, tek dereceli terimlerinin katsayıları toplamı T(1); çift terimli terimlerinin katsa-
yıları toplamı Ç(1) ise
P(1) + P(– 1) P(1) – P(–1)
Ç(1) = ve T(1) = olduğunu gösterelim.
2 2
Çözüm
P(x) = a3 + bx2 + cx + d polinomunda, ax3 ile cx tek dereceli; bx2 ile dx0 çift dereceli terimlerdir. Bu
polinomda x = 1 ve x = – 1 için P(1) ve P(– 1) değerlerini bulalım:
x = 1 � P(1) = a + b + c + d = (a + c) + (b + d) = T(1) + Ç(1)’dir. 1
x = – 1 � P(– 1) = – a + b – c + d = (b + d) – (a + c) = Ç(1) – T(1)’dir. 2
P(1) + P(– 1)
1 ve 2 ’yi taraf tarafa toplayalım ve çıkaralım. P(1) + P(–1) = 2 . Ç(1) � Ç(1) = ve
2
P(1) – P(– 1)
P(1) – P(–1) = 2 . T(1) � T(1) = bulunur.
2
ÖRNEK
P(x) = (x2 – 3)4 . (x + 2)3 polinomu veriliyor. P(x) polinomunun çift dereceli ve tek dereceli terimleri-
nin katsayılarının toplamlarını bulalım.

Çözüm
P(x) = (x2 – 3)4 . (x + 2)3 � P(1) = (12 – 3)4 . (1 + 2)3 = (–2)4 . (3)3 = 16 . 27 = 432 ve
P(–1) = (1 – 3)4 . (–1 + 2)3 = (–2)4 . 13 = 16 . 1 = 16’dır.
P(1) + P(– 1) 432 + 16 448 P(1) – P(– 1) 432 – 16 416
Ç(1) = = = = 224, T(1) = = = = 208’dir.
2 2 2 2 2 2

ETKİNLİK

Araç ve Gereçler : Dosya kâğıdı, cetvel, kalem.

Dosya kâğıdına aşağıdaki tabloyu çiziniz. Tablolardaki boş yerleri uygun şekilde tamamlayınız.

Baş Sabit
Polinom Derecesi Katsayılarının toplamı
katsayısı terimi
P(x) = 4x3 – 5x2 + x –2
R(x) = x7 + x – 5
Q(x) = √3 x – √2 x2
T(x) = x2 + 2
B(x) = 6x – 1
D(x) = –3x4 + 5x3 – 2x2 + 7x + 3
N(x) = 1

226
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

a. P(x) = x4 – 3x2 + 7 ise P(√2) = ...
b. P(x) = 3 – ax2 + 4x5 polinomunun katsayıları toplamı: ...
c. P(x) = (a – 1)x3 + (b + 2)x2 – cx + d – 1 polinomu sıfır polinomu ise a + b + c + d = ...

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

P(x) = x3 – 2x2 + 5x – 5 ise P(x2) polinomunun derecesi 5’tir.
a.
b. P(x) = (m – n)x2
+ 8x + c, Q(x) = 6x2
+ (m + n)x + 6 – 2c polinomları veriliyor.
P(x) = Q(x) ise m . n . c = 14’tür.
c. 2
P(x) = (a + 3)x + (b – 1)x + a – 2 polinomu sabit polinom ise polinomun
sabit terimi –5’tir.

15
3. P(x) = 2x n+7 + 5 xn–6 + 7 ifadesi polinom ise P(x) polinomunun derecesi kaçtır?
a. 0 b. 1 c. 2 d. 3 e. 4

4. P(x – 1) = (x + 3) . Q(x – 2)’dir. P(x) polinomunun katsayıları toplamı 10 ise Q(x) polinomunun
sabit terimi kaçtır?
a. –1 b. 0 c. 1 d. 2 e. 3

5. P(x) = x2 – 3x – 5 ise aşağıdakileri hesaplayınız.

a. P(1) b. P(0) c. P(–x) ç. P(x –1)

6. P(x) = 5x3 + 7x2 + 3x – 9 ise aşağıdakileri hesaplayınız.

a. P(–2) b. P(–1) c. P(1) ç. P(2x)

7. P(x + 2) = x3 + 5x2 – 7x + 9 ise aşağıdakileri hesaplayınız.

a. P(3) b. P(–1) c. P(–2) ç. P(x)

8. P(x) = (x4 – x – 3)3 polinomunun tek dereceli terimlerinin katsayıları toplamı kaçtır?
a. –27 b. –13 c. –1 d. 13 e. 27

9. P(x) = (x3 + 1)3 (x – 3)4 polinomunun katsayıları toplamını bulunuz.

10. P(x) = (x2 + x + 1)5 + (2x – 1)5 polinomu veriliyor. Bu polinomun tek dereceli ve çift dereceli
terimlerinin katsayıları toplamını ayrı ayrı bulunuz.

227
 10.7.1.2. POLİNOMLARLA YAPILAN TOPLAMA, ÇIKARMA, ÇARPMA VE BÖLME
İŞLEMLERİ
Polinomlarla Yapılan Toplama ve Çıkarma İşlemleri
BİLGİ
• Polinomlar arasında toplama işlemi yapılırken benzer terimler kendi aralarında toplanır.
• Aynı değişkenli iki terimde katsayılar aynı veya farklı, değişkenlerinin dereceleri de aynı ise bu
terimler benzer terimlerdir.
• P(x) polinomunun bir terimi arxr, Q(x) polinomunun bir terimi de brxr ise bu terimler benzer terim-
lerdir. Bu terimlerin toplamı, arxr + brxr = (ar + br) . xr dir. Bu terim P(x) + Q(x) polinomunun bir
terimidir.
• P(x) – Q(x) = P(x) + [–Q(x)] polinomu da P(x) ile Q(x) polinomları arasında yapılan çıkarma işle-
midir.

ÖRNEK
N M
Dörtgensel bölge biçiminde olan ve yanda krokisi verilen ar-
sanın içinden bir yol geçmiştir. Arsanın alanı S = 40x2 + 10x, yol
A
geçtikten sonra kalan arsa parçalarının alanları A = 15x2 + 16x + 4,
B = 3x2 – x + 2 olarak modellendiğine göre arsanın yola giden kıs- C
mının alanının ifadesini yazalım. x = 10 br için arsanın yola giden B yol
kısmının kaç br2 olduğunu bulalım. K L
Çözüm
Şekle göre, arsanın yola giden kısmının alanı C ise C = S – (A + B)’dir. Bu alanların polinom olarak
ifadeleri C(x), S(x), A(x) ve B(x) ise
C(x) = S(x) – [A(x) + B(x)]
= (40x2 + 10x) – [(15x2 + 16x + 4) + (3x2 –x + 2)]
= 40x2 + 10x – (15x2 + 16x + 4 + 3x2 – x + 2)
= 40x2 + 10x – 15x2 – 16x – 4 – 3x2 + x – 2 = 22x2 – 5x – 6 bulunur.
x = 10 � C(10) = 22 . 102 – 5 . 10 – 6 = 2 200 – 50 – 6 = 2 144 br2 dir.

ÖRNEK
P(x) = 2x3 – 7x2 – 3x + 4, Q(x) = 5x2 + 3x – 2 polinomları veriliyor. Aşağıda istenen cebirsel işlemleri
yapalım.
a. P(x) + Q(x) b. P(x) – Q(x) c. 3P(x) – 2Q(x)
Çözüm
a. P(x) + Q(x) = (2x3 – 7x2 – 3x + 4) + (5x2 + 3x – 2) P(x) = 2x3 – 7x2 – 3x + 4
Q(x) = 5x2 + 3x – 2
= 2x3 – 7x2 – 3x + 4 + 5x2 + 3x – 2 ya da +
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––
= 2x3 + (–7 + 5)x2 + (– 3 + 3) x + (4 – 2)
P(x) + Q(x) = 2x3 – 2x2 + 2’dir.
= 2x3 – 2x2 + 2’dir.
b. P(x) – Q(x) = (2x3 – 7x2 – 3x + 4) – (5x2 + 3x – 2) P(x) = 2x3 – 7x2 – 3x + 4
�
Q(x)
= 2x3 – 7x2 – 3x + 4 – 5x2 – 3x + 2 ya da � 2 � 3x � 2
= 5x
––––
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––
= 2x3 + (–7 – 5)x2 + (– 3 – 3) x + (4 + 2) P(x) – Q(x) = 2x3 – 12x2 – 6x + 6’dır.
3 2
= 2x – 12x – 6x + 6’dır.
c. 3P(x) – 2Q(x) = 3(2x3 –7x2 – 3x + 4) – 2(5x2 + 3x – 2) = 6x3 – 21x2 – 9x + 12 – 10x2 – 6x + 4
= 6x3 + (–21–10)x2 + (–9 –6)x + (12 + 4) = 6x3 –31x2 – 15x + 16’dır.

228
 ÖRNEK
P(x – 1) + P(x + 1) = 4x2 – 6x + 6 ise P(x) polinomunu bulalım.

Çözüm
P(x) = a2 + bx + c � P(x – 1) = a(x – 1)2 + b(x – 1) + c = a(x2 – 2x + 1) + bx – b + c
= ax2 – 2ax + a + bx – b + c’dir. 1
P(x + 1) = a(x + 1)2 + b(x + 1) + c = a(x2 + 2x + 1) + bx + b + c
= ax2 + 2ax + a + bx + b + c’dir. 2
1 ve 2 den, P(x –1) + P(x + 1) = 2ax2 + 2bx + 2a + 2c

4x2 – 6x+ 6 = 2ax2 + 2bx + 2a+ 2c olur.

2a = 4 � a = 2 ve 2b = –6 � b = –3’tür.
2a + 2c = 6 � 2 . 2 + 2c = 6 dan, c = 1’dir. Buna göre
P(x) = ax2 + bx + c = 2x2 –3x + 1 bulunur.

Polinomlarla Yapılan Çarpma İşlemi

BİLGİ
• P(x) . Q(x) işlemi yapılırken, P(x) polinomunun her terimi Q(x) polinomunun her terimi ile çarpılır.
Elde edilen sonuçların cebirsel toplamı değişkenin azalan ya da artan derecelerine göre sıralanarak
yazılır.
• anxn ile bmxm terimlerinin çarpımı anxn . bmxm = an . bm . xn+m dir.
• Sıfırdan farklı, P(x) ve Q(x) polinomları için
der[P(x)] = a, der[Q(x)] = b ise der[P(x) . Q(x)] = a + b’dir.

ÖRNEK
P(x) = x2 + 2, Q(x) = x3 – 2x + 3 polinomları veriliyor. P(x) . Q(x) = R(x) ise R(x) polinomunu ve
derecesini bulalım.

Çözüm
P(x) = x2 + 2
� P(x) . Q(x) = (x2 + 2) . (x3 – 2x + 3)
Q(x)
= x3 – 2x + 3 = x2(x3 – 2x + 3) + 2(x3 – 2x + 3) (dağılma özelliği)
= x5 –2x3 + 3x2 + 2x3 – 4x + 6 (benzer terimlerin toplamı)
= x5 + 3x2 – 4x + 6’dır.
P(x) = x5 + 3x2 – 4x + 6 ve der[R(x)] = 5’tir.

ÖRNEK
Şekildeki dikdörtgenler prizması, boyutları 4x + 1, x + 4 ve Dı Cı
(x – 2) cm olan bir altın külçedir.
Aı
Bı x–2
a. Bu külçenin hacmini veren polinom modelini yazalım.
D
b. x = 6 için altın külçenin hacmini bulalım. C
4
+
c. Özgül ağırlığı 19,3 gr/cm3 olan bu altın külçenin ağırlığını A 4x + 1 B x
bulalım.

229
 Çözüm
a. Hacmin ifadesi olan polinom V(x) olsun. Hacim = |AB| . |BC| . |CC�|
V(x) = (4x + 1) . (x + 4) . (x – 2)
V(x) = (4x2 + 16x + x + 4) . (x – 2)
= (4x2 + 17x + 4) . (x – 2)

= 4x3 + 17x2 + 4x – 8x2 – 34x – 8 = 4x3 + 9x2 – 30x – 8’dir.

= 4x3 + 9x2 – 30x – 8’dir.

b. x = 6 � V(6) = 4 . (6)3 + 9 . (6)2 – 30 . 6 – 8
= 4 . 216 + 9 . 36 – 180 – 8 = 864 + 324 – 188 = 1000’dir.

c. Külçenin hacmi 1000 cm3 ve özgül ağırlığı 19,3 gr/cm3 ise ağırlığı

1000 . 19,3 = 19 300 gr = 19,3 kg bulunur.

ÖRNEK
P(x) ve Q(x) polinomları için der[P(x) . Q(x)] = 8 ve der[P(x) . Q2(x)] = 11 ise P(x) polinomunun de-
recesini bulalım.

Çözüm
der[P(x)] = a, der[Q(x)] = b � der[P(x) . Q(x)] = a + b = 8’dir. 1
Q2(x) = Q(x) . Q(x) ve der[Q2(x)] = b + b = 2b’dir.
der[P(x) . Q2(x)] = a + 2b = 11 olur. 2
1 ile 2 den, 2a + 2b = 16
� a � 2b = � 11

a = 5’tir. a = 5’tir. der[P(x)] = 5 bulunur.

ÖRNEK
P(x) = x4 + x3 – 7x2 + mx + n, B(x) = x2 + bx + c, Q(x) = x2 – 3x + 2 polinomları veriliyor.

P(x) = B(x) . Q(x) ise m ve n değerlerini bulalım.

Çözüm
P(x) = B(x) . Q(x)

x4 + x3 – 7x2 + mx + n = (x2 + bx + c)(x2 – 3x + 2)

= x4 – 3x3 + 2x2 + bx3 – 3bx2 + 2bx + cx2 – 3cx + 2c
= x4 + (–3 + b)x3 + (2 –3b + c)x2 + (2b – 3c)x + 2c olur.
Birbirine eşit olan polinomların aynı dereceli terimlerinin katsayıları eşit olduğundan,

–3 + b = 1 � b = 4,

2 – 3b + c = –7 � 2 – 3 . 4 + c = –7 � c = 3,
2b – 3c = m � 2 . 4 – 3 . 3 = m � m = –1 ve
2c = n � 2 . 3 = n � n = 6 bulunur.

ÖRNEK
P(x) = 2x + 3, Q(x) = x2 + x – 2 polinomları veriliyor. P2(x), Q2(x) ve P3(x) polinomlarını bulalım.

230
 Çözüm
P2(x) = P(x) . P(x) = (2x + 3)(2x + 3) = 4x2 + 6x + 6x + 9 = 4x2 + 12x + 9’dur.
Q2(x) = Q(x) . Q(x) = (x2 + x – 2)(x2 + x – 2)
= x4 + x3 – 2x2 + x3 + x2 – 2x – 2x2 – 2x + 4 = x4 + 2x3 – 3x2 – 4x + 4 ve
P3(x) = P2(x) . P(x) = (4x2 + 12x + 9) (2x + 3)
= 8x3 + 12x2 + 24x2 + 36x + 18x + 27
= 8x3 + 36x2 + 54x + 27 bulunur.

ÖRNEK
P(x) = 4x3 + 3x2 + x – 7, Q(x) = x2 – 2x + 3 polinomları veriliyor P(x). Q(x) işleminde, x3 lü terimin
katsayısını bulalım.

Çözüm
P(x) . Q(x) işleminde, çarpma işlemini yapmadan, çarpıldıklarında x3 lü terim oluşturan terimleri
oklarla göstererek çarpımlarını bulalım:

(4x3 + 3x2 + x – 7) . (x2 – 2x + 3) işleminde x3 lü terim ax3 olsun. Oklara göre;

4x3 . 3 = 12x3
3x2 . (–2x) = –6x3 12x3 – 6x3 + x3 = 7x3 = ax3 � a = 7’dir.
x . x2 = x3

Polinomlarla Yapılan Bölme İşlemi

BİLGİ

1. der[P(x) ≥ der[Q(x)] ve Q(x) ≠ 0 olmak üzere P(x) polinomunun Q(x) polinomuna bölümü;

P(x) Q(x)
� P(x) = B(x) . Q(x) + K(x)’tir.
B(x) . Q(x) B(x)
K(x)
2. P(x)= Q(x) . B(x) + K(x) eşitliğine bölme eşitliği denir.
K(x) = 0 ise P(x) polinomu Q(x) polinomuna tam bölünüyor denir.
der[K(x)] < der[Q(x)] ve der[P(x)] = der[B(x)] + der[Q(x)]’tir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Yanda resmi verilen dikdörtgenler prizması şeklindeki kutunun hacmi
V = x3 – 3x2 – 3x + 10, yüksekliği h = x – 2’dir.
Bu kutunun taban alanını veren polinom modelini bulalım.
Kutunun taban alanı G ise V = G . h’dir.
V x3 – 3x2 – 3x + 10
V=G.h�G= = ’dir.
h x–2

231
 Bölme işlemi yapılırken:
a. Bölen ve bölünenin terimleri azalan derecelerine göre yazılır.
b. Bölünenin en büyük dereceli terimi, bölenin en büyük dereceli terimine bölünür.
c. Bulunan bölüm bölenle çarpılır, elde edilen çarpım bölünenden çıkarılır.
ç. Kalanın derecesi, bölenin derecesinden küçük oluncaya kadar bölme işlemine aynı yön-
temle devam edilir.
• x3 – 3x2 – 3x + 10 = P(x) ve x – 2 = Q(x) ise P(x) : Q(x) işlemi aşağıda yapılmıştır. İnceleyiniz.

x3 – 3x2 – 3x + 10 x–2 Sıra ile yapılan işlemler:

� x3 � 2x2 x2 –x–5 x3
1. = x2
– x2 – 3x + 10 x
� x2 � 2x 2. x2(x – 2) = x3 – 2x2
–5x + 10 3. P(x) – (x3 – 2x2) = P(x) + (–x3 + 2x2)
� 5x � 10
= – x2 – 3x + 10
0 x2
4. – = –x
x
Bölüm : B(x) = x2 – x – 5 ve
5. –x(x – 2) = –x2 + 2x
Kalan : K(x) = 0’dır.
6. (–x2 –3x + 10) – (–x2 + 2x) = –5x + 10
P(x) = B(x) . Q(x) + K(x)
7. – 5x = –5
P(x) = (x2 – x – 5) (x – 2)’dir. x
8. –5(x – 2) = –5x + 10
9. (–5x + 10) – (–5x + 10) = 0
• Yukarıdaki bölme işleminde; P(x) polinomuna bölünen, Q(x) polinomuna bölen, B(x) polinomu-
na P(x) polinomunun Q(x) polinomuna bölünmesiyle elde edilen bölüm denir. Bölme işleminde
kalan sıfır (K(x) = 0) olduğundan bu bölmeye kalansız bölme denir. Bu durumda B(x) ve Q(x)
polinomları P(x) polinomunun bir çarpanıdır.

ÖRNEK
P(x) = 2x4 – 3x2 + 5x + 6 polinomunu Q(x) = x2 – 3x + 2 polinomuna bölelim. Bölüm ve kalanı bu-
lalım .

Çözüm

2x4 – 3x2 + 5x + 6 x2 – 3x + 2
� B(x) = 2x2 + 6x + 11 ve
� 2x4 � 6x3 �4x2 2x2 + 6x + 11
K(x) = 26x – 16’dır.
6x3 – 7x2 + 5x + 6
� 6x3 �18x2 �12x
11x2 – 7x + 6
� 11x2�33x � 22
26x – 16
2x – 3x + 5x + 6 (x – 3x + 2) (2x2 + 6x + 11) 26x – 16
4 2 2
= +
bölünen bölen bölüm kalan
• Kalan polinomunun derecesi, bölen polinomunun derecesinden küçük olduğundan bölme işlemine
devam edilemez.

232
 ÖRNEK

P(x) . Q(x) polinomunun derecesi 12, P(x) polinomunun derecesi 4 olduğuna göre P(x) – Q(x) po-
Q(x)
linomunun derecesini bulalım.

Çözüm
der[P(x)] = a, der[Q(x)] = b olsun.
P(x)
der[P(x) . Q(x)] = a + b = 12 ve der = a – b = 4’tür.
Q(x)
a + b = 12
� 2a = 16’dan, a = 8 ve b = 4 bulunur.
a – b = 4
der[P(x) – Q(x)] = der[P(x)] = 8’dir.

ETKİNLİK

Araç ve Ge­reçler: dosya kâğıdı, cetvel, kalem.

Aşağıdaki tabloları dosya kâğıdına çiziniz.
• Tablolardaki boş alanları uygun şekilde tamamlayınız.
• Toplam ve çarpım polinomların dereceleri ile verilen polinomların dereceleri arasında nasıl bir
ilişki olduğunu açıklayınız.
• Bölme işleminde, bölünen, bölen, bölüm ve kalan polinomların dereceleri arasında nasıl bir ilişki
olduğunu açıklayınız.

der[P(x) + Q(x)]

der[P(x) . Q(x)]
der[Q(x)]
der[P(x)]

Polinom P(x) + Q(x) P(x) . Q(x)

P(x) = 5x3 + 3
Q(x) = 3x – 4x2
P(x) = x4 – x
Q(x) = x6 – x
P(x) = x2 – x – 1
Q(x) = x9 + x

Bölünenin Bölümün Kalanın

Bölme İşlemi Bölünen Bölen Bölüm Kalan
Derecesi Derecesi Derecesi
2x2 – 3x + 5 x – 2

3x3 – 7 x + 1

x4 – 3x x + 2

233
 ALIŞTIRMALAR

1. P(x) = x3 – 4x2 + 7x + 1, Q(x) = 3x2 – 5x + 6 ise aşağıdaki işlemleri yapınız.

a. P(x) + Q(x) b. P(x) – Q(x) c. x . Q(x) – 3 . P(x)

2. P(x) = 2x3 – 3x + 4, Q(x) = x3 + x2 – 3x + 1, R(x) = x4 – x3 – x ise aşağıdaki işlemleri yapınız.

a. R(x) – [Q(x) – P(x)] b. x. P(x) – R(x) c. [x . Q(x) – R(x)] – P(x)

3. Aşağıdaki çarpma işlemlerini yapınız.

a. 5x3 . 4x2 b. –5(3x3 – 2x2 – x – 1) c. (x – 3)(x + 3)

ç. (x – 1)(x2 + x + 1) d. (x2 – 2x – 1)(x2 – 3x –5) e. (x – 3)(2x – 1)(2x + 3)

4. der[P(x)] = 4, der[(P(x) . Q(x)] = 11 ise der[Q(x)] kaçtır?

a. 5 b. 6 c. 7 d. 8 e. 9

5. Aşağıdaki ifadelerde noktalı yerleri doldurunuz.

a. P(x) = 7x3 + 5x2 – 6x – 11 polinomu için P(1) + P(–1) = .....

b. P(x) = 5x3 – x + 1, Q(x) = x3 + x – 1 ise der[P(x) . Q(x)] = .....

c. P(x – 1) = x3 – x2 – x – 1 ise P(– 1) = .....

ç. P(x – 1) = 3x2 – 7x2+ 4, Q(x) = 2x – 1 ise (P o Q)(x) = .....

6. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

P(5x – 3) = 5x3 + x2 – 4x – 3 ise P(2) = –1’dir.
a.
b. P(x – 1) = (3x + 2) . B(x – 2) ve B(x) polinomunun sabit terimi 5 ise P(x)
polinomunun katsayıları toplamı 0’dır.
c. P(x) = (x2 – mx + 3)(4 – 5x – x3) polinomunun katsayıları toplamı 10 ise m = 9’dur.

7. (5x3 – 3x2 + 2x + 1)(x4 – 4x3 – x2 + 3x) işlemi yapıldığında x5 li terimin katsayısı kaçtır?
a. 6 b. 7 c. 8 d. 9 e. 10

8. P(x – 2) + P(x + 2) = 4x ise P(4) – P(–4) kaçtır?

a. 16 b. 15 c. 14 d. 12 e. 10

6 n
9. P(x) = (x2 + x) n (x3 – x – 1) 2 ise P(x) in derecesi en çok kaçtır?

10. 2x4 – 5x3 – 7x2 + 6x – 5 + P(x) = x5 – x4 + x3 – x2 + x – 1 ise P(x) polinomunu bulunuz.

11. P(x) = ax2 + bx + c ve P(x + 2) + P(x – 2) = 6x2 – 4x + 2 ise P(x) polinomunu bulunuz.

12. P(x) = x3 – x2 + x – 1 ise aşağıdakileri hesaplayınız.

a. P(√2 – 1) b. P(x – 1) c. P(x2) ç. P(2x) d. P(√3)

234
13. Aşağıdaki bölme işleminde bölüm ve kalanı bulunuz.
a. (5x3 – 2x2 – 7x + 8) : (x – 3) b. (3x3 – 7x2 + 7x – 4) : (3x – 4)
c. x4 – 2x2 – 5x + 6) : (x2 – x + 3) ç. (x3 – y3) : (x – y)
d. (x5 – 1) : (x – 1) e. (x6 – 1) : (x2 – 1)
f. (x3 – 1) : (x – 1) g. (x5 + 32) : (x + 2)

14. P(x) ve Q(x) polinomları için der[P(x) . Q(x)] = 10 ve der[P(x) : Q(x)] = 4 ise P(x) polinomunun
derecesini bulunuz.

10.7.1.3. BİR P(x) POLİNOMUNUN Q(x)= x – a POLİNOMUNA BÖLÜNMESİNDEN ELDE

EDİLEN KALANI BULMA

BİLGİ
• Bir P(x) polinomunun x – a ile bölünmesinden elde edilen kalan, P(x) polinomunda x yerine a
yazılarak bulunan P(a) değeridir.
• x = a için P(a) = 0 ise x = a sayısına, P(x) = 0 polinom denkleminin bir kökü (sıfırı) denir.
• x = a için P(a) = 0 � x – a, P(x) polinomunun bir çarpanıdır.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
1. P(x) = x3 – 5x2 + 8x – 4 polinomunun Q(x) = x – 2 ile bölünmesinden elde edilen kalanı bölme
işlemi yapmadan bulalım.

P(x) x – 2
... B(x) � P(x) = B(x) . (x – 2) + K(x)’tir (bölme eşitliği).
K(x)

Q(x) = x – 2 = 0 � x = 2’dir. x = 2 değerini P(x) polinomunda ve bölme eşitliğinde yerine yazalım:

P(x) = x3 – 5x2 + 8x – 4 � P(2) = 23 – 5 . 22 + 8 . 2 – 4 = 8 – 20 + 16 – 4 = 0’dır. 1

P(x) = B(x) . (x – 2) + K(x) � P(2) = P(2) = B(2) (2 – 2) + K(2) = K(2)’dir. 2

1 ve 2 ’den P(2) = K(2) = 0’dır. 0

O hâlde, P(x) polinomunun x – 2 ile bölünmesinden elde edilen kalan sıfırdır. P(2) = 0 oldu-
ğundan, (x – 2) polinomu P(x) polinomunun bir çarpanı ve x = 2'den P(x) = 0 polinom denkleminin
bir köküdür.

2. P(x) = 2x3 + 7x2 + 3x – 9 polinomunun Q(x) = x + 2 polinomuna bölünmesiyle elde edilen kalanı
bölme işlemini yapmadan bulalım:
P(x) x + 2
... B(x) � P(x) = B(x) . (x + 2) + K(x)’tir (bölme eşitliği).
K(x)
Q(x) = x + 2 = 0 � x = –2’dir. x = –2 değerini P(x) polinomunda ve bölme eşitliğinde yerine yazalım:
P(x) = 2x3 + 7x2 + 3x – 9 � P(–2) = 2 . (–2)3 + 7(–2)2 + 3(–2) – 9
= 2 . (– 8) + 7 . 4 – 6 – 9 = –16 + 28 – 15 = –3’tür. 1

235
 P(x) = B(x) . (x + 2) + K(x) � P(–2) = B(–2) . (2 – 2) + K(–2) = K(–2)’dir. 2

1 ve 2 ’den P(–2) = K(–2) = –3 bulunur.

ÖRNEK
P(x) = x5 – 2x3 + ax – 7 polinomunun x + 1 ile bölünmesinden elde edilen kalan 5 ise a gerçek
sayısını bulalım.
Çözüm
x + 1 = 0 � x = – 1’dir. P(x) polinomunun x + 1 ile bölünmesinden elde edilen kalan 5 ise P(–1) = 5’tir.
P(–1) = (–1)5 – 2(–1)3 + a(–1) – 7 = 5
–1 + 2 – a – 7 = 5
–a = 5 + 6 � a = –11 bulunur.

ÖRNEK
P(x) = x4 – 5x3 + 7x – n polinomu x – 1 ile tam bölünebiliyorsa n değerini bulalım.
Çözüm
P(x) polinomu (x – 1) ile tam bölünebiliyorsa kalan sıfırdır.
x – 1 = 0 � x = 1 ve P(1) = k = 0 olmalıdır.
k = P(1) = 0 � P(1) = (1)4 – 5(1)3 + 7(1) – n = 0
1 – 5 + 7 – n = 0 – n = –3
n = 3 bulunur.
ÖRNEK
P(2x + 1) = x3 – 5x2 + mx + 6 polinomu veriliyor. P(x) polinomunun (x – 3) ile bölünmesinden elde
edilen kalan 8 ise m değerini bulalım.
Çözüm
P(x) = (x – 3) . Q(x) + 8 ve x = 3 için P(3) = 8’dir.
2x + 1 = 3 � x = 1’dir. x = 1 için P(2x + 1) in değerini bulalım:
x = 1 � P(2 . 1 + 1) = (1)3 – 5(1)3 + m(1) + 6
P(3) = 1 – 5 + m + 6 = m + 2’dir.
P(3) = 8 � m + 2 = 8 den, m = 6 bulunur.

ÖRNEK
P(x) = x5 + ax4 – 3x2 + bx – 5 polinomunun (x + 1) (x – 1) ile bölünmesinden elde edilen kalan
K(x) = 5x – 9 ise a . b değerini bulalım.
Çözüm
P(x) = (x + 1) (x – 1) . Q(x) + K(x) ve K(x) = 5x – 9’dur.
x = 1 için P(1) = K(1) � K(1) = 5 . 1 – 9 = 5 – 9 = –4’tür.
x = –1 için P(–1) = K(– 1) � K(–1) = 5 . (–1) – 9 = –5 – 9 = –14’tür.
P(x) = x5 + ax4 – 3x2 + bx – 5 olduğundan,
P(1) = 1 + a – 3 + b – 5 = –4 � a + b = 3’tür. 1
P(–1) = –1 + a – 3 – b – 5 = –14 � a – b = –5’tir. 2
1 ve 2 den, a = –1 ve b = 4 bulunur.
a . b = (–1) . 4 = –4’tür.

236
 ÖRNEK
P(x) = x3 + mx + n polinomu, x2 + 5x – 1 polinomu ile tam bölünebiliyorsa m + n değerini bulalım.

Çözüm
I. Yol
P(x) polinomu x2 + 5x – 1 polinomu ile tam bölünebiliyorsa bölüm (x + a) biçimindedir.
P(x) = x3 + mx + n = (x2 + 5x – 1) (x + a) olur.
= x3 + ax2 + 5x2 + 5ax – x – a = x3 + (a + 5)x2 + (5a – 1)x – a olur.
Polinomların eşitliğinden a + 5 = 0 � a= –5'tir.
5a – 1 = m � m = 5 . (–5) –1 = –25 – 1 = –26,
n = –a � n = –(–5) = 5’tir. m + n = –26 + 5 = –21 bulunur.
II. Yol
P(x) = x3 + mx + n polinomunun x2 + 5x – 1 ile bölünmesinden elde edilen kalanı bulmak için
x2 + 5x – 1= 0 � x2 = –5x + 1 olduğundan, x2 yerine –5x + 1 yazılır.
P(x) = x3 + mx + n = x2 . x + mx + n’dir. x2 yerine –5x + 1 yazalım:
K(x) = (–5x + 1) . x + mx + n = –5x2 + x + mx + n
= –5(–5x + 1) + x + mx + n
= 25x – 5 + x + mx + n = (26 + m)x + (n – 5) = 0’dır.
K(x) = 0 ve sıfır polinomunda her terimin katsayısı sıfır olduğundan,
26 + m = 0 � m = – 26
123

� m + n = –21 bulunur.
n – 5 = 0 � n = 5

III. Yol
x3 + mx + n x2 + 5x – 1 K(x) = (26 + m)x + n – 5 ve K(x) = 0 olduğundan,
� x3 � 5x2 �x x–5 K(x) = 0 � 26 + m = 0 ve n – 5 = 0’dır.
2
– 5x + (m + 1)x + n 26 + m = 0 � m = –26’dır.
� 5x2�25x � 5
n – 5 = 0 � n = 5’tir.
(26 + m)x + n – 5
m + n = –21 bulunur.
K(x)

ÖRNEK
4P3(x)
der[P(x2) . Q(x)] = 14 ve der = 3 ise [3P(x) + 4Q(x)] polinomunun derecesini bulalım.
Q3(x)
Çözüm
der[P(x)] = a � der[P(x2)] = 2a, der[P3(x)] = 3a ve der[3P(x)] = a’dır.
der[Q(x)] = b � der[Q3(x)] = 3b ve der [4Q3(x)] = 3b’dir.
4P3(x)
der[P(x2) . Q(x)] = 2a + b = 14 ve der = 3a – 3b = 3’tür.
Q3(x)
3/2a + b = 14 6a + 3b = 42
� � 9a = 45 � a = 5 ve b = 4’tür.
3a – 3b = 3 3a – 3b = 3

der[P(x)] > der[Q(x)] olduğundan,

der[3P(x) + 4Q(x)] = der[P(x)] = a = 5 bulunur.

237
 ÖRNEK
P(x) = x9 – 5x7 + 6x4 – x3 + 7x – 10 polinomunun x2 – 2 ile bölünmesinden elde edilen kalanı bulalım.

Çözüm
P(x) polinomu x2 – a ile bölündüğünde; bölüm B(x), kalan K(x) ise P(x) = (x2 – a). B(x) + K(x) yazı-
labilir. (x2 – a). B(x) + K(x) ifadesinde x2 yerine a yazılırsa K(x) kalanı elde edilir. Buna göre P(x) polino-
munun x2 – a ile bölünmesinden elde edilen kalanı bulmak için x2 yerine a yazılır.
P(x) = x9 – 5x7 + 6x4 – x3 + 7x – 10 polinomunu x2 nin kuvvetleri biçiminde yazalım:
P(x) = (x2)4 . x – 5(x2)3 . x + 6(x2)2 – x2 . x + 7x – 10 olur. P(x) polinomunun x2 – 2 ile bölünmesinden
elde edilen kalan, x2 yerine 2 yazılarak bulunur.
Kalan : K(x) = (2)4 . x – 5(2)3 . x + 6(2)2 – (2) . x + 7x – 10
= 16x – 40x + 24 – 2x + 7x – 10 � K(x) = –19x + 14’tür.
Bir P(x) polinomunun;
1. x2 + a ile bölünmesinden elde edilen kalan, x2 yerine –a,
2. x2 – a ile bölünmesinden elde edilen kalan, x2 yerine a,
yazılarak bulunur.

ÖRNEK
P(x) = x12 + x8 + 3x6 – 2ax2 + 4 polinomu x2 + 2 ile tam bölünebiliyorsa a’nın alacağı değeri bu-
lalım.

Çözüm

I. Yol
P(x) polinomunu x2 nin kuvvetleri biçiminde yazalım.
P(x) = (x2)6 + (x2)4 + 3.(x2)3 – 2a.x2 + 4 olur.
x2 + 2 = 0 � x2 = – 2’dir. P(x) polinomunun x2 + 2 ile bölünmesinden elde edilen kalan, x2 yerine
–2 yazılarak bulunur.
P(x) polinomu x2 + 2 ile tam bölündüğünden kalan polinomu K(x) = 0’dır.
K(x) = (– 2)6 + (– 2)4 + 3(– 2)3 – 2a . (– 2) + 4 = 0
64 + 16 – 24 + 4a + 4 = 0
4a = – 60 � a = – 15 bulunur.

II. Yol
x2 + 2 = 0 � x2 = –2 ve x = � Ω–2 = � ̸2 i’dir.
P(x) = x12 + x8 + 3x6 – 2ax2 + 4 ve x = ̸2 i ise
P(̸2 i) = (̸2 i)12 + (̸2 i)8 + 3(̸2 i)6 – 2a(̸2 i)2 + 4
= 26 . i12 + 24 . i8 + 3.23 . i6 – 2a . 2 . i2 + 4 (i12 = 1, i8 = 1, i6 = –1, i2 = –1)
= 64.1 + 16.1 + 24.(–1) –4a(–1)+ 4
= 64 + 16 – 24 + 4a + 4
= 60 + 4a = 0 � 4a = – 60 ve a = – 15 bulunur.

238
 10.7.1.4. KATSAYILARI TAM SAYI VE EN YÜKSEK DERECELİ TERİMİN KATSAYISI
1 OLAN POLİNOMLARIN TAM SAYI SIFIRLARININ, SABİT TERİMİN ÇARPANLARI
ARASINDA OLDUĞUNU GÖSTERME

ETKİNLİK

• P(x) = x2 – x – 6 polinomunda; P(–1), P(–2), P(–3), P(2) ve P(3) değerlerini bulunuz.

• x’in hangi tam sayı değerleri için p(x) = 0 ’dır.
• P(x) = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz. Bulduğunuz köklerle P(x) polinomunun sabit teri-
minin çarpanlarını ve P(x)’i sıfır yapan x tam sayılarını karşılaştırınız.
• P(x) = 0 denkleminin köklerinin P(x) polinomunun sabit teriminin çarpanları arasında olduğunu
fark ettiniz mi?

BİLGİ
P(x) = anxn + an –1xn –1 + ... + arxr + ... + a2x2 + a1x + a0 polinomunda an = 1 ve diğer katsayılar
birer tam sayı iken x1 ¥ Z için P(x1) = 0 ise x1 tam sayısı a0 sabit teriminin bir çarpanıdır.

ÖRNEK

P(x) = x4 – x3 – 7x2 + x + 6 polinomu veriliyor. P(1), P(–1), P(–2) ve P(3) değerlerini bulalım.
Çözüm
x1 = 1 � P(1) = (1)4 – (1)3 – 7(1)2 + 1 + 6 = 1 – 1 – 7 + 1 + 6 = 8 – 8 = 0,
x2 = –1 � P(–1) = (–1)4 –(–1)3 – 7(–1)2 + (–1) + 6 = 1 + 1 – 7 – 1 + 6 = 8 – 8 = 0,

x3 = –2 � P(–2) = (–2)4 – (–2)3 – 7(–2)2 + (–2) + 6 = 16 + 8 – 28 – 2 + 6 = 30 – 30 = 0 ve

x4 = 3 � P(3) = (3)4 – (3)3 – 7(3)2 + (3) + 6 = 81 – 27 – 63 + 3 + 6 = 90 – 90 = 0’dır.
P(1) = 0, P(–1) = 0, P(–2) = 0 ve P(3) = 0 ve (1) . (–1) . (–2) . (3) = 6 olduğundan, P(x) polinomu-
nun tam sayı sıfırları (P(x) = 0 denkleminin kökleri) a0 = 6 teriminin çarpanları arasındadır.

ÖRNEK
P(x) = x3 – 5x2 + ax + b polinomu (x + 1) (x – 3) çarpımı ile tam bölünebiliyorsa a + b değerini bu-
lalım.
Çözüm
P(x) polinomunun (x + 1) (x – 3) çarpımı ile tam bölünebilmesi için (x + 1) ve (x – 3) ile tam bölün-
mesi gerekir. Buna göre,
P(x) = x3 – 5x2 + ax + b = (x + 1) (x – 3) . Q(x) = (x + 1) . B(x) = (x – 3) . T(x) yazılır.
x + 1 = 0 � x = –1 ve P(–1) = 0, x – 3 = 0 � x = 3 ve P(3) = 0 olmalıdır.
P(x) = x3 – 5x2 + ax + b ve
P(–1) = (–1)3 – 5 . (–1)2 + a(–1) + b = 0 � –1 – 5 – a + b = 0 ve –a + b = 6’dır. 1
P(3) = 33 – 5 . 32 + a . 3 + b = 0 � 27 – 45 + 3a + b = 0 ve 3a + b = 18’dir. 2
1 ve 2 den, –a + b = 6

�3a � b = �18
– 4a = –12 � a = 3 ve –a + b = 6 dan, –3 + b = 6 � b = 9’dur.
a + b = 3 + 9 = 12 bulunur.

239
 ALIŞTIRMALAR
1. P(x) polinomunun x2 – 3x + 2 ile bölünmesinden elde edilen kalan 5x – 3 ise P(x) polinomunun
(x – 1) ile bölünmesinden elde edilen kalan kaçtır?

2. P(x) polinomunun x – 2 ile bölünmesinden elde edilen kalan 7, 2x + 1 ile bölünmesinden elde
edilen kalan 2 ise P(x) polinomunun (x – 2) (2x + 1) ile bölünmesinden elde edilen kalanı bulunuz.

3. Aşağıdaki ifadelerde noktalı yerleri doldurunuz.

a. P(x) = x4 – ax2 – 5x + 6 polinomunun x + 1 ile bölünmesinden elde edilen kalan k1, x + 2 ile
bölünmesinden elde edilen kalan k2’dir. k2 = 2k1 ise a = .....
P(x)
b. P(x) ve Q(x) polinomları için = B(x) polinomunun derecesi 1’dir.
Q(x)
P(x) . Q3(x) polinomunun derecesi 17, ise der[P(2x)] = .....
c. P(x) = x2 – ax + b polinomu, (x – 2)2 ile tam bölünebiliyorsa a . b = .....

4. P(x) = x3 + mx2 +nx – 12 polinomunun çarpanlarından biri x2 + x + 3 ise m . n kaçtır?

A. –3 B. –2 C. 1 D. 2 E. 3

5. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. P(x) = (x2 – 3x – 1) . Q(x – 1) + 5x + 2 polinomu veriliyor. P(x) in katsayıları
toplamı –8 ise Q(x) in sabit terimi 5’tir.
b. (x + 2) P(x) + x + m = x2 – 3x + 5 ise P(x) polinomunun x + 1 ile bölümünden
elde edilen kalan –6’dır.
P(x)
c. P(x) . Q(x) polinomunun derecesi 12, = B(x) polinomunun derecesi 2 ise
Q(x)
Q2(x) + P(x) polinomunun derecisi 10’dur.

3x + P(x + 3)
6. = 3x2 – x – 1 veriliyor. P(x) polinomunun x – 4 ile bölünmesinden elde edilen
Q(2 –x)
kalan 6 ise Q(x) polinomunun katsayıları toplamı kaçtır?
A. 10 B. 9 C. 8 D. 7 E. 6

7. P(x) = 2x3 – 5x2 + nx + 6 polinomunun x – 1 ve x + 2 ile bölünmesinden elde edilen kalanlar

birbirine eşit ise n kaçtır?
A. – 11 B. – 10 C. 8 D. 9 E. 11

8. Şekildeki kristal üçgen dik prizmanın hacmi V = x3 + 7x2 + 7x – 15 cm3 tür.

Bu ışık prizmasının yüksekliği h = x + 5 olduğuna göre taban alanını ifade
eden polinomu bulunuz.

9. (x – 2) . P(x + 2) = x3 – 2x2 – 4x + 8 ise P(x) polinomunu bulunuz. h

P(–4)
10. P(x – 2) – P(x + 2) = x3 ise kaçtır?
P(4)
A. – 1 B. 0 C. 1 D. 2 E. 3

240
11. P(x – 2) = (x + 4)2 . Q(x –1)’dir. P(x) polinomunun x + 4 ile bölünmesinden elde edilen kalan –20
ise Q(x) polinomunun x + 3 ile bölünmesinden elde edilen kalan kaçtır?

A. –5 B. –4 C. –3 D. 4 E. 5

12. P(x – 3) polinomunun x + 2 ile bölünmesinden elde edilen kalan –1, P(2x + 1) polinomunun x – 1
ile bölünmesinden elde edilen kalan 7 ise P(x) polinomunun x2 + 2x – 15 ile bölünmesinden elde
edilen kalan aşağıdakilerden hangisidir?

A. 2x B. 2x + 1 C. –2x – 1 D. x + 4 E. –2

13. P(x + 1) = x3 – 3x2 + 3x + 3 ise P(√2 + 2) kaçtır?

A. 2(√2 + 1) B. 2√2 + 4 C. 4(√2 + 1) D. 8 E. 12

14. P(x) polinomunun x – 2 ile bölünmesinden elde edilen bölüm B(x) ve kalan 7’dir. B(x) polinomu-
nun x + 1 ile bölünmesinden elde edilen kalan 3 ise P(x) polinomunun x2 – x – 2 ile bölünmesin-
den elde edilen kalan aşağıdakilerden hangisidir?

A. 3x + 1 B. 3x – 1 C. 7x + 3 D. 3x + 7 E. 10

15. x4 – 4x3 – 2x2 + mx + n = (x2 + ax + b)2 ise m + n kaçtır?

A. 9 B. 12 C. 15 D. 21 E. 24

16. P(x) = x3 + mx2 + nx + 18 polinomu, x2 – 6x + 9 ile tam bölünebildiğine göre m + n kaçtır?

A. –8 B. –7 C. 5 D. 6 E. 7

17. P(x + 2) = (x2 – 7x – 4) . B(x + 1) + 5x – 3 polinomu veriliyor. P(x) polinomunun katsayıları top-
lamı 12 ise B(x) polinomunun sabit terimi kaçtır?

A. –3 B. 0 C. 3 D. 4 E. 5

18. P(x) = x12 + 3x9 – 2ax6 – x3 – 10 polinomu, x3 + 2 ile tam bölünebiliyorsa a kaçtır?

A. –2 B. –1 C. 2 D. 3 E. 4

19. Bir Q(x) polinomu için (x2 + 1) . Q(x) + mx + n = 4x9 – 5x7 + x5 – 2x2 + 3 ise m . n kaçtır?

A. –40 B. –10 C. 8 D. 40 E. 50

20. P(x) = (x – 6)2n + 1 + (x + 6)n + 2 . 9P + 1 polinomu veriliyor. P(x) polinomunun (x – 3) ile tam bö-
lünebilmesi için n ile p arasındaki bağıntı aşağıdakilerden hangisidir?

A. n = p B. n = p + 1 C. n = 2p D. n + p = 1 E. 2n = p

21. P(x) = (2x2 + x – 2)5 hesaplanırsa çift dereceli terimlerin katsayıları toplamı kaç olur?

A. –2 B. –1 C. 0 D. 1 E. 2

241
 10.7.2. POLİNOMLARDA ÇARPANLARA AYIRMA

10.7.2.1. GERÇEK KatsayıLI BİR POLİNOMUN ÇARPANLARINA AYRILMASI

BİLGİ
• R(x) = P(x) . Q(x) ise P(x) ve Q(x) polinomlarına, R(x) polinomunun çarpanları; R(x) polinomuna da
çarpanlarına ayrılabilen polinom denir.
• Bir polinomun iki ya da daha çok polinomun çarpımı biçiminde yazma işlemine bu polinomu çarpan-
larına ayırma denir.

Çarpanlara Ayırma Yöntemleri

Ortak Çarpan Parantezine Alma

BİLGİ
Bir polinomun ya da bir cebirsel ifadenin terimlerinde ortak çarpanlar varsa ortak çarpanların en
küçük üstlerinin çarpımı, bu polinomun her teriminin bir ortak çarpanıdır. Bu polinom ya da cebir-
sel ifade çarpma işleminin toplama işlemi üzerine dağılma özelliğinden yararlanarak çarpanlarına
ayrılır.

ÖRNEK
• a(2 + ...) = 2a + ab işleminde noktalı yere b; ...(x – 2y) = 3x – 6y işleminde de noktalı yere 3 yazılır.
• 9a2 + 6a ifadesinin 9a2 terimi 9a2 = 3 . 3 . a . a ve 6a terimi de 6a = 2 . 3 . a şeklinde çarpan-
larına ayrılır.
Bu terimlerin ortak çarpanları 3 ve a olduğundan 9a2 + 6a ifadesi 3a parantezine alınabilir.
9a2 + 6a = 3a(3a + 2) olur.

ÖRNEK
15ax2y – 12axy2 + 3axy cebirsel ifadesini çarpanlarına ayıralım.

Çözüm
15ax2y – 12axy2 + 3axy ifadesinin her teriminde bulunan ortak çarpan 3axy’dir.
Bu ifade 3axy parantezine alınabilir.
15ax2y – 12axy2 + 3axy = 3axy(5x – 4y + 1) olur.

ÖRNEK
Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayıralım.
a. x4 – 5x2 b. 8x3y – 20x4y2 – 4x2y3 c. x(a + 2) + y(a + 2)
ç. x(a – b) – a + b d. a(x – y) + b(y – x) e. 4xn – 8x2n – 12x3n

Çözüm
a. x4 – 5x2 = x2(x2 – 5)’tir.
b. 8x3y – 20x4y2 – 4x2y3 = 4x2y(2x – 5x2y – y2)’dir.
c. x(a + 2) + y(a + 2) = (a + 2)(x + y)’dir.
ç. x(a – b) – a + b = x(a – b) – (a – b)
= (a – b) (x – 1)’dir.

242
 d. a(x – y) + b(y – x) = a(x – y) – b(x – y)
= (x – y) (a – b)’dir. [y – x = – (x – y)]
e. 4xn – 8x2n – 12x3n = 4 . xn – 2 . 4 . xn . xn – 3 . 4xn . x2n
= 4xn(1 – 2xn – 3x2n)’dir.

Gruplandırarak Çarpanlara Ayırma

BİLGİ

Verilen polinom ya da bir cebirsel ifadenin her teriminde ortak çarpan yoksa ortak çarpanı olan
terimler kendi aralarında gruplandırılır. Her grup, parantez içindeki ifadeleri aynı olacak biçimde
çarpanlarına ayrılır. Sonra gruplar ortak çarpan parantezine alınır.

ÖRNEK
Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayıralım.
a. x2 – x – y + xy b. x2 + (a – b)x – ab
c. m3 + m2 – m – 1 ç. x(1 + y2) – y(1 + x2)
d. (xy + ab)2 + (ax – by)2 e. mx2 + nxy + px + mxy + ny2 + py

Çözüm
a. x2 – x – y + xy = (x2 – x) + (xy – y)

= x(x – 1) + y(x – 1) = (x –1) (x + y)’dir.

b. x2 + (a – b)x – ab = x2 + ax – bx – ab

= x(x + a) – b(x + a) = (x + a) (x – b)’dir.

c. m3 + m2 – m – 1 = (m3 + m2) – (m + 1)

= m2(m + 1) – (m + 1)

= (m + 1) (m2 – 1) = (m + 1) (m – 1) (m + 1)’dir.

ç. x(1 + y2) – y(1 + x2) = x + xy2 – y – yx2

= (xy2 – yx2) + (x – y)

= xy(y – x) – 1(y – x) = (y – x) (xy – 1)’dir.

d. (xy + ab)2 + (ax – by)2 = x2y2 + 2xyab + a2b2 + a2x2 – 2xyab + b2y2

= (x2y2 + a2x2) + (a2b2 + b2y2)

= x2(y2+a2) + b2(a2 + y2) = (a2 + y2)(x2 + b2)’dir.

e. mx2 + nxy + px + mxy + ny2 + py = (mx2 + mxy) + (nxy + ny2) + (px + py)

= mx(x + y) + ny(x + y) + p(x + y)

= (x + y) (mx + ny + p)’dir.

243
 ALIŞTIRMALAR
1. Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayırınız.

a. 16x3 + 12x2 – 4x b. 2x(x – 3y) + 2y(x – 3y) – x + 3y

c. 14x3y2 – 21x4y3 + 28xy2 ç. (2a – 3x)(3c – 2d) + (3c – 2d) (a + 2x)

d. 3x(a + b) – 4y(a + b) e. (a – b)2(c – a) – (a – c)2(a – b)

f. 2a(x – y) – x + y g. x(b + c) – b – c

h. x(a + b) + y(b + a) ı. (a + b)2 – (a + b)

i. b(x + y) – c(y + x) j. 3a(a2 – b) – 2b(b – a2)

k. 3m(a – b) + 2n(b – a) l. x – y – a(y – x)

2. Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayırınız.

a. 2a3 + 3a2 + 2a + 3 b. x2 + 5ax – 2xy – 10ay

c. abc + mnbc – ay – mny ç. mn(x2 + y2) + xy(m2 + n2)

d. ab + cb – ad – cd e. (ab + cd)2 + (ac – bd)2

f. x(x – y + x2y) – 1 g. 2a2 – 5a – 6ab + 15b
h. x2 – 1 – xa – a ı. a3 – a2 – a + 1
i. xy2 – 1 + x – y2 j. x2 – cx – dx + cd

k. 1 + c2 + cd + c3d l. 1 + x2y2 – x2 – y2

m. b(c2 – 1) + c(b2 – 1) n. x2y2 + ay – y3 – ax2

o. x3 + y – x2y – x p. 1 + x(x + y + x2y)

Tam Kare (a�b)2, İki Kare Farkı (a2 – b2), İki Terimin Toplamının ve Farkının Küpü (a�b)3,
İki Terimin Küplerinin Toplamı ve Farkına (a3�b3) Ait Özdeşlikleri Kullanarak Çarpanlara
Ayırma

BİLGİ

• Bir eşitlik, eşitlikte bulunan değişkenin her değeri için sağlanıyorsa bu eşitlik, bir özdeşliktir.
Eşitlik değişkenin özel değeri ya da özel değerleri için sağlanıyorsa bu eşitlik de bir denklem-
dir.

• (x – 1)2 – 1 = x2 – 2x eşitliği bir özdeşlik; x2 + 2x = 15 eşitliği bir denklemdir.

244
 Tam Kare Özdeşliği

BİLGİ
• İki terimli bir ifadenin karesi; birinci terimin karesi, birinci terim ile ikinci terimin çarpımının iki katı
ve ikinci terimin karesinin cebirsel toplamıdır.
• (a + b)2 = a2 + 2ab + b2 � a2 + b2 = (a + b)2 – 2ab ve
(a – b)2 = a2 – 2ab + b2 � a2 + b2 = (a – b)2 + 2ab’dir.
• (a + b + c)2 = a2 + b2 + c2 + 2ab + 2ac + 2bc’dir.

ÖRNEK
Aşağıda verilen ifadelerin özdeşlerini yazalım.
a. (x – 5)2 b. (3x + 1)2

Çözüm
a. (x – 5)2 = (x)2 + 2 . x . ( –5) + (– 5)2
= x2 – 10x + 25 ve
b. (3x + 1)2 = (3x)2 + 2 . 3x . 1 + (1)2
= 9x2 + 6x + 1’dir.

ÖRNEK
x2 + 3x + k ifadesi bir tam kare ise k gerçek sayısını bulalım.

Çözüm
x2 + 3x + k ifadesi bir tam kare ise bu ifade,
3
x2 + 3x + k = (x)2 + 2 . x . + (̸k )2 biçiminde yazılır.
2
Bu yazılışa göre
3 2 9
x2 + 3x + k = (x + ) = x2 + 3x + olur.
2 4
9
O hâlde, k = ’tür.
4

ÖRNEK
a + b + c = 9 ve ab + ac + bc = 26 ise a2 + b2 + c2 değerini bulalım.

Çözüm
a + b + c = 9 � (a + b + c)2 = 92 ve a2 + b2 + c2 + 2ab + 2ac + 2bc = 81
a2 + b2 + c2 + 2(ab + ac + bc) = 81
a2 + b2 + c2 + 2 . 26 = 81
a2 + b2 + c2 = 81 – 52 = 29 bulunur.

Tam Kare Özdeşliğinden Yararlanarak Çarpanlara Ayırma

BİLGİ
Verilen bir üç terimli, bir iki terimlinin karesinin özdeşi ise çarpanlarına ayrılabilir.

245
 ÖRNEK
Aşağıda verilen ifadelerin bir tam kare olduğunu gösterelim ve tam kare özdeşliğine göre çarpan-
larına ayıralım.
x 1
a. 25x2 – 10x + 1 b. x2 – +
2 16

Çözüm

a. 25x2 – 10x + 1 ifadesi, iki terimlinin karesi tanımına uygun olduğundan bir tam karedir.
� � �

2
(5x)
12
2 . 5x . 1
25x2 – 10 x + 1 = (5x – 1)2
= (5x – 1) (5x – 1)’dir.
x 1
b. x2 + + ifadesi, iki terimlinin karesi tanımına uygun olduğundan bir tam karedir.
2 16
� � �

2
(x) 2
(1)
2.x.( 1 ) 4
4
x 1 1 2 1 1
x2 + + = (x + ) = (x + ) (x + )’tür.
2 16 4 4 4

ÖRNEK
1 1
3x + = 5 ise 9x2 + ifadesinin değerini bulalım.
x x2

Çözüm

I. Yol: a2 + b2 = (a + b)2 – 2ab özdeşliğinden,

1 1 1
9x2 + = (3x + )2 – 2 . 3x . = 52 – 2 . 3 = 25 – 6 = 19 bulunur.
x2 x x

1 1
II. Yol: 3x + = 5 � (3x + )2 = 52
x x
1 1 1
9x2 + 2 . 3x . + = 25 � 9x2 + = 25 – 6 = 19 bulunur.
x x2 x2

ALIŞTIRMALAR
1. Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayırınız.
1
a. x2 – 14x + 49 b. x2 – x + c. 2m2 + 4m + 2
4
25 2 x2 x 1 1 2 1
ç. a – 15ab + 9b2 d. + + e. + +
4 4 3 9 a 2 ab b2
f. 2a2b – 4ab + 2b g. (x – 3)2 – 12 (x – 3) – 36

2. 25x2 + 7x + c = (5x + n)2 ise c değerini bulunuz.

246
 İki Kare Farkı Özdeşliği

BİLGİ
İki terimin toplam ve farkının çarpımı ile elde edilen ifade, iki kare farkıdır.

ÖRNEKLER
• (2x – 1) (2x + 1) = (2x)2 – (1)2 = 4x2 – 1’dir.
• (3x – 5y) (3x + 5y) = (3x)2 – (5y)2 = 9x2 – 25y2 dir.
• (̸5 – ̸2) (̸5 + ̸2) = (̸5)2 – (̸2)2 = 5 – 2 = 3’tür.

ÖRNEK
Toplamları 11, farkları 7 olan iki sayının kareleri farkını bulalım.

Çözüm
Sayılar x ve y ise x + y = 11 ve x – y = 7’dir.
(x + y) (x – y) = 11.7 � x2 – y2 = 77 bulunur.

İki Kare Farkı Özdeşliğinden Yararlanarak Çarpanlara Ayırma

BİLGİ
İki terimli iki kare farkı, terimlerinin kareköklerinin toplamının ve farkının çarpımı şeklinde yazıla-
rak çarpanlarına ayrılır.

ÖRNEK
Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayıralım.
9 1
a. – b. (x – 3)2 –25 c. (2a + b)2 – (a – 3b)2
25 x2
ç. 9(x – 2)2 – 16(x + 1)2 d. x2 – 6x + 9 – y2

Çözüm
9 1 3 1 3 1
a. – = – + ’tir.
25 x2 5 x 5 x
b. (x – 3)2 –25 = [(x – 3) – 5] [(x – 3) + 5] = (x – 3 – 5) (x – 3 + 5) = (x – 8) (x + 2)’dir.
c. (2a + b)2 – (a – 3b)2 = [(2a + b) – (a – 3b)] [(2a + b) + (a – 3b)]
= (2a + b – a + 3b)(2a + b + a – 3b) = (a + 4b)(3a – 2b)’dir.
ç. 9(x – 2)2 – 16(x + 1)2 = [3(x – 2) – 4(x + 1)] [3(x – 2) + 4(x + 1)]
= (3x – 6 – 4x – 4)(3x – 6 + 4x + 4) = (–x – 10)(7x – 2)’dir.
d. x2 – 6x + 9 – y2 = (x – 3)2 – y2 = [(x – 3) – y] [(x – 3) + y]
= (x – 3 – y) (x – 3 + y) = (x – y – 3) (x + y – 3)’tür.
ÖRNEK
7632 – 237 2
işleminin sonucunu bulalım.
5,26
Çözüm
7632 – 237 2 (763 – 237) (763 + 237) 526 . 1000
= = = 103 . 102 = 105 bulunur.
5,26 526 . 10–2 526 . 10–2

247
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşa­ğı­da­ki ifadeleri çarpanlarına ayırınız.

a. 16x2 – 1 b. 3x2 – 12 c. (a + b)2 – 9
ç. (x + 1)2 – (y – 1)2 d. 4(x – y)2 – 25 e. 9(x + 3)2 – (y – 1)2
f. x4 – 1 g. (x2 + y2 – a2)2 – 4x2y2 h. 25 – (x – 4)2
ı. 1 – (x + y)2 i. x3 – 4x j. x – 4x(y – 1)2
1 2 3 2
k. (a – b)2 – 36 l. 4x5 – x3 m. x + – x–
4 4
n. (a2 – a – 8)2 – 4(2a – 1)2

2. Aşağıdaki işlemlerin sonuçlarını bulunuz.

1012 – 992 422 + 302
a. b.
512 – 492 232 – 142

3. a = 992 ise 97 . 101 işleminin sonucunu a’türünden bulunuz.

1 1 2
4. x2 + = 4 ise x + değerini bulunuz.
x2 x

1 17 1
5. 2x + = ise 22x + değerini bulunuz.
2x 4 2
2x

6. Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayırınız.

a. a2 – b2 – 6b – 9 b. x2 – y2 – a2 – 2ay

c. a2 – b2 – 4a + 4b ç. x2 – y2 – 1 – 2y

d. x(x – 3) – y(y – 3) e. a2 – 2ab + b2 – 16

f. (x2 – 3x – 1)2 – 9 g. x2 – 4x + 4 – y2 – 2by – b2
h. x2 – 2x + 1 – y2 + 6y – 9 ı. (3a – 5) (5a + 3) – (a + 4)(6a – 10)
i. x2 + 6x + 9 – a2 j. x2 – 2x + 1 – y2

k. a2 – x2 + 4xy – 4y2 l. m2 – 2m + 1 – a2 + 2ab – b2

m. 4a2 – 25b2 + 2a + 5b n. x4 + y4 – 18x2y2

o. x3 – 2x2 – 5x + 6 p. 2x3 – 3x2 – 3x + 2

r. x2 – y2 – 10y – 25 s. x2 – y2 – x2z2 + 2xyz

ş. x3 + y – x2y – x t. 1 – a2 – b2 + 2ab

u. a2 – (2b – 3c)a – 6bc ü. x2 + xy – 2y2 + x – y

v. (a2 + 3a + 1)2 – (2a + 3)2 y. ax – 2y – bx + by + 2x – ay

248
 İki Terimin Toplamının ve Farkının Küpü Özdeşliği

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
İki terimlinin küpü, kendisinin kendisi ile 3 kez çarpımı ile bulunur.
(x + y)3 = (x + y) (x + y) (x + y) = (x + y) (x + y)2
= (x + y) (x2 + 2xy + y2)
= x3 + 2x2y + xy2 + yx2 + 2xy2 + y3 = x3 + 3x2y + 3xy2 + y3 tür.
İki terimli bir ifadenin küpünü alma işlemi; birinci terimin küpü, birinci terimin karesi ile ikinci terimin
çarpımının üç katı, ikinci terimin karesi ile birinci terimin çarpımının üç katı ve ikinci terimin küpünün
cebirsel toplamı olarak ifade edilir.

• (x + y)3 = x3 + 3x2y + 3xy2 + y3 özdeşliğinde y yerine –y yazılırsa

[(x + (–y)]3 = x3 + 3x2(–y) + 3x(–y)2 + (–y)3
(x – y)3 = x3 – 3x2y + 3xy2 – y3 elde edilir. Bu da iki terimin farkının küpüdür.
• (x + y)3 = x3 + 3x2y + 3xy2 + y3,
= x3 + y3 + 3xy(x + y) � x3 + y3 = (x + y)3 – 3xy(x + y)’dir.
• (x – y)3 = x3 – 3x2y + 3xy2 – y3
= x3 – y3 – 3xy(x – y) � x3 – y3 = (x – y)3 + 3xy(x – y)’dir.

ÖRNEK
Aşağıdaki küp alma işlemini yapalım.

a. (x – 2)3 b. (2x + 3)3

Çözüm
a. (x – 2)3 = x3 + 3 . x2 . (–2) + 3 . x . (–2)2 + (–2)3 b. (2x + 3)3 = (2x)3 + 3. (2x)2 . 3 + 3 . 2x . 32 + 33
= x3 – 6x2 + 12x – 8’dir. = 8x3 + 36x2 + 54x + 27’dir.

ÖRNEK
P(x) = x3 – 3x2 + 3x + 4 – 3√3 ise P(√3 + 1) in değerini bulalım.

Çözüm
(x – 1)3 = x3 – 3x2 + 3x – 1 olduğundan, P(x) = (x – 1)3 + 5 – 3√3 şeklinde yazılır.
x = √3 +1 � P(√3 + 1) = [√3 + 1 – 1]3 + 5 – 3√3 = (√ 3)3 + 5 – 3√3
= 3√3 + 5 – 3√3 = 5 bulunur.

ÖRNEK
x3 + y3 = 91 ve x + y = 7 ise x . y değerini bulalım.

Çözüm
x3 + y3 = (x + y)3 – 3xy(x + y) � 91 = 73 – 3xy . 7
252
� 21xy = 343 – 91 = 252 � xy = = 12’dir.
21

249
İki Terimin Küplerinin Toplamı ve Farkına Ait Özdeşlikler

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
İki terimlinin küpü özdeşliğinden elde ettiğiniz eşitliklerden aşağıdaki özdeşlikleri yazabiliriz.
x3 + y3 = (x + y)3 – 3xy (x + y)
= (x + y) [(x + y)2 – 3xy] = (x + y) (x2 + 2xy + y2 – 3xy)
= (x + y) (x2 – xy + y2) bulunur.
x3 – y3 = (x – y)3 + 3xy (x – y)
= (x – y) [(x – y)2 + 3xy] = (x – y) (x2 – 2xy + y2 + 3xy)
= (x – y) (x2 + xy + y2) bulunur.
Bu özdeşliklere iki küp toplamının ya da farkının özdeşi denir.

İki Küp Toplamı ya da Farkı Özdeşliğinden Yararlanarak Çarpanlara Ayırma

ÖRNEK
Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayıralım.

a. x3 – 27y3 b. 8a3 + 1 c. x3 – 1
ç. 8a3 – 125b3 d. (a + b)3 + 8 e. 125x – 64x4

Çözüm
a. x3 – 27y3 = (x)3 – (3y)3 = (x – 3y)[(x)2 + x . (3y) + (3y)2] = (x – 3y)(x2 + 3xy + 9y2)’dir.
b. 8a3 + 1 = (2a)3 + 13 = (2a + 1) [(2a)2 – 2a . 1 + 12] = (2a + 1)(4a2 – 2a + 1)’dir.
c. x3 – 1 = (x – 1)(x2 + x + 1)’dir.
ç. 8a3 – 125 b3 = (2a – 5b) [(2a)2 + 2a . 5b + (5b)2] = (2a – 5b)(4a2 + 10ab + 25b2]’dir.
d. (a + b)3 + 8 = [(a + b) + 2] . [(a + b)2 – (a + b) . 2 + 22] = (a + b + 2)[(a + b)2 – 2(a + b) +4]’tür.
e. 125x – 64x4 = x[53 – (4x)3] = x(5 – 4x)(25 + 20x + 16x2)’dir.

ÖRNEK
1 1 1
2a + = 6 ise 2a – ve 8a3 – ifadesinin değerini bulalım.
a a a3
Çözüm

1 1 1 1
2a + = 6 � (2a + )2 = 62 � 4a2 + 4 + = 36 � 4a2 + = 36 – 4 = 32’dir.
a a a2 a2
1 1 1
(2a – )2 = 4a2 – 4 + = 4a2 + – 4 = 32 – 4 = 28’dir.
a a 2 a2
1 1
(2a – )2 = 28 � 2a – = �√28 = � 2√7 ’dir.
a a
1 1 1 1
8a3 – = (2a – )3 + 3 . 2a . (2a – )’dır.
a3 a a a
1 1
2a – = 2√7 � 8a3 – 3 = (2√7)3 + 3 . 2 . 2√7 = 56√7 + 12√7 = 68√7 bulunur.
a a
1 1
2a – = –2√7 � 8a3 – 3 = (– 2√7)3 + 3 . 2 (–2√7 ) = –56√7 – 12√7 = –68√7 bulunur.
a a

250
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayırınız.

a. x3 – 8 b. 3y3 + 81 c. x2 + x5

ç. 64a4 + a d. x4 – x e. 8x3 – 125y3

f. (x + y)3 – 27 g. 8 – (a – b)3 h. x4 + 27x

1
ı. 64x6 – i. 1 – (x + y)3 j. 27x4 + 8y3x
27
k. x3y3 – 1 l. 7x3y3 – 56 m. 3x4 + 3x

2. Özdeşliklerinden yararlanarak aşağıdaki alıştırmalarda istenenleri bulunuz.

1 1 1 1
a. a + = 4 ise a2 + kaçtır? b. a + = 3 ise a3 + kaçtır?
a a2 a a3
1 1
c. x – = 2 ise x2 + kaçtır? ç. x – y = 5 ve x . y = 4 ise x2 + y2 kaçtır?
x x2
d. x + y = 3 ve x . y = 2 ise x2 + y2 kaçtır? e. x2 + y2 = 10 ve x + y = 3 ise x . y kaçtır?

f. x + y = 4 ve x . y = 3 ise x3 + y3 kaçtır? g. x – y = 2 ve x . y = 3 ise x3 – y3 kaçtır?

1 1
h. 2x + = 3 ise 8x3 + kaçtır? ı. x2 + y2 = 17 ve x . y = 4 ise x3 + y3 kaçtır?
x x3

x3 – y3
3. x = 3,581, y = 6, 419 ise : (x2 – y2) ifadesinin sonucunu bulunuz.
x2 + xy + y2

x2 – y2 + 6x + 6y
4. x + y = 8 ise ifadesinin değeri kaçtır?
x2 – (y – 6)2

5. Çevresinin uzunluğu 46 cm ve köşegen uzunluğu 17 cm olan dikdörtgenin alanı kaç cm2 dir?
A. 72 B. 96 C. 108 D. 120 E. 144

6. P(x – 2) = x3 – 3x2 + 3x – 5 ise P(3√5 – 1) değerini bulunuz.

Bir Polinoma Bir Terim Ekleyip Çıkararak Çarpanlara Ayırma

BİLGİ
Bir polinoma terim ekleyip çıkararak çarpanlara ayırmada, verilen polinomu iki kare farkına dönüş-
türebilecek uygun bir terim eklenir ve çıkarılır.

ÖRNEK
Aşağıdaki polinomları terim ekleyip çıkararak çarpanlarına ayıralım.

a. P(x) = x2 + 6x + 8 b. P(x) = 9x4 – 7x2 + 1 c. P(x) = x3 + 3x2 + 3x + 2

251
 Çözüm
a. P(x) = x2 + 6x + 8 polinomuna 1 sayısını ekleyip çıkaralım.
P(x) = x2 + 6x + 8 + 1 – 1 = x2 + 6x + 9 – 1
= (x + 3)2 – 12
= (x + 3) – 1 (x + 3) + 1 = (x + 3 – 1) (x + 3 + 1)
= (x + 2) (x + 4) ve
P(x) polinomu, P(x) = (x + 2) (x + 4) şeklinde çarpanlarına ayrılmış olur.

b. P(x) = 9x4 – 7x2 + 1 polinomuna x2 yi ekleyip çıkaralım.

P(x) = 9x4 – 7x2 + 1 + x2 – x2 = 9x4 – 6x2 + 1 – x2
= (3x2 – 1)2 – x2 = (3x2 – 1) –x (3x2 – 1) + x
= (3x2 – 1 – x) (3x2 – 1 + x) ve
P(x) polinomu P(x) = (3x2 – x – 1)(3x2 + x – 1) şeklinde çarpanlarına ayrılmış olur.

c. P(x) = x3 + 3x2 + 3x + 2 polinomuna 1 sayısını çıkarıp ekleyelim.

P(x) = x3+ 3x2 + 3x + 2 – 1 + 1 = x3 + 3x2 + 3x + 1 + 1 = (x + 1)3 + 13 ve
P(x) polinomu iki küp toplamı olduğundan,
P(x) = (x + 1)3 + 13 = (x + 1) + 1 (x + 1)2 – (x + 1) . 1 + 12
= (x + 1 + 1) (x2 + 2x + 1 – x – 1 + 1) = (x + 2) (x2 + x + 1) şeklinde çarpanla-
rına ayrılmış olur.

ÖRNEK
Aşağıdaki polinomları terim ekleyip çıkararak çarpanlarına ayıralım.

a. a4 + a2b2 + b4 b. x4 + 4y4

Çözüm
a. a4 + a2b2 + b4 ifadesine a2b2 terimini ekleyip çıkaralım.
a4 + a2b2 + b4 + a2b2 – a2b2 = a4 + 2a2b2 + b4 – a2b2
= (a2 + b2)2 – (ab)2 = (a2 + b2 –ab) (a2 + b2 + ab) olur.
b. x4 + 4y4 ifadesine 4x2y2 terimini ekleyip çıkaralım:
x4 + 4y4 + 4x2y2 – 4x2y2 = x4 + 4x2y2 + 4y4 – 4x2y2
= (x2 + 2y2)2 – (2xy)2 = (x2 + 2y2 – 2xy) (x2 + 2y2 + 2xy) olur.

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki ifadeleri (terim ekleyip çıkarma yöntemi ile) çarpanlarına ayırınız.

a. x2 + 4x – 5 b. x2 – 8x + 7 c. x2 – 10x + 21
ç. x4 – 6x2 + 1 d. a4 + a2 + 1 e. 16x4 – 9x2 + 1
f. 4y4 – 13y2 + 1 g. x4 – 10x2 + 16 h. 64x4 + 1
ı. x6 + 6x3 + 5 i. x4 + x2 + 25 j. x4 + 64

2. Aşağıdaki polinomları çarpanlarına ayırınız.

a. P(x) = x3 – 6x2 + 12x + 9 b. Q(x) = x3 + 9x2 + 27x + 28

252
 x2 + bx + c ve ax2 + bx + c Biçimindeki İfadelerin Çarpanlara Ayrılması

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
• x2 + bx + c ifadesinin çarpanları x + n ve x + m ise
• x2 + bx + c = (x + n) (x + m) = x2 + mx + nx + mn = x2 + (m + n)x + mn olur.
Polinomların eşitliğinden m + n = b ve n . m = c’dir.
Toplamları ve çarpımları bilinen sayılar bulunur.
İlk ve son terimin çarpanları aşağıdaki gibi yazılır. Oklarla gösterilen terimlerin çarpımlarının topla-
mı ortadaki terimi vermelidir.
x2 + bx + c
� �
x n � (x + n)
� x2 + bx + c = (x + n) (x + m) yazılır.
x m � (x + m)
mx + nx = (m + n)x = bx

• ax2 + bx + c ifadesinin çarpanları (mx + n) ve (px + r) ise

ax2 + bx + c = (mx + n) (px + r) = mpx2 + mrx + npx + nr = mpx2 + (mr + np)x + nr olur.
Polinomların eşitliğinden; m . p = a, m . r + n . p = b ve n . r = c’dir. Bu eşitliklerden m, n, p ve r
bulunur.
İlk ve son terimin çarpanları aşağıdaki gibi yazılır. Oklarla gösterilen terimlerin çarpımlarının topla-
mı ortadaki terimi vermelidir.
2
ax + bx + c
� �
mx n � (mx + n)
px r � (px + r) � ax2 + bx + c = (mx + n) (px + r) yazılır.

mrx + pnx = bx

ÖRNEK
Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayıralım.
a. x2 + 9x + 14 b. 2x2 – 5x – 12
Çözüm
a. x2 + 9x + 14 ifadesi aşağıdaki yollarla çarpanlarına ayrılabilir.
I. Yol

x2 + 9x + 14 = x2 + (m + n)x + m . n � x2 + 9x + 14 = (x + 2) (x + 7)’dir.

2+7 2.7

II. Yol
İki kare farkı haline getirme
9 2 9 9 81 9 5
x2 + 9x + 14 = x2 + 9x + 14 + ( ) – ( )2 = (x + )2 + 14 – = (x + )2 – ( )2
2 2 2 4 2 2
9 5 9 5
= (x + – ) (x + + ) = (x + 2) (x + 7) olur.
2 2 2 2
III. Yol
Ortadaki terim iki terimin toplamı şeklinde yazılarak ortak çarpan parantezine alma işlemi yapılır.
x2 + 9x + 14 ifadesinde 9x terimini 9x = 2x + 7x biçiminde yazalım:

x2 + 9x + 14 = x2 + 2x + 7x + 14 = x(x + 2) + 7(x + 2) = (x + 2) (x + 7) olur.

253
 b. 2x2 – 5x – 12 ifadesi de arka sayfada verilen yollarla çarpanlarına ayrılabilir.
I. Yol
2x 2 – 5x – 12
� �
2x 3 � (2x + 3)
x –4 � (x – 4) � 2x2 – 5x – 12 = (2x + 3) (x – 4)

–8x + 3x = –5x

II. Yol
2x2 – 5x – 12 = 2x2 – 8x + 3x – 12 = 2x(x – 4) + 3(x – 4) = (x – 4) (2x + 3)’tür.
ALIŞTIRMALAR
1. Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayırınız.
a. x2 + 4x – 21 b. x2 – 2x – 15 c. x2 – x – 6
2
ç. x + 3x – 10 d. x2 + 17x + 60 e. x2 + 10x + 24
f. x2 – 5x – 14 g. x2 + 5x + 6 h. x2 + 9x + 8
2. Aşağıdaki polinomları çarpanlarına ayırınız.
a. 5x2 – 9x – 2 b. 5x2 + 3x – 8 c. 9x2 – 17 – 2
ç. 2x2 + 17x + 35 d. 3x2 – 5x + 2 e. 2x2 + 5x – 3
f. 12x2 – 16x – 35 g. 3x2 + 13x + 4 h. 4x2 – 4xy – 3y2
Değişken Değiştirme ile Çarpanlara Ayırma
BİLGİ
Değişken değiştirme yönteminde, verilen ifadedeki değişkenin ya da belli bir ifadenin yerine yeni bir
değişken yazılarak verilen ifade sade hâle getirilir. Sade hâle gelmiş ifade çarpanlarına ayrılır. Bulu-
nan çarpanlardaki değişken yerine eşitleri yazılır.

ÖRNEK
Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayıralım.
a. x4 + 7x2 + 10 b. (a – b)2 – 2(a – b) – 15 c. 52x + 5x – 6
Çözüm
a. x4 + 7x2 + 10 ifadesinde x2 yerine t yazalım.
x4 + 7x2 + 10 = t2 + 7t + 10 = (t + 2) (t + 5) = (x2 + 2) (x2 + 5) olur.

2 . 5
b. Verilen ifadede (a – b) yerine t yazalım.
(a – b)2 – 2 (a – b) – 15 = t2 – 2t – 15 = (t – 5) (t + 3) = (a – b – 5) (a – b + 3) olur.
– 5 .  3
c. 52x + 5x – 6 ifadesinde 52x = (5x)2’dir. 5x yerine t yazalım (5x = t).
(5x)2 + 5x – 6 = t2 + t – 6 = (t – 2)(t + 3)= (5x – 2)(5x + 3) olur.

– 2 . 3

ALIŞTIRMALAR
1. Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayırınız.
a. (x + y)2 – 7(x + y) + 12 b. (x2 – 3x)2 – 2(x2 – 3x) – 8 c. y4 – 4y2 – 5
ç. 3(a + 1)2 – 20(a + 1) – 63 d. x6 + 6x3 + 5 e. 6x4 + x2 – 1

254
 10.7.3. POLİNOM VE RASYONEL DENKLEMLERİN ÇÖZÜM KÜMELERİ

10.7.3.1. Rasyonel İfadeler ve Rasyonel İfadelerin Sadeleştirilmesi

BİLGİ
P(x)
P(x) ve Q(x) gerçek katsayılı iki polinom ve Q(x) ≠ 0 olmak üzere; biçimindeki ifadelere
Q(x)
rasyonel ifade denir.

ÖRNEK
x + 1, x2 – 1 x3 + x √ 2ƒ ƒ ƒ ƒ
ve ƒ ƒ 1 ve x + 1 ifadesi rasyonel
ifadeleri birer rasyonel ifadedir. √x2ƒ ƒ +
x x+1 x–1 x
ifade değildir.

Rasyonel İfadelerin Sadeleştirilmesi

BİLGİ

• Rasyonel ifadelerde sadeleştirme ve genişletme işlemleri, rasyonel sayılarda yapılan sadeleştirme

ve genişletme işlemleri gibidir.
P(x)
• ifadesini sadeleştirmek için P(x) ve Q(x) polinomları çarpanlarına ayrılır. Pay ve paydada
Q(x)
bulunan ortak çarpanlar sadeleştirilir.

ÖRNEK

(x + 1)2 – 9
rasyonel ifadesini sadeleştirelim.
x2 – 5x + 6

Çözüm

(x + 1)2 – 9 [(x + 1) – 3] [(x + 1) + 3]

=
x2 – 5x + 6 (x – 2) (x – 3)
(x –2)(x + 4) x+4
= = olur.
(x – 2)(x – 3) x–3

ÖRNEK

Aşağıda verilen ifadeleri sadeleştirelim.

3 2 2 3 3 2
a. 3x y – 18x y + 27xy b. a + a – a – 1
6x2y2 – 54y4 a3 + a2 + a + 1

c. x3 – 8
3m
ç. x – y
3m

x2y2 + 2xy2 + 4y2 xm – ym

2 2
d. 25 – (x – 2) e. x(x – y + x y) – 1
14 + 5x – x 2 2
3x – 3

255
 Çözüm
3x3y – 18x2y2 + 27xy3 3xy(x2 – 6xy + 9y2)
a. =
6x2y2 – 54y4 6y2(x2 – 9y2)

x(x – 3y)(x – 3y)

=
2y(x – 3y) (x + 3y)

x(x – 3y)
= ’dir.
2y(x + 3y)

a3 + a2 – a – 1 a2 (a + 1) – (a + 1) (a + 1) (a2 – 1)
b. = =
a3 + a2 + a + 1 a2 (a + 1) + (a + 1) (a + 1) (a2 + 1)
a2 – 1
= ’dir.
a2 + 1

x3 – 8 (x – 2) (x2 + 2x + 4)
c. =
x2y2 + 2xy2 + 4y2 y2(x2 + 2x + 4)
x–2
= ’dir.
y2

x3m – y3m (xm)3 – (ym)3 (xm – ym)(x2m + xm ym + y2m)

ç. = =
xm – ym xm – ym xm – ym

= x2m + xmym + y2m dir.

25 – (x – 2)2 [5 – (x – 2)] [5 + (x – 2)]

d. =
14 + 5x – x2 (2 + x) (7 – x)

(7 – x) (3 + x) (x + 3)
= = ’dir.
(2 + x) (7 – x) (x + 2)

x(x – y + x2y) – 1 x2 – xy + x3y – 1

e. =
3x2 – 3 3(x2 – 1)
x2 (1 + xy) – (1+xy)
=
3(x2 – 1)

(1 + xy)(x2 – 1) xy + 1
= = ’tür.
3(x2 – 1) 3

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayırınız.

x2 – 4 x4 – 4 a2 + 7a – 8
a. b. c.
x2 – x – 6 x2 – x a2 + 16a + 64

x2 + 3xy – 4y2 2x2 – 7x + 3 x2 + 4x – 32

ç. d. e.
y2 – x2 (2x – 6)2 xy – 4y
3x3y – 3xy3 (a + b)2 – c2 6a2 – 13ab + 6b2
f. g. h.
x2 – xy (a + b – c)2 4a2 – 9b2

256
 x2 – (x + y)2 a4 – 9a2 xy – 2x + 5y – 10
ı. i. j.
(x + y)2 – y2 a4 – a3 – 6a2 xy – 2x – 5y + 10

x2 + 3x – 10
2. ifadesi sadeleştiriliyorsa m � Z+ sayısını bulunuz.
x2 + mx – 5

Rasyonel İfadelerde Toplama ve Çıkarma İşlemleri İle İlgili Uygulamalar

ÖRNEK
1 1 2x
– + işlemini yapalım.
x2 + x x2 – x x2 – 1

Çözüm
1 1 2x 1 1 2x
– + = – +
x2 + x x2 – x x2 – 1 x (x + 1) x (x – 1) (x – 1) (x + 1)
(x – 1) (x + 1) (x)

1 . (x – 1) – (x + 1) + 2x . x x – 1 – x – 1 + 2x2
=
x(x –1)(x + 1) x(x –1)(x + 1)

–2 + 2x2
=
x(x –1)(x + 1)

2(x2 – 1)
=
x(x2 –1)
2
= bulunur.
x

ÖRNEK
3x + 6 12
– işlemini yapalım.
x2 –x–6 x2 – 2x – 3

Çözüm
3x + 6 12 3(x + 2) 12
– = –
x2 – x – 6 x2 – 2x – 3 (x + 2)(x – 3) (x + 1)(x – 3)

3 12
= –
(x – 3) (x + 1) (x – 3)
(x + 1) (1)

3(x + 1) – 12 3x + 3 – 12
= =
(x + 1) (x – 3) (x + 1) (x – 3)
3(x – 3) 3
= = bulunur.
(x + 1) (x – 3) x+1

257
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki işlemleri yapınız.

x–y y–x z–x 1 1

a. + + b. +
xy yz zx x–1 1
–1
x
1 1 1 1 2
c. + + ç. –
x2 – xy x2 + xy x2 – y2 x2 + 3x + 2 x2 + 4x + 3

1 5y 1 2 2
d. + + e. –
x – 3y x2 – xy – 6y2 x + 2y 2x2 – x – 1 x2 + x – 2
2 2 2 1 5b
f. – + g. –
x2 + 2x – 3 x2 + x – 6 x2 – 3x + 2 a – 3b a2 – ab – 6b2

2. Aşağıdaki işlemleri yapınız.

x x 2x2 x y 2
a. – + b. – +
x–1 x+1 x2 –1 x 1– y 1 y
1+ – 2
y x y x
a–b b–c c–a
c. x = , y = ,z= ise x + y + z + x . y . z değerini bulunuz.
c a b

ÖRNEK
10
rasyonel ifadesini basit kesirlerin toplamı biçiminde yazalım.
2x2 – x – 3

Çözüm
10 10 A B A(x + 1) + B(2x – 3) Ax + A + 2Bx – 3B
= = + = =
2x2 –x–3 (2x – 3)(x + 1) 2x – 3 x+1 (2x – 3)(x + 1) (2x – 3)(x + 1)
(x + 1) (2x –3)

0 . x + 10 (A + 2B)x + A – 3B
= olur. Buradan,
(2x – 3)(x + 1) (2x – 3)(x + 1)

A + 2B = 0
� A = 4, B = –2 bulunur. Öyleyse
A – 3B = 10

10 4 2
= – olur.
2x2 – x – 3 2x – 3 x+1

Rasyonel İfadelerde Çarpma ve Bölme İşlemleri İle İlgili Uygulamalar

ÖRNEK

Aşağıdaki işlemleri yapalım.

x2 – 2x x2 – 49 x2 – x – 12 (x – 2)2 – 4
a. . b. :
2x2 – 14x x2 + 5x– 14 x3 +2x2 – 3x x3 – x

258
 Çözüm

x2 – 2x x2 – 49 x(x – 2) (x – 7)(x + 7) 1
a. . = . = bulunur.
2x2 – 14x x2 + 5x– 14 2x(x – 7) (x – 2)(x + 7) 2

x2 – x – 12 (x – 2)2 – 4 (x + 3) (x – 4) x(x2 – 1)
b. : = .
x3 +2x2 – 3x x3 –x x(x2 + 2x – 3) [(x – 2) – 2] [(x – 2) + 2]

(x + 3)(x – 4) x (x – 1)(x + 1)
= .
x(x – 1)(x + 3) (x – 4) x

x+1
= bulunur.
x

ÖRNEK
a4 – 8a a2 + 2a + 1 a2 + 2a + 4
. : işlemini yapalım.
a2 – 4a – 5 a3 – a2 – 2a a–5

Çözüm
a4 – 8a a2 + 2a + 1 a2 + 2a + 4 a(a3 – 8) (a + 1)2 a–5
. : = . .
a2 – 4a – 5 a3 – a2 – 2a a–5 (a + 1)(a – 5) a(a2 – a – 2) a2 + 2a + 4

a(a – 2) (a2 + 2a + 4) . (a + 1) (a + 1) . (a – 5)
=
(a + 1)(a – 5) a(a + 1)(a – 2) (a2 + 2a + 4)

= 1 bulunur.

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki işlemleri yapınız ve sonucu en sade biçimde yazınız.

x 2 x2 – 2x a+2 b2 – 1 b2 + 2b – 3
a. – : b. . :
x+1 x2 – 1 x–1 a–1 a2 – 4 a2 – 3a + 2

x2 – x – 12 x2 – 5x + 4 4x2 – 1 x2 – 2x + 1 x2 + x
c. : ç. . .
x2 + 4x + 3 x2 – 1 x2 – 1 4x + 2 2x2 – x

a2 + b2
+a
b a2 – b2 a2 – 5a + 6 a–2
d. : e. :
1 1 a3 – b3 a a2 – 3a
+
b a

2. Aşağıdaki işlemleri yapınız.

7 6 1 1 1
a. – : b. – . (z2 – y2)
x2 + x – 12 x2 + 2x – 8 x2 – 5x + 6 (x – y) (x – z) (y – z) (x – y)

259
 10.7.3.2 POLİNOM VE RASYONEL DENKLEMLERLE İLGİLİ UYGULAMALAR

Polinom Denklemler

BİLGİ
P(x) polinomu en az birinci dereceden olmak üzere P(x) = 0 eşitliğine polinom denklemi denir.

ÖRNEK
Aşağıdaki polinom denklemlerinin çözüm kümesini bulalım.
a. x3 – x = 0 b. (x – 5)2 – 16 = 0 c. x3 –x2 –4x + 4 = 0

Çözüm
a. x3 – x = 0 � x(x2 – 1) = x(x – 1) (x + 1) = 0’dır.
x = 0 veya x – 1 = 0 veya x + 1 = 0 � x1 = 0, x2 = 1 ve x3 = – 1’dir.
Denklemin çözüm kümesi Ç = {– 1, 0, 1} bulunur.

b. (x – 5)2 – 16 = 0 � [(x – 5) – 4)(x – 5 + 4) = 0

� (x – 5 – 4) (x – 5 + 4) = 0
� (x – 9) (x – 1) = 0 � x1 = 9 veya x2 = 1’dir.
Denklemin çözüm kümesi Ç = {9, 1} bulunur.

c. x3 – x2 – 4x + 4 = 0 � x2(x – 1) – 4(x – 1) = 0
� (x – 1) (x2 – 4) = 0 � x1 = 1, x2 = –2, x3 = 2’dir.
Denklemin çözüm kümesi Ç = {– 2, 1, 2} bulunur.

ÖRNEK
(x3 – x)(x – 2)3 (x + 3)4 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm
Verilen denklem P(x) . Q(x) . R(x) = 0 biçimindedir.
P(x) . Q(x) = 0 � P(x) = 0 veya Q(x) = 0’dır.
(x3 – x) (x – 2)3 (x + 3)4 = 0 � x3 – x = 0, (x – 2)3 = 0 ve (x + 3)4 = 0’dır.
• x3 – x = 0 � x(x2 – 1) = x(x – 1) (x + 1) = 0 � x1 = 0, x2 = 1 ve x3 = –1’dir.
• (x – 2)3 = 0 � (x – 2) (x – 2) (x – 2) = 0 ve x4 = x5 = x6 = 2’dir.
• (x + 3)4 = 0 � (x + 3) (x + 3) (x + 3) (x + 3) = 0 ve x7 = x8 = x9 = x10 = –3’tür.

2 sayısı denklemin 3 katlı; – 3 sayısı da denklemin 4 katlı bir köküdür.

Denklemin çözüm kümesi Ç = {– 3, –1, 0, 1, 2} bulunur.

1, 3, 5, ... katlı kökler kısaca tek katlı kök;

2, 4, 6, ... katlı kökler de çift katlı kök olarak
ifade edilir.

260
 ÖRNEK
9x4 – 13x2 + 4 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

Çözüm
9x4 – 13x2 + 4 = 0 denkleminde x2 = t olsun.
x2 = t � 9(x2)2 – 13x2 + 4 = 0 denklemi 9t2 – 13t + 4 = 0 olur.
9t2 – 13t + 4 = 0 � (9t – 4) (t – 1) = 0 � 9t – 4 = 0 veya t – 1 = 0
4
t1 = veya t2 = 1’dir.
9
4 2 2
t1 = = x2 � x1 = – , x2 = ’tür.
9 3 3
t2 = 1 = x2 � x3 = – 1, x4 = 1’dir.
2, 2,
Denklemin çözüm kümesi Ç = {– 1, – 1} bulunur.
3 3

Rasyonel Denklemler

BİLGİ
P(x)
•P(x), Q(x) birer polinom ve Q(x) ≠ 0 olmak üzere, = 0 biçimindeki denklemlere rasyonel
Q(x)
denklemler denir.
• Rasyonel denklemin çözüm kümesi bulunurken payın kökleri bulunur. Bulunan değerler arasın-
da paydayı sıfır yapan değerler varsa bu değerler çözüm kümesine alınmaz.

ÖRNEK
x2 – x – 6
= 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.
x2 – 9

Çözüm
x2 – x – 6
= 0 � x2 – x – 6 = 0 ve x2 – 9 ≠ 0’dır.
x2 –9
x2 – 9 ≠ 0 ise x ≠ 3 ve x ≠ –3’tür.
x2 – x – 6 = (x – 3)(x + 2) = 0 � x – 3 = 0 veya x + 2 = 0
x1 = 3 veya x2 = –2’dir.
Buradan denklemin çözüm kümesi Ç = {–2} bulunur.

ÖRNEK
x–2 5 2x – 3
+ = denkleminin çözüm kümesini bulalım.
x–3 x x2 – 3x

Çözüm

x–2 5 2x – 3 2x – 3 x . (x – 2) + 5 . (x – 3) – 1 . (2x – 3)
+ = � x – 2 + 5 – = 0 � =0
x–3 x x – 3x 2 x – 3 x x(x – 3) x(x – 3)
x x–3 (1)
2
x – 2x + 5x – 15 – 2x + 3 x2 + x – 12
= 0 � = 0’dır.
x(x – 3) x(x – 3)

261
 x(x – 3) ≠ 0 için x2 + x – 12 = 0 olmalıdır.
x(x – 3) ≠ 0 � x ≠ 0 ve x ≠ 3’tür.
x2 + x – 12 = 0
(x – 3)(x + 4) = 0 ve x – 3 = 0 veya x + 4 = 0 � x = 3 veya x2 = –4’tür.
Denklemin çözüm kümesi Ç = {–4} bulunur.

ÖRNEK
5 3 4
– = denkleminin çözüm kümesini bulalım.
x–6 x+2 x–3

Çözüm

5 3 4 5 3 4
– = � – – =0
x–6 x+2 x–3 x – 6 x + 2 x – 3
(x + 2) (x – 3) (x – 6) (x – 3) (x – 6) (x + 2)

5(x + 2)(x –3) – 3(x – 6)(x – 3) – 4(x – 6)(x + 2) = 0
(x – 6)(x + 2)(x – 3)

5(x2 – x – 6) – 3(x2 – 9x + 18) – 4(x2 – 4x – 12)

=0
(x – 6)(x + 2)(x – 3)

5x2 –5x – 30 – 3x2 + 27x – 54 – 4x2 + 16x + 48
=0
(x – 6)(x + 2)(x – 3)

–2x2 + 38x – 36
= 0 ve
(x – 6)(x + 2)(x – 3)

x ≠ 6, x ≠ –2 ve x ≠ 3 için –2x2 + 38x – 36 = 0’dır.

–2(x2 – 19x + 18) = 0 � x2 – 19x + 18 = (x – 1)(x – 18) = 0

x – 1 = 0 veya x – 18 = 0 � x1 = 1 veya x2 = 18’dir.

Ç = {1, 18} bulunur.

ETKİNLİK

Araç ve Ge­reçler: Dosya kâğıdı, kalem, Geogebra yazılım programı kurulu bilgisayar.

Dinamik geometri yazılım programlarından yararlanarak, polinom denklemlerin çözümünü grafik-

ler yardımıyla gösterelim ve yorumlayalım.

• Geogebra yazılım programını açınız. Sağdaki “cebir ve grafik” seçeneğini tıkladıktan sonra, giriş
bölümüne a = 1 yazıp “enter” tuşunu tıklayınız. Benzer şekilde b = 1, c = 1 ve d = 1 yazınız.
Cebir bölümünde değişkenlerin önlerindeki “o” simgelerini tıklayarak sürgüleri oluşturunuz. Araç
çubuğundaki oku tıkladıktan sonra sürgüleri grafik bölümünün sağına taşıyınız.

262
• Giriş bölümüne, parabol grafiğinin çizimindeki etkinlikteki gibi

a*x�3 + b*x�2 + c*x + d

yazıp “enter” tuşunu tıklayınız. f(x) = x3 + x2 + x + 1 fonksiyonunun grafiğini çizmiş oldunuz. Şimdi
sürgüler üzerindeki noktaları hareket ettirerek, a = 1, b = –1, c = –4 ve d = 4 durumuna getiri-
niz. Cebir bölümünde f(x) = x3 – x2 – 4x + 4 ve grafik bölümünde de f fonksiyonunun grafiğinin
çizilmiş oluştuğunu görünüz.

• Grafiğin eksenleri hangi noktalarda kestiğini belir-

tiniz.

• Grafiğin x eksenini kestiği noktalardaki x değerleri

hangi denklemin kökleridir?

• Dosya kâğıdına f(x) = x3 – x2 – 4x + 4 fonksiyo-

nunu yazınız. Bu fonksiyon bir polinom olduğuna
göre f(x) = 0 denkleminin köklerini aşağıdaki işle-
me devam ederek bulunuz.

f(x) = 0 ⇒ x3 – x2 – 4x + 4 = 0
⇒ x2(x – 1) – 4(x – 1) = (x – 1)(x2 – 4) = 0
⇒ x – 1 = 0 veya x2 – 4 = 0

• Denkleminin kökleri ile grafiğin x eksenini kestiği noktaları karşılaştırınız.

• Benzer uygulamalar yaparak yazılım programlarını kullanma becerinizi geliştiriniz.

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki denklemlerin çözüm kümelerini bulunuz.

a. x2 – 6x – 7 = 0 b. x4 – 5x2 + 4 = 0 c. x3 + 3x2 – 4x – 12 = 0

ç. x3 – x2 – 9x + 9 = 0 d. (x + 2)2 – 9(2 – x)2 = 0 e. (x2 – 4) – (x + 2)(x – 5) = 0

f. x3 – 2x2 – x + 2 = 0 g. x3 – x = 6(x – 1) h. (x4 – 16)(x3 + 1) = 0

2. Aşağıdaki denklemlerin çözüm kümelerini bulunuz.

3x2 – 8x + 4 x3 – x2 – 12x x4 – 5x2 + 4

a. = 0 b. = 0 c. =0
x2 – x – 2 x2 + 2x – 3 x2 + x – 2

x3 – 5x2 – 4x + 20 x2 + 6x + 7 2 3 x+7 x–5

ç. = 0 d. + – = 0 e. – =0
x2 + 7x + 10 x2 – 4x – 5 x + 1 x – 5 x2 – x – 6 x2 – 4x + 3

263
 ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.
a. P(x) = x3 – 4x2 – 3x – 2 ise P(–2) = ...
b. P(x) = (m – 2)x3 – (n + 2)x2 – p + 2 ve P(x) sıfır polinomu ise m + n + p = ...
P(x) polinomunun x – 2 ile bölünmesinden elde edilen kalan 4 ve x + 3 ile bölünmesinden elde
c.
edilen kalan –11 ise P(x) polinomunun (x –2) (x + 3) ile bölünmesinden elde edilen kalan .........

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yan­lış­sa “Y” ya­zı­nız.

P(x) = (x2 + 1)5 . (x – 3)5 polinomunun katsayıları toplamı 210 dur.
a.
b. P(x) = – x3 ax2
+ 3x – 5 polinomunun x + 2 ile bölünmesinden elde edilen
kalan –11 ise a = –2’dir.
2
3x + mx – 20 3x + 5
c. 2 ifadesinin sadeleşmiş biçimi ise m = –7’dir.
x – x – 12 x+3

3. Aşağıdaki soruların cevaplarını yandaki tabloda I II III IV V

verilen değerlerle eşleştiriniz. 49 33 64 110 6

1 1
a. x + = 5 ise x3 + ifadesinin değeri kaçtır?
x x3
P(x)
b. P(x) . Q(x) polinomunun derecesi 10 ve polinomunun derecesi 2 ise P(x) + Q(x) polino-
Q(x)
munun derecesi kaçtır?
c. x + yz = 12, y + zx = 15, z + xy = 20 ve x + y + z = 11 ise x2 + y2 + z2 kaçtır?
ç. x – y = 5 ve x . y = 4 ise x2 + y2 kaçtır?

8
4. P(x) = 2xn–3 + x n+1 + 7’dir. P(x) bir polinom ise P(x) polinomunun derecesi en çok kaçtır?
A. 2 B. 3 C. 4 D. 5 E. 7

5. P(x) polinomunun x2 + 3x – 10 ile bölünmesinden elde edilen kalan 2x – 7 ise P(x) polinomunun
x – 2 ile bölünmesinden elde edilen kalan kaçtır?
A. –7 B. –3 C. 2 D. 3 E. 7

6. P(x – 2) polinomunun x + 1 ile bölünmesinden elde edilen kalan 9, P(3x – 2) polinomunun x – 2 ile
bölünmesinden elde edilen kalan –5 ise P(x) polinomunun x2 – x – 12 ile bölünmesinden elde edilen
kalanı bulunuz.

7. P(x) = x3 – 3x2 + 3x + 4 ise P(3√2 + 1) kaçtır?

A. 2 B. 5 C. 6 D. 7 E. 9

8. 1 + 21 + 22 + 23 + 24 + 25 + 26 + 27 işleminin sonucu kaçtır?

A. 201 B. 251 C. 255 D. 511 E. 1023

264
 9. m4 + m2 + 1 ifadesinin çarpanlarından biri aşağıdakilerden hangisidir?
A. m2 – m + 1 B. m – 1 C. m + 1 D. m2 + 1 E. m2 – m – 1

10. P(x) = 2x4 – 5x3 + ax2 + bx – 4 ve Q(x) = (x2 + mx + n)(2x2 – 3x – 1) polinomları veriliyor.
P(x) = Q(x) ise a+ b değerini bulunuz.

11. P(x) = ax3 – 4x2 + bx + 4 polinomu (x + 2)(x – 1) ile kalansız bölünebiliyorsa a + b değerini bulu-
nuz.

3P(x)
12. der[P(x2) . Q(x)] = 16 ve der[ ] = 1 olduğuna göre der[P(x) + 5Q(x)] kaçtır?
Q3(x)

x3 – 8 x3 – 6x2 x3 + 2x2 + 4x
13. . : işleminin sonucu aşağıdakilerden hangisidir?
x2 – 3x – 18 x2 + 5x – 14 x2 + 10x + 21
1
A. x B. m – 1 C. 1 D. E. x2
x

14. P(x – 2) = x3 – 5x2 – 7x + 4 ise P(x) polinomunun x + 3 ile bölünmesinden elde edilen kalanı
bulunuz.

15. P(x) = x3 + 7x2 + ax – 3 polinomunun x + 1 ve x – 1 ile bölünmesinden elde edilen kalanlar eşit ise
a kaçtır?

16. (3x4 – 2x3 – x2 + 4x + 5)(x5 – 5x4 + 2x3 – 7x2 + 6x – 3) çarpma işlemi yapılırsa x7 li terimin katsayısı
kaç olur?

17. 4x4 – 12x3 + 25x2 + ax + 16 ifadesi bir tam kare ise a kaçtır?

18. P(x) polinomunun x + 3 ile bölünmesinden elde edilen kalan –8, 3x – 1 ile bölünmesinden elde
edilen kalan 2 ise P(x) polinomunun (x + 3)(3x – 1) ile bölünmesinden elde edilen kalan aşağıdaki-
lerden hangisidir?
A. 3x – 3 B. 2x – 1 C. 2x + 1 D. 3x + 1 E. 3x – 1

19. Bir P(x) polinomu için 3x3 – 2x2 – cx + 8 = (x – 2) . P(x) + 4 olduğuna göre P(x) polinomunun kat-
sayıları toplamı kaçtır?
A. 5 B. 6 C. 7 D. 8 E. 9

x2 + 7x – 9 1 3
20. – = denkleminin çözüm kümesi hangisidir?
x2 + 5x – 14 x–2 x+7
A. {2, –7} B. {2, –5} C. {–5, 7} D. {–5} E. �

21. x4 – 10x2 + 9 = 0 denkleminin çözüm kümesini bulunuz.

x2 + x + 1 A B C
22. = + + ise A.B.C kaçtır?
x2 (x – 1) x2 x x–1
A. –12 B. –6 C. 6 D. 10 E. 12

265
 V. BÖLÜM: GEOMETRİ

8. ÜNİTE ÇEMBER VE DAİRE

Tarihsel Gelişim
MÖ 3500 yıllarına ait tekerlekli bir kızağı resmeden Sümer piktogramı bulunmuştur*. Çember
ve daire şekli, ay ve güneş gibi gökyüzü cisimlerinde de gözlemlenmiştir. Çemberin çevresinin
uzunluğu ile çapının arasındaki oran yaklaşık 3,142857… olarak hesaplamış ve Yunan alfabesinin
bir harfi olan π sembolü ile gösterilmiştir.
1737 yılında İsviçreli matematikçi Leonhard Euler, dairenin çevresinin, çapına oranını hesaplar­
ken bu sembolü kullanmış ve Euler’den sonra da tüm matematikçiler bu sembolün kullanımında
birlik sağlamışlardır. * (İsviçreli Matematikçi Leonhard Euler’in hayatı).

“Sümer kalıntıları nerede bulunuyor ile ilgili görseller.”

Lo­gar ka­pak­la­rı­nın ne­den

dai­re bi­çi­min­de ya­pıl­dık­la­rı­nı
hiç dü­şün­dü­nüz mü?

Te­ker­lek fik­ri muh­te­me­len kü­tük­le­rin ko­lay­ca

yu­var­la­na­rak ta­şın­ma­sı ama­cıy­la kul­la­nıl­ma­sın­
Ra­dar dal­ga­la­rı­nın dan doğ­muş­tur. Bi­li­nen en es­ki tekerlekler, bir
da­ire­sel bir ha­re­ket yap­ ka­zık üze­ri­ne ge­çi­ril­miş üç tah­ta disk­ten olu­şur.
tı­ğı­nı bi­li­yor mu­su­nuz?

NE­LER ÖĞ­RE­NE­CE­ĞİZ?
1. Çemberi, çemberin temel elemanlarını açıklamayı,
2. Bir çember ile bir doğrunun birbirine göre durumlarını,
3. Çemberde kiriş özelliklerini göstermeyi,
4. Bir çemberde merkez, çevre, iç, dış ve teğet - kiriş açıları açıklamayı, bu açıların öl­
çüleri ile gördükleri yayların ölçülerini ilişkilendirmeyi, eş kirişlerin ve paralel kirişlerin
ayırdığı yay parçalarının eş olduğunu göstermeyi, sinüs teoreminin çevrel çember ile
ilişkisini,
5. Çemberde teğetin özelliklerini, çemberin dışındaki bir noktadan çizilen teğet parça­
larının ait olduğunu göstermeyi,
6. Dairenin çevresini ve alanını veren bağıntıları oluşturmayı, daire diliminin alanını
hesaplamayı ve uygulamalar yapmayı öğreneceğiz.

266
 10.8.1. ÇEMBERİN TEMEL ELEMANLARI
10.8.1.1. Çemberde Teğet, Kiriş, Çap ve Yay Kavramları

BİLGİ
Bir çember, merkezi ve yarıçapı ile bellidir.
Bir çemberde; merkez, yarıçap, kiriş, kesen, yay ve teğet çemberin temel elemanlarıdır.
Çember
Düzlemde, sabit bir noktadan eşit uzaklıkta bulanan noktaların kümesine (geometrik yerine) çem­
ber denir. Sabit noktaya çemberin merkezi, çemberin herhangi bir noktasını merkeze birleştiren doğru
parçasına çemberin yarıçapı denir. Merkezi O yarıçapı r olan çember Ç(O, r) şeklinde gösterilir. Yan­
daki şekilde, |OA| = |OD| = |OE| = r’dir.

Kiriş
Çemberin farklı iki noktasını birleştiren doğru parçasına kiriş denir. Şekilde [BC] ve [GF] çemberin
kirişleridir.

Çap
Çemberin merkezinden geçen kirişe çap denir. Şekilde [AD] çemberin bir çapıdır ve |AD| = 2r’dir.
kesen F
Yay E
Çemberin bir parçasına yay denir. Şekilde BÁNC çemberin bir G

ap
k

rıç
yayıdır.

ya
A r r D
O
Kesen çap
Çemberi farklı iki noktada kesen doğruya çemberin bir ke­ B kiriş
seni denir. Yukarıdaki şekilde k doğrusu çemberin bir kesenidir.
N C
k � Ç = {G, F}’dir.
d

Teğet
A
Çemberle kesişim (arakesit) kümesi bir ve yalnız bir nokta olan doğ­
ruya çemberin teğeti denir. Şekilde, Ç � d = {A} ve d doğrusu çembe­
rin bir teğetidir. O

ÖRNEK
Yandaki bisiklet tekerleğinde, tekerleğin hangi parçalarının tekerlek çem­
berinin bir elemanına örnek olabileceğini belirtelim.

ÇÖ­ZÜM
• Tekerleğin merkezi, çemberinin merkezidir. O

• Tekerleğin çevresinin uzunluğu, çemberinin çevresinin uzunluğudur.

• Tekerleğin merkezini jantına bağlayan teller, çemberinin yarıçapıdır.
• İki telin uç noktalarını birleştiren tel, çemberinin bir kirişidir.

267
 Bir Çember ile Bir Doğrunun Birbirine Göre Durumları
BİLGİ
Aynı düzlemde (O, r) çemberi ile bir k doğrusu verilsin. Çemberin merkezinden [OH] ^ k çizelim.
Çember merkezinin k doğrusuna olan uzaklığı |OH| = d olsun. Aşağıdaki şekillere göre,

1 2 3

O O O
d r
k
d r A H B
d
k
k H
H

• d > r ise k doğrusu çemberi kesmez. Ç � k = �’dir (Şekil 1).

• d = r ise k doğrusu çembere teğettir. Ç � k = {H}’dir (Şekil 2).
• d < r ise k doğrusu çemberi farklı iki noktada keser. Ç � k = {A, B}’dir (Şekil 3).

Çemberin Yayları

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
X
Şekildeki çemberde KL keseni çemberi iki yaya ayırmıştır. Bu
L
yaylar birbirine eş değildir. Bu yaylar üzerinde birer nokta X ve Y ol­
sun. Bu yaylardan, ∑KXL na küçük yay, ∑KYL’na da büyük yay denir.
K
• m(∑KXL) ≠ m(∑KYL) ve m(∑KXL) < 180°, m(∑KYL) > 180° dir.
• Şekildeki O merkezli çemberde; Y

m(AOBº) = m(DOCº) ve m(BOCº) = m(DOAº)’dır (ters açılar).

eş yaylar
ß
Ölçüleri eşit olan merkez açıların gördükleri yayların ölçüleri de
eşittir. m(ADø) = m(BCø) = � ve |BCø| = |ADø|’dır. D C
Bir çemberde ölçüleri eşit olan iki yaya eş yaylar, bir noktaları O å
å
komşu
ortak olan iki yaya da komşu yaylar denir.
A B yaylar
• ∑BCD, BCø ile CDø’nin birleşimidir.
m(∑BCD) = m(BCø) + m(CDø) = � + � ve |∑BCD| = |BCø| + |CDø| olur. ß

D
ÖRNEK
B
Şekildeki O merkezli çemberde; m(DOB)º = 40°, m(AOBº) = 44° ise 40°
ABø’nın ölçüsünü, bu yayı 180° ye tamamlayan geniş açının ölçüsünü ve 44° A
O
ADø’nın ölçüsünü bulalım.

Çözüm D
B
m(AOBº) = 44° ⇒ m(ABø) = 44° dir. AOBº’nın bütünleyeni AOCº’dır.
40° 44°
m(AOCº) = 180° – 44° = 136° ve m(CAø) = 136° dir. O 44°
A
m(AOD)º = 44° + 40° = 84° ⇒ m(ADø) = 84° dir. Ayrıca, 136°

m(ADø) = m(ABø) + m(DBø) = 44° + 40° = 84° olarak da bulunur. C

136°

268
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşa­ğı­da­ki nok­ta­lı yer­le­re; ki­riş, çap, çem­ber, ya­rı­çap, Ç(O, r), yay, 2r, si­met­ri, merkez ve ke­
sen ifa­de­le­rin­den uy­gun ola­nını ya­zı­nız.
a. Bir düzlemde sabit noktadan eşit uzaklıkta bulunan noktaların kümesine ................ denir.
b. Çemberin herhangi bir noktasını merkeze birleştiren doğru parçasına çemberin ................
c. Bir çemberin farklı iki noktasını birleştiren doğru parçasına ............. denir.
ç. Bir çemberin merkezinden geçen kirişine ...................... denir.
d. Çember üzerinde alınan farklı iki nokta arasındaki çember parçasına ................ denir.
e. Bir çemberi farklı iki noktada kesen doğruya, çemberin bir ..................... denir.
E
2. Yandaki şekilde verilen at arabası tekerleğinde ahşap dilmelerin bazı F
bağlantı noktaları harflendirilmiştir. Tekerlek çemberine göre; O
a. Hangi dilme parçaları yarıçaptır? G D

b. Hangi dilme parçaları kiriştir?

C
A B
c. Çembere ait iki yay, iki merkez açı ve iki çevre açı yazınız.

10.8.1.2 Çemberde KirişİNİN Özellikleri

BİLGİ
Bir çem­ber­in merkezi herhangi iki kirişine eşit uzaklıkta ise bu kirişler birbirine eştir.
Bir çemberde, eş kirişlerin orta noktaları merkeze eşit uzaklıktadır.
• Bir çem­ber­de bir ki­ri­şin or­ta dik­me­si, mer­kez­den ge­çer.
• Bir çem­ber­de bir ki­ri­şin or­ta nok­ta­sı­nı mer­ke­ze bir­leş­ti­ren doğ­ru ki­ri­şe dik­tir.
• Bir çem­ber­de çap, si­met­ri ek­se­ni­dir.
• Bir çemberde eş kirişlerin yayları da eştir.
• Bir çemberde, farklı iki kirişten uzunluğu büyük olan merkeze daha yakındır.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
1. Bir çemberde bir kirişe dik olan bir çapın, kirişi ve kiriş ile belirlenen yayların her birini iki eşit par­
çaya böldüğünü gösterelim.
C
Verilen: O merkezli çemberde [CD] çapı, [AB] kirişine E noktasında diktir.
İstenen: IAEI = IEBI ve IADøI = IDBøI, IACøI = IBCøI’dur.
İspat: OAB ikizkenar üçgen, [CD] çap ve [CD] ⊥ [AB] olduğundan,
O
[OE] kenarortay ve IAEI = IEBI’dir.
1 2
[OE] açıortay olduğundan O
 1≅O
 2 ve bu açıların gördüğü yaylar eştir.
E
IADøI = IDBøI ve IACøI = IBCøI olur. A B
D
O hâlde, çemberin çapı olan [CD] çemberin simetri eksenidir.

269
 2. Bir çemberde eş kirişlerin merkeze olan uzaklıklarının eşit olduğunu gösterelim.
Verilen: O merkezli çemberde eş iki kiriş [AB], [CD] ve bu kirişlerin mer­ A
keze olan uzaklıkları IOEI ve IOFI’dur. C
İstenen: IOEI = IOFI’dur. E

İspat: [OE] ⊥ [AB] ve [OF] ⊥ [DC] çizelim. F

B O
OAB ile OCD üçgenleri birbirine eş iki ikizkenar üçgendir. [OE] ve [OF]
bu üçgenlerin tabanlarına ait yüksekliklerdir. Eş üçgenlerde karşılıklı ele­
D
manlar eş olacağından [OE] ≅ [OF] ve IOEI = IOFI’dur.

3. Bir çemberde, farklı iki kirişten uzunluğu büyük olan merkeze daha yakın olduğunu gösterelim.
Verilen: O merkezli çemberde, farklı iki kiriş [AB], [CD] ve bu kirişlerin merkeze olan uzaklıkları
sıra ile |OE| ve |OF|’dur.
B
İstenen: |AB| > |CD| � |OE| < |OF|’dur. D

İspat: OEA πile OFCπ dik üçgendir.

E
|AB| |CD| F
|AB| > |CD| � = |AE| > = |FC|, O
2 2
2
|AE| > |FC| 2 r r
A C
r2 – |OE|2 > r2 – |OF|2 � |OF|2 > |OE|2
� |OF| > |OE| olduğu görülür.

ÖRNEK
Yanda bir metal paranın çevresi ile silindir şeklindeki bir su
bardağının taban çevresi çizilmiştir. Cisimlerin taban çevreleri olan
çemberlerin merkezlerini bulalım.

Çözüm
Yandaki her iki çemberde birbirine paralel olmayan ikişer kiriş
çizelim. Pergel ve cetvel yardımı ile kirişlerin orta dikmeleri çizildi­
ğinde bir kirişin orta dikmesi merkezden geçtiğinden kirişlerin ke­ O M
sim noktaları çemberlerin merkezleri olur.

ÖRNEK
Yarıçap uzunluğu r = 6 cm olan bir çemberin merkezinden 2 cm uzaklıktaki kirişinin uzunluğunu
bulalım.

Çözüm
Merkezden kirişe çizilen dikme, kirişi ortalar. Buna göre,
IAHI = IHBI, IOHI = 2 cm, IOBI = 6 cm ve OHB üçgeni dik üçgen olduğundan, O
IHBI2 = 62 – 22 = 36 – 4 = 32 6 cm
2 cm
IHBI = 4√2 cm’dir. H
A B
IABI = 2IHBI olduğundan, IABI = 8√2 cm bulunur.

ÖRNEK
O merkezli bir çemberde, [AB] ve [CD] kirişlerinin orta noktalarının merkeze olan uzaklıkları eşit ve
x cm’dir. IABI = 3x – 2 ve ICDI = 2x + 4 ise bu çemberin yarıçap uzunluğunu bulalım.

270
 Çözüm
A
IOHI = IOEI ⇒ IABI = ICDI
3x – 2 = 2x + 4 r H
3x – 2x = 4 + 2 ⇒ x = 6 cm’dir. x B
Ox
IABI = 3x – 2 = 3 . 6 – 2 = 16 cm ⇒ IAHI = 8 cm’dir.
OHA dik üçgeninde, r2 = IOHI2 + IAHI2 C D
E
2 2 2
r = 6 + 8 = 36 + 64 = 100 ⇒ r = 10 cm bulunur.
ÖRNEK C D
A B
Şekildeki çemberde, [AB] // [CD]’dir. Bu paralel krişler arasında kalan A©C ile
O
B©D’nın birbirine eş olduğunu gösterelim.

Çözüm
d
Çember merkezinden kirişlere dik bir d doğrusu çizelim. d doğrusu kirişleri or­
talar ve çemberin simetri eksenidir. A©C ve B©D d doğrusuna göre simetrik olduğun­ C D
A B
dan, A©C � B©D ve m(A©C) = m(B©D) olur. Ayrıca, ABCD dörtgeni ikizkenar yamuktur. O
|AC| = |BD| olduğundan |A©C| = |B©D| ve A©C � B©D olduğu görülür.
O hâlde, paralel kirişlerin arasında kalan yay parçaları birbirine eştir.
ÖRNEK
Şekildeki O merkezli çemberin [AB] kirişi üzerinde C noktası alınmıştır.
|AC| = 2 br ve |CB| = 8 br ise C noktasından geçen en kısa kirişin uzunluğunu B
O
bulalım.
Çözüm C
C noktasından geçen en kısa kiriş C noktasından geçen çapa dik olan kiriştir. A
Şekle göre, [MN] çap ve [MN] ^ [DE] ise |DC| = |CE| = x’tir. M
A ile E aynı yayı gördüklerinden, A � E ve
D ile B aynı yayı gördüklerinden, D � B’tir. B
|CD| |CA| O
8
CDAπ ~ CBEπ’dir (A.A.). Bu benzerlikten, = x x
|CB| |CE| D
C
E
x 2 2
= � x2 = 16 ve x = 4 br’dir. A
8 x N
|DE| = 2x = 2 . 4 = 8 br bulunur.

ALIŞTIRMALAR

1. Bir çemberin iki kirişi |AB| = 7x – 5, |CD| = 3x + 7’dir. |AB| = |CD| ve r = 10 cm ise çember
merkezinin [AB] na olan uzaklığını bulunuz.
2. Nermin, mutfaklarındaki bir konserve kutusunun taban çev­ A 2 cm
resini defterine çiziyor. Sonra yandaki şekilde görüldüğü gibi
çizdiği çemberin bir [AB] kirişini ve bu kirişe ortasında dik olan 12 cm D C
[DC]’nı çiziyor. Yaptığı ölçümlerde IABI = 12 cm, IDCI = 2 cm
olduğuna göre bu kutunun taban yarıçapının uzunluğunu bu­ B
lunuz.
3. r = 13 cm olan çember içine taban uzunlukları 24 cm ve 10 cm olan bir yamuk çiziliyor. Bu ya­
muğun alanını bulunuz.
4. O merkezli ve R yarıçaplı bir çemberin iç bölgesinde bir A noktası alınıyor. A noktasından geçen
kirişlerin en küçüğünün A noktasından geçen çapa dik olan kiriş olduğunu gösteriniz.

271
 10.8.2. ÇEMBERDE AÇILAR

10.8.2.1. Bir Çemberde Merkez, Çevre, İç, Dış ve Teğet - Kiriş Açıların ölçüleri
ve gördükleri yayların ölçüleri ile ilişkileri

BİLGİ
1. Merkez Açı
Kö­şe­si bir çem­be­rin mer­ke­zin­de olan ve ışın­la­rı çem­be­ri iki nok­ta­da
ke­sen açı­ya mer­kez açı de­nir. B
E
• Şe­kil­de gös­te­ri­len AOB açı­sı, çem­be­rin bir mer­kez açı­sı­dır. O α D
• Bu açı­nın ışın­la­rı ara­sın­da ka­lan ADB ya­yı­na, bu mer­kez açı­nın gör­
dü­ğü yay de­nir. A

• m(AOBº) = m(∑ADB) = α ve m(∑BE­A) = 360° – α’dır.

• Mer­kez açı­nın öl­çü­sü, gör­dü­ğü ya­yın öl­çü­sü­ne eşit­tir. A

2. Çevre Açı
Kö­şe­si çem­be­r üze­rin­de olan ve ışın­la­rı çem­be­ri diğer iki noktada ke­sen
B
açı­ya çev­re açı de­nir.
Bir çemberde bir çev­re açı­nın öl­çü­sü, gör­dü­ğü ya­yın öl­çü­sü­nün yarısına
eşit­tir. C

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
C
1. Bir çemberde iki küçük yayın eş olması için yeterli koşulun, bu yay­
B
ların merkez açılarının eş olması gerektiğini gösterelim. D
Verilen: O merkezli çemberde A©B ≅ C©D’dır. A
İstenen: AOBπ ≅ CODπ’dır. O

İspat: Bir çemberde eş yayların uç noktalarını birleştiren kirişler eştir.

ABø ≅ CDø ⇒ [AB] ≅ [CD] ve [OD] ≅ [OC] ≅ [OB] ≅ [OA] olduğundan,
AOBπ ≅ CODπ’dir (K.K.K. eşlik teoremi).
Eş üçgenlerde karşılıklı elemanlar eş olacağından, AOBº ≅ DOCº’dır.
Şimdi de DOCº ≅ AOBº ⇒ C©D ≅ ABø olduğunu benzer şekilde gösterelim.
[OB] ≅ [OC], [OA] ≅ [OD] ve AOBº ≅ DOCº olduğundan, AOBπ ≅ CODπ’dir (K.A.K. eşlik teoremi).
Eş üçgenlerde karşılıklı elemanlar eş olduğundan, [CD] ≅ [AB] olur. Bir çemberde eş kirişlerin
gördüğü yaylar eş olduğundan, C©D ≅ A©B olur.

2. Bir çemberde bir çevre açının ölçüsünün aynı yayı gören merkez açı­ A
nın ölçüsünün yarısına eşit olduğunu gösterelim. 12
n p
Verilen: O merkezli çemberde, aynı yayı gören (∑BDC’nı gören) BACº çev­
p O
re, BOC’º da merkez açıdır.
m(BOCº) n 2n 2p
C
İstenen: m(BACº) = ’dir.
2 B 2p
İspat: OABπ, m(A1º) = m(Bº) = n ⇒ m(BODº) = 2n’dir. D
2n
OAC ikizkenar üçgeninde, m(A2º) = m(Cº) = p ⇒ m(CODº) = 2p’dir.
1
m(BOCº) = 2n + 2p = 2(n + p) ve m(BACº) = n + p olduğundan, m(BACº) = m(BOCº) olur.
2

272
 m(BOCº) m(∑BDC)
Ayrıca, m(BOCº) = m(∑BDC) olduğundan, m(BA­­Cº) = = ’dir.
2 2
O hâlde, bir çevre açının ölçüsü gördüğü yayın ölçüsünün yarısına eşittir. 1 D
A
SONUÇLAR O
1. Aynı yayı gören çevre açıların ölçüleri eşittir. Yandaki 1. şekilde,
B C
m(B©C)
m(D) = m(A) = ’dir. A D
2 2
2. Eş çevre açıların gördüğü yaylar eştir.
Yandaki 2. şekilde, A � D � B©C � E©F ve |B©C| = |E©F| � m(A) = m(D)’dir. O
B F
C E

ÖRNEK
Yandaki şekilde verilen saat 09.00’u göstermektedir. 4’ün bulunduğu
nokta, 12 ve 9’un bulunduğu noktalara birleştirilmiştir. Şekilde oluşturulan 12
11 1
açının ölçüsü å ise å’nın kaç derece olduğunu bulalım.
10 2
Çözüm 9 3
Akrep ile yelkovanın oluşturduğu açı, bir merkez açıdır. Yandaki şekle α
göre, bu açının ölçüsü 90° dir. Ölçüsü å olan açı bir çevre açıdır ve merkez 8 4
açının gördüğü yayı görmektedir. 7 6 5
Merkez açı aynı yayı gören çevre açının 2 katı olduğundan,
90° = 2å ⇒ å = 45° dir.

ÖRNEK
Yandaki şekilde, m(∑BFC) = 70° ise m(BOCº), m(BACº) ve m(CAEº)’nü bulalım.

Çözüm
B
m(∑BFC) = 70° ise m(BOCº) = m(∑BFC) = 70° dir. D
A
1 1 z O y
BACº çevre açıdır. m(BACº) = y = .z= . 70° = 35° dir. F E
x
2 2
Şekle göre, x + y = 180° ⇒ x = 180° – y = 180° – 35° = 145° dir. C

ÖRNEK
A D
Şekildeki O merkezli çemberde [BC] çaptır. Bu çapı gören A ve D’nın
ölçülerini bulalım.
B C
Çözüm O
• A ≅ D’dır. Çünkü her ikisi de ∑BNC’nı görmektedir.
N
• [BC] çap olduğundan, m(∑BNC) = 180° dir.
m(∑BNC) 180°
m(A) = m(D) = = = 90° dir.
2 2
O hâlde, bir çemberde çapı gören çevre açının ölçüsü 90° dir.

273
 ÖRNEK
Şekildeki kirişler dörtgeninde m(D) = 126° ise m(B)’nü ve A ile C’nın ölçü­ D
leri toplamını bulalım. C
126°

Çözüm
m(∑ABC) m(∑ADC) A
a. Şekle göre, m(D) = ve m(B) = ’dir.
2 2 x
m(∑ABC) m(∑ADC) m(∑ABC) + m(∑ADC) 360° B
m(D) + m(B) = + = = = 180°dir.
2 2 2 2
m(D) + m(B) = 126° + x = 180° � x = 180° – 126° = 54° dir.
m(∑BCD) m(∑DAB) m(∑BCD) + m(∑DAB) 360°
b. m(A) + m(C) = + = = =180° dir.
2 2 2 2
O hâlde, kirişler dörtgeninde karşılıklı açıların ölçüleri toplamı 180° dir.
Teğet - Kiriş Açı

BİLGİ
Kö­şe­si çem­ber üze­rin­de olan ve bir ke­na­rı çem­be­rin te­ğe­ti, öte­ki ke­na­rı çem­be­rin bir ki­ri­şi olan
açıya te­ğet-ki­riş açı de­nir.
Bir te­ğet-ki­riş açı­nın öl­çü­sü, gör­dü­ğü (çem­ber­den ayır­dı­ğı) ya­yın öl­çü­sü­nün ya­rı­sı­na eşit­tir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Bir teğet-kiriş açının ölçüsünün aynı yayı gören merkez açının ölçüsünün yarısına eşit olduğunu
gösterelim.
Verilen: O merkezli çemberde B£AT açısı teğet - kiriş açısıdır.
m(A£OB)
İstenen: m(B£AT) = ’dir. O
2
İspat: OAB ikizkenar üçgeninde [OH] ⊥ [AB] çizelim. BAT teğet-kiriş 1 2
α α
açısının ölçüsü, O1 açısının ölçüsüne eşittir (kenarları dik açılar).
A α H B
[OH] ⊥ [AB], [OA] ⊥ [AT ve m(O1º) = m(B£AT) = α, m(O1º) = m(O2) = 2α C
m(A£OB) T
olduğundan, m(A£OB) = 2α ve m(B£AT) = ’dir.
2

ÖRNEK
Şekildeki C£BD teğet kiriş açıdır. m(B£AC) = 48° ise C£BD ve B£OC açıla­
A
rının ölçülerinin kaç derece olduğunu bulalım.
O 48°
Çözüm C
Şekildeki BAC çevre açısının ölçüsü, gördüğü BFC yayının ölçüsünün
yarısına eşittir. B F
1
m(B£AC) = m(∑BFC) = 48° olduğundan, m(∑BFC) = 96° dir. Teğet kiriş D
2
açının ölçüsü gördüğü yayın ölçüsünün yarısına eşit olduğundan,
1 1 .
m(C£BD) = m(∑BFC) = 96 = 48° dir.
2 2
O hâlde, aynı yayı gören teğet - kiriş açı ile çevre açıların ölçüleri eşittir.
Merkez açının ölçüsü gördüğü yayın ölçüsüne eşit olduğundan, m(B£OC) = m(∑BFC) = 96° bulunur.

274
 İç Açı
BİLGİ

Çember içinde kesişen iki kirişin veya kesenin oluşturduğu açılardan her birine çemberin bir iç
açısı denir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Köşe noktası çemberin iç bölgesinde olan bir açının ölçü­sünün, gör­dü­ğü C A
yay­la­rın öl­çü­le­ri top­la­mı­nın ya­rı­sı­na eşit olduğunu gösterelim.
F
Verilen: C£EB çemberin bir iç açısı ve gördüğü yaylar, BÁNC ve DÁFA’dır. E
x
m(DÁFA) + m(BÁNC) β D
İstenen: m(C£EB) = ’dir.
2 α

İspat: EBD üçgeninde; m(C£EB) = x olsun. x = α + β’dır (dış açı). N

B
m(∑DFA) m(∑BNC)
α= ve β = ’dir(çevre açılar).
2 2
m(∑DFA) + m(∑BNC)
x=α+β= bulunur.
2

ÖRNEK
Şekilde, m(A£KC) = 70°, m(DÁEA) = 170° ise m(BÁFC)’nü bulalım. D

Çözüm 170° E B
m(A£KD) = 180° – 70° = 110° dir.
K
m(DÁEA) + m(BÁFC) 170° + m(BÁFC) 70° F
m(A£KD) = ⇒ = 110° A
2 2 C

⇒ 170° + m(BÁFC) = 220° ⇒ m(BÁFC) = 220° – 170° = 50° dir.

Dış Açı

BİLGİ

Köşesi çember dışında ve kenarları çemberi kesen veya teğet olan açıya çemberin dış açısı
denir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Köşe noktası çemberin dış bölgesinde olan bir açı­nın öl­çü­sünün, gördüğü yayların öl­çü­le­ri far­kı­
nın ya­rı­sı­na eşit olduğunu gösterelim.
Verilen: C£AE çemberin bir dış açısı ve gördüğü yaylar CÁFE ve DÁNB’dır.
m(CÁFE) – m(DÁNB)
İstenen: m(C£AE) = ’dir.
2
İspat: m(C£AE) = y olsun. CDA üçgeninde α + y = β’dır (dış açı).
1 1 C
β = m(∑CFE), α = m(∑DNB) ve
2 2 α B
y = β – α olduğundan,
N y A
y = m(CFE) – m(DNB) bulunur.
∑ ∑ F
β
2 D
E

275
ÖRNEK
Yandaki şe­kil­de; m(ACø) = 130°, m(Eº) = 46° ise A
B
m(BDø)’nü bulalım.
130° x 46° E
Çözüm
m(ACø) – m(BDø) D
m(Eº) =
2 C
130° – x
46° = ⇒ 92° = 130° – x
2
⇒ x = 130° – 92° ⇒ x = m(BDø) = 38° bu­lu­nur.

ÖRNEK
Yandaki şekilde, [KL, [KM teğet ve m(Kº) = 36° ise
L
m(∑MNL)’nü bulalım.

Çözüm O 36° K
N
MKLO dörtgeninde, m(K)º = 36° ⇒ m(MOL)º = 180° – 36° = 144° ve
M
m(MOLº) = m(∑MNL) = 144° dir.

ÖRNEK
C B E
Yandaki şekilde, O merkez ve [CD] çaptır. m(ABEº) = 67° ise 67°

m(AODº) = x kaç derecedir? A

O x
Çözüm
D
m(CBAº) = 180° – 67° = 113°,
m(∑CDA) = 2 . 113° = 226° ve m(∑ABC) = 360° – 226° = 134° dir. C B E
m(∑ABC) = 134° ⇒ m(AOCº) = 134° dir. 67°
134°
m(AODº) = x = 180° – 134° = 46° bulunur. O A
x
x
D

ÖRNEK
Yanda verilen O merkezli çemberde, m(OABº) = 34° ve
O
m(OCBº) = 62° ise m(ABCº) = x kaç derecedir?
62° C
34° x
Çözüm A
B
m(ABCº) = x ⇒ m(∑ANC) = 2x
m(AOCº) = y ⇒ m(∑ABC)= y ve N

m(∑ABC) + m(∑ANC) = y + 2x = 360° ⇒ y = 360° – 2x’tir.

ABCO dörtgeninde, O
y
34° + x + 62° + y = 360° 62° C
34° x
A
96° + x + 360° – 2x = 360° ⇒ x = 96° dir. B

276
 ÖRNEK
Yandaki şekilde; m(AFBº) = 54°, m(∑BNE) = 168° ve IADI = IABI A

ise m(ACB)º = x kaç derecedir? D

54°
F x C
Çözüm
E
IABI = IADI ⇒ m(ABø) = m(ADø)’dir. B
N
m(ABø) = m(ADø) = n, m(DEø) = y olsun.
168°
m(AFBº) = 54° ⇒ m(AFDº) = 180° – 54° = 126° dir.
A n
m(ADø) + m(∑BNE) n + 168°
m(AFDº) = = = 126°
2 2 126°
D
n
n + 168° = 2 . 126° 54° y
F x C
⇒ n = 252° – 168° = 84° dir. E
B

m(ABø) + m(DEø) n+y N

m(AFBº) = = = 54°
2 2 168°
84° + y = 2 . 54° ⇒ y = 108° – 84° = 24° dir.

m(ABø) – m(DEø) n–y

m(ACBº) = x = =
2 2

84° – 24°
=
2
60°
= = 30° dir.
2

ÖRNEK
C
Şe­kil­de, m(DCBº) = 126° ve ise x’i bulalım. 126°

Çözüm D x B
O
m(∑DAB) = 2 . m(DCBº) = 2 . 126° = 252° A
m(∑DAB) = m(D©A) + 180°
m(∑DAB) = 2x + 180° = 252°
2x = 252° – 180° � x = 36° bulunur.

ÖRNEK
A
Şekilde; [AD] açıortay, |AD| = 12 cm ve |DE| = 4 cm ise |BE|’nu bulalım.

Çözüm 12
12cm

[AD] açıortay olduğundan, m(A1) = m(A2) dir.

B D
m(E£BC) = m(E£AC)’dir (aynı yayı gören açılar).
4 cm C
E◊BD ~ E◊AB’dir (A.A. benzerlik kuralı). E
|EB| |ED| x 4
= � =
|EA| |EB| 16 x
x2 = 64 � x = |EB| = 8 cm’dir.

277
 Sinüs Teoreminin Üçgenin Çevrel Çember Yarıçapı İle İlişkisi
Köşeleri, O merkezli ve R yarıçaplı bir çember üzerinde olan ABC üçgeni A
çizelim. D
Şekle göre, [CD] bu çemberin bir çapı ve m(C£BD) = 90°’dir (Çapı gören çevre
açı). O

m(A) = m(D)’dür (aynı yayı gören çevre açılar). DBC dik üçgeninde,
B a C
sinD = |BC| = a ’dir. sinD = sinA = a ve a = 2R olur.
|DC| 2R 2R sinA
a = b = c = 2R bulunur.
sinA sinB sinC
ÖRNEK
Bir ABC üçgeninde, m(A) = 30° ve a = 8 cm ise ABC üçgeninin çevrel çember yarıçapının uzunlu­
ğunu bulalım.

Çözüm

2R = a = 2R � 2R = 8 = 8 = 16 � R = 8 cm bulunur (sin30° = 1 ’dir.).

sinA sin30 1 2
2

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle tamamlayınız.

a. Köşesi çember üzerinde olan ve ışınları çemberi diğer iki noktada kesen açıya ........... .
b. Merkez açının ölçüsü, aynı yayı gören çevre açının ölçüsünün ......................... .
c. Bir dış açının ölçüsü, gördüğü yayların ölçüleri ............... .
ç. Eş yayları gören merkez açılar .................. .

D C B
25°
2. Yandaki şekilde verilen M merkezli çemberde MABC paralelkenar ve
M A
m(Dº) = 25° ise m(Bº) kaç derecedir?

3. Yandaki şekilde verilen [AB ve [AC, O merkezli çemberin teğetle­

O 54° A
ridir. m(A) = 54° ise m(O£CB) = x kaç derecedir? x
A. 27 B. 28 C. 30 D. 32 E. 36
C

20°
x
4. Yandaki şekilde verilenlere göre x kaç derecedir? B E
110°
A. 40 B. 45 C. 50 D. 55 E. 60 C D F

278
 5. Yandaki şekilde bir motorun krank mili görülüyor.
IOAI = 6 cm, IOBI = 20 cm’dir. 20 cm B
O
a. m(OBAº) = 20° olduğunda, OABº’nın sinüsünü ve 6 cm A 20°
|BA|’nu bulunuz (Hesap makinesi kullanınız.).
b. m(OABº) = 90° olduğunda IBAI’nu bulunuz.

A
6. Şekilde, |AB| = |AC| ve [CA teğettir.
C
m(B©D) = 2x ve m(A£DB) = 80° ise x kaç derecedir?
80º
A. 45 B. 50 C. 55 O D

D. 60 E. 70
B
2x

C
7. Şekilde, m(A) = 40° ve m(C£DF) =   72° x
B
ise m(B£CD) = x kaç derecedir? 72º
A 40º D
A. 15 B. 16 C. 18
E
D. 20 E. 22
F

C
8. Şekilde, [ED] çap ve |DC| = |CB|’dir. m(A) = 33° ise B
m(B©E) kaç derecedir? 33°
A D
A. 14 B. 15 C. 16 E O

D. 20 E. 30

A B
45°
9. Yandaki şekilde ve­ri­len­le­re gö­re ADC açı­sı­nın
45°
öl­çü­sü kaç de­re­ce­dir?
70°
E

D C

74° D
10. Yandaki şekilde, m(CDAº) = 96° ve m(Aº) = 74° ise
96°
m(Eº) = x kaç de­re­ce­dir?

x
E
B C

279
 10.8.3. ÇEMBERDE TEĞET

10.8.3.1. Çemberde Teğetin Özellikleri

BİLGİ
• Bir çemberle bir d doğrusunun kesişim kümesi {A} ise d doğrusuna çemberin bir teğeti A nokta­
sına teğetin değme noktası denir.
• Teğet yarıçapa değme noktasında diktir.
• Teğete değme noktasından çizilen dikme merkezden geçer.
• Bir çembere, dışındaki bir A noktasından çizilen iki teğetin değme noktaları B ve C ise [AB] ve
[AC]’na teğet parçaları denir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
1. Bir çemberde herhangi bir teğetin yarıçapa değme noktasında dik olduğunu gösterelim.
Verilen: d doğrusu O merkezli çembere B noktasında te­ k
ğettir. d
İstenen: [OB] ⊥ d’dir.
İspat: Bir Ç(O, r) çemberi ile bu çemberi kesmeyen bir H
k doğrusu alalım. [OH] ⊥ k çizelim. Çemberle OH doğru par­ B

çasının kesim noktası olan B noktasından d // k çizilirse,

O
d ∩ Ç = {B} olur. Paralel doğrulardan birine dik olan bir doğru
diğerine de dik olduğundan, [OB] ⊥ d’dir.
2. Bir çem­be­re, dı­şın­da­ki bir nok­ta­dan çi­zi­len te­ğet par­ça­
la­rı­nın uzun­luk­la­rının bir­bi­ri­ne eşit­ olduğunu gösterelim.
Verilen: [AB ve [AC çem­be­re te­ğet ve değ­me nok­ta­la­rı B
B, C’dir.
r
İstenen: IA­BI = IA­CI’dur.
İspat: Te­ğet­le­rin değ­me nok­ta­la­rı ve A nok­ta­sı, çem­be­rin O A
mer­ke­zi ile bir­leş­ti­ri­lir­se iki dik üç­gen olu­şur.
r
Bi­rer dik ke­nar­la­rı ile hi­po­te­nüs­le­ri eş olan bu dik üç­gen­ler
birbirine eştir. C
ABO∫ ≅ ACO∫ yazılır. Eş üç­gen­ler­de kar­şı­lık­lı ke­nar­lar eş
ol­du­ğun­dan, IA­BI = IA­CI olur.
Ay­rı­ca m(BA­Oº) = m(CA­Oº) ve m(BO­Aº) = m(CO­Aº) ⇒ [AO] açı­or­tay­dır.
O hâlde, çem­ber dı­şın­da­ki bir nok­ta­yı mer­ke­ze bir­leş­ti­ren doğ­ru, bu nok­ta­dan çem­be­re çi­zi­len
te­ğet­le­rin oluş­tur­du­ğu açı­nın açı­or­ta­yı­dır.
3. İki çemberin dış ortak ve iç ortak teğet parçalarının birbirine eşit olduğunu gösterelim.
Verilen: M ve N merkezli çemberlerin dış ve iç ortak teğetleri
İstenen: a. [AB] ve [CD] ortak dış teğet ise |AB| = |CD|’dir.
b. [AB] ve [CD] ortak iç teğet ise |AB| = |CD|’dir.
İspat: M ve N merkezli çemberlere E noktasından 1. şekilde dış ortak; 2. şekilde de iç ortak te­
ğetler çizilmiştir.
Bir çembere dışındaki bir noktadan çizilen teğet parçalarının uzunlukları eşit olduğundan, şekil­
lerin altındaki eşitlikler yazılabilir.

280
 1 2
A C
B B
E E
M N
M N
D D
C A

IEAI = IECI IEAI = IECI

⇒ IEAI – IEBI = IECI – IEDI ⇒ IEAI + IEBI = IECI + IEDI
IEBI = IEDI IEBI = IEDI
IABI = ICDI’dur. IABI = ICDI’dur.

İç ya da dış teğet parçasının uzunluğu bulunurken küçük çemberin merkezinden ortak teğete
paralel çizilerek oluşturulan dikdörtgen ve dik üçgenden yararlanılır.

ÖRNEK
Yandaki şe­kil­de; [CA], [CD] ve [BE], O merkezli çembere te­
ğet­tir. IC­DI = 20 cm ise BEC üç­ge­nin çev­re­si­nin uzunluğunu bu­ A y
B
lalım.
y
C
Çözüm O F
Bir çem­be­re dı­şın­da­ki bir nok­ta­dan çi­zi­len te­ğet par­ça­la­rı­nın x
uzun­luk­la­rı eşit ol­du­ğun­dan, xE
D
ICAI = ICDI = 20 cm, IEFI = IEDI = x ve IBFI = IBAI = y’dir.
BEC üçgeninin çevresinin uzunluğu, 2u = IEBI + IECI + ICBI
2u = x + y + (20 – x) + (20 – y) = 40 cm’dir.

ÖRNEK
Yanda, birbirine ekli iki demir çubukla çevresinden lehim­
lenmiş, dairesel logar kapağının şekli verilmiştir. Çubukların
bağlantı noktasının kapağın merkezine olan uzaklığı 1 m, kapak
dairesinin yarıçapı 60 cm ise çubukların bağlantı noktasının le­
himledikleri noktaya olan uzaklığını bulalım.

Çözüm
Demir çubuklar logar kapağına teğettir. Teğet yarıçapa değ­ B
me noktasında dik olduğundan, BAO üçgeni dik üçgendir. Bu üç­ x
60 cm
gende, |AB|2 = x2 = 1002 – 602 = 10 000 – 3 600
A 1m
= 6 400 ⇒ x = 80 cm’dir. O

Benzer şekilde |AC|’da 80 cm bulunur.

C

E
ÖRNEK A
60°
Yandaki şekilde, [CA, O merkezli çembere teğettir. m(BAEº) = 60°, x
IBDI = 2r = 8 birim ve B, D, C noktaları doğrusal ise IACI’nu bulalım. B C
O D

281
 Çözüm E
[CA teğet olduğundan BAE açısı teğet - kiriş açıdır.
A
60°
m(BAEº) = m(BDAº) = 60° dir (aynı yayı gören çevre açılar).
4√3 30° x
4 4
m(BADº) = 90°’dir (çapı gören çevre açı). 60° 60°
B 30° 30° C
4 O 4 D
ABD üçgeni (30°, 60°, 90°) dik üçgen olduğundan,
IBDI = 8 br ⇒ IADI = 4 br ve IABI = 4 3 br’dir.
[OA] ⊥ [CA ve m(AOCº) = 60° olduğundan m(Cº) = 30° dir. Verilen şekle göre, ABC üçgeni ikizkenar
üçgendir. IABI = IACI = 4̸3 birimdir.
D
ÖRNEK
Şekilde; [AD], [BC] ve [DC] çembere teğettir. IADI = 7 cm E
ve IBCI = 3 cm ise IABI kaç cm’dir?
C
Çözüm
I. Yol
A B
IDAI = IDEI = 7 cm O
⇒ IDCI = IDEI + IECI = 10 cm olur.
ICBI = ICEI = 3 cm D
7 cm
[CF] ⊥ [AD] çizilirse IFCI = IABI ve DFC üçgeni dik üçgen 4 cm
E
olur. 3 cm
F C
IDFI = 7 – 3 = 4 cm ve
IFCI2 = ICDI2 – IDFI2 = 102 – 42 = 100 – 16 = 84 3 cm 3 cm

⇒ IFCI = 2Ω21 cm’dir. A B

O
II. Yol
[AD], [BC], [DC] teğet iken D
y
IBCI = x, IADI = y ise DOC dik üçgeninde (iç açıortaylar iç teğet
α
α
E
çemberinin merkezinden geçtiğinden) x
2
y C
r = x . y ve r = x . y ’ dir. r
β
β
|AB| = 2r = 2 . Ωx . y = 2 . 3 . 7 = 2 21 cm bulunur. β α x
β α
A B
r O r
ÖRNEK
Teğetler dörtgeninde karşılıklı kenar uzunlukları toplamının birbirine eşit olduğunu ve alanının
da u . r olduğunu gösterelim.
Çözüm
Bir çem­be­re dı­şın­da­ki bir nok­ta­dan çi­zi­len te­ğet par­ça­la­rı bir­bi­ri­ne eşit­tir. Şekle göre;
a=x+y
c=z+t ⇒a+c=x+y+z+t 1 D t G z C
b=y+z z
⇒b+d=x+y+z+t 2 t
d=t+x r
F
1 ve 2 den, a + c = b + d bulunur. H r
r O
A(ABCD) = A(O◊AB) + A(O◊BC) + A(O◊CD) + A(O◊DA) y
x
r
a.r b.r c.r d.r
A (ABCD) = + + +
2 2 2 2
x B
r r A E y
A (ABCD) = (a + b + c + d) = $ 2u = u $ r bulunur.
2 2

282
 ALIŞTIRMALAR

1. Şekilde; [AB], [AC] teğet ve |OB| = 6 cm, |AB| = 6√3

C
cm’dir.
a. ABOC dörtgeninin çevresinin uzunluğunu bulunuz. D
A α β
b. A’nın ve ∑BDC’nın ölçüsünü bulunuz. O
6 cm
6̸3 cm
B

2. Şekilde, ABCD yamuk ve ABED paralelkenardır. Yamuğun D M C E

kenarları, O merkezli çembere K, L, M ve N noktasında te­
ğettir.
N O L
ABCD teğetler dörtgeninin karşılıklı kenar uzunlukları top­
a.
lamının eşit olduğunu gösteriniz.
|AB| = 16 cm, |DC| = 10 cm ise BEC üçgeninin çevresinin
b.
uzunluğunu bulunuz. A K B
A

3. Şekildeki ABC üçgeninin iç teğet çemberi çizilmiştir. 4

m(C) = 56º, m(F©E) = 108º, |AE| = 4 br, |BF| = 5 br ise aşa­ 108º
ğıdaki yerleri doldurunuz. E

a. m(A ) = ..... b. |AB| = ..... F

c. m(B ) = ..... ç. m(F©D ) = ..... 5

56º
B D C
A
B

4. Birbirine dıştan teğet ve yarıçapları, r1, r2 olan iki çembe­

M N
rin dış ortak teğet parçası [AB] ise IABI = 2¬r1.rƒ2 olduğunu r1 r2
gösteriniz.

B
r1 r2
M N
5. Yandaki şekilde r1, r2 ya­rı­çap­lı ve M, N mer­kez­li çem­ber­
le­rin or­tak iç te­ğe­ti AB doğ­ru­su­dur. r1 = 8 cm, r2 = 4 cm ve A
IABI = 9 cm ise IMNI’nu bulunuz.
A

6. Şekilde, ABC üçgeninin iç teğet çemberi çizilmiştir.

|AB| = 14 cm, |AC| = 10 cm ve |BC| = 16 cm ise |AE| kaç E
cm’dir?
F
A. 4 B. 5 C. 6
D. 7 E. 10
B D C

283
 10.8.4. DAİRENİN ÇEVRESİ VE ALANI

10.8.4.1. Dairenin Çevresinin Uzunluğunu ve Alanını Veren Bağıntılar

Dairenin Çevresinin Uzunluğu

BİLGİ

• Bir çemberin çevresinin uzunluğunun, çapına oranı sabit bir sayıdır. Bu sayı, pi(π) ile ifade edilir.

• Bir çemberin çevresinin uzunluğu Ç = 2πr’dir.

• Bir çemberde �º lik merkez açının gördüğü yay A©B ise

2πr . �
|A©B| = ’dir.
360º
• Bir çemberde � radyanlık merkez açının gördüğü yay A©B ise
|A©B|
|A©B| = |�| . r ve |�| = radyandır.
r

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Verilen: Çapı 2r olan dairenin çevresinin uzunluğu Ç’dir.
Dairenin çevresinin uzunluğu Ç
İstenen: = = π’dir.
Dairenin çap uzunluğu 2r

İspat: Bütün çemberler birbirine benzerdir. Benzer şekillerde karşılıklı uzunluklar orantılı oldu­
ğundan çemberlerin benzerlik oranı yarıçaplarının oranına eşittir.
Ç1 r1
Yarıçapları r1 ve r2 olan iki dairenin çevrelerinin uzunlukları Ç1 ve Ç2 ise = dir.
Ç2 r2
2r1 Ç1 Ç1 Ç2
Bu orantıdan, = ve = orantıları yazılır.
2r2 Ç2 2r1 2r2
r1 r2
Ç1 Dairenin çevresinin uzunluğu
= = π’dir.
2r1 Dairenin çapının uzunluğu

π* sabit bir sayıdır. π = 3, 141... dir.

Ç
Çevresinin uzunluğu Ç, çapı 2r olan bir çember için = π ⇒ Ç = 2π . r’dir.
2r
22
π ≈ 3,14; π ≈ ya da π ≈ 3 alınır.
7
r yarıçaplı bir çemberin OAB merkez açısının gördüğü yay uzunluğunu orantı yoluyla bulalım.

360° lik yay uzunluğu 2πr birim ise B

α°lik yay uzunluğu x birim olur.

O α
D.O.
2πr . �
x . 360° = 2πr . α ⇒ x = |A©B| = ’dir. A
360º

π : Bir dairenin çevresinin uzunluğunun çap uzunluğuna bölünmesiyle elde edilen sabit bir sayıdır. İsmini
Yunan’ca çevre kelimesinin ilk harfinden almıştır.

284
 ÖRNEK
r = 9 cm olan bir çemberde |A©B| = 4π ise bu yayı gören herhangi bir çevre açının ölçüsünün kaç
derece olduğunu bulalım.

Çözüm
Önce bu yayı gören merkez açının ölçüsünü bulalım:
2π . r . � 2π . 9 . �
|A©B| = � = 4 .π
360º 360º
2π . 9 . å = 360° . 4π � å = 80° dir.

Merkez açının ölçüsü, å = 80º ise bu açının gördüğü yayı gören çevre açının ölçüsü 80° = 40º dir.
2
ÖRNEK

r = 10 cm olan bir çemberde, merkez açısı 144º olan yayın uzunluğunun kaç π cm olduğunu bulalım.

A
Çözüm
Aradığımız uzunluk |A©B| olsun.
2.π.r.� 2 . π . 10 . 144°
|A©B| = = O 144º
360 360
10 cm
288π
= = 8 π cm bulunur. B
36
ÖRNEK
A
Şekilde; m(D£CB) = 20°, m(A£BC) = 80º ve |A©C| + |B©D| = 10 π ise çemberin
yarıçapının uzunluğunu bulalım. 80º B

Çözüm 20º D
C
m(B©D) = 2 . 20° = 40º ve m(A©C) = 2 . 80° = 160º dir.
m(D©B) + m(A©C) = 40° + 160° = 200° dir.
200° lik yay uzunluğu 10 π cm ise
10 π . 360°
360° lik yay uzunluğu x cm’dir. Bu orantıdan x= = 18π ve
200°
Ç = 2πr = 18π � r = 9 cm bulunur.

ÖRNEK
Şekilde, |AB| = r . √3 cm’dir. Bu kirişin çemberden ayırdığı yaylardan küçüğü­ r√3
A B
nün kaç cm olduğunu bulalım.
r
O
Çözüm

Şekle göre, |AB| = r . √3 � |DB| = 1 r . √3 cm olur.

2
3r2 r2 r
|OD|2 = r2 – = � |OD| = ’dir. O hâlde, N
4 4 2
A D B
ODB üçgeni (30º, 60º, 90º) dik üçgendir. m(B) = 30º ve
r
m(A) = m(B) = 30º olduğundan, m(A£OB) = 120º bulunur.
O
2 πr
m(A£OB) = 120º � |AÁNB| = cm olur.
3

285
 ÖRNEK
Bir traktörün ön tekerleğinin yarıçapı 40, arka tekerleğinin çapı 160
cm’dir. Büyük tekerlek 10 tam dönme yaptığında ön tekerleğin kaç tam
dönme yaptığını bulalım.
Çözüm
Büyük tekerlek 10 tam dönme yaptığında,
10.2π.r1 = 10.2.π.80 = 1600π cm yol alır.
Büyük tekerlek, küçük tekerlekte aynı yolu alacağından küçük tekerleğin
r2 r1
1600π
tam dönme (tur) sayısı x ise, x.2πr2 = 1600π ⇒ x = = 20’dir. 40 cm 80 cm
2.π.40
Dairenin Alanı

BİLGİ
• Yarıçapı r olan dairenin alanı A = πr2 dir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Verilen: Yarıçapı r olan daire,
İstenen: A = πr2 dir.
İspat: Bir düz­gün çok­ge­nin ke­na­rları, bir çem­be­rin eş ki­ri­şleridir. Bir ke­na­rı­nın uzun­lu­ğu a olan n
ke­nar­lı bir düz­gün çok­ge­nin çev­re­si­nin uzun­lu­ğu Ç = n . a’dır. Bu çok­ge­nin kö­şe­le­ri mer­ke­zi­ne bir­leş­
ti­ri­lir­se n ta­ne bir­bi­ri­ne eş ikiz­ke­nar üç­gen olu­şur. Bu ikiz­ke­nar üç­gen­le­rin ta­ban­la­rı­na ait yük­sek­lik­le­ri,
düz­gün çok­ge­nin iç te­ğet çem­be­ri­nin ya­rı­ça­pı­dır. O

Yandaki şekilde, R yarıçaplı bir çemberin içine çizilmiş bir düzgün çok­ R
C

genin 2 kenarı gösterilmiştir. r

1
2 A H B

1 n.a.r Ç.r
2 2 2
Düzgün çokgenin kenar sayısı artarken çevresinin uzunluğu çemberin çevresinin uzunluğuna,
alanı da dairenin alanına yakın bir değer alır. n sayısı çok büyük olduğunda düzgün çokgenin alanı
ile dairenin alanı arasındaki fark çok küçük olur. n sonsuza yaklaşırken (n Æ ∞) dairenin alanı daireyi
sınırlayan çember içine çizilen düzgün çokgenin alanı ile aynı olur. Çevresinin uzunluğu Ç = 2π . r
Ç.r 2π . r . r
olan dairenin alanı A = = = πr2 bu­lu­nur.
2 2

ETKİNLİK
Araç ve Ge­reçler: kar­ton, ka­lem, cet­vel ve ma­kas.
• Kar­to­na ya­rı­ça­pı 5 cm olan bir çem­ber çi­zi­niz.
• Olu­şan da­ire­yi ke­se­rek kar­ton­dan çı­ka­rı­nız.
• 18° lik mer­kez açı­lar ile da­ire­yi 20 eş di­li­me ayı­rıp bu dai­re di­lim­le­ri­nin ya­rı­sı­nı bo­ya­yı­nız.
• Bo­ya­lı di­lim­le­ri alt, di­ğer di­lim­le­ri üst ta­ban ola­cak şe­kil­de yer­leş­ti­ri­niz.
• Olu­şan şek­lin han­gi çok­gen­sel böl­ge­ye dö­nüş­tü­ğü­nü açık­la­yı­nız.
• Bu çok­gen­sel böl­ge­nin yük­sek­li­ği ile da­ire­nin ya­rı­ça­pı ara­sın­da­ki iliş­ki­yi, alt ve üst ta­ban­la­rı­nın
uzun­luk­la­rının top­la­mı ile da­ire­nin çev­re­si­nin uzun­lu­ğu ara­sın­da­ki iliş­ki­yi açık­la­yı­nız.
• Bu iliş­ki­ler­den ya­rar­la­na­rak da­ire­nin ala­nı­na ait ba­ğın­tı­nın çı­ka­rı­lıp çı­ka­rı­la­ma­ya­ca­ğı­nı tar­tı­şı­nız.

286
 ÖRNEK
Çevresi 8π cm olan dairenin alanını bulalım.

Çözüm r

Ç = 2πr = 8π cm ⇒ r = 4 cm’dir.
S = πr2 = π . 42 = 16π cm2 bulunur.

ÖRNEK
Bir kenarının uzunluğu a = 8 cm olan düzgün altıgenin alanını, çevrel çemberinin
ve iç teğet çemberinin sınırladığı dairelerin alanlarını bulalım.
O
Çözüm R
r
Şekildeki OAB eşkenar üçgen olduğundan,
2 A H B
A(A◊OB) = a √3 = 64√3 = 16√3 cm2 dir.
4 4
Düzgün altıgenin alanı S1, çevrel çemberin ve iç teğet çemberinin sınırladığı alanlar da sıra ile S2
ve S3 olsun.
S1 = 6. A(O◊AB) = 6 . 16√3 cm2 = 96√3 cm2 dir.
S2 = πR2 = π . 82 = 64π cm2 dir.
S3 = πr2 = π . (4√3)2 = 48π cm2 dir.

Daire Diliminin (Kesmesinin) Alanı

Bir çember yayı ile yayın uç noktalarını merkeze birleştiren iki yarıçapın sınırladığı bölgeye daire
kesmesi denir.
Yarıçapı r, merkez açısı �º olan bir daire diliminin alanı, AD olsun.
a. AD = πr2 . � ’tır.
360 O
b. �º lik yayın uzunluğu |A©B| = 2πr . å ’dir. � r
360° AD
2 2πr . å . r A B
AD = πr å =
360° 360° 2
= |A©B| . r olur.
2
Daire Parçasının Alanı
Çemberin bir kirişi ile bu kirişin çemberden ayırdığı yayın sınırladığı bölgeye
daire parçası denir. Bu alan AP ise;
2 O
AP = AD – A(A◊OB)’dir. A(A◊OB) = 1 . r . r . sinå = r sinå ve r r
2 2 �
πr2å r2 . sinå  A AP B
AP = – ’dir.
360° 2

Daire Halkasının Alanı

Yarıçap uzunlukları farklı, aynı merkezli iki çember arasındaki bölgeye halka denir. Bu alan AH ise;
AH = πr12– πr22 = π(r12 – r22) dir.
O◊DA nde, |AD|2 = x2 = r12 – r22 dir.
O
|AD| = |AB| olduğundan, r1
r2
2
2
AH = π . (r12 – r22) = π . |AD|2 = |AB| π’dir.
A x D x B
4

287
 ÖRNEK
(M, 2 cm) ile (N, 6 cm) çemberleri dıştan teğettir. Bu çemberlerin ortak teğetlerinden biri [AB] ise
ortak teğet parçasının uzunluğu ile çemberler arasındaki alanı bulalım.
B
Çözüm
2 cm
[CM] ^ [BN] çizelim. CNM dik üçgeninde, |MA| = |BC| = 2 cm, A
S C
|CN| = 6 – 2 = 4 cm ve |MN| = 2 + 6 = 8 cm olur. 2 4 cm
60º
CMN dik üçgeninde, |MN| = 2 . |CN| olduğundan m(N£MC) = 30º M 2 6 cm N

ve m(C£NM) = 60º dir. |CN| = 4 cm � |MC| = 4√3 cm ve

MCBA dikdörtgeninde |AB| = |MC| = 4√3 cm bulunur.

Taralı alan S olsun. MNBA dik yamuğunun alanından, küçük dairenin 120° lik, büyük dairenin
60º lik daire dilimlerinin alanları toplamı çıkarılırsa taralı alan bulunur.
π . 22 . 120º π . 62 . 60º 22π
S = (2 + 6) . 4√3 – ( + ) = (16√3 – ) cm2 dir.
2 360° 360° 3

ÖRNEK
Şekildeki ABC dik üçgeninde; [BC], [AC], [BA] çaplı yarım çember­ A S2
ler çizilmiştir. S1
b
S1 + S2 = A(ABCπ) olduğunu gösterelim. c

Çözüm
B O C
A(A◊BC) ile [AB], [AC] çaplı yarım dairelerin alanları toplamından, a
[BC] çaplı yarım dairenin alanını çıkarırsak S1 + S2 bulunur.
b 2 c 2 a 2
π .( ) π .( ) π .( )
b.c 2 2 2
S1 + S2 = + + –
2 2 2 2 0
b . c π . b2 π . c2 π . a2 b . c π 2
S1 + S2 = + + – = + (b + c2 –a2) (b2 + c2 = a2)
2 8 8 8 2 8
b.c
S1 + S2 = = A(A̦BC) olur.
2

ALIŞTIRMALAR

1. Yandaki şekilde verilen O merkezli yarım çemberde; C

cm
4√3
IDCI = 4√3 cm, m(D£OC) = 120° ise boyalı bölgelerin alanları D
120°
toplamını bulunuz.
A B
O

B 60° A
2. Yandaki şekilde IABI = 6√3 cm, m(B£AT) = 60° ve [AT teğet ise
6√3 cm
boyalı bölgenin alanını bulunuz.
O

288
3. Ay­şe­gül, ce­bin­de­ki me­tal pa­ra­la­rın çev­
re­le­ri­ni yanda verilen şe­kil­de­ki gi­bi bir­bi­
ri­ne te­ğet ve mer­kez­le­ri de ay­nı doğ­rul­
A B
tu­da ola­cak şe­kil­de çi­zi­yor. Son­ra çizilen
çemberlerin aynı doğrultudaki çaplarının
uzunlukları toplamını IA­BI = 10 cm ola­rak
öl­çü­yor. Ayşegül'ün çizdiği bu çemberle­
rin çev­re­le­ri­nin uzun­luk­la­rının top­la­mı kaç π cm’dir?

4. Mer­kez­le­ri ara­sın­da­ki uzak­lık 20 2 cm olan, 2 cm ve 22 cm ya­

M N
rı­çap­lı iki me­tal çem­be­ri, şe­kil­de­ki gi­bi ger­gin ola­rak sa­ran ipin
uzun­lu­ğu kaç cm’dir (π = 3 alı­nız.)?

D C

5. Yandaki şekilde verilen çemberlerde, r1 = r2 = 6 cm ve

[DC] ortak teğet ise boyalı bölgenin alanını bulunuz. A B

D
6. Yandaki şekilde verilen aynı merkezli iki çemberde, içtekinin
iki teğeti dıştaki çemberin kirişidir. m(E£DF) = 60° ise, küçük 60°
dairenin alanının, bu iki çember arasındaki halka alanına ora­
nı kaçtır?
1 1 1 O
A. B. C.
2 3 4
E F
1 1
D. E.
5 6

7. Yandaki şekilde; [AD], [DC] ve [BC], O merkezli yarım D

9 cm

çembere teğettir. IADI = 4 cm, IBCI = 9 cm ve [DO] ^ [CO]

4 cm

ise boyalı bölgelerin toplam alanı kaç cm2’dir?

A. 6π B. 9π C. 12π
A O B
D. 16π E. 18π

D C

8. Yandaki şekilde, [AB] ve [AD] çaplı yarım çemberler z

çizilmiştir. ABCD kare ve a = 6 cm ise aşağıdaki noktalı x
O
yerleri doldurunuz.
a. Boyalı bölgenin alanı x = .............. cm2 dir. y
b. y + z = .............. cm2 dir.
A B
a = 6 cm

289
 ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI
1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.
Bir çemberde bir çevre açının gördüğü yayın ölçüsü 54º ise bu yayı gören merkez açının ölçüsü
a.
............... derecedir.
Uzunluğu 10π cm olan bir yayı gören çevre açının ölçüsü 40º ise bu çemberin çevresinin uzun­
b.
luğu ................ π cm’dir.
Köşeleri R yarıçaplı bir çember üzerinde bulunan karenin bir kenar uzunluğu a = k . R ise
c.
k = .........

2. Aşağıdaki cümlelerden doğru olanlara “D”, yan­lış­ olanlara “Y” ya­zı­nız.

1
Çevresinin uzunluğu Ç; yarıçapı r olan dairenin alanı
a. . Ç . r’dir.
2
Merkez açısının ölçüsü 45º ve yarıçapı r = 4 cm olan daire diliminin alanı 2 . π cm2 dir.
b.
Ölçüsü 80° olan teğet-kiriş açısının gördüğü yayı gören çevre açının ölçüsü 40º dir.
c.

C
D
3. Şekildeki O merkezli çemberde, |OD| = |DE| ve [AB] çaptır.
24°
m(C£OD) = 24º ise m(C£OA) kaç derecedir? A E
O B

B
4. Şekilde |DC| = |CA| = |AB| = r ise m(A£DC) kaç derecedir? C D

A
5. Şekilde; [AC] açıortay, |AD| = 6, |CE| = 4 birim ise |CD| = x
kaç birimdir?
A. 2√6 B. 2√3 C. 3
6
3 D
D. 2 E. B
2 x
4 E
C

D C

6. Şekildeki ABCD kare, D ve B merkezli çemberler de dıştan

teğet ise |E©F| oranı kaçtır? R

F
|A©C|
r

A E B

290
 7. Şekilde, |AB| = 2r = 20 cm ve |BC| = 8 cm’dir. m(D£CB) = 90° ve D C
E
[CB] teğet ise |CD| = x kaç cm’dir?
8 cm
A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 E. 5
A B
O

D C
8. Şekildeki çember; ABCD karesinin bir kenarına teğettir. Karenin iki
r
köşesi de çember üzerindedir. |AD| = a ise oranı kaçtır? a O r E
a
2 3 5
A. B. C. D. 5√2 E. 3√3
3 4 8 8 4
A B

B
9. Şekilde |A©C| – |B©D| = 4π cm ve m(B£ED) = 40º ise çemberin 40º E
yarıçapı kaç cm’dir?
D

D C

10. Yandaki şekilde verilen ABCD dik­dört­gen, A mer­ke­zli çey­rek dai­

re ile N mer­kez­li ya­rım dai­re dış­tan te­ğet­tir. IA­BI = 24 cm ve
IB­CI = 16 cm ol­du­ğu­na gö­re boyalı böl­ge­nin ala­nı kaç cm2 dir?
A B
E N

11. Yandaki şekilde verilen [AC] çaplı çember içine [AB] ve [BC] çaplı yarım
çemberler çizilmiştir. IABI = 8 cm, IBCI = 4 cm olduğuna göre boyalı böl­ A
OB C
genin alanının boyalı olmayan bölgenin alanına oranı kaçtır?

12. Aşağıdaki şekilde, taban yarıçapları eşit ve r br olan üçer tomruk tel halatlarla iki farklı şekilde
bağlanmıştır. Bağlamlar arasındaki uzaklık farkının kaç br olduğunu bulunuz.

1 2

291
9. ÜNİTE GOMETRİK CİSİMLER

Geometri çok eski çağlardan beri vardır. Geometri bilgilerini ilk kullanan­
lar Eski Mısırlılar olmuştur. Eski Yunanlıların da geometriyi Eski Mısır’dan
öğrendikleri bilinmektedir.
Mısırlıların üç boyutlu cisim­
lerden; silindir, koni, prizma ve
kesik piramidin yüzey alanını ve
hacmini hesaplamayı bildikleri,
bulunan papirüslerden anlaşıl­
mıştır. Mısırlıların Firavunları
için yaptıkları piramitler ve lahit­
ler üç boyutlu cisimlerdir.

Mısır ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Ord. Prof. Dr.

Aydın Sayılı –Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1966.

NE­LER ÖĞ­RE­NE­CE­ĞİZ?
1. Dik prizma ve tabanı düzgün çokgen olan dik piramitlerin temel elemanlarını ve özel­
liklerini,
2. Dik prizma ve dik piramidin alan ve hacim bağıntılarını oluşturmayı,
3. Düzgün dört yüzlüyü incelemeyi,
4. Dik dairesel silindir ve dik dairesel koninin elemanlarını ve özelliklerini incelemeyi,
5. Dik dairesel silindir ve dik dairesel koninin alan ve hacim bağıntılarını oluşturmayı,
6. Küreyi açıklamayı, kürenin yüzey alanını ve hacim bağıntılarını oluşturmayı
7. Katı cisimlerin yüzey ve alan bağıntılarını modelleme ve problem çözmede kullanma­
yı öğreneceğiz.

292
 10.9.1. KATI CİSİMLERİN YÜZEY ALANLARI VE HACİMLERİ
10.9.1.1 DİK PRİZMA VE DİK PİRAMİTLERİN YÜZEY ALAN VE HACİM BAĞINTILARI
Prizmatik Yüzey k d
Uzayda, düzlemsel bir çokgen ile çokgen düzlemine paralel Aı Cı
olmayan bir k doğrusu alalım. Çokgenin kenarlarından birini ke­
sen ve k doğrusuna paralel olan d doğrusunu çizelim. d doğru­ ana
Bı doğru
su çokgenin kenarlarına dayanarak ilk konumuna paralel olarak
kaydırılırsa, oluşan yüzeye prizmatik yüzey; hareketli doğruya da A C
C
prizmatik yüzeyin ana doğrusu denir.
Yandaki şekilde, ABC üçgensel bölgesinin kenarlarına dayana­ dayanak
BB
rak hareket eden ve k doğrusuna paralel olan d doğrusu prizmatik eğrisi
yüzey oluşmuştur. İnceleyiniz. (çokgeni)
Prizma
BİLGİ

Bir priz­ma­tik yü­zey bir­bi­ri­ne pa­ra­lel iki pa­ra­lel düz­lem­le ke­si­lir­se bu düz­lem­ler ara­sın­da ka­lan ka­
pa­lı cis­me priz­ma de­nir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Bir­bi­ri­ne pa­ra­lel P ve E düz­lem­le­ri için­de, bir­bir­le­ri­ne eş iki çok­gen­­ çizelim. Bu çokgenlerin tüm
nok­ta­la­rı kar­şı­lık­lı bir­leş­ti­ri­lir­se el­de edi­len cis­im priz­ma olur.
Yan­da­ki şe­kil­de çok­gen ola­rak E Eı Dı
beş­gen se­çil­miş­tir. K Aı üst taban
• Priz­ma­nın al­tı­nı ve üs­tü­nü oluş­tu­ran Cı
çok­gen­le­re priz­ma­nı­n ta­ban­la­rı, Bı

• Priz­ma­nın ta­ban ke­nar­la­rı­na ta­ban

ay­rıt­la­rı, yanal ayrıt
• Ta­ban­la­rın kar­şı­lık­lı kö­şe nok­ta­la­rı­
nı bir­leş­ti­ren doğ­ru par­ça­la­rı­na ya­ h h
yanal yüz
nal ay­rıt­lar,
• İki yanal ayrıt arasında kalan ve bir
tabanın, kenar sayısı kadar olan pa­
P
ralelkenarsal bölgelere yanal yüz­
E D
ler, alt taban
A
• İki taban arasındaki uzaklık prizma­
L
nın yüksekliğidir (|KL| = h). B C
• Prizmalar, tabanlarını oluşturan
çokgenlere göre adlandırılır. Örneğin; tabanı üçgen olan prizmaya üçgen prizma; tabanı beşgen
olan prizmaya beşgen prizma denir.

BİLGİ

• Ya­nal ay­rıt­la­rı ta­ban düz­le­mi­ne dik olan priz­ma­ya dik priz­ma de­nir.
• Dik priz­ma­nın ya­nal ay­rıt­la­rı dik priz­ma­nın yük­sek­li­ği­dir.
• Dik priz­ma­nın ya­nal yüz­le­ri dik­dört­gen­dir.
• Tabanı üçgen olan dik prizmaya üçgen dik prizma; tabanı beşgen olan
dik prizmaya beşgen dik prizma denir.

293
Düzgün Prizma

BİLGİ Fı Eı
Aı Oı
Tabanları düzgün çokgen olan dik prizmalara düzgün Dı
Bı Cı
prizma denir.

Düzgün prizmada; yan yüzler dikdörtgendir. F E

Tabanların merkezlerini birleştiren doğru eksendir. Yanal ayrıt- O
A D
lar yüksekliktir.
B H C
Yukarıdaki şekil düzgün altıgen dik prizmadır. Bu prizmada
Düzgün altıgen dik prizma
[OOı] eksendir. Tabanlar düzgün altıgendir. Düzgün çokgenlerin kö­
şeleri bir çember üzerinde olduğundan IOBI = R ve [OH] ^ [BC] � IOHI = r’dir.
Özel Dik Prizmalar
Dikdörtgenler Prizması
Dı Cı
BİLGİ
Bı c
Aı
Tabanları dikdörtgen olan dik prizmaya dikdörtgenler
prizması denir. D C
b
A a B
2 2 2 2 2
IBDI = a +b ve IBDıI = a + b + c ’dir. Dikdörtgenler prizması

Küp Dı Cı

BİLGİ Bı
Aı a
Bü­tün ay­rıt­la­rı eşit uzun­luk­ta olan dik­dört­gen­ler priz­ma­
sı­na küp de­nir. D C

IB­DI = a̸2 ve IB­Dı­I = a̸3 ’tür. A B

Küp

ÖRNEK H G
Yandaki dik prizma bir kalem kutusunun modelidir. Bu prizmanın ayrıt
uzunlukları; IABI = 2 cm, IBCI = 6 cm ve IEAI = 15 cm’dir. Bu kalemkutusunun E F
B köşesinden H köşesine prizma yüzeyinden giden bir karıncanın aldığı en
kısa yolun uzunluğunu bulalım.
15 cm

Çözüm D C
Kalem kutusunun yan yüzünün açınımı aşağıda çizilmiştir. Bu şekle 6 cm
A B
göre karıncanın aldığı en kısa yol [BH]’nın uzunluğudur. 2 cm
H E F G H
IBHI2 = IHDI2 + IDBI2 = 152 + 82
1444424443

= 225 + 64
15 cm

= 289’dur.
IBHI = Ģ289 = 17 cm bulunur.

D 6 cm A B 6 cm C D
2 cm

2 cm

294
 Dik Prizma Yanal ve Yüzey Alanı

BİLGİ

• Dik prizmanın yanal alanı, taban çevresinin uzunluğu ile yüksekliğin çarpımına eşittir.
• Dik prizmanın yüzey alanı, yanal alanı ile taban alanlarının toplamına eşittir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
• Yan­da, üç­gen dik ı Aı
A
priz­ma ve açı­nı­mı ve­
ril­miş­tir. Açı­nı­ma gö­ Aı Bı Cı Aı
ı Cı
re, priz­ma­nın ya­nal B
yü­ze­yi 3 ta­ne dik­dört­
gen­den oluş­muş­tur.
A
Dik priz­ma­nın ya­nal
ala­nı bu dik­dört­gen­­ b
a
le­rin alan­la­rı top­la­mı­ A c B C b A
B a C
na eşit­tir. c b
YA = a . h + b . h + c . h A
= h (a + b + c) = h . Ç’dir (Ç = a + b + c).
• Prizmanın taban alanı G, yanal alanı YA ve yüzey alanı S olsun. Prizmada alt ve üst taban alanları
birbirine eşit olduğundan,
• S = 2 . G + YA ya da S = 2 . G + h . Ç’dir.
• Ayrıtları a, b ve c olan dikdörtgenler prizmasının yüzey alanı
S = 2 (a. b + a . c + b . c)’dir.
• Ayrıtı a olan küpün yüzey alanı S = 6 a2’dir.

Dik Prizmanın Hacim Bağıtısı

BİLGİ

• Dik prizmanın hacmi, taban alanı ile yüksekliğinin çarpımına eşittir.

• Ayrıtı a olan küpün hacmi V= a . a. a = a3 tür.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Yan­da­ki dik priz­ma bi­çi­min­de­ki ku­tu­nun içi­ne hac­mi Dı Cı
1 br3 olan bi­rim küp­ler­den kaç ta­ne yer­leş­ti­re­bi­le­ce­ği­mi­
zi he­sap­la­ya­lım. a = 6 br, b = 4 br c = 5 br’dir.
Aı Bı
Ku­tu­nun ta­ba­nı­na 4 . 6 = 24 ta­ne bi­rim küp yer­leş­ti­ril­miş­tir.
Ku­tu­nun ta­ma­mı 5 . 24 = 120 ta­ne bi­rim küp­le do­lar.
c = 5 br

Dik priz­ma­nın hac­mi, V = 6 . 4 . 5 = 120 br3 tür.

D
Ör­ne­ği­miz­de­ki dikdörtgenler prizmasının ta­ban ala­
nı a . b ve yük­sek­li­ği de c ol­du­ğun­dan hac­mi, C
V = (a . b) . c’dir.
Priz­ma­nın ta­ban ala­nı G, yük­sek­li­ği h, hac­mi V ise b = 4 br
A a = 6 br B
V = ta­ban ala­nı x yük­sek­lik ya da V = G . h’dir.

295
 ÖRNEK Aı

Şe­kil­de­ki dik üç­gen dik priz­ma­nın ta­ban ay­rıt­la­rı­nın uzun­luk­la­rı; IA­BI = 8 cm,
Bı Cı
IA­CI = 15 cm’dir. Bu priz­ma­nın yük­sek­li­ği 10 cm ise taban alanını, yüzey alanı­
nın ve hac­mi­nin kaç cm3 ol­du­ğu­nu bu­la­lım.

10 cm
Çözüm A
8 cm 15 cm
IABI.IACI
Prizmanın taban alanı, G = = 60 cm2 ve
2 B C
ABC dik üçgeninde, IBCI2 = 82 + 152 � |BC| = 64 + 225 = 289 = 17 cm’dir.
Taban çevresinin uzunluğu, Ç = 17 + 15 +8 = 40 cm’dir.
YA = h . Ç = 10 . 40 = 400 cm2 dir.
S = 2G + YA = 2 . 60 + 400 = 120 + 400 = 520 cm2 dir.
Hacmi, V = G . h = 60 . 10 = 600 cm3 bulunur.

ÖRNEK Dı Cı
Taban ayrıtları a = 8 cm, b = 6 cm ve Bı
Aı c
k = 2Ω29 cm olan dikdörtgenler prizmasının,

k=
D C

2̸
yüksekliğini ve hacmini bulalım.

29
b= 6cm
Çözüm A a= 8cm B

• k = a2 + b2 + c2

2 29 = 8 2 + 6 2 + c 2 � 2 29 = 64 + 36 + c 2 � 2 29 = 100 + c 2 dir.
Eşitliğin iki tarafının karesini alalım: 4. 29 = 100 + c2
116 = 100 + c2 � c2 = 116 – 100 � c2 = 16 � c = 4 cm’dir.
Prizmanın yüksekliği, h = c = 4 cm ve V = a . b . c = 8 . 6 . 4 = 192 cm3 bulunur.

ALIŞTIRMALAR
1. Aşa­ğı­da­ki noktalı yerleri doldurunuz.

a. Farklı üç yüzünün alanları 6 cm2, 9 cm2 ve 24 cm2 olan dikdörtgenler prizmasının yüzey alanı
.......................cm2’dir.
b. Hacmi 80 cm3 olan dik prizmanın taban alanı 16 cm2 ise yüksekliği ............... cm’dir.

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D” yanlışsa “Y” yazınınz.

a. Bir küpün ayırt uzunlukları 2 katına çıkarılırsa yüzey alanı 8 kat artar.
b. Bir dik prizmanın tabanı ikizkenar dik üçgendir. Bu prizmanın yanal ayrıtının uzunluğu 10 cm,
tabanının bir dik kenarının uzunluğu 6 cm ise hacmi 180 cm3’ tür.
c. Yüzey ala­nı 252 cm2 olan dik­dört­gen­ler priz­ma­sı­nın ay­rıt­la­rı 1, 2, 4 sa­yı­la­rı ile oran­tı­lı ise
hac­mi 216 cm3 tür.

3. Ta­ba­nı­nın bir ke­na­rı­nın uzun­lu­ğu 4 cm olan düz­gün al­tı­gen dik priz­ma­nın hac­mi 360 cm3 ise
yük­sek­li­ği­ni bu­lu­nuz.

296
 ir kü­pün yüzey ala­nı 54 cm2 dir. İkin­ci bir k­ ü­pün hac­mi bu kü­pün hac­mi­nin 8 ka­tı ise ikin­ci kü­pün
4. B
yüzey ala­nı kaç cm2 dir?
A. 108 B. 162 C. 216 D. 270 E. 324
5. Ta­ba­nı ABCD ya­mu­ğu olan bir dik priz­ma­nın yük­sek­li­ği 20 cm, ta­ban ke­nar­la­rı­nın uzun­luk­la­rı;
a = 10 cm, b = 8 cm, c = 4 cm, d = 6 cm’dir. Bu priz­ma­nın ya­nal ala­nı kaç cm2 dir?
6. Tabanının dik kenarları 9 cm, 12 cm ve hacmi 360 cm3 olan dik üçgen dik prizmanın yüksekliğini
bulunuz.
7. Ay­rıt uzun­luk­la­rı; 6 cm, 10 cm ve 30 cm olan dik­dört­gen­ler priz­ma­sı bi­çi­min­de­ki tuğ­la­lar­la bir küp
ya­pı­la­cak­tır. Bu tuğ­la­lar­dan en az kaç ta­ne­si ile bir küp ya­pı­lır?
A. 10 B. 12 C. 15 D. 18 E. 30

8. Yanda resmi verilen dikdörtgenler prizması

şeklindeki akvaryumun taban kenarları 80 cm 40 cm
ve 50 cm’dir. Yüksekliği 40 cm olan bu akvar­
yum içindeki suyun yüksekliği 30 cm ise akvar­
50 cm
yum içindeki suyun hacminin kaç cm3 olduğu­
nu bulunuz. 80 cm

Piramitler
Mı­sır pi­ra­mit­le­ri yer­yü­zün­de­ki anıt mezarların en es­ki­le­ri ve en bü­
yük­le­ri­dir. Bun­la­rın en haş­met­li­si olan Ke­ops Pi­ra­mi­di dış gö­rü­nü­şü ile
de “Dün­ya­nın Bi­rin­ci Ha­ri­ka­sı” ol­ma ni­te­li­ği­ne hak ka­zan­mış­tır. Pi­ra­
mit­ler, fi­ra­vu­nun mum­ya­sı ile hep­si bir­bi­rin­den de­ğer­li eş­siz ni­te­lik­te­ki
sa­nat eser­le­ri­ni; kral, kra­li­çe, prens hey­kel­le­ri­ni ve bu eş­siz ha­zi­ne­le­ri
sak­la­mak için ya­pıl­mıştır.

BİLGİ

Bir çokgenin düzlemi dışındaki T noktası ile çokgenin kenarları üzerindeki noktalarından geçen
doğruların oluşturduğu yüzeye primidal yüzey; oluşan üçgenlerle çokgenin sınırladığı cisme de
piramit denir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
• Piramitler, prizmalarda olduğu gibi tabanlarındaki T
çokgenin kenar sayısına göre adlandırılır. Örne­ tepe noktası
ğin, tabanı üçgen olan piramide üçgen piramit yanal ayrıt
denir.
• Çok­gen­e pi­ra­mi­din ta­ba­nı, yanal yüz
• Çok­gen­ düzleminin dı­şın­da­ki T nok­ta­sı­na pi­ra­ yanal yüz
mi­din te­pe nok­ta­sı, yüksekliği
• Ta­ba­nı­nın bir kö­şe­si ile T nok­ta­sı­nın be­lirt­ti­ği h yükseklik
doğ­ru par­ça­sı­na pi­ra­mi­din ya­nal ay­rı­tı,
• T nok­ta­sın­dan çok­genin bulunduğu düz­le­me in­di­ D C
ri­len dik­me par­ça­sı­na pi­ra­mi­din yük­sek­li­ği de­nir.
• Te­pe nok­ta­sı T, ta­ba­nı ABCD dört­gen­i olan pi­ra­
mit (T, ABCD) bi­çi­min­de gös­te­ri­lir. H E
• Tepe noktasından bir yan yüzün tabanına indiri­
taban ayrıtı
len dikme bu yan yüze ait yüksekliktir.
• [TE] ^ [BC] olduğundan, [TE], TBC yüzüne ait A B
yüksekliktir.
297
 Dik Pi­ra­mit
T
Te­pe nok­ta­sı ve çok­ge­nin ağır­lık mer­ke­zin­den
ge­çen doğ­ru, çok­ge­nin düz­le­mi­ne dik ise pi­ra­mi­de
dik pi­ra­mit de­nir.

Düz­gün Pi­ra­mit
Ta­ba­nı düz­gün çok­gen­ olan dik pi­ra­mi­de düz­
gün pi­ra­mit de­nir. D
C
• Düz­gün pi­ra­mit­te, yan yüz­ler bir­bi­ri­ne eş olan
ikiz­ke­nar üç­gen­ler­dir.
• Düz­gün pi­ra­mit­te ya­nal ay­rıt uzun­luk­la­rı bir­bi­ O E

ri­ne eşit­tir.
• Düz­gün pi­ra­mit­te ya­nal yüz yük­sek­lik­le­ri­nin A B
uzun­luk­la­rı bir­bi­ri­ne eşit­tir.

Düzgün Pramidin Alanı

BİLGİ

Düz­gün pi­ra­mi­din ya­nal ala­nı, ta­ban çev­re­si­nin uzun­lu­ğu ile ya­nal yüz yük­sek­li­ği­nin çar­pı­mı­nın
ya­rı­sı­na eşit­tir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Tabanı n kenarlı düzgün çokgen olan piramidin yanal alanı, yan yüzleri oluşturan n tane ikizkenar
üçgenin alanları toplamına eşittir. T
Taban ayrıtı a ise taban çevresi Ç = n . a’dır. Şekle göre,
Ț̦AB � Ț̦BC � Ț̦CD � … olduğundan,
A(Ț̦AB) = A(Ț̦BC) = A(Ț̦CD) = …’dir.
ICDI = a, ITHıI = hı olsun. hı
ICDI ITHıI a .hı E
A(Ț̦CD) = –––––––– = ––––– ’dir.
2 2
A D
Ç .hı H
n.a. hı
YA = n. A(Ț̦CD) = –––––––– = ––––– ’dir.
2 2   a Hı

Şeklimizdeki pi­ra­mit düz­gün beş­gen ol­du­ğun­dan,

B a C
5a . hı
YA = –––––––– ’dir.
2

Taban alanı G, yanal alanı YA, taban çevresi Ç = n . a olan düzgün piramidin yüzey alanı;
Ç . hı
S = G + YA = G + –––––– ’dir.
2

Piramidin yüzey alanı, taban alanı ile yanal alanının toplamına eşittir.
Taban alanı G, yanal alanı YA olan piramidin yüzey alanı S = G + YA dır.

298
 Pramidin Hacmi

BİLGİ

• Bir piramidin hacmi, taban alanı ile yüksekliğinin çarpımının üçte birine eşittir.
1
• Taban alanı G, yüksekliği h olan piramidin hacmi V = . G. h’dir.
3

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
ABC­DEF üç­gen dik priz­ma­sı­nı, aşa­ğı­da­ki gi­bi ke­se­rek üç ta­ne üç­gen pi­ra­mi­de ayı­ra­lım. Bu pi­ra­
mit­ler; (B, DEF), (F, ABD), (F, ABC) ol­sun.
A A Priz­ma­nın ta­ban­la­rı bir­bi­ri­
A
B ne eş (A̦BC � D̦EF) ol­du­ğun­
B C B C dan (B, DEF) üç­gen pi­ra­mi­di ile
B
(F, ABC) üç­gen pi­ra­mi­din ta­ban
h h h alan­la­rı ve yük­sek­lik­le­ri eşit­
D
D D tir.  Öy­ley­se bu pi­ra­mit­le­rin ha­
E F E F
F F cim­le­ri de bir­bi­ri­ne eşit­tir.

B̦ED � D̦AB’dir. Tepe noktaları F olan (F, BED) piramidi ile (F, ABD) piramidinin taban alanları
ve yükseklikleri eşit olduğundan bu piramitlerin de hacimleri birbirine eşittir. Bu durumda ABCDEF
prizması aynı hacimli, (F, DBE), (F, DAB), (F, ABC) üçgen piramitlerine ayrılmış olur.
ABCDEF prizmasının hacmi, taban alanı ile yüksekliğinin çarpımına eşit olduğundan (B, DEF)
piramidinin hacmi de bu prizmanın hacminin üçte birine eşit olur. ABCDEF prizmasının hacmi V,
1 1
(B, DEF) piramidinin hacmi V1 ise V1 = –– . V = –– . G. h olur.
3 3

ÖRNEK
Ta­ba­nı­nın ayrıtı 10 cm ve yan yüz yük­sek­li­ği­nin uzun­lu­ğu 13 cm olan ka­re dik pi­ra­mi­din taban ala­
nını, yanal alanını, yüzey alanını ve hac­mi­ni bu­la­lım.
T
Çözüm
Taban alanı G = a2 = 102 = 100 cm2 dir.
Yandaki pi­ra­mit­te; IT­KI = 13 cm, IA­BI = 10 cm’dir.
[TK] ^ [BC] çi­zi­lir­se THK dik üç­ge­nin­de, IH­KI = 5 cm ol­du­ğun­
dan,
ITKI2 = ITHI2 + IHKI2 � 132 = ITHI2 + 52 D C
ITHI2 = 169 – 25 = 144 5 cm
H
K
ITHI = 12 cm bulunur. 5 cm
A
10.13 10 cm B
YA = 4 . A(A̦BC) = 4 . = 260 cm2 ve
2
S = G + YA = 100 + 260 = 360 cm2 dir.
1 1
Piramidin hacmi, V = –– . G . h = –– . 100 . 12 = 400 cm3 bulunur.
3 3

299
 ETKİNLİK
Araç ve Gereçler: Cisimler kutusundan alınmış taban alanları ve yükseklikleri eşit cam ya da
pilastik piramit ve prizma şeklinde iki kap.
• Cisimler kutusundan aldığınız piramit şeklindeki kabı su ile doldurunuz. Bu suyu prizma şeklindeki
kabın içine dökünüz. Bu işlemi kaç kez yaptığınızda prizma tamamen doluyor? Prizmanın hacmi
ile piramidin hacmi arasında nasıl bir ilişki olduğunu açıklayınız.
• Piramidin hacim bağıntısını oluşturunuz.

Düzgün Dört Yüzlü

BİLGİ

• Dört yüzü birbirine eş eşkenar üçgen olan piramide düzgün dört yüzlü denir.
a3 2
• Bir ayrıtının uzunluğu a br olan düzgün dört yüzlünün yüzey alanı S = a2̸3 ve hacmi V =
12
’dir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Düzgün dört yüzlünün yüzleri birbirine eş eşkenar üçgendir. Kenar uzunluğu a br olan eşkenar
a2 3
üçgenin alanı olduğundan, bir ayrıtı a br olan düzgün dört T
4
yüzlünün; a
a
a2 3
Bir yüzünün alanı G = ,
4
A C
a2 3
Yüzey alanı S = 4 . G = 4 . = a2 ̸3 ve
4
H
1 a E
Hacmi V = . G . h’dir. Yandaki şekilde,
3
a 3 2 2 a 3 a 3 B
IAEI = , IAHI = IAEI = . = ’tür.
2 3 3 2 3
3a 2 6a 2 a 6
TAH dik üçgeninde, ITHI2 = ITAI2 – IAHI2 = a2 – = � ITHI = ’tür.
9 9 3
1 1 a2 3 a 6 a3 2
V= .G.h = . . = bulunur.
3 3 4 3 12

ÖRNEK
Ayrıtı 6 cm olan düzgün dört yüzlünün yüzey alanını ve hacmini bulalım.

Çözüm
Düzgün dört yüzlünün tabanı eşkenar üçgen olduğundan taban alanı
a2 3 62 3 36 3
G= = = = 9 3 cm2 dir. Yüzey alanı, S = 4 . G = 4 . 9̸3 = 36̸3 cm2 dir.
4 4 4
a 6 6 6
Ayrıtı a = 6 cm olan düzgün dört yüzlünün yüksekliği h = = = 2 6 cm’dir.
3 3
1 1
Hacmi; V = .G.h = .9 3 .2 6 = 6 18 = 6.3 2 = 18 2 cm3 bulunur.
3 3
a3 2 63 2 6.6.6 2
Ayrıca, V = = = = 18 2 cm3 bulunur.
12 12 12

300
 ÖRNEK T
Yüksekliği 9 cm olan bir piramidin tabanı, bir kenarının uzunluğu hı
6 cm olan karedir. Bu piramit tepe noktasına 3 cm uzaklıkta, tabanına 3 cm
paralel olan bir düzlemle kesiliyor. Meydana gelen kesik piramidin hac­ Dı Cı
Hı
mini bulalım. Aı
Bı
Çözüm
I. Yol: (T, AıBıCıDı) piramidinin hacmi V1, taban alanı Gı ve yüksek­ 6 cm
liği ITHıI = hı= 3 cm olsun.
(T, ABCD) piramidinin hacmi V, yüksekliği ITHI = h = 9 cm ve kesik
D C
piramidin hacmi de Vk olsun. Yandaki şekle göre;
ITAıI ITHıI hı 3 H
TA̦ ıHı ~ Ț̦AH ve ––––– = ––––– = –– = –– ’dur. 1
ITAI ITHI h 9
ITAıI IAıBıI A B
TA̦ ıBı ~ Ț̦AB ve ––––– = ––––– ’dir. 2 6 cm
ITAI IABI

IAıBıI hı IAıBıI 3
1 ve 2 den, ––––– = –– � ––––– = –– � IAıBıI = 2 cm’dir.
IABI h 6 9

A(ABCD) = G = 62 = 36 cm2, A(AıBıCıDı) = Gı = 22 = 4 cm2 dir.

1 1
• V = –– . G . h = –– . 36 . 9 = 108 cm3 tür.
3 3
1 1
• V1 = –– . Gı . hı = –– . 4 . 3 = 4 cm3 tür. • Vk = V – V1 = 108 – 4 = 104 cm3 bulunur.
3 3
ı ı 2
Gı e ; A B ; o
II. Yol: A(AıBıCıDı) = Gı, A(ABCD) = G ve AıBıCıDı ~ ABCD) � = dir.
G ; AB ;
1 . ı. ı
ı 2 V1 G h
IAıBıI hı Gı h 3 Gı . hı hı 2 hı hı 3
––––– = –– � –– = c m ve = = = c m . = c m olur.
IABI h G h V 1 G h h h h
G.h
3
V1 V1 hı
3
3 3 1
= =c m =c m = den, 27V1= V1 + Vk �Vk = 26 . V1= 26 . 4 = 104 cm3 bulunur.
V V1 + Vk h 9 27

ALIŞTIRMALAR

1. Şekildeki kare düzgün piramitte, IABI = 8 br, ITAI = 4Ω10 br ise aşağıdaki T
noktalı yerleri doldurunuz.
a. A(Ț̦BC) = .................. b. Yanal alanı: YA = .............
D
c. Yüzey alanı: S = ............. ç. Hacmi: V = ..................... C

A 8 br B
2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.
a. Taban ayrıt uzunluğu 16 cm olan bir kare düzgün piramidin yüzey alanı 576 cm2 ise bu kare
düzgün piramidin hacmi 512 cm3 tür.
b. Hacmi 112 cm3 olan bir kesik piramidin alt tabanının alanı 24 cm2 ve üst tabanının alanı
6 cm2 ise bu kesik piramidin yüksekliği 8 cm’dir.
c. Yük­sek­li­ği 2̸6 cm olan düz­gün dört yüz­lü­nün yüzey alanı 36̸3 cm2 ve hacmi 18̸2 cm3 tür.
ç. Yüzey alanı 144 cm2 ve taban ayrıtı 8 cm olan düzgün kare piramidin hacmi 400 cm3 tür.
301
3. Düzgün kare kesik piramitte alt ve üst taban ayrıtlarının uzunlukları; a = 12 cm, aı = 6 cm’dir. Bu
kesik piramidin yüksekliği h = 4 cm olduğuna göre hacmi kaç cm3 tür?
A. 112 B. 168 C. 216 D. 308 E. 336
T

4. Ş
ekildeki (T, ABC) piramidinde [TA] ^ [AB], [TA] ^ [AC] ve [BC] ^ [AC]’dir.
4̸3 cm
m(B) = 30° ve IABI = 6 cm ise piramidin hacmi kaç cm3 tür?
6 cm
A. 6̸3 B. 18 C. 12̸3 B
30°
A
D. 24̸3 E. 36

10.9.1.2 DİK DAİRESEL SİLİNDİR VE DİK DAİRESEL KONİNİN HACİM BAĞINTILARI

Silindir
• Yandaki resimde gördüğünüz akaryakıt tankı nasıl bir cisimdir?
• Su borularının ve soba borularının yüzeyleri nasıl yüzeylerdir?

• Yandaki bay­rak dire­ğin­de, bay­ra­ğa bağ­lı ip, bay­rak dire­ği­nin dış yü­
zü­ne pa­ra­lel­dir. Bu ip, direk yü­zü­ne da­ya­na­rak ve ilk ko­nu­mu­na gelinceye
kadar direğe pa­ra­lel ola­rak kay­dı­rı­lır­sa ipin oluş­tur­du­ğu (sü­pür­dü­ğü) yü­ze­ye
si­lin­di­rik yü­zey; ha­re­ket­li ipe de si­li­ndi­rik yü­ze­yin ana doğ­ru­su de­nir.

Dik Dairesel Silindir

BİLGİ
Bir dairesel silindirde ana doğrular taban düzlemine dikse bu silindire dik dairesel silindir denir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Dik da­ire­sel si­lin­di­rin
üst taban
ta­ban­la­rı dai­re, yan yü­ze­ Oı r
yi­nin açık şek­li de dik­dört­
gen­dir. • r • •

Yan­da­ki si­lin­di­rin açık yan yüz

şek­lin­de, dik­dört­ge­nin kı­ h h
h (yükseklik)
sa ke­na­rı si­lin­di­rin yük­
sek­li­ği­ne, uzun ke­na­rı O
•
r • •

si­lin­di­rin ta­ban çev­re­si­ne alt taban taban çevresi

eşit­tir. O
r taban dairesinin
yarıçapı

Dik Dairesel Silindirin Yüzey Alanı

Yukarıdaki şekilde, dik dairesel silindirin taban dairesinin yarıçapı r; yüksekliği h’dir. Bu silindirin:
Taban çevresinin uzunluğu: Ç = 2πr,
Taban alanı : G = πr2,
Yanal alanı : YA = 2πr . h ve
Yüzey alanı : S = 2 G + YA = 2πr2 + 2πr . h’dir.
Dik silindirin yüzey alanı, taban alanları ile yanal alanının toplamına eşittir.

302
 ÖRNEK
Bir bo­ya­cı, bo­ya ya­par­ken si­lin­dir bi­çi­min­de­ bir rulo kul­lan­-
mak­ta­dır. Ru­lo­nun ya­rı­ça­pı 6 cm ve yük­sek­li­ği 25 cm’dir. Bo­ya­cı
ru­lo­yu bo­ya­ya ba­tı­rıp du­var üze­rin­de ay­nı hi­za­da 8 tur at­tır­dı­ğın­da
kaç cm2 lik ala­nı bo­ya­mış olur?

Çözüm
Ru­lo­nun ya­nal ala­nı, 2 . π . r . h = 2 . π . 6 . 25 = 300 π cm2
ol­du­ğun­dan 8 tur­da 8 . 300π = 2 400π cm2 lik alan bo­ya­nır.

Dik Dairesel Silindirin Hacmi

BİLGİ
Taban yarıçapı r, yüksekliği h olan bir dik dairesel silindirin hacmi V = πr2. h’dir.

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM

Yanda oyun hamurundan yapılmış bir dik dairesel silindir 2

görüyorsunuz. Bu silindir, şekilde görüldüğü gibi eş dilimlere 1
ayrılmıştır.
Bu dilimler 3. şekilde, prizmaya benzeyecek şekilde yer­
leştirilmiştir. Bu silindirden elde edilen eş dilimlerin sayısı art­
tırıldığında oluşan cisim prizmaya dönüşür.
Prizmanın hacmi: “V = taban alanı x yükseklik” olduğun­ 3
dan, silindirin hacmi de “taban alanı x yükseklik” olur.
O hâlde, silindirin hacmi V = G . h = πr2. h’dir.

ÖRNEK
Tabanının yarıçapı r = 20 cm ve yüksekliği h = 70 cm olan dik silindir biçimindeki
bir bidon kaç litre su alır?

Çözüm
Dik dairesel silindirin hacmi, V = π . r2 . h = π . 202 . 70 = 28 000 π cm3 tür. 70 cm

Bidondaki su, bidonun hacmi kadardır. Öyleyse bidondaki su miktarı

28 000 π cm3 = 28 π dm3 = 28 π L’dir. 20 cm

ÖRNEK
Ya­nal ala­nı 120π cm2, yük­sek­li­ği­nin uzun­lu­ğu 10 cm olan dik da­ire­sel si­lin­di­rin hac­mi­ni bu­la­lım.

Çözüm
Yanal alanı, YA = 2 π r . h = 120 π
2. π. r. 10 = 120 π � r = 6 cm’dir.
Hacim, V = π. r2 . h = π . 62 . 10 = 360 π cm3 bulunur.

303
 ALIŞTIRMALAR

1. Aşa­ğı­da­ki nok­ta­lı yer­le­ri dol­du­ru­nuz.

a. Yanal alanı 24π cm2 olan bir dik dairesel silindirin hacmi 36π cm3 ise bu silindirin yüksekliği
.................... cm’dir.
b. İç çapı 10 cm, dış çapı 12 cm ve yüksekliği 40 cm olan dik dairesel silindir biçimindeki bir
borunun dolgu kısmının hacmi .................. π cm3 tür.

2. Aşa­ğı­da­ki ifa­de­ler doğ­ruy­sa “D”, yan­lış­sa “Y” ya­zı­nız.

r1
a. Yanal alanları eşit iki silindirin hacimleri oranı  ’dir.
r2
b. Bir ayrıtının uzunluğu 6 cm olan bir küpün iç silindirinin hacminin, dış silindirinin hacmine
1
oranı ’tür.
3
c. Dik dairesel silindirin yüzey alan bağıntısı S = πr2 + 2πr.h’dir.

3. Ta­ban ya­rı­ça­pı­ 10 cm ve yük­sek­li­ği­ 20 cm olan bir dik si­lin­di­rin dı­şı­na, ka­re düz­gün priz­ma çi­
zi­li­yor. Yüz­le­ri si­lin­di­re te­ğet olan bu priz­ma­nın hac­mi­nin,­ si­lin­di­rin hac­mi­ne ora­nı kaç­tır (π = 3
alı­nız.)?
4 5 5
A. B. C. 2 D. E. 3
3 3 2

4. Yanal alanı 240 cm2, yüzey alanı 340 cm2 olan bir dik silindirin yüksekliğinin, taban yarıçapına
oranı kaçtır?
A. 2.1 B. 2, 4 C. 2, 5 D. 2, 6 E. 2, 8

5. Bir ABCD dikdörtgeninde; IABI = 12 cm, IBCI = 8 cm’dir. Bu dikdörtgen önce [AB], sonra [BC]
kenarı etrafında 360° döndürülüyor. Meydana gelen silindirlerin alanlarının oranını ve hacimleri­
nin oranını bulunuz.

Dik Dairesel Koni ve Dik Dairesel Koninin Yüzey Alanı ve Hacim Bağlantıları
Konik Yüzey
Kapalı bir C eğrisi ile bu eğrinin düzlemi dışında bir T noktası verilsin. T
tepe
T noktasından geçen ve C eğrisine dayanarak hareket eden bir doğrunun
oluşturduğu yüzeye, konik yüzey denir.
ana
T noktasına tepe ya da tepe noktası, C eğrisine taban eğrisi, tepe nok­ doğru
tasını taban eğrisinin bir noktasına birleştiren doğruya da ana doğru denir.
C
taban eğrisi
BİLGİ

Konik yüzeyle sınırlı bölgeye koni denir.

Taban eğrisi bir çember olan (tabanı daire olan) ve yüksekliği taban dairesinin merkezinden ge­
çen koniye dik dairesel koni denir.
Koni tabanının merkezinden ve koninin tepe noktasından geçen doğruya koninin ekseni denir.

304
 İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Dik dairesel koninin özellikleri: T

1. Dik dairesel koninin tepe noktasının tabanına olan uzaklığı koninin

yüksekliğidir.
a
2. Dik dairesel konide yükseklik eksendir. Bu eksen, koninin simet­ a h
ri eksenidir.
a
3. Dik dairesel konide tepe noktasını taban çevresinin bir noktasına
birleştiren doğru parçası koninin ana doğrusudur. r
A B
4. Ana doğrularının uzunlukları birbirine eşittir. O
C
ITAI = ITCI = ITBI = a’dır.
5. Dik dairesel koninin ekseninden geçen bir düzlemle kesiti, bir ikizkenar üçgendir. Yandaki şekilde
TAB üçgeni ikizkenar üçgendir.

Dik Dairesel Koninin Yüzey Alanı

BİLGİ
T
• Taban yarıçapı r, ana doğrusu a olan dik dairesel koninin;
Taban alanı: G = π r2’dir.
• Dik dai­re­sel ko­ni­yi, ta­ban ke­nar sa­yı­sı son­suz olan özel bir düz­gün
pi­ra­mit ola­rak ta­nım­la­ya­bi­li­riz. Bu durum­da, pi­ra­mit için ifa­de edi­len, a
alan ve ha­cim ba­ğın­tı­la­rı ko­ni için de ge­çer­li olur. Bu­na gö­re düz­gün a h
pi­ra­mi­din ya­nal ala­nı, ta­ban çev­re­si ile yan yüz yük­sek­li­ği­nin çar­pı­mı­
nın ya­rı­sı­na eşit ol­du­ğun­dan ta­ban ya­rı­ça­pı r, ana doğ­ru­su­nun uzun­
luğu a olan bir dik da­ire­sel ko­ni­nin ya­nal ala­nı da
A r B
2.π.r.a O
YA = =π . r . a’dır.
2
Yüzey alanı: S = G + YA = π r2 + π . r . a = πr (r + a)’dır.

Bir dik da­ire­sel ko­ni­nin açı­nı­mı in­ce­le­nir­se dö­nel ko­ni­nin ya­nal ala­nı­nın, ya­rı­ça­pı a olan bir dai­re
di­li­mi­nin ala­nı­na eşit ol­du­ğu gö­rü­lür.
T

Yan­da­ki dai­re di­li­mi­nin ala­nı, ko­ni­nin ya­nal ala­nı­dır. Şek­le gö­
re,
π.a 2 .å a
a
AD = YA = ’dir. Bu bağlantıyı,
360 ο
YA = π.r.a
π.a 2 .å 2π.a.å . a
YA = = biçiminde yazalım.
360 ο 360 ο 2
A B
2π.a.å
= IA©BI ve IA©BI = 2πr olduğundan, 2πr
360 ο
a O r
YA = IA©BI . olur. Burdan,
2
a
YA = 2 π .r . = π . r . a bulunur.
2

305
 Dik dairesel koninin yüzey alanı da
S = G + YA = π . r2. + π . r . a
= π . r . (r + a)’dır.

Dik Dairesel Koninin Hacmi

BİLGİ
• Dik dairesel koninin hacmi, taban alanı ile yüksekliğinin çarpımının üçte birine eşittir.
1 πr 2 .h
• Yarı çapı r, yüksekliği h olan koninin hacmi; V = .G.h = ’tür.
3 3

Yandaki şekiller, taban yarıçapları ve yükseklikleri eşit koni ve

silindir biçimindeki kaplara aittir. Koninin tabanı, silindirin üst tabanı r1 r2
açıktır. Bu cisimler, cisimler kutusunda vardır. Koni biçimindeki kap
h1
su ile doldurulup silindir biçimindeki kap içine dökülürse silindir biçi­ h2
mindeki kabın 3. kezde dolduğu görülür. Buradan taban çapları ve h1 = h2 = h
r2
yükseklikleri eşit olan silindirin hacminin koninin hacminin 3 katı ol­ r1 = r2 = r
duğu görülür. Buna göre,
Silindirin hacmi πr 2 .h 1 1
Koninin hacmi = V = = = .πr 2 .h = .G.h olur.
3 3 3 3

ÖRNEK
Ya­rı­ça­pı a = 5 cm olan bir da­ire­den mer­kez açı­sı­nın öl­çü­sü 216° olan dai­re di­li­mi­ni ala­lım. Bu dai­re
di­li­miy­le oluş­tu­rula­cak ko­ni­nin yanal alanını, yü­zey ala­nı­nı ve hacmini bu­la­lım.
Çözüm
T
Oluşturulan koninin yanal alanı, 216° lik daire
diliminin alanına eşittir. C
a = 5 cm
5 cm
O
A
216°

C O A
r
D

π . a2 . α π . 52 . 216°
AD = –––––––– = –––––––––– = 15π cm2 ve AD = YA = 15π cm2 dir.
360° 360°

Ko­ni­nin ta­ban dairesinin çev­re­si­nin uzun­lu­ğu, 2πr = ICÁDAI’dur.

2π . a . \ 2π . 5 . 216 ο 2 . π . 5 . 6 . 36 ο
ICÁDAI = ο = = = 6π ve 2πr = 6π � r = 3 cm’dir.
360 360 ο
10. 36 ο

• G = πr2 = π . 32 = 9π cm2’dir. • S = G + YA = 9π + 15π = 24π cm2 dir.

• TOA dik üçgeninde, ITOI2 = h2 = 52 – 32 = 25 – 9 = 16 � h = 4 cm’dir.

1 1
•V= .G.h = .9π . 4 = 12π cm3 tür.
3 3

306
 ÖRNEK
Ta­ban­la­rı [AB]  ve [CD] olan ABCD ya­mu­ğun­da; IA­BI = 24 cm, IB­CI = 20 cm, ID­CI = 3 cm, IA­DI = 13
cm’dir. Bu ya­muk, uzun ke­na­rı et­ra­fın­da 360° dön­dü­rül­dü­ğün­de el­de edi­len cis­min hac­mi­ni ve ala­nını bu­la­lım.

Çözüm
ABCD ya­mu­ğu [AB] ta­ba­nı et­ra­fın­da 360° dön­dü­rül­dü­- D 3 cm C
ğün­de oluşan ci­sim, bir dik si­lin­dir ile iki dö­nel ko­ni­nin bir­le­şi­
mi­dir. 20 cm
13 cm
Bu cis­min hac­mi, dik si­lin­dir ile dö­nel ko­ni­le­rin ha­cim­le­ri h h
top­la­mı­dır. Dik si­lin­di­rin hac­mi V1, ko­ni­le­rin ha­cim­le­ri de V2,
V3 ol­sun. E F
A x 3 cm B
Şekle göre, |AE| = x, |EF| = 3 cm ve |FB| = 21 – x’tir. 21 – x

h2 = 132 – x2 = 202 – (21 – x)2 olur.

Buradan IAEI = x = 5 cm, h = 12 cm ve
IFBI = 21 – 5 = 16 cm bulunur.
V = V1 + V2 + V3
1 1 Dı Cı
V=π. 122
.3+ π . 122 . 5 + π . 122 . 16
3 3
= 432π + 240π + 768π = 1440π cm3 tür.
Cis­min tüm ala­nı, dik si­lin­di­rin ve ko­ni­le­rin ya­nal alan­la­rı top­la­mı­na eşit­tir.
S = 2πr . h + π . r . a1 + π . r . a2 = 2 . π . 12 . 3 + π . 12 . 13 + π . 12 . 20
= 72π + 156π + 240π = 468π cm2 bulunur.

ALIŞTIRMALAR

1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

a. Bir dönel koni, tabanına paralel üç düzlemle kesilerek yükseklikleri eşit dört parçaya ayrılıyor.
Tepeden itibaren birinci parça hacminin, ikinci parça hacmine oranı ............... .
b. Dik kenar uzunlukları; 8 cm ve 6 cm olan bir dik üçgen, hipotenüsü etrafında 360° döndürü­
lürse oluşan cismin hacmi ................. cm3 tür.

2. Bir dik koninin yanal alanı, taban alanının 4 katıdır. Bu koninin açık şeklinde oluşan dai­re di­li­mi­nin
mer­kez açı­sı­nın öl­çü­sü kaç de­re­ce­dir?
A. 45 B. 60 C. 75 D. 90 E. 120
D 2 cm C
3. ABCD dik yamuğunda; IABI = 4 cm, IDCI = 2 cm, IADI = 3 cm ve
m(A) = 90° dir. Bu yamuk [AD]  kenarı etrafında 360°  döndürülüyor.
3 cm
Meydana gelen cismin hacmi kaç cm3’tür?
A. 14π B. 21π C. 28π
D. 35π E. 42π A 4 cm B

4. Merkez açısının ölçüsü 120°  olan bir daire diliminin alanı 192π  cm2 dir. Bu dilimden yapılabile­
cek dik koninin hacmi en çok kaç cm3 olur?

5. Yanda, ucu dik koni şeklinde açılmış yuvarlak bir 12 cm 1 cm

kurşun kalem görüyorsunuz. Verilenlere göre bu 6 mm
kurşun kalemin hacmini bulunuz (π ≈ 3).

307
 10.9.1.3. KÜRE, KÜRE YÜZEYİNİN ALANI VE KÜRENİN HACİM
BAĞINTISI

Dünyamız hangi geometrik cisme benzemektedir?

Dünyamızın yüzey alanını ve hacmini hangi bilgilerle bulabiliriz?

BİLGİ
• Uzayda, sabit bir noktadan eşit uzaklıkta bulunan noktaların kümesine (geometrik yerine) küre
yüzeyi; küre yüzeyi ile sınırlanan cisme de küre denir. Sabit noktaya, kürenin merkezi; sabit
uzunluğa da kürenin yarıçapı denir.
• Bir kü­re yü­ze­yi­nin bir düz­lem­le ke­si­ti bir çem­ber, kü­re­nin bir düz­lem­le ke­si­ti de bir da­ire­dir.
• Yarıçapı R olan bir kürenin yüzey alanı S = 4πR2 dir.
4
• Yarıçapı R olan bir kürenin hacmi V = π R3 tür.
3

İNCELEYEREK ÖĞRENELİM
Yan­da­ki şe­kil, O mer­kez­li R ya­rı­çap­lı (O, R) bir kü­re­dir. Kü­re
üze­rin­de her­han­gi iki nok­ta B ve C ise IO­BI = IO­CI = R’dir. BC
doğ­ru par­ça­sı da kü­re­nin bir ki­ri­şi­dir.  Bir kü­re­nin mer­ke­zin­den A R O R B
ge­çen ki­ri­şe kü­re­nin ça­pı de­nir. Şe­kil­de, AB doğ­ru parçası kü­re­ R
C
nin bir ça­pı­dır ve IA­BI = 2R’dir.
O mer­kez­li R ya­rı­çap­lı kü­re­yi bir P düz­le­mi ile ke­se­lim. Kü­re A
mer­ke­zi­nin P düz­le­mi­ne olan uzak­lı­ğı IO­Oı­I = d ve OO­ıD dik üç­
ge­nin­den,
IOı­DI = R 2 –d 2 dir. O
d
Odı
Bir kü­re­nin mer­ke­zin­den ge­çen bir düz­lem­le ke­si­ti­ne, kü­re­nin R
en bü­yük da­ire­si de­nir. P D
Bir kü­re­nin en bü­yük da­ire­si­nin çev­re­si­ne, kü­re­nin en bü­yük B

çem­be­ri de­nir.
Kürenin Yüzey Alanı
• Hacimler takımından bir kürenin ya da bir futbol topunun yüzey alanını bulalım.
• Futbol topunun yüzeyi de bir küre yüzeyidir.
• Kürenin ya da futbol topunun en büyük dairesinin çapına eşit çap uzunluğuna sahip bir çemberi,
kâğıda çizelim.
• Oluşan daireyi kâğıttan keserek çıkaralım.
• Bu daireyi 8 eş dilime bölelim ve her dilimi aşağıdaki gibi keserek çıkaralım.
• Bu dilimleri top yüzeyine yapıştıralım.
1
• Bu dilimler futbol topunun (kürenin) ’ini kapatır.
4
• O hâlde, kürenin en büyük dairesinin alanı πR2
olduğundan, kürenin yüzey alanı S = 4πR2 bu­
lunur.

308
 Kürenin Hacmi
kum
• Yük­sek­li­ği ve ta­ban ça­pı, kü­re­nin bü­yük
çem­be­ri­nin ça­pı ile ay­nı ola­cak şe­kil­de bir
si­lin­dir ve bir kü­re ala­lım (ha­cim­ler ta­kı­mı).
• Üze­ri de­lik bu kü­renin içi­ni kumla dolduralım. A r B
• Ku­mu, üs­tü açık si­lin­di­rin içi­ne bo­şal­ta­lım. 2r
• Si­lin­di­rin ha­cim ba­ğın­tı­sı ile kü­re­nin ha­cim r
ba­ğın­tı­sı ara­sın­da­ki iliş­ki­yi bu­la­lım.
IABI = 2r h = 2r
• Kürenin hacmi V1, silindirin hacmi V2 ise V1
V 2 2
ile V2 arasındaki ilişki ––1 = –– olduğu görülür. Buradan, V1 = –– . V2 olur.
V2 3 3

Silindirin hacmi V2 = G . h = πr2 . 2r = 2πr3 ve

2 2 4 πr3 bulunur.
V1 = ––
3 V2 = –– . 2πr3 = ––
3 3

ÖRNEK
Yarıçapı r = 5 cm olan kürenin yüzey alanı ve hacmini bulalım.

Çözüm
• S = 4πR2 = 4 . π . 52 = 4 . π . 25 = 100π cm2 dir.
4 4 4 500π
• V = πR3 = . π . 53 = . π . 125 = cm3 tür.
3 3 3 3
ÖRNEK
Bir kü­re içi­ne, yük­sek­li­ği 16 cm ve hac­mi 576 π cm3 olan bir dik si­lin­dir yer­leş­ti­ri­li­yor. Si­lin­di­rin ta­ban
çev­re­le­ri kü­re yü­ze­yi­ne iç­ten te­ğet ol­du­ğu­na gö­re kü­re­nin ya­rı­çap uzun­lu­ğu­nu bu­la­lım.

Çözüm
V = π  . r2 . h
Silindirin hacmi,
576
576π = π  . r2 . 16 � r2 = = 36 O
16 cm
16 R
r = 6 cm’dir.
8 cm
O̦HB nden, R2 = 82 + 62 = 100 � R = 10 cm bulunur. r
A H B
ÖRNEK
Bir kü­re, merkezinden 6 cm uzaklıkta bir düzlemle kesiliyor. Kesit alanı 64π cm2 ise kürenin en
büyük dairesinin alanını ve hacmini bulalım.

Çözüm
Kürenin bir düzlemle kesiti bir dairedir. Kesit alanı 64π cm2 olduğundan, π r2 = 64π  ⇒ r = 8 cm’dir.
OOıB dik üçgeninden,
Oı
A B
r
R2 = IOOıI2 + IOıBI2
6 cm R
R2 = 62 + 82 = 36 + 64 ⇒ R = 10 cm bulunur.
O
En büyük dairesinin alanı, πR2 = π . 102 = 100π cm2 dir.
4 4 4 000
Hacmi, V = –– π R3 = –– π . 103 = –––– π cm3 tür.
3 3 3

309
 ALIŞTIRMALAR
1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.
a. Bir kü­re, mer­ke­zin­den 5 cm uzak­lık­ta bir düz­lem­le ke­si­li­yor. Ke­sit ala­nı 144π cm2 ise bu kü­
re­nin yüzey ala­nı­.......................... cm2 dir.
b. Bir kü­re­nin çap uzun­lu­ğu a cm, ikin­ci bir kü­re­nin ya­rı­çap uzun­lu­ğu da 4a cm’dir. Bu kü­re­le­rin
ha­cim­le­rinin ora­nı­ ..................
2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.
a. Hac­mi, sayısal olarak alanının 4 ka­tı­na eşit bir kü­re­nin ya­rı­çap uzun­lu­ğu­3 cm’dir.
b. Bir kü­re­nin, mer­ke­zin­den 4 cm uzak­lık­ta­ki ke­si­ti­nin çev­re­sinin uzunluğu 6π cm old­uğu­na gö­re
bu kü­re­nin ya­rı­çap uzun­lu­ğu 5 cm’dir.
c. İki kürenin hacimlerinin oranı, yarıçaplarının küplerinin oranına eşittir.
3. Bir ke­na­rı­nın uzun­lu­ğu 20 cm olan bir tah­ta küp yon­tu­la­rak en bü­yük ha­cim­li bir kü­re el­de edi­li­yor.
Bu kü­re­nin hac­mi­ni ve ala­nı­nı bu­lu­nuz.
4. Ya­rı­çap uzun­lu­ğu 6 cm olan bir ma­de­nî  kü­re eri­ti­le­rek 8 eşit kü­re hâ­lin­de dö­kü­lü­yor. Bu kü­re­ler­
den bi­ri­nin ya­rı­çap uzun­lu­ğu kaç cm’dir?
A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 E. 5
5. Bir­bi­ri­ne eşit 27 kü­re­nin tüm yü­zey­le­ri 3 ku­tu bo­ya ile bo­ya­na­bil­mek­te­dir. Hac­mi, bu kü­re­le­rin ha­
cim­le­ri top­la­mı­na eşit olan da­ha bü­yük bir kü­re­nin yü­ze­yi­ni bo­ya­mak için kaç ku­tu bo­ya ge­re­kir?
A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 E. 5

10.9.1.4. KATI CİSİMLERİN YÜZEY ALAN VE HACİM BAĞINTILARINI MODELLEME VE

PROBLEM ÇÖZMEDE KULLANMA
ÖRNEK Dı Cı
Küp bi­çi­min­de­ki yan­da­ki tah­ta blok­tan kü­çük bir küp şek­lin­
Fı 7 cm F 7 cm
de­ki par­ça alın­mış­tır. IEFI = 7 cm, IBEI = 13 cm ise ka­lan blo­ğun
Aı E Bı
hac­mi­nin kaç cm3 ol­du­ğu­nu bu­la­lım.
Gı
G
Çözüm Hı
7 cm H
13

(Yukarıdaki şekli bir daha çizelim.) D C

cm

Dı Cı
A x B
Fı 7 cm F

ı x–7
A E Bı
Gı E̦BıB nde:
G
Hı IEBI2 = IBBıI2 + IEBıI2
7 cm H
132 = x2 + (x – 7)2
13

D C
cm

169 = x2 + x2 – 14x + 49
120 = 2x2 – 14x
2x2 – 14x – 120 = 0
A x B
x2 – 7x – 60 = 0 � (x – 12) (x + 5) = 0
Küpün hacmi: V1= 12 . 12 . 12 = 1728 cm3 x = 12 V x = –5’tir.
x –12 IBBıI = x = 12 cm’dir.
Ayrılan küpün hacmi: V2= 7 . 7 . 7 = 343 cm3 x +5
Kalan parçanın hacmi: 1728 – 343 = 1385 cm3 olur. –12x + 5x = –7x

310
 ÖRNEK
Yan­da Bo­ra ve Mert’in ev­de kul­lan­dık­la­rı su bar­- 6 cm
­dakla­rı gö­rü­lü­yor. Bo­ra’nın su bar­da­ğı­nın ta­ba­nı­ düz­ 3 cm
gün al­tı­gen, Mert’inki­ de iki kat­lı si­lin­dir şek­lin­de­dir. Her
iki­si­nin bar­dak­la­rı­nın ka­çar cm3 su al­dık­la­rını bu­la­lım
(π ≈ 3). 10 cm
7 cm
Çözüm
5
1. bardağın hacmi, V1 = G . h = 6 . (2, 5)2 . ̸3
–––––––– . 10 4 cm
3 4 2
2,5 cm
= 15. 6,25 .1,7 ≈ 159 cm3’dür.

2. bardağın hacmi, V2 = π . r12 . h1 + π . r22 . h2

= 3 . 2 2 . 7 + 3 . 32 . 3
= 3 . 4 . 7 + 3 . 9 . 3 = 84 + 81 = 165 cm3 dür.
ÖRNEK
Yanda bir peynir halkası görülüyor.
300°
a. Bu peynirden kaç derecelik dilim kesilmiştir?
b. Kesilen kısmın hacmini bulalım (π = 3).

cm
12 cm

20
Çözüm
a. Kesilen kısım, 360° – 300° = 60° lik dilimdir.
1
b. Kesilen kısım, tüm peynirin –– ’idir.
6

1
Kesilen kısmın hacmi = πr2 . h . = 3 . 202 . 12 . ––
6
= 3.400.2 = 2 400 cm3 tür.

ÖRNEK
Şekilde, tahtadan yapılmış bir kare dik prizma görülüyor. Bu prizma yon­
tularak en büyük hacimli dik silindir hâline getiriliyor. Yontma esnasında atı­
lan tahta kısmın hacmi kaç cm3’tür (π ≈ 3)?
20 cm
Çözüm
Atılan kısmın hacmi V olsun. Silindirin çapı prizmanın taban ayrıtına
eşittir (2r = 10 cm). Prizmanın hacmi V1, silindirin hacmi V2 olsun.
V = V1 – V2 = G . h – πr2 . h
10 cm
= 102 . 20 – 3 . 52 . 20
= 2000 – 1500 = 500 cm3 tür.

ÖRNEK
İç ça­pı­nın uzun­lu­ğu 4 cm, dış ça­pı­nın uzun­lu­ğu 6 cm ve yük­sek­li­ği­25 cm olan dik da­ire­sel si­lin­dir
bi­çi­min­de­ki bir bo­ru­nun dolgu kıs­mı­nın ala­nı­nı ve ha­cmi­ni bu­la­lım.

311
 Çözüm
Borunun, iç ve dış yarıçaplarını bulalım.
3 cm
Dış yarıçapının uzunluğu, 2r1 = 6 cm � r1 = 3 cm’dir. O’
r1
İç yarıçapının uzunluğu, 2r2 = 4 cm � r2 = 2 cm’dir.
Dolgu kısmının toplam alanı;
25 cm
S = 2 . (πr12 – πr22) + 2πr1h + 2πr2h
S = 2π . (32 –  22) + 2π . 25(3 + 2)
2 cm
= 2π . 5 + 2π . 25 . 5 O
r2
= 10π + 250π = 260π cm2 bulunur.
Dolgu kısmının hacmi;
V = V1 – V2 = π . r12 . h – π . r22. h = π . 32 . 25 – π . 22 . 25
= 25π . (9 – 4)
= 125π cm3 tür.

ÖRNEK
Me­tin, ev­le­rin­de­ki su ko­va­sı­nın hac­mi­ni bul­mak is­ti­yor. 20 cm
D C
Me­tin’in yap­tı­ğı öl­çüm­le­ri­ne gö­re şek­il­de­ki su ko­va­sı­nın hac­mi
kaç cm3 tür (π ≈ 3)?

Çözüm 30 cm
Ț̦DC ~ Ț̦AB’dir. Bu benzerlikten,
ITAI IABI x 10 10 cm
–––– = –––– � ––––– = –– � 20x = 10x + 300 A B
ITDI IDCI x + 30 20
10x = 300 � x = 30 cm’dir.
x
1 h2 = x = 30 cm
V = V1 –  V2 = 1 . π . r12. . h1 – –– . π . r22 . h2 h1 = x + 30 = 60 cm
–– 3
3
1
= 1 . 3 . 202 . 60 – –– . 3 . 102 . 30 T
–– 3
3
= 24 000 – 3000 = 21 000 cm3 tür.

ÖRNEK
Ya­rı­ça­pı 6 cm olan gül­le­nin hac­mi­ni ve alanını π = 3 için bulalım.
Çözüm
Gülle küresel bir cisimdir. Bu güllenin yarıçapı r = 6 cm’dir.
4 4
güllenin hacmi, V = –– . π. r3 = –– . 3. 63 = 4 . 216 = 864 cm3 tür.
3 3

güllenin alanı, S = 4πr2 = 4 . 3 . 62 = 12.36 = 432 cm2 dir.

ÖRNEK
Yarıçapı 12 cm olan yarım kürenin ve çeyrek küre diliminin yüzey alanlarını bulalım.

312
 Çözüm
Yarıçapı r olan kürenin yüzey alanı 4πr2 ve en büyük dairesinin alanı πr2 dir.
1
Yarım kürenin yüzey alanı = . 4 π. r2 + π r2 = 2. π . 122 + π . 122 = 2 . π . 144 + π . 144
2
= 432π cm2 dir.
1 1 1
Çeyrek küre diliminin yüzey alanı = . 4 .π . r2 + . π . r2 + . π . r2
4 2 2
1 1
= π . 122 + . π . 122 + .π . 122
2 2
1 1
= π . 144 + . π . 144 + . π . 144
2 2
= 144π + 72π + 72π = 288π cm2 dir
ALIŞTIRMALAR
1. Şe­kil­de, dik­dört­gen bi­çi­min­de me­yil­li bir ar­sa­nın planı veril- F
miş­tir. Bu ar­sa, top­rağı ka­zı­la­rak ya­tay bir ABCD dik­dört­geni
m
şekline ge­ti­ri­li­yor. 25
E
IA­DI = 20 m, ID­FI = 25 m ve IBEI = 7 m ise C
D

7m
a. Arsa­nın kaç m2 kü­çül­dü­ğü­nü bu­lu­nuz.
20 m
b. Ka­zı­lan top­ra­ğın kaç m3 ol­du­ğu­nu bu­lu­nuz.
A B

60 cm
10 cm
2. Yanda bir kablo makarasının boş hâlini görüyorsunuz. Bu makara­ 80 cm
da kablonun sarıldığı boşluğun hacmini bulunuz (π ≈ 3).
10 cm

140 cm

3. Uzunluğu 6 m olan bir su borusunun iç silindirinin çapı 8 cm, dış silindirinin çapı 10 cm olduğuna
göre bu boru için kullanılan metal kaç π cm3 tür?
A. 2 700 B. 3 600 C. 5 400 D. 6 000 E. 7 200

4. Şekildeki tahtadan yapılmış dikdörtgenler prizmasından [PQ]

çaplı yarım silindir oyularak çıkarılıyor. IABI = 8 cm, IBCI = 4 cm,
A
ICDI = 10 cm, IPQI = 6 cm olduğuna göre prizmanın kalan kıs­
mının hacmi kaç cm3 tür (π = 3 alınız.)? D
B
P
Q
C

5. Ay­rıt­la­rı; 20 cm, 20 cm ve 50 cm olan şe­kil­de­ki su te­

ne­ke­si­nin için­de bir mik­tar su var­dır.  Bu te­ne­ke­nin içi­ne
ay­rıt­la­rı; 15 cm, 8 cm ve 10 cm olan dik­dört­gen­ler priz­ 50 cm
ma­sı şek­lin­deki bir tuğ­la bı­ra­kı­lı­yor. Tuğ­la su­ya ba­tın­ca 10 cm
te­ne­ke­de­ki su bir mik­tar yük­se­li­yor. Su­yun ilk se­vi­ye­sin­ 20 cm 8 cm
15 cm
den kaç cm yük­sel­di­ği­ni bu­lunuz. 20 cm

313
 6. Kadastro teknisyenleri arazide ölçüm yaparken arazi üzerinde belirli
noktalara betonla yerleştirdikleri nirengi taşlarından biri yanda görülü­
yor. Bu taşın alt ve üst tabanları birer kare ve alanları 400 cm2, 900 cm2
dir. Bu taşın yüksekliği 60 cm ise bu taş için kaç dm3 harç kullanılmıştır?

7. Şekildeki paket içinde, paketin her yüzüne içten teğet olan bir basket
topu vardır.
a. Basket topunun hacmini bulunuz. a
a O
b. Kutunun bir köşesinin basket topuna olan en kısa uzaklığını bu­
lunuz.
a a

ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdaki noktalı yerleri doldurunuz.

a. Dik prizmanın yanal yüzleri .......................………’dir.
b. Her ayrıtı a br olan üçgen piramidin yüzey alanı ........................
c. Taban yarıçapı 1 cm küçüldüğünde hacmi 240 cm3 azalan ve yüksekliği 10 cm olan silindirin taban
yarıçapı ................. cm’dir (π  = 3 alınız.).

2. Aşağıdaki ifadeler doğruysa “D”, yanlışsa “Y” yazınız.

a. Boyutları; 16, 40, 72 cm olan dikdörtgenler prizması biçimindeki bir kutu içine en büyük hacimli
küplerden 90 tane yerleştirilebilir.
b. Bir küpün ayrıt uzunluğu 3 katına çıkarılırsa yüzey alanı 9 kat artar.
c. Taban çapı 14 cm, yüksekliği 24 cm olan dik koninin ana doğrusunun uzunluğu 25 cm’dir.
ç. Merkezinden 2 cm uzaklıkta bir düzlemle kesilen kürenin kesit çevresinin uzunluğu12 π cm ise
kürenin yarıçapı 6 cm’dir.

3. Aşağıdaki soruların cevaplarını yandaki tabloda I II III IV V

verilen değerlerle eşleyiniz.
216 90 128 56 288

a. Bir kare dik prizmanın hacmi 96 cm3, yanal yüz alanı 96 cm2 ise bu prizmanın yüzey alanı kaç
cm2 dir?
5
b. Bir dik koninin yanal alanının taban alanına oranı ise bu koninin yanal alanını oluşturan daire
3
diliminin merkez açısının ölçüsü kaç derecedir?
c. Bir kü­re­mer­ke­zin­den 3 cm uzak­lık­ta bir düz­lem­le kesiliyor. Kesit alanı 27π cm2 ise bu kürenin
hacmi kaç π cm3 tür?
ç. Bir dik silindirin yanal alanı sayıca hacmine eşittir. Yüksekliği 12 cm olan bu silindirin tüm alanı
kaç π cm2 dir?

314
 4. Tabanı ABCD eşkenar dörtgeni olan bir dik prizmanın taban köşegenleri; IBDI = 16 cm, IACI = 20 cm’dir.
Bu prizmanın yüksekliği 10 cm ise hacmi kaç cm3 tür?
A. 1 600 B. 2 000 C. 2 400 D. 3 260 E. 4 800

5. Düzgün kare piramidin taban alanı, bir yan yüzünün alanına eşittir. Bu piramidin cisim yüksekliği
30 cm ise hacmi kaç cm3 tür?
A. 1 600 B. 1 800 C. 2 200 D. 2 400 E. 2 500

Dı Cı
6. Ş
ekildeki dik­dört­gen­ler priz­ma­sı­nda |AB| = 12 cm, |BC| = 9 cm ve
|BDı| = 17 cm ise |AAı| kaç cm’dir? Bı
Aı

17
A. 6 B. 7 C. 8 D C

cm
D. 9 E. 10 b= 9 cm
A a= 12 cm B

7. İçinde bir miktar su bulunan ve taban yarıçapı 12 cm olan dik silindir içine metal bir küp atıldığında,
12
su yüzeyi cm yükseliyor. Suya tamamen batan bu küpün hacmi kaç cm3 tür?
π
A. 123 B. 93 C. 83 D. 63 E. 43

8. Şekildeki dik üçgen, [BC]  kenarı etrafında 360° döndürülürse A

elde edilen cismin hacmi kaç π  cm3 olur?
A. 2 400 B. 1 640 C. 1 500

D. 1 440 E. 1 200
B 9 cm H 16 cm C

9. Şekildeki dik konide, [CD] // [AB] ve 3ICDI = 2IABI’dir. Kesik koninin T

hacmi 76π cm3 ise koninin hacmi kaç π cm3 tür?

A. 81 B. 96 C. 108 C D

D. 120 E. 144
A B

10. Alanı 384 cm2 ve taban ayrıt uzunluğu 12 cm olan düzgün kare piramidin hacmi kaç cm3 tür?
A. 1152 B. 576 C. 384 D. 360 E. 304

11. Ya­nal ala­nı 56 π cm2 ve ana doğ­ru­su­nun uzun­lu­ğu 7 cm olan bir dik ko­ni­nin ta­ban çev­re­sinin
uzunluğu kaç π cm’dir?
A. 12 B. 14 C. 15 D. 16 E. 18

315
 CEVAP ANAHTARI

3. D 4. 52 5. E 6. B
1. ÜNİTE 1. a. 360 b. 432 c. 1 2. a. D b. D c. Y
7. 56 8. D 9. A 10. C

67 24 9
3. a. b. 4. 5. A
2. ÜNİTE 1. a. 3 6 3 2. a. D b. Y 91 91 13
b. c. c. D ç. D
11 11 11
6. E 7. E 8. 3
8
3. Y
4. Y
1. a. 5 b. 2x–2 c. 3
y = f(x)
2. a. D b. Y 2 f
c. D ç. Y
X
–3 0 3
0
X
2
f+g
–3 –2 g
y = f(–x)

–4

3. ÜNİTE
5. a, b, ç çift, c tek fonksiyondur. 6. (fog)(x) = – 6x + 7, (gof)(x) = – 6x + 21
7. g(2) = 3 8. g(x) = x2 9. g(x) = 3x2 + 2x 10. C 11. C
12. A 13. 149 14. B 15. D 16. E 17. C 18. 14 19. C

3 1
20. a. b. 0 c. – 21. D 22. D 23. E 24. D 25. D
2 2

26. D 27. C 28. D 29. E 30. C 31. D 32. A 33. C

34. B 35. B 36. C 37. 2

1. a. n1= 11, n2= –7

b. a + b = –12 3. a.Ω10 b. x + 5y –17 = 0 c. 14 4. 9 5. D
Ω26
9 6. C 7. B 8. D 9. y = 2x – 7 10. 5x + 4y + 11 = 0
4. ÜNİTE c. b =
2 11. 200 12. –x + 5y + 14 = 0 13. D(7,9) 14. 140
2. a. Y b. D
15. E 16. 4x + 3y + 17 = 0, 4x + 3y – 13 = 0
c. Y ç. D
1. a. D b. D c. Y 3. A 4. 28Ω3 5. D 6. 8 7. 48 8. B 9. B
ç. D d. Y 10. A 11. 30° 12. D 13. A 14. D 15. 42
5. ÜNİTE 2. a. kare denir.
b. deltoid 16. a. III b. II c. I ç. IV 17. 27
c. 36 18. a. 52 b. 120 19. C 20. B
1. a. {–m–1, m} 9
4. {– 2 , –1} 5. m1 = – 1 , m2 =1 6.
5 2 m 4 2
b. – ,– ç. 10
3 3 7. y = –2x2 – 4x + 1 8. m1 = 0, m2 = 2 9. �7
6. ÜNİTE
c. x2 + 3x – 4 = 0
10. 14 11. x2 – 4x + 13 = 0 12. A 13. C
2. a. D b. Y c. Y ç. D
3. a. III b. V c. I ç. IV 14. C 15. 6 16. 36

316
 1. a. –20 b. 2 c. 3x – 2 2. a. Y b. D c. D 3. a. IV b. V c. I ç. II
7. ÜNİTE
4. C 5. B 6. –2x + 3 7. D 8. C 9. A 10. –1
11. 0 12. 7 13. A 14. 5 15. –1 16. 15 17. –24 18. D
19. A 20. D 20. {–3, –1, 1, 3} 21. C 22. C

3. 117° 4. 15° 5. D 6. ̸2 – 1 7. D
1. a. 54 b. 45 c. ̸2
8. ÜNİTE 1
8. C 9. 9 10. 324 –72π 11.
2. a. D b. D c. Y 2
12. 2r
1. a. dikdörtgen
2. a. D b. D c. D ç. Y 4. A 5. D 6. C 7. A
9. ÜNİTE b. a2̸3 br2 3. a. III b. I c. V ç. IV 8. E 9. C 10. C 11. D
c. 128

317
 SÖZLÜK

analitik düzlem : Üzerinde koordinat sistemi yerlefltirilmifl düzlem.

bilgisayar : Önceden verilen bir programa göre birçok aritmetik ve mant›k ifllemlerini

otomatik olarak yapan bir veri iflleyicisi.

çizgilik : Çizgi çizmeye yarar tahta “cetvel parçası”.

doğrusal : (1) Yaln›z bir boyutlu olan.

(2) Bir doğru üzerinde olan veya bu özelliği koruyan matematiksel ifade.

formül : Bir ya da birçok niceliğe bağl› bulunan bir niceliğin hesaplanmas›na

yarayan cebirsel anlat›m.

gider : Bir ifl için harcanan para, masraf.

kapsamak : S›n›rlar›n›n içine almak.

kâr : Al›flverifl ifllerinin sağlad›ğ› para kazanc›.

nesne : “Kifli” ya da “kimse” ile anlat›lan varl›klar›n d›fl›nda kalan ve ağ›rl›ğ› ile

kütlesi olan her türlü varl›k, fley, obje.

olasılık : Bir olayın olmasının ya da olmamasının matematiksel olarak basit bir kesirle

gösterilmesi.

örüntü : Sayı, nesne veya şekillerin dizilişindeki düzen.

piktogram :
Bir eşyayı, bir objeyi, bir yeri, bir işleyişi ve bir kavramı resmetme yoluyla

temsil eden sembol.

proje : Önceden belirlenmiş bir süre içerisinde değişim yaratmayı hedefleyen,

birbiriyle ilişkili amaç ve hedefleri olan, uygulanması sonucunda çeşitli

ürünlerin elde edildiği çalışma.

sembol : Duyularla ifade edilemeyen bir şeyi belirten somut nesne veya işaret.

strateji : Bir amaca varmak için eylem birliği sağlama düzenleme sanatı.

318
 İŞARETLER

� + sayma say›lar› kümesi f: � → � �’den �’ye f fonksiyonu

� doğal say›lar kümesi |a| mutlak değer a

� tam say›lar kümesi

a < b a küçüktür b

ℚ rasyonel say›lar kümesi

a > b a büyüktür b

� gerçek say›lar kümesi

a ≤ b a küçük veya eflittir b

= eflittir

[AB] AB doğru parçası

≈ yaklaşık

IABI AB doğru parçasının uzunluğu

­≠ eflit değildir

Aª A açısı

⇒ ise

m(Aª) A açısının ölçüsü

⇔ ancak ve ancak

ABCπ ABC üçgeni

∈ eleman›d›r

A(ABCπ) ABC üçgeninin alanı

∉ eleman› değildir

∅ bofl küme P(A) Bir A olayının olasılığı

319
 KAYNAKÇA

1. Ardley Joe, Buruma John, Cody Mike, Doly Tom, Tomlinson Paula,

Mathematics Today Year 9 Second Edition, MC Graw-Hill Book Company, Australia, 1994.

2. Bergmann Hans, Bergman Uwe, Training Mathematics, 9. Schuljahr Stutgart, 2005.

3. Durel, C. V., School Certificate Algebra, London, 1962.

4. Durel, C. V., A. New Geometry For Schools London G. Bell and Sons, Ltd. 1965.

5. T. C. Millî Eğitim Bakanl›ğ› Talim ve Terbiye Kurulu Baflkanl›ğ›, Ortaöğretim 9, 10, 11 ve 12.

Sınıflar Matematik Dersi Öğretim Programı, Ankara, 2013.

6. Kitap içerisinde kullanılan tüm görsel resim ve fotoğraflar yayınevimizin arşivinden kullanılmıştır.

320