HATAY

ASIL
KURTULDU Dr. A B D U R R A H M A N MELEK
T Ü R K T A R İH K U R U M U B A S I M E V İ , A N K A R A - 1986 Fiyatı: 480 Lir
Birinci baskı : 1966
İkinci baskı : 1986
A T A T Ü R K K Ü L T Ü R , D İL VE T A R İH Y Ü K SEK K U R U M U
T Ü R K T A R İ H K U R U M U Y A Y I N L A R I
XVL D İZİ — Sa. 7^

HATAY NASIL KURTULDU

2 . Baskı

D r. A B D U R R A H M A N M ELEK

TÜRK TARÎH KURUMU B A S I M E V 1— A N K A R A

19 8 6
 İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖNSÖZ ............................................................................................................ VII

GENEL D U R U M ............................................................................................
HATIRALAR................................................ ................................................
Anarşi Devri ...................................................................................................
Kuvay-i Milliye ile temas ve irtibat tesisi.......................................................
Ankara itilâfnamesiyle doğan vaziyet .......................................................
Anavatanla temaslar ........................................................................................ 8
Gazi Mustafa Kemal Paşa’nm Adana’da söyledikleri................................... 9
Temaslar devam ediyor ................................................................................ 9
İskenderun sancağı............... .......................................................................... 10
İskenderun hükümeti............................................................................. .......... 13
Şam’a bağlı müstakil İskenderun sancağı devrinde ....................................... 14
İskenderun sancağı statü organiği .................................................................. 16
İskenderun İdare Meclisi ................................................................................ 18
Lâtin harfleri..................................................................................................... 19
Gaziantep valisinin gelişi ................................................................................. 19
Şapka hâdisesi ............................................................................................... 20
Antakya’da Halk Partisi.................................................................................. 22
Türk hâkimiyeti resmen isteniyor .................................................................. 23
Ankara ile geniş temaslar ............................................................................... 25
Suriye taraftarlannm telâşları ......................................................................... 27
Türkiye hükümeti davayı ele alıyor................................................................ 28
İhtilâl hareketleri başhyor ............................................................................... 30
Dörtyol’da toplanma ................................................................................. 33
Hatay’da kanh hâdiseler.................................................................................. 35
Cenevre’ye gidiş ............................................................................................... 35
Cemiyet-i Akvam’da ........................................................................................ 36
Hatay Erginlik Cemiyetleri ............................................................................. 36
Cemiyet-i Akvam Müşahitleri ....................................................................... 37
Atatürk’ün Cenuba doğru seyahatleri ................................................ ....... 37
Hatay statüsü ve Anayasası ......................................................................... 38
Antakya’da d u ru m ............................................................................................ 40
Partide çalışmalar............................................ .............................................. 41
Sancakta Fransız delegesi Garreaux ile mülakat ......... ............................. 42
Hatay’da intihap başhyor................................................................................ 49
Delege Garreaux Hatay’da son günlerinde ................................................... 45
Fransızlar idareyi bırakıyorlar........................................................................ 46
Vali olarak işe başlama ......................................................................... ......... 49
 VI İÇ İN D E K İL E R

İntihap vaziyeti........................................................................................ ......... 53

General Asım Gündüz Heyeti ...................................................................... 54
Türk Askerinin Hatay’a g irişi.................... .................................................. 56
Türkiye’den fevkalâde murahhas geliyor ................................. ................... 58
İntihap tekrar başhyor ............................................................ ........... ........ 59
İntihap neticeleri ............................... ............................................................ 61
Mebus adaylan................................ ............................................................... 61
Parti Beyannamesi.............................................................................................. 62
Hatay Devleti..................................................................................................... 65
Hükümet ve Kabine ........................................................................................ 65
Mevzuat.......................................................................................... ................... 66
Kazaî teşkilât .......................................................................................... ......... 67
Posta işleri......................................................................................................... 68
Maarif işleri ................................................................................................... 69
Sağlık işleri ve diğer işler ............................................................................... 69
Fransızlarla temas ve hariciye işleri ......................................... ...................... 70
Yabancı ticaret gemilerinin bayrak çekme meselesi .......................................
Seyahat işleri....................................................... ..................... ................... ..
Güm rük..................... '.......................................................................................
Telefon işi .................. .....................................................................................
.Hatay’da Fransız işgalinin son vaziyeti .......................................................
Otoriteler arasmda temaslar .......................................................................... 76
Türk mevzuatmm kabulü................................................................................. 77
Maliye.............................................................................................................. 78
I^ra i ş i ............................................................................................................. 78
Halkm memnunluğu ve isteği ........................................................................ 79
Atatürk’ün ilgisi ve ölümü ........................................................................... 79
Cenaze merasimine katılma .................................................................... ....... 80
Fransızlarla bir ihtilâf...................................................................................... 80
İlhak başlangıcı .............................................................................................. 80
Cumhurreisi’nin huzurunda ...................... .................................................... 81
Transit derdi ................................................................................................... 81
Fransız idarecilerinin çekilmesi ...................................................................... 82
Ermenilerin hicreti .......................................................................................... 82
Hatay’da Cumhuriyet Halk Partisi kurulması ............................................ 83
Fransızlarla son temaslar ve müzakereler ..................................................... 83
V,Hudut işleri ................................................................................................. 83
Anavatana iltihak karan .................. ............... .................. ........................ 84
Hatay valisi olarak göreve başlaymca yayınlanan tarihî beyannâme............. 85
Hatay Millet Meclisinde okunulan hükümet program ı.................................. 85
 Ö N S Ö Z

Birinci Dünya Harbinin Osmanlı İmaratorluğu için fena

akıbeti T ürk vatanının güzel hir parçası olan H atay’ı 19 sene
Fransıy mandası altında ve Suriye idaresinde bırakmıştır. Bu
devre zarfında bu mıntıkanın karşılaştığı güçlükleri, 1919 dan
Anavatana iltihak tarihi olan 1939 senesine kadar millî emel­
lerimizin tahakkuku için nasıl çalışıldığını içinde yaşadığımız
ve gördüğüm hâdiseleri yayınlam ayı vazife bildim. Bu maksat­
la hazırladığım bu eseri basan Türk Tarih K urum u’na teşek­
kür etmeyi bir borç bilirim.

Dr. A bdurrah m an M elek

SİM İk a&jm bk J ju n â gandu
durman elinde em. kalamam.

Qa/zi M tuiafa SCenud

Ay

3
 1936 Senesi Birinci Kânun ayında H atay Bayrağının şek­
lini Atatürk tesbit buyurdular ve Hataylılara armağan ettiler.
Bu münasebetle H atay Türkleri adına kendilerine sunu­
lan teşekkürlere cevap ları: (30. 10. 1937)

A bdurrah m an M elek

H atay Erginlik Cemiyeti Genel Merkezi Başkanı

Beyazıt
İstanbul

C. Size de kutlu olsun

K. A tatürk
 ^ ;
s !ı
ş •| ' i
"s 1 C' ? 4 s p 1
■\
\ '0

r
\ 1 1 4^ ••'il•x . N-<
m
S\ VJ! ^-;i S ,'
'■■i i\
’v-’ - -* - ^ > :;" -
?5 ■ .- <=. ' i s: A
-'-!' ' . g: 1
jim ■ev.
B
ta . 4
c; n
= 'S \'‘ 1 ; s ^y
V .)
i
./ « :€
M •V '. '!
1 -
1 ".1 ^
r-
- 4 - f
:l.
■ K ScS
<
■ ^ ?’ ■!
E H 4
3 A -L

O'
i .

H
I
c
:3
2RJ

V
 Türk Askerinin H ataya girmesine dair Türk - Fransız
Heyetleri arasında Antakyada imzalanan anlaşma üzerine
A t a t ü r k ’ c H atay Türklerinin şükranlarım arz eden H atay
Valisine cevaplan. (7. 7. 1938)

A ntakya Dr. A bdurrahman M elek

V ali

C. Sizin için artan saadetler ve refah dilerim.

A tatü rk
 \
j •»,
•i ir
1 *3 >r
İU4. S
1
=

^•*'j
’.':7-s
*^- 0,

1
r

l i îo »s
Y.

'•^E
r=

•<:
■-< ■’'-,^
S|
 V

I
CÛ

Î2
i £
1 -, ş

-7
J '
- 1 «•J
S*J
S

, . J i
; ; : 'ı
'* 4
-> :■

" ' i
S!-

■T'j '■''--

■ ■ ^ S

■S
>
t/>
cö
pa

•», s

■j
^ y
S

Xs
îi
u |
■SS

î3
 Ba y A bdurrahm an M e le k

H atay Başvekili
A ntakya

Başkanlığınızda H atay Kabinesinin teşekkülü münasebe­

tiyle U lu önderimiz ve Türk M illeti hakkmdaki duygularını ifa­
de eden telgrafnamenizi büyük Şefim ize arzettim. Kabinenizin
H atay halkını saadet ve re fa h a , eriştirmeye m atuf mesaisinden
tam başarıya nail olması temennilerini tekrar buyurduklarını
arzeder ve kendi samimî tebriklerimin kabulünü dilerim,
(8. 9. 1938)
Başvekil
C. B a y a r

14
 i1
I
iI :?cî3
i I
! I

ö
â00-
a
3
A
B
;3
ü
pSh
t
Xi
0)
fi
I

M
i
P3

-J 'ş l i il â
<
■■
s -:i -1 ■ S
X

15
 D r . A bdurrahm an M elek

G. Antep Mebusu

C. Aziz Hatayın anavatana kavuşması sevinci büyük ve

derindir bu mesut neticeye uluşmada unutulmaz hizmet his­
leri saym Hatayhları ve sizi muhabbetle anar hararetle teb­
rik ederim. (25. 6. 1939)

ÎSMET İ n ö n ü

16
 GENEL D U R U M

H âtıralara başlamadan önce bazı hususların belirtilmesini fai-

deli sanıyorum.
Antakya, İskenderun, Belen ve havalisi Osmanh idaresinde
Halep vilâyetine bağlı birer kaza idi. İstibdat idaresinin fenalıkları
bu vatan parçasında da tesir ve tezahürlerini gösteriyordu. Antakya’­
da medrese, tekke ve ağalar saltanatı hüküm sürüyordu. İskenderun’­
da ise kozmopolit bir muhit hâkimdi veT ürkleri boğmağa çalışıyordu,
1914 senesinde yüksek tahsilde bulunan 3 arkadaşımla Antak­
ya’da “ T ü r k O c a ğ i ” açmıştık. Muhitte milliyet fikirleri uyanmamış
olduğundan birçok güçlükle bunu yaym aya çalıştık. O cağı oldukça
kuvvetli bir teşekkül haline getirebilmiştik. Oradaki İttihat ve Terakki
Cemiyeti’nin ilk zamanlarda çok yardımını gördük. Fakat bir müddet
sonra O cağı teşkil eden gençlerin bazıları seferberlik dolayısiyle
askere veya tahsil için başka yerlere gittiler, bu yüzden O cak kapatıldı.
Bununla beraber âzanm çoğunda milliyetçilik hisleri yerleşmişti.
Gerek Türk O cağı, gerekse İttihat ve Terakki Cemiyeti, muhitte, ileri­
de üzerinde yürünebilecek m illî bir zemin hazırlamış bulunuyordu.
Birinci Dünya Harbi esnasında Suriye’de birtakım gizli siyasî
Arap cemiyetleri teşekkül etmişti. Antakya’dan birkaç kişi, Türk ve
yerli oldukları halde, bu cemiyetlerle münasebet tesis etmiş olmablar
ki, harbin son günlerinde Osmanh ordusunun Suriye’den çekildiği
sıralarda Antakya’da kaymakam, savcı, jandarm a kumandam, mev­
ki kumandanı gibi mahallî otoriteyi teşkil edenlerin Arap olma­
larından istifade ederek bunlarla birlikte Antakya’ya komşu H a­
tim , Gisrişuur kazalarından ve diğer Arap muhitlerden toplanan
silâhlı bir kuvvete dayanarak “ Hükümet-i Arabiyye-i Muvakkate”
namı altında bir hükümet ilân etmiştler ve memleket ileri gelenlerini
bir sürü yalan yanlış havadisle tehdit ve tazyik ederek imzalarını
almışlar, bir kısım Türk memurlarını da hapsetmişlerdir. Bu isyan
hareketi üzerine Belen’deki askerî alayın Antakya’ya gelmesi ve şehri
kuşatması sonunda Arap hükümetini kurmağa kalkışanlar kaçmak zo­
runda kalmışlardır. A lay şehirde asayişi temin ve normal hayatı iade
a H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ?

etmiştir. Ancak birkaç gün sonra Mondros mütarekenamesi’nin ah­

kâmına riayetle askerî kuvvetlerin Adana istikametine çekilmiş olma­
ları Arap komitecilerine meydanı boş bırakmıştır. Bunlar Mekke’deki
âsi Şerif Hüseyin namına tekrar icrayı hükümet etmeye başladılar.
Harbin bittiği ve mütarekenin imzalandığı tarihte düşman or­
dusu Halep - Kilis arasında K atm a mevkiinde bulunuyordu. Burası,
H atay’ın şimdiki hudutlarından 30 - 40 km. uzakta id i; böylece H a­
tay topraklanna hiçbir düşman kuvveti girmemişti. Böylece Misak-ı
M illî’nin 2 nci maddesindeki “ Mütareke imza edilirken işgal al­
tında bulunmayan Osmanlı toprakları bir küldür. Bu topraklar
tefrik kabul etmez” cümleleri H atay’ın durumuna tamamen tavafuk
ediyordu.
Mondros mütarekesi imzalandıktan bir hafta sonra bir İngiliz
müfrezesi Antakya’ya gelmiş ve sadece askerî işgal halinda burada
beş - altı gün kalmıştı.
12. I I . 1918 tarihinde de İskenderun’a bir Fransız gemisi asker
çıkarmış, Fransız kumandam imzası ile sokak başlarına, hulâsası
şundan ibaret olan beyannameler yapıştırılmıştır: “ Îskenderun-Halep
şoşesi İtilâf Devletlerinin işgali altına alınmıştır. Fakat buradaki Os-
manh mülkî idaresi kemakân devam edecektir,” Kum andan aym za­
manda İskenderun kaymakamına da bunu resmen tebliğ etmiş ve
bu sırada H alep’te bulunan K ral Faysal da, Antakya’yı resmen Halep
Faysal hükümetine bağladığını açıklamıştır. Bunun üzerine 7 .12 .19 18
de İskenderun’dan gelen bir tabur Fransız askeri Antakya’yı işgal
altına almıştır. Faysal hükümeti ortadan kaldınimış, hükümet
konağına Arap bayrağı asılmaz olmuştur. Yalnız memurlar mahallî
idaredeki vazifelerine devam etmişlerdir. 2 ay sonra hükümete Fran­
sız bayrağı çekileceği haberi yayılınca Türk münevverleri şu beyan­
nameyi yayınlamışlardır: “ Antakya hükümet konağına çekilecek
bayrak ancak T ürk bayrağı olabilir. Aksini yapmağa cür’et edenler
bunun acı akıbetlerinden çekinmelidirler. Bu memleketin mukad­
deratı tâyin edilinceye kadar burası hukuken T ü rk’tür. Fransız
ordusu buranın inzibatı ile alâkadar sayılabilir” .
İşgalin ilk gününden beri Fransız askerleri arasında bulunan
Ermeni neferlerin sokaklarda yap tıklan taşkınhklar, ekalliyet unsur­
larının Türklere tahakküm etme yolunda askerî idareden gördük­
leri himaye ve yardım Antakya halkım endişe, asabiyet ve gergin
bir hava içinde bırakmıştır.
 H ATAY N A S IL KURTULDU? 3

Halep’te K ral Faysal’ın Fransız istilâsına karşı koymak maksa-

diyle yarattığı çetecilik faaliyeti Müslümanlığı âlet eden birkaç poli­
tika simsarı vasıtasiyle buralara sirayet ettirilmiş, birtakım açıkgöz in­
sanlar da fırsattan istifade ederek H alep’ten tedarik ettikleri silâhlan
ve cephaneyi bu havali halkına yüksek fiatlarla satmak suretiyle ger­
gin havanın büsbütün bozulmasına sebep olmuşlardır, idarenin başı
olan Fransız askerî hâkimi, çete teşkilâtı ile münasebeti olduğundan
şüphe edilen kimseleri ve yakın akrabalarım hapis ve tazyik etmeğe
başlamış, bunun aks-i tesiri olarak çetecilik sür’atle genişlemiştir.

H A T IR A L A R
ANARŞİ DEVRİ

1919 Nisan’ında İstanbul’dan Antakya’ya geldim. Durumu

anarşi içinde buldum. Osmanh ordusundan emekli yüzbaşı Asım’ın
idare ettiği çetecilik faaliyette. Dağdan şehre silâhlar atılıyor, şehir­
deki kışladan Fransız askerleri makineli tüfek ve toplarla mukabele
ediyorlar. Şehir içinde ve dışında muntazam bir otorite yoktu.
Nüfuzlarına veya silâhşörlüklerine güvenen kimseler etraflarına top­
ladıkları şahıslarla çete teşkil ediyorlar, maksat ve gayenin ne olduğunu
tesbit etmeden meydana atılıyorlardı. Bunlar arasında çok saf ve
samimî ruhlu gençler olduğu gibi, eskiden eşkıyalık yapmış ve katil
olarak tanınmış kimseler de vardı.
Şehirde bir saat içinde dağdan çeteler iner, sokaklarda Fransız
devriyeleri ile karşılaşırlar, silâhlı çarpışmalar olur. Fransız askerleri
istedikleri kimseleri şehrin herhangi bir semtinden sürükleyerek bş-
laya götürürler, hapis ve işkence ederler, çeteler de istedikleri kim­
seleri yakalayarak dağa kaldırırlar, para veya söz alarak bırakırlardı.
Atılan mermilerden, serseri kurşunlardan yaralananlar, ölenler
ve zarar gören Türk evleri vardı.
Fransızlar şehir dışına ancak askerî birlikler halinde çıkabi­
liyorlardı.
Asım, karargâhını Antakya şehrine 10 km. uzakta bir Türk köyü
olan N arlıca’da kurmuş. K ral Faysal namına yapm akta olduğu çe­
teciliği intizamsız şekilde oradan idare ediyordu. Faysal ile Asım ara­
sındaki irtibatı, başta Suphi Bereket olmak üzere, vaktiyle Antakya’da
teşekkül etmiş olan Arap Komitesinin idare ettiği söyleniyordu.
4 HATAY N A S IL KURTULDU ?

Şehir halkı huzursuzluk içinde kıvranıyordu. Çeteciliğin umumî

vasfı, Araplık namına yapılmakta olması idi. Anarşi vaziyeti de ay­
rıca teessür ve endişe yaratmıştı.
Antakya’nın tanınmış bir Türk ailesinin çocuğu olan yüzbaşı
Asım eskidenberi tanıdığım ve son yıllarda İstanbul’da kendisi ile
arkadaşlık ettiğim bir zat idi. İstanbul’dan geldiğimi işitmiş, beni
görmek üzere şehre ineceğine dair haber göndermişti. Bu haber
aynı zamanda komşularımıza da tebliğ edilmişti. Komşularımızdan bir
zat çok telâş gösterdi. Sebebini sordum, “ bizden para isteyecekler”
diyordu. İki gece sonra Asım, sabaha karşı muhafızları ile beraber
mahallemize geldi. Asım’a, niye bu yanlış yola saptım, mademki
böyle bir hareket yapmak kudretindesin, niçin bunu kendi hesabı­
mıza Türklerin namına yapmıyorsun diye sordum. “ Türklerden
ümit yok. Bize Araplar yardım ediyorlar. Büyük bir Arap İm para­
torluğu kuracağız. Bundan başka çare kalmamıştır” dedi.
Bir hafta müddetle şehirde hüküm sürdü. Arap komitesince
tesbit edilmiş olan liste mucibince şahıslardan paralar topladı.
Burada hayret verici bir manzara ile karşılaştığımı yazm ak­
tan vazgeçemiyeceğim. Asım beni birkaç arkadaşla bir gece amca­
sının oğlunun evine dâvet etti. Odaların birinde incesaz, güzel sesle
şarkılar, bol içki, ikide bir fettan bir Arap kızının raksları, bu esnada
çeteler arasından yükselen bir ses “ Yaşasın Asım Bey” . Asım hemen
ellerini ceplerine sokarak üç beş altın çıkarıyor, önüne gelen çete
efradına atıyordu. Avluda bir tarafta rakı masaları, bir tarafta
kumar oynayan beş altı kişi vardı. Bunlar önlerine gümüş me­
cidiyeler yığmışlardı. İşte Müslümanlık namına yapılan cihattan
küçük bir tablo!
Antakya halkı şehri terkederek köylere dağılmak mecburiyetinde
kaldı. Kışla ve hükümet konağı civarındaki mahallelerden başka
semtlerde kimse kalmamıştı.
Halep şehrinin Fransız ordusu tarafından işgali üzerine Asım
çeteciliği bir anlaşma suretiyle inhilâl etti. Faysal namına yapılan
çetecilik faaliyeti umumiyetle dinî heyecanları istismar etmek gay­
retinden ileri bir netice vermemişti. Asım çeteciliğinin inhilâlinden
sonra Türk çetebeışılanndan bazıları Maraş’a giderek K uvay-i M illi-
ye’nin H atay mıntıkasında da faaliyetini istediler. Asım da H alep’te
nezaret altında iken kaçarak M araş’a iltica etti.
 HATAY N A S IL KURTULDU ? 5

K U V A Y -İ MİLLİYE İLE TEMAS VE İRTİBAT TESİSİ

ittihatçılardan ve Türk Ocağı mensuplarından bir kaç arkadaş

Ahmet Türkm en’in riyasetinde Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni kur­
dular. Ahm et Türkm en’in Anadolu’da K uvay-i M illiye ile muha­
bere etmesine karar verildi. Reyhanlı’da da buna benzer bir hey’et
teşekkül etti. Antep ve Adana havalisi işgal altında olduğundan
yalnız Maraş ile muhabere ve temas temin edilebilmişti.
M araş’tan yüzbaşı Bedri kumandasında Antakya havalisine bir
kuvvet gönderildi. Bunlarla Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti âzalan ara­
sında gizli temas başladı. Fakat Fransızların yaptığı askerî harekât
üzerine yüzbaşı Bedri kuvvetleri bu havaliden çekilmek mecburiye­
tinde kalmıştı. Bu kuvvetlerle Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adına Se­
lim M urat nam-ı müsteariyle muhabere eden Ahmet Türkm en’in mek­
tupları Fransızların eline geçtiği için Ahmet Türkmen kaçarak Gazi-
antep’e iltica etti. Bundan sonra Maraş’tan ikinci defa Özdemir ku­
mandasında bir akıncı kuvvet daha gönderildi. Türk köyleri şimalden
gelen her kuvvetle birlikte ayaklanıyordu. Buna karşılık Fransız
idarecileri de askerî harekât yaparak köyleri yakıp yıkıyor, yağma
ettiriyor ve ellerine geçirdikleri suçluları hapis, nefiy ve idam cezaları
ile mahkûm ediyorlardı. Yüzbaşı Asım’ın da dahil olduğu Özdemir
kuvveti cenuba doğru gelirken yolda Asım, eski çeteci arkadaşların­
dan şaki bir Arabın kurşunu ile öldürülmüştü.
Özdemir teşkilâtı genişlemekte ve tam bir millî mücadele man­
zarası almakta iken Ankara Itilâfnaınesi ilân edildi. Şimalden gelen
kuvvetler çekilip gittiler ve yerlilerden bunlara iltihak etmiş olanlar
da dağılmak mecburiyetinde kaldılar. Bu suretle de K uvay-i Milli-
ye’nin bu mıntıkada devam etmesi için yapılan gayretlerden, zaman
ve şartlar yardım etmediğinden beklenen netice elde edilemedi,

A N K A R A İTİLÂFNAMESİYLE DOĞAN V A Z İY E T

Ankara’da Fransız murahhası Franklin Bouillon ile görüşüldüğü

ve henüz itilâfnamenin ilân edilmemiş olduğu günlerde Gaziantep’e
kaçmış olan Ahmet Türkmen, Antakya’ya kırk elli nüsha beyanname
göndermişti. Bunlar da, Antakya - İskenderun mıntıkası için ayrı
bir idare ve eski Bakras Hükümetinin resmî alâmet-i fârikası olan
ok ve tırpan işaretlerini havi hususî bir bayrak istenilmesi yazılı idi.
6 HATAY N A S IL KURTULDU?

Yine bu günlerde İskenderun’a Colonel M elangeau’nın riyasetinde

bir Fransız hey’eti gelmiş, memleketin ileri gelenleriyle temas edi­
yordu. O sırada arkadaşımız Rasim Yurtm an ile İskenderun’da bu­
lunuyorduk. Bizi de çağırdılar. H ey’et, ne gibi şikâyetlerimiz oldu­
ğunu, nasıl bir idare istediğimizi sordu. “ Her şeyden evvel anava­
tanımız Türkiye’ye iltihak istiyoruz” cevabını verdik. “ Bu, mümkün
değil. Bizim maksadımız bu mıntıkada idaremiz altında kalan Türk-
leri memnun edecek bir idare şekli tâyin etmektir. Bundan başka
mevzuda bir şey görüşemeyiz” dediler. “ Öyle ise Suriye’den ayrı
bir mıntıka olarak burada hususî bir idare kurmalısınız, m illî ve
İçtimaî Türk üstünlüğünün hâkim kılınmasını isteriz” dedik.
Muhaveremiz esnasında harita üzerinde Türk ve Arap mıntıkala­
rım işaret ederken, tuhaf tesadüf, bilâhare teşekkül eden “ Müstakil
İskenderun Sancağı” hudutlarını çizmiş olduk.
Ankara itilâfnamesi ilân edildi. İtilâfnamede İskenderun ve
havalisi için hususî bir rejimden, Türk bayrağına benzer bir bay­
raktan bahsedilmesi, şimdilik atıavatanın bu mıntıka ile fazla meşgul
olamıyacağım göstermekle beraber, üzerinde yürünebilecek bir esas
kurulduğunu ümit ettirmekte idi.
Ankara itilâfnamesinin 3 üncü maddesi: İşbu “ ihtilâfnamenin
imzasından itibaren azamî iki ay müddet zarfında Fransız kıtaatı
8 inci maddede mezkûr hattın cenubuna ve Türk kıtaatı hatt-ı
mezkûrun şimaline çekilecektir.”
7 nci m addesi: “ İskenderun mıntıkası için bir usul-i idare-i mah­
susa tesis olunacaktır. Mıntıkay-ı mezkûr enin Türk ırkından olan
sekenesi harslarımn inkişafı için her türlü teşkilâttan müstefit olacak­
lardır. Türk lisanı orada mahiyet-i resmiyyeyi haiz olacaktır.”
8 inci maddesi: “ Hatt-ı hudut İskenderun körfezi üzerinden Payas
mevkiinin hemen cenubunda olmak üzere intihap olunacak bir nok­
tadan başlayacak ve takriben Meydamekbez’e doğru gidecektir.”
hükümlerini ihtiva ediyordu.
Esas itilâfnameye bağlı olan protokollarda, İskenderun ve Antak­
ya mıntıkalarında mütemekkin ahaliye, Türk bayrağını ihtiva eden
hususî bir bayrak intihap etme selâhiyetini vermek lâzım geldiği
tesbit edilmişti.
İtilâfname Türk halkının ümitlerini gelecek zamanlara atması
itibarı ile Türklerde teessür ve yeis yarattı. Üstelik Adana havali­
 HATAY N A S IL KURTULDU? 7

sinden çekilen Fransız işgal kuvvetleri ile beraber oradaki Ermenilerin

çoğu ve K uvay-i M illiyeye aleyhtar kimseler İskenderun mıntıkasına
yerleştiler. Bunlar, çılgın bir kalabalık halinde etrafa Türk düşman­
lığı saçıyorlardı. Şimdiden itilâfnamenin bir maddesindeki “ Carac-
tere populaire” taahhüdünnün nakzedilmesi yolunu tutmuşlardır.
Um um î harbin ikinci senesinde Antakya’da Musa dağında isyan
eden yerli Ermeniler Fransız gemileriyle Kıbrıs ve Mısır’a kaçmış­
lardı. Fakat mütarekeyi müteakip Fransız işgaliyle beraber yeniden
köylerine dönmüşlerdi. Böylece Îskenderun-Antakya ve havalisinde
30 - 40 bin kadar Ermeni toplanmış oldu.
Fransız idarecileri bu mıntıkadaki Alevîlerin ve Hıristiyanların
bir kısmını da Türkler aleyhine tahrik etmişlerdi. Böylece Süvey-
diye nahiyesindeki Türk köyleri ile bazı A levî köyleri arasında kanlı
hâdiseler çıkmasına meydan verildi. Alevîler Arapça konuştukları için
Fransız idarecileri taraündan Arap lisan ve kültürü meselesi ortaya
atıldı. Alevîler Türk olduklarını bildiklerinden bu hususta bir id­
diaya kalkışmamakla beraber bir kısmı, Fransız idarecilerinin günlük
politikalarına ayzık uydurmaktan ve hükümet taraftan olmaktan
vazgeçmediler.
Ankara itilâfnamesinin henüz mürekkebi kurumamışken İsken­
derun sancağı, ırkların, dillerin, siyasî cereyanların çarpıştığı bir
fesat yuvası haline getirilmişti. Zevahiri kurtarmak gösterişiyle Fran­
sız idarecileri Antakya’da İktisadî ve İçtimaî maksatlarla muhtelif
unsurlardan bir gençlik teşekkülü kurmak fikrini ortaya attılar. “ Se-
lâmet-i Belde” adı verilen ve Türk, Arap, Alevî, Hıristiyan ve Ermeni
âzası bulunan bir cemiyetin mutantan surette küşat resmi yapıldı.
Henüz acıları unutulmayan Süveydiye vakası, muhitin birden değişen
ırkî ve İçtimaî manzarası, böylece muhtelif unsurların iştirakiyle bir
teşekkül vücuda getirilmesi fikrini, günün makul politikası olarak ka­
bul ettiriyordu. En temiz Türklerden bazıları bile bu cemiyete âza ya­
zılmışlardı. Her sınıf halkın iştirakr/Ie “ Selâmet-i Belde” tam bir halk
teşekkülü olmuştu. Bir müddet sonra cemiyetin Türk azasımn yaban­
cıların tesirine karşı mukavemet göstermesi ve reisleri Samih Azm i’nin
Ankara’ya gitmesi üzerine cemiyet, hükümet tarafından kapatıldı.
Ankara itilâfnamesi gerek ahdî bakımdan, gerekse tatbikata
fena başlanmasından ümitleri söndürmüştü. Yalnız bir iki kişi, istik­
balde itilâfnamenin mühim rol oynamağa mesnet olacağım düşün­
dük. Siyasî çalışmalanmızda bunu daima ileri sürdük. Fransızlar-
8 HATAY N A S IL KURTULDU ?

dan istediklerimizi de hep buna temas ettirerek hukukî sahada iddia­

larımızı ortaya atabildik.
îtUâfnameden şahsen benim de istifadem oldu. Şöyle ki, General
Gouraud Suriye ve Lübnan’da fevkalâde komiser iken Antakya’ya
gelmiş, memleketin ileri gelenlerini hükümet konağına dâvet ederek
bir nutuk vermişti. Nutkunda Fransızların, hak ve adalet prensip­
leriyle buralara geldiklerini, akalliyetler hukukunu müdafaa etmeyi
siyasî şiar edinmiş olduklarını, kendisinin de Türk muhibbi olması
dolayısiyle, buradaki Türklerin menfaatlerini himaye edeceklerini
söyledi. Ben buna sinirlenerek “ General! burada Türkler akalliyet
değil tam bir ekseriyettir. Burası tam bir Türk memleketidir. Eğer
siz bir T ürk muhibbi iseniz ona göre muamele yapmalısınız” diye­
rek söze karıştım.
Aradan iki ay kadar bir zaman geçmişti. Bir gün İskenderun
mutasarrıf vekili Ethem Civelek, benimle üç arkadaşım hakkmda,
îrvat adasına gönderilerek iş’ar-ı âhire kadar orada ahkonmamıza
dair General Gouraud’dan bir kareırname çıktığım, fakat İskenderun
m ahallî otoritesi bunu icra etmek üzere iken îrvat adasındaki Türk
menfîlerinin Mersin limanında teslim edilecekleri tebliğ edildiğinden,
karann icra edilmediğini söyledi.
Memlekette yüksek tahsil görmüş münevverlerin adedi pek azdı.
M uhitte âmil olabilecek eski politikacılardan bazıları, Fransızlara ve
Suriyelilere mal olarak tamamen menfi yol tutmuşlar, bazıları da
bizimle beraber Türk dâvasını güttükleri için hapsedilmişler yahut
kaçmışlardı. Halkın çoğu m illî hislerini içlerinde gizlemek zorunda
kalmışlardı. Y alnız Anadolu’da devam eden m illî mücadelenin mu­
vaffak olması için her Türk gece gündüz dua etmekte, kadınlar gizlice
minarelere çıkarak göz yaşlarıyle A llah’a yalvarmakta, adak ada­
makta idiler. Gözler ve gönüller Anadolu’da Mustafa Kem al Paşa’ya
tevcih edilmişti.

A N A V A T A N L A TEMASLAR

1922 yılında Antakya’yı bu halde bırakıp İstanbul’a gittim.

Büyük İzm ir zaferi kazanıldı. İstanbul’da arkadaşım Baha Miski
ile hemşehrileri topladık. Bunlardan aldığımız itimatname ile A n­
kara’da Büyük M illet Meclisine, Reis Mustafa Kem al Paşa’ya tel­
grafla müracaat ettik ve bizim mıntıka ile de meşgul olmalarını istir­
 HATAY N A S IL KURTULDU ? 9

ham eyledik. Hilâliahmer Reisi Hâmit Bey vasıtasiyle de arzuhaller

yolladık. Antakya ve Reyhanlı’dan da Tayfur Sökmen, Rasim
Yurtman, İnayet Mürseloğlu, Samih Azm i Ezer bir heyet halinde
Ankara’ya geldiler. G azi Mustafa Kem al Paşa Heyeti kabul ettiler.
Heyet maruzatı arasında bu havalide yapılan çetecilikten bahse­
dince Gazi Paşa “ Bunlar bize resmen bildirilmeli” buyurmuşlardır.
Heyetin gelişinden gazeteler de bahsetmişti. Fransız idarecileri heyete
dahil olanları, o havaliye sokmamak için haklarında mahkûmiyet
karan çıkardılar. Bu arkadaşlarımız Adana’ da “ Antakya - İskenderun
ve Havalisi Birliği” ni kurdular. Fakat birliği devam ettiremediler.
Yalnız bundan büyük bir kazancımız şu oldu :

GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞA’ n IN AD AN A’ d A SÖYLEDİKLERİ

Gazi Paşa’nın Adana’yı teşriflerinde yapılan istikbâl merasiminde

birlik âzaları siyah bayraklarla katıldılar. Siyah giymiş Antakya’lı bir
kızcağızın “ Paşam bizi de kurtar” diye yalvarması üzerine G azi Paşa
“ 40 asırlık Türk yurdu düşman elinde esir kalamaz” cevabını verdiler.
Bu söz lâhutî bir müjde gibi her T ürk’ün kalbinde ve mefkûresinde
ümit ve iman şeklinde yerleşti.

TEMASLAR DEVAM EDİYOR

1923 sonlarında Antakya’ya döndüm. Burası şimdi kaynaşan bir

manzara arzediyor. Şöyle ki, hocalar ve ağalar saltanatı çok artmış,
Türkiye’den kaçan ve kovulanlarla cinsi, cibilliyeti meçhul türedilerin
oymağı olmuş. Hem öyle bir saltanat ki, kraldan ziyade krallık taraf­
tarı, öyle bir oymak ki, dağdan gelenler bağdakileri kovarlar darbı­
meselince yerlilerden ziyade memlekete sahip görünerek Araplık iddia­
sında bulunuyorlardı. Nüfus kütüğüne Arap yazılanlar, Türk olduk­
ları halde, adlarına bir “ al” ilâvesiyle hesp ve neseblerini Haşimîlere,
H alit bin V elid’e kadar çıkaranlar vardı.
Ü ç, beş arkadaş elele vererek Anavatanım ız Türkiye lehinde
propaganda yapm ağa başladık. Propagandalarımız Fransız idareci­
lerine aksettikçe, ikide bir delegeler, kumandanlar, istihbarat reisleri
bizleri çağırıp, tehdit ederlerdi, ö y le zamanlar oldu ki, bir günde üç
kere hükümete, resmî dairelere suçlu olarak çağırıldık. Anadolu’da
hilâliahmer için Antakya’da topladığımız paralar yüzünden iane
komisyonu reisimiz H acı Sakip Müftü hapsedildi.
10 HATAY N A S IL KURTULDU ?

Hilâliahmer ianesi bura Türklerinin vatan ve istiklâl aşkına gü­

zel bir misal teşkil etti. İktisadî vaziyetin çok sarsılmış olmasına rağ­
men Antakya kazası bir gün içinde on binlerce lira teberrü etti. Altın-
özü’nde bir Türk köyünde ihtiyar ve fakir bir kadının “ 4 zeytin ağa­
cım var. İkisini satın, parasını gönderin” diye yalvarması, genç bir
kızın parmağındaki yüzüğü çıkararak “ benim bundan başka verecek
bir şeyim yok, bunu kabul edin” demesi, hepimizin siyasî gayemiz
uğrundaki cesaretimizi arttıran bir heyecan kaynağı oldu.
Lozan muahedenamesiyle bura ahalisine verilen tâbiiyet hıyar
hakkı 1926 da nihayet bulacaktı. Birçok Türkler haklarını Türkiye
lehine kullanarak göçmek için hazırlandılar. Bereket versin Halep’te
Türkiye Cumhuriyeti Konsolosluğunun terk-i tâbiiyet işlerinde bilil­
tizam gösterdiği müşkülât, memleketi terketmemek hususundaki
propagandalar buna mâni oldu. Halk itimat ettiği münevverlerin
sözlerini dinlemeye başlamıştı.
Genç nesil arasında muhitte âmil olabilecek kimse yoktu, tdadî
tahsilini bitirmiş gençleri teşvik ederek anavatanda yüksek tahsile
sevketmek, ilerisi için ümitli verimli bir teşebbüs olabilirdi. Nitekim
zamanla İstanbul ve Ankara Üniversitelerinde yetişen Hatayh gençler
H atay mücadelesinde ve kurtuluşunda faal birer vazife gördüler.
Senede birkaç kere İstanbul ve Ankara’ya giderdim. Bir defa­
sında Adana’daki arkadaşlarım vasıtasiyle bir zat ile tanıştım. Bu
zat oradaki m illi emniyet teşekkülünün dâvamızla meşgul olması
hususunu temin etti. Aynı zamanda Halep’te Türk konsoloshanesi
ile de münasebet tesis etmiştik.
Türkiye’deki resmî otoritelerin bu kanallar vasıtasiyle bizimle
meşgul olmak istediklerine çok sevindik. Ümitlerimiz takviye edil­
miş oldu. Gizli muhaberelere başladık. Aramızda iş taksimi yapmak
suretiyle altı arkadaş (Abdülgani Türkmen, Dr, Abdurrahm an M e­
lek, V edi K arabay, Selim Çelenk, Samih Azmi Ezer, Abdullah Mür-
seloğlu) birbirimize candan sanimış halde çalışmaya başladık, M eh­
met Tacirli de bir zaman sonra aramıza katıldı. Şükrü Balcı K o ­
mitenin naşLr-i efkârı olarak daima temasta idi.

İSKENDERUN SANCAĞI

Fransız manda idaresi, Suriye ve Lübnan’ı, Halep, Şam, Lübnan

devletleri ile Lâzkıye A levî devleti adlan altında parçalara ayır­
 HATAY N A S IL KURTULDU ? 11

mıştı. Bir de İskenderun Müstakil Sancağı kurulmuştu ki, bu suretle

Ankara itilâfnamesindeki siyasî taahhütlere uygun hususî bir idare
tatbik edilecekti. Halbuki bu mıntıkada tatbik edilmiş olan idare şekli
muhtelif safhalar geçirdi. İlk zamanlarda İskenderun (Adana Fransız
işgali altındayken), Cebelibereket sancağına tâbi Dörtyol kazası ile bir­
likte bir İdarî ünite olarak Beyrut’taki Fransız Fevkalâde Komiser­
liğine bağlı bir guvernör idaresine bırakıldı; 1921’de de Fevkalâde
Komiserin bir kararnamesi ile İskenderun sancağı namı altında
bir nev’i İdarî otonomi ile Halep devletine bağlandı. Daire reisle­
riyle hâkimlerin tâyini Halep devleti tarafından yapılmak şartiyle
idare başına sivil bir mutasarrıf getirildi. Osmanh kanunları yürürlükte
bırakılmıştı. Adlî teşkilât, Beyrut Tem yiz Mahkemesine bağlı olmak
üzere İskenderun’da bir istinaf mahkemesi kuruldu. Aynı tarihte ce­
nupta bayır bucak nahiyeleri İskenderun sancağından ayrılarak Lâz-
kıye’ye bağlandı. Zamanla İskenderun sancağı da Suriye hüküme­
tinin başkenti Şam’ın nüfuz ve idaresi altına girdi. Bir taraftan da bu
mıntıkanın Suriye’nin bir parçası olduğunu, kayıtsız, şartsız Şam’ a
bağh kalması lüzumunu savunan bir cereyan yaratıldı. Bu yüzden
sancak ahalisi ikiye ayrılmış oldu: Türklerin çoğu ve bir kısım Ale-
vîlerle Ermeniler sancağın müstakil olmasını, sünnî Araplar, Arap-
hk iddia eden birkaç aile, Arapça konuşan Hıristiyanlar ve bir kısım
Alevîler Şam ’a bağlanmasını istiyorlardı. Bu ikilik, Suriye ve Lübnan
gazetelerinde akislerini gösterdi. Bazı Arapça gazeteler İskenderun
sancağı Arap ekseriyetini haiz olduğundan Şam’dan ayrılmıyacağını,
Fransızca çıkan bazı gazeteler de burada muhtelif unsurların mevcu­
diyeti dolayısiyle mıntıkanın bir hususiyeti olduğunu yazdılar.
M anda idarecileri her iki cereyanı da desteklemekle beraber
müstakil sancak fikrini daha çok benimsemişlerdi. Resmiyette müstakil
İskenderun Sancağı etiketi yer almıştı. Şam’ a taraftar olanlar “ bir
merkez-i İslâm olan Şam’a merbut kalmak sancakta Müslümanbğın
tefevvukunu, hâkimiyetini temin eder. Müstakil sancak ise doğrudan
doğruya Beyrut’taki Fevkalâde Komserliğe bağlı kalmak demektir ki
bu da Hıristiyanlara mahkûm olmak neticesini doğurur” şeklinde pro­
pagandalar yapıyorlardı. Müslümanhk propagandası politika yapm a­
yan saf ve samimî Türklere de cazip göründüğünden Şam taraftarları
bunu istismar etmekte asla tereddüt etmediler. Müstakil İskenderun
Sancağı fikrini müdafaa edenler de buranın hususî bir idareye tâbi
tutulmasiyle Şam’ın fazla nüfuzundan kurtulmak, Türkçe’nin resmî
12 H ATAY N A S IL KURTULDU ?

bir dil olarak kullanılması, mâliyesinin ve idaresinin müstakil kal­

ması dolayısiyle memurların yerlilerden alınması icap edeceği müta­
lâasını ileri sürüyorlardı. Türkler ekseriyetle buna taraftar oldular.
Fransızlar ile görüşmelerimizde hep bu rejim üzerinde ısrar ettik.
Türklerin büyük ekseriyetinin kitle halinde bir maksada bağlı
kalması mahzurlu görülmüş olmalı ki bunları parçalam ak yoluna
gidildi. Arap hükümeti ilânında faal rol oynamış bir şahsın oğlu,
Türk Halk Teşekkülü namı altında bir cemiyet kurmağa kalkıştı.
Bir gün Ulu Camide sancağın müstakil olması lehinde nümayişler
yaptılar, nutuklar söyleyerek “ Yaşasın M anda, Yaşasın M anda”
diye bağırdılar. Buna karşılık Suriye Meclis-i Mebusan Reisi ve Sabık
Devlet Reisi aynı camide mimbere çıkarak sancağın müstakil olması
aleyhinde konuştu. Böylece günün politikası camilere intikal ettiril­
mişti.
1925 senesinde sancağın siyasî manzarası ve dahilî politikası bu
şekilde idi.
İstikbalde iş görebilmek için müstakil sancak cereyanının yer­
leşmesine, genişlemesine çahşmak uygun olacağı kanaati bizde hasıl
oldu. Çalışmalarımızı bu yolda teksif etmeğe karar verdik.
Arapça bilmedikleri, hep Türkçe konuştukları için Ermeniler,
Türkçe lisanının resmiyette geniş yer alması isteğinde bizimle birle-
şiyorlardı. Buna, Arap taassubundan incinmiş oldukları için bir kısım
Alevîler de iltihak ediyordu. Müstakil sancak cereyanını Fransız
idarecileri yarattıklarından bunun taraftarlarını hırpalamayacakları
için politika hayatında biraz serbest çalışabilmek bizce mümkün
olacaktı. Nitekim millî dâvamızın başka unsurlara siyasî endişe
vermeyen bazı safhalarını açıkça yürütebildik. Şam’dan sancağa
Arap memurlar gönderilmesi aleyhinde bulunduk. Beyrut’ taki Fran­
sız Fevkalâde Komiserlere, Cemiyet-i Akvam ’daki murahhaslarına
şikâyetlerimizi aksettirmeğe başladık.
Fakat bunun neticesi olarak Şam’dan gelecek bir memurun yerine
ya bir A levî yahut bir Ermeni veya Hıristiyan tâyin edildi. Bu hal
bize bir iddia ve şikâyet mevzuu daha yaratmış oldu. İskenderun
sancağından Suriye meclisine mebus gönderilmemesi, mebusların
İskenderun’da toplanmaları fikrini ortaya attık. 1926’da Suriye ve
Lübnan Fransız Fevkalâde Komseri De Jouvenel’in Türkiye’ye gel­
mesi ve Türkiye ile Suriye arasında dostluk ve iyi komşuluk muahe­
desini imza etmesi, bahusus İskenderun’da bir hükümete inkılâp
 HATAY N A S IL KURTULDU ? 13

edebilecek idare şekli tatbik edeceğine dair gazetelere beyanatı, bize

yeni taleplerde bulunmak cesaretini verdi. Ermeni ve Alevîlerin
ekseriyetini temsil eden kimselerle muhtelit toplantılar yaparak
mebusların İskenderun’da içtima etmelerini temin hususunda teşeb­
büse geçilmesini uygun gördük. Ben ve Abdülgani Türkmen gerek
muhitte gerekse Fransız memurları nezdinde T ürk unsuru namına
söz söylemek yahut Türklere tebliğ edilecek şeylere muhatap olmak
vaziyetine gelmiştik.

İSKENDERUN HÜKÜMETİ

1926’ da H aut Commissaire De Jouvenel’in çıkardığı bir karar­

nameye göre, merkezi İskenderun olmak üzere müstakil İskenderun
sancağı hudutları dahilinde doğrudan Beyrut’taki Haut-Commis-
saire bağlı bir hükümet kurulacaktı. Bu hükümetin mebusan meclisi,
kanun-i esasisi ve müntahab bir hükümet reisi olacaktı. Şam mec­
lisine giden 6 mebus adedine 3 .yeni mebus daha ilâve edilecekti.
Yeni intihap ilân edildi. Muhtelit bir toplantıda hükümet
reisliği için Gaziantep’te bulunan Ahmet Türkm en’in adını ileri
sürdük. İtiraz eden olmadı. Ertesi gün evime ikisi de kumandan
rütbesinde ve mesalih-i hassa şefleri iki Fransız zabiti geldi. Biraz ko­
nuştuktan sonra “ Dün akşam bir içtima yapmışsınız. Bunda Ahmet
Türkm en’in hükümet reisliğine getirilmesini istemişsiniz. Neden bu
lüzumu hissettiniz? Burada Türklerden hiçbirini bu mevkie lâyık
görmediniz mi? Reisin kim olabileceğini bilâhare halletmek kolaydır.
Mösyö Durieux gibi bir idare adamı başta oldukça başka kimseyi
düşünmek haksızlık olur. Biz sizden, Türk unsurundan yeni idare
şekline ve bunun için de sizin yeni seçime iştirakinizi istiyoruz” dediler,
Durieux İskenderun sancağında Fransız Fevkalâde Komserinin dele­
gesi sıfatiyle V ali-i Umum î mevkiinde bir idare âmiri idi.
İntihap işleri din ve mezhep esaslarına göre düzenlenmişti.
Yalnız Ermeniler için milliyet esası kabul edilmişti. Mebuslar nüfus
nisbetinde 3 Müslüman Sünnî, iki Alevî, bir Ermeni, bir Hıristiyan
ortodoks olarak seçilirdi. Üstelik intihapta yalnız Fransız delegesinin
istediği kimseler kazanabilirdi. İleride herhangi bir iddiaya, protestoya
mahal kalmasın diye her intihapta memleketin heyet-i umumiyesini
iştirak etmiş göstermek için Türkleri okşayarak ikna etmeye çalışmak
âdet olmuştu. Bunun için bize de mebus namzetliği teklif edildi.
14 HATAY N A S IL KURTULDU ?

Arkadaşlanmızdan biri sözümüzü dinlemiyerek namzediğini koydu,

muvaffak olamadı. Seçilen mebuslar Araplık iddia eden ve Şam’a
taraftar olan kimselerden çıkmıştı.
Eski ve yeni mebuslar İskenderun’da toplandılar. Bir kanun-i
esası yapıldı. Bu suretle Fransız mandası altında “ Müstakil İskende­
run Hükümeti” kurulduğu ilân edildi. Hükümet reisliğine de delege
Durieux seçildi. Bunun üzerine Suriye’de fırtına koptu, gazeteler
büyük harflerle İskenderun’da hükümet teşkilini protesto ettiler.
Y eni hükümet için yapılan mutantan merasimin henüz arkası alın­
mamıştı. Fevkalâde komserin ikinci bir kararnamesiyle hükümetin
adı değiştirilerek “ Şimalî Suriye Hükümeti” ismi verildi. 4 gün sonra
da kanun-i esası gereğince İskenderun sancağının istiklâli için yemin
etmiş olan mebuslar, Suriye devlet reisi Ahm et Nam i’nin murahhasları
huzurunda tekrar Şam ’a iltihak karan verdiler. Y alm z Ermeni mebus
Narik “ henüz imzamın mürekkebi kurumamıştır. Ben sözümü ve
imzamı geri almam. Şam’a iltihak kararını kabul etmiyorum” diye­
rek m uhalif kaldı. Bu suretle müstakil sancak dâvasımn bir safhası
daha kapanmış oldu.

ŞAM’ A BA Ğ LI MÜSTAKİL İSKENDERUN SANCAĞI DEVRİNDE

Artık Şam’a bağlı kalma devresi başlamıştı. Bu devrede geçen

safhalar bize serbestçe söz söylemek, Suriye’den ayrı bir idareyi
resmen istemek, T ürk menfaatlerini ileri sürmek zeminini hazırla­
mıştı. Anavatan’daki matbuatın arasıra Suriye gazetelerine cevap
vermeleri, İskenderun sancağında yayınlanan Türk kültürü ile
alâkalı yazılar, halkın bizi tuttuğumuz yolda takip etmelerine çok
yardım etti. Tahsilde bulunan gençlerin sık sık mektuplar, mec­
mualar, gazeteler göndermeleri akraba ve ahbaplarını bize celbedi-
yordu. Anavatanla muhabere ve fikir temasları genişlemişti. Gün
geçtikçe vaziyet gözle görülecek derecede ilerledi. Çarşı ve dük­
kânlarda Gazi, İsmet ve Fevzi Paşa’larm resimleri görülüyor,
kahvelerde, gazinolarda gramofonların çaldığı İzm ir ve Sakarya
marşları işitiliyordu.
İkide bir polisler bu resimleri topladıkça 24 saat içinde yenileri
daha çok sayıda ortaya çıkıyordu. Bunları kim getiriyordu, kim
çoğaltıyordu? Bu bir meçhul olarak kalmıştı. İsticvap için hükümet
dairelerine çağırılanlar göğüslerini gere gere gidiyorlar, nezaret veya
tevkiften kurtulur kurtulmaz resimlerden, plaklardan yenilerini tada-
 HATAY N A S IL KURTULDU? 15

rik etmekten çekinmiyorlardı. Gün geçtikçe artan bu fikir hareket

leri bir Türk gencini (Şükrü Balcı) Antakya’da bir mecmua çıkarmak
gibi hayırlı bir teşebbüse şevketti. îk i sene evveline kadar hayatta
olan babası Hacı Fehmi Balcı ile beraber çahşımş, bu yüzden zavallı
ihtiyarın Fransız askerî mahkemesi tarafından hapsettirilmesinden
derin ıztırap duymuştuk. Şimdi oğlu ile beraber çahşmaktan zevk
duyacaktık.
Mecmuanın ruhsatını almağa muvaffak olamıyorduk. Ancak
yazı heyeti olarak bizlerle beraber, içinde bir Ermeni, bir resmî
memur ve bir de hoca bulunan bir heyet göstermek, hem Türkçe, hem
Fransızca neşriyat yapmak şartiyle izin alabildik. “ Yeni M ecmua”
namiyle çıkan mecmuanın ilk nüshalarında maksadımızı maske
ederek içtimai, ilmî makalelerle işe başladık. Yavaş yavaş siyasî mev­
zulara girdik. Sancağın istiklâli lehinde, Şam’ın nüfuzu ve Suriye’nin
vahdeti aleyhinde yazüar yazdık, Suriye gazetelerine çattık. Sancak­
taki idareyi ve memurları tenkit ettik. Yazılarım ız muhit halkında
çok alâka uyandırdı. Y a zı yazan gençi.^rin adedi arttı. Yeni Mecmua­
nın etrafında sanki bir Türk birliği teessüs etmiş oldu.
Mesai tarzımız biraz daha intizam kesbetti. Adana’da millî
emniyet, H alep’te T ürk konsolosluğu ile muhaberelerimiz başladı.
İskenderun, Kırıkhan ve Reyhanlı ile bazı köylerde teşkilâtımız ve
mutemedlerimiz oldu. Her şeyden vaktinde haberdar olmak, kuvvedi
propaganda ile istediğimiz meseleye istediğimiz istikameti vermek
mümkün oluyordu. Tüccar, doktor, avukat gibi kıymetli eleman­
lardan başka, mecmua ve benzeri vasıtalarla, her sınıf halk ve hattâ
köylülerle daim î temas halinde idik.
Y a zı ve sözlerimizden dolayı ikide bir resmî makamların taz­
yiklerine maruz kalmak, yahut bunlar tarafından izrar edilmek biz-
1er için bir âdet hükmüne girmişti. H iç aldırış etmiyorduk.
1928 senesinde Antakya’da mebus intihabı epeyce gürültülü ol­
du. Biz intihaba alâkasız kaldık. Bununla beraber mebusların san­
caktan Şam’ a gitmemeleri için yeniden gayret gösterdik. Şam
meclisinde sancak mebuslarından Süreyya H alef ve Ahmet Mür-
seloğlu — Fransız otoritesinin muvafakatiyle olsa gerek— Türkçe
konuştular. H attâ Ahmet Mürsel İskenderun istiklâli lehinde Türkçe
nutuk dahi okumuş ve bu nutuk zabıtlarda yer almıştı. Buna Şu
mâna veriliyordu: Sancakta gittikçe genişliyen istiklâl cereyam,
Fransız makamları tarafindan Suriyelilere bir tehlike olarak göste­
ı6 HATAY N A S IL KURTULDU ?

riliyor, birtakım tâvizlerle tehlikenin önüne geçebilmek için Şam

meclisinde Türkçe konuşturulmasına müsaade edilmesi tavsiye olu­
nuyordu. Böylece Suriye meclisinde millî bir birliğin bulunmadığı-
da dış âleme ilân edilmiş oluyordu.

İSKENDERUN SANCAĞI STATÜ ORGANİĞİ

1928’deki Şam Mebusan Meclisi, Müessesan Meclisi olarak Suriye

kanun-i esasisini ve buna zeyl olarak İskenderun statü organiğini ha­
zırladı 1930 senesinde de Gemiyet-i Akvam mandalar komisyonu tara­
fından bu kanun-i esası ve zeyli tasvip edildi. İskenderun sancağının
malî ve İdarî muhtariyeti bununla beynelmilel bir vesikaya bağlanmış
oldu.

Statü O rganiğin Birinci M a d d e si:

Suriye devleti dahilinde İskenderun Sancağına bir idare-i mah­
susa, bahşedilmiştir. İşbu idare-i mahsusa İdarî ve malî hususatta
mevadd-ı âtiye ile tanzim edilmiştir. Bu idare-i mahsusanm tatbikinin
temini için mutasarrıfa ve meclis-i idareye hususî selâhiyetler tevcih
edilmiştir. Selâhiyetler aşağıda tarif edilmektedir.

İkinci M a d d e si:
Devlet Reisi, hükkâmı tâyin eder. Mutasarrıfın inhası üzerine
kaymakamları ve Sancağın merkez devair ve rüesasını tâyin eder.
Mutasarrıf, Devlet Reisinin daimî bir mümessili sıfatiyle diğer memur
ve müdürleri tâyin eder ve bu nizamnamenin kendisine vermiş olduğu
selâhiyet dairesinde icray-i vazife eder.
Üçüncü M a d d e si:

“ Meclis-i idare, dokuzu müntehap ve üçü mansup olmak üzere

12 âzadan teşekkül eder. Bu intihap devletin umumî kanununa tâbi­
dir. Nasb ise mutasarrıfın göndereceği esami listesinden birisi. Devlet
Reisi tarafından tercih edilmek suretiyle yapılacaktır. Bu listede tica­
ret odaları reislerinin ve sancağın eşrafının isimleri bulunacaktır.
Gerek müntehap ve gerek mansup âzalar dört sene içindir. Meclis
nısıf âza ile tecdid edilebilir” hükümlerini ihtiva ediyordu.
Statü Organik gayri Türk unsurlar tarafından ideal bir şekil ola­
rak alkışlandı. Zira Türkçe ve Arapça bildikleri için bu sayede memu­
riyetlere hep kendileri tâyin edildiler. Hükümet muamelâtında Türkçe
 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ? ,7

müracaatlar reddedilmemekle beraber memurlar Arap dili ile iş

görüyorlardı,
Türk okullarmda öğretim Türkçe yapıldığı halde Türkiye’­
den getirilen kitaplardaki Türk büyüklerinin resimleri ile Türklüğe ve
m illî mücadeleye ait kısımları çıkarılıyordu; yahut Antakya lisesinde
Türkiye’den kaçmış olan bir iki öğretmene Türkçe okul kitapları
yazdırılarak Türk öğrencilere okutuluyordu.
Antakya lisesi Türkçe ve Arapça olarak iki kısımdı; her iki kı­
sımda da başta Fransızca geliyordu. Ders programlarında Türk ta­
rihine ait hiç bir şey yoktu. Türk inkılâplarından, Türk mefahirinden
bahsetmek suç teşkil ederdi. Halbuki Arap öğretmen ve öğrencileri­
nin ve ara sıra okulu ziyaret eden resmî şahsiyetlerin Arap propagan­
dasından bahsetmeleri hiçbir suretle muahaze edilemezdi. Bir gün
Antakya’da köprübaşındaki ilk okulda bir m aarif memuru tara­
fından Atatürk’ün resmi yırtılarak kitaptan çıkarıldığı duyulunca o
gece birkaç T ürk terzi sabaha kadar binlerce rozet yapmışlardı; ikinci
gün çocuklar yakalannda Atatürk’ün resmini taşıyan birer rozetle
okula gittiler. Fransız idarecileri meseleyi kapatmak, heyecanı ya­
tıştırmak için “ kendilerinin emirleri olmaksızın m aarif idaresinin
resmi yırttırmış olduğu’’ haberini yaydılar.
Statü Organik’deki İdarî otonomiye rağmen Şam, sancağa
memur göndermekten geri kalmazdı. Bir taraftan da mandater hükü­
met “ Sancak Türkleri isteklerinde ileri gitmesinler İskenderun San­
cağı Suriye toprağıdır. Suriye siyasî vahdetine dahUdir. Ancak mahdut
bir otonominiz var” diyerek devekuşu hikâyesini andırır bir siyasetle
mıntıkayı renksiz bir hale getirmeye çahşırdı. Suriye otoritesi de Türk
rengi gösteren her şeyi doğrudan doğruya yahut bilvasıta darbe-
lemekten geri kalmazdı. Nitekim Yeni M ecm ua ve etrafmdakileri
dağıtmak teşebbüsü buna misâl teşkil eden hareketlerden biriydi.
Mecmuanın bir nüshasında bir öğretmen’in Peygamberden bahseden
felsefî konular yazısı bahane edilerek Ramazanın 27 nci günü
akşam üstü hocalann nümayişi ile karşılaştık. Bir gece evvel matba­
adan aşırılan prova nüshalarından iki üç tanesi, camilerde müftü
taraûndan elden ele dolaştırılarak halkın tahrik edildiğini, ertesi gün
hükümete gidilip şikâyete karar verildiğini haber aldık. Bunun üzerine
mecmuamn o nüshasındaki bahsi geçen yazı çıkarılıp yerine bir şiir
kondu. Böylece ertesi gün intişar eden nüsha hocalann iddia ettikleri
ı8 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ?

numaralı ve tarihli olmakla beraber şikâyet edilen yazıdan eser görül­

mediğinden müracaatlar resmî makamlarca nazarı itibara alınmadı.
Teşkilâtımız adsız, formalitesiz kuvvetli bir varlık olmuştu. A n­
cak anavatanla muhaberelerimiz, temaslarımız olduğu halde mes’ul,
gayrimes’ul selâhiyetli hiçbir kimse bize direktif vererek “ şöyle hareket
edin, bunu yapın” demiyordu. Hattâ fikir adamı olarak tanınmış
zevattan bazıları bu vatan parçasına çok acımakla beraber şimdilik
birşey yapılanııyacağım söylerlerdi.

İSKENDERUN İDARE MECLİSİ

1931’de Şam Meclisine mebus, müstakil İskenderun İdare M ec­

lisine âza seçimi ilân edildi. Her ikisi de aynı günde yapılacaktı, İs­
kenderun’da İdare Meclisinin kurulmasına alâka göstermeyi, fakat
Şam Meclisine bizden mebus göndermemeyi düşündük. Bu sırada
delege Durieux bana geldi, Statü Organiği, Ankara itilâfnamesinden
mülhem olarak yaptıklarını, Türk menfaatlerini korumak için İsken­
derun Meclisine Türk unsuru namına beni ve Abdülgani Türkmen’i
namzet göstermek istediklerini söyledi ve muvafakatimizi talep
etti. Arkadaşlarla toplantı yapıp teklif hakkında konuştuk. Ben,
Abdülgani Türkmen ve diğer birkaç arkadaşımızla İskenderun Meclisi
için intihaba iştirak edilmesini muvafık bulduk. İki üç arkadaşımız
da bizi dinlemiyerek Şam Meclisine mebus seçilmek arzusunda bulun­
dular. Aram ızda ikilik oldu. İntihap gürültülü geçti. Gazetelerde
birbirimizle kalem mücadelesi dahi yaptık. Abdülgani Türkmen ve
ben hükümet namzetleri arasında kalmıştık. Hükümet sözcüsü in­
tihap arefesindeki toplantıda Suriye Teşkilât-ı Esasiye Kanununa
m uhalif bir harekette bulunulmayacağına ve yabancı bir devlet hesa­
bına çahşılmayacağma dair bir taahhütname imza edilmesini teklif
etti. Mebus namzetleri teklifi tereddütsüz kabul ettiler. Biz müşkül va­
ziyette kaldık. Ancak şimdilik istediğimiz istiklâlin Suriye Teşkilât-ı
Esasiye Kanununda zeylolarak kabul edilmiş olmasını, yabancı bir
devletten maksat Türkiye ise bunun, bizim için yabancı olmayacağını
düşünerek taahhütnameyi imza ettik.
İskenderun İdare Meclisine, Antakyadan nüfusa göre iki Türk,
iki Sünnî Arap ile bir ortodoks ve iki Alevî, Kırıkhan’dan bir
T ürk ve bir Ermeni, İskenderun’dan bir Türk, bir Alevî ve bir orto­
doks olmak üzere on iki âza seçildi.
 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ? 19

Mecliste müzakereler açık olarak cereyan ederdi. Bütçe müza­

keresi münasebetiyle yaptığımız konuşmalarda Suriye’nin Sancağa
müdahalelerine şiddetle hücum ettik. Sancak dahilinde İdarî ve
m alî icraatı tenkit ettik. Bunları yazan gazeteler halk arasında el­
den ele dolaştı ve bunlar halkın hissiyatına uygun göründü. Arka­
daşlarımız arasında yeniden birlik teessüs etti. İntihap dedikodulan
unutuldu, Türk halkı etrafımızda toplanmak temayülünü gösterdi
ve ayrıca şu kazançları da kaydetmiş olduk:
İskenderun Meclisinde selâhiyetli bir ağızla resmen Şam’a bağlı
kalmak istemediğimizi, İskenderun mıntıkasının Ankara itilâfname-
siyle hususiyeti olduğunu, Türk kültürüne, Türk hukukuna riayet
edilmesi lüzumunu dış âleme ilân etmek. Bir taraftan da intihapta
geçen gürültüleri acı bir tecrübe olarak kaydedip bundan sonra millî
arzularımızı tahakkuk ettirebilmek için daima T ürk birliğinin za­
rurî olduğunun göz önünde tutulması.
Bu kazançlar sancak Türklerinin siyasî kanaatlerine tam bir
veçhe vererek bunu tebellür etrtıiş bir mefkûre haline getirdi.
İskenderun meclisindeki konuşmalarımız Adana gazetelerine de
aksetmişti.
Dört yıl için seçilmiş olduğumuz halde birinci sene sonunda
nizamname tefsir edilerek çekilen kur’a ile beni ve Abdülgani Türk­
men’i âzahktan çıkardılar.

LÂTİN HARFLERİ

Anavatanda şapka inkılâbı yapılması, Lâtin harflerinin kabul

edilmesi bizim muhitte de akisler uyandırmıştı. Yeni Mecmua’da
buna dair yazılarımız ve Sarı Ziya isminde bir zatın Lâtin harflerini
halka öğretmek için açtığı gece dersleri iyi neticeler vermişti. Şapka
giyenlerin adedi çoğaldı. Cumhuriyet inkılâplarmın Cumhuriyet
idaresi hudutları dışında kalmış bir vatan parçasmda yavaş yavaş
yerleşmesi, gençliğin her türlü resmî tedbirlere rağmen bu yolda
yetişmekte olmasım anda idarecileri ile Suriyelileri ve taraftarlarım
endişeye düşürmüş görünüyordu.

GAZİANTEP VALİSİNİN GELİŞİ

1934 nisan ayında, Gaziantep valisi A k if Eyidoğan’ın Antak­

ya’ya gelişi mühim bir hâdise oldUi Şöyle k i :
ao H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ?

Gaziantep’te bir eczacı arkadaşımız benimle Rasih Bensa’ya

müşterek şöyle bir telgraf çekmişti: “ Anavatana kavuştunuz. Valim iz
yarın tarafımza gelecektir. Parlak merasimle karşılayınız” . Telgrafı
bana Antakya istihbarat subayı akşam üstü getirdi ve şunları söyledi:
“ Antep valisi şimdi H alep’te bir heyetle mutad hudut işlerini
görüşüyor, yarın İskenderun’a gelecekler, Monsieur Durieux İsken­
derun’da iyi bir otel olmadığından valiyi ve heyeti, geceyi Antakya’da
Turizm Otelinde geçirmeye dâvet etmiş. Mesele bundan ibaret.
Telgrafı kimseye söylemeyin. Memlekette heyecan olabilir. Her­
hangi bir vak’a çıkarsa sizi mes’ul tutarız” .
K eyfiyetten gece Rasih Bensa’yv haberdar ettim. T elgraf havadisi
sabahın erken saatlerinde şehrin her tarafına yayılmıştı, kimse işine
gücüne gitmiyor, dükkânlar, işyerleri açılmıyor, herkes istikbal için
hazırlanıyordu. Vaktin geç olmasına rağmen kadın, erkek binlerce
insan valiyi karşıladı. Heyet, mahşerî kalabalığın ortasından alkış
tufanı, “ Yaşasın Atatürk” sesleri arasında güçlükle Turizm Oteline
gelebildi. Ertesi günü tezahüratın devamı yüzünden vali diplomatik
nezaket icabı olarak misafirlik müddetini kısalttı. Romalılardan
kalan kaleyi seyretmek üzere dâvet edildiklerini bahane ederek
şehirden ayrıldı. Birçok otomobil peşlerini takip etti. K aleye civar
köylerden koşup gelen insanlar kale içindeki Fransız askerleri ve
polisler tarafından içeriye sokulmuyorlardı. İki gözü kör bir ihtiyar
bir çocuğun elinden tutmuş, koşarak geldiler. Kalabalığı yararak
sokulmağa çalışıyorlardı. Bir polis “ koşmayın ihtiyar herif, sen ne
görürsün, niye sokuluyorsun” diye bağırdı. Vecizelerin vecizesi, millî
duygunun parlak misali, zulüm ve tahakkümün susturamadığı bir ses,
ihtiyarın sesi: “ Evet göremem ama Paşa’mın, A ta ’nın kokusunu da mı
alamam” sözleri herkesi ağlattı. İhtiyar, vali A k if’in boynuna sarıldı.
Bu sahne de Fransız mümessilinin gözleri önünde cereyan etti.

ŞAPKA HÂDİSESİ

Antakya, Reyhanlı ve H atay’ın diğer yerlerinde şapka giyen­

lerin adedi her gün artmaktaydı. Türklerden şapka giyenler ço­
ğaldıkça Hıristiyanlardan eskidenberi başlarında şapka taşıyanlar,
şapkalarım atıp kırmızı uzun fes giymeye başladılar. Fes, Suriye milli­
yetperverliğinin bir alâmeti olmuştu. Fransız idarecileri de mede­
nî bir serpuş olan şapkanın H atay’da yayılmasım istemiyorlardı.
 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ? aı

Resmî dairelerde iş için müracaat edenlerden şapkalı olanlara memur­

la r : “ şapkanı attıktan sonra gelirsen işin derhal görülür” tarzında
çirkin muamele yapıyorlardı, Türkler arasında dahi şapkaya ve Lâtin
harflerine taraftar olmayanlar vardı. Bir gün şehir haricindeki bahçe­
lerde bir toplantı yaparak kitle halinde şapka giyilmesine karar verdik.
Bugünden itibaren yaşlılar da dahil olduğu halde birçok ileri gelen
kimseler şapka giydiler. Buna mukabil muhalifler siyasî faaliyetlerini
arttırdılar ve K ürt Mehmet Hoca’nm etrafında bir halka teşkil ederek
feslerini uzattılar, sarıklarını kalınlaştırdılar.
Siyasî muhalifler vali hâdisesi ve Türk inkılâplarım yerleştirme
gayretleri gibi olaylar karşısında Fransızlar nezdindeki mevkilerinin
sarsılmasından endişe duymaya başlamışlardı. İtibarlarını kaybet­
memek için dinî taassubu tahrik etme yolunu tuttular. Bir camide
K ürt Hoca, Türk inkılâpları aleyhinde vaaz ederek şapka giyenleri
tekfir etti, ik i gün sonra Servet Hoca’nın Türk inkılâplarım, şapka
giyenleri müdafaa etmesi muhalifleri çok sinirlendirmişti. Ramazanda
böyle gergin bir hava estiği sırada üç dört genç başlarında şapka ol­
duğu halde camide K ürt Hoca’nm vaazını dinlemeye gitmişler. V aaz
sonunda hocaya bir iki sual sormuşlar. Cemaat dağıldığı sırada mu­
taassıp muha:lifler şapkalı gençlere sopalarla hücum ederek başlarından
yaralamışlar, kanlar içinde bırakmışlardı. Dışarıdan gençleri kurtarmak
için koşup gelenleri polisler camiye sokmamışlardı. Hükümet kuvvet­
leri de güya vakayı mahallinde bastırmak için gelmişler, fakat müda­
haleleri, yaralıları götürmekten ibaret kalmıştı. Müessif hâdiseye
sebebiyet verenlere, fail ve mütecavizlere bir şey soran olmamıştır.
Vakayı işitince çok üzüldüm. Y ara bere içinde kalan gençlere mi,
vakaya sebebiyet verenlere mi, softaların dayağım yediklerine mi
hayıflanmalıydık? Hâdiseyi büyütmemek için en doğru hareket şim­
dilik sükûneti muhafaza etmekti. Evime gittim. Sapsan bir sima ile
titreyerek biraz da yediği sopalardan sersemlemiş halde Selim Çelenk’i
bize iltica etmiş buldum. Vakam n nasıl olduğunu anlattı. Bu trajedik
sahnenin aktörleri maalesef bizim arkadaşlarımızdan birkaçı olmuştu.
Suflörün kim olduğu şüpheli idi.
Vaziyeti kurtarmak lâzım geldi : ı — Hâdiseyi Yenigün gaze­
tesinde umumî efkâra K ubilây Vakası tarzında göstererek hissiyatı
tehyiç etmek. 2 — V akayı müstacelen Türkiye’ye aksettirmek. 3 —
M ahallî Suriye otoritesini Fransız makamları nezdinde protesto et­
mek. 4 — V aki olan tecavüzün aksi tesirlerinden istifade edip halkı
aa H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ?

şapka giymeye teşvik eylemek. 24 saat içinde bunların hepsi yapıldı.

Arkadaşlarımız Halep’ten şapka getirip dağıttılar. Kendi paraları
ile şapka tedarik edip giyenlerin adedi de her saat çoğalıyordu,
O derecedeki Antakya’da bir gün içinde kıyafetler ve umumî man­
zara değişti, ik i gün sonra da Ankara ve İstanbul’daki gazetelerin
Cami vakasına dair yazılan ile İstanbul’da telebe birliği âzalarının
Halkevinde toplanarak hâdiseyi protesto etmelerinin dâvamızın ilerle­
mesinde çok yardımı oldu. M uhalifler ve mahallî hükümet böyle bir
hâdiseyi yarattıklarına, neticenin bu şekilde tecelli edeceğini tahmin
edemedikleri için, nadim olmuşlardı. İskenderun’da Fransızların iti­
madını kazanmış bir Türk memur gizlice bana şu havadisi getirdi:
“ M uhalifleriniz şimdiye kadar sizden çok kuvvetli olduklarına dair
Fransızlara kanaat vermişlerdi. Gerek vali hâdisesinde, gerekse yeni
cami vakasında tamamen aksi meydana çıktı. Bundan sonra onlann
kuvvetli olduklarına itim at, etmiyecekler” .

A N TA K Y A ’ DA H A LK PARTİSİ

Artık halkın yanlış yollara sevkedilerek şunun bunun istismar

etmesine meydan vermemek lâzım geldi. K itleyi bizim etrafımızda
toplamak en doğru bir hareket olacaktı. Bu yolda çalışılmasına ka­
rar verdik. Abdülgani Türkmen her sınıf halktan dâvet ve teşvikle
gelenleri birer birer ağırlayarak hakikî halk partisini vücuda geti­
rebilecek zemini hazırladı. Nihayet kendisi reis, V edîi K arabay umu­
mî kâtip olmak suretiyle toplantılar nizam altına kondu. Türkler-
den partiye yazılmak istemeyenler, tereddüt gösterenler vardı, ideali­
miz etrafında bütün Türkleri, fakat şahıslarımız etrafında ancak bir
kısmım toplamak mümkün oluyordu. Politik mesaiyi daha geniş sa­
hada yürütebilmek düşüncesiyle, birinci derecede ideal etrafında
toplanılmasına gayret edildi. Bundan sonra gerek parti, gerekse şahıs-
lanm ız etrafında toplanmak ve hepsi birbirinin yardımcısı olmak
usulünü takip ettik. Parti sembolik bir teşekkül halinde kaldı. Asıl
siyasî mesaiyi tanzim ve tedvir eden komitemiz idi.
GazetCj parti, mekteplerdeki gençlik propaganda teşkilâtı, spor
kulübü, komite, işte bunların hepsi birden büyük bir varlık olmuştu.
Aram ızda ayrılık ve dağılmak endişesi, şimdiye kadar geçirdiğimiz
tecrübeler neticesinde artık varit görülmüyordu. Fransızlara, Suriye­
lilere ve muhaliflere bundan sonra Türk halkı namına hitaplarımız
veya onlara vereceğimiz cevaplar bir dil ile ifade edilecekti.
 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ? 23

T Ü R K HÂKİMİYETİ RESMEN İSTENİYOR

Gemiyet-i Akvam mandalar komisyonundaki Fransız murahhası

bölgemizde yaptığı senelik mutat temaslarında T ürk’lerden yalmz
şunu İşitmeye başladı: “ İskenderun sancağında ekseriyet Türktür.
Burada Türk hâkimiyetinden başka bir idare şekli Türklerin hukukunu
kâfil olamaz” .
M anda otoritesi Türkleri okşamaktan geri kalmama yolunu
tutmuştu. Resmî gün ve dâvetlerde bizlere gösterilen hürmet diğer
unsurların dikkatlerini celbedecek dereceyi buldu.
Suriye’de Arap millî hareketleri her gün nümayişler şeklinde
tezahür ediyordu. Halep ve başka şehirlerde dükkânlar kapatılıyor,
grevler yapıhyor, çarpışmalar oluyordu. Halbuki İskenderun sanca­
ğında bu hâdiselere tam bir alâkasızlık hüküm sürüyor, Suriye taraf­
tarlarının, sancaktaki Arap memurlarının bu husustaki teşvik ve tah­
rikleri hiç müessir olmuyordu. Türkler “ bizim dâvamız başkadır”
diyerek herşeyi reddediyorlardı. Bizde şu kanaat hasıl oldu: Hariç­
ten veya dahilden gelecek herhangi bir teşvik sancak Türklerini
toplu halde Türklük lehinde hareketten başka bir yola sevkedemez.
Beklediğimiz fırsat zuhur etti. 1935 senesinde Fransızların Suriye
ve Lübnan’daki mandaları ahden nihayet bulacaktı. Buna dair man­
dater makamların deklerasyonlan, Suriyelilerin talepleri ve aralarında
bir ittifak muahedesi yapılması fikri, Suriye’de V atanî Partisi ile hükü­
met taraftarları arasındaki mücadeleler günün havadisi olarak bize
aksediyordu. Fransız idarecileri sancak mebuslarına Suriye’nin siyasî
durumunda mühim rol oynatmak istemiş olsalar gerek ki, bunlardan
ikisi, Suriye hükümetinde vezaret mevkiine getirildi. Sancak dahi­
linde de mebus, memur ve gayri T ürk unsurlardan müteşekkil
Suriye Vahdeti namı altında bir teşekkül kuruldu. Aralannda hem
Suriye V atanî Partisine, hem de hükümet partisine mensup olan
kimseler bulunuyordu. Y alnız Türklere karşı bir cephe halindey­
diler. Suriye siyasî mukadderatının görüşüleceği esnada sancağın,
otonomisi nazan itibara alınmak şartiyle, Suriye ile aym mukadde­
rata bağlı kalmasını temin yolunda mazbatalar telgraflar, yağdırıyor­
lardı. Bir gün İskenderun’da delege Durieux bize dostane bir haber
gönderdi: “ Suriye siyasî mukadderatımn halledilmek üzere bulun­
duğu şu sırada Türklerin hukukunun kaybolmaması için, onlann da
24 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ?

sancak otonomisini teyid edecek talep ve müracaatlarda bulunmalan

lâzımdır.”
Bir zamandanberi Türklerin hariçten ve dahilden vaki olan
teşviklere aldırış etmemeleri, hükümet mehafilinde endişe uyandırmış
olmalı ki, şimdi doğrudan doğruya Türklere dostluk taarruzu yapı­
yorlardı. Aynı zamanda yüz elliliklerden biri, arkadaşımız V edîi K ara-
bay’a şu teklifi yapmıştı; “ Suriye’nin mukadderatı değişmek üzeredir.
K ürt Dağından size istediğiniz kadar imza toplarım; bunlarla ve
sizin imzanızla istediğiniz şekilde — ne kadar mufassal olursa ücretini
ben vereceğim— K ürt Dağı da dahil olmak üzere, İskenderun’ un oto­
nomisi lehinde Cemiyet-i Akvam ’a telgraflar verelim.”
Yine bu günlerde Abdülgani Türkmen ile ben Antakya’da hükü­
met konağına dâvet edildik. Mesalih-i hassa zabiti tarafından samimî
dostluk sözleriyle karşılandık. Zabit, Durieux’un selâmlarını tebliğden
sonra onun, İskenderun sancağı sıhhiye reisliğini kabul etmemi rica
ettiğini bildirdi. Dostluk izharına teşekkür etmekle beraber teklif­
lerine menfi cevap verdik.
H alep’te bulunan 150 liklerden bir ikisinin Ankara’ya habercilik
yaptıklarını işitmiştik. Bunlar, millî dâvamızda bize m uhalif olanların
sırf şahsî ve ailevî husumetler yüzünden m uhalif kaldıklarına dair
Ankara’da birkaç resmî zata da kanaat vermişlerdi. Halbuki mu­
halif olarak karşımıza dikilenlerle şahsî ve ailevî iyi dostluklarımız,
münasebetlerimiz bulunduğu, hele ben, aramızda kendileri ile hoş­
nutsuzluk dahi olmayan kimselerle pek samimî arkadaşlık ettiğim
halde, sırf millî dâvamızı benimsemeyip onun aleyhine hareket ettikle­
rinden, siyasî sahada onlardan ayrılmış, birbirimize hasım kesilmiştik.
Dâvamızın başarısı için yalnız Anavatan’a güvendiğimizden ora­
dan işaret olmadıkça Cemiyet-i Akvam ’a müracaatı muvafik görmedik.
Böyle bir kararla Ankara’ya geldim. Eski: Halep konsolosu Celâl
Mengillibörü’nün tavassutu ile ancak hâriciyede birinci daire umum
müdürü ile görüşebildim. Ankara’da hükümet makamları ile selâ-
hiyetli resmî şahıslarla henüz temas edemiyorduk. Sadra şifa verecek
hiçbir cevap alamadan Antakya’ya döndüm. 15 günlük seyahatim
esnasında Suriye’nin tam müstakil devlet olarak Fransa ile ittifak
muahedesi yapacağı rivayetleri çıkmıştı. Paris’te intişar eden Inrant-
sigent gazetesinin başmuharriri o günlerde Antakya’ya gelmişti.
Benden mülâkat istedi. Evime geldi, uzun boylu konuştuk, Habeşis­
 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ? 25

tan harbini yakından takip etmek üzere Başvekil Laval tarafından

gönderildiğini, yolda Suriye’ye uğrayarak Arap liderleriyle görüş­
tüğünü, şimdi de sancaktaki Türklerin dâvalarını öğrenmek istediğini
söyledi. Birkaç sual sordu. Hulâsaten şu cevapları verdim: “ Biz evvelâ
anavatanımız Türkiye’ye kavuşmak isteriz. Buna muvaffak olamaz­
sak, Suriye’den tamamen ayrı, müstakil bir hükümet şeklinde yaşamak
azmindeyiz. Bu takdirde Fransa bize süt nine vazifesini görebilir.”
Bir hafta sonra İstanbul’da çıkan Son Posta gazetesi “ İskende­
run’dan yükselen bir ses” serlevhasiyle bu söylediklerimi, Intransigent
gazetesinden naklen yazmıştı.

AN KAR A İLE GENİŞ TEMASLAR

Bugünlerde Adana’dan bir mektup aldık. “ İcabında kaç kişi ile

dağa çıkabilirsiniz” diye bir sual vardı. Komitemizde uzun boylu
münakaşadan sonra silâh ve malzeme temin edilmek şartiyle 15.000
kişilik bir kuvvet çıkarabileceğimizi tahmin ettik. Ancak bu sualin
niçin sorulduğunu öğrenmek, ciddî bir vaziyet varsa hazırlıklara
başlamak, yoksa hiç olmazsa Suriye’deki son vaziyeti Cumhuriyet
Hükümetine bildirerek müdahale istemek karariyle. Adana ve Anka­
ra’ya gitmeye lüzum gördük. Samih Azm i Ezer Halep yoluyla, ben
de İskenderun tarikiyle hareket ettik. Adana’da bize mektubu millî
emniyet müfettişi Maşuk yazmıştı. Mektubu sırf malûmat edinmek
için yazdığını söyledi. Bununla beraber o, Suriye’deki vaziyeti Anka­
ra’ya arzetmek hususunda bizimle mutabık kaldı ve Ankara’ daki şef­
lerine yazdı. Aynı zamanda Halep yoluyla gelen arkadaşım da Halep
konsolosluğumuza vaziyeti bildirerek bunun Ankara’ya yazılmasını
rica etmişti. Ben de Tayfur Sökmen’e telgrafla geleceğimizi bildirdim.
Ankara’da Dahiliye Vekili Şükrü K aya bizi kabul etti. Intransi-
gent gazetesi müdürü ile mülakatımı neşretmiş olan Son Posta gaze­
tesi önünde duruyordu. Niçin geldiğimizi, ne istediğimizi sordu.
Suriye’deki siyasî vaziyet hakkında izahlarımızı dinledikten sonra
“ Bu gazetedeki mülâkatı sen mi yaptın? Bunları aynen böyle mi
söyledin? Benim şahsî görüşüme ve kanaatime göre bu dâva, şu mü-
lâkattaki çerçeve dahilinde ele alınabilir. Şimdilik bundan fazla
bir şey istememeli. Siz evvelâ Başvekil İsmet Paşa ile görüşmelisiniz.
Ben kendilerine söylerim. K abul edecekleri zamam size bildiririm”
dediler. Teşekkürle ayrıldık. İsmet Paşa’ya bir hey’et halinde gitmek
üzere hazırlandık. Dört kişilik heyetimizi (Samih Azmi, İnayet
a6 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ?

Mürsei, Tayfur Sökmen ve ben) iki gün sonra ismet Paşa Başve­
kâlette kabul ettiler. Sancak’taki Türklerin ve diğer unsurlarm nüfus
adedini, siyasî, İçtimaî ve İktisadî vaziyetlerini, hissiyatlarmı, ideallerini,
oradaki idare şekillerini, Türk dilinin resmiyetteki mevkiini, Suriye’­
nin ahvalini, şimdiye kadar bizim mmtıkada geçen mühim hâdise­
leri, nasıl çalıştığımızı birer birer sordular. Verdiğimiz cevaplar ara­
sında Sancak Türklerinin hissiyatına misal olarak iki gözü kör
ihtiyar köylünün Gaziantep valisi A k if’e söylediği “ Onu göremez­
sem Paşaımn kokusunu da mı alamam” sözlerini İsmet Paşa’ya arz
edince, Paşa heyecan duydu, cebinden mendilini çıkardı. Göz yaş­
larını sildi ve bize “ Sizi elbette kurtaracağız. Y a bu gün, ya yarın”
diyerek şunları ilâve etti:
“ Memlekete dönün, orada çalışın. Dâvanın ağırlığı sizin omuz­
larınızdadır. Biz size yardım edeceğiz. Şahıslarınızı Fransızlara ta­
nıtın. Sîzler, yahut teşekkülünüz Türk cemaati namına onlara muha­
tap olunuz. Bize, buradaki bir arkadaşınız vasıtasiyle her şeyi yazıp
bildiriniz. Şimdi Atatürk’e gideceğim. Sizden duyduklarımı söyle­
yeceğim. Kendileri ile konuştuktan sonra bir karar veririz. Yalnız
isticâl etmiyelim. Önümüzde henüz Boğazlar meselesi var. Siz yürü­
düğünüz yolda devam edin. Herşeyi icabına göre idare edin. Bizden
işaret bekleyin.” Başvekil İsmet Paşa’nın 1,5 saat kadar bizimle meşgul
olmaları bizi o derece teshir etti ki, hepimiz ümit kesildik. Oradan
doğruca Mareşal Fevzi Paşa’nın ziyaretlerine gittik. Mareşal da şu
kıymetli sözleri söylediler :
“ İş bize kalırsa kolayca hallederiz. Hükümetle görüşmeli. Um um î
siyasette ufukta karabulutlar dolaşıyorsa da şimdilik bir harp çıka­
cağını tahmin etmiyorum, fakat hakların istenileceği zamandır.”
dediler.
Atatürk’e, vaktiyle Adana’da söylemiş olduklan “ 40 asırlık Türk
yurdu düşman elinde esir kalamaz” müjdesinin tahakkukunu bekle­
diğimizi, davamızın hallini rica etmek üzere, Ankara’ya hey’ et halinde
geldiğimizi telgrafla arz ettik. Ertesi gün Riyaseticumhur Um um î
K âtibi Haşan R ıza Soyak bizi istasyondaki dairelerine davet etti ve
şunları anlattı :
“ Bu gece yukarıda Atatürk, İnönü, Mareşal sizin müracaatınızı
görüştüler. Fransızlar nezdinde ve Cemiyet-i Akvam ’da icap eden
diplomatik teşebbüsleri Hükümet yapacaktır. Size, şimdilik Fransız
mandası altında Suriye’den ayn, müstakil bir devlet kurdurmağa
 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ?

çalışacağız. Dâvanın çıkar yolu budur. Memleketinize dönünüz. Bu

esaslar dahilinde çalışmanıza devam ediniz. Bize her şeyi yazınız
ve bizden işaret almadıkça kımıldamayınız.’’
Antakya’ya döndük. Ankara’daki temaslarımızdan yalnız ko­
mite arkadaşlarımıza malûmat verdik.

SU râYE TARAFTARLARININ TELÂŞLARI

Antakya’da hemen toplanarak şu kararı aldık : “ Suriye’nin kan-

şıkhğına ve bizi tahrik edici hareketlerine rağmen mıntıkamızda bu
güne kadar takip ettiğimiz siyasete devam edeceğiz. Bundan sonra
bu siyaseti değiştirmek hakkını artık kendimizde görmeyeceğiz. Ana*
vatan’dan alacağımız emir ve işaretle hareket edeceğiz.”
Fransızlarla aramız iyi gidiyordu. Suriye’de arbedeler vuku-
bulduğu halde İskenderun Sancağında tam bir sükûnet hüküm sürü­
yordu. Suriye’den gelen Arap izcilerinin Antakya’da yapmak iste­
dikleri nümayişe Fransız polisi mâni oldu.
Bizlerden bir şey sızmadığı için Fransız makamlarına havadis
yetiştiremeyen muhbir-i sadıklarda telâş başlamıştı. Bunlar aramıza
sokulmağa ve Suriye’deki cereyanlara bu derecede lâkayt kaldığımı­
zın mânasını anlamağa çalışıyorlardı. Fransızlarla aramızın iyi git­
mesine hiç tahammül edemeyenler için bu vaziyet ne vakte kadar
devam edecekti? Bunu mutat entrikalarla bozmak lâzım değil miydi?
Bir gece Antakya’da sarhoşluk yüzünden bir Suriye askeri ile bir
sivil arasında vukua gelen adi kavga asker ve sivil çarpışması şeklinde
izam edildi. Gece yarısı memlekette ânî bir heyecan oldu. Zabıta
vaziyete hâkim olamadı. Kışlaya doğru akın oldu. Kışlaya taşlar
atıldı. “ Bastil de böyle zaptedildi” sesleri işitildi. V akayı bastırmak
için araya giren komite arkadaşlarımızdan birini, açıkgöz propa­
gandacılar müşevvik göstererek “ V edîi M ünir de önde, dönmeyin
takip edin” diye bağırmışlardı. Bereket versin Vedîi Münir ve bir
iki arkadaşın gayretleriyle vaka çabuk bastınidı. Fakat akabinde
kışladaki Suriyeli zabitler, Fransız kumandanına, bütün suçu sivil
Türklerin üzerine atarak askerin bu harekete tahammül edemiye-
ceğini, mütecasirler cezalandırılmazsa kendilerinin bizzat intikam
alacaklannı söylemişler.
Delege Durieux sivil mahkemelerde suçlu zannedilenlerin muha­
kemesini emretmişti. Suriye zabitleri buna kızarak suçlu gördükleri
28 H A T A Y N A SIL K U R T U L D U ?

kimseleri bizzat yakalayıp dayakla kışlaya, oradan da Beyrut askerî

divanı harbine yolladılar. Türkler ile Suriyeli askerler arasında ger­
ginlik başladı. Fransız sivil otoritesi askerî otoritenin hareketlerine
güya mâni olamıyormuş gibi göründü. Memlekette, aşağıda gösterilen
çeşitli otoritelerin varlığı m alûm du: Suriye Hükümeti, Suriye Zabi-
tesi, Suriye Mahkemesi, Muhtelit Mahkeme, Fransız Emniyeti, Fran­
sız Polisi, Suriye askerleri, Mesalih-i Hassa servisleri ve bunların emir­
lerindeki milis kuvvetleri vardı. Ancak ciddî bir müdahale ile Fransız
delegesi hepsini susturabilirdi. Delegeye giderek tevkiflere son veril­
mesini istedik, iki gün sonra kışla kumandanı binbaşı Abdullah bana ■
geldi. Aram ızda bu gibi görüşmelerin devam etmesiyle gergin havaya
nihayet verilebileceğini söyledi. Bu hareketi memnunlukla karşıladık.
Antakya Belediyesinin, dükkânlara ve mağazalara, isim ve
sanat gösteren levhalar asılmasına dair kararı üzerine, Türkler kırmızı
zemin üzerine beyaz yazılı, Araplar yeşil, Hıristiyanlar ve Ermeniler de
siyah levhalar koydular. Çarşı ve dükkânlarda Türk bayrağı, Türk
büyüklerinin resimleri görüldüğü gibi, Arap ve Hıristiyan mahallelerin­
de de Suriye ve Arap işaretleri göze çarpmağa, lisede Türk ve Arap ta­
lebeleri arasında kavgalar çıkmağa başladı. Türklerin asabiyetini,
hissiyatını tahrik eden vakalar çoğaldı. V akti gelmeden Türkler tara­
fından bir harekete kalkışılması, bunu şiddetle bastırarak Türk ma­
neviyatını kırma plânı takip edilmekte olduğu hatıra geliyordu.

TÜRKİYE HtİKÜMETİ D A V A YI ELE ALIYO R

Suriye’de istiklâl için gürültü ve patırtılar artmıştı. Fransa’nın

Suriye üzerindeki mandası 1935 senesinde nihayet bulacaktı. Suriye
Devleti namına murahhas bir heyetin, Paris’te Fransızlarla ittifak
muahedesi yapmak için yola çıkmak üzere olduğunu öğrendik. Biz de
buna muvazi olarak Ankara’ya gitmeğe karar verdik. Toros ekspre­
sinde tesadüfen Suriye heyetiyle aynı günde seyahat ediyorduk. A n ­
kara’da Dahiliye ve Hariciye Velâletlerinde, Paris’te Suriye heyetinin
müzakerelerini alâka ile takip edeceklerini ve intizar halinde kalma­
mızı söylediler. Ankara’dan İstanbul’a gittim. Bir ay geçti; vaziyet
hakkında esaslı malûmat alamamak, İstanbul’ da beklemek bizi sinir­
lendirmişti. Paris’te Suriye müzakereleri aleyhimize netice verdiği tak­
dirde bizlerin cenup hududunda bir yerde toplanarak Antakya, İsken­
derun ve havalisinde isyan çıkarmağa teşebbüs etmemizin gerektiği
 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ? ag

fikrini aramızda konuştuk. Ertesi gün Tayfur Sökmen, selâhiyetli bir

zatla görüştüğünü, şimdilik böyle bir harekete lüzum görülmediğini,
icap ederse ileride düşünüleceğini beyan ettiğini bize haber verdi.
Fransa hükümeti, Türkiye’yi haberdar etmeksizin, Suriye’deki
mandaya nihayet vermek üzere Paris’te Suriyelilerle müzakereye baş­
lamıştı. O rtada mevcut vesaike nazaran, “ bir tarafta Türkiye’nin diğer
tarafta Fransa’nın âkit olarak aralarında, İskenderun mıntıkası hak-
b n d a yapmış oldukları mukaveleler ve binnetice Fransa’nın Türkiye’ye
karşı bazı taahhüdleri vardı. Türkiye’nin muvafakati olmaksızın
Fransa’nın mevcut taahhütleri üçüncü bir otoriteye devretmeğe hakkı
olamazdı.” Bu itibarla 1936 eylülünde Hariciye Vekili Doktor Tevfik
Rüştü Aras’ın riyasetindeki heyet Milletler Cemiyeti toplantısına
giderken, Sirkeci istasyonunda Hariciye Vekili’nin gazetecilere beya­
natı ve bunu müteakip günlerde “ Cenevre’de Milletler Cemiyeti K on­
seyinde Fransa - Suriye anlaşmasına Türkiye’nin alâkasız kalamıya-
cağına dair sözleriyle, 2 Ekim 1936 tarihinde Milletler Cemiyeti
Umum î Heyetinde Türk murahhaslanndan biri olarak Dahiliye
Vekili Şükrü K a ya ’nın, Türkiye’nin cenub-i garbisinde yapılmak
üzere olan değişikliği hayatî menfaatleri dolayısiyle, Türkiye’nin
öğrenmek istediğini ve meselenin ehemmiyetine Milletler Cemiyetinin
ve Fransa hükümetinin nazan dikkatini celp eylediğini” bildirmesi,
Türkiye Cumhuriyet hükümetinin dâvayı ele almış olduğunu gösteri­
yordu. Bundan sonra da Türkiye’nin Fransa hükümetine verdiği
notalarla meseleyi diplomatik yolda ve hukukî sahada halletmek
arzusunda bulunduğu açıklanmıştı.
Paris’teki Suriye müzakereleri bir ittifakname imzalanmasiyle
neticelendi. Suriye heyeti avdetlerini Türkiye yoluyla yaptılar. İstan­
bul’a geldiklerinde heyet reisi Haşim Atası’nın Türk gazetelerine be­
yanatı üzerine Türk gazeteleri hep birden fırtına kopardı. Suriye heye­
tini, Hariciye V ekil Vekili Şükrü Saraçoğlu’nun Park O tel’de kabul
edeceğini işittik. Biz de bir heyet halinde (Ben, Tayfur Sökmen, Selim
Çelenk, Öm er Türkmenelli) Park O tel’e giderek kabul edilmemizi
istedik. Suriye heyeti çıkarken biz girdik. Saraçoğlu’ndan, evvelâ
resmî bir lisanla, dâvamızı Cumhuriyet Hükümetinin takip ve intaç
etmesini rica ettik. Saraçoğlu: “ Hariciye Vekil Vekili sıfatıyle size şimdi
hiçbir vaadde bulunamam. Hükümetle icap eden şeyleri kararlaştı­
rırız. Fakat Saraçoğlu Şükrü olarak sizinle herşeyi konuşahm” dedi.
“ Anavatanın selâmeti namına on yedi senedenberi esaret hayatına
30 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ?

tahammül ettik. Suriye siyasî mukadderatınm hukuken ve ahden

değişeceği şu sırada eğer Türkiye Cumhuriyet hükümeti bizi kurtar­
mağa çahşmazsa, dâvamızı kendimiz halletmek yolunu tutacağız,
îcap ederse hepimiz öleceğiz. Fakat şuna eminiz ki, biz hududun öbür
tarafında mevcudiyetimizi tehlikeye koyarak silâh patlatınca sizler de
burada rahat duramazsınız, oraya koşar gelirsiniz” dedik. Bu sözler
üzerine Saraçoğlu birden ayağa kalktı ve elimi elleri arasında sıkarak:
“ Arkadaş, kurtulacağınıza şimdi inandım. Sizi bu imanınızdan,
azminizden dolayı takdir ederim. Fakat sakın böyle bir harekete ken­
diliğinizden karar vermeyin. Hükümet elbette sizi düşünecektir” dedi.
Ertesi gün İstanbul gazeteleri Hariciye V ekil Vekilinin Suriye heyetini
kabulünü müteakip İskenderun sancağı heyetini de kabul ettiğini
yazdılar. Dâvartnz artık resmî sahada ilerilemek yolunu tutmuştu.
Cenevre’de Hariciye Vekili Tevfik Rüştü Aras’m, İskenderun’un
istiklâli hakkmdaki talebimizi Fransa’ya resmen bildirmiş olduğunu
gazetelerde okuduk. Büyük M illet Meclisinde Atatürk, senelik nutkun­
da: “ Bu sırada memleketimizi gece gündüz meşgul eden büyük bir
mesele, hakikî sahibi öz T ürk olan Antakya, İskenderun ve havalisinin
mukadderatıdır. Bunun üzerinde ciddiyet ve katiyetle durmağa
rneçburuz” demişlerdi. Avrupa gazetelerinde de İskenderun sanca­
ğına ve T ürk talebine müteallik yazılar çıktı.

İH TİLÂL HAREKETLERİ BAŞLIYOR

Suriye’de yeni ittifak muahedesi mucibince müstakil Suriye

devleti için mebus seçimi yapılacağı ilân edildi. Arkadaşlarımıza
seçime katiyen iştirak etmemelerini ve alâka göstermemelerini bil­
dirdik. Bir gün beni Ankara’ya acele çağırdılar. Tayfur Sökmen’le
beraber Emniyet Um um M üdürü Şükrü Sökmensüer’in dairesine
gittik. Dâvam ızla pek alâkadar olan bu zat bana şunlan sö yled i:
“ Atatürk’ün Büyük M illet Meclisindeki nutuklarının Sancak’ta nasıl
akisler yarattığını bildirmek üzere, hemen oraya hareket etmelisiniz” .
“ Y alnız nutkun akisleri ve tesirleri matlup ise bunun için oraya
kadar gitmeme lüzum yok. Oradaki arkadaşlanmızdan öğrenebiliriz.
Eğer mabadi gelecek bir ihtilâl hareketi isteniyorsa gideyim. Bu tak­
dirde nasü yardım yapılacaktır” demem üzerine bunları “ Vekille
görüşünüz” cevabını verdi. Dahiliye vekili Şükrü K aya, henüz maka­
mına gelmemişti, otele döndük. Biraz sonra K âtib-i Um um î Haşan
 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ? 31

R ıza Soyak, otele geldi. Kendisiyle görüşürken evvelki akşam Atatürk’­

ün çok hiddetlendiğini: “ Antakya, İskenderun için bana nutuk söy­
lettiniz, Fakat ortada birşey yok” diye etrafındakilere çıkıştığını, bunun
için oraya giderek bir hareket yaratm ak icapettiğini söyledi. Fiilî
yardım ve müdahale yapılmasını rica ettim. Haşan R ıza Soyak:
“ Dahiliye Vekili ile görüştüğünüzde etraflıca konuşarak size yapabi­
lecekleri yardımın şeklini tesbit edin. Evvelâ Suriye intihabına iştirak
etmemek suretiyle başkaldırma vaziyeti ihdas edin. Bundan sonra
bakalım cereyan neler gösterir. Ona göre hareket ederiz” diyerek iyi
yolculuklar ve muvafifakıyetler ternennisiyle aynidı. O gün saat 4’de
Dahiliye Vekili bizi kabul etti: “ Git vaziyete hâkim ol, bizim mute­
medimiz olarak icap eden şekilde hareket et. Bizimle daima muha­
berede bulun, yazacakların ne olursa olsun şahsen bana yaz. Gece
gündüz en seri vasıtayla beni bulacaktır” direktifini verdi.
Halep istikametinde giden tren o gün saat 6’da hareket edecekti,
istasyonda Celâl Selçuk’un benimle beraber gideceğini öğrendim.
Toprakkale’de Celâl Halep yoluyla ben de Dörtyol tarikiyle gitmek
üzere ayrıldık. Dörtyol’da vazifeli arkadaşlarıma gelişimin sebebini
anlattım. Hudutta Aktepe nahiyesinde iskân edilmiş olan bir kürt
aşiretinin reisi K oço’nun kendilerine müracaatla Türkiye’den af
dilediğini ve Suriyeliler aleyhinde emrimizde çalışacağını, bu teklifi
bağlı oldukları Adana servisine bildirdiklerini, cevap beklemekte
olduklannı söylediler. Mesaim dahiline girecek bir mevzu olduğu
için keyfiyeti Dörtyol kaymakamı vasıtasiyle şifre ile Dahiliye Vekiline
bildirdik. Bu münasebetle geceyi Dörtyol’da geçirdim. Ertesi gün
akşama kadar cevabı bekledik. Tren saati geldiğinden cevabı almadan
Dörtyol’dan ayrıldım. Geç vakit İskenderun’ a yetiştim. İstasyon’da
polis pasaportumu aldı. Şahıslarını tanıdığım sivil polisler beni otel ve
lokantada takip ettiler. Lokantada iki dostum beni görünce yanıma
gelip: “ Şimdi Durieux’nun evinde briç oynuyorduk. İskenderun’a
geldiğini telefonla bildirdiler. Antakya’da vaziyet iyi değildir. İki gün
sonra intihap var. Bir kısım arkadaşlannızı Antakya’dan uzaklaştır­
dılar. Sen de birkaç gün Antakya’ya gitme” dedi.
Bu sözlerden canım sıkıldı. Kafam da birtakım şüpheler uyandı.
En iyisi bu gece bir yolunu bulup delege Durieu* ile görüşmek, buraya
gelişimin sebebini maskeleyerek vaziyeti anlamak olacaktı. Beni
delege ile hemen görüştürmelerini bu zatlardan rica ettim. Biraz
sonra delegenin, beni evinde kabul edeceği cevabım getirdiler. Saat
32 H A T A Y N A S IL K U R T U L D U ?

8 de, holdeki yemek masasının etrafında oturan M adam ve Matmazel

Durieux beni nezaketle karşıladılar, misafir odasına aldılar. îstihza
ile karışık tebessümü andıran bir çehre ile Durieux birkaç aydan beri
sancakta bulunmadığını, bu müddet zarfında burada epeyi değişiklikler
olduğunu, şimdi de intihap dolayısiyle Antakya’da yanlış hareketleri
yüzünden arkadaşlanmm bazılarını Halep ve Humus’a göndermek
mecburiyetinde kaldıklarını, Antakya’da yerli bir T ürk hakime
Türkler tarafından dayak atıldığını, buna benim esef edeceğimi zan­
nettiğini söyledi. Gönderilen arkadaşlarımın isimlerini okudu: Samih
Azmi, V edii Karabay, Selim Çelenk, Rasih Bensa, K adri Mursel.
“ Bu havadisleri sizden öğreniyorum. Sizinle Türkler arasında
ihtilâf olmasına esef duydum. İstanbul’dan hususî işlerim için geldim.
Sizden burada doktorluk yapmış olduğuma dair bir vesika alıp
Halep’te Türk Konsolosuna tasdik ettireceğim. Burayı terketmeğe
karar verdiğim için buranın havadisleri artık beni fazla meşgul etmi­
yor” tarzında idarei kelâm ettim.
“ Size vesikayı yarın sabah vereyim. Bir iki gün için burada bulun­
mayacağım. Belki siz de hemen İstanbul’a dönersiniz. Eğer birkaç
gün kalmak isterseniz otelde rahat edemiyeceğinizden sizi evimize
misafir edelim.” Madam Durieux’e de hitap ederek “ Dr. hemen
İstanbul’a dönecekmiş. Ne yazık. Burada kalsaydı Türklerle olan
anlaşmazlığı kendisiyle hallederdik” dedi. “ Niçin siz bu anlaşmaz­
lıklara sebebiyet veriyorsunuz. Türklerin dâvası malûm, sancağın
istiklâlini istiyorlar. Siz de buna taraftar olmalısımz” demem üzerine
şunları söyledi: “ Aziz doktorum. Ben Türk muhibbi olduğum halde
siz Türkler beni anlayamadınız. İstanbul gazeteleri, bahusus Cum hu­
riyet gazetesi aleyhimde yazılar neşrediyor. Şimdi intihap münasebe­
tiyle isyankâr vaziyet almışsınız. Cemiyet-i Akvam ’dan istiyeceğiniz
şeyleri bizden istiyorsunuz.”
“ Evet amma siz de mandater sıfatiyle Türk hukukunu tammış­
sınız. Bunu tatbikatta da göstermelisiniz” dedim. Durieux” nedir
tatbik etmediğimiz? Mekteplerinizde Türkçe ders okunuyor, hükümet
muamelâtında Türkçe iş görülüyor. Fakat siz Suriye camiasında,
Suriye kanunlariyle mukayyet olduğunuzu unutarak başka bir devlet
olan Türkiye hesabına çalışıyorsunuz. Buradan yazılan yanlış haberlere
Türkiye de inamyor. Bunlar T ü rk-F ran sız dostluğunu müteessir
etmez mi? Bugün arkadaşlarınızdan bazılarını uzaklaşturmak mec­
buriyetinde kaldım. Belki yann daha geniş mikyasta gönderirim,
 HATAY N A S IL KURTULDU? 33

veya tevkifler yapmak mecburiyetinde kahrım. Bunlar benim kaba­

hatim m i?” sözlerini sarfetti.
Bu mülâkattan bence dikkate değer şu neticeler çıkıyordu : ı —
Türkiye’ye dönmemin ihsas edilmiş olduğu, 2 — Arkadaşlarımın
maruz kaldıkları muamele ile beni tehdit etmek istedikleri, 3 — San­
cak meselesinde Türklerin taleplerini yerine getirmiyecekleri.
Gece bir iki arkadaşı görerek bunlardan malûmat almağa çalış­
tım. Jandarmaların yollan tuttuklarını, kışladan askerlerin kamyon­
larla meçhul semtlere gönderildiğini, A kteçe’ye K oço’yu görmeğe
giden arkadaşımız Bostan M ercan’la beraberindeki K olcu Edip’in jan­
darmalar tarafından yakalandığını, Edip’in tevkif edildiğini, Bostan
M ercan’m kahvesinin basılarak Türkiye’den gelen birinin arandığını
ve Türklerin intihaba iştirak etmiyeceklerini öğrendim. Ben Dörtyol’­
dan ayrıldıktan sonra Ankara’dan cevap gelmiş, bana yetiştirilmesi
için İskenderun’da Bostan M ercan’a göndermişler. O da, beni görme­
den haberi K oço’ya yetiştirmeye isticâl etmiş. Ertesi sabah erkenden
otele gelen arkadaşlarımız benimle Celâl Selçuk’un hususî maksatla
geldiğimizi, Celâl’in Reyhanlı ve Antakya’da bunu alenen söyle­
diğini, intihaba iştirak edilmemesi için çalışacağımızı, bir iki muhalifi
görerek tehdit eylediğini anlattılar. T am o esnada otele doğru gelmekte
olan Celâl Selçuk’u polisler yakalayarak hükümet konağına doğru
götürdüler. Bunun mahiyetini anlamak üzere otelden çıkıp hükümete
doğru giderken bir polis dün akşam istasyonda alınan pasaportumu
iade etti. Bana sorulmaksızm çıkış vizesi yapılmıştı. Antakya ile
telefonla konuşmak istedim. Telefon dairesinde kimi istiyorsam onu
Antakya’da resmî bir daireye çağıracaklarını, başka suretle konuşmak
mümkün olmayacağını bildirdiler. T elgraf çekmeği düşündüm.
Telgrafımın delegasyon tarafından vize edilmedikçe çekilemeyeceğini
beyan ettiler. G üya bu tedbirler umumî olarak intihap için ahnmıştı.

D Ö RTYO L’ D A TOPLANMA

İskenderun’da bu suretle göz hapsine alındığımı görerek Dörtyol’a

dönme kararını verdim. Antakya’da vaziyetin idare edilmesini, Dört­
yol’da bizimle temas ve muhabereye geçilmesini Abdülgani Türk­
men’e yazıp mektubu da İskenderun’daki arkadaşlara bıraktım. Otel­
den istasyona geldim. Trenin hareketine kadar polis komseri eski
bir mektep arkadaşım Lütfi, polis müfettişi Agop’la beraber güya
34 HATAY N A S IL KURTULDU?

beni dostçasına teşyi ettiler. Bunu görenler polis nezaretinde Türki­

ye’ye geri çevrildiğimi tahmin etmişlerdir. Dörtyol’a geldim. Vaziyeti
telgrafla Ankara’ya bildirdim. O gün akşam T ayfur Sökmen de
Dörtyol’a geldi. Antakya ve İskenderun’dan kaçak yollardan gelen
birkaç arkadaş, hudut harici edilen Celâl Selçuk bize iltihak ettiler.
Türklerin intihaba iştirak etmemek için şimdiden evlerinden çıkma­
maya başladıkları, alınan fevkalâde askerî tedbirler, İskenderun’da
maruz kaldığımız muamelenin akraba ve dostlar arasında infial
uyandırması, Gelâl’in tevkifi, bazı arkadaşların sürgün edilmiş olması
gibi olaylar hep bir araya gelince umumî bir heyecanın başlangıcı
kendiliğinden hasıl olmuştu. Bunu ilân ve istismar etmek gerekti.
V aziyeti Anadolu Ajansı’nın ve Türkiye gazetelerinin neşretmeleri
umumî efkârda, bahusus bizim mıntıkada heyecanı arttırdı.
Antakya’da Türklerle Fransız ve Suriye otoriteleri arasında tam
gerginlik başlamıştı. İntihaba iştirak etmiyenlerden hapsedilenlerin,
muhtelif sebeplerle tazyike uğrayanların sayısı çoğalmıştı. Müfredatı
ile bize gelen malûmata göre Antakya’da halkın yüzde 95’i, diğer
kazalarda da kahir ekseriyet intihaba iştirak etmemişlerdi.
Hududa iltica edenler ve civar şehirlerden gelen hemşerilerle
Dörtyol’da epeyce kalabalık bir gurup teşkil ediyorduk. Her şey derhal
telgrafla Ankara’ya Dahüiye Vekâletine bildiriliyordu. Biz de ce­
nuptan gece gündüz muntazam haberler alıyorduk. Dörtyol’da parti
kanaliyle bize verilen ziyafete sivil ve askerî zevat da iştirak etmişti.
Dörtyol halkının ve etraf köylülerinin de iştirakiyle büyük bir ka­
labalık, bu ziyafeti âdeta bir gece mitingi haline getirmişti. Davul­
lar, zurnalar, nutuklarla toplantı H atay istiklâlinin başlangıcı oldu.
Türk gazeteleri hep bir ağızdan buna dair yazılar, büyük başlıklarla
haberler neşretmeye başladılar. Bazı gazetelerin hususî muhabirleri
Dörtyol’a geldiler. Sürgüne gönderilen arkadaşlarıımz Ankara’nın
müdahalesi ile serbest bırakıldıklanndan aramıza katıldılar.
Antakya’ya yazdığımız mektupları artık Halk Partisi Başkanı Ab-
dülgani Türkmen adına yolluyorduk. Oradan gelen yazılar da hep bu
imza ile gönderiliyordu. Bu suretle muhabere yalmz parti ile ve mun­
tazam şekilde temin edilmişti, intihap hezimetinin acısını çıkarmak
için Fransız ve Suriyeli memurlar, Türklere fena muamele yapmakta
ileri gittiklerinden mahallî otoriteler ile Türkler arasında müessif
vakalar başlamıştı. Atatürk’e şu telgrafı çektik:
 HATAY NASIL KURTULDU ? 35

“ Zulmün, tazyikin ve her şeyin sarsamadığı inan ve imanla kurtuluş­

larım bekleyen H atay Türkleri ulu önder Atatürk’ün tarihî vaadlerine
ve K am utay’ daki işaretlerine sığınarak resmî kuvvet ve şiddet karşısın­
da Suriye intihabına iştirak etmediler. Buna mukabil Fransız ida­
recilerinin ve Suriye hükümetinin yapmakta oldukları tazyik Hatayh-
ları bir kat daha heyecana düşürdü. Son haddine ve tahammül edil­
mez bir dereceye varan heyecanı büyük kurtarıcı Atatürk’ün ayak­
larına kapanarak arzetmeyi Hataylılar bize şerefli vazife olarak
emanet ettiler” .

Ha t a y ’ d a kan li h â d is e l e r

Bir gece İskenderun’ dan, bir tezkere ile şöyle bir haber geldi:
“ Antakya’da halk ve hükümet kuvvetleri çarpıştı. Silâh teatisi devam
ediyor. Tafsilat veremiyeceğim” .
Kanlı vukuat çıkmasını arzu etmiyorduk. Bundan çekinilmesi-
ni daima tavsiye ettik. Hattâ bizden gelip silâh isteyenlere şimdilik
buna lüzum olmadığım, icap ederse Türk ordusunun işi hemen hal­
ledeceği cevabını veriyorduk. Bu muhtasar tezkere cammızı sıktı. Der­
hal hususî posta göndererek malûmat istedik. Sabaha karşı şu tafsilât
geldi: “ Antakya’da köprü başından A d aya doğru giden bir çocuk kafi­
lesine muhaliflerden Mehmet Adalı’mn evinden silâh atılmış, bir iki
çocuk saçma taneleriyle yaralanmış, çocukların feryadlan ve silâh ses­
leri işitilince halk o tarafa doğru hücum etmiş, kalabahk buradan baş­
ka istikamette diğer bir muhalifin evine (Mustafa Kuseyri Evi) doğru
gelmiş ve ev taşlanmıştır. Evden kalabahk üzerine silâh atıldığından
karşılıklı silâh teatisi başlamıştır. Fransız kumandanı zırhlı otomo­
biller, makineli tüfeklerle vaka mahalline gelmiş ve ev sahibi Halep’e
kaçırılmıştır. Bu hâdisede maalesef iki Türk genci şehit olmuştur.”

Ce n e v r e ’ y e o îd İ ş

9 Aralıkta Ankara’ya çağırıldık. Başvekil İsmet Paşa bizi

meclisteki dairelerinde kabul ettiler. Vaziyeti iyi idare ettiğimizi,
bundan memnun kaldıklarım, işi artık Hükümet’in ele aldığım iyi
netice ümit ettiklerim söylediler. Biraz sonra parti genel sekreterlik
makamında Şükrü K aya, bu akşam Cenevre’ye hareket edecek olan
heyetle beraber benim de gideceğimi bildirdi. H ey’et Hariciye Vekili
Tevfik Rüştü Aras’ın riyasetinde murahhsıs olarak Haşan Rıza Soyak,
36 HATAY NASIL K URTULDU?

Numan Menemencioğlu ile müşavirlerden teşekkül etmişti. 15 A ra­

lıkta Cemiyet-i Akvam Konseyi fevkalâde bir toplantıda sancak
meselesini görüşecekti. O gün saat lo ’da Cemiyet-i Akvam bina-
sımn konsey içtimama mahsus salonunun koridorlarında Fransız
murahhaslariyle birlikte başları fesli üç Suriyeli gördük. Biri İsken­
derun M aliye Reisi ve Alevîlerin lideri Haşan Cebbare idi. Bunlar
sancak hakkında çıkardıkları beyannameyi dağıtıyorlardı.

GEMİYET-İ AKVAM ’DA

Konsey toplantısında Dr. Tevfik Rüştü Aras davamızı teşrih etti.

Fransız murahhası ViUenau davanın Cemiyet-i Akvamla aramızda
halli icap eden bir mesele olduğunu ileri sürdü. İkinci gün toplanmak
üzere celse kapandı. Otele geldiğimizde Suriyelilerin beyannamesine
mukabelede bulunmak üzere biz de bir beyanname hazırladık. A n ­
takya, İskenderun ve havalisi Türkleri adına beyannameyi imzaladım.
Aslını Cemiyet-i Akvam kâtib-i umumiliğine, suretini de delegasyon­
lara, Hariciye nezaretlerine gönderdik. Beyannamede Antakya ve İs­
kenderun havalisi Türklerinin istiklâl için millî mücadeleye atıldık­
larım, buradaki Türk ekseriyetinin yıllardanberi maruz kaldığı taz­
yiklere, zulümlere, son defa Suriye intihabına iştirak etmediklerine,
bu yüzden vuku bulan hâdiselere işaret etmiştik. Ertesi gün konsey
toplantısında İsveç murahhası Santler’in raportörlüğü kabul edildi ve
“ Fransa, Türkiye Hükümetlerinin İskenderun Antakya ve havalisi
hakkında ortaya konan meselenin esasının tetkikim konseyin Ocak
içtimama talik etmekte mutabık kaldıklarını müşahede ile her iki
hükümete, bu arada müzakerelerine raportörle sıkı temas ederek
devam etmelerini tavsiye eder” karan alındı. Kararın 3 üncü ve 7 nci
maddelerine tevfikan konsey reisi tarafından üç bitaraf müşahit tâyin
edildi. Türkiye murahhası karara müstenkif kalmıştı. Cenevre’den
Paris’e gittik. Paris’ te hariciye vekili Dr. Aras, Başvekil Leon Blum
ve hariciye nazırı Delbos’la görüştü.

H A TAY ERGİNLİK CEM İYETLERİ

Biz Cenevre’de iken arkadaşlarımız tarafından İstanbul, Dört­

yol ve Mersin’de Hatay Erginlik Cemiyeti şubeleri açılmıştı.
Beni de Dörtyol şubesi reisliğine seçmişlerdi. Tayfur Sökmen şu­
belerin umumî mümessili vazifesini görecekti. Cemiyet, Ankara’da
 HATAY NASIL K URTULDU? 37

H atay Egemenlik Kurum u’na bağlı olacaktı. Matbuatla temas et­

mek için benim bir müddet İstanbul’da kalmam, Dörtyol şubesi­
nin Tayfur Sökmen tarafından idaresi uygun görüldü.
Atatürk’ün intihap etmiş olduğu H atay bayrağı cemiyetin yer­
leştiği binalara hemen asıldı. Atatürk’ün koyduğu H atay adı dil ve
gönüllere yerleşti.

CEM İYET-İ AKVAM MÜŞAHİTLERİ

Cemiyet-i Akvam müşahitleri H atay’a gittiler. H atay’da dava

lehinde büyük gösteriler yapıldı. Fransız idarecileri H atay’da Türk-
lerin resmî bir teşekkülü olmadığını ileri sürmüşlerdi. Bunun üzerine
Halk Partisinin müessislerinin resmen müracaatla partiyi tescil ettir­
meleri icap etti. Artık protesto ve şikâyetler hep parti tarafından
yapılıyor, her şeye parti muhatap oluyordu.

A TATÜ R K ’ ÜN CENUBA DOĞRU SEYAH ATLERİ

Bu sırada Atatürk’ün cenuba doğru seyahatleri ve Eskişehir

mülâkatı her tarafta heyecan uyandırdı. Seyahate çıkılmadan bir gün
evvel İstanbul Valisi Muhittin Üstündağ, Dolmabahçe sarayından
Emniyet Müdürüne telefon ederek benim hemen Ankara’ya hareket
etmemi temin etmelerini söylemişti. Ankara’da doğruca Emniyet
Umum Müdürü Şükrü Sökmensüer’e gittim. Eskişehir’de Haşan
Rıza’ya geldiğimi telefonla haber verdi. Atatürk’ün, H atay’a yürü­
mek üzere yola çıkmış olduğunu, bunun için İsmet Paşa’yı, Fevzi
Paşa’yı, Vekiller H ey’etini Eskişehir’de kendisine mülâki olmak üzere
çağırdıklarım, ordu kumandanı İzzettin Paşa’nm Konya istasyonunda
beklemesini emreylediklerini anlattı. Akşama doğru Atatürk’ün,
Konya üzerinden Kayseri yoluyla Ankara’ya gelecekleri, Hükümet
erkânımn Ankara’ya avdet etmekte oldukları öğrenildi. Gece istas­
yonda Haşan R ıza Soyak yann İktisat Vekili Celâl Bayar’a gitmemi
söyledi. Eskişehir mülakatında H atay’a İktisadî yardım yapılması
görüşülmüştü. ,lktisat Vekili H atay’ın İktisadî durumu ve yapılması
mümkün olan yardım şekilleri hakbnda benden bir rapor istedi.
Müşahitler, H atay’dan dönmüşlerdi. 27 ocak 19 37 tarihinde
Milletler Cemiyeti Konseyinde Santler raporu kabul edildi. Raporun
38 HATAY NASIL KURTULDU ?

esaslan dahilinde bir statü ve anayasa hazırlamak üzere Türkiye,

Fransa, Ingiltere Belçika ve Hollanda hükümetlerinin birer mümes­
silinden mürekkep bir mütehassıslar komitesi teşkil edildi.
Komiteye Türk murahhası tarafından sunulacak projeyi hazırla­
mak üzere Ankara’da Hariciye Vekâletinde Numan Menemencioğlu’-
nun riyasetinde toplanan heyette ben de müşavir olarak bulundum.
20 şubat 19 3 7 ’ de Cenevre’ye tekrar gittik. Mütehassıslar komitesinin
görüşmelerinde müzakerelerin Türk projesi üzerinde cereyan etmesi
kabul edildi. Mehemencioğlu’nun hastalanması dolayısiyle bir ay­
lık fasıla ile müzakereler üç ay sürdü ve neticede H atay statüsü ve
anayasası meydana geldi.

H ATAY STATÜStj V E ANAYASASI

Statü, hulâsaten ŞU esaslar dahilinde umumî hükümler ihtiva

ediyordu: “ Sancağın hudutları 19 3 7 ’de tesbit edilmiş olan kadastro
sınırları olacaktı. Sancak dahilî işlerinde tam istiklâli haiz ayrı bir
varlık teşkil edecekti. Haricî işleri Suriye Devleti tarafından idare
edilecek, gümrük ve para işleri Suriye ile müşterek bir idareye tâbi
tutulacaktı. Statü ve Anayasaya riayeti temin maksadiyle Milletler
Cerniyeti Konseyine bir murakabe tevcih edilecek ve Milletler Cemi­
yeti bu vazife için Sancak’ta mukim Fransız tabiiyetinde bir delege
tâyin edecekti.”
Anayasanın umumî hükümleri “ 27 Ocak 19 37 tarihinden evvel
iktisap edilmiş olan haklarla imtiyazları ve mevcut kanunlarla
nizamnameleri, âmme vazifelerine yapılmış olan tâyinleri tanı­
makla beraber teşriî kuvvet için iki dereceli intihabı ve birinci
derecede müntehiplerin kendilerini, Milletler Cemiyeti namına iş
gören komisyon-i mahsus delegeleri huzurunda, cemaatlerden birine
kaydettirmelerini’ ’ emrediyordu.
îşte bu suretle H atay’da Milletler Cemiyeti marifetiyle intihap
yapılacaktı. İntihapta oy vermeleri için Türkiye’deki H atay doğum­
lular birer birer veya kafile halinde H atay’a sevkedilmeye başlandı.
Fakat intihap heyeti henüz gelmemişti ve intihaba uzun bir zaman
vardı. Tayfur Sökmen, H atay’da arkadaşlarımız arasında istirkap
hisleri yüzünden ihtilâf çıkdıgını söyledi ve bunun bertaraf edilmesi
için behemehal orada bulunmamıza lüzum göstererek benim ve Rasim
Yurtm an’m hemen Antakya’ya gitmemizi istedi. “ Bizim için orada
henüz iş görmek zamanı gelmedi. Vakti gelince elbette gideceğiz”
 HATAY NASIL KURTULDU ? 39

dedikse de Ankara’dan vaki olan tebligat üzerine İstanbul’dan ayrıldık.

İstanbul’da iken Dörtyol Erginlik Cemiyeti kanaliyle Antakya ve
İskenderun’da Alevîlerden 15.000 kişinin intihapta Türk listesine rey
vermelerinin temin edildiğini, keyfiyetin Ankara’y a bildirilmiş oldu­
ğunu Tayfur Sökmen’den işittik. Bu haberin ciddî bir mahiyet taşıma­
dığını, bu ,yolda yapılan mesainin heder olacağını iddia ettik. Fakat
bu işler Dahiliye Vekâleti kanaliyle ve Dörtyol Erginlik Cemiyeti
vasıtasiyle cereyan etmekte olduğundan bizim sözlerimiz nazarı dik­
kate alınmıyordu. Yalnız Numan Menemencioğlu mütalâamıza iltihak
etti. H atay’dan alman malûmat Dörtyol’da Erginlik Cemiyeti namına
Tayfur Sökmen tarafından Ankara’ya bildiriliyor, Ankara’dan gelen
emir ve talimat da yine Tayfur Sökmen eliyle Dörtyol’dan H atay’a
gönderiliyordu.
Antakya’daki Halk Partisinde bazı değişiklikler yapıldı. Bir hey’et-i
faale ihdas edildi. Bunun âzalarını, Tayfur Sökmen Ankara’da Ege­
menlik Kurum u’na şu şahıslar (Abdurrahman Melek, Rasim Yurtman,
Abdullah Mürsel, inayet Mürsel, Vedi K arabay, Dr. Vedü Bilgin)
olarak bildirmişti. Beni H ey’et-i faale reisliğine seçmişlerdi.
1938 yılbaşında H atay’a giderken Ankara’ya uğradık. Bize teb­
ligat yaptıran Emniyet Um um Müdürü Şükrü Sökmensüer ile gö­
rüştük. H atay’a gitmemizin erken olduğunu söylemekle beraber ora­
daki işlerden parti faal heyeti sıfatiyle beni mesul tanıyacaklarını,
bu heyetin müstakbel H atay kabinesi olabileceğini, parti teşkilâtı­
nın ise heyet-i umumiyesiyle müstakbel H atay devletinin iskeleti
addedildiğini, bir gün ânî bir lüzum karşısında bu teşkilâtın hemen
hükümet dairelerini işgal ederek ele geçirmelerini proje olarak tasav­
vur eylediklerini anlattı. Bana vermek istedikleri vazifeyi kabulde
tereddüt gösterdim. O gün akşam üstü beni tekrar dairesine çağıran
Şükrü Sökmensüer, H atay’da vaziyeti lehimize neticelendirmek için
nasıl hareket edilmesini münasip göreceksem katiyen tereddüt et­
meksizin öyle yapmamı, işin özünü bana tevdi ettiklerini, icap eder­
se her türlü imkânları hazırlıyacaklarmı söyledi.
Hariciye Vekili Dr. Rüştü Aras’ın da ziyaretine gittim. H atay’da
her işi bendefı beklediklerini, Türkiye hâriciyesini Fransız hâriciyesi
ile karşı karşıya getirecek ahval ve hâdiselerden tevakki etmemizi,
sulh yolu ile dâvanın halledilebileceğim, harbe meydan verecek se­
beplerden çekinmemizi, Fransızlara politika ile hulûl ederek onlara
40 HATAY NASIL KURTULDU ?

hâdiselerin tabiî seyirlerini kabul ettirmemizi tavsiye etti ve muvaf­

fakiyetler diledi.
Yılbaşı gecesini Toros Ekspresinde kutladık. Rasim Yurtm an
A dana’ya indi. Ben Dörtyol’a gittim. Dörtyol’da büsbütün başka
bir hava ile, çetecilik havası ile karşılaştım. H atay’ın Altınözü mın­
tıkasından bir arkadaşımız köy köy dolaşarak çete reisliği yapabi­
lecek kimseleri Dörtyol’ a dâvet ettiğini haber aldım. İki gün evvel
Ankara’da görüştüklerimi, yapılan tavsiyeleri, halbuki burada esen
havanın başka olduğunu Tayfur Sökmen’ e ve arkadaşlara anlattım,
tki şıktan hangisinin daha doğru olduğuna, parti çahşmalanna. A n a­
vatandan rey vermek için gönderilenlerin iaşe durumuna dair uzun
boylu münakaşalarla geceyi geçirdik. Aramızda Emniyet Um um M ü ­
dürlüğünün oradaki hususî memuru da bulundu. Netice itibariyle
fikirlerimizde kısmen mutabakat hasıl oldu. Ayrıca T ayfu r Sökmen’in
Antakya Başkonsolosu Firuz Kesim’le olan anlaşmazlıklarını dinledik.
Ertesi sabah otomobille İskenderun’a giderken hudut karakolunda
delege Gerreaux ile karşılaştık. Benim ve Abdullah Mürşel’in isim
ve pasaportlarımızı karakolda kaydederlerken Gerreaux da bize dik
dik bakıyordu.

A N T A K Y A ’ DA DURUM

Antakya’da görülmeğe değer şöyle bir manzara va rd ı: Sokaklar­

da kafile kafile işsiz insanlar dolaşmakta idi. Bunlar intihapta rey
vermek için gönderilmiş H atay doğumlu kimselerdi. Polisler ve jan ­
darmalar hariçten gelenlerle, şehirde dolaşanlarda silâh arıyorlardı.
Türk Halk Partisine mukabil “ Usbetü’I-Ameli’l-K avm i” ve “ Vahde-
tü’l-Arabiyye” namları altında gayr-i Türk unsurlardan müteşekkil
bir cephe kurulmuştu. Her iki taraf arasında bazan söz, taş ve sopa,
bazan da silâhlı tecavüzler eksik olmuyordu. Fakat büyük vakalara
meydan verilmiyordu. Geçen yaz Antakya’da Hükümet Caddesindeki
garajın önünde taşkınlık yapan Suriye taraftarlariyle birkaç Türk
arasında silâhlı bir çarp'ışma olmuştu. Türklerin istemeyerek katıldık­
ları bu garaj vakasından sonra kanlı hâdise çıkmamıştı. Garaj vaka­
sı münasebetiyle askerî kuvvetler Antakya Halk Partisi binasını bas­
mışlar, defterlerini, evrakını almışlar, idare heyetini tehdit ederek
Dörtyol’a kaçırmışlardı.
Antakya’daki durum yüzünden Başkonsolos Firuz Kesim’le Dört­
yol’da bulunan Tayfur Sökmen’in arası açılmıştı. Kanlı hâdiseler
 HATAY NASIL KURTULDU ? 41

çıkarılmasını iltizam eden Dörtyol’un emir ve tavsiyelerine Firuz

Kesim, bilâkis hâdise zuhuruna mâni olunması yolunda cevap ver­
diği için aralarında anlaşmazlık başlamıştı.
Parti merkezinde hummalı faaliyet vardı. Hararetli çahşmalara
rağmen ortada ne koordinasyon ne de verimli randıman mevcuttu.
Yalnız neşriyat ve protesto işleri oldukça muntazamdı. Propaganda
kolunun gayr-i Türk unsurlar üzerindeki işlemleri dolayısiyle Türklük
âdeta pazarlık ve istismar mevzuu olmuştu. Birkaç kuruş fazla
koparmak sevdasiyle bazı bedbaht insanlar kendilerim Türklüğe doğru
ileri geri itip çekmekte büyük bir maharet gösteriyorlardı. Ankara’ya
gönderilmiş olan raporlarda Türk listesine rey vermek üzere ka­
zanılmış oldukları bildirilen 15.000 gayr-i Türkten 15 kişi dahi
ortada yoktu.

PARTİDE ÇALIŞMALAR

Bize verilen direktif ve talimat dahilinde genç ve münevver

elemanları birer vazifeye getirmekle işe başladık. Ankara’dan gelen
talimatnamede Heyet-i Faale Reisi’nin göstereceği herhangi bir vazi­
fenin tereddütsüz kabul edileceğine dair hususî bir madde vardı.
Bu, benim için büyük bir kuvvet kaynağı oluyordu. Ancak Anavatan’ -
dan seçim için gönderilen kimselere “ Sizler H atay’da âmil olacaksınız.
Her şeyi bize hususî mektuplarla bildirin” diye tavsiyelerde bulunul­
ması bazan müşkül durumlar yarattı. Yalan yanlış malûmat verili­
yordu. Hariçten gelen yüksek tahsilli gençlerin partide vazife almaları
eskilerin hoşuna gitmedi. Um um î vaziyeti görüşmek üzere Başkon­
solos Firuz Kesim, Parti Umum î Reisi Abdülgani Türkmen ile top­
lanıp bir gece uzun boylu konuştuk. Büyük mesuliyet altında bulun­
duğumuzu müdrik olarak hakikî durumu Ankara’ya bildirmenin
zarurî olduğunu ve Cenevre’ye gidecek olan son murahhas heyetin
hareketinden evvel Abdülgani Türkmen’le benim Ankara’ya gidip
vaziyeti anlatmamızı kararlaştırdık. Kararımızı gizli tutacaktık.
Bizim birkaç gün için H atay’dan ayrılmamız başka mucip sebeplerle
rnaskelenecekti. Yalnız Firuz Kesim bu mülâkat ve kararımızı Ankara’
ya bildirecekti.
Partideki çalışmalarımızda faal heyetin kararları, biri umumî
reis vasıtasiyle Dörtyol Erginlik Cemiyetine, diğeri Konsoloshaneye
gönderilmek, bir diğeri de dosyada bırakılmak üzere, üç nüsha
olarak zaptediliyordu.
42 HATAY NASIL KURTULDU ?

SANCAKTA FRANSIZ DELEGESİ GARREAUX İLE MÜLÂKAT

Bir gün İstihbarat Dairesi tercümanı Jo z e f ziyaretime geldi;

öteden beriden konuşurken delege Garreaux’un benimle görüşmek
istediğini ve beni delegasyona davet ettiğini söyledi. K abul ettim.
Arkadaşlarıma haber verdikten sonra ertesi gün muayyen saatte
delegasyona gittim. Garreaux, nâzik ve sevimli bir adamdı. Fakat
simasından ve hareketlerinden mütereddit, müstehzi bir insan olduğu
anlaşılıyordu. Um um î görüşmelerden sonra muhaveremiz H atay ve
H atay Halk Partisi mevzularma intikal etti. H atay kelimesini kullan­
mak istemediğinin anlaşılmasına rağmen ara sıra dilinden kaçırıyor,
bunun farkında olunca Sancak kelimesiyle tashihe kalkışıyordu. Millet­
ler Cemiyeti’nin yaptığı statüdeki çerçeve haricine çıkmamak şartiyle
H atay intihabını adilâne bir surette idare edeceğini, fakat Halk par­
tisinin bu işleri şimdiden teşviş etmek yolunu tutmuş olduğunu,
Türklerle iyi münasebet tesis ve idame etmek istediğini, burada Türk
cemaatı namına siyasî ve İdarî işleri görüşmek için konuşulabilecek
bir kimse bulamadığını, Türk Konsolosunun yalnız Türklerle meşgul
olmakla kalmayıp gayr-i Türk unsurlara da el uzattığını söyledi.
Ciddiyetinin derecesini anlamak için, selefinin burada çok iş
gördüğünü, yollar, binalar, elektrik, su gibi imâr işlerine ehemmiyet
verdiğini, lâkin Türklerin siyasî hakları hususunda samimî şekilde
hareket etmediğinden memnun kalmadığımızı söyledim. “ Ben onun
siyasetini takip edecek değilim. Türkleri her halde memnun edeceğim”
diyen Garreaux benden “ öyle ise şimdiden Suriyeh memurların yerine
Türk memurları getirmekle işe başhyabilirsiniz” cevabını alınca göz­
lerini tavana dikti ve sükûte daldı, mevzuu değiştirmek istedi. Ben de
ayrılmak üzere ayağa kalktım. Bırakmadı; bir sigara bir bira daha
ikram etti “ Arap Vahdeti Partisi ile sizin Halk Partisini birleştiremez
miyiz?” diye bir sual sordu. H atay Halk Partisine “ adından da anlaşı­
lacağı veçhile H atay’da oturan her ırka mensup kanunî evsafı haiz
her şahıs, programımıza sadık olmak şartiyle girebilir. Suriye ve Arap
politikacılığından vazgeçen vatandaşlara Partimizin kapısı daima
açıktır” yolunda cevap verdim. Bu cevap üzerine gene sükûtla göz­
lerini yukarıya dikti. Bu defa ben kendisine şunu sordum; “ İntihaptan
evvel buradaki Suriye memurlarının resmî nufûz ve kuvvetlerini ber­
taraf etmek niyetinde misiniz?” . “ Düşüneceğim” diyerek sözlerimi
kesip mevzuu tekrar değiştirmeye kalkışınca ayrılmak için müsaade
 HATAY NASIL KURTULDU ? 43

istedim. Salonun kapısından çıkarken koluma girdi; holde Capitaine

Cacon’la oturan Arap Vahdeti liderlerini göstererek “ tanır mısınız”
dedi. “ Evet hepsiyle tanışırım” cevabını vererek onların birer birer
ellerini sıktım, hatırlarını sordum. Sokak kapısına kadar Carreaux
ve Capitaine Cacon beni teşyi ile bir daha görüşmek temennisini
izhar ettiler.
Mülakat bende âdeta bir komedya intibaı hasıl etmiş, hele son
perdesindeki muhalif liderlerin uzun, kırmızı fesleriyle canlı birer
kukla gibi arz-ı endam etmeleri biraz da beni korkutmak maksadına
matuf olduğu mülâhazasını yaratmıştı. Konuştuklarımızı, gördükleri­
mi arkadaşlarıma, Konsolosa anlattım ve bir rapor halinde Partiden
Erginlik Cemiyeti kanaliyle Ankara’ya gönderdim.
Partiye Dörtyol vasıtasiyle para gönderiliyordu. Gelen paralar
Umumî Reis Abdülgani Türkmen namına almıyor ve onun emriyle
sarfediliyordu. Biz işe başlayınca bunu muntazam bütçe usûlüne
tâbi tuttuk. Teşkilâtın genişlemesiyle para kifayet etmez olmuştu.
Hem de vaktinde gönderilmiyordu. Gerek malî durum, gerekse birkaç
gün evvel Başkonsolos ve Umumî Başkan ile vermiş olduğumuz
karar mucibince Ankara’ya gitmek lüzumu bir kat daha artmıştı.
Abdülgani Türkmen bu seyahatten sarfınazar etti. Heyet-i Faale’den
“ malî işleri halletmek üzere Dr. Abdurrahman Melek’in Dörtyol’a ve
icap ederse Ankara’ya gitmesine lüzum görülmüştür” şeklinde yazılı
bir karar alarak ve bu kararın bir suretini mutad veçhile Konsolos­
haneye, bir suretini de Umumî Reise tevdi ederek Dörtyol’a geldim.
Antakya’dan ayrılışımdan yalnız bir iki kişinin haberi olmuştu. Dört­
yol’da Tayfur Sökmen Ankara’ya gitmemi istemedi. Aramızda ihtilâf
çıktı. Şimdiye kadar mesaimize taallûk eden her husus ile ilgili fikir­
lerimizde mutabakat vardı ve pek samimî şekilde çalışıyorduk. Heyet-i
Faale reisliğinden istifa ettim. Bir ay kadar İstanbul’da kaldım. Bu
müddet zarfında Cenevre’ye son bir defa daha olarak heyet gitmiş
ve nihaî kararlar alınmıştı.

H a t a y ’ d a İn t İ h a p b a ş l iy o r

Cenevre’de artık nihaî kararlar verilmiş ve Milletler Cemiyeti

namına Komisyon-i Mahsus H atay’da intihabı idare etmek üzere
yola çıkmıştı. Ben de Antakya’ya döndüm. Parti namına İntihap
Komisyonu ile temas ve muhabere etmek üzere partide vazife aldım.
44 HATAY NASIL KURTULDU ?

Ben İstanbul’da iken Firuz Kesim Antakya Başkonsolosluğundan

merkeze tâyin olmuş, yerine Celâl Karasapan gönderilmişti. Bu sırada
Hariciye Vekili Dr. Rüştü Aras’m Beyrut’a geldiğini, Beyrut’tan da
Halep tarikiyle avdet edeceğini işittik. Halep istasyonunda kendilerini
karşılamak üzere partiden kalabalık bir heyet halinde Halep’e gittik.
İstasyonda 200 kadar Hataylı toplanmıştı. Kalabalık arasında beni
gören Refik Amir, Hariciye Vekilinin bulunduğu salona beni götürdü.
Salonda Fransız ve Suriyeli sivil ve askerî yüksek şahsiyetler bulu­
nuyordu. Rüştü Aras beni görünce boynuma sarıldı ve yanında yer
gösterdi. Resmî şahıslar ayrıldıktan sonra H atay’dan gelenleri de
toplu olarak kabul etti. Hataylılarm alkışları “ A ta ’ya selâm” ses­
leri arasında tren istasyondan ayrılırken Hariciye Vekili beni de
A dana’ya kadar beraber gitmek üzere dâvet etti.

15 Nisan 19 38 ’de H atay’da seçim işleri başladı. Statü mucibince

Milletler Cemiyeti komisyonu nezdinde H atay’daki cemaatlerin mü­
messilleri de bulunacaktı. Birinci dereceden müntahiplerin rey kartları
her cemaat için başka renkte tesbit edilmişti; Türkler kırmızı kart ah-
yorlardı. Sandık başlarında, şehirde ve köylerde Türklerle diğer unsur­
lar arasında, bazen de polis ve jandarm a ile kavgalar döğüşmeler eksik
olmuyordu. Suriye’den kamyonlarla getirilen yabancılar bir saat içinde
rey verdikten sonra çekilip gidiyorlardı. İntihap komisyonu da dahil
olmak üzere bütün resmî otoriteler, Türklere her türlü müşkilâtı çıka­
rıyorlar, gayr-i Türk unsurlara bilâkis kolaylıklar gösteriyorlardı. Bazı
resmî şahısların intihap bürolarında veya civarında dolaştıkları ve
seçmenler üzerinde tazyikler yaptıkları görülüyordu. Açık ve gizli
bir gayret Türk ekseriyetini akalliyete düşürmek için elinden geleni
yapıyordu. Kırıkhan kazasının dağ köylerinde, yüzlerce senedenberi
halis Türk olarak yaşayanlar arasında Sünnî Müslüman yazılmak
isteyenler bile çıkmıştı. Halbuki Türk ırkından olanlar için din ve
mezhep farklarına göre bir ayrılığı statü dahi kabul etmemişti.
İntihap bitaraf ve adilâne idare edilmediği için Türklerde iti­
matsızlık uyandırdı. Kanunî olmayan vakalar hakkında İntihap
Komisyonuna parti tarafından protestolar yazılmakla beraber parti
namına Komisyon heyetiyle şifahî temaslar da yapılıyordu. Buna
rağmen mevcut politik hava ve müdahaleler bertaraf edilmediğinden
parti, vaziyeti Türkiye Gumhuriyeti’ne, Fransa Hükümet ve Milleder
Cemiyetine bildirmek lüzumunu duydu ve müteaddit telgraflarla mü-
 HATAY NASIL KURTULDU ? 45

racaatlarda bulundu. Memlekette emniyet ve asayiş her tarafta bozul­

muştu. Müntehiplerin sandık başlarına selâmetle gitmeleri her tarafta
mümkün olmuyordu. Bundan başka sandık başlarında, bahusus köy­
lerde kanh hâdiseler de oluyordu. Emniyet ve asayişi teminle mükellef
olan hükümet kuvvetleri hep birden Türkler aleyhine çalışıyorlardı.
Bir gün İskenderun’da delege muavini De M ingue’i tesadüfen
gördüm; konuşurken Türk-Fransız dostluğunun tarihî günler geçir­
mekte olduğunu, H atay’da intihap işlerinin her iki devlet için de iyi
netice vermiyeceğini, en doğru siyasetin, Milletler Gemiyeti’ni karıştır­
maksızın H atay dâvasım Türkiye ve Fransa’nın dostça halletmeleri
olacağını, nazarı dikkati celbeden bir ifade ile, anlattı. Bunun şahsî
mütalâası olduğunu da ilâve etmeyi unutmadı. Muhavereyi ve bundan
edindiğim intibaı bir mektupla İskenderun Konsolosu Fethi Denli
vasıtasiyle Ankara’ya bildirdim. Bu sırada Delege Garreaux ve Baş­
konsolos Karasapan Ankara’da bulunuyorlardı.

D ELEGE GARRAUX H A TA Y ’ d A SON GÜNLERİNDE

İntihap kanlı safhalar arzetmeye başladı. İskenderun, Antakya,

ve Reyhanh’da çarpışmalar oldu; her tarafta asayişsizlik yüzünden
intihap büroları çalışamaz hale geldi. Asayişsizliğin düzeltilmesi
bahanesiyle kumandan Collet, milis kuvvetleriyle Şam ’dan Antakya’ya
getirilmişti. Collet, Suriye’de isyanları şiddetle bastırmak, asmak ve
kesmek, şehirleri, köyleri yağma ettirmek gibi kahhar ve cebbar hare­
ketleriyle tanınmıştı. H atay’a gelmesi, iyilikten ziyade kötülüğe delâ­
let eder şüphelerini uyandırdı; hattâ yabancı unsurlar tarafından bu
keyfiyet, Türklerin imhasına matuf bir tedbir olarak gösteriliyordu.
Yalnız Başkonsolos Karasapan, Collet’nin Türklere sempati göster­
diğini, delege Carreaux ile halledilemiyen meselelere tavassut edece­
ğini vaad etmekte olduğunu bize anlattı. Hakikaten küçük bir iki
mesele için Başkonsolosun telefonla müracaatlanm Gollet, hemen
müspet şekilde neticelendirmişti; hele Celâl Karasapan’a “ Benden
bir şey istediğiniz zaman kışlaya telefonla bildirecek yerde mektup
yazın, çünkü telefon muhaveresini delege Carreaux kontrol ettiriyor”
yolundaki sözleri, bizde mevcut şüpheleri azaltmağa başlamıştı. Askerî
mm taka kumandam sıfatiyle Collet’nin Türklere gösterdiği sempatiye
tamamen zıd olarak delege Garreaux pek sert vaziyet almıştı. Reyhanlı
46 HATAY NASIL KURTULDU ?

vakasında bizzat müfreze kumandanlığı yaparak Halkevini basması,

intihap komisyonu âzalariyle sıkı temasları bulunan bazı Hıristiyan
ve Alevîleri fazla taşkınlığa sevketmesi, Carreaux’nun aşikâr surette
Türkler aleyhinde çalışmakta olduğunu gösteriyordu. Bundan başka
Başkonsolosun onunla her temasında fena intibalarla ayrılması, Anka­
ra’da söz vermiş olduğu icraattan hiç birini yapmaması, Antakya Bele­
diye Meclisine üç Türk âza almak hususundaki vaadini dahi pazarlık
mevzuu yaparak atlatmağa çalışması, iyi niyetle hareket etmediğine
birer misal teşkil ediyordu.
Antakya şehri, tel örgüler ve barikatlarla iki cepheye ayrılmış
bir harp meydanı manzarası arzediyordu. Resmî daireler, çarşılar
kapalı idi; herkes her an vukuu melhuz hâdiselere intizar etmekte idi.
Türk mahallelerini muhtemel taarruzlardan korumak içih eski ih­
tiyat zabitleri ve parti polis teşkilâtı tarafından gece devriyeleri
ihdas edildi; köşe başlarına nöbetçiler dikildi. Cephelerde ve şehrin
bazı semtlerinde Collet’nin inzibat kuvvetleri ve Cezayirli Fransız
askerleri dolaşmakta, nöbet beklemekte idi. Bununla beraber bazı
yerlerde kavgalar, çarpışmalar oluyordu. Bir gece Dörtayak mahalle­
sinde bir Ermeni mülâzımın kumandasındaki jandarmalarla silâhlı bir
müsademe neticesinde iki jandarm a neferi ölmüştü. Başkansolosunj
resmî otomobili ile dolaşırken, iki yerde tecavüze maruz kalması,
Türklerin pek gergin olan sinirlerini büsbütün tahrik etti; 2 haziran
günü konsoloshane önünde yapılan muazzam nümayişi m üteabp
kanlı vakalar oldu. O gün Karasapan’ın delege nezdinde enerjik
teşebbüsü üzerine kumandan Collet, inzibat işlerini eline aldığından,
sahneye daha faal bir rolle çıktı. Asayişsizliğin artması, hükümet
kuvvetleri ve Arap cephesine mensup unsurlarla Türkler arasında
vukuatın tevali etmesi sebebiyle intihap işleri resmen beş gün tatil
edildi. Garreaux, Ankara’daki vaadlerinden hiç birini, bu meyanda
Antakya Belediye Meclisine üç Türk âza ahnmasını dahi tahakkuk
ettirmemişti.

FRANSIZLAR İDAREYİ BIRAKIYORLAR

4 haziran 1930 sabahı başkonsolosla delege arasındaki sert

konuşmalar son haddini bulmuş ve ba;şkonsolos pasaportunu isteyerek
H atay’ı terkedeceğini bildirmişti. Bu haberin işitilmesi üzerine hepi­
mizde artık dâvanın “ kuvay-i milliye” ile halledilebileceği kanaati
 HATAY NASIL K U RTU LD U ? 47

hasıl oldu. Bu yolda çalışmak üzere hazırlanmayı düşünürken, saat

11 ’de Amerikan Âsar-ı Atika Hafriyat Heyeti Reisi komşum bana
gelerek, delegasyondan delege muavini De M ingue’in telefon ettiğini,
benimle görüşmek üzere şimdi geleceğini haber verdi.
O n dakika sonra De Mingue geldi ve “ T ü rk -Fran sız dostluk
münasebetleri son saatlerini yaşıyor, tarihe karşı hepimiz mesul
olacağız, küçük bir dâvadan büyük bir mesele çıkarmak her iki tarafı
da meçhul âkıbetlere sürükleyebilir. Elele vererek buna mâni olmağa
çahşalım. Biz münevverlere düşen vazife budur. Size H atay’ın idaresini
terkedelim. Ü m it ederiz ki bu şekU, siz Türkleri tatmin edecektir. Biz
de memnun kalacağız” dedi. Ben, “ bu teklifinizi ne sıfatla yapıyor­
sunuz?” diye sordum. “ Nim resmî bir sıfatla, teklifi kabul ettiğiniz
takdirde Fransız mümessili sıfatiyle” cevabım verdi, “ idareyi ne şart­
larla bırakacaksınız?” sualime de “ istediğinizi yapmak şartiyle!”
demesi üzerine, “ buna şimdi söz verebilirsiniz, fakat fiiliyatta icraa­
tıma mâni olmağa çahşırsamz ne yaparız!” dedim. “ H ayır böyle bir
şey görürseniz hemen istifa edip çekilirsiniz” cevabını verdi. “ Şu
halde ben idareyi aldıktan sonra istifaya mecbur olarak çekilirsem
Türkiye ile harbi göze almahsınız. Çünkü bu teklifinizi ve şartlarınızı
şimdi gidip başkonsolosa söyliyeceğim. Eğer Türkiye Hükümeti
bana, vazifeyi kabul et, derse kabul edeceğim. Dâvamızdan, prensip­
lerimizden hiçbir şey feda etmiyerek bunların tahakkukuna çalışırım,
İcraatıma mâni olmak, Türk dâvasına mâni olmak telâkki edilecektir.
Teklifinize katî cevabı başkonsolosumuzdan ahrsınız, cevap müspet
olduğu takdirde buna müteallik diğer hususları da kendileriyle karar-
laştırırsımz” diye vaki beyanatım üzerine De Mingue, “ sözlerinizi
ehemmiyetle kaydediyorum, Hilâ&nda tarafımızdan hareket edU-
miyeceğine teminat veririm. Görüştüklerimizi şimdi delege Garre-
aux’ya tafsilâtiyle bildireceğim. Başkonsolosla görüşsünler” diyerek
memnun ve mütebessim bir çehre ile teşekkür ederek ayrıldı. Ben de
hemen konsoloshaneye gittim. Konsoloshanenin etrafında Gezayirli
askerler nöbet tutuyorlardı. Gelâl Karasapan, yanında Anadolu
Ajansı Muhabiri Ihsan Cemal Karabucak’la beraber cam sık ın tılı
ve pek asabî bir halde bagajını hazırhyordu. Bir iki saate kadar ayrıl­
mak üzere olduğunu söyledi. De Mingue’nin bana gelip yaptığı teklifi
ve aramızda geçen konuşmayı aynen anlatınca “ öyle ise Ankara’ya
ikinci bir telgrafla vaziyeti bildirelim” diyerek şu telgrafı çekti: “ Şimdi
yeni bir teklif karşısmdayız. Son karanmzm tehirini rica ederim.
48 HATAY NASIL K U RTULDU?

Payas’tan telgrafla görüşeceğim” . Telefonla da delegeden randevu

aldı. Oradan çıkıp partiye gittim. Partide idarenin bize bırakılacağına,
bu hususta bana teklif yapıldığına dair havadis vardı. Soranlara ha­
berim olmadığını söylüyordum. Meseleye bizim taraftan Karasapan
ve İhsan Cemal’den başka henüz kimse vâkıf değildi. M eğer havadis,
Fransızların adamları vasıtasiyle delegasyondan De M ingue’nin bana
geldiği dakikada sızmış ve yayılmıştı. Saat ı s ’de beni konsoloshaneye
çağırdılar, Karasapan, delegenin tekliften haberdar olduğunu, ancak
bunu De M ingue’nin şahsî bir teşebbüsü mahiyetinde karşıladığını,
kendisinin tamamen bu fikirde olmadığını, mahaza menfi bir müda­
halede bulunmıyacağını söylediğini anlattı. Şu halde vaki olan teklif
tam ve ciddî değildir diye düşündük. Acaba Karasapan’m bu sabah
Ankara’ya “ burada anlaşmak ümidi kalmamıştır, son tedbirlerinizi
almamzı rica ederim, pasaportumu istedim” diye verdiği açık telgraf
üzerine vakit kazanmak için bir oyunu karşısında mı kaldık! Yoksa
Fransız otoriteleri arasında ihtilâf mı var? Neye hükmedeceğimizi
kestiremiyorduk. Bir taraftan da idarenin bize terkedildiğine dair
şayialar dolaşıyordu. Akşam üstü Garreaux’nun delegelikten azl-
edildiği, yerine kumandan Collet’nin delege ve askerî kumandan
tâyin edildiği haberi çıktı. Gece Collet, bu haberi telefonla başkon­
solosa bildirdi. Ertesi gün ahval sükûnetle geçti. 5 haziran sabahı
Karasapan bana Collet’ye gidip görüşmemi ve vazifeye başlamamı
tebliğ etti.
Delegasyon binası aynı zamanda bir askerî karargâh olmuştu;
süngülü askerler, seferber zabitler, Collet’nin mesai odasında harita
üzerinde çalışmalar, yerlerde telefonlar, tüfekler görülüyordu, tik
olarak tamdığım kumandan Collet siyah ve parlak gözleriyle zeki,
ciddî ve karakterli bir insan intibaim veriyordu.
iyi bir kolaborasyonla, işleri istediğimiz gibi intaç edebileceğimizi,
muvaffak olduğumuz takdirde Türk - Fransız münasebetlerine yardım
ederek memleketlerimize hizmet etmiş olacağımızı, H atay dâvasının
Atatürk’ün dâvası olduğunu bildiğim, bir asker olarak Atatürk’ü
çok sevdiğini, ahval ve muamelâtta objektif hareket edersek isabet
edeceğimizi, birbirimize karşı muavenetlerimizi esirgemememizi,
mütevazi bir lisanla söyledi. Bununla beraber gayemize yetişmek için
istical edilmemesini istedi, statü mucibince bize her suretle yardım
edeceklerini, buna mukabil bizden istedikleri hususun Fransız haysi­
yetini ihlâl etmemek olduğunu ilâve etti. Hangi daireyi işgal edeceğimi
 HATAY NASIL KURTULDU? 49

sordu. Belediye dairesini tercih ettim. “ Bunu Belediye Reisi Ethem

Çivelek’ ten istemelisiniz” deyince “ ben bu isimde Belediye Reisi tanı­
mıyorum, hattâ kaymakamınızı dahi” cevabını verdim. Collet gülerek
“ De Minguex’le bunları da görüştünüz mü? yerlerine kimleri getire­
ceksiniz?” sualinde isticâl gösterdi. îtiraf ederim ki, bu mevkilere
kimleri yerleştireceğim henüz hatırıma gelmemişti. Bu beklenmedik
sual karşısında birden Belediyeye Vedîi Münir K arabay’ı, Antakya
Kaymakamlığına da Süreyya H a le fi istedim. Vedîi M ünir Karabay,
Belediye için uzun boylu düşünsem dahi bulabileceğim en mükemmel
namzetti. Süreyya’ya gelince, Kırıkhan kaymakamı iken intihap
münasebetiyle bu vazifeden ayrılmış olması, Fransızlara muğber olarak
partide bizimle çalışması, ansızın ismini hatırıma getirtti. Buna Me-
salih-i Hassa Zabiti hemen itiraz etti. Ben ismi tekrar edince Collet
etrafındakilere “ Siz karışmayın!” kâtibine de “ her ikisinin de kararını
hazırla!” diye emretti ve muvaffakiyet diledi. Oradan doğru Belediye
dairesine vazife başına gitmek üzere ayrıldım. Beni kapıda bekliyen
bir arkadaşı yanıma muhafız almıştım. Yeni Gün gazetecileri de iltihak
ettiler j Belediye dairesine gittik. Bizi gören memurları ânî bir telâş
aldı. Daire kısmen kapalı ve muamelât tamamen durmuştu.

V A Lİ OLARAK İŞE BAŞLAMA

(6. V I . 1938)

Odam a girip henüz sandalyama oturur oturmaz, tehacüm ile

karşılaştım. Gittikçe çoğalan bir akın halinde tebrike gelen binlerce
Türk bu asîl hareketleriyle yıllardan beri duygularına, emellerine
tercüman olabilmenin mükâfatını veriyorlardı. Yine halkın alkışlan
ve polislerle jandarmaların ihtiram kıt’ası kesilerek selâmladıkları
T .C . Başkonsolosu Celâl Karasapan resmen tebrikime geldi. Gün­
lerce süren tebrik merasimi bana H atay’ın en ücra köşelerinden
koşup gelen hemşehrilerimle görüşmek fırsatını verdi. Birçok tebrik
mektup ve telgrafları aldım. İskenderun’daki ecnebi konsoloslarla
ecnebi kolonileri de tebrikime geldiler. Antakya’da bulunan Amerikan
Âsar‘i Atika Hafriyat Heyeti ve bunlar vasıtasiyle on gün evvel tammış
olduğum Beyrut Amerikan Konsolosu hususî alâka gösterdiler. On gün
evvel benimle ilk görüşmesinde Amerikan Konsolosu maksadımızı
ve prensiplerimizi, bahusus Hıristiyanlara, Ermenilere asla hasma-
ne hislerimiz olmadığını öğrendikten sonra bize itimat hasıl etmiş
50 HATAY NASIL KURTULDU ?

olmalıdırlar ki Amerikan gazetelerinin yanlış haberlerle dâvamızı

başka şekilde anlamamaları için H atay’daki muhabirlerini Türklerden
îhsan Cemal Karaburçak gibi olgun bir zatın seçmesini rica ettiler.
Şimdiye kadar geçen gürültü ve patırtılarda Ermenilerin fiilî
husumetleri görülmemiş, hattâ Arap vahdetçileri blokuna dahil
oldukları halde onlara dahi fiilî yardım ettikleri işitilmemişti.
Gaye ve prensiplerimizden hiçbir şey feda etmeksizin mesuliyet
mevkiine geldiğime ve maksadımızı tahakkuk ettirmek yolunda çalı­
şacağıma dair halka ve umumî efkâra, itimat telkinine çalıştım.
Sancak dahilinde cins ve mezhep ayırmıyarak bütün vatandaşların
tam bir müsavat dairesinde muamele göreceklerini, büyük küçük
memurların hiçbir siyasî cereyana kapılmıyarak hükümetin kanun
ve emirlerine göre bitarafane çalışmalarını tâmim ettim.
Bir kısım Hıristiyan ve Alevîler ile Sünnî Araplar muhalif cep­
hede birleştikleri için tebrikime gelmediler. Muhalefetlerine devam
ettiklerinden dükkân ve mağazalarım da açmıyorlardı. Suriye gazete­
lerine fena haberler yetiştirmekten vaz geçmiyorlar, intihap büroların­
da arbedeler çıkarmağa kalkışıyorlardı. Bunların elebaşılarından bir
kaçının tevkifini Collet ile kararlaştırdık. Hapishaneden vaki olan şikâ­
yetleri üzerine İntihap Komisyonu savcısı bunların tahliyesini teklif
etti. Komisyon savcısı yerli mahkemenin istintak dairesinden istediği
dosyaları alabiliyordu. Badema müsaadem olmadıkça hiçbir dosyanın
verilmemesini, hattâ heyetle temasa dahi geçilmemesini yerli savcıya
ihtar ettim. Adliye teşkilâtına müdahale etmek benim vazifem ve
kanunî selâhiyetim dahilinde olmaması icap ederdi; fakat mevcut
mevzuat ve formalitelerin fevkinde vicdanî kanaatlerimle millî dâva
uğrunda her şeyi yapmağa azmetmiştim.
V a li olarak işe başlamam, bizim parti muhitinde, nasılsa Dört­
yol’da Erginlik Cemiyeti’nin verdiği şüphe ve telkin ile, birtakım
tenkitleri mucip oldu; o derecede ki, parti ve Dörtyol “ Doktor, kimseye
sormaksızın yalnız kendi reyi ile Fransızlann hizmetini kabul etmiştir”
yollu propogandalara kadar gitti, Ankara’dan, H atay Bürosu Reisi
sıfatiyle Numan Menemencioğlu’ndan gelen imah ve mânidar telgraf
dahi propogandacıları iskât edememişti. Nihayet “ V aliyi tanıyacak­
sınız” mealindeki sarih emirler karşısında susmak mecburiyetinde
kaldılar. Ü ç gün süren bu karışıklığa maalesef birkaç kişinin şahsî
ihtirasları sebebiyet vermişti. Partideki genç elemanları fırsat düştük­
 HATAY NASIL KURTULDU? 51

çe memuriyetlere tâyin etmem de ayrıca dedikodular yarattı. Yeni

Belediye reisi, yeni M aliye müdürü gibi kıymetli Türk gençlerinin resmî
vazifeler alması, partide ve Dörtyol’da “ V ali partinin kıymetli uzuv­
larım memuriyetlere almakla partiyi inhilâl ettirmek istiyor” tarzında
şikâyetleri mucip oldu. Ankara’dan “ Valiyi takviye etmelisiniz”
mealinde cevap gelince susmuşlar, bu defa aleyhimde sinsi bir çalışma
başlamıştı. Günlük hükümet işlerinde müşkilâta maruz kalıyordum.
Mevcut jandarm a ve polis 148 kişilik kadrodan ibaretti. Bunlardan
yalnız 40 kişi Türktü. intihap devam ediyordu. Arapça konuşan Hıris­
tiyan ve Alevî mahalleleriyle köylerinde bize karşı isyan manzarası
genişlemişti, intihap büroları da kasten böyle yerlerde açılmış bulu­
nuyordu. Fransız Mesalih-i Hassa Zabitinin emrindeki milisler, jan ­
darmanın düzeltmek istediği durumu işkâl ve ihlâl ediyordu.
Collet’nin milis kuvvetleri bitaraf olarak vaziyete hâkim olmağa ve
birkaç inhitap bürosunda zaptu raptı ve serbest rey verilmesini temine
çalışıyordu. Collet ile S .S . zabitlerinin müdahale ve tesirlerini bertaraf
etmeyi aramızda kararlaştırdık. Fakat Collet’nin ve benim icraatımızın
aleyhine hâlâ bunların ve milislerinin faaliyetleri eksik olmuyordu.

Jandarm aları bir yere göndermek istediğim zaman, Türk neferleri

ve Türk mülâzım bana “ bizi yalnız gönder, gayr-i Türk jandarmalarla
beraber gidersek, herhangi bir müsademede onlar bizi arkadan vur­
mağa çalışırlar” diye yalvarıyorlardı. Hakikaten on gün evvel Dörta-
yak mahallesindeki bir müsademede iki Türk jandarm a neferinin
arkadan gelen kurşunlarla yaralandıkları tesbit edilmişti.
Hususî teşkilâtın kanun harici selâhiyetlere rnalik olan S.S. zabit­
leriyle emirlerindeki milisler muntazam bir çeteden başka bir şey
değildi. Ben de bunlara muvazi olarak silâhşorlardan müteşekkil bir
kuvvet topladım ve jandarma sıfat ve selâhiyetleriyle istihdamları
hakkında bir kararname çıkardım. T âb iî bunlara maaş vermek lâzımdı;
halbuki sancak bütçesinde böyle bir tahsisat yoktu. Parti kanalından
para temini için partideki arkadaşlarımla konuşarak vaad aldığım
halde bilâhare bu vaadi yerine getirmediklerinden, kısmen Başkon­
solostan alarak, kısmen de resmî masraflardan kapatmak suretiyle
maaşlarım ödedim. Bu yeni kuvvet, cansiperâne gayretlerle çalıştı ve
ötedenberi muhiti tedhiş etmiş olan resmî milisleri dahi yıldırdı; mu­
halifleri hiç kımıldatmadı. Bu suretle bir taraftan Collet’nin milisleri,
bir taraftan da bizim gayretlerimiz Arap blokunu taşkınhk yapamı-
52 HATAY NASIL KURTULDU?

yacak hale getirdi. Bunun üzerine intihap Komisyonu, muhalif cep­

henin şikâyetlerim ileri sürerek beni protesto etti. Komisyon reis ve
savcıları vilâyet makamına gelerek intihabın seyrim değiştirmeye
çalıştığımı, bu şartlar dahilinde vazifelerine devam edemiyeceklerini,
keyfiyeti Milletler Cemiyeti Genel Sekreterliğine yazdıklarını beyan
ettiler. Bunlara verdiğim cevap gayet basit ve şundan ibaret olmuştu:
“ Memlekette asayişin temini mesuliyetini üzerime aldım. Anarşi
içinde dürüst bir intihap yapılamaz. Nitekim siz de vazifenizi bihakkın
yapamıyorsunuz. Mesaim sizin işlerinizi kolaylaştıracaktır” .
Heyetin protestosunu Collet bana daha evvel haber vermiş,
kendisine müracaat ettiklerinde “ asayişin ve inzibatın temininden
vali mesuldür” diye cevap verdiğini de söylemişti.
1 3 - 1 4 haziran akşamı saat 8’de Antakya’da Hıristiyan mahalle­
sinde, garajda çalışan Osman isminde zavallı bir Türk sebepsiz yere
boğazlanmıştı. V ak a şayi olunca birden heyecanlanan binlerce Türk
sopalarla, tabancalarla Hıristiyan mahallesine hücum etmek üzere
toplanmışlardı. Hücuma mâni olmak için sokak başlarını tutturarak
heyecanı teskine çalıştım. CoUet de geldi; vakaya pek sinirlendiğini
söylemekle beraber, mütecasirlerin ele geçirilmesi hususunda müstacel
tedbirler almak icap ettiğine dair teklifimi soğukkanlılıkla karşıladı.
“ Eğer kışladaki askerî kuvvetlerinizle bana yardım edip mütecasir­
lerin hemen yakalanmasına taraftar olmazsamz şu anda istifamı
verir, kalabalığı da serbest bırakırım” diye ısrar ettim. Bunun üzerine
kışlaya emir verdi; zırhlı otomobillerle askerler Hıristiyan mahallesinin
etrafinı sardılar. İnzibat kuvvetlerimizi içeriye saldırarak Collet’nin
verdiği liste mucibince muhalif liderlerden bazılarını tevkif ettiler.
M evkuflar arasında ötedenberi Alevî hemşehrilerimizi aleyhimize
tahrikle uğraşan ve kimin hesabına çalıştığı o zamanlar malûm
olmayan Zeki Arsuzi de vardı.
Müstacel ve şiddetli icraat Türk halkım biraz teskin etti. Bir
çoğu bana itimat beyan ederek neticeye intizarla dağıldılar. Saat
12 ’de tevkiflerin arkcisı alınmıştı. Fakat mahalle henüz kordon altında
idi. Hükümet konağı civannda İntihap Komisyonu’nun oturduğu
Turizm Oteline bir kısım Alevî kadınların akın ettikleri, feryatlar ve
şikâyetler koparmakla beraber hükümet konağım taşa tuttukları ve
hapishaneye hücum etmek istedikleri haberi geldi. Collct’ye telefonla
vaziyeti bildirdim. İntihap Komisyonu savcısı da bizi aramıştı.
 HATAY NASIL KURTULDU? 53

Collet şimdi yorgun ve sinirli olduğum için savcı ile görüşmememi

rica etti ve kendisinin daha kolay anlaşabileceğini söyledi. Hükümet
konağına kadar gidip bizzat oradaki kalabalığı gördükten sonra
döndü. Yarın sabah saat 6 ’ya kadar tarafimızdan hiçbir şey yapıl­
mamasını, bu gece kadınların tecavüz hareketlerini Turizm Otelinde
İntihap Komisyonu âzalarının gözleriyle göreceklerini, böylece hükü­
mete karşı gelmenin cezasına müstahak olduklarına kanaat getire­
ceklerini, şayet yarın sabah kalabalık kendiliğinden dağılmazsa, tam
saat 6’da sUâhla dağıtılmasını hapishane muhafızlarına emreylediğini
anlattı ve muvafakatimi istedi.
Türk halkı, hükümet mekanizmasının şimdiye kadar bu derece
sür’ atli ve şiddetli bir surette harekete geçmiş olduğunu görmedikle­
rinden bu geceki icraattan memnun kalmışlardı. Türk mahallelerinde
sükûnet ve itimat havası esiyordu. Halbuki diğer taraftan hükümet
konağij ve hapishane mütemadiyen taş yağmuru altında bulunuyor,
oradaki muhafız jandarm alar ikide bir benden telefonla yardım ve
katî emirler istiyorlardı. Sabah saat 6’ya doğru kadınların hücumu
ve tazyiki çok artmıştı. T a m 6’da jandarmalar silâh istimal etmeye
başlamışlar ve mütecavizlerden iki kişi yere serilmiş, diğer ikisi de ya­
ralanmış, kalabahk da bu suretle dağılmıştı.

İNTİHAP V A ZİY E T İ

intihap vaziyeti, bugüne kadar aleyhimize netice almak için

sarfedilen bütün gayretlere rağmen, Türk unsurunun geri kalmadığını
gösteriyordu. Arap bloku, mevkuf bulunan liderleri serbest bırakıl­
madıkça intihaba gelmiyeceğini ilân etti, tntihap Komisyonu bunu da
ileri sürerek beni tekrar protesto etti ve mevkufların bırakılmasını
istedi. Protestolarımn yersiz olduğunu ve mevkuflar hakkındaki
taleplerinin ancak kanun yolu ile yapılabileceğini kendilerine anlat­
tım. Bir hafta evvel dairesine kadar gidip kendisini ikaz etmiş olduğum
yerli savcı istintak dairesindeki dosyalan, tavsiyelerime rağmen,
gene tntihap Komisyonu savcısı’na açık bulundurmaktan çekinme­
mişti. Bu hatalı harekette ısrarım görünce hemen kendisini vazife­
sinden uzaklaştırdım. Yerine Avukat Cemü Yurtm an’ı savcı tâyin
ettim. Bu keyfiyet Collet üe aramızda münakaşayı mucip oldu;
adlî işlere müdahale hususu mevzuubahs edildi. Nihayet Collet
vazifeye başlarken Beyrut’ ta Fransız Fevkalâde Komiserinin kara-
54 HATAY NASIL KURTULDU?

riyle H atay’da örfî idare ilân edilmiş olduğu, ancak tatbikatta bunun
yalnız hukukî sahada memurlara ve siyasî suçlulara tatbik edilmesi
lâzım geldiği mütalâasına istinat ederek azil ve tâyin kararını vize
edebileceğini söyledi. Bu suretle benim adliye işlerine de kanşabil-
mem fiilen mümkün olmuştu.
Memlekette teessüs eden asayiş ve emniyete rağmen Arap bloku-
nun intihaba iştirak etmekten vazgeçmesi üzerine, İntihap Komis­
yonu, intihap işlerini durdurduğunu Collet’ye resmen tebliğ etti; o
da bunu bana resmen yazdı.
İntihap bir türlü tekrar başlamıyor, bilâkis komisyonun H atay’ı
terkedeceği rivayet ediliyordu. Bir sabah Collet daireme geldi ve
komisyonun buradan gitmek için emir aldığını haber verdi. O gün
akşam tekrar görüştüğümüzde komisyon âzalarından bir ikisinin,
bir kısım Alevî ve Hıristiyanları tahrik ederek komisyonun gitmesini
protesto ettirdiklerini, hattâ bir iki köyde halkı isyana teşvik edici
sözler sarfeylediklerini öğrendik. Komisyon âzalarının H atay’dan
ayrılmakta acele etmedikleri bizce malûm olmuştu; binecekleri
vapuru Beyrut’ta sıcakta beklemektense burada bir iki gün daha
kalmağı tercih etmişlerdi.

GEN ERAL ASIM GÜNDÜZ H EYETİ

23 haziranda Orgeneral Asım Gündüz riyasetinde bir heyet

H atay’a gelecekti. Collet, gece telefonla bana haber verdi ve kışla
civarında bir evi misafirlerin ikametine tahsis eylediklerini söyledi
ve yarın inzibat kuvvetlerinin lâzım gelen tedbirleri almalarını tav­
siye etti.
Misafirlerin Türk mahallelerinden uzak bir yerde ikametini,
buraya gidip gelirken ziyaretçilerin gayr-i Türk unsurların kesafeti
ortasında geçeceklerini düşünerek heyete Türk mahallelerinde münasip
bir evin tahsis edilmesi icap ettiğini Collet’ye anlattım. Heyet için şehir­
de Cumhuriyet mahallesinde Süreyya H alef’in evini hazırladık.
Asım Gündüz heyetinin geleceği gün herkes yollara, otomobil­
lerle İskenderun istcisyonuna akın etti, Fransız generali, Fransız asker­
leri Asım Gündüz’e istikbal merasimi yaparken, başta parti teşkilâtı
olmak üzere büyük bir halk kitlesi, gayr-i Türk cemaatlerin mümessil­
leri ve reis-i ruhanîler heyeti büyük tezahüratla karşıladılar. A n takya-
Iskenderun yolunda binlerce insan heyeti selâmladı. Fransız as­
kerleri zırhh otomobillerle heyeti takip ettiler, Antakya’da heyetin
 HATAY NASIL KURTULDU? 55

ikametine mahsus evin önü saatlerce muazzam bir kalabalığm deva-

miyle geçilip çıkılmaz hale gelmişti.
Asım Gündüz heyeti, general Hutsinjer’in riyasetindeki Fransız
heyetiyle H atay’a müteallik müzakerelerde bulunmak üzere gelmiş ve
resmen Fransızların misafiri idi. Ben de Asım Gündüz şerefine resmî
bir ziyafet verdim. Ziyafete Fransız sivil ve askerî otoritelerini, resmî
şahısları, parti erkânını, gayr-i Türk cemaat mümessillerini, reis-i ru­
hanîleri ve İskenderun’daki ecnebi konsolosları dâvet ettim. O güne
kadar gayr-i Türk unsurların hükümetle temasları olmadığı halde Asım
Gündüz heyetini kendi cemaat mümessilleriyle istikbal etmeleri bizce
ehemmiyetle kaydedildiğinden ziyafete çağrılmaları tabiî görülmüştü.
Bunlarla beraber muhalif cephenin ileri gelenlerini de dâvet etmiş­
tim. Dâvet listesini Başkonsolos Karasapan’la birlikte tesbit ettik.
Dâvet kartlarında resmî kıyafet işareti olduğundan bunu bahane
ederek bizim parti erkânı arkadaşlarımız ziyafete gelmediler. Göze
batan bu keyfiyet gerek dâvetliler muhitinde gerekse hariçte muhtelif
tefsirlere meydan vermişti. Bilâhare öğrenildiğine göre parti erkânı
Dörtyol’dan aldıkları talimatla böyle hareket etmişlerdi.
Heyetler arasında cereyan eden müzakere bir hafta sürdü ve bir
anlaşma ile askerî bir protokol imza edildiği öğrenildi. Müzakerelerden,
ve protokoldan mahallî hükümet olarak biz resmen haberdar edilme­
dik. Bununla beraber İskenderun sancağı valisi sıfatiyle Atatürk’e, Baş­
vekil Celâl Bayar’a ve Beyrut’ ta bulunan Haut-Komissaier’e anlaşma
münasebetiyle duyduğumuz memnuniyeti bildiren telgraflar çektim.
Cevaplarını aldım. Atatürk’ün kendi imzalariyle “ Sizin için artan
saadet ve refah dilerim” cevaplan bizim için istikbale dair büyük bir
işaret oldu.
Benim vali olarak icraatım orgeneral Asım Gündüz ve heyetteki
arkadaşlarının gözlerinden kaçmamıştı; bir haftadanberi muhtelif
temaslarında şimdiye kadar olup-biten her şeyi öğrenmişlerdi. Heyetin
siyasî müşaviri Cevat Açıkalın bir gün benimle hususî görüştüğünde
şunları söyledi: “ Vaziyeti gördük, sen her şeyi istediğimiz gibi yapı­
yorsun, tuttuğunuz yolda devam edin, biz Ankara’ya gidince her şeyi
anlatacağız” dedi.
Asım Gündüz heyeti Ankara’ya avdet eylemek üzere gene büyük
tezahürat içinde H atay’dan ayrıldı. Yalm z askerî mümessil ola­
rak albay Fevzi Mengüç Antakya’da kalmıştı. İki gün sonra bir
Türk alayımn H atay’a geleceği ve intihabın T ü rk-Fran sız kuvvet­
lerinin müşterek işgalleri altında yapılacağı şayi oldu.
56 HATAY NASIL KURTULDU?

TÜRK ASKERİNİN HATA y ’ a GİRİŞİ

temmuz gecesi Antakya’da Amerikan Âsan-Atika Hafriyat

Heyeti bizi süvareye dâvet etmişlerdi. Başkonsolos Karasapan ve
Kolonel Collet’de bulunuyordu. Saat ı ı ’de Beyrut, telefonla Collet’ye
yarm Türk askerinin H atay’a geleceğini bildirmiş, o da bizden, buna
dair malûmatımızm olup olmadığım sordu. Bizde henüz hiçbir haber
yoktu. Biraz sonra başkonsolosa da telgraf geldi. Karasapan’la birlikte
süvare’den ayrılarak sokağa çıktık. Gece yarısı olmasına rağmen
haber sür’atle işitilmiş, herkes evlerinden sokaklara fırlamıştı. Garajlara,
otomobillere hücum ediliyordu. Türk askerini hudutta istikbale
koşuyorlardı. Genç spor kulübünde bando ile çalman millî mar­
şlar, evlerden, sokaklardan yükselen sevinç sesleri etrafı inletiyor,
şehir ayağa kalkmış vaziyette, heyecan halinde dalgalanıyordu.
Saat z’de İskenderun’da Türk konsolosu Fethi Denli, yarın Türk
askeri geçerken Ermenilerin askere silâh atacaklarına dair haber
aldığım bildirdi. Hemen İskenderun’a gitmek üzere yola çıktım.
Yollarda şimdiden Türk köylülerinin kadın erkek ellerinde çiçeklerle,
İskenderun yolu üzerine koşuşmaları insanı sevinç göz yaşları içinde
bırakan ulvî manzara teşkil etmekte idi.
Fethi Denli’ye verilen haberin doğru olmadığını, bilâkis Ermeni­
lerin Türk askerini istikbale hazırlanmakta olduğunu, şüpheli gördüğü
bir iki serseriyi nezaret altına aldığını İskenderun polis müdürü
bana temin etti. İskenderun’daki parti teşkilâtımız hummalı faaliyetle
askeri karşılamak için tâkızaferler hazırlıyordu. Antakya’da Amerikalı­
ların süvaresinden ayrılırken başkonsolos, Collet ve ben, Türk askerine
istikbal merasimi hakkında biraz konuşmuştuk. Collet, askerî proto-
koldan bahsederek, Fransız ve Türk askerlerinin ve otoritelerinin mü­
savi şartlar dahilinde muameleye tâbi tutulmalarını ve merasimin
Türk - Fransız dostluğunun bir tezahürü olması icap ettiğini ileri sür­
müştü, Bunun için yapılan tâkızaferlere Türk ve Fransız bayrakları
konacaktı. İskenderun’da gençlerimiz bunu yapmadılar; delege muavi­
ni ve Fransız askerî kumandanı bana gelerek nazarı dikkatimi celb-
eylediklerini söylediler.
Sabah saat 6’da Payas hududunda binbaşı Süleyman kumandasın­
daki Türk taburunu selâmladım. Şehirlerden, köylerden binlerce
insan hududa akın etmişlerdi. Heyecandan ağlıyanlar, askerin ayak-
lanna kapananlar, dua edenler, tarihî bir manzara, muhteşem ve
 HATAY NASIL KURTULDU? 57

canlı bir tablo yaratmışlardı. Bir buçuk saat sonra da, Hassa kazası
hududunda Aktepe mevkiinde, aynı tabloyu görüyor, sonsuz sevinç
ve heyecan içinde, alay kumandanı Şükrü Kanatlı’yı ve Türk askerini
Hatay topraklarında selâmlıyor, 18 senedenberi takip edegeldiğimiz
kudsî bir gayenin tahakkukunu temin edebilecek kahramanlara ka­
vuşmuş bulunuyordum.
Kumandan, subaylar ve erler etraftan akın eden istikbalcilerle
şimdiden can-ciğer olmuşlardı. îstikbalciler arasında Ermenilerin
ileri gelenleri ve cemaat reisleri de vardı; Kanatlı, bunları şimdiden
iltifatlariyle memnun bırakiTOştı. İki üç gün evvel Türk askerinin gele­
ceği haberi üzerine, Kırıkhan’dan panik halinde hicret etmek isteyen
Ermeniler, şimdi Türk kumandanının şahsında Türkiye Cumhuriyet
idaresine itimat etmek hakşinaslığını göstermişlerdi. Ben ve Karasapan
üç gün evvel Kırıkhan’da Ermeni cemaatine bu hakikati kabul etti­
rebilmek için ne kadar uğraşmıştık. Sokaklarda toplanıp ele geçirdikleri
nakil vasıtalariyle hattâ yaya olarak hicrete kalkışanları, “ Türk askeri­
nin H atay’ a girmesiyle Ermeniler kaçmışlardır” dedirtmemek için
jandarmalarla yolları tutarak hicreti menetmiştim. Bunların şimdi
Türk askerini istikbale gelmeleri, itimat hasıl ettiklerini gösteriyordu.
Alayın askerî yürüyüşle Kırıkhan ve Belen’e yetişmeleri geçike-
ceğinden halk sabırsızlanıyor, otomobil ve kamyonlarla askeri taşımak
için yalvararak birbirleriyle rekabet ediyorlardı,
Kırıkhan ve Belen’de, emsali görülmemiş parlak ve çok heyecanlı
bir merasimle asker karşılandıktan sonra alay karargâhı, Belen’e yer­
leşti. Antakya’ya ayrılan tabur bir gün sonra Antakya’ya gelecekti. H a­
tay’ın her tarafında umumî hayat durmuştu. Herkes askeri görmek
için koşuşuyordu. Antakya - İskenderun yolu üzerinde binlerce insan
gece gündüz askere intizar ediyordu. Antakya’da şehir tamamen
boşalmıştı. Askerin geleceği saatlerde şehre iki kilometre mesafeden
başlayan bir sahada H atay’ın her tarafından koşup gelenlerle yüz bini
aşan muazzam bir kalabalık vekar ve heyecan içinde askeri bekliyordu.
Kalabalık arasında üniformalı Fransız zabit ve askerleri, yerli ve
yabancı memurlar, ecnebiler de görülüyordu.
Tabur resmî şekilde ve askerî merasimle karşılandığı için bir
Fransız tabûru da selâm vaziyeti almıştı. Önde vaktiyle çetecUik yapmış
olanlar millî kiyafetlerle atlar üzerlerinde, bunları müteakiben Türk
taburu muntazam yürüyüşle geçti. Başkonsolos Karasapan Türk mü­
messili, delege Collet Fransız mümessili, albay Mengüç Türk askerî
58 HATAY NASIL KURTULDU?

mümessili, ben H atay valisi olarak tiribünde geçit resmini selâmladık.

“ Yaşasm Türk Askeri, Yaşasm Atatürk” sesleri, alkış tufanı bütün
Antakya muhitini çınlatıyor, askerin ayakları altında kurbanlar
kesiliyor, göğsünü açıp Allah’ a şükredenler, sevinçten ağlayanlar,
askerin ayaklarına kapananlar, büyük küçük yüreklerden yükselen
şükran sesleri insanı dehşet ve huşu içinde bırakıyordu.
Türk askeri şehrin bir kısmım, bazı camileri ve hanları işgal
etti. Köprübaşındaki ilkmektep binası askerî mahfel yapıldı. Gece
nümayişlerinde halk tarafından silâh atılmaması, Türk - Fransız askerî
makamlarınca tensip ve mahallî hükümetçe ilân edilmişti. Buna
rağmen sık sık silâh sesleri işitiliyordu. Şayanı dikkat olan husus,
nümayişçiler arasına Cezayirli Müslüman askerlerden katılanlar bu­
lunması ve bunların, bşlada aralarında para toplayarak Türk askeri­
ne ziyafet vermek üzere teşebbüse kalkışmaları idi. Daha düne kadar
Türk dâvasına muhalif olup ellerinden gelen fenalığı yapmaktan geri
kalmamış olanlardan bir çoğunun, şimdi bu şenliklere katıldıkları göz­
den uzak kalmıyordu,

TÜ R K İYE’ DEN FEVK ALÂD E MURAHHAS GELİYO R

Birkaç gün sonra Ankara’dan Hariciye Vekâletinden orta elçi

Cevat Açıkahn fevkalâde murahhas olarak H atay’a geldi. Başkonsolos
Celâl Karasapan H atay’dan başka yere nakledildi.
Benim vali olarak yapmış olduğum icraat oldukça ilerlemiş bir
safhadaydı. Sancak kadrosundaki yabancı memurların çoğunu vazi­
felerden uzaklaştırmış ve yerlerine Türk memurları getirmiştim. Bütün
hükümet muamelâtı benim direktifim dahilinde cereyan ediyordu.
Çıkardığım azil ve tâyin kararlarını, delege Gollet asla itiraz etmeksizin
vize ediyordu.
işlerime ve tutmuş olduğum yola artık itiraz edilemiyor,
resmî memuriyetlere yalnız kendi akraba ve taallûkaümı getirmekte
olduğuma dair yeni dedikodular çıkarılıyordu. Halbuki memuriyet­
lere ehliyetli kimseleri ve yüksek tahsilli gençleri seçmekte idim.
Elimizdeki parti talimatnamesine göre herhangi bir memuriyete
çağırdığım kimseler, bu vazifeleri seve seve ve tereddütsüz kabul
ediyorlardı.
Açıkahn, selâhiyetle geldiğinden Parti, Dörtyol ve Ankara ile
olan münasebetlerde nâzım rolü oynamakta, bu suretle her şey Anka­
 HATAY NASIL KURTULDU? 59

ra’ya kendi kanaliyle aksettirilmekte, oradan gelen emir ve talimat da

gene kendisi vasıtasiyle bizlere tebliğ edilmekteydi. Bu sayede, şim­
diye kadar zaman zaman başgösteren ihtilâflar bertaraf olmuştu.

İNTİHAP TEK R AR BAŞLIYOR

Ankara ve Paris’te diplomatik yollarla alman son kararlara

göre, Hatay intihabını, Milletler Cemiyeti Komisyonu yerine, Türk
ve Fransız otoriteleri müştereken idare ve ikmal edeceklerdi. Bu
maksatla kurulan “ întihab-ı Â lî Komisyonu” Türk Fevkalâde Murah­
hası Cevat Açıkal’ın, Fransız Murahhası Delege Gollet ile Hatay V a ­
lisi ve Türk Cemaatı mümessilinden teşekkül etti. Vali sıfatiyle ben,
komisyonun aynı zamanda genel sekreterlik vazifesini gördüm. K o­
misyon Türk ve Fransız murahhasları tarafından neşredilen şu beyan­
nameyle işe başladı :
“ İskenderun sancağında Milletler Cemiyeti ilk seçim komisyonu
tarafından kayıt işlerini tatil ile sancak mıntakasmdan ayrılmak
hususunda 26 haziran 1938 tarihinde alman karar üzerine. Sancağın
enternasyonal rejimine kefil olan ve girmiş oldukları taahhütten doğan
teşrik-i mesai ruhuyla mütehassıs bulunan Fransız ve Türk hükümetleri,
Statüt ve Anayasanın tatbikini temin edebilmek için sancak’ ta ilk
seçim işlerinin kontrolünü birlikte deruhte etmeğe karar vermişlerdir.
Bu bapta Fransa Cumhuriyeti, Haut-Komissaier Delegesi Muavini
Kolonel Collet’ye lâzım gelen selâhiyetleri bahşetmiştir. Diğer taraf­
tan Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti de, Antakya’ya Fevkalâde M u­
rahhas sıfatiyle memuriyet-i mahsusa ile gelen orta elçi Cevat Açıkalın’a
lâzım gelen selâhiyetleri bahşeylemiştir. îki hükümet mümessilleri,
kararlarına ve kendilerine bahşolunan selâhiyetlere dayanarak tescil
işlerinin 22 temmuz 19 38 ’den itibaren yeniden icrasına karar ver­
mişlerdir.
iki dost devlet mümessilleri, herhangi cins ve mezhebe mensup
olurlarsa olsunlar, bilumum sancak vatandaşlarının münasebatınm
esaslı vasfı olacak olan kardeşlik ve birlik zihniyetine güvenebilecek­
lerine kanidirler ve bu seçim safhasının, memleketin eriştiği ayrı siyasî
varlığı icabından olan tam bir selâhiyet içinde, inkişaf edeceğinden
şüphe etmezler.
Yapılacak seçim işlerini ihlâl mahiyetinde görülecek en ufak
bir suç bu işlere kefil olan iki devletin uhdelerine aldıkları vazifeyi
6o HATAY NASIL KURTULDU?

işkâl edeceğinden, Fransız ve Türk hükümederi mümessilleri, herhangi

bir intizamsızlığı tecziye ve vaziyeti, menafi-i şahsiyeleri veya sancağın
hakikî siyasî menfaatlerine muhalif ideolojileriyle istismara kalkışa­
cak olan herhangi bir kimseyi kanunen takip için en şiddetli tedbirler
almakta tereddüt göstermiyeceklerdir.”
Komisyona diğer cemaatlerden de birer mümessil iştirâk ettirildi
ve intihap. Birleşmiş Milletler Komisyonu’nun bıraktığı yerden devam
etti. Komisyonun kararları kesin ve hiçbir veçhile kabil-i itiraz değildi.
İntihap tam serbestî içinde cereyan ettiğinden rey sahipleri bürolara
gelmekte tahalük gösterdiler. Arapça konuşan sünnîler Araplarla
Alevîler, Türk yazılmak üzere müracaatlarda bulundular.
întihab-ı Â lî Komisyonu, intihap işlerinde vaktiyle Milletler C e­
miyeti Komisyonu tarafından kabul edilmiş pek garip ve haksız mua­
melelere şahit oldu. Şöyle ki: Akalliyet unsurlarından Ermeni ve Arap-
1ar areisında H atay doğumlu olmıyan ve Hatay nüfusunda kayıtlı bu-
lunmıyanlardan birçok kişi intihap bürolarında kendilerini tescil ettir­
mişlerdi. H atay’da bulunan Suriye askerleri, jandarm a ve polisler de
kaydedilmişlerdi. Türkler aleyhine rey verenlerin sayısını çoğaltmak
için komşu memleketler ile, Halep ve Harim’ den getirilmiş olan bir
sürü yabancıların hususî emellerle nüfusa kaydedilerek ellerine Hatay
doğumlu olduklarına dair nüfus cüzdanı verilmiş olduğu görülüyor­
du, Seçim Komisyonu Statü hükümlerine ve intihap nizamnamesine
aykırı olan bu vaziyet karşısında şu kararları aldı :

3 Numaralı karar:
İskenderun Sancağı Seçim Komisyonu,
Sancak Statüsünün 6 ncı faslındaki ahkâma göre yapılan tahkikat
neticesinde ı numaralı ekli listede adları geçen 4 75 müntehibin,
mezkûr kararname ahkâmına tevfikan sancak vatandaşhğı hakkını
iddia edemeyeceklerinden ve yine yapılan tahkikat neticesinde bağlı
2 numarah listede adları geçen 384 müntehibin mezkûr karar­
name ahkâmına tevfikan sancak vatandaşlığı hakkım iddia edemi-
yeceklerinden bunlarm seçim listelerindeki kayıtlan feshedilmiştir,
4 numaralı karar:
İskenderun Sancağında ilk indhabat nizamnamesinin 16 ncı
maddesi ahkâmında yapılan tadilâta binaen, İskenderun Sancağı
Seçim Komisyonu berveçhiâti karan neşreyler:
 HATAY NASIL KURTULDU? 6ı

I — Sancak seçim cetvellerinde müseccel olan askerlerin, jan ­

darmaların ve polislerin kayıdarı mülgadır.

5 Numaralı karar:
İskenderun Sancağı Seçim Komisyonu,
Sancak Anayasası’nm 7 nci maddesi ahkâmına göre, yapılan
tahkikat neticesinde bitişik listede adları geçen 1 1 5 kişinin doğum
tarihlerinde nizama mugayir bir surette tashihat yapıldığından 1 1 5
mezkûr kişinin dolayısiyle hile ile sancakta müntehip sıfatını kazanmış
olduklarından, ı . — Bağlı listede adları geçen 1 1 5 kişinin sancak
seçim cetvellerinden çıkarılmasına karar vermiştir.

İNTİHAP NETİCELERİ

intihap I ağustos’ da nihayet buldu. Tescil edilen müntehiplerin

sayısı, Â lî Komisyon tarafından 11 numaralı kararda gösterildiği gibi,
şöylece tesbit edilmişti: Türk cemaatı 35.847, Alevî cemaatı 1 1.3 1 9 ,
Ermeni cemaatı 5.504, Arap cemaatı 1.845, Ortodoks cemaatı 2.098,
sair cemaatlar 39 5 idi. İkinci derece müntehipler de yüzde on nisbeti
ile taayyün etti. Buna göre mebus adedi Türk cemaatinden 22, Alevî
cemaatinden 9, Ermeni cemaatinden 5, Arap cemaatinden 2, Ortodoks
cemaatinden 2 olarak tesbit ve ilân edildi. Mebusluklar cemaat ve
kaza itibariyle Antakya’ya 14 Türk, 7 Alevî, 2 Ermeni, ı Rum Orto­
doks ve 2 Arap, İskenderun’a 3 Türk, 2 Alevî, ı Ermeni, ı Rum
Ortodoks, Kırıkhan’a 5 Türk, 2 Ermeni olarak tevzi edildi.

MEBUS AD AYLA R I

Mebus seçimlerine tekaddüm eden günlerde Açıkalın, Ankara’­

dan Şükrü Sökmensüer’in Dörtyol’a geleceğini, benim de Dörtyol’ a
gitmemi söyledi ve benden bir mebus namzedleri listesi istedi. Açıkahn,
listeyi alarak benden bir gün evvel Dörtyol’a gitti. Ertesi gün ben de
Dörtyol’a gittiğimde Açıkalm’ı, Şükrü Sökmensüer’i, konsolos Fethi
Denli’yi ve Tayfur Sökmen’i bir arada buldum. Bu zatlarla beraber
yaptığımız kapah bir toplantıda Şükrü Sökmensüer, Ankara’dan
hükümet namına geldiğini söyledi ve Tayfur Sökmen’le aramızdaki
ihtilâfı gidermemizi arzu ettiklerini bildirdi. H atay’da idareyi Fransız-
lardan aldığım günlerde ve müteakip zamanlarda Tayfur Sökmen’in
Dörtyol’dan yaptığı müdahaleleri etraflıca tebarüz ettirdikten ve
6a HATAY NASIL KURTULDU?

şimdiye kadar dâvamızı tahakkuk ettirmek yolunda H atay’da çok

mesafe katetmiş olduğumuzu izah ettikten sonra, Ankara’nın her
emrine itaat etmekte olduğum için bu isteğe de muvafakat ettiğim
cevabını verdim. Bundan sonra mebus namzetleri bahsine geçildi.
22 Türk mebus namzedini Ankara’ya bırakmamızı ve oradan gelecek
liste üzerine bunu, Hatay Halk Partisine otomatikman kabul ettirme­
mizi, ı8 ekalliyet mabus namzedini de benim seçmemi ve bunların
mecliste millî gayemize mugayir hareket etmiyecek kimselerden
olmasını garanti etmemi istediler. Devlet, Hükümet ve Meclis Reislik­
leri için de Abdülgani Türkmen, Tayfur Sökmen, Abdurrahman Melek’
ten ibaret üç ismin Atatürk’e arzedileceğini beyan ettiler. Bu kararlar-
nn hepsinde mutabık kaldığımızı, bildirerek ayrıldık ve Açıkalın’la
İskenderun’a döndük. Ü ç gün sonra Halk Partisinde yapılan fevkalâde
bir toplantıda Açıkalm, 22 Türk mebus namzedinin isimlerini okudu.
Namzetler arasında benim kendisine evvelce vermiş olduğum isim­
lerden ancak 7-8 kişi kalmıştı, diğerlerinin yerini başka isimler hattâ
eski muhaliflerden iki ve şimdiye kadar H atay’da bulunmıyanlardan
da birkaç kişi almıştı. Aynı zamanda Tayfur Sökmen’in Devlet
Reisliğine, Abdülgani Türkmen’in Meclis Reisliğine seçileceklerini,
benim de Hükümet Reisi olacağımı tebliğ etti. Partide eskidenberi
fedakârlıkla çalışmış olan arkadaşlar. Türk mebus namzetleri arasında,
isimleri hatıra bile gelmiyecek kimseler bulunmasım hayretle karşı­
ladılar; fakat hiç biri asil hislerden uzaklaşarak menfi yol tutmadı.
Ekalliyet mebus adaylarını da ben, aynı zamanda mandater otoriteyi
de memnun etmiş kimselerden seçtim.
Cenevre’de hazırlanan anayasada H atay’da yapılacak intihapta
rey sahibi olacakların H atay doğumlu olmaları şart kılınmıştı. H al­
buki Tayfur Sökmen Gaziantep doğumlu olduğundan yeniden H a­
tay’da Kırıkhan nüfusuna kaydedildi.

PARTİ BEYANNAMESİ

“ Halaylılar, H atay çileli günlerini bitirmiş, mesut ve müreffeh

bir istikbal yoluna girmiş bulunmaktadır. H atay Devleti, Hatay
Hükümeti ve Hataylılann yegâne mümessili H atay Mebusan Meclisi
yakın günler içinde tarihî vazifesine başlıyacaktır ve memleket hür
ve mesut olacaktır. Türkiye Hükümetinin, H atay’ın istiklâli için yirmi
senedenberi devam eden gayret ve fedakârlıklarına Fransa Cumhu­
 HATAY NASIL KURTULDU? 63

riyeti dostane bir mukabelede bulunuyor. Türkiye ve Fransa Dev­

letlerinin anlaşması bu anlaşmayı daha ileriye götürerek bu mesut
neticeyi daha ziyade inkişaf ettireceğine ümidimiz büyüktür. Bu
vesile ile Fransa Cumhuriyeti Hükümetine ve onun buradaki mümes­
sillerine arz-ı şükran etmeği vazife biliriz. H atay ve Hataylılar için
bu mesut vazifeyi hazırlayan ve H atay’ın istiklâl ve inkişafının büyük
hâmisi olan Türkiye Cumhuriyeti Hükümetine ve onun büyük Devlet
Reisi Yüce Atatürk’e sonsuz şükranlarımızı her zaman olduğu gibi bu
vesile ile de sunar ve ebedî bağhlığımızı bir kere daha cihana ilân
ederiz. HatayU Türkler bu güzel son ile iftihar edebilirler. Ancak şunu
da bilmeliyiz ki önümüzde, geçirdiğimizden çok daha çetin imtihanlar
bizi bekliyor. Devlet, hükümet kurmak ve onu en medenî bir seviyeye
yükseltmek Türkün tarihî şiarından olduğu içindir ki, bu imtihan­
lardan da başarı ile çıkmak her Türk çocuğuna ve dolayısiyle Hatay
Türk cemaatine ve bütün Hatayhlara düşen şerefli ve o kadar da
ağır ve mesuliyetli bir vazifedir. Vatanperver ve fedakâr halkımızın
bu vazifeyi de büyük Türk Milletine lâyık ve onun tarihine uygun bir
şekilde başaracağına hiç kimsenin şüphesi olmamalıdır ve olamaz.
H atay Türk cemaatımn itimat ve muhabbetine dayanan ve güvenen
ve onun yegâne mümessili olan Halk Partisi, bu mesuliyetli olduğu
kadar şerefli vazifede behemahal muvaffak olacaktır. Bu sebepledir
ki, parti H atay’a yalnız ve ancak saadet ve refah vaad eden bu emin
ve güzel istikbale kavuşmak için takip edeceği mesai programının
ana hatlarını bütün H atay evlâtlarının tasvibine arzetmeyi kendisi
için bir vazife addeder:
1 — H atay hakkındaki beynelmilel taahhütlerin tamamen ta­
hakkukunu temin etmek, iş programımızın temel taşıdır.
2 — Cins ve mezhep gözetmeksizin H atay halkını tecezzi kabul
etmez bir kül telâkki ederiz. Bu sebeple kanunlar karşısında fertlere,
ailelere ve cemaatlere imtiyaz tanımayız. Ancak beynelmilel taahhüt­
lere riayetkâr ve hürmetkâr kalacağız. Herhangi din, mezhep ve
cemaate mensup olursa olsun bütün Hataylılann şerefi, hakkı, hay­
siyeti, ırzı, malı, kazancı, akidesi, ibadeti, iş ve ev emniyeti müsavat
dairesinde mahfuzdur.
3 — İdarede başlıca prensibimiz, mahallî idarelere kuvvet ve
selâhiyet vererek devlet idaresine halkı, doğrudan doğruya ve en
yakından ve en müessir bir suretle alâkadar etmektir.
64 HATAY NASIL KURTULDU?

4 — Cumhuriyetçilik, halkçılık, lâiklik, kültürel milliyetçilik,

inkılâpçılık devlet idaresinde hâkim kılacağımız ana prensiplerdir.
5 — H atay’ın dahilî emniyet ve asayişini temin etmeyi yapacağı­
mız bütün işler için azimet noktası telâkki ederiz. Bu hususta müsa­
maha asla kabul edilmiyecektir. Komşu milletlerle sükûn ve huzur
içinde dostluk münasebatımızı en yüksek derecelere çıkarmak başlıca
işlerimizden biri olacaktır.
6 — Mütevazin bir bütçe, az masraf çok iş, malî ve İktisadî
siyasetimizin mesnedi olacaktır. Köylü ve çiftçi ve esnafı kendi iş saha­
larında takviye etmek ve kendi ihtiyaçlarını tatmin etmek İktisadî
prensiplerimizde mühim yer alacaktır. H atay’ın tabiî servetlerini
meydana çıkarmak, işletmek esaslı bir umdemizdir.
7 — N afia işlerimizde yolların tanzimi, bataklıkların kurutulma­
sı, irva ve ıska, demiryol ve liman inşası kısa zamanda tahakkukuna
çalışacağımız işlerdir.
8 — Memleketin sıhhî durumu üzerinde itina ile duracağız.
Bilhassa sıtma mücadelesi ile ihtiyacı karşılayacak hastahane ve dis­
panserler küşadı ve İçtimaî yardım müesseselerinin tesisi başlıca mesa­
imiz olacaktır. Memleketimizin ziraî sahadaki inkişafına büyük dikkat
sarfeideceğiz. Bu maksatla Ziraat Bankasını ilk iş olarak ele alacağız.
9 — Kültür progranumız da beynelmilel taahhütler dairesinde,
azlıkların hukuku mahfuz kalmak şartiyle, memleketin ihtiyacı olan
ilk, orta ve yüksek tahsil müesseselerini süratle vücuda getirmek ve
ilk tahsili mecburî kılmak en mühim işlerimiz olacaktır.
10 — Vergide mükellefin kabiliyeti esastır. Biz daha ziyade
mükellefin iradını arttırmak suretiyle bu kabiliyeti arttırmağa çalı­
şacağız.
11 — H atay’ı cazip bir seyahat ülkesi haline getirmek, mahallî
idarelerde dikkat edeceğimiz mühim bir esastır. Eski eserleri meydana
çıkarmak, onları korumak ve şehirlerin imârına çalışmak, bu maksatla
takip edeceğimiz mühim işlerdir. Şehirlerin su ihtiyacını bir an evvel
temin etmek de mühim işlerimizden biri olacaktır.
An a hatlarını şu suretle çizdiğimiz faaliyet ve mesai programı­
mızın tatbikinde H atay’ın Mebusan Meclisinde Türk cemaatım tem­
sil edecek arkadaşlarımızın katîleşen namzetliklerini aşağıda ilân
ediyoruz.”
Seçim nizamnamesinin 5 1 inci maddesi hükmüne binaen ve 50
nci maddesi ile komisyonun 19 sayılı kararma müsteniden  lî Komis­
 HATAY NASIL KURTULDU? 65

yon huzurunda tescil edilen mebus namzedleri, sayısı tahsis edilen

mebusluk sayısına müsavi olduğundan ayrıca oy verme muamelesine
lüzum görülmedi, seçilmiş mebuslar olarak kabul edildiler.

H A TAY D EVLETİ

2 eylül 19 38 ’de H atay Millet Meclisi parlak bir törenle ilk top­
lantısını yaptı. Devlet ve Meclis Reislerini seçmek, anayasasını kabul
etmek ve derhal millî hükümet kurulacağını ilân etmekle müstakil
Hatay Davleti tarih sahasına çıktı. Parlamentar sistem ve demokra­
tik rejimle H atay Devleti kuruldu. Hatay Bayrağı resmen çekildi.

HÜKÜMET V E KABİNE

6 eylüFde H atay’ın ilk kabinesini, mecliste hükümet programını

okuduktan sonra itimat reyi alarak, teşkil ettim. Programımız Parti
beyannamesindeki esasları ve prensipleri ihtiva ediyordu. Beş kişiden
müteşekkil Vekiller Heyetimiz işe başladı. Başvekâletle beraber Dahili­
ye, Hariciye, M üdafaa ve Emniyet işlerini ben üzerime aldım. Adliye-
ye Gemil Yurtman, Maliye ve Gümrük Vekâletine Cemal Baki, M aarif
ve Sıhhiye’ye Faik Türkmen, N afia ve Ziraat Vekâletine Kem al Alpar
tâyin edildi. Sancak idaresi zamanındaki adlî teşkilât baki kalmak
üzere, bir yüksek mahkeme kuruldu ve anayasa mucibince mahkeme­
ler H atay halkı namına hüküm vermeye başladılar. Îdarî taksimat,
kaza ve nahiye esası üzere Antakya, İskenderun ve Kınkhan kaza­
larından ibaretti. Bilâhare Reyhanlı ve Ordu kazaları da ihdas edildi.
Statüye göre, 1500 kişilik jandarm a teşkilâtı yabancı muallimlerin
nezareti altında kurulacaktı; gümrükler, Suriye ile müştereken idare
edilecekti; posta ve telgraf Suriye postaları, para Suriye parası olacaktı.
Suriye ile siyasî ve askerî hudut bulunmıyacak, H atay Devletinin haricî
temsili Suriye Reisicumhuruna ait olacaktı. H atay Devleti Suriye
toprağında kadastral hudutlar dahilinde ayrı bir varhk teşkil edecekti,
îşte H atay Devletini kurduğumuz zaman bu gibi takyidat karşısında
bulunuyorduk. Üstelik her dairede sancak idaresinden kalma Fransız
müsteşarları ve müfettişleri vardı. Valiliğim esnasında vaktiyle Suri­
ye’den gelme birçok yabancı memur H atay’dan uzaklaştırılmıştı.
Fakat Fransız memurlara henüz bir şey yapamamıştık. Mevzuat,
66 HATAY NASIL KURTULDU?

Suriye kanunları ile Osmanlı kanunlarının bazılarından ve Fran ­

sız Fevkalâde Komiserinin kararnamelerinden tekewün etmişti. H ü ­
kümet Reisi olarak benim delege Collet ile temas ve münasebetlerim
valilik zamanmdakinden farklı olacaktı; Collet, bundan sonra iş için
Başvekâlete benimle görüşmeye geliyordu, ilk görüşmelerde Fransız
memurlara yeni devlet teşkilâtında yer veremiyeceğimi bildirmiş,
“ lüzum görürsek bazılarını mütehassıs sıfatiyle kontratla çalıştırırız”
diye ilâve etmiştim,

M EVZUAT

H atay Millet Meclisi, bir kanunla H atay Hükümetine mevcut

mevzuatı değiştirmek, yerlerine yeni kanunlar yaparak meriyete koy­
mak selâhiyetini verdikten sonra belirli bir zaman için tatile girdi.
Böylece, bir taraftan bir kısım mevzuatı ve teşkilâtı değiştirmek,
diğer taraftan da Müstakil İskenderun Sancağı idaresini bütün hukuk
ve vecaibiyle devralmaktan mütevellit dahilî, haricî taahhütleri yerine
getirmek gibi müşkül bir durum, H atay Hükümetini hayli meşgul etti.
Taahhütler arasında en mühimmi, Milletler Cemiyeti Konseyi’nin
hazırlamış olduğu statüye riayet etmek keyfiyeti idi. Açıkalın, eski ve
kıymetli bir diplomat olduğu için H atay Hükümetince alınan her
kararda statünün gözönünde bulundurulmasını tavsiye eder, dost­
larımız tarafından protesto yapılmasına meydan verilmemesini isterdi.
Halbuki statünün heyet-i umumiyesiyle tatbik edilemiyeceği daha ilk
günden bizce malûm olmuştu.
Nitekim ilk müşkül, jandarm a teşkilâtı meselesiyle başladı.
Fransızların H atay’ da ücretli Suriye askerleri vardı. Collet, bunları
bize jandarm a olarak kabul ettirmek istedi. Devlet Reisi ve Fevkalâde
Murahhasla mutabık kaldıktan sonra, CoUet’nin teklifini, Suriye
askerleri H atay halkına fena hatıralar bıraktığı için, bunları H atay’da
emniyet unsuru olarak jandarm a yapaımyacağımı ileri sürüp red­
dettim. Bunun üzerine müşterek bir toplantıda Açıkalın’ın bulduğu
mutavassıt bir formül ile Collet’nin vereceği isimlerden vaktiyle
fenalık yapmamış olan yerli Suriye askerlerinden 300 kişi ile iki üç
zabitin alınması tensip edildi. Collet, bana 300 isim getirdi, iki
üç gün sonra Collet’yi Başvekâlete dâvet ederek verdiği isimlerden
ancak 50 kişiyi, yeni bir tetkike tâbi tutmak şartiyle, belki alabileceği­
mizi, muallimlikler içinde ileri sürdüğü zabitlerin yerine Türkiye’den
 HATAY NASIL KURTULDU? 67

mütehassıs istediğimizi bildirdim. Sözlerimden memnun olmıyarak

yanımdan ayrıldı. Bir hafta sonra başka bir iş için geldiğinde konuşma
arasında yine jandarm a mevzuuna temas etmek isteyince, “ Kolonel,
bu meseleyi tamamen halletmiş bulunuyoruz; Türkiye’den mütehassıs
celbederek yeni jandarm a yetiştireceğiz; eskilerden hiçbirini almıyaca-
ğız” dedim. Hakikaten bu mesele, bir müddet sonra Türkiye’den gelen
jandarma zabitleriyle emniyet memurlarını H atay tâbiiyetine kayıt
ve kabul etmek suretiyle halledilmiş, H atay’da yeni jandarm a ve
emniyet teşkilâtı kurulmuştu. Başlarında Türk kumandan ve âmirler
bulunan yeni teşkilât memlekete daha çok sükûn ve huzur temin etti;
polis vakaları dahi olmuyordu. Suriye ve Lübnan’dan gelen yabancılar
bu hale gıpta ettiklerini gizlemiyorlardı. Halep’ teki İngiliz konsolosu,
aynı zamanda İskenderun’daki konsolosluk işleriyle de meşgul oldu­
ğundan arasıra H atay’a gelir, her gelişindede beni ziyaret ederdi. Bir
defasında : “ Sık sık H atay'a gelmeme başka bir mâna vermeyiniz,
sırf rahat bir uyku uyumak için geliyorum!” demişti. Hakikaten Suri­
ye şehirlerinde karışıklık eksik değildi.
Collet ile aramızda ikinci müşkül, otomobillerin plâka işinde
başgösterdi. Suriye’de bir otomobil plâkası 10 0 -150 altın ödemekle
elde edilirdi. Halbuki H atay N afia Vekâleti ücretsiz ve resimsiz Hatay
plâkası ihdas ettiği için H atay otomobil sahipleri, Suriye plâkalanm
devrettikten sonra Suriye plâkalı otomobillerden daha az ücretle
nakliyat yapabildiklerinden, Suriye şoförleri bunu misal göstererek
Halep’te grev ilân etmişlerdi. Collet, yanıma gelerek H atay’da yapılan
işlerin Suriye’deki aksi tesirlerinden incinmiş olduklarını, bu hal devam
ederse Fevkalâde Komiserin yeni tedbirler düşüneceğini söyledi. Bu
tedbirlerin H atay hudutları dahilinde hukukî ve fiilî hiçbir tesir
yapmıyacağı cevabını verince Collet “ Şu halde H atay Suriye’den ay­
rılmak yolunu tutmuştur” diye endişe izhar etti. Jandarm a teşkilâtı ve
plâka meselesi ihtilâfları neticesinde jandarm a ve nafia dairelerindeki
Fransız müsteşarları vazifelerinden ayrılmış oldular.

K AZA Î TEŞKİLÂT

İskenderun’da muhtelit mahkeme namı altında Fransız hâkim­

lerinden müteşekkil bir mahkeme vardı. H atay Devletinde bir yüksek
mahkemeyi ihtiva eden yerli mahkemeler kurulmuş olduğundan
muhtelit mahkemenin mânası kalmadığını ileri sürerek bunun ilgasını
68 HATAY NASIL KURTULDU?

Collet’den istedim. Kendi iktidarı dahilinde olmadığı için meseleyi

Beyrut’ta Fevkalâde Komiserliğe intikal ettireceğini söylemesi üzerine,
bugünden itibaren muhtelit mahkeme kararlarının H atay’da tatbik
edilemiyeceğini, yerli polis ve jandarmanın bu kararları infaz etmiye-
ceklerini, şayet Fransız polisi ve milisleri vasıtasiyle infaza kalkışılırsa
vaki olacak ihtilâfların müessif neticeler doğurabileceğini anlattım.
Aynı günde Muhtelit Mahkeme Reisliğine, bir yazı ile, badema
kararlarının infaz edilmiyeceğini bildirdim. Ertesi günü mahkeme
reisi ve savcısı ziyaretime geldiler. Yerlilerle yabancılar arasında
tahaddüs edebilecek dâvaları rüyet için muhtelit mahkemenin lü­
zumunu iddia ettilerse de, H atay’da anayasa ve mevcut mevzuatla
medenî bir hukuk devleti kurmuş olduğumuzdan ecnebi mahkemelere
ve hâkimlere asla lüzum kalmadığını, bunun için faaliyetlerine
hemen son vererek işgal etmekte oldukları binayı en kısa bir zamanda
tahliye ve emirlerindeki resmî otomobilleri iade etmelerini söyledim.
Bir iki saat sonra İskenderun’a avdetlerinde dairelerinde çalışan
kâtiplere, memurlara artık başlarının çarelerini aramalarını, şahsî
dostlarına da yakında buradan ayrılacaklarını söylediklerini haber
aldım. Bir hafta zarfında dosya ve eşyalarını naklettikten sonra ken­
dileri de H atay’ı terkedip gittiler. Böylece bir zamanlar İskende­
run’da delegenin ikametgâhı, müteakiben Muhtelit Mahkeme dairesi
olan bina, H atay Devletinde bir müddet Adliye Vekâleti, daha sonra­
da Orduevi olarak millî hükümetin eline geçmiş oldu,

POSTA İŞLERİ

Bu mesele de kapandıktan sonra posta pulları işi ortaya çıktı:

H atay’da mevcut posta pulu kalmamıştı. Suriye Hükümeti H atay’a
pul göndermez oldu. Bir gün postahanelerde hiç pul kalmadığı Hatay
posta idaresi tarafından bildirilince birikmiş olan mektupları gece
Payas’a gönderdik. Orada mektuplara Türk pulları yapıştırılarak
Türk postahanesine tevdi edilmek suretiyle posta işlerimiz de aksa­
mamış oldu. H atay posta pulları yaptırmağı düşündük, fakat bunun
için İsviçre’de Milletlerarası Posta Birliği Bürosuna, H atay Devleti’nin
postalarını tescil ettirmek zarurî idi. Milletler Gemiyeti’nin Hatay
Statüsüne göre haricî temsili olmadığından H atay Hükümeti, doğru­
dan doğruya Milletlerarası Büroya müracaat edemezdi; Fransız Hükü­
meti vasıtasiyle müracaat edilmesini münasip gördük. Pek kısa bir
 H ATAY NASIL KURTULDU? 69

müddet içinde Fransız Hükümeti H atay postalarmı tescil ettirdiğin­

den Milletlerarası H atay Postaları ihdas edilmiş oldu. Biz de Hatay
pulları çıkararak Milletlerarası postalar camiasına girmiş olduk.

MAARİF İŞLERİ

Devlet dairelerinde sancak idaresinden kalma Fransız memurlariyle

Türk âmirler arasında geçimsizlik başlamıştı. Bundan dolayı şikâyet­
ler vaki oluyordu. Antakya lisesinde muallim, aynı zamanda maarif
müfettişi bulunan Bozantı, en çok şikâyet edenlerdendi. Lise, Türk
ve Arap kısımları olarak, ilk okullar da Türkçe ve Arapça tedrisat
yapan okullar diye iki kısım halinde, sancak idaresinden devir
alınmıştı. Lisenin Arapça kısmım ilga ettik. Arapça tedrisat yapan
okullarda da yalnız Türkçe tedrisat yapılmaya başlandı. Programlar,
Türkiye okul programlarına göre değiştirildi. Bu yüzden müfettiş
Bozantı eski bir dostum olduğu halde vaziyetten sıkıldığını, istifa ede­
ceğini bildirdi. Ben Antakya lisesinin, Galatasaray lisesi tipinde iyi lisan
öğreten bir okul olarak devam ettirilmesi, bunun için de Fransızca
öğretmenlerinin ipka edilmesi taraftarı idim. Lâkin bizim maarifçi
arkadaşlara bu kanaati veremedim. Bozantı ve arkadaşları kontrat
müddetlerinin bitmesini beklemeden bırakıp gittiler.

SAĞLIK İŞLERİ V E DİĞER İŞLER

Orman idaresindeki Fransız müsteşarını, mevcut kontrat mucibin­

ce tazminatını verip göndermek için bir hayli uğraştık. İskenderun’da
sancak idaresinde bir devlet hastahanesi ile Antakya’da Fransız ra­
hibelerinin hususî bir hastahanesi vardı. Antakya Belediyesi rahibe­
lerle mukavele yaparak hastaları ücret mukabilinde hastâhanede yatı­
rırdı. Bunun için Antakya Belediyesi rahibelere çok borçlanmıştı;
borcunu peyderpey ödüyordu. İskenderun hastahanesinde de bir­
kaç rahibe hasta balucı olarak yerleşmişti. Buraya tâyin ettiğimiz
başhekim, rahibelerin vakitli vakitsiz hastahaneden çıkmalarım men
ettiği için aralarında geçimsizlik başlamıştı. Bir gün başhekim sert
muamele yaptığından rahibeler, elbiselerini ve çamaşırlarını alıp
sokağa fırlamışlar, kapı kapı dolaşıp “ bizi hastaneden kovdular” diye­
rek İskenderun’da Hıristiyan aileler nezdinde panik yaratmağa ça­
lışmışlar. Beyrut ve Fransada bulunan teşkilâtlarına, Fransız makam­
larına telefon ve telgrafla feryat yağdırmışlardı. Cpilet, elinde birkaç
70 HATAY NASIL KURTULDU?

telgrafla bana geldi. Rahibelerin şikâyederinin Fransa’da çok yerler­

de makes bulabileceğinden, bunun T ü rk - Fransız dostluğu üzerin­
de dahi tesir yapması ihtimalinden endişe ettiğini söyledi. Bir çare
bulmamı rica etti. İskenderun’da rahibeleri dâvet edip kendilerini
razı etmek suretiyle hastahaneden ayrılmamlarını temin ettik. Böy-
lece bir müşkül daha halledilmiş oldu.

FRAN SIZLAR LA TEMAS V E HARİCİYE İŞLERİ

Collet ile sık sık temasla şifahî görüşmeler yapıyorduk. Kâğıt

üzerine intikal etmesi icap eden muameleler Başvekâlet Hariciye
işleri Seksiyon’undan çıkardı.
H atay Devleti’nin haricî temsil işinin Suriye’ye bırakılmış olduğu
Statüde işaret edilmişti. Buna rağmen Hatay Devleti’nin kurulmasiyle
H atay kabinesini teşkil ettiğime dair Suriye Hükümeti Başvekiline
verdiğim telgrafa cevap alamamıştım. Bu vaziyet, H atay’ın haricî
temsili bakımından Statünün, Suriye Hükümeti tarafından ihlâl
edilmiş olduğunu göstermişti. Haricî temsile muhtaç olduğumuzdan,
aym zamanda siyasî inkişafların alacağı istikamete göre, belki bir
gün buna zaruret hasıl olacağı mülâhazasiyle, bir Hariciye Vekâleti’nin
ihdasını lüzumlu gördüm ve haricî işlerde muhaberelerimizi Hari­
ciye Vekili sıfatiyle yapmağa başladık. Collet, bu hareketimize dair
Açıkalın nezdinde nazarı dikkati celbetme mahiyetinde teşebbüste
bulunmuş olmakla beraber H atay Hariciye Vekâletinden gönderilen
yazılara cevap, vermekte devam etmişti.

Filistin’den turist sıfatiyle gelen D .N .B. Ajansı’nın mümessili,

Alm anya ile bir ticaret mukavelesi yapmayı kabul ettiğimiz takdirde
Bayrut’taki Alman konsolosunun benimle görüşmeğe geleceğini söy­
lemişti. Bunu müteakip Beyrut’ taki Japon konsolosu, hususî mahiyette
ziyaretime gelmiş, bir ticaret anlaşmasından bahsetmişti. Bu gibi
olaylara bakılırsa Milletler Cemiyetinde âza olmayan, dolayısiyle
Statüye riayete mecbur bulunmayan devletlerle re’sen temasa geçebil­
mek ihtimalleri gayri mümkün sayılmazdı. Bazı yabancı gazete
ve ajans mümessillerinin bana sordukları sualler arasında H atay’da
Türk askerinin daimî kalıp kalmıyacağı, İskenderun limanında
Türkiye’ye askerî bir hak tanıyıp tanımayacağımız, nihayet Anschluss
yapıp yapmıyacağımız gibi hususlar nazan dikkati çekiyordu.
 HATAY NASIL KURTULDU? 71

YABANCI TİCA R ET GEMİLERİNİN B A YR AK ÇEKME MESELESİ

Bu sıralarda İskenderun limanına gelen ecnebi vapurlarının Hatay

bayrağını çekmeleri meselesi ortaya çıktı. Bir Türk vapuru, limana
girer girmez H atay bayrağı çekmişti. Lim an idaremiz vapur acenta-
larına bu yolda hareket edilmesine dair bir tamim göndermişti. Italyan
vapur acentaları tamimi nazan itibare almadıklarından, liman idaresi,
buraya gelen İtalyan vapurlariyle hiçbir muamele yapmamışlar, bu
yüzden vapurların limanlara hareket ve muvasalat tarifeleri bozulmuş­
tu. Meseleyi halletmek üzere İtalyan konsolosu evime geldi. Dost
sıfatiyle hususî mahiyette ricada bulunduğunu, kendisinin İtalyan
,konsolosu olarak mandater hükümet nezdinde agremente olduğunu
söyleyince, ben de kendisine “ Şu halde müracaatınızı Fransız otorite­
sine yapmalısınız ve işinizi onlarla görmelisiniz” cevabını verdim.
Ricasında ısrarda devam ettiğini gördüğümden H atay bayrağı çekmek
meselesini hükümetine yazıp halletmesini tavsiye ettim. O gün
İtalyan vapurları saatlerce limanda bekledikten sonra tahmil, tahliye
ve diğer muamelelerden hiç birini yapmaksızın limandan ayrıldılar.
Ertesi gün Halep’teki İtalyan konsolosu İskenderun’da evime beni
ziyarete geldi. Rom a’dan Hariciye Nezaretinden aldığı talimat üze­
rine H atay Hükümeti’ne kolaylık gösterilmesine taraftar olduklarını,
bundan sonra İskenderun limanına gelecek vapurlarına Fransız bay­
rağı ile beraber H atay bayrağını da çekeceklerim bildirdi. Filvaki
görüşmeyi müteakip günlerde gelen İtalyan vapurları Hatay bayrağı
da çektiler. Bunun üzerine tahmil, tahliye işleri ve diğer liman formali­
teleri süratle ikmal edildiğinden vapurlar da miadlarına göre liniandan
hareket edebildiler. Artık Fransız vapurlarından başka ecnebi vapurlar
İskenderun limanında H atay bayrağı da çekmeyi âdet etmişlerdi.

SEYAH AT İŞLERİ

H atay’dan harice seyahat edecek vatandaşlara verilecek pasa­

port ve hariçten H atay’ a gelecek kimselerin H atay’a girmek için îila-
cakları vize meselesi, halledilmesi zarurî bir iş olarak karşımıza çıktı.
Milletler Cemiyeti’nin H atay Statüsünde Türkiye ve Fransa Devlet­
leri H atay Devleti’nin garam olarak gösterilmişti. Buna istinaden
H atay tâbiiyetini taşıyanların hariçte bu iki devletin himayesine maz-
har olmaları icap ederdi. Hatay Millet Meclisinden çıkan bir kanun,
H atay vatandaşına yabancı memleketlere seyahatte isterse H atay’daki
72 HATAY NASIL KURTULDU?

Türk konsolosundan Türk pasaportu veya Fransız konsolosundan

Fransız pasaportu alabilmek hakkını tanıdı. Aynı kanun H atay’a
gelecek kimseler için de giriş vizesi lâzım olmadığına dair bir hüküm
de ihtiva ediyordu. Kanunun resmî ceridede intişarını müteakip
dünyanın muhtelif memleketlerinden bahusus Alm anya’dan çıkarılan
yahudilerden H atay’ a gelmek için müracaatlar yağdı. O sıralarda Ro­
manya’dan çıkarılan Yahudilerden iki vapur dolusu muhacirin Akde-
nizde dolaşmakta ve iltica edecek memleket aramakta olduklarını gaze­
teler yazıyordu. Bunların giriş vizesi bulunmamasından istifade ederek
İskenderun limanına geldikleri görüldü. Ancak bazı siyasî mülâhaza­
larla muhacirlerin İskenderun’da karaya dahi çıkmalarına müsaade
etmedik. Limanda kaldıkları iki gün müddetle kendilerine yiyecek,
içecek göndermekle iktifa ettik.
Giriş vizesinin kaldırılmış olmasının tevlit ettiği mahzurları
önliyebilmek için H atay’a gelen ecnebilerin ikamet müddetlerini
tahdit ve kontrol etmekten başka çare kalmamıştı.

GÜ MRÜK

Suriye ile Hatay arasında siyasî ve askerî bir hudut, bir gümrük
barajı mevcut değildi. Bilâkis Türkiye Cumhuriyetiyle gümrük ve
pasaport muameleleri devam ediyordu. Tarafımızdan hiçbir mucip
sebep bulunmadığı halde, bir gün ansızın Suriye hükümetinin, Hatay-
dan giden yolcuları ve eşyayı Suriye hududunda, gümrük muamelesine
tâbi tutmağa başladıklarını huduttaki karakollarımız haber verdi.
T am akşam üzeri başlayan bu harekete süratle mukabil tedbir almak
icap ettiğinden,' biz de o gece sabaha kadar bir Hatay gümrüğü ihdas
etmek kararım alarak derhal tatbikine giriştik ve gece karanhğmda
hudut boyunca müteaddit noktalara silâhlı gümrük muhafızları
ikame etmek suretiyle, Suriye gümrüğünün karşısında bir Hatay
gümrüğü tesis ettik. Ticarî mübadele şimdiye kadar en çok Suriye ile
yapılagelmekte olduğundan yeni vaziyet, H atay’da telâş ve endişeyi
mucip oldu. Bazı muzır propagandalar ve fena tefsirler de yayılınca,
H atay’da İktisadî buhran, bahusus buğday kıtlığı baş göstereceği
rivayetleri endişeyi arttırmağa başladı. Halbuki biz hükümet olarak
vaziyeti tahlil ederken H atay’ın istikbali bakımından bu hareketi
hayırlı alâmet olarak tesbit etmiş olmakla beraber, ortada dolaşan
rivayetleri çürütücü tedbirler almakta gecikmemiştik. Fevkalâde
Murahhashk kanaliyle Ankara’ya vaki olan müracaat üzerine Adana’-
 HATAY NASIL KURTULDU? 73

dan iki vagon buğday hemen İskenderun’a sevkedilmiş, Payas’taki

Türk gümrüğünün kaldırılması hususunda müstacel tedbirler alınmış
olduğunu öğrenmekle müsterih olmuştuk. Keyfiyet, derhal umumî
efkâra aksettirilince, kısa zamanda, endişe ve telâş, memnuniyet ve
sevince münkalip oldu.
Mukabil tedbir olarak gümrük ihdas ettiğimiz gece saat 12’de
Collet ile telefonla konuştum. Suriye’nin niçin böyle bir işe kalkıştığını
sordum. Katiyen malûmatı olmadığım, Beyrut’ tan Haut-Comissera-
iat’dan öğrenerek bildireceğini söyledi. Ertesi günü sabah g’da Baş­
vekâlete geldi. Gerek Haut-Commissariat’ın, gerek Halep’teki Fransız
otoritesinin katiyen muvafakati alınmadan Suriye l:.ükümetinin güm­
rük ihdasına kalkıştığını, bundan vazgeçmelerini Suriye’ye tavsiye
ettiklerini, bize de aynı tavsiyeyi yapacaklarını beyan etti. Böyle bir
tavsiyeyi kabul etmiyeceğimizi, şimdiye kadar bütün kararlarımızda ve
icraatımızda Statüye riayetten uzaklaşmadığımızı, halbuki Suriye’nin
bu hareketiyle Statünün ihlâl edildiğini, mesuliyetin tamamen Suriye’ye
raci olacağını, bundan sonra bizim de artık Statüye riayet mecburi­
yetimizin kalmadığını izah ettim. Benden aldığı cevapları Haut-Com-
missaire’e bildireceğini söyliyerek ayrıldı. Gollet, Açıkalın’a vekâlet
etmekte olan konsolos Ahmet U m ar’a gitmiş ve Suriyelilerin hata
ettiklerini, bundan vazgeçmeleri için teşebbüse geçeceklerini söylemiş,
H atay hükümetinin de vazgeçirilmesini istemişti.
Fevkalâde Murahhas vekilinin iştirâkiyle, Devlet Reisinin riya­
set ettiği kabine toplantısında, kararımızdan asla ricat etmemeği,
bilâkis gümrük teşkilâtını tevsi ve takviye etmeyi zarurî gördük.
Ankara’da bulunan Açıkalın H atay’ a: döndü. H atay hükümetince
Statüyü ihlâl edici hareketlerden tevakki edilmesini, gümrük mesele­
sinde muayyen bir tarihe kadar Suriye’den gelecek eşyadan resim alın­
mamasını, fakat gümrük hat ve muhafızlarının devam ettirilmesi­
ni, Türkiye ile Hatay arasındaki gümrüğün kaldırılması için Büyük
Millet Meclisi’ne bir kanun tasarısı sunulacağını söyledi.
Gümrük meselesinde Suriye gazetelerinin kopardıkları yaygara­
lara mukabil Lübnan ve Suriye’deki Fransızca gazeteler, Suriye hükü­
metinin hatalı hareket ettiğini, Haut-Gommissaire’in Suriye ile Hatay
arasında mutavassıt rolü ifa ederek her iki tarafı bundan vazgeçirmek
istediğini yazdılar. Collet de bugünlerdeki görüşmelerimizde hep güm­
rük işinden vazgeçmemizi tekrar ediyordu.
74 HATAY NASIL KURTULDU?

İskenderun gümrük idaresi tamamen Sancak Hükümetinden

kalma memurlarm elinde idi. Bunlarm başmda bir de Fransız umum
müdür vardı. Suriye ile aramızda gümrük hattı teessüs ettikten sonra
İskenderun gümrük idaresiyle meşgul olmanın sırası gelmişti. Sabık
idare zamanında İskenderun gümrük varidatı, mesalih-i müştereke
namı altındaki masraflara karşılık olarak Haut-Commissaire tarafından
alınırdı. Bunun miktarı bizce malûm olmadığı gibi eski sancak bütçe­
sinde de gösterilmemişti. H atay Hükümeti’nin İskenderun gümrüğünü
ele almağa karar verdiği, badema varidatın H atay mâliyesine teslimi
gerektiği yolundaki tebliğimiz, gümrükteki eski memurların mukave­
metiyle karşılaştı. Bunun üzerine Umum Müdürlüğün varidat ve
muhasebe işlerine yeni Türk memurlar tayin ederek mekanizmanın ele
geçirilmesine çalıştık. Fakat eski memurlarm zaman zaman işleri
sabote eden hareketleri eksik olmuyordu. Collet’den de şikâyet ve
protestolar geliyordu.
Aradan çok zaman geçmeden, eski memurlardan bazılarının gece­
leri gümrükten evrak, dosya, para kaçırmakta oldukları, bunları
oradaki Fransız şeflerin emirleriyle yaptıkları bize haber verildi. Bunun
üzerine gümrüğü tamamen işgal edeceğimizi, eski memurlarm tama­
men yeni umum müdürün emrinde çalışacaklarını, Fransız mütehassıs­
ların da arzu ederlerse kadroda ipka edileceklerini Collet’ye bildirdim.
Şükrü Kanatlı ile mutabık kalarak herhangi bir hâdise karşısında
askerî yardımlarım temin ettikten sonra, bir sabah erkenden fevkalâde
inzibat tedbirleri alarak gümrüğü işgal ettik.
İskenderun’da Fransızların henüz bir tabur askerleri vardı. Kışla
ve askerî müesseseler bunların ellerinde idi. Hiçbir vaka olmaksızın
gümrük, bütün teşkilâtı ve antrepoları ile H atay idaresine geçti. Fakat
gümrük kasasında hiç para çıkmadı.
Bundan sonra gümrük varidatının H atay bütçesine ilâvesi ile
mâliyemiz sıkıntılı vaziyetten kurtulmuş oldu. Suriye ile H atay ara­
sında gümrük barajı teessüs ettiğinden, Türkiye gümrüğü henüz
kaldırılmadığından H atay’ın bütün tüccarı mübadeleleri İskenderun
limanına münhasır kaldı. Bu sayede tonaj miktarı ve gümrük hasılatı
birden arttı. Böylece, Suriyelilerin, H atay’a karşı gümrük kurarak
H atay’ı İktisadî tazyik altında bırakmak, buhran yaratmak, bunun
neticesinde H atay’ı tuttuğu yolda muvaffak etmemek gayeleri suya
düşmüş, teşebbüsleri beyhude bir gayretten ibaret kalmıştı.
 HATAY NASIL KURTULDU? 75

Collet, gümrüğün işgali münasebetiyle yaptığı protestolarda

Ankara itilâfnamesi mucibince İskenderun gümrüğünde Türkiye’nin
de alâkası bulunduğunu, bundan dolayı H atay’ın şimdi Türkiye,
Fransa ve Suriye’ye karşı cephe almış olduğunu ileri sürüyordu.

T E L E F O N İŞİ

Gümrük meselesi de halledildikten sonra resmî dairelerde yabancı

memur kalmamıştı. Yalnız Antakya’daki telefon şebekesi vaktiyle
askerler tarafında tesis edilmiş olduğu için Fransızların idaresinde idi.
Biz H atay zabıtasına mahsus ayrı bir şebeke kurmuştuk. Bir gece
süvarede Collet ile konuşurken muhaveremiz telefon şebekesine intikal
etti. Collet, “ Size bu şebekeyi satalım dedi” . Ben de kabul ettim,
îki gün içinde her iki tarafın eksperleri faaliyete geçtiler ve satmalma,
devir ve teslim muamelesi ikmâl edildi.

Ha t a y ’ d a f r a n s iz İş g a l İ n İn so n v a z İy e t İ

Bundan sonra Fransızların H atay’daki mevcudiyetleri yalpız

askerî işgale benziyordu. Nihayet İskenderun’daki askerlerini de çek­
tiler ve İskenderun kışlasını bir protokol ile Hatay Hükümeti’ne dev­
rettiler.
Bu sırada Antakya’da bir pazar günü, sarhoş bir irtibat zabiti
Fransız mülâzımı, bir Türk gedikli çavuşu tarafından, selâm verme
yüzünden, tabanca ile öldürülmüştü. Vaka ilk anlarda muhitte çok
heyecan yaratmıştı. Ancak her iki taraf kumandanlarının soğukkan­
lılıkla hareketleri sayesinde mesele büyümemişti. Vaka şöyle cereyan
etmişti :
Antakya’da Köprübaşmda pazar günü kalabalık bir saatte Fransız
zabiti geçerken Türk askerleri, aradaki askerî protokol mucibince
kendisini selâmlamışlar. Fakat Fransız mülâzım, askerlerin selâmlarına
aldırış etmemişti. Biraz ileriden gelen gedikli bir Türk çavuşu bunu
görmüş ve aynı hizaya geldikleri zaman zabite selâm vermemişti.
Fransız mülâzımı gedikliye çıkışmış, yakasından tutarak karakola
götürmek istemiş, gedikli çavuş da tabancasını çekerek ateş etmekle
mukabele etmiş ve Fransız zabitini yaralamıştı. Zabitin hastahaneye
kaldırılmasını müteakip, bazı kimseler Fransız askerlerinin Türk
askerlerine saldıracaklarını yaymışlardı. Bu haber üzerine Antakya’da
Türk tabur kumandam askerini silâh başına çağırmış, Türk mahalle­
76 HATAY NASIL KURTULDU?

lerinin köşe başlarını makineli tüfeklerle tutmuştu. O gün pazar

olduğu için tatili, Şükrü Kanatlı ve diğer arkadaşlarla Soğukoluk’ ta
geçiriyorduk. Telefonla verilen haber üzerine alelâcele Antakya’ya-
yetiştik. Kanatlı, vakanın mahiyetini öğrendikten sonra silâh başındaki
askerleri geri çektirmiş, hastahanede yaralı zabiti görmeğe gitmişti.
Ben de müsteşarımı yollamıştım.
Zabit aldığı yaradan o gece vefat etti. İkinci günü yapılan cenaze
törenine Kanatlı bizzat iştirâk etti. Ben de hükümet adına Hariciye
Müsteşarını gönderdim. Böylece vaka ve bunun kurbanı genç zabit
için duyduğumuz teessürü resmen de izhar etmiş olduk. Fakat iki üç
gün Collet ile tamaslarımız gayri ihtiyarî olarak kesildi. AçıKalın A n ­
kara’da idi. Konsolos Ahmet Umar kendisine vekâlet ediyordu. Suriye
ve Lübnan gazeteleri büyük harflerle H atay’da Türk askerinin bir
Fransız zabitini öldürdüğünü yazdılar. Vakayı istismara çalıştılar, uy­
durma haberler günün mevzuu olmuştu.
Ü ç gün süren karşılıklı sükûtten sonra Collet, ziyaretime geldi
ve şunları söyledi: “ Her memlekette, hattâ Paris sokaklarında dahi bir
nefer bir generali öldürebilir. Bunlar adî vakalardır. Müteessir oldu­
ğumuz cihet vakanın akabinde Türk tabur kumandanının askerini
silâh başına çağırarak sokak başlarını tutturması keyfiyeti olmuştur.
Sanki buradaTürk ve Fransız askerleri birbirine itimat etmiyerek has-
mane bir vaziyette bulunuyormuş gibi bir manzara hasıl olmuştur,
işte buna esef ediyorum. Bereket versin, asıl kumandan Kanatlı bu
hale rıza göstermemiştir. Sizin ise vakada hiçbir alâkanız yoktur.
Vakayı siyasî cepheden ele almıyahm, dostça temaslarımızı kesmiyelim ;
sözlerimi aynen albay Kanatlı’ya duyurmanızı rica ediyorum. Kendi­
leriyle de temasımız şimdiye kadar olduğu gibi devam etmelidir.”
Bu sözlerinden dolayı Collet’ye teşekkür ettim. Vakanın yalnız adlî
sahada mütalâa edilmesi icap ettiğini teyid ettim. Zaten hâdisenin
vukuu Ankara’ya aksetmiş, Türk ve Fransız otoriteleri arasında halle­
dilmesi icap eden bir mesele olmuştu. Hatay Hükümeti’nin yapacağı
bir şey yoktu. Vakanın faili askerî mahkemeye sevkedilmekle mesele
adlî safhaya intikal etmişti.

OTORİTELER ARASINDA TEMASLAR

H atay’da otoriteler arasında temas ve münasebetler normal

şekilde devam ediyordu. Harbiye’de Devlet Reisine tahsis edilen otel
 HATAY NASIL KURTULDU? 77

binasında Açıkalın ve Collet şerefine ayrı ayrı birer resmî ziyafet

verdim, karşılıkh nutuklar teati edildi. Collet, nutkuı‘da H atay Hükü-
meti’nin seri kararlar almakta olduğundan, devlet hayatında hissiyat
ve heyecandan ziyade tecrübenin hâkim kıhnması lüzumundan
bahsetti. H atay’ın muvaffak olmasını samimî bir dost sıfatiyle temenni
eylediğini söyledi. Bu sözler bizim için can sıkıcı olmuştu. Bir hafta
evvel Ankara’dan dönen Açıkalın Ankara’daki Fransız sefirinin, bazı
işlerde H atay Hükümeti’nin müşkülât çıkardığını, H atay’daki Fransız
otoritesinin bundan şikâyetçi olduğunu kendisine söylediğini anlat-
mışt'.. Müşkülât denilen şey, manda hükümetinin istediklerini Hatay
Hükümeti’nin yapmamasından ibaretti. Bir gün Collet, Açıkalın’a
benden şikâyet etmiş, sık sık ziyaretime geldiği halde benim kendisine
hiç gitmediğimi söylemişti. Bu beyanata bir hafta evvel ziyafette
söylenen nutuk da eklenince Collet ile aramızda soğuk bir hava estiği
anlaşılmıştı. Fransız otoritesiyle halledilmesi icap eden, bunun için de
Collet ile görüşmemizi zarurî kılan daha birçok meselelerimiz vardı.
Müteakip görüşmeleri Devlet Reisi bizzat yapmağı arzu etti,
CoUet’ye haber gönderildi. Birkaç defa vaki olan mülâkattan sonra,
işleri süratle intaç edebilmek bahanesiyle, Collet tekrar Başvekâlete
gelmeğe başladı ve ilk gelişinde ziyafetteki nutkunun yanhş tefsir
edilmiş olduğunu öğrenmekten teessür duyduğunu söyliyerek benden
özür dilemeyi unutmadı. Ben de bu günlerde Madamme Collet’ye
bir ziyaret yapacağımı bildirince pek memnun oldu.

TÜRK MEVZUATININ KABULÜ

Siyasî vaziyetin lehimize inkişaf etmekte olması bizi daha seri

kararlara şevketti. H atay Meclisinden çıkan kanunların ekserisi
Türkiye Cumhuriyeti kanunlarından mülhem idi. Bir gün mebus
arkadaşlarla konuşurken: “ Meclise, Türkiye Cumhuriyeti Kanunları
toptan H atay kanunları olarak kabul edilmiştir, mealinde bir kanun
tasarısı ile gelirsem ne yaparsınız?” diye sordum. “ Alkışlarla derhal
kabul ederiz” dediler. Bu fikri formüle etmek ve tatbikatta mümkün
olabilen şekli verebilmek için vekil arkadaşlarımla uzun boylu görüş­
tük. Cumhuriyet kanunlarını toptan H atay kanunları olarak kabul
etmekle beraber, bunlardan mahallî icaplara uygun olanları kısmen
veya tamamen meriyet mevkiine koyabilmek için hükümete selâhiyet
verilmesi şeklinde, bir kanun tasarısı hazırladık. Mecliste büyük tezâ-
78 HATAY NASIL KURTULDU?

hüratla kabul edildi. Biz Hükümet olarak bu kanunlardan lüzum

gördüklerimizi kısmen veya tamamen meriyete koymak suretiyle eski
mevzuatı değiştirmeğe başladık.

MALİYE

H atay’ın sancak idaresinden devraldığı bir milyon küsur liralık

bütçesi vardı. Bir iki aydanberi gümrük hasılatı bütçenin gelir kısmını
arttırmıştı. İskelet halinde teslim aldığımız Anktakya müze binasını
ikmal ederek müzeyi tanzim etmek, Antakya’da şiddetli yağmurlarda
dağdan gelen sellere karşı setler yapmak, bazı nafia ve belediye hiz­
metleriyle sancak’ tan müdevver borçları tesviye etmek, az çok teşkilâtlı
yeni bir devlet kurmak bütçeye tabiatiyle hayli külfet yükletmişti.
Bununla beraber iyi bir sistemle ve hayalî olmıyan rakamlarla hazır­
lanmış olan bütçemiz hiçbir zaman hükümeti güç duruma düşürmedi.
1500 kişilik zabıta ve emniyet teşkilâtı Ankara’dan doğruca kendilerim-
ne verilen tahsisatla idare ediliyor, H atay Hükümeti de buna biraz
yardım ediyordu. Son zamanlarda Ankara, bütçemizin iyi bir şekilde
tanzim edilmiş olduğunu tetkik edip bize 400.000 liralık bir yardımda
bulundu. Ancak bu para ile yeni eserler yapmağa H atay D evled’nin
ömrü kâfi gelmediğinden ilhakla beraber fazlasiyle hâzineye devredildi.

PA RA işi

H atay’da tedavül eden para Suriye parasıydı. Bunun yerine

Türk parasını ikame etmeği düşündük. Bir gün telefon ve telgraf
muhaverelerini' kesmek, hudutları kapamak, hiçbir kimseye bir şey
sızdırmamak suretiyle sıkı tedbirler aldıktan sonra H atay Meclisini
geç vakit içtimaa davet ettik. H atay’da, Suriye parası yerine Türk
parasının kabul edildiğine dair bir kanun çıkarıldı. Gece yansı resmî
cerideyle intişar eden bu kanun, ertesi sabah herkesi bahusus bu gibi
işlerde açıkgöz geçinen insanları hayretler içinde bıraktı. Muayyen
bir müddet içinde herkes mevcut parasını maliye dairelerine götürerek
Türk parasiyle değiştirdi. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nm
İskenderun’da çabuk bir-şube açması kolaylıklar temin etti.
Para inkılâbımn, hiçbir şikâyete ve hiçbir kimsenin vurguncu­
luğuna meydan verilmeden yapılmış olması büyük bir muvaffakiyet
sayılırdı. Vazifeli olan her şahısta maddî ve manevî mesuliyet duygusu,
şuur ve heyecanla işlere sarılmak, içten gelen ve yorulmak bilmiyen
 HATAY NASIL KURTULDU? 79

gayretlerle hedefe doğru gidiş, bu muvaffakiyette en büyük âmil

olmuştu.

HALKIN MEMNUNLUĞU VE İSTEĞİ

Alınan parlak neticeler halkı memnun bırakmıştı. Neş’e, sevinç,

huzur ve refah o zamanlar H atay’da âdeta bir âlem olmuştu. Türkiye
ile gümrük kalmadığından serbest ticaret başlamıştı. H atay’ın anava­
tana ilhakı dileği artık gönüllerden dillere ve günlük sohbedere intikal
etti. İkide bir etraftan gelen yabancı gazeteciler, bu mevzu üzerinde
resmî ağızlardan bir şeyler koparmağa çalışıyorlardı. Bu yolda bize
sorulan sualleri hep menfi cevaplarla karşılıyorduk. Bir gece Ordu-
evinde tertip edilen baloda Collet ile konuşurken vaktiyle bir iki
Fransız memurunun, Soğukoluk’ ta satın almış oldukları arsaları şimdi
satmak için kendisine ricada bulunduklarını, buna Hatay Hüküme-
ti’nin kolaybk göstermesini söyledi. Ben de şaka olsun diye “ Yalnız bu
arsaları değil, H atay’daki resmî ve hususî bütün Fransız menfaatlerini
satın alalım” dedim. “ Paranız varsa söylediğiniz şey, üzerinde duru­
lacak ciddî bir mevzu olabilir” dedi. Muhavereden edindiğim intibaı
Açıkalın’a anlattım.

ATATÜ R K UN İLGİSİ V E OLUMU

Atatürk’ün H atay hakkında gösterdiği büyük alâka dünyaca

dahi malûm olmuştu. Son zamanlardaki hastahğma rağmen Mersin’e
kadar gelip H atay işlerini yakından takip etmekte olduğunu göster­
mesi, memleket dahilinde ve haricinde ehemmiyetli tesirler yaratmıştı.
Fanî Atatürk’ün ölümü, dâva aleyhinde çalışanlara kımıldanma
cesaretini vermiş ve H atay dâvasının artık eski hızla yürütülemiyeceği
propagandasını ortaya çıkarmıştı. H atay Devleti’nin kurulmasını mü­
teakip H atay Millet Meclisi tarafından çıkarılan bir kanunla umumî
af ilân edilmişti. M illî dâvamıza ötedenberi kavlen, fiilen ve amelen
muhalefet etmiş kimselerden H atay hudutları haricine kaçmış olanlann
bir kısnu aftan istifade ederek memlekete dönmüşler, bir kısım da
Halep’te cemiyetler kurarak aleyhte neşriyat yapmaktan, propagan­
dalarla H atay dahilindeki eski taraftarlarını aldatmaktan vazgeçme­
mişlerdi. Bunların ve Suriye matbuatında hoşa gitmiyen yazıların
tesiriyle, hudut boyunda ve İskenderun’un bir iki köyünde şapka
yerine fes giymek gibi irticaî hareketler başgösterdi. Aynı zamanda
8o HATAY NASIL KURTULDU?

İskenderun’da İtalyan tebaasından olanlar arasında siyasî propaganda

faaliyetleri arttı. G afil insanlar! Ebedî Atatürk’ün Hatay Türkleriyle
birlikte bütün Türk Milleti için daima bir meş’ale ve ilham kaynağı
olarak yaşayacağını takdir edememişlerdi. Dâvamız Atatürk tarafın­
dan şahsen benimsenmiş olmakla kalmamış, Türk Milletinin millî
ve siyasî mefkûresine mal olmuştu; Misak-ı M illî hudutları dahilinde
idi. Bundan kim ricat edebilirdi?
Şimdiye kadar en serbest ve en. demokratik bir idare tatbik ede-
gelmekte olduğumuz halde son irticaî hareketler karşısında sert ted­
birlere başvurmakta asla tereddüt göstermedik. Böylece hava derhal
değişti ve gafil insanlar hayal sukutuna uğradı.

CENAZE MERASİMİNE KATILMA

Atatürk’ün ölümünden doğan teessüre bir çare bulunamıyordu.

Kadın, erkek, büyük küçük, bütün H atay Türkleri günlerce gözyaşı
dökmekte ve matem tutmakta devam etti. Atatürk’ün cenaze töreninde
bulunmak üzere Devlet Reisi ve ben Ankara’ya gitmeye karar verdik.
Keyfiyet Açıkalm vasıtasiyle Ankara’ya bildirildi. Ankara, yalnız
H atay Meclisinden bir heyet gönderilmesini tensip etti.

FRAN SIZLAR LA BİR İH TİLÂF

İskenderun limanında tetkikat yapmak üzere Ankara’dan gön­

derilen ve aralarında bir İngiliz mütehassısı bulunan heyet, İskende­
run liman sahasında araziyi sınırlandırmak suretiyle çalışmağa baş­
lamıştı. Collet, Başvekâlete gelerek bü heyetin İskenderun’da çalış­
masından kendisine malûmat verilmemiş olduğunu, bir İngiliz mü­
tehassisiyle beraber arazi üzerinde çalışarak bir mıntaka ayırmak
için işaretler koymuş olmalarının nazarı dikkati çektiğini, vaktiyle
Ankara İtilâfnamesinde derpiş edilmiş olan Türk nuntakasınm tesisi
düşünülüyorsa bundan Fransız otoritesinin de haberdar edilmesi gerek­
tiğini, şikâyet eder bir lisanla anlattı. “ Türkiye’ye taalluk eden mese­
lelerde doğrudan doğruya Fevkalâde Murahhas Açıkalın’la görüş­
mesini” tavsiye ettim. “ Y a ! demek bundan sonra sizinle bir işimiz
kalmadı” diye gülerek ayrıldı.

İLHAK BAŞLANGICI

1939 martında Türkiye’de yapılacak mebus seçimlerinde Tayfur

Sökmen Antalya’dan, ben de Gaziantep’den namzed gösterildik.
 HATAY NASIL KURTULDU? 8ı

İkimizin de Büyük Millet Meclisi’ne mebus seçilmemiz, Hatay’ın

Anavatana ilhak edilmek üzere bulunduğu kanaatini kuvvetlendirdi.
Komşu ve uzak memleketler matbuatında bize müteallik yazılar
çıktı. Yabancı bir devletin devlet reisi ile hükümet reisinin başka bir
memleket parlamentosunda âza olmaları keyfiyeti görülmemiş bir
hal olarak tavsif edildi. Bir ay sonra Büyük Millet Meclisinde yemin
etme merasimi için Ankara’ya çağrıldık.

CUMHURREİSİNİN HUZURUNDA

Cumhurreisi İnönü, Çankaya’da bizi kabul ettiler ve ilk sözleri

arasında : “ A h ! keşke Atatürk hayatta olsaydı, Hatay için kim bilir
şimdi ne kadar sevinecekti!” dediler. H atay’daki umumî durumu
kendilerine arzettik. Yabancı devletlerden birkaçının H atay’da olan-
biten işleri muhtelif vesilelerle yakından takip etmekte olduklarını
söyledim. İnönü, Türkiye haricî siyasetinin İngiltere ve Fransa ile
bir ittifak akdetmek istikametinde ilerlemekte bulunduğunu, bunun
için bizim de H atay’da buna uygun şekilde hareket etmemiz icap etti­
ğini anlattılar ve hükümetle görüşmemizi tavsiye ettiler. Başvekil ve
Hariciye Vekiline vaziyeti olduğu gibi izah ettik. Hariciye Vekili,
şimdilik ilhaktan bahsedilmemesini, hükümetin İngiltere ve Fransa
ile büyük bir ittifak akti için müzakerede olduğunu, H atay meselesinin
bundan ayrı bir mevzu olarak ele alınacağını anlattı. Filvaki ilhak
kelimesini kullanmamağa biz de dikkat ediyorduk; fakat H atay’a
avdetimde etrafımı alan gazetecilere beyanatta bulunurken “ Türki­
ye’de başta Cumhurreisi oldukları halde bütün Türk Milletinin
H atay hakkında gösterdikleri alâka o derece büyüktür ki, Türkiye
ve H atay bir tek kalb olarak çarpmaktadır” demem, gerek H atay’da
gerekse hariçte ilhak kararı arifesinde olduğumuz mahiyetinde tefsir
edildi ve bir intizar devresi başladı.

TRANSİT DERDİ

İskenderun limanında transit işleri artık yapılamıyordu, öteden-

beri bununla geçinen komisyoncular, tüccarlar İktisadî sıkıntıdan dem
vurarak transite çare bulunmasını istediler.
Zahiren bu maksatla toplantılar, hakikatte birtakım propaganda­
lar yapmağa başladılar. Tam bu sırada Umum Müdürümüz iki gün
için Haleb’e gitmek üzere izin istedi. Halep’ten İskenderun meb­
8a HATAY NASIL KURTULDU?

uslarından biriyle beraber Beyrut’a gittiğini haber aldım. O günkü

Beyrut gazeteleri H atay’dan bir mebus ile gümrük Um um M üdürü­
nün, gümrük ve transit işlerini Fransız makamlariyle görüşmek için
Beyrut’a geldiklerini yazmıştı. Buna muvazi olarak İskenderun’da
tüccarlar mallarını gümrükten çekmiyorlardı. Bu vaziyet karşısında
Umum Müdürü vazifesinden derhal azletmek icap etti.

FRANSIZ İDARECİLERİNİN ÇEKİLMESİ

İlhaka doğru gidildiği kanaati arttıkça kökü yabancılara dayanan

sabotaj hareketleri başladı. Antakya’da elektrik idaresinde çalışan
yabancı teknisyenlerin gizlice H atay’ı terkedeceklerini, elektrik tesisini
işletecek mevcut elemanımız bulunmadığından, bu suretle şehri ansızın
karanlıkta bırakmak istediklerini haber aldık. Bir emrivaki karşısında
kalmamak için hemen Ankara’dan bir iki teknisyen istedik. Bunlar
alelacele gelerek elektrik idaresini teslim aldılar ve hiçbir aksaklığa
meydan verilmedi.

ERM ENİLERİN HİCRETİ

Kırıkhan ve Belen’de Ermeniler bir iki sarhoşun sarkıntılık yap­

malarını büyüterek H atay’dan hicret etmek istediklerini işaa ettiler.
Kıbrıs’a gitmek üzere pasaport alan bir Ermeni mebus, oradan gön­
derdiği bir mektupta H atay mebusluğundan istifa ettiğini, Kıbrıs’ta
ikamete karar verdiğini bildiriyordu. Kesep nahiye merkezinde bir
iki Ermeninin jandarmalar tarafından dövülmesi, bir müsteşarın
Turizm Otelinde bir Hıristiyan garsonu tokatlaması ve bunlara
mümasil bir takım vakalar büyütülerek siyasî dalga haline getirili­
yordu.
Zabitamn mütecasirler hakkındaki şiddetli muamelelerine rağmen,
gayr-i Türk unsurlarda itimatsızlık hüküm sürüyordu. Bir Ermeni meb­
usu bana, bu havayı yabancıların yarattıklarım gizlice anlatmıştı. Gene
bugünlerde Cezayirli askerlerden Türk alayına iltica edenler olmuştu.
Mültecilerin iade edilmelerine tavassutta bulunmam için ricaya
gelen CoUet ile dostlar arasında nahoş vakaların tahaddüs etme­
mesine dair konuşurken, son günlerde Ermenilerdeki endişenin kötü
bir propagandadan ileri gelmiş olduğuna nazan dikkatini celp ettim.
“ Evet bana da geldiler, bazı tazyik ve tehditlere maruz kaldıklarmdan
gitmek istediklerini söylediler; ben de kendilerine istical etmeyin.
 HATAY NASIL KURTULDU? 83

eğer biz buradan gidersek sizleri de beraber götüreceğiz tarzında

teminat verdim” dedi,

Ha t a y ’ d a c u m h u r İy e t h alk p a r t İsî k u r u l m a s i

H atay Devleti kurulduğu tarihtenberi H atay Halk Partisi faali­

yet göstermez olmuştu. Ankara’dan Rahm i Apak, Parti teşkilâtiyle
meşgul olmak üzere gönderilmişti. Hatay Halk Partisi’ni ihya etmek
yahut yeni bir Cumhuriyet Halk Partisi kurmak hususunda müza­
kerelerden sonra İkincisine karar verdik. Cumhuriyet Halk Partisi’nin
İskenderun’da açılan ilk şubesi pek parlak törenle kutlandı; müteaki­
ben H atay’ın her tarafında parti teşkilâtı kuruldu.

FR AN SIZLAR LA SON TEM ASLAR V E M ÜZAKERELER

Fransız otoritesiyle Hatay Hükümeti arasında halledilecek mevzu

kalmadığından temaslar tabiatiyle azalmıştı. Bundan sonraki işler
için Collet, Fevkalâde Murahhasla görüşüyor ve bazen beraber Anka­
ra’ya gidip geliyorlardı.
H atay’daki Fransız menafiinin toptan satın alınması, Ankara’da
mevzuubahis olmuş, bunun için Açıkalın bizden Fransız resmî ve
hususî şahıslara ait menafiin nelerden ibaret olduğunu gösteren
bir liste istemişti. Ankara müzakerelerindeki olup-bitenlerin tafsi­
lâtına bizler vakıf olamıyorduk.

HUDUT İŞLERİ

Ankara’dan Albay Hüsnü riyasetinde bir tahdid-i hudut heyeti

geldi. H atay’ın Suriye hududunu tesbit etmek üzere arazi üzerinde ça­
lışmağa başladılar. A ra sıra Albay Hüsnü Başvekâlete gelerek mahallî
bazı malûmat istiyordu. Bir gün H atay zabıtasına Halep hududun­
daki Andilfi karakolundan şu haber verilmişti: “ Bu sabah erkenden
hududu çizmek için buraya Türk askerî heyeti geleceğinden bunlara
hazırhk yapmak üzere bir manga Türk askeri gelmiş, hudutta çadır
kurmuştu. Karşı tarafta bunu gören Suriye gümrük karakol teşki­
lâtı, şüphelenerek her şeyi olduğu gibi bırakıp kaçmış ve Halep’ te,
“ Türkler hudutta asker yerleştiriyorlar, Halep’i istilâ edeceklerimiş”
diye korku ve telâş yaratmışlar. Beyrut’tan aldığı telefon haberi üzerine
Collet beni telefonla evimde arayıp Türk askerlerinin Andilfi mevkiinde
hududu geçmek üzere bulunduklarını, bu vaziyetin neden icap etti­
84 HATAY NASIL KURTULDU?

ğini sordu. Zabıtadan almış olduğum malûmatı kendisine söyleyince

kahkaha ile güldü “ demek bunlar, Beyrut’u da şaşırtmışlar” diyerek
özür diledi.

AN AV ATA N A İLTİHAK K ARARI

îşte H atay Devleti’nin son günlerinde umumî durum bu şekilde

idi ve artık H atay Millet Meclisinde nihaî karar almak zamam
gelmişti.
23 haziran 1939 tarihindeki toplantıda H atay Millet Meclisi
büyük tezahürat içinde ve müteaddit hatiplerin pek heyecanlı nutuk-
lanndan sonra Anavatana iltihak kararı aldı. Biz de Hükümet vazife­
sini Fevkalâde Murahhas Açıkahn’a devir ve teslim ederek Hatay
Hükümeti’ne nihayet verdik.
Büyük Millet Meclisinden çıkan özel kanunla H atay anava­
tana ilhak edildi. Fransız askerî kuvvetleri H atay’dan çekildiler.
23 temmuz 19 39 günü Büyük Millet Meclisi narmna H atay’ a
gelen heyetin huzuriyle ve mahşerî bir kalabalıkla yapılan muazzam
ilhak törenini müteakip üç gün üç gece devam eden emsalsiz teza­
hüratla ilhak karan ve H atay kurtuluş bayramı tesit edildi.
19 sene süren bin türlü siyasî enktrikalara, kuvvete, şiddete ve
her türlü haksızlığa karşı mukavemet eden ve muhtelif formüllerle
icat edilen muhtelif idare şekillerinde asla benliklerini kaybetmeyen
H atay Türkleri güzel yurtlarının anavatanın kopmaz bir parçası
olduğunu dünyaya gösterdiler.
 HATAY NASIL KURTULDU?
°5

H A TA Y VALİSİ OLARAK GÖREVE BAŞLA YIN CA YAY IN LA N A N

TARİHÎ BEYANNAM E

Cenevre’de Türkiye ve Fransa Hükümetiyle Milletler Cemiyeti’nin

kabul etmiş olduğu Sancak Statü ve Anayasası çerçeveleri dahilindeki
prensiplerimizden hiçbirini feda etmemek, bilâkis, bunların tatbikat
sahasında da tahakkukuna çalışmak ve müşkül anlarda memlekete
hizmet etmek maksadiyle Valiliği kabul ve deruhte ettim ve bugün­
den itibaren işe başladım.
Vazifemde bilâ tefriki cins Ve mezhep bütün vatandaşlarımın
bana yardımcı olmalarını dilerim. Mandater hükümetin mümessilleri
kumandan Collet ve arkadaşlariyle beraber çalışacağım. Bu mesai
birliğinin temin edeceği muvaffakiyetlerle maddî semerelerin gerek
memleketimizin hali hazırdaki müessif vaziyeti, gerekse yakın âtide
gelecek olan saadeti için pek hayırlı olacağı şüphesizdir.
Ekseriyet unsurlariyle diğer unsurların yekdiğerlerine karşı müş­
terek vatan hissiyle meşbu olarak kardeşçe yaşamaları bence matlup
ve memleketin sükûn refahı ve tekâmülü yegâne gayem olduğundan
her ferdin ve her cemaatin haklarından emin ve müsterih olmaları
icap eder. Yeni idaremizde vatandaşların seyyanen hukukunu ve
hürriyetlerini siyanet edebilmek için prensibimiz yalnız bitarafbk
ve adalet esasları olacaktır.
Binaenaleyh her kim olursa olsun, takdirsizlik veya herhangi
şahsî hırs ve menfaat saikasiyle efkârı teşviş, sükûn ve asayişi ihlâle
tasaddi, başkalarının hukuk ve serbestisine tevcavüz etmek cesaretinde
bulunanlar hakkmda en ağır cezaları tatbikte tereddüt etmeyeceğiz.
Bu gibi cüretkârların birer vatan haini, sulh ve müsalemet düşmanı
olduklarına şimdiden ehemmiyetle nazarı dikkati celp ederim.
Hükümetin maksadına vukuf ve icraatına itimat hasıl ederek
herkesin işi gücü ile meşgul olmalarını ve icraatımızda elbirliğiyle
bize müzaheret etmelerini tavsiye ederim.

H A TAY M İLLET MECLİSİNDE OKUNULAN HÜKİJMET PROGRAMI

Sayın Mebuslar,
Bugün H atay’ın ilk ve tarihî millî meclisinde huzurlarınıza
H atay’ın ilk hükümet Reisi sıfatıyla çıkmakla bahtiyarım.
Uzun süren mücadelelerimizden sonra kavuştuğumuz istiklâl
sayesinde huzur ve refaha erişmek mev’ut olmakla beraber, memle­
86 HATAY NASIL KURTULDU?

ketimizin her sahada ve kısa zamanda kalkmabilmesini temin için

bana verilen vazifenin ne kadar güç ve mesuliyetli olduğunu takdir
buyuruyorsunuz.
Canla, başla bağlı olduğumuz U l u Ş efim iz ATATÜRK’ün nur ve
iman saçan ilham ve eserleri, Türkün ruhunda mevcut olan azim ve
fedakârlık bize bütün bu güçlükleri yenmek kudretini bahşedecektir.
Ben ve arkadaşlarım bu imanla hareket ettikçe yüksek itimadınıza
da güvenebileceğimizi umarım.
Program ım ızın ruhu ve esası K e m a l îz İm R e j İmi ve bütün icabatı
olmakla beraber müsaadenizle bazı kısımlarını tekrar edeceğim :
1 — H atay hakkında beynelmilel taahhütlere riayet etmek ve
bunların tamamen tahakkukunu temine çalışmak.
2 — Dahilî emniyetimizin zarurî kıldığı millî inzibat teşkilâtını
kurmak mesaimizin temel taşıdır.
3 — Irk ve mezhep farkı gözetmeksizin bütün vatandaşların
müsavi hukuka malik oldukları ve kanun nazarında ayni muameleye
tâbi olacakları umdelerimizin başlıcasını teşkil etmektedir.
4 — Komşu devletlerle iyi münasebetler tesis ve idame etmek
en büyük arzumuzdur.
5 — İktisadî vaziyetimizin korunması ve inkişafı için Devlet­
lerle ticarî anlaşmalar yapmakta, millî sanayi ve mahsulâtımızı
himaye etmekte ve bunun için muktazi tedbirleri almakta gecik­
meyeceğiz.
6 — Sıhhî durumun fennî ve medenî vasıtalarla ıslahına çalışa­
rak nüfusumuzu çoğaltmak, şehirleri, köyleri imar etmek yapacağımız
işlerin başlıcalanndandır.
7 — İçtimaî hayatımızın inkılâpçılık ruhuna uygun olarak süratle
ilerlemesine ve bunun için kültür işlerinde beynelmilel taahhütler
dairesinde millî terbiye ve tahsil esasları dahilinde en mütekâmil
usulleri kabul ve tatbike çalışacağız.
8 — Adliye teşkilâtını medenî memleketlerin hak ve adalet
mefhumlarına tamamen uygun bir hale getireceğiz,
9 — Her sahada çalışan işçi ve amelenin hukukunu koruyacak
tedbirler ittihaz etmeyi vazifelerimiz arasında sayarız.
10 — Mütevazin bir bütçe ile meclise gelebilmek, az masraf ve
çok iş, müstahsillere yardım, mükelleflerin gelirlerim çoğaltmak,
 H ATAY NASIL KURTULDU? 87

tekâlif hususunda fena usullerden uzaklaşmak malî düşüncelerimize

ve alacağımız tedbirlere esas olacaktır.
1 1 — Ziraatın fennî vasıtalarla inkişafına gayret ederek en
ehemmiyetli servet menbalarımızın toprak ve toprak altındaki ma­
denlerimiz olduğunu daima göz önünde bulunduracağız.
1 2 — Ticaretin muhtelif sahaları himayeye mazhar olacağı gibi,
transit işleri de nazarı dikkate alınacaktır.
1 3 — Tabiatın güzelliklerini esirgemediği sevgili yurdumuzu
bir seyyah ülkesi haline getirmek, eski eserleri meydana çıkarmak
başlıca işlerimizden olacaktır.
14 — M evcut yolların iyi muhafazası, yeni yollar yapmak suretiyle
şehirlerle köyler arasında kolay muvasale temin etmek, İskenderun
limanını Akdeniz limanlan arasında hakkı olan ehemmiyetine ve
derecesine eriştirmeye çalışmak, memlekete ziraî bakımdan binlerce
hektar arazi ve sıhhî bakımdan yüz binlerce insan kazandıracak olan
bataklıkların kurutulması işlerini ön safta tutmak esaslı bir umde­
mizdir.
15 — Bu gün yeni şerait içinde istiklâline kavuşmuş olarak
refah yoluna ilk adımım atarken hükümetimiz, arkada kalan tozlu,
dumanlı, bulutlu devreyi tamamen aklından bile silerek, gaflete
kapılıp şaşkınlık içinde H atay vatanının menafiini unutanların hare­
kâtım mazinin gubarı altında bırakmıştır.
Sayın Mebuslar,
İşte bu kısa ifadelerle arzettiğim program yüksek meclisinizin
itimadına mazhar olursa, geniş mikyasta tatbik edilecektir.
 >-
rt

ö
d
c3
'a
p

■':'’ : '^î
...... cö
y
'o
iw'
p
cS
-ö
CcoTî
cn

'■ ' '''\ ■'

'''■■• :,îi#. '■>%

I. .. V-.ı: 1 ■
 Cem iveti A kvam müşahitlerinin önünde yapılan gösteriler.

' .','- ■-.'t r . - .''., •f..'r-:-'’ ' ■'•••■ 1

'^ '^ .'

: ' v-x
•~<y- K-

\\' rg
f.

;>:>
A ntakya’ya T ürk askerinin girişi.
 D örtyorda toplanan H atayhİardan bir gurup.

H atay Devleti Başkanı, Başbakanı, Bakanlar ve

M illetvekilleri bir merasimde.
m

V.

T ü rk Askerinin H ata y ’a girişi.

' , “ *. . ’T.v’ı

H atay M illet M eclisi.

 "• „ '--'A - ,... ...4

^•■::::.;5aW--.;4
O rgeneral Asım Gündüz H eyetinin A ntakya’da V aliyi
ziyaretleri sırasında halkın gösterisi.

•'î‘
> .—

T ü rk askerinin karşılanması.
^ .6
^ O
^ B
< § I»
i^ «.
.^ Xî
^
^ S
s (fjW
CC« Uı
C «5
^
,M c
.w
V
a t3
1|
i “
ö
c«

s
 Y A N L IŞ -D O Ğ R U C E T V E L İ

Yanlış Doğru Sahife Satır

arap lisan arap lisanı 7 15
Elem anlardan başka Elem anlarla 15 24
olmasına olması 19 29
anda mand 19 29
Bensa’yı Bensa’nı 20 II
Halep H alep’te 23 9
Talep . Talepte 24 1
Halep H a le p ’e 32 6
Dr. D o k to r 38 20
Statü Statüye 38 17
arkadaşımız arkadaşımızın 40 6
Gerreaux Garreau 40 17
mucebince sebebiyle 43 19
Hükümet Hükümetine 44 36
oyunu oyun 48 «5
Parlam an tar Parlem anter 65 7
ayrılm am larını ayrılm alarını 70 5
Statü Statüsü 85 2
unsurlariyle unsuriyle 85 13
sükûn sükûnu 85 î5
hukuk hukukuna 85 23
huzurlarınızda huzurunuzda 85 33