Tıbbi Ve Aromatik Bitkiler

‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ xii
Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, 1. ÜN‹TE

Etkinlik ve Güvenlik................................................................. 2
G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹) B‹TK‹LER ........................................ 3
Paleontolojik Ça¤ ......................................................................................... 3
Milattan Önce (M.Ö. 50.000-0) ................................................................... 4
Milattan Sonra (M.S. 0-1900) ........................................................................ 5
DO⁄AL HAZ‹NE KAYNA⁄I OLARAK B‹TK‹LER ....................................... 6
B‹TK‹SEL KAYNAKLI HAM MADDE: TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER ... 7
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Özellikleri ..................................................... 7
Farmakope ve Bitkisel Ürünler ................................................................... 9
Türk Farmakopesi Standartlar› .............................................................. 11
Farmakope’de Bitkisel Droglarda Kalite ile ‹lgili Kriterler .................. 12
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMI ÖNCES‹NDE
D‹KKAT ED‹LECEK HUSUSLAR .................................................................. 14
Etkinlik .......................................................................................................... 15
Kalite ............................................................................................................. 16
Güvenilirlik ve Güvenlik ............................................................................. 16
Özet................................................................................................................ 18
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 19
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 20
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 20
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 21
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 21
Yararlan›labilecek Di¤er Kaynaklar.............................................................. 21
T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin 2. ÜN‹TE

Kullan›m›nda Etik .................................................................... 22
G‹R‹fi .............................................................................................................. 23
ET‹K NED‹R? ................................................................................................ 24
Günlük Hayatta Etik .................................................................................... 27
B‹YOET‹K ..................................................................................................... 28
Biyolojik Çeflitlilik ve Çevre - Bitki Eti¤i ..................................................... 30
TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA ET‹K.............................. 31
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik Üretimi .................................................. 32
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Pazarlamas› ve Ticaretinde Etik.................... 33
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik ve Etik Olmayan Kullan›m› .................. 33
TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA
SAKINCALI DURUMLAR .............................................................................. 36
Baz› Uygulama ve Önlemler ....................................................................... 37
Özet ............................................................................................................... 44
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 45
Ek 1 ................................................................................................................ 48
iv ‹çindekiler
3. ÜN‹TE Bitkisel Ham Maddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›.............. 50

G‹R‹fi ............................................................................................................. 51
B‹TK‹SEL FARMASÖT‹K ÜRÜNLERDE GACP VE GMP ........................... 53
T›bbi Bitkilerde ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamlar› (GACP) ..................... 54
‹yi Üretim Uygulamalar› (GMP) ................................................................... 56
D‹ST‹LASYON VE EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ ‹LE HAZIRLAMA........ 58
Distilasyon ..................................................................................................... 58
Ekstraksiyon................................................................................................... 59
Perkolasyon ................................................................................................... 59
Maserasyon .................................................................................................... 59
‹nfüzyon ve Dekoksiyon .............................................................................. 60
Perkolasyon Haz›rlanmas›............................................................................. 60
Ekstreler (Extracta) ........................................................................................ 61
Bitkisel Droglar (Plantae Medicinales)......................................................... 61
Bitki Çaylar› (Plantae ad ptisanam) ............................................................. 63
Tentürler (Tinctura)....................................................................................... 63
Aromatik Sular............................................................................................... 64
FARMASÖT‹K fiEK‹L HAL‹NE GET‹RME...................................................... 65
Çözeltiler ........................................................................................................ 65
fiuruplar.................................................................................................... 66
Spiritler..................................................................................................... 67
Eliksirler ................................................................................................... 68
Posyonlar ................................................................................................. 68
Yar› Kat› Preparatlar...................................................................................... 69
Merhemler................................................................................................ 69
Jeller ......................................................................................................... 69
Kremler .................................................................................................... 70
Sabunlar ................................................................................................... 70
Yak›lar...................................................................................................... 70
Kat› Preparatlar.............................................................................................. 70
Tozlar ...................................................................................................... 70
Granüleler ............................................................................................... 70
Tabletler ................................................................................................... 70
Kaplanm›fl Tabletler ............................................................................... 71
Kapsüller (Capsulae gelatinae, Capsulae gelatinosae, Capsules
gelatineuses, Gelules) ............................................................................ 72
Özet................................................................................................................ 74
4. ÜN‹TE Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat

Edilecek Hususlar .................................................................... 78
G‹R‹fi ............................................................................................................. 79
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER NEDEN ZARARLIDIR? ............................................... 80
ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN DO⁄AL ETK‹N B‹LEfiENLER .................. 81
Aristoloik Asit ................................................................................................ 82
Atropin ........................................................................................................... 82
‹çindekiler v
β - Asaron ...................................................................................................... 82
Berberin ......................................................................................................... 82
Kalp Glikozitleri ........................................................................................... 83
‹yot ................................................................................................................ 83
Lektinler ......................................................................................................... 84
Oksalatlar ...................................................................................................... 85
Pirolizidin Alkaloitleri .................................................................................. 85
Safrol .............................................................................................................. 86
Salisilatlar ....................................................................................................... 87
Siyanogenejtik Glikozitler ............................................................................. 87
Tanenler ......................................................................................................... 88
Tuyon ............................................................................................................ 88
ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN B‹TK‹SEL DROGLAR ................................ 89
Karsinojenik Reaksiyonlar............................................................................. 89
Alkannae radix (Havaciva kökü) ........................................................... 89
Senecio herba.......................................................................................... 89
Eupatorii herba........................................................................................ 90
Rubia tinctorii radix (Boyac› kökü) ....................................................... 90
Rhamnus purshiana, Rhamni purshianae cortex (Cascara Sagrada) . 90
Cocae folium ................................................................................................. 90
Farfarae folium ........................................................................................ 91
Euphorbia herba ..................................................................................... 91
Kalp-Damar Sistemi Rahats›zl›klar›............................................................... 91
Crataegi flos (Al›ç çiçe¤i)........................................................................ 91
Ephedra herba (Deniz Üzümü).............................................................. 92
Ginseng radix (Ginseng kökü)............................................................... 92
Liquiritiae radix (Meyan kökü) ............................................................. 93
Gastrointestinal Rahats›zl›klar....................................................................... 94
Eucalyptii folium (Ökaliptus yapra¤›).................................................... 94
Eucalypti aetheroleum [Ökaliptus (uçucu) ya¤›] ................................. 94
Elaterii fructus (Ac›düvel, Ac›dülek, Eflekh›yar›)................................... 94
Bromelainum (Ananas suyundan elde edilen proteolitik enzim)........ 95
Echinaceae purpureae herba (Ekinezya)............................................... 95
Cimicifuga racemosae rhizoma (Black Cohosh) .................................. 96
Rusci aculeati rhizoma (Kuzukula¤›, Tavflan memesi) ......................... 96
Taraxaci radix cum herba (Karahindiba¤)............................................. 96
Hippocastani semen (Atkestanesi tohumu)........................................... 96
Menthae aetheroleum (Nane ya¤›) ........................................................ 97
Sabal fructus (Sabal meyvas›)................................................................. 97
Urtica radix (Is›rgan otu kökü) .............................................................. 98
Curcumae longae rhizoma (Zerdaçal) ................................................... 98
Salicis cortex (Kavak kabu¤u)................................................................ 99
Hydrastis rhizoma ................................................................................... 99
Solunum Sistemi Rahats›zl›klar› .................................................................... 100
Strobili lupuli (fierbetçi otu) ................................................................... 100
Sinir Sistemi Rahats›zl›klar› ........................................................................... 100
Kava kava rhizoma ................................................................................. 100
Colae semen ............................................................................................ 100
Mate ........................................................................................................ 101
Tanacetii flos (Gümüfldü¤me) ................................................................ 101
vi ‹çindekiler
Hyperici herba (Sar› Kantaron, Binbirdelik otu)................................... 102

Salviae folium (Adaçay› yapra¤›) ........................................................... 102
Gentianae radix (Centiyan kökü) ......................................................... 103
Üriner Sistem Rahats›zl›klar› ......................................................................... 104
Frangulae cortex (Barut a¤ac› kabu¤u) ................................................. 104
Sennae folium (Sinameki yapra¤›), Sennae acutifoliae fructus
(Sinameki meyvas›) ................................................................................. 104
Lini semen (keten tohumu).................................................................... 105
Aloe (Sar›sab›r)........................................................................................ 105
Cardui mariae fructus (Devedikeni meyvas›) ...................................... 105
Juniperi fructus (Ard›ç meyvas›) ............................................................ 106
Genel Alerjik Reaksiyonlar ........................................................................... 106
Foeniculi fructus (Rezene meyvas›), Foeniculi aetheroleum
(Rezene uçucu ya¤›) ............................................................................... 107
Asparagi rhizoma (Kuflkonmaz)............................................................. 107
Ginkgo biloba (Mabet a¤ac›) ................................................................. 107
Pini aetheroleum (Çam ya¤›) ................................................................. 107
Arnicae flos (Arnika)............................................................................... 108
Helicis folium (Sarmafl›k)........................................................................ 108
Capsici fructus (K›rm›z›biber)................................................................. 108
Agni casti fructus (Hay›t meyvas›) ......................................................... 109
Foenugraeci semen (Çörek otu) ............................................................ 109
Allii sativi bulbus (Sar›msak) .................................................................. 109
Populi gemma (Karakavak tomurcu¤u)................................................. 110
Angelicae radix (Melek otu kökü) ......................................................... 110
Aurantii fructus (Portakal kabu¤u)......................................................... 110
Özet ............................................................................................................... 111
5. ÜN‹TE Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler .......................... 116

G‹R‹fi .............................................................................................................. 117
ZEH‹R VE ZEH‹R ETK‹S‹ NED‹R? ............................................................... 117
ZEH‹RLER‹N SINIFLANMASI......................................................................... 118
TOKS‹K ETK‹ T‹PLER‹ ................................................................................. 120
SEKESTRASYON VE AKÜMÜLASYON......................................................... 120
TOKS‹K ETK‹ MEKAN‹ZMALARI ................................................................ 121
Yal›n Toksik Etkiler ..................................................................................... 121
Özel Toksik Etkiler ....................................................................................... 122
‹mmün Reaksiyonlar ve Allerji .................................................................... 123
Genetik Farkl›l›klara Ba¤l› Reaksiyonlar ve ‹diyosenkrazi ........................ 123
Dayan›ks›zl›k veya Afl›r› Duyarl›k Reaksiyonlar› ........................................ 124
Ba¤›ml›l›k ve Yoksunluk Reaksiyonlar› ...................................................... 124
ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER ....................................................................................... 124
BA⁄IMLILIK VE BA⁄IMLILIK TÜRLER‹ ..................................................... 132
BA⁄IMLILIK OLUfiTURAN D‹⁄ER B‹TK‹LER.............................................. 137
B‹TK‹LER‹N SU‹ST‹MAL‹ ............................................................................. 137
B‹TK‹LERLE TEDAV‹ VE ZEH‹RLENMELER ‹Ç‹N SON SÖZLER ............... 138
Özet ............................................................................................................... 139
‹çindekiler vii

T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m› ....... 144 6. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 145
HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI............................... 145
G›da................................................................................................................ 145
Baharat ........................................................................................................... 147
Çay Yap›m›nda .............................................................................................. 148
‹laç ............................................................................................................... 149
Boyar Madde ................................................................................................. 149
Yakacak ......................................................................................................... 150
Silah................................................................................................................ 150
Nazarl›k ve Süs Eflyas› Olarak ...................................................................... 150
Dekoratif ve Süs Bitkisi Olarak .................................................................... 150
Büyü............................................................................................................... 150
Parfümeri ve Kozmetik Sanayiinde .............................................................. 151
Selüloz Sanayiinde ........................................................................................ 151
Zararl›lara Karfl› ............................................................................................. 151
Hayvan Yemi Olarak..................................................................................... 151
Mesken Yap›m›nda ....................................................................................... 151
HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM fiEK‹LLER‹ ............................. 152
Toz ................................................................................................................. 152
Hap................................................................................................................. 152
Dekoksiyon.................................................................................................... 152
‹nfüzyon......................................................................................................... 152
HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI KULLANIMDA B‹TK‹LER‹N
YER‹ VE ÖNEM‹............................................................................................ 152
HALK ‹LAÇLARI............................................................................................. 154
B‹TK‹SEL HALK ‹LAÇLARI............................................................................ 154
Anadolu’da Halk Aras›nda Uygulanan Tedavi fiekilleri .............................. 155
Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar› ................................................... 155
HALK ARASINDAK‹ TEDAV‹ AMAÇLI KULLANILAN B‹TK‹LERE
ÖRNEKLER..................................................................................................... 156
Özet................................................................................................................ 164
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat 7. ÜN‹TE

Olarak Kullan›m›...................................................................... 168
G‹R‹fi VE TAR‹HÇE ....................................................................................... 169
B‹TK‹LER‹N GIDA VE BAHARAT OLARAK
KULANIMINDA YER‹ VE ÖNEM‹ ............................................................... 171
B‹TK‹LER‹N GIDA OLARAK KULLANIM fiEK‹LLER‹ VE ÖRNEKLER‹ ....... 173
Çi¤ Olarak Yenenler ..................................................................................... 173
Özel Bir ‹fllemden Sonra Kullan›lan Bitkiler ............................................... 174
Piflirildikten Sonra Yenenler ......................................................................... 174
viii ‹çindekiler
Kavrularak Kullan›lan Bitkiler ...................................................................... 175

Turflu Veya Salamuras› Yap›larak Yenenler ................................................ 175
Baz› G›dalara Kat›larak Yenen Bitkiler ........................................................ 175
Pekmez Haz›rlanmas›nda Kullan›lanlar ...................................................... 176
Reçel Yap›m›nda Kullan›lan Bitkiler ............................................................ 176
Kurutulduktan Sonra Kullan›lan Bitkiler...................................................... 176
BAHARAT OLARAK KULLANILAN B‹TK‹LER ............................................. 177
Baharat Nedir? ............................................................................................... 177
Köri .......................................................................................................... 179
Köfte Baharat›.......................................................................................... 179
Çin Baharat› ............................................................................................. 179
Berbere .................................................................................................... 180
Tavuk Baharat› ........................................................................................ 180
Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler ............................................................... 180
Kekik (Thymus, Origanum, Satureja, Thymbra,
Coridotyhmus Türleri)............................................................................. 180
Nane (Mentha Türleri)............................................................................ 181
Biberiye (Rosmarinus officinalis) .......................................................... 181
O¤ulotu (Melissa officinalis) .................................................................. 182
Fesle¤en, Reyhan (Ocimum basilicum) ................................................ 183
Kimyon (Cuminum cyminum) .............................................................. 183
Frenk Kimyonu (Carum carvi) ............................................................... 184
Rezene (Foeniculum vulgare) ................................................................ 184
Kiflnifl (Coriandrum sativum) ................................................................ 185
Anason (Pimpinella anisum) ................................................................. 186
Dereotu (Anethum graveolens) .............................................................. 186
Maydanoz (Petroselinum crispum) ........................................................ 187
Roka (Eruca sativa) ................................................................................ 188
Çörek Otu (Nigella sativa)...................................................................... 188
Safran (Crocus sativus) ........................................................................... 189
Sumak (Rhus coriaria)............................................................................ 189
Karabiber (Piper nigrum) ....................................................................... 190
Çemen Otu (Trigonella foenum-graecum)............................................ 190
Zencefil (Zingiber officinale) ................................................................. 191
Karanfil (Eugenia caryophyllata) ........................................................... 192
K›rm›z›biber (Capsicum annuum)......................................................... 192
Özet ............................................................................................................... 194
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 197
8. ÜN‹TE Bitkisel Çaylar. ......................................................................... 198

G‹R‹fi .............................................................................................................. 199
B‹TK‹SEL ÇAYLAR......................................................................................... 199
B‹TK‹SEL ÇAYLAR ‹Ç‹N UYGUN B‹TK‹ TEM‹N‹........................................ 200
Bitkisel Çay Droglar›n›n Depolanma ve Paketlenmesi ............................... 201
Bitkisel Droglar›n Depoland›¤› ve Sakland›¤› Kaplar›n Özellikleri............ 202
Bitkisel Droglar Üzerinde Yap›lan Kalite Kontrol Testleri ........................ 202
Bitkisel Droglarda Kontaminasyon............................................................... 203
‹çindekiler ix
Mikrobiyal Kirlenme ............................................................................... 203

A¤›r Metal kirlili¤i.................................................................................... 204
Bitki Koruma Ürünleriyle Oluflan Kirlenme .......................................... 204
Radyoaktif Maddelerle Kirlenme............................................................ 205
B‹TK‹SEL ÇAY ÇEfi‹TLER‹............................................................................. 205
Mono Çaylar .................................................................................................. 205
Kar›fl›m Çaylar ............................................................................................... 206
Paket Çaylar ................................................................................................. 209
Poflet Çaylar ................................................................................................... 209
Çözünür (Instant) Çaylar............................................................................... 210
Püskürterek Kurutulmufl (spray-dried) Çaylar....................................... 210
Granüle Çaylar ........................................................................................ 210
B‹TK‹SEL ÇAY HAZIRLAMA ......................................................................... 211
Drog /S›v› Oran›............................................................................................ 211
Drogun Ö¤ütme Derecesi ...................................................................... 212
Bitkisel Çay Haz›rlama Yöntemleri ....................................................... 212
B‹TK‹SEL ÇAYLARIN KULLANILDI⁄I RAHATSIZLIKLAR ........................... 213
Grip ve So¤uk Alg›nl›¤›nda .......................................................................... 214
Ba¤›fl›kl›k Sistemi Rahats›zl›klar›nda ............................................................ 214
Gastrointestinal Sistem Bozukluklar›nda...................................................... 214
Safra Kesesi Rahats›zl›klar›nda ..................................................................... 214
Psikolojik Rahats›zl›klarda ............................................................................ 215
Böbrek ve Mesane Rahats›zl›klar›nda .......................................................... 215
Kad›n Hastal›klar›nda.................................................................................... 215
Zay›flama Çaylar›........................................................................................... 215
BAZI FARMAKOPELERDE VE STANDART RUHSATLARDA
YER ALAN KARIfiIM ÇAY REÇETELER‹....................................................... 216
Özet ............................................................................................................... 220
Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler ........ 224 9. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 225
TAMAMLAYICI TEDAV‹ S‹STEMLER‹NDE B‹TK‹LER‹N
YER‹ VE ÖNEM‹............................................................................................ 226
GELENEKSEL Ç‹N TEDAV‹ S‹STEM‹............................................................ 226
Akupunktur.................................................................................................... 228
YUNAN‹ TEDAV‹ S‹STEM‹ ........................................................................... 229
AYURVEDA.................................................................................................... 230
HOMEOPAT‹ ................................................................................................. 233
AROMATERAP‹.............................................................................................. 236
F‹TOTERAP‹................................................................................................... 239
Özet ............................................................................................................... 244
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 246
x ‹çindekiler
10. ÜN‹TE T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›..................... 252

G‹R‹fi .............................................................................................................. 249
DO⁄AL ÇEVRE VE YAfiAM-HASTALIK ‹L‹fiK‹S‹ ......................................... 249
DO⁄AL ÇEVRE VE HASTALIK ‹LAÇ ‹L‹fiK‹S‹ ............................................. 249
F‹TOTERAP‹ NED‹R?..................................................................................... 250
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹................................................................. 251
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹ ED‹LEB‹LEN HASTALIKLAR ................. 251
Sinir Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› ........................ 252
Duyu Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ..................................... 263
Hareket Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› .................................. 265
Sindirim Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ................................ 268
Dolafl›m Sistemi ve Kan Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ................... 276
Solunum Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ............................... 281
Boflalt›m Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ................................ 285
Metabolizma ve Endokrin Sistem Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› ..... 286
Üreme Sistemi ile ‹lgili Bitkilerin Kullan›m› ............................................... 288
Deri Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› ..................................... 290
Enfeksiyon ve Ba¤›fl›kl›k Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin
Kullan›m›........................................................................................................ 293
Kanser Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› ................................. 294
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N SON SÖZLER ................. 295
Özet ............................................................................................................... 296
11. ÜN‹TE Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik

Bitkiler.......... ............................................................................ 300
G‹R‹fi .............................................................................................................. 301
K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹ ......................................................................... 302
K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANILAN
B‹TK‹LER‹N GÜVENL‹⁄‹ ............................................................................. 303
B‹TK‹LER‹N K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANIMI ....................... 305
Aromaterapi .................................................................................................. 306
Ayurvedik Cilt Bak›m›................................................................................... 306
Bal ile Cilt Bak›m› ......................................................................................... 307
Jojoba Ya¤› ile Cilt Bak›m› .......................................................................... 307
Shea Ya¤› ile Cilt Bak›m› ............................................................................. 307
Bitkisel Antioksidan Maddeler ................................................................... 307
Bitkisel Ya¤lar .............................................................................................. 308
Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› Madde ve Ürünleri ........................................... 310
SONUÇ .......................................................................................................... 314
Özet ............................................................................................................... 315
‹çindekiler xi
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k 12. ÜN‹TE

Alanlar›nda Kullan›m› ............................................................. 318
G‹R‹fi .............................................................................................................. 319
TARIM VE HAYVANCILIK ............................................................................ 319
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TARIM ALANINDA KULLANIMI ........ 321
TARIMDA KULLANILAN B‹TK‹SEL ÜRÜNLERE ÖRNEKLER ...................... 327
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N HAYVANCILIKTA KULLANIMI .......... 329
HAYVANCILIKTA KULLANILAN B‹TK‹LERE ÖRNEKLER........................... 333
Özet................................................................................................................ 335
Yararlan›lan ‹nternet Kaynaklar›................................................................... 338
Sözlük ................................................................................... 339

xii Önsöz
Önsöz
Do¤al kaynaklar›n tedavi amac›yla kullan›lmas› insanl›k tarihi kadar eskidir.
‹nsano¤lu bitkilerin kök, yaprak, çiçek, meyve gibi çeflitli k›s›mlar›n›n tedavi edici
etkileri oldu¤unu deneme-yan›lma yöntemi ile veya tesadüfler sonucu ö¤renmifltir.
Bitkiler o dönemlerde de, gelifli güzel de¤il, dönemin flifac›lar›n›n önerilerine göre
kullan›l›yordu. Daha sonra bitkilerin kimyasal yap›s› ayd›nlat›lm›fl ve içerdikleri
etkili maddeler saf olarak izole edilmifl, böylece “saf ve standart ilaç” kavram›n›n
temelleri at›lm›flt›r. Bunun en güzel örne¤i, sö¤ütten Salisilik Asit’in izole edilme-
si ve yap›s›n›n ayd›nlat›lmas›d›r. 1890 Y›l›nda bu bileflikten basit bir kimyasal
ifllemle sentetik olarak elde edilen “Aspirin” (Asetil salisilk asit) insanl›¤›n yarar›na
sunulmufltur. Morfin, kodein, kinin, rezerpin gibi maddeler bitkilerden izole edilen
ilk bilefliklerdir. Do¤al kaynaklardan elde edilen bu model bileflikler yap›s›
ayd›nlat›ld›ktan sonra, üzerinde çeflitli kimyasal grup de¤ifliklikleri yap›larak daha
aktif ve daha az yan etkili sentetik türevler gelifltirilmifltir. Eczac›l›k Fakültelerinin
Farmakognozi Anabilim Dallar› do¤al kaynaklardan yeni bilefliklerin izolasyonu
ve yap› ayd›nlatmas›, Farmasötik Kimya Anabilim Dallar› bu bilefliklerin sentetik
yollarla elde edilmesi ve türevlendirilmesi, Farmasötik Teknoloji Anabilim Dallar›
ise bu bitkisel ürünlerin ve sentetik ilaç etken maddelerinin uygun dozaj flekline
getirilmesini sa¤layan bilim dallar›d›r. Ancak bilimsel yollarla standardize edilerek
ve farmasötik dozaj flekline getirilerek haz›rlanan ürünler tedavide güvenle kul-
lan›labilen ilaçlar haline gelebilirler.
Son y›llarda t›bbi ve aromatik bitkiler konusunda bilimsel temelden yoksun
popüler bir gündem yarat›lmaktad›r. Görsel ve yaz›l› bas›nda, bu popüler günde-
mi haks›z ç›kar sa¤lamak amac›yla kullanan kifli ve kurulufllar, insanlar›n sa¤l›k
konusundaki hassasiyetinden de yararlanarak, etik ve bilimsel olmayan yay›nlar
yapmaktad›rlar. Yap›s› ve güvenilirli¤i ispatlanmam›fl çeflitli bitki veya bitki
kar›fl›mlar›n›, hastal›klar›n tedavisine önererek, insanlar› rasyonel tedavi seçenek-
lerinden uzaklaflt›r›p ciddi sa¤l›k sorunlar›na neden olmaktad›rlar. Bitkisel ürün-
lerin kullan›l›fl›yla ilgili olarak “do¤al maddeler oldu¤u için hiç bir zararl› etkileri
yoktur” gibi bir yanl›fl görüfl toplumumuzda hakimdir. Eczaneler d›fl›nda çeflitli
marketlerde sat›lan, g›da deste¤i olarak isimlendirilen bu ürünlerin bir k›sm›n›n
ciddi yan etkiler yapt›¤›, hatta ölümlere neden oldu¤u bilinmektedir. Bu arada,
gerekli bilimsel flartlar› sa¤lamamas› nedeniyle, Sa¤l›k Bakanl›¤›’ndan ruhsat ala-
mam›fl bitkisel içeri¤e sahip olan bu ürünler, g›da deste¤i kapsam›nda Tar›m
Bakanl›¤›ndan ruhsatland›r›larak kendilerine bir ç›k›fl yolu bulabilmifllerdir. Bu
üzerinde tart›fl›lmas› gereken önemli bir sorundur. Bitkisel ürünler için “do¤ald›r
zarars›zd›r” veya “faydas› olmasa dahi, en az›ndan zarar› olmaz” ifadeleri tam
olarak gerçe¤i yans›tmamaktad›r. Bilimsel olarak haz›rlanmayan hiçbir ürün güve-
nilir de¤ildir.
Önsöz xiii
Bitkisel ilac›n elde edildi¤i bitkinin yetiflti¤i yer, mevsim koflullar›, bitki
k›s›mlar›n›n toplanma zaman› gibi çok çeflitli faktörler, içindeki etken maddenin
miktar›n› ve dolay›s›yla etkinli¤ini de¤ifltirebilmektedir. Kullan›lacak bitkilerin
standart miktarda etken madde içermeleri gerekmektedir. Herhangi bir yerden
toplanan bitki ayn› cins ve tür olsa dahi, içeri¤indeki etken madde miktar› farkl›
olabilece¤inden doz ayarlamas› mümkün olamayacak ve amac›na uygun bir tedavi
yap›lamayacakt›r. Kurutma, paketleme, haz›rlama ve depolama ifllemlerinin stan-
dardize edilmesi son derece önemlidir. Farmakopeler ve monograf kitaplar› bitki
ve bu bitkilerden elde edilen ürünlerin standardizasyonu amac›yla haz›rlanm›fl bil-
imsel kaynaklard›r. Ayr›ca bu standardizasyon, GAP (Good Agricultural Practice,
‹yi Tar›m Uygulamalar›) ve GMP (Good Manufacturing Practice, ‹yi ‹malat
Uygulamalar›) gibi uluslar aras› kurallara uyularak güvence alt›na al›nmaktad›r.
12 üniteden oluflan ve T›bbi ve Aromatik Bitkilerle ilgili k›sa, kapsaml›, görsel
ve aç›klay›c› bilimsel bilgiler verilen bu kitab›n haz›rlanmas›, uzun bir planlama
ve organizasyon sonucu profesyonel bir ekip taraf›nca gerçeklefltirilmifltir. Bu
süreçte her türlü imkan› sa¤layan Say›n Rektörümüze, Prof. Dr. Ayd›n Ziya Özgür’e,
ünite yazarlar›na, tasar›m birimine ve tüm eme¤i geçenlere sonsuz teflekkürlerimi
sunar›m.
Editör
Doç.Dr. Lütfi GENÇ
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIM
1
ALANLARI VE ET‹⁄‹
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
N
Bitkisel kaynakl› ham maddelerin tarihsel geliflimini de¤erlendirebilecek,
N
Bitkisel kaynakl› ham maddeleri tan›mlayabilecek,
Bitkisel kaynakl› ham maddelerinden elde edilen ürünleri (droglar›) karfl›lafl-
N
t›rabilecek,
Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aromatik bitkilerin kalitelerini
N
Farmakopelere göre s›n›fland›r›p yorumlayabilecek,
Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›mlar›n›
ve güvenli¤ini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bitkisel ham maddeler • Kalite
• T›bbi ve aromatik bitkiler • Etkinlik
• Drog • Güvenlik ve güvenilirlik
• Farmakope
‹çerik Haritas›
• G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹)

B‹TK‹LER
• DO⁄AL HAZ‹NE OLARAK
T›bbi ve Aromatik Bitkisel Kaynakl›
Ham Maddelerin B‹TK‹LER
Bitkilerin Kullan›m Kullan›m›nda Kalite, • B‹TK‹SEL KAYNAKLI HAM MADDE:
Alanlar› ve Eti¤i Etkinlik ve Güvenlik TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER
• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMI
ÖNCES‹NDE D‹KKAT ED‹LECEK
HUSUSLAR
Bitkisel Kaynakl›
Ham Maddelerin
Kullan›m›nda Kalite,
Etkinlik ve Güvenlik
G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹) B‹TK‹LER
Paleontolojik Ça¤
Bitkilerin kullan›m› insanl›k tarihi kadar eskidir. Ancak, çok eski dönemlere ait ka-
y›tlar ve belgeler olmad›¤› için etnobotanik (daha spesifik olarak arkeo-botanik ve-
ya paleo-botanik) çal›flmalar ve arkeolojik bulgularla, ayr›ca ça¤›m›zdaki ilkel top-
lum ve topluluklar›n davran›fl ve uygulamalar› do¤rultusunda bitkilerin kullan›m›
ile ilgili sadece tahminler yap›lmaktad›r. Önceleri sadece g›da olarak kullan›lan bit-
kiler, daha sonra içgüdüsel, deneme yan›lma yoluyla veya etraftaki hayvanlar›n
davran›fllar› gözlemlenerek, zaman içinde insanlar taraf›ndan daha farkl› flekillerde
de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r. ‹nsanlar, do¤adan kazan›lan bilgi ve tecrübelerle,
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
nesilden nesile aktar›lan bilgilerle “faydal› bitkilerden” çeflitli flekillerde yararlan-
m›flt›r: G›da, içecek, tatland›r›c›, korucuyu, yem, boya, kozmetik, tütsü, adak, ya-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
kacak, bar›nma ve izolasyon malzemesi gibi... ‹nsanlar ayr›ca çok çeflitli kullan›m-
lar yan›nda t›bbi amaçlarla, yani ilaç olarak günümüze dek bitkilerden faydalan-
S O R U S O R U
m›flt›r ve faydalanmaya halen devam etmektedir.
Hayvanlar t›bbi bitki kullan›yor! Maymunlar hastaland›klar›nda etraflar›ndaki

D ‹ K K A T çeflitli bit- D‹KKAT
kileri aray›p bulur ve kullan›rlar (fiekil 1.1). Koyunlar›n yaraland›klar›nda civan perçemi-
ni (Achillea millefolium L.) daha çok tükettikleri gözlenmifltir; bitkinin ayr›ca sindirim
N N
faaliyetlerine de katk›da bulundu¤u bilinmektedir. Benzer flekilde mide barsak sorunla-
r›nda kedi ve köpekler otcul olmamalar›na ra¤men çim ve benzeri yeflil bitkileri yerler.
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
.
K ‹ T A P K ‹ T A P
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
4 T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
fiekil 1.1
Do¤al ortam›nda
t›bbi bitki kullanan
bir maymun.
(http://www.action
bioscience.org/biodi
versity/figures/plotki
n2.jpg)
Milattan Önce (M.Ö. 50.000-0)

Günümüze dek, keflfedilmifl en eski bulgular aras›nda M.Ö. 50.000 y›llar›na ait, Ana-
dolu ve Mezopotamya topraklar›ndaki fianidar Ma¤ras›nda bulunan Neanderthal is-
keletleri ve çeflitli bitkilere ait polenler vard›r. Fransa’da Chauvet Ma¤ras›nda ve bafl-
ka ma¤aralarda, yaklafl›k M.Ö. 30.000 y›llar›na dayanan, “Paleolitik Ça¤ dönemi” ar-
keolojik bulgular› ve kal›nt›lar› aras›nda günümüzde de kullan›lan baz› t›bbi bitkile-
re ait fosil kal›nt›lar bulunmufltur. Yine arkeolojik çal›flmalar sonucunda M.Ö.
10.000’de, ilk tar›msal faaliyetlere dair arkeo-botanik kan›tlar tespit edilmifltir.
M.Ö. 3.300 y›llar›nda yaflam›fl olan ve çok iyi koflullarda korunmufl olarak bu-
lunan “Buz adam› Ötzi” 90’l› y›llarda tesadüfen Avusturya Alpleri’nde keflfedilmifl
ve bak›r ça¤› dönemine ait önemli bilgiler vermifltir. Yan›nda bulunan bitkilerden
baz›lar›n›n koruyucu ve t›bbi amaçlarla kullan›ld›¤› düflünülmektedir.
Tarih boyunca insanlar büyücü, flaman, otac›, hekim, herbalist, aktar gibi bitki
uzmanlar› olarak çeflitli flekillerde t›bbi ve aromatik bitkilerden yararlanmas›n› bil-
mifllerdir. Günümüzde halen bu gelenek ve kültürlerine ba¤l› olan ve bunlar› de-
vam ettiren toplumlar mevcuttur.
SIRA S‹ZDE Bitkilerin tedavi

SIRA amac›yla
S‹ZDE kullan›ld›¤› yerleri ve yöreleri irdeleyiniz!
1
Bitkilerin kullan›mlar› ile ilgili ilk yaz›l› metinler aras›nda M.Ö. 3.500-3.000 y›l-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fiSümerler’in
lar› civar›nda ÜNEL‹M çivi yaz›s›yla kil tabletlere iflledikleri tar›msal ve t›bbi re-
çete bilgileri say›labilir. Geleneksel Çin tebabetinin kökenlerinin dayand›¤› iddia
S O R U edilen, M.Ö.S3.000-2.700
O R U y›llar›nda yaflam›fl efsanevi Çin imparatoru Shennong’a ait
t›bbi bitki ve tar›m› ile ilgili bilgiler daha sonraki yüz y›llarda kaleme al›n›p günü-
müze ulaflt›r›lm›flt›r. M.Ö. 1.700’lü y›llarda Babil kral› Hammurabi, içinde t›bbi ve
D‹KKAT D‹KKAT
aromatik bitkiler ve sa¤l›kla ilgili kanunlar›n da (kodeks) bulundu¤u bir yaz›t› bü-
yük bir an›t tafla iflleterek sonsuzlaflt›rm›flt›r. Yaklafl›k M.Ö. 1.500 y›llar›nda yaz›ld›-
N N
SIRA S‹ZDE ¤› düflünülenSIRAveS‹ZDE
en az 1.000-1.500 y›l öncesinin bilgilerini içerdi¤i tahmin edilen
Ebers papirüsleri ise, günümüze ulaflan t›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili en eski
ve önemli yaz›l› kaynaklardand›r. Ayn› flekilde Hindistan’da, binlerce y›ll›k t›bbi ve
aromatik bitki kullan›mlar›yla ilgili geleneklere dayal› ve Ayurveda ö¤retisini içe-
ren Charaka Samhita ve Sushruta Samhita adl› eserlerin yaklafl›k M.Ö. 100 y›llar›n-
1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik 5
da kaleme al›nmas›na karfl›l›k kökeninin M.Ö. 2.000 y›l›na dayand›¤› san›lmakta-

d›r. Helenistik dönemde, hekimli¤in de piri olarak kabul edilen Hipokrat (M.Ö.
460-377) t›bbi bitkiler ile ilgili bilgiler ve yaz›l› eserler b›rakm›flt›r. Aristoteles (M.Ö.
384-322) ve ö¤rencisi Theophrastus (M.Ö. 370-287)’un günümüzdeki bitki sistema-
ti¤ine önemli katk›lar› olmufl, bitkilerin s›n›fland›r›lmas› ile ilgili çok say›da eser ka-
leme alm›fllard›r.
Milattan Sonra (M.S. 0-1900)

Önceleri Roma ‹mparatorlu¤u’nda, Milad’›n bafllang›ç› ile Bizans’ta, Arap (di¤er
ad›yla Unani veya Yunani) ve Osmanl› medeniyetleri dönemlerinde ayr›ca Orta
Ça¤ Avrupa’s›nda (örne¤in manast›rlarda) t›bbi ve aromatik bitkiler araflt›r›lm›fl,
kullan›lm›fl ve zaman zaman yaz›l› kaynaklara aktar›lm›flt›r. Adana, Kozan yak›nla-
r›nda Anavarza’da dünyaya gelen Pedanius Dioskorides (M.S. 40-90) taraf›ndan
derlenen t›bbi ve aromatik bitki kullan›mlar›n› içeren “de Materia Medica” daha
sonra yüz y›llarca baflka eserlere de önemli bir kaynak olmufltur (fiekil 1.2). Pliny,
Mitridat, Bergamal› Galen (di¤er ad›yla; eczac›l›¤›n piri Galenus), Dinaveri, El-Bi-
runi, ‹bni-Sina (Avrupa’da bilinen ismi ile Avicenna), Paracelsus, Gegrard, Parkin-
son, Sertürner, Pelletier gibi çok say›da de¤erli araflt›r›c›lar t›bbi ve aromatik bitki-
lerle ilgili önemli çal›flmalar ve eserler b›rakm›fllard›r.
fiekil 1.2
Dioskorides’in “de
Materia Medica”
adl› eseri (Vienna
Dioscorides, De
Materia Medica,
512).
(http://www.hsl.virg
inia.edu/historical/
rare_books/herbalis
m/assets/materia_m
edica.jpg)
‹pek ve baharat yollar› (fiekil 1.3) sosyal hayat ile birlikte öncelikle Asya ve Av-
rupa’da t›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m›n›, teknolojisini, nakliyesini, ticaretini ve
kullan›m›n› as›rlarca etkilemifltir.
fiekil 1.3
Tarih boyunca
baharat yolu ve
ipek yollar›.
Bitkisel kaynakl› ham maddeler as›rlarca do¤adan yabani olarak temin edilmifl-
tir. Çok az bir k›sm› g›da amaçl› olarak kültüre al›n›p tar›m› gerçeklefltirilmifltir. Sa-
y›lar› daha da az olan ancak genelde ticari de¤eri yüksek olan baharat bitkilerinin
tar›m› yap›lm›flt›r. T›bbi amaçlarla kullan›lan bitkilerin tar›m› ise daha çok 19. yüz-
y›ldan sonra gerçekleflmifltir. Günümüzde de genelde t›bbi bitkilerin tar›m›, üreti-
mi (daha çok Uzakdo¤u ve Güney Amerika), standardizasyonu, amblajlanmas› ve
pazarlanmas› (Avrupa ve Amerika) ayr› ülkelerde gerçekleflmektedir ekonomik fa-
aliyetler aç›s›ndan önemli ticari boyutlara ulaflm›flt›r.
DO⁄AL HAZ‹NE KAYNA⁄I OLARAK B‹TK‹LER

Ço¤unlu¤u tropiklerde olmak üzere, dünyada yaklafl›k 425.000 çiçekli bitki oldu¤u
tahmin edilmektedir. Ayr›ca her y›l 1.000-3.000 yeni bitki türü keflfedilmektedir. Ana-
dolu üç farkl› eko-co¤rafik bölge ile - ismen; Avrupa-Sibirya, Akdeniz ve ‹ran-Turan
bölgeleri - biyoçeflitlilik aç›s›ndan flansl› bir bölge olup floras›nda 10.000 civar›nda bit-
ki türünü bar›nd›rmaktad›r. Daha önemlisi, Türkiye’de yetiflen yaklafl›k 3.500 bitki tü-
rünün endemik olmas›d›r. Günümüzde dünyada genelinde tedavide kullan›lan bitki-
lerin say›s› 50.000’den fazla oldu¤u tahmin edilirken, ülkemizde bu say› yaklafl›k 1.000
civar›ndad›r. Dünyada tar›m› yap›lan bitki say›s› yaklafl›k 7.000 olarak tahmin edilirken
bu rakam›n içinde en fazla 200-300 t›bbi ve aromatik bitki oldu¤u düflünülmektedir.
T›bbi bitkiler ile ilgili resmi kay›tlar›n ve istatistiklerin çok sa¤l›kl› olmad›¤› göz
önünde bulundurularak, dünya pazar›nda y›lda yaklafl›k 700.000 ton bitki tüketilirken
sadece Avurapa’da bu miktar›n 440.000 ton oldu¤u san›lmaktad›r. ‹statistiksel ve ticari
verilere göre, tezgah üstü pazarda 2004 y›l›nda 120’den fazla ülkeye dünya çap›nda en
az 10 milyar Avro hacminde önemli ekonomik girdi sa¤lanm›flt›r.
Daha önce de belirtildi¤i üzere, di¤er önemli bir husus, bu ham maddelerin genel-
de do¤adan rastgele toplamak suretiyle tedarik edilmekte oldu¤u gerçe¤idir. Bu tür bi-
linçsiz uygulamalar ile çevre ve bitki çeflitlili¤i tehdit alt›nda olup, birçok canl› ve bitki
türünün bu flekilde yok oldu¤u rapor edilmektedir. Günümüzün di¤er bir gerçe¤i de;
halen daha birçok 3. Dünya ülkesinin modern t›p ve sa¤l›k olanaklar›ndan yoksun ol-
mas›d›r. Hastal›k durumlar›nda, tedavide kullanmak üzere ulaflabildi¤i ilk ve belki de
tek kaynak, çevresindeki do¤ada yetiflen bitkilerdir. Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO) ve-
rilerine göre, özellikle az geliflmifl ülkelerde dünya nüfusunun yaklafl›k %80’i, tedavi
için t›bbi bitkilere muhtaçt›r. Çin ve Hindistan gibi Asya ülkelerinin nüfus kalabal›kl›¤›
ve ço¤unlu¤unun yoksullu¤u, yüz y›llarca t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›ld›¤› ge-
leneksel tedavi sistemlerinin yayg›n, ayn› zamanda ekonomik bir flekilde ifller ve etkin
olmas›n› sa¤lam›flt›r. Ayr›ca, do¤ada yabani olarak yetiflen bu bitkiler yerliler taraf›nca
toplan›p sat›l›r bu flekilde önemli bir ekonomik gelir elde edilir.

S O R U S O R U
Modern sa¤l›k hizmetlerinde teflhis ve tedavi hekim ve eczac› denetiminde

D ‹ K K A Tyap›lmal›d›r. D‹KKAT
T›bbi bitkiler ilaçlara, fitoterapi de modern tedaviye alternatif de¤ildir!
N N
B‹TK‹SEL KAYNAKLI HAM MADDE:
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Özellikleri
T›bbi ve aromatik bitkiler, ilaç ve g›da/g›da katk› maddesi aras›nda geçifllere sahip
K ‹ T A önlenmesin-
bitkilerdir. “T›bbi bitkiler” genellikle belirli rahats›zl›k ve hastal›klar›n P K ‹ T A P
de, tedavisinde ve ilaç yap›m›nda kullan›l›rken “aromatik bitkiler” daha çok koku
ve tat (= aroma) özelliklerine sahip olmalar›dan dolay› çeflni ve g›da veya içecek-
lerde katk› olarak kullan›l›r. Hem koku ve tat özellikleri olan,T Eayr›ca
L E V ‹ Z Ytedavi
ON özelli- TELEV‹ZYON
kerinden dolay› ilaç olarak kullan›lan bitkilere t›bbi ve aromatik bitkiler denilmek-
tedir. Bitkinin kokusu, genelde sahip oldu¤u uçucu bilefliklerden (uçucu ya¤)
kaynaklanmaktad›r. Aromatik bitkilerden, genelde distilasyon ‹ile elde edilen uçu-
NTERNET ‹NTERNET
cu ya¤lar, koku ve tat özelliklerinden baflka kozmetik ve parfümeride yayg›n ola-
rak kullan›l›r. Örne¤in, kültürü de yap›lan pelin otu (Artemisia absinthium L.) an-
tiparaziter ilaç olarak kullan›m› yan›nda özel tat ve kokusundan dolay› ayr›ca ab-
sint, vermut gibi alkollü içkilerin üretiminde kullan›l›r (bkz. fiekil 1.4).
fiekil 1.4
Eski ça¤lardan beri
bilinen t›bbi ve
aromatik bitki:
Artemisia
absinthium L.
(Vienna Dioscorides,
De Materia Medica,
512).
(http://www.hsl.virgi
nia.edu/historical/ra
re_books/herbalism/a
ssets/apsynthion.jpg)
Baharat nedir? Örnek veriniz. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Bu ünite kapsam›nda, t›bbi ve aromatik bitkiler (TAB) tedavi amaçl› kullan›m-

lar› ve ham madde kaynaklar›na özgü özellikleri aç›s›ndan de¤erlendirilecektir. Ta-
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRAiçinde

rihsel geliflim S‹ZDE çok say›da bitkinin çeflitli biyolojik aktivitelerinden dolay› te-
davide ve ilaç olarak kullan›lm›fl olmas›, bu uygulamalar›n rasyonel ve do¤ru uy-
gulamalar oldu¤unu göstermez!
K›saca ilaç, “belirli standartlar›” olan, do¤al veya sentetik, özel bir madde /
maddeler karfl›m›d›r.
S O R U S O R Örgütü’ne
Dünya Sa¤l›k U göre ilaç; “fizyolojik sistemleri veya patolojik durumla-
Drog: ‹laç yap›lmas›nda
kullan›lan do¤al organik, r›, alan›n yarar› için de¤ifltirmek veya incelemek amac›yla kullan›lan veya kullan›-
inorganik veya sentetik
D ‹ K Ktedavi
kökenli, A T özelli¤i olan m› öngörülen D ‹ bir
K K Amadde
T veya üründür.” T›pta kullan›lan ve biyolojik etkinli¤i olan
bütün ham maddelere saf bir kimyasal madde ya da ona eflde¤er olan bitkisel veya hayvansal kaynakl›,
verilen genel isimdir. Ancak standart miktarda aktif madde içeren bir kar›fl›md›r. Eczac›l›k Bilimlerinde Farmako-
N N
daha
SIRAçok bitkisel kaynakl›
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
ham maddeler veya lojinin ve Farmakognozinin konusu içinde geçen droglar, genel anlamda tedavi
bitkilerin ilaç olarak amac›yla kullan›lan her türlü do¤al ve sentetik maddeyi ifade eder. Baflka bir ifade
kullan›lan k›sm› “drog”
AMAÇLARIMIZ
olarak tan›mlan›r. ile ilaç, birAMAÇLARIMIZ
veya birkaç dro¤u içeren, hastaya en yararl› olacak flekilde uygulanabi-
lecek, tedavi edici dozlar içinde toksik olmayan etkin madde veya maddelerdir.
K ‹ T A P ‹laçla ilgili daha

K ‹ T fazla
A P bilgiye AÖF Farmakoloji önlisans ders kitab›ndan, ayr›ca O¤uz Ka-
yaalp, Farmakoloji kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON Örnek Tolarak

E L E V ‹ Zbitkilerde
YON drog olarak kullan›lan k›s›m veya ürünler Tablo 1.1’de s›-
ralanm›flt›r.
Tablo 1.1 Drog (Latince) Türkçe

‹ N T E Rolarak
Drog NET ‹NTERNET
kullan›lan bitkisel Aetheroleum Uçucu ya¤
ham maddeler ve Amylum Niflasta
ürünlere örnekler.
Balsamum Balsam
Carbo Kömür - karbon
Cera Mum
Extracta Ekstre
Extracta fluida S›v› ekstre
Extracta sicca Kuru ekstre
Extracta spissa Yumuflak ekstre
Gallae Maz›
Gummi Zamk
Gummi resina Reçineli zamk
Latex Lateks - eksudat
Oleoresina Ya¤l› reçine
Oleum Ya¤ (sabit ya¤)
Oleum virginale S›zma sabit ya¤
Pix Katran
Plantae ad ptisanam T›bbi çay
Plantae medicinalis Bitkisel drog
Plantae medicinalis preparatore Bitkisel drog preparatlar›
Resina Reçine
Succus Usare - bitki özsuyu
Tinctura Tentür
T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, ‹laç Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü’nün bitkisel ürünler ile il-
gili kulland›¤› genel tan›mlamalara bakacak olursak:
Bitkisel T›bbi Ürün: Bir ürünün içeri¤ini oluflturan aktif maddelerden bir veya
daha fazlas› veya bir veya daha fazla preparat veya bir veya daha fazla say›da bu
tip bitkisel kaynakl› preparatla birleflen bitkisel maddelerdir.
Bitkisel Maddeler: Bütün olarak parçalara ayr›lm›fl ya da kesilmifl bitkiler, bit-
ki parçalar›, yosunlar, mantarlar, ifllenmemifl ve genelikle kuru ve bazen de taze
liken. Spesifik numunelere tabi olan eksudalar da bitkisel maddeler olarak de¤er-
lendirilirler. Bitkisel maddeler kesin olarak kullan›lan bitki parças› ve binominal
sisteme göre botanik ad› ile tan›mlan›r [Kaynak: 11.05.2009 tarih ve 3186 say›l› Ma-
kam Oluru ile yürürlü¤e konan GMP k›lavuzu, EMEA ve ICH k›lavuzlar›; Farma-
sötik Ürünlerin ‹yi ‹malat Uygulamalar›na (GMP) ‹liflkin K›lavuz].
Bitki topland›ktan veya hasat edildikten sonra farkl› ifllemlere tabi tutularak
hem stabilitesi hem de kalitesi art›r›labilmektedir. fiekil 1.5’te gösterildi¤i üzere
ham bitki ile fitofarmasötik ürün aras›nda katma de¤er aç›s›ndan çok farkl›l›k ola-
bilir. Ham madde ile ilgili her ifllem bir maliyet ve altyap› gerektirir, sonras›nda
ürünün kalitesinin tescillenmesi ile birlikte pazarda daha fazla talep görür. Dolay›-
s›yla piramitteki her ürünün belirli kalite standartlar›nda arz - talep iliflkisi ve ona
ba¤l› olarak da bir ticari de¤eri vard›r.
fiekil 1.5
T›bbi ve aromatik
bitkisel ürün
piramiti ve katma
de¤erleri.
Bitki veya bitkisel kaynakl› ham maddeler, en yayg›n olan g›da veya aromatik
özellikleri d›fl›nda bitkisel ilaç olarak kullan›l›rlar. Ancak t›bbi amaçlar ile kullan›-
lacak bitkilerin etkilerini pratik, tekrarlanabilir, güvenilir olarak sa¤layabilmek için,
ilaç ham maddelerinde oldu¤u gibi, bitkisel ham maddelere ait özel farmakope
standartlar›na ihtiyaç vard›r. Aksi halde, bitkisel ürünleri ilaç olarak standardize et-
mek mümkün olmaz.
Farmakope ve Bitkisel Ürünler Farmakope: Etkin

Yukar›da k›saca verilen Farmakope bilgileri do¤rultusunda anlafl›laca¤› üzere t›b- maddelerin ve ilaçlar›n
canl›larda koruma, teflhis ve
bi bitkisel ürünler k›saca; hastal›klar› iyilefltirmek, fliddetini hafifletmek, hastal›klar- tedavi amaçl› olarak
dan korunmak, tedaviye yard›mc› olmak amac›yla bir veya birçok bitkinin çeflitli kullan›labilmeleri için
gerekli ve geçerli özellikleri
k›s›mlar›n›n do¤rudan veya çeflitli ifllemlerden geçirilmesinden sonra haz›rlan›p bildiren resmi kaynak,
ambalajlanm›fl halde pazara sunulan do¤al t›bbi ürünler veya preparatlard›r. kodeks.

S O R U S O R U
D‹KKAT Bir bitkiyi veya

D ‹ Kbitki
K A T organ›n› t›bbi ve farmasötik olarak de¤erlendirmek ve kullanmak
üzere uluslararas› standartlara ihtiyaç vard›r.
N N
T›bbi bitkilerin etkinli¤ini, kalite kriterlerini, güvenilirli¤ini kay›t alt›na alan çok
say›da kaynak vard›r: Örne¤in, ulusal ve uluslararas› farmakope, kodeks ve ben-
zeri standartlar [Avrupa Farmakopesi (EP), Alman Farmakopesi (DAB) /Kodeksi
(DAC), ‹ngiliz Farmakopesi (BP), ‹ngiliz Bitkisel ‹laç Farmakopesi (BHP), Ameri-
kan Farmakopesi (USP), Japon Farmakopesi, Çin Farmakopesi, Hint Ayurvedik
K ‹ T A P Farmakopesi K ‹ (API),
T A P Komisyon E monograflar› ve ESCOP monograflar› gibi] ilaç et-
kin ve yard›mc› maddeleri ve bitkisel droglar› içerir. Örneklerde görülebilece¤i
üzere sadece bitkisel drog monograflar, konusunda özelleflmifl farmakopeler ve
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Zmevcuttur.
standart kitaplar YON
Bu standartlar›n›n d›fl›nda kalan do¤al ürünlerin t›bbi ve farmasötik anlamda bir
de¤eri yoktur. Di¤er taraftan, g›da ve kozmetik amaçlarla kullan›lan do¤al ürünle-
‹NTERNET rin de kabul ‹ N Tedilir
E R N E Tstandartlarda olmas› istenir. Bu durumda ilgili mevzuatlar, G›da
Kodeksleri, Türk Standardlar› Enstitüsü (TSE), Kalite Yönetim Sistemleri (ISO 9001,
ISO= Uluslararas› standart Organizasyonu), G›da Güvenli¤i Yönetim Sistemi (ISO
22000 HACCP, HACCP = Hazard Analysis and Critical Control Points), Amerikan
Baharat Ticaret Kurumu (American Spice Trade Association =ASTA) v.b. standart
ve kriterlerin dikkate al›nmas› gerekmektedir. Aksi halde, söz konusu bitki veya il-
gili organ› sadece bir bitki türü ve k›sm› olarak nitelendirilebilir.
Türkiye’nin Avrupa Farmakope Komisyonu’na üyeli¤i, Bakanlar Kurulu karar›
ile taraf olunan “Bir Avrupa Farmakopesi Gelifltirilmesine Dair Sözleflme” (10 Ekim
1993 tarih ve 21724 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan Milletleraras› Sözleflme Ka-
rar 93/4735) Resmi Gazete’de yay›mlanarak 22 fiubat 1994’de resmiyet kazanm›fl
ve yürürlü¤e girmifltir. Bu sözleflme ve 767 say›l› “Türk Kodeksi Hakk›ndaki Ka-
nun” gere¤i ifllemler yap›lmakta olup, 6. bask›s› 2007’de yap›lan Avrupa Farmako-
pesi ve ekleri Avrupa’da oldu¤u gibi ülkemizde de yasal uyma zorunlulu¤u olan
resmî bir belge niteli¤indedir. Sa¤l›k Bakanl›¤› taraf›ndan Farmakope Komisyo-
nu’na haz›rlatt›r›lan “Türk Farmakopesi - Avrupa Farmakopesi Adaptasyonu” 21
Ekim 2004 y›l›nda (2004/6421 no’lu karar, 25620 say›l› Resmi Gazete ) yürürlü¤e
girmifltir. Türkiye’nin de üye verdi¤i çok genifl bir uzmanlar grubu taraf›ndan titiz-
likle haz›rlanan ve sürekli güncellenen Avrupa Farmakopesi’de halen 200’den faz-
la bitkisel drog monograf› mevcuttur. Tablo 1.2’de Avrupa Farmakopesi’nde yer
alan baz› bitkilsel droglara ait örnekler verilmifltir.
Latince Drog ad› Türkçe Drog Elde edildi¤i bitki Tablo 1.2
Bitkisel Drog
Acacia senegal L. Willd., monograf› örnekleri.
Acaciae gummi
Arap zamk›, liyofilize A. seyal Del., di¤er Afrika
dispersione desiccatum
Acacia’lar›
Aloes extractum siccum
Sar›sab›r standart kuru ekstresi Aloe türleri
normatum
Arnicae tincture Öküzgözü tentürü Arnica montana L.
Belladonnae folii extractum Güzelavratotu yapra¤› standart
Atropa belladonna L.
siccum normatum kuru ekstresi
Belladonnae pulvis normatus Güzelavratotu tozu Atropa belladonna L.
Myrtilli fructus siccum Çobanüzümü meyvesi, kuru Vaccinium myrtillus L.
Myrtilli fructus recens Çobanüzümü meyvesi, taze Vaccinium myrtillus L.
Capsici oleoresina raffinata Ac› biber meyvesi oleorezini,
Capsicum türleri
et quantificata rafine ve ayarl›
Hyperici extractum Sar› kantaron ekstresi Hypericum perforatum L.
Colophonium Kolofan Pinus türleri
Plantaginis ovatae seminis Plantago ovata Forssk.
Sar› karn›yar›k tohum k›l›f›
tegumentum (P. isphagula Roxb.)
Liquiritiae extractum fluidum Meyan kökü etanollü s›v› eks-
Glycyrrhiza glabra L.
ethanolicum normatum tresi, standart
Myroxylon balsamum (L.) Harms

Peruvianum balsamum Peru balzam›
var. pereirae (Royle) Harms
Farmakope’de ayr›ca çok say›da bitkisel preparat ve ürünün monograflar›na

ulaflmak mümkündür. Eczac›lar›n temel kitab› olan farmakopedeki standartlar, sen-
tetik ve do¤al ilaç ham maddelerinin kalite s›n›rlar›n› ve yap›lmas› gereken standart
test ve miktar tayini yöntemlerini belirledi¤i için ilaç kalitesinin, güvenilirli¤inin ve
etkinli¤inin güvencesini sa¤lar. Tedavide kullan›lmas› önerilen bitkisel droglar bu
standartlar› karfl›layamad›¤› anda etki göstermeyece¤i gibi tehlike unsuru da olabi-
lir. Bitkilerin ilaç olarak kullan›m› ile ilgili uzman ve dan›flman bu konuda e¤itim al-
m›fl eczac›lard›r. Ancak unutulmamal›d›r ki eczac› teflhis ve tedavi yapmaya yetkili
de¤ildir. Hekimin önerdi¤i ilac› veya eflde¤erini haz›rlay›p hastaya vermekten so-
rumludur.
Türk Farmakopesi Standartlar›

Bu bölümde, bir bitkinin t›bbi amaçlarda kullan›labilmesi için gerekli özellikleri,
nitelikleri farmakopede yer alan flekli ve tan›mlar›yla verilecektir.
Türk Farmakopesi I’e (T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, 2004) göre Bitkisel Droglar =
Plantae medicinales (1433):
“...genellikle bütün, parçalanm›fl veya kesilmifl bitkiler, genellikle kuru halde
ancak bazen taze, ifllenmemifl bitki parçalar›, algler, mantarlar, likenlerden iba-
rettir. Özel bir ifllemden geçmemifl baz› salg› ürünleri (eksüdatlar) de bitkisel drog
kabul edilir. Bitkisel droglar ikili isimlendirme sistemine göre (cins, tür, varyete ve
otör) geçerli bilimsel botanik isimleriyle tan›mlan›rlar.” Örnek: T›bbi ve aromatik
bitki: Hypericum perforatum L. - Drog: Hyperici herba.
Farmakope’de ayr›ca bitkisel droglar›n üretimleri ile ilgili de bir paragraf mev-
cuttur: “... tar›m ürünü veya yabani bitkilerden elde edilirler. Uygun toplama, ta-
r›m, hasat, kurutma, parçalama ve depolama flartlar›n›n sa¤lanmas› bitkisel dro-
¤un kalitesi için esast›r.”
Farmakope’de Bitkisel Droglarda Kalite ile ‹lgili Kriterler

“Bitkisel droglar, toprak, toz, kir ile mantar, böcek ve di¤er hayvan kirliliklerini
mümkün oldu¤unca içermemelidir. Çürümüfl olmamal›d›r. Ar›nd›rma ifllemi uy-
gulanm›flsa, bitkinin bilefliklerinin bundan etkilenmedi¤inin ve zararl› art›klar›n
kalmad›¤›n›n gösterilmesi gerekir. Bitkisel droglar›n ar›nd›r›lmas›nda etilen oksit
kullan›lmas› yasakt›r.” fleklinde s›ralanm›flt›r.
Ayr›ca, “...monografta aksi belirtilmemiflse, yabanc› madde (2.8.2) testi uygu-
lan›r. Ta¤flifli mümkün bitkisel droglar için uygun bir özel test uygulan›r. Müm-
künse, bitkisel droglar, bütün kül (2.4.16), hidroklorik asitte çözünmeyen kül
(2.8.1), ekstre edilebilir madde, fliflme indisi (2.8.4) ve ac›l›k de¤eri gibi testlere
uyum göstermelidir. Kurutmada kay›p (2.2.32) testi, monograf›nda aksi belirtil-
memiflse, bitkisel droglara uygulan›r. Uçucu ya¤ miktar› yüksek droglar için su
miktar tayini (2.2.13) yap›l›r. Bitkisel droglar pestisit art›¤› (2.8.13) gereklerine
uymal›d›r. Gereksinimler dahilinde, bitkinin do¤as›, gerekli hallerde bitkinin kul-
lan›laca¤› preparat, varsa bitki üzerinde yap›lm›fl olan ifllemlerin tam kayd› dikka-
te al›n›r. Pestisit art›¤› miktar› genel yönteme ek yöntemle tayin edilebilir. Bitkisel
SIRA S‹ZDE SIRA metallerle
droglar›n a¤›r S‹ZDE kirlenme tehlikesi göz ard› edilmemelidir. Bir monograf
a¤›r metal veya belli elementlerin s›n›rlar›n› vermemiflse, gerekli hallerde, bu limit-
D Ü fi Ü N E L ‹ M
lere gereksinim duyulabilir.
Bir veya birden çok bitkisel drog içeren ürünlerin mikrobiyolojik kalitesi konu-
sundaki tavsiyeler, Farmasötik preparatlar›n mikrobiyolojik kalitesi (5.1.4-katego-
S O R U S O yerR U al›r.”
ri 4) metninde
D‹KKAT Tahflifl, Pestisit,

D ‹ KAflatoksin:
KAT bkz. Sözlük
Bitkisel Drog Preparatlar›= Plantae medicinales praeparatore (1434)
N N
Bitkisel drog preparatlar›, bitkisel droglar›n ekstraksiyon, distilasyon, s›kma, fraksi-
yonlama, saflaflt›rma, yo¤unlaflt›rma veya fermentasyon gibi ifllemlere tabi tutulma-
AMAÇLARIMIZ s›yla haz›rlan›rlar.
AMAÇLARIMIZ Bunlar parçalanm›fl veya toz edilmifl bitkisel droglar, tentürler,
ekstreler, uçucu ya¤lar, s›k›lm›fl usareler ve ifllenmifl salg› ürünleri (eksüdatlar) dir.
Bitki çaylar›, bitki çaylar› (1435) monograf›na uyum gösterir. Çözünebilir bit-
K ‹ T A P ki çaylar›, Kkullan›m
‹ T A P öncesi hemen haz›rlanan, bir veya daha fazla bitkisel drog
preparat›ndan oluflan toz veya granüllerden ibarettir.
Gerekli yerlerde aflatoksin s›n›rlar›na ihtiyaç duyulabilir. Baz› özel durumlar-
TELEV‹ZYON da, radyoaktif
T E L E Vkirlenme
‹ZYON tehlikesi dikkate al›n›r.
Aksine bir hüküm veya öneri yoksa, bitkisel droglar›n miktar tayini uygun bir
yöntemle yap›l›r.
Bitkilerde drog olarak kullan›lan k›s›mlar Tablo 1.1’de s›ralanm›flt›r. Bitkisel
preparat örnekleri daha detayl› olarak baflka ünitelerde ifllenecektir (daha genifl
bilgi için bkz. Ünite 3.-Bitkisel Ham Maddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›).
Baz› bitkisel ürünlere ait önekler fiekil 1.6’da gösterilmifltir.
Bitki Çaylar›= Plantae ad ptisanam (1435)

Bitki çaylar›, a¤›zdan kullan›m niyetiyle dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonla
haz›rlanarak kullan›lan bir veya birden çok bitkisel drogdan ibarettir. Preparatlar
kullan›mdan hemen önce haz›rlan›rlar.
Bitki çaylar› genellikle büyük ambalaj veya poflet halinde temin edilirler. Kulla-
n›lan bitkisel droglar, ilgili Avrupa Farmakopesi monografar›na, yoksa Bitkisel
droglar (1433) genel monograf›na uyum gösterirler.
Bitki çaylar›n›n mikrobiyolojik kalitesi (5.1.4-kategori 4) hakk›ndaki tavsiyeler,
ilgili haz›rlama yöntemini (kaynar veya kaynamayan su kullan›m›) dikkate al›r.
Bitkisel çaylara örnek veriniz. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

3
fiekil 1.6
Ham madde olarak
S O R U taze bitki veS kuru
O R U
drogtan hareketle
elde edilen t›bbi ve
D‹KKAT D‹KKAT
aromatik bitkisel
ürünler.
N N
Ekstreler= Extracta (0765)
Ekstreler, genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v›, kat› veya
yar›-kat› k›vamda yo¤un preparatlard›r. Baz› preparatlar için, ekstre edilecek
drog, enzim inaktivasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndan ar›nd›rma gibi bir ön iflleme
tabi tutulabilir.
Ekstreler, etanol veya baflka bir uygun çözücü kullanarak, maserasyon, perko-
lasyon veya baflka bir uygun, valide edilmifl yöntemle haz›rlan›rlar. Ekstraksiyon-
dan sonra, gerekti¤inde, istenmeyen maddeler uzaklaflt›r›labilir.
Perkolasyonla üretim. Gerekti¤inde, ekstre edilecek drog uygun bir ebata ufala-
n›r. Kullan›lacak çözücünün belirli miktar› ile iyice kar›flt›r›l›r ve uygun bir süre
beklemeye b›rak›l›r. Perkolatöre aktar›l›r ve üzerine sürekli çözücü ilave edilerek,
musluk uygun bir ak›fl h›z›na göre ayarlan›p yavafl yavafl perkole edilir. Ekstraksi-
yon sonunda dro¤un s›k›lmas›yla elde edilen ekstre perkolatla birlefltirilebilir. Ma-
serasyonla üretim. Aksine bir hüküm yoksa, ekstre edilecek drog uygun bir ebata
ufalan›r ve kullan›lacak çözücünün belirli miktar› ile iyice kar›flt›r›l›r. Kapal› bir
kapta uygun bir süre beklemeye b›rak›l›r. Süre sonunda ekstre süzülerek al›n›r ve
gerekirse drog s›k›l›r ve elde edilen ekstre di¤eriyle birlefltirilir. ‹stenen k›vam› elde
etmek için, uygun yöntemlerle, genellikle alçak bas›nçta ve bozulmay› en azda tu-
tacak s›cakl›kta, ekstre yo¤unlaflt›r›l›r. Ekstredeki çözücü art›¤› belirtilen s›n›r de-
¤erlerin alt›nda olmal›d›r. Standart ekstreler, uygun inert maddeler kullanarak ve-
ya üretimde baflka bitkisel veya hayvansal ekstrelerin kullan›m›yla bilefliklerin iste-
nen miktarda olmas›n› sa¤layacak flekilde haz›rlan›rlar. S›v›, yumuflak ve kat› eks-
treler tan›mlamalarda mevcuttur (TÜRK FARMAKOPES‹ I, 2004).
SIRA S‹ZDE Su ekstraksiyonu ile hangi bitkisel ürünler elde edilebilir?

SIRA S‹ZDE
4
En yayg›n kullan›lan bitkisel ham madde ve ürünlerle ilgili güncel bilgileri Far-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü Nsa¤lanabilir
makope’lerden EL‹M ve ürünün ham maddeden itibaren standartlara uygun
olup olmad›¤› kontrol edilebilir.
S O R U Sa¤l›k Bakanl›¤›’nda
S O R U di¤er t›bbi ürün ve preparatlar›n yan›nda “ara ürün” olarak
nitelendirilen ruhsatl› yaklafl›k 170 bitkisel preparat kay›tl›d›r. Bunlar›n haricinde
standardize edilmifl Sa¤l›k Bakanl›¤› onayl› 700’den fazla de¤iflik farmasötik dozaj
D‹KKAT D‹KKAT
formunda nitelendirilen ayr›ca 200’den fazla bitkisel preparat mevcuttur (RxMedia).
N N
Tablo1.3
Drog (Latince) Türkçe
Farmakope’de geçen
ve drog olarak Bulbus So¤an
kullan›lan bitki CortexAMAÇLARIMIZ Kabuk
AMAÇLARIMIZ
organlar›.
Epicarpium ‹ç meyva kabu¤u
Flos/ Flores Çiçek/ çiçekler
Folium/Folia Yaprak / yapraklar
Ara Ürün: Tedaviye yard›mc›
ve sa¤l›¤› koruyucu do¤al Fructus Meyve
(bitkisel, hayvansal, mineral Gemmae/Turiones Dal tomurcuklar›
Tvb.)
E L ve
E Vdi¤er
‹ Z Y Ofarmasötik
N TELEV‹ZYON
ürünler. Herba Toprak üstü
Orijinal T›bbi Ürün (Yeni Lignum Odun
‹laç): Etkin madde/maddeler Mesocarpium Pulpa - etli k›s›m
‹ N T E R Nbilimsel
aç›s›ndan ET olarak ‹NTERNET
kabul edilebilir etkinlik, Pericarpium D›fl meyve kabu¤u
kalite ve güvenli¤e sahip
oldu¤u kan›tlanarak, Pulpa Etli mezokarp
Türkiye’de pazara ilk defa
Radix Kök
sunulmak üzere
ruhsatland›r›lm›fl/izin Rhizoma Toprak alt› gövde
verilmifl ürünü ifade eder.
(‹laç ve Eczac›l›k Genel Semen Tohum
Müdürlü¤ü)
Seminis tegumentum Tohum kabu¤u
Sporae Sporlar
Stipes/stipites Dal sap›/saplar›
Summitates Dal uçlar›
Tuber/tubera Yumru/ yumrular
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMI ÖNCES‹NDE

D‹KKAT ED‹LECEK HUSUSLAR
Bitkilerin t›bbi amaçlarla kullan›labilmesi için öncelikle yukar›da belirtildi¤i gibi Far-
makope koflullar›n› sa¤lamal›d›r. Konvansiyonel ilaçlar için zaten geçerli olan kalite,
etkinlik ve güvenilirlik (güvenlik), t›bbi ve aromatik bitkiler aç›s›ndan da de¤erlendi-
rilmeli ve bu amaçla kullanmadan önce bir kriter teflkil etmelidir (bkz. fiekil 1.7).
fiekil 1.7
Tüm ilaçlar›n
temeli, belirli bir
standartta ve
kalitede
olmalar›d›r.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Bir ilaçta olmazsa olmaz nedir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

5
Avrupa ‹laç De¤erlendirme Ajans› (EMEA= European Medicines Agency) bün-
yesinde 1997’de T›bbi Bitkisel Ürünler Çal›flma Grubunun kurulmas›D Ü fi Ü N E L(HMPWP)
‹M ile D Ü fi Ü N E L ‹ M
birlikte her ülkede farkl› flekillerde ruhsatland›r›lmakta olan t›bbi bitkisel ürünleri
uyum sa¤lamak üzere incelemeye alm›fl, bu yönde çal›flmalar bafllatm›flt›r.
S O R U S O R U
http://www.emea.europa.eu/htms/human/hmpwp/working.htm ‹ ND T‹ KE RK NA ET T ‹ ND T‹ EK RK NA ET T
Etkinlik
N N
Avrupa ‹laç De¤erlendirme Ajans›, t›bbi bitkisel ürünün ruhsatSIRA S‹ZDE için, ilgi-
alabilmesi SIRA S‹ZDE
li farmakolojik ve toksikolojik çal›flmalar› tamamlanm›fl olmas› ve ürünün etkinli-
¤inin klinik deneylerle ve bulgularla kan›tlanm›fl ve endikasyonun belirlenmifl ol-
mas›n› talep eder. Konvansiyonel ilaçlarda oldu¤u gibi, t›bbi ve aromatik bitkiler-
de ve preparatlar›nda farmakolojik etki ve etkinlik için klinik araflt›rma sonuçlar›
istenir. Kontrol gruplar› ile karfl›laflt›rmal› (plasebo etkisi dahil)
K ‹olarak
T A P farmakodi- K ‹ T A P
namik, farmakokinetik, toksikolojik ve di¤er klinik deney ve araflt›rmalar sonucu
elde edilecek bulgularla ilgili ürünlerin etkinli¤i ve güvenli¤i ispatlanmal›d›r. Ayn›
flekilde fitoeflde¤er preparatlar da farmakope standartlar›na uygunT E L E V ‹olmal›d›rlar.
ZYON TELEV‹ZYON
Avrupa’da çok iyi tan›mlanm›fl ve uzun süredir pazarda bulunan t›bbi amaçlar-
la kullan›lan bitkisel ürünler için uygulanan Sa¤l›k Bakanl›klar›nca basitlefltirilmifl
ruhsatland›rma sistemi de mevcuttur (CD 1999/83/EC). Ürünün etkili bileflikleri ile
ilgili farmakolojik ve toksikolojik veriler, yay›nlanm›fl güncel‹SIRA N kapsaml›
T E RS‹ZDE
NET bilimsel ‹ SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
kaynaklardan ve yay›nlardan sa¤lan›r, etkinlik ve güvenilirlik ilgili kan›tlarla belge-
lenir. Bu durumlarda bitkisel ürünler ile ilgili esneklikler de vard›r. Örne¤in; Baz›
etkiler için kan›t istenmemekle birlikte ‘geleneksel olarak ... için kullan›lmaktad›r’,
‘bu ürünün ... etkinli¤i ispatlanmam›flt›r’ (vb. ifadeler) kullan›labilir (EME-
A/HMPWP/15/99). S O R U S O R U
Daha detayl› bilgi için EMEA - HMPC sayfalar›n› inceleyiniz! http://www.emea.euro-

D‹KKAT D‹KKAT
pa.eu/htms/general/contacts/HMPC/HMPC.html
N N
Kalite
T›bbi ve aromatik bitkilerin toplanmas›, tercihan tar›msal üretimi [üretim kalitesi =
GAP (Good Agricultural Practice)] aflamas›ndan itibaren ve sonras›nda ‘iyi üretim uy-
SIRA S‹ZDE gulamalar›’ SIRA
[=GMP S‹ZDE (Good Manufacturing Practice)] ile elde edilen ürünler ilgili kali-
te kontrol yöntemleri ile ortaya konulmal›. Burada bitkinin türü (hatta genetik kay-
na¤› veya kültür formu, kültivar›), yetiflme veya yetifltirme koflullar›, mevsimsel, eko-
lojik özellikleri (kontaminasyonlar dahil), ilgili organlar›, toplama flekli ve zaman›,
kurutma koflullar›, üretim ve standardizasyonu, üretim öncesi/esnas›ndaki ve sonra-
S O R U s›ndaki etkinS Oveya R U standart madde kontrolleri ve miktar tayinleri bitkinin t›bbi ve
aromatik amaçlarla kullan›l›p kullan›lamayaca¤›na dair parametreleri sa¤lar. Elde
D‹KKAT edilen verilerD ‹veK K parametreler
AT ilgili farmakopelerdeki de¤erler ile karfl›laflt›r›lmak su-
retiyle dro¤un nihai kalitesi hakk›nda karar verilir. Kontaminasyonlar ise mikrobiyal,
parasiter, yanl›fl tar›msal ilaçlama (pestisit) ve gübreleme, ayr›ca zehirli a¤›r metaller
N N
(Civa, Kurflun, Aluminyum, Krom, Kadmium v.b.) fleklinde olabilir. Bu tip kontami-
nasyonlar›n varl›¤› ilgili analitik ve spektroskopik yöntemler ile farmakope limitleri
AMAÇLARIMIZ dahilinde AMAÇLARIMIZ
olup olmad›¤› kalite kontrol yöntemlerinde veya spesifikasyonlarda
tan›mlanm›flt›r.
K ‹ T A P Bitkisel materyallerin
K ‹ T A P kaliteleri konusu ile ilgili daha fazla bilgi için program içindeki
“Bitki Kimyas› ve Kalite Kontrol Yöntemleri Kitab›”na bak›n›z.
TELEV‹ZYON Güvenilirlik
T E L E V ‹ Zve
Y O NGüvenlik
Bitkisel ham maddelerin ve t›bbi ve aromatik bitkilerin etkinli¤i kadar güvenilirli¤i ve
güvenli¤i önem tafl›maktad›r. Kullan›lacak bitkisel materyal zararl› ve kanserojen
D Ü fi Ü N E L ‹ M maddeler Diçerebilmektedir.
Ü fi Ü N E L ‹ M Bazen bitkiler benzerlikten dolay› zehirli bitkiler ile
kar›flt›r›labilir ve istenmeyen sonuçlar ortaya ç›kabilir. Özellikle son zamanlarda
bitkilerde ilaç etkin maddeleriyle yap›lan bilinçsiz tahflifl ile büyük sorunlar
S O R U S O R U
yaflanmaktad›r.
D‹KKAT Zay›flamada Dkullan›lan

‹KKAT bitkiler + sibutramin!
N N
SIRA S‹ZDE B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ZARARSIZDIR! Araflt›r›n›z - sorgulay›n›z!
SIRA S‹ZDE
6
AMAÇLARIMIZ Bu konuda
AMAÇLARIMIZtedbiren T.C. Sa¤l›k ve Tar›m Bakanl›klar› aktarlarda ve baharatc›-
larda bulundurulmamas› gereken madde ve bitkiler listesi yay›nlam›flt›r [ bkz. Ünite
2’de (T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik) ]. Denetim
K S‹ OT RA UP yetersizli¤iKveS‹ OTkonu
RAU P ile ilgili kiflilerin ve meslek mensuplar›n›n e¤itimsizli¤i söz ko-
nusudur. Sa¤l›k Bakanl›¤› denetiminde ruhsatland›r›lan bitkisel ürünlerde genelde
D‹KKAT bu tür problemler
D ‹ K K A Tyaflanmamaktad›r. Bu tip ürünlerin daha çok eczanelerde ve ec-
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Z Y O N tüketiciye sunulmas›n›n önemli bir katk›s› vard›r. Ayr›ca bu
zac› dan›flmanl›¤›nda
tip ürünler kalite ve etkinlik kriterlerini farmakope düzeyinde sa¤layabilmektedir.
N N
Kalite konusundaki kriterlerden sonra etkinlik için do¤ru kullan›m da çok
önemlidir. Öncelikle bitkisel etken maddelerin de bir raf ömrünün oldu¤unu unut-
AMAÇLARIMIZ mamak gerekir.
AMAÇLARIMIZ Yanl›fl saklama koflullar›nda en kaliteli ürün k›sa sürede zararl›,
alerjik, toksik bir ürün haline dönüflebilir.
Örnek: Keten tohumu (Lini semen) ezilerek sunuldu¤unda çok k›sa sürede tü-
ketilmelidir, zira k›sa sürede içerdi¤i ya¤ asitleri oksitlenir.
Baz› ekstreler nemlendi¤inde mikrobiyal kontaminasyona maruz kal›r. Günefl
›fl›¤› ve ›s› da genelde bitkisel preparatlarda istenmeyen kimyasal maddelerin olu-
flumuna sebep olabilir.
‹laç olarak kullan›lacak bitkilerde kalite kadar miktar önemlidir. S›radan bitki-
lerde yap›lmas› mümkün olmayan ancak farmakope standard›ndaki droglar
kullan›larak gerekli doz ayarlanmas› yap›labilir. Çünki bitkiler doza ba¤l› olarak
eriflkin, yafll› ve bebeklerde de farkl› etkiler gösterebilir. Bu tip bitkisel ürünler
mutlaka bir hekim, eczac› ve bitkisel tedavi veya ilaçlar konusunda uzman kifliler
denetiminde kullan›lmal›.
K›sacas› bitkisel ham maddeler ve onlardan elde edilen ürünler, do¤adan tüke-
ticiye kadar olan zincirde ve sonras›nda etkinlikleri kadar kullan›mda sa¤l›k ve gü-
venilirlik ile ilgili hiç bir risk tafl›mamal›d›r.
Özet
N
A M A Ç
Bitkisel kaynakl› ham maddelerin tarihsel gelifli- NA M A Ç
Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aro-
1 mini de¤erlendirebilmek. 4 matik bitkilerin kalitelerini farmakopelere göre
Günümüzde de yayg›n bir flekilde kullan›lan t›b- s›n›flay›p yorumlayabilmek.
bi ve aromatik bitkilerin kullan›mlar› insanl›k ta- Çeflitli ülkelerde farkl›l›k gösterebilecek farma-
rihi kadar eskidir. Tarihsel süreç içinde, bitkiden kope kriterleri genel itibariyle dro¤un kalitesini
modern fitoterapötik/fitofarmasötik maddeye ge- etkilemez: E¤er uluslararas› ithalat-ihracat yap›la-
çifl teknolojinin sundu¤u imkanlarla tedavide caksa, ilgili ülkelerin standartlar› önem kazan›r.
hakl› yerini alm›flt›r. Bitkisel kaynakl› ham mad-
deler her aç›dan modern ilâçlara kaynak teflkil NA M A Ç
Bitkisel kaynakl› ham maddeler ile t›bbi ve aro-
etmifl ve halen daha etmektedir. 5 matik bitkilerin kullan›m›n› ve güvenli¤ini aç›k-
N
layabilmek.
A M A Ç
Bitkisel kaynakl› ham maddeleri tan›mlayabilmek. Bitkilerin kullan›m› ile ilgili en büyük sorun gü-
2 Özellikle az geliflmifl ve geliflmekte olan toplum- venlik ile ilgili olan sorundur. Botanik materyal-
larda, do¤al ürünler, bitkisel kaynakl› hammad- ler bir birine benzerlik gösterdi¤inden s›k s›k ka-
deler bir çok kullan›m› ile günlük hayatta önem- r›flt›rmalar olabilir. Di¤er taraftan da tahflifl ile de
li bir yer tutmaktad›r. T›bbi ve aromatik bitki ola- istenmeyen etkiler gözlenebilir. Ayr›ca modern
rak bitkilerin kullan›lmayan k›s›mlar› neredeyse hayat›n getirdi¤i çevresel ve mikrobiyolojik kirli-
yoktur. Bitkiden bitkiye, kaynaktan kayna¤a de- lik drog olabilecek bitkisel materyali olumsuz et-
¤iflmekle birlikte yer alt› organlar›ndan yer üstü kilemektedir. Bu amaçla farmakope kalite kon-
organlar›na ve hatta eksüdatlar gibi patolojik trol kriterleri sürekli güncellefltirilip tehlikeli mad-
ürünlerine kadar bitkisel ham maddeler kulla- deleri veya kontaminantlar› en erken safhada tefl-
n›lmaktad›r. Ayr›ca kurutulmufl, sonras›nda ö¤ü- his etmek üzere monograflar ve yöntemler gelifl-
tülmüfl ve çeflitli yöntem ve tekniklerle ifllenmifl tirmektedir.
ekstre, ya¤, pastil gibi ürünleri, bunlardan hare-
ketle haz›rlanm›fl farmasötik flekilleri mevcuttur.
N
A M A Ç
Bitkisel kaynakl› ham maddelerinden elde edilen
3 ürünleri (droglar›) karfl›laflt›rabilmek.
Her bitki, her drog do¤al yap›lar› gere¤i farkl›l›k-
lar içermektedir. Ancak bir bitkiden elde edilen
dro¤un standart bir ürün haline getirlmesi teda-
vide ilaç olarak kullan›lmas› aç›s›ndan önemlidir.
Aksi halde bu ürün sadece bir bitki olarak kulla-
n›l›r ve hiç bir terapötik etki gözlenemez.
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin 6. Afla¤›dakilerden hangisi drog olarak kullan›lan bit-
kullan›m alanlar›ndan biri de¤ildir? kisel ham madde ve ürünlere bir örnek de¤ildir?
a. Yiyecek / G›da a. Sabit ya¤
b. ‹çecek b. Reçine
c. Nakliye c. Ekstre
d. Kozmetik d. Bitki banyosu
e. ‹laç e. Balsam
2. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin 7. Afla¤›dakilerden hangi standart t›bbi ve aromatik bit-
kullan›m› ile ilgili yaz›l› kaynaklardan biri de¤ildir? kilerin tedavide kullan›lmas› ile ilgilidir?
a. Materia medica a. Farmakope
b. Orhun yaz›tlar› b. TSE Standartlar›
c. Ebers papirusleri c. ISO 9001
d. Hammurabi kanunlar› d ASTA
e. Sushruta Samhita e. Codex alimentarius
3. Afla¤›dakilerden hangisi ipek ve baharat yollar›n›n 8. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin
etkiledi¤i alanlardan biri de¤ildir? farmakopeye göre ilaç olarak s›n›fland›r›lmas›n› gerek-
a. Tar›m tiren özelliklerinden biri de¤ildir?
b. Bitki teknolojisi a. Güvenilir olmas›
c. Ticaret b. Farmakope koflullar›n› sa¤lamas›
d. Nakliye c. Kaliteli olmas›
e. Hayvanc›l›k d. Etkin olmas›
e. Aromatik olmas›
4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi bitkiler ile ilgili yanl›fl
bir ifadedir? 9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel drog monograf› ör-
a. Anadolu üç farkl› eko-co¤rafik bölgeye sahiptir. ne¤i de¤ildir?
b. Türkiye’de yetiflen yaklafl›k 3.500 bitki endemik- a. Liyofilize ekstre
tir. b. Sar› kantaron ekstresi
c. Endemik bitkiler belirli bir bölgeye has nadir c. Sar› karn›yar›k tohumu
bitkilerdir. d. Peru balsam›
d. Çevre ve bitki çeflitleri tehdit alt›nda de¤ildir. e. Lale çiçe¤i
e. Birçok 3. Dünya ülkesi modern t›p ve sa¤l›k ola-
naklar›ndan yoksundur, tedavide bitkiler kulla- 10. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkisel
n›l›r. ürün de¤ildir?
a. Pestisit
5. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi bitkisel ürünlerin b. Standardize ekstre
kullan›m› öncesinde dikkat edilecek faktörlerden biri c. Uçucu ya¤
de¤ildir? d. Drog
a. Etkinlik e. Taze bitki ve aromatik bitki
b. Kalite
c. Güvenilirlik
d. Maliyeti
e. Güvenlik
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl-Tarih Öncesinde Bit- S›ra Sizde 3
kiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Nane çay› (Menthae folium), Ihlamur çay› (Tiliae flos),
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl-Tarih Öncesinde Bit- Papatya çay› (Matricariae flos).
kiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl-Tarih Öncesinde Bit- S›ra Sizde 4
kiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. So¤uk maserat, infüzyon, dekoksiyon, su ekstresi (liyo-
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Do¤al Hazine: Kayna¤› Ola- filizat) (pastil terkibine girer).
rak Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünlerin Kullan›m› S›ra Sizde 5
Öncesinde Dikkat Edilecek Hususlar” bölümünü ‹ster bitkisel ister konvansiyonel ilaç olsun, ilaçta ara-
tekrar gözden geçiriniz. nan en önemli özelliklerden biri kalitedir. Bunun ya-
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin n›nda etkinlik ve güvenilirli¤i/güvenli¤i de ilaçlar›n ol-
Özellikleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. mazsa olmazlar› aras›ndad›r. Farmakopelerdeki monog-
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve Bitkisel raf ve standartlar temelde ve evrensel anlamda bunu
Ürünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. sa¤lamaya çal›fl›r. Bu standartlar›n alt›nda kalan her tür
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve Bitkisel madde “ilaç” niteli¤ini kesinlikle tafl›mad›¤› gibi potan-
Ürünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. siyel zararl› maddedir.
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve Bitkisel
Ürünler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. S›ra Sizde 6
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmakope ve Bitkisel Bitkiler ve bitkisel ürünlerde toksik ve zararl› olabilir.
Ürünler (fiekil 1.5)” bölümünü tekrar gözden Hatta yanl›fl, sorumsuz ve dikkatsiz kullan›mlarla, kifli-
geçiriniz. lerde ölümcül hasarlar do¤urabilir.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1
Bitkisel tedaviler daha çok modern sa¤l›k hizmetlerinin
ulaflamad›¤›, geliflmemifl ve d›fl etkilere ve göçlere ka-
pal› kalm›fl kökleri çok eski kültür ve medeniyetlere da-
yanan toplum ve topluklarda daha s›k gözlenir. Günü-
müzde de halen daha baz› ilçe ve köylerde “koca kar›”
ilaçlar› kullan›lmaktad›r, örne¤in Karadeniz yaylalar›n-
da, Toroslarda, ‹ç Anadolu Köylerinde.
S›ra Sizde 2
Baharat nedir? Örnek veriniz.
Baharat: Kifliden kifliye ve kültüre göre farkl›l›k göste-
rebilen koku ve aroma, ac›l›k, ekflilik gibi lezzet özel-
likleri yan›nda ifltah› art›ran, sindirimi kolaylaflt›ran, g›-
dalar›n bozunmas›n› önleyen bitkilerin çeflitli k›s›mla-
r›ndan elde edilen bütün veya ö¤ütülmüfl (ufalt›m›fl)
kuru veya taze ürünlerdir. Örnek: Kekik (Origanum
onites L.), Defne (Laurus nobilis L.), Çörek otu (Nigella
sativa L.), Maydanoz [Petroselinum crispum (Mill.)
Nyman & A.W.Hill].
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Yararlan›labilecek Di¤er Kaynaklar

Kaynaklar
Anonim (1974). Türk Farmakopesi, T.C. Sa¤l›k ve Sos- KAL‹TE
yal Yard›m Bakanl›¤› Say›:435, Milli E¤itim Bas›me- EMEA/HMPWP/18123/00 Rev.5 Compilation of gene-
vi, ‹stanbul. ral quality questions addressed by the HMPWP
Anonim (2004). Türk Farmakopesi I, Avrupa Farma- EMEA/HMPWP/21/99Final proposals for Comments on
kopesi Adaptasyonu, T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, ‹laç ve the Committee for Proprietary Medicinal Products
Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü, Ankara (CPMP) Note for Guidance on Stability Testing after a
Anonim (2005). European Pharmacopoeia, 6th Editi- Type II Variation to a Marketing Authorisation
on, Council of Europe, Strasbourg Cedex,
Bafler, K.H.C. (2009). Avrupa Farmakopesinin Bitkisel ETK‹NL‹K
Droglar›, Modern Fitofarmakoterapi ve (EMEA/HMPWP/15/99) Note for Guidance on Fixed
Famaselitikler,1,14-24 Combinations of Herbal Medicinal Products with Long-
Bafler, K.H.C. (1997). T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Term Marketing Experience - Guidance to Facilitate
Ilâç ve Alkollü Içki Sanayilerinde Kullan›m›, ‹s- Mutual Recognition and Use of Bibliographic Data)
tanbul Ticaret Odas› Yay›nlar›, Yay›n No: 1997-39,
Mega Ajans Reklamc›l›k ve Matabaac›l›k Ltd. fiti., ‹s- GÜVENL‹K
tanbul. EMEA/HMPWP/11/99 Proposal for a Note for Guidan-
Eskinazi, D. (1999). Botanical Medicine: Efficacy, ce on Non-clinical Testing of Herbal Drug Preparations
Quality Assurance, and Regulation, Mary Ann with Long-term Marketing Experience - Guidance to
Liebert, Inc., New York. Facilitate Mutual Recognition and Use of Bibliographic
Evans, W.C. (2009). Trease and Evans’ Pharmacog- Data
nosy, 16th Ed., W.B. Saunders, Edinburgh.
Gurib-Fakim, A. (2006), Medicinal plants: Traditions of
yesterday and drugs of tomorrow, Molecular Aspects
of Medicine 27, 1-93
Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Bafler, K.H.C. (2001)
Flora of Turkey and East Aegean Islands, Vol.11,
Edinburgh University Press, UK.
Heinrich, M., Barnes, J., Gibbons, S., Williamson, E.M.
(2004). Fundamentals of Pharmacognosy and
Phytotherapy, Churchill Livingstone; London.
Kartal, M. (1999) Avrupa Birli¤i Ülkelerinde T›bbi
Bitkisel Ürünlerin Ruhsatland›r›lmas›, Turhan
Baytop Anma Kitab›, ‹stanbul.
fiarer, E. (2006). Fitoterapi Terimleri Sözlü¤ü, Sen-
drom T›p Dergisi Eki, Logos Yay›nc›l›k.
Tunçtan, B., ve Buharal›o¤lu, K. (2005) Farmakoloji Te-
rimleri Sözlü¤ü- T›p terimleri sözlü¤ü, Sendrom T›p
Dergisi, Ek, Logos Yay›nc›l›k.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri

http://tdkterim.gov.tr/bts/
http://www.emea.europa.eu/htms/human/hmpc/in-
dex.htm
http://www.escop.com/
http://www.iegm.gov.tr/
2
Amaçlar›m›z
N
N
Genel olarak etik ve deontoloji kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
T›bbi ve aromatik bitkilerin üretiminden tüketimine kanuni, etik ve
N
deontolojik yaklafl›mlar› de¤erlendirebilecek,
N
T›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› ile ilgili etik sorunlar› yorumlayabilecek,
T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili etik kurallar› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• T›bbi ve aromatik bitkiler (TAB) • Kanun ve yönetmelikler
• Etik • Biyoçeflitlilik
• Etik kod ve uygulamalar • Biyokorsanl›k
• Ahlak • Ham madde kalitesi
• Biyoetik • TAB kullan›mda sak›ncal›
• Deontoloji durumlar
• G‹R‹fi
• ET‹K NED‹R?
• B‹YOET‹K
T›bbi ve Aromatik T›bbi ve Aromatik
Bitki ve Bitkisel • TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N
Bitkilerin Kullan›m Ürünlerin Kullan›mda KULLANIMINDA ET‹K
Alanlar› ve Eti¤i Etik
• TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N
KULLANIMINDA SAKINCALI
DURUMLAR
T›bbi ve Aromatik Bitki ve
Bitkisel Ürünlerin
Kullan›m›nda Etik
G‹R‹fi
Program kapsam›ndaki ünitelerde insanl›k tarihi boyunca t›bbi ve aromatik bitki-
lerin (TAB) kullan›m› ile ilgili geliflim süreçleri kapsaml› bilgiler ve örnekler ile ve-
rilmifltir. TAB’lardan günümüzde de farkl› alanlarda çok farkl› flekillerde yararlan›l-
maktad›r. fiekil 2.1’de TAB kullan›mlar› ile ilgili baz› örnekler gösterilmifltir.
Günlük kullan›mda bitkiler tohum aflamas›ndan itibaren, ilgili kullan›m alanla-
r›na göre farkl› yasa ve mevzuatlara tabii olur, ayr›ca yasalar›n d›fl›nda çeflitli afla-
malarda ve kapsamlarda etik konular ile karfl› karfl›ya kal›r. Örne¤in, TAB tohum
temini (genetik kaynak), ›slah, yetifltirme ve hasat (tar›m), iflleme (parçalama/kes-
me, kurutma, ekstraksiyon vb.), son ürün (paketleme, ambalajlama), pazarlama ve
sat›fl (ticaret) gibi ifllem ve eylemler etik konularla do¤rudan ilgilidir. Ayr›ca etik d›-
fl›nda, ilgili meslek gruplar›n›n TAB ile ilgili uygulad›klar› deontolojik kurallar, etik
kodlar ve ilkeler bulunabilmektedir.
fiekil 2.1
Günlük hayatta
t›bbi ve aromatik
bitkilerin
kullan›m›.
Bu ünite kapsam›nda TAB ve çeflitli bitkisel ürünlerin tohumdan itibaren son

kullan›c›ya ulaflmas› aflamalar›na kadar geçen süreçteki etik kurallara, kodlara, il-
kelere ve deontolojik uygulamalara genifl bir bak›fl aç›s› verilecektir.
ET‹K NED‹R?
Etik, töre bilimi, çeflitli Etik davran›fllar ve kodlar insanl›k tarihi kadar eskidir. Ahlak, etik vb. konulardaki
meslek kollar› aras›nda ilk kay›tl› kaynaklara yaklafl›k M.Ö. 2.600 y›llar›nda meflhur M›s›rl› hekim ‹mhotep
taraflar›n uymas› veya
kaç›nmas› gereken ile, daha sonras›nda ise M.Ö. 1.800 y›llar› civar›nda “Hammurabi Yasalar›”nda ve
davran›fllar ve/veya ahlâki, M.Ö. 400 y›llar›ndan günümüze kadar uzanan “Hipokrat Yemini”nde rastlamak
ahlâkla ilgili konular olarak
tan›mlanmaktad›r (Türk Dil
mümkündür. Birey ve toplumlar tarih boyunca etik gibi konular›n da içinde bulun-
Kurumu, TDK). du¤u felsefe ile ilgili konular› düflünmüfl, fikir yürütmüfl ve gelifltirmifltir.
‹nsanlar etik de¤erlendirme konusunda deneyim ve çabalarla, elefltirel düflün-
ce sonucu baz› yarg›lara arac› olup bunlar› zaman içinde gelifltirmifllerdir. Yani, as-
Felsefe: Varl›¤›n ve bilginin l›nda etik, düflünüp ak›l yürütmeye, emin olgulardan ç›kan mant›¤a, genel kabul
bilimsel olarak araflt›r›lmas›
veya bir bilimin / bilgi
görmüfl, paylafl›lan deneyimlere ve temel içgüdülere dayanmaktad›r. Baflka bir ba-
alan›n›n temelini oluflturan k›fl aç›s›yla etik, as›rlar boyu süren uzun bir deneyim süzgecinden geçmifl güçlü ve
ilkeler bütünü, dünya görüflü uygulanabilir ilkeler veya kurallard›r.
(TDK).
Etik, köken olarak Yunanca ethos, yani “töre” sözcü¤üne dayanmaktad›r. Te-
melde felsefi yaklafl›m ile “yanl›fl› do¤rudan ay›rmak” amac›yla, “ahlak” kavram›n›
sorgulad›¤› için, birçok kaynakta, “ahlak bilimi” olarak da nitelendirilmektedir.
Türk Dil Kurumu’nun (TDK) Güncel Türkçe Sözlü¤ü’ne göre ahlak: “bir toplum
içinde kiflilerin uymak zorunda olduklar› davran›fl biçimleri ve kurallar›”d›r.
Baflka bir ifade ile, etik, yaz›l› olmayan ancak herkes taraf›ndan bilinen ve uyul-
mas›, uygulanmas›, say›lmas› beklenen toplumsal kurallar ve hatta kanunlar olarak
da kabul edilir. Antropoloji, tarih, sosyal yaflam, politika, ekonomi, sa¤l›k gibi ko-
nularda etik kurallar daima mevcuttur. Daha özel flekliyle etik, biyolojide ve yaflam
bilimlerinde “biyoetik”; ekolojide “çevresel etik”; eczac›l›kta “eczac›l›k eti¤i”, t›p ve
tedavide “t›p eti¤i” olarak uygulama bulmaktad›r.
Daha çok t›p ve eczac›l›k alan›nda kullan›lan, temelde oldukça farkl› kavram-
Deontoloji, kiflinin mesleki lar olmas›na ra¤men, bazen deontoloji ve etik kavramlar› birbiriyle kar›flt›r›labil-
etkinlikleri s›ras›nda,
meslektafllar›na ve topluma mektedir.
karfl›, uymak ve uygulamak Deontoloji, Eski Yunanca’dan gelen bir sözcük olan deonto, yani “görev” ve
zorunda oldu¤u kurallar,
tutum ve davran›fllar›n “yükümlülük”dür. K›saca, bir ifli gerçeklefltirirken “uyulmas› gereken kurallar›n bü-
bilgisi, yükümlülükler tünü” olarak özetlenebilir. ‹nsan›n belirli ödevleri oldu¤unu kabul eden ahlâki ö¤-
bilgisi, normatif bilgi olarak
tan›mlanmaktad›r (TDK). retilerden kaynaklanan, görev ve kurallar›n farkl› mesleklerdeki uygulamalar›n› in-
celer. Deontoloji asl›nda tüm meslekleri kapsayan ve ilgili meslek sahiplerinin,
mesleklerini uygularken yapmalar›, uymalar›, dikkat etmeleri gereken çeflitli kural-
lar› kapsamaktad›r. Baflka bir ifade ile deontoloji mesleklerini uygulayan kiflilerin
davran›fllar›n› belirleyen bir bilim dal› olarak da tan›mlanabilir.
Mesleki anlamda etik, daha çok uyulmas› gereken ahlak kurallar›n› kapsarken,
deontoloji ise uygulanmas› zorunlu kurallar olarak nitelendirilebilir.
Etik kod, ilgili meslek alan›ndaki ödevlerin, haklar›n, erdemli ve iyi davran›flla-
r›n nas›l olmas› gerekti¤ini belirleyen yaz›l› metinlerdir. Yani k›saca; “genel ilkeler
ve kabul edilen kurallar” olarak da tarif edilebilir. Hekimlik, hemflirelik, herbalist-
lik gibi de¤iflik meslek gruplar›na ait yay›nlanm›fl ulusal ve uluslararas› etik kodlar
bulunmaktad›r.
Mesleki etik kodlara örnek olarak Amerikan Herbalistler Loncas› Etik Kodlar›
(Herbalists Code of Ethics - American Herbalists Guild) verilebilir (Henüz Türkiye
S O R U S O ve R Uö¤retiminde herbalist e¤itimine yönelik bir program yoktur).
yüksek e¤itim
D‹KKAT Daha detayl› Dbilgi

‹ K K Aiçin
T bak›n›z Websitesi: http://americanherbalistsguild.com/ethics.
N N
2. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›nda Etik 25
Genelde, kurallar kiflilere seçme veya yarg›lama olana¤› vermez. Bu durumda

ilkeler devreye girer. ‹lkeler, daha genel ve temel niteliktedir, genelde davran›fl bi-
çimini belirlemez, ancak kiflisel sorumluluklar› vurgular, de¤erlendirme yapma ve
yarg›da bulunma olana¤›n› verir. Sonuçta ayn› ilkeye ba¤l› kalarak farkl› davran›fl
ve uygulamalar görmek mümkün olur.
Hukuki kurallar›n, yani yasal düzenlemelerin toplumsal ve bireysel yaflam› ye-
terince kontrol edemedi¤i noktalarda etik kurallar devreye girer. Her ikisi bir biri-
nin tamamlay›c›s› olabilir. Ancak yapt›r›m aç›s›ndan hukuk ve etik aras›nda önem-
li farkl›l›klar bulunmaktad›r; yasalarca belirlenmifl s›n›rlar içinde para veya hapis
gibi maddi-fiziki cezaland›rmalar uygulan›rken, etik cezalar tamamiyle manevi
bask›larla s›n›rs›z flekillerde yap›labilir. Kanuni cezan›n süresi tan›ml› ve s›n›rl›d›r,
fakat etik ceza vicdani olarak ömür boyu sürebilir.
Zamanla etik kurallar yasal düzenlemeler ile kanuni özellikD Üde fi Ü Nkazanabilir.
EL‹M So- D Ü fi Ü N E L ‹ M
nuçta hukuki kurallar kiflilerin uygulamalar›n› “zorunlu” olarak yap›lmas›n› sa¤lar-
ken, etik kodlar ve uygulamalar ise “gereklilik” ba¤lam›nda kalmas›n› sa¤lar, bu
S O R U S O R U
flekilde disiplinli çal›flmalara olanak verir.
Etik, huku¤un yetersiz oldu¤u, hüküm ve karar veremedi¤i durumlarda

D ‹ Kuygulanmal›.
KAT D‹KKAT
N N
Hukuk ile ilgili K›sa bilgiler: SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Yasama organlar›nca tebli¤ edilen yasa (kanun) veya mevzuat, yürürlükte olan ve
uygulanan yaz›l› hukuk kurallar›d›r. T.C. Anayasas›’na göre yasama yetkisi Türkiye
Büyük Millet Meclisi’ne (TBMM) aittir. Kanun önerileri (=Kanun AMAÇLARIMIZ
Tasar›s›) milletve- AMAÇLARIMIZ
killeri ve Bakanlar Kurulu’nca yap›l›r; TBMM üyelerinin haz›rlad›¤› kanun önerile-
rine ise Kanun Teklifi denir. Tasar› ve teklifler TBMM’inde ilgili komisyonlarca gö-
rüflülüp tart›fl›ld›ktan sonra kabul gören öneriler Genel Kurul’a Khavale
‹ T Aedilir,
P bura- K ‹ T A P
da da kabul edilen öneriler Cumhurbaflkan›’n›n da onay› ile Resmi Gazete’de yay›n-
lan›r ve kanunlafl›r.
Meslek ile ilgili yasa veya mevzuat, sunulacak hizmetlerin örgütlenmesi,
T E L E V ‹ Z Yplanlanma-
ON TELEV‹ZYON
s›, yürütülmesi, hizmet yetkilileri, görev ve sorumluluklar›n tan›mland›¤› yasa, tü-
zük, yönetmelik ve kararnamelerden oluflur. Ayr›ca konu ile ilgili yapt›r›m ve ceza ile
ilgili k›s›mlar da bulunabilir. Kanunlar›n yürürlü¤e girecekleri tarih, kanun met-
ninde yaz›l› de¤ilse Resmi Gazete’de yay›nland›ktan 45 gün sonra ‹ N Tilgili
E R N Enumaras›y-
T ‹NTERNET
la birlikte yürürlü¤e girer.
Tüzük, ilgili kanunun uygulanmas›n› göstermek veya emretti¤i ifl veya görevleri ta-
n›mlamak üzere Bakanlar Kurulu taraf›nca yay›nlanan hukuk kurallar› olarak ta-
n›mlanabilir.
Yönetmelik ise Baflbakanl›k, Bakanl›klar ve belediye, üniversite gibi di¤er kamu tü-
zel kiflilerinin kendi görev alanlar› içinde yasalar›n ve tüzüklerin uygulanmas›n›
sa¤lamak üzere yay›nlad›klar› hukuk kurallar›d›r.
Kararname, Bakanlar Kurulu’nca verilmifl ve Cumhurbaflkan› taraf›nca imzalan-
m›fl olan kararlard›r. Kanun Hükmünde Kararname ise TBMM’nde Anayasa esas-
lar› dahilinde hükümetin baz› konularda ç›kard›¤› yaz›l› hukuk metinleridir.
Genelge, üst makamlar›n alt makamlara belirli güncel konuda ilgili birimlere iletilmek
üzere bilgilendirme veya yönlendirme amaçl› yazd›klar› ve gönderdikleri resmi yaz›.
Bireylerin veya toplumlar›n adalet ve hukuk çerçevesinde yetkilendirilmesi ile kazan-
d›rd›¤› hak ve özgürlükler vard›r ki bunlar›n bafl›nda “insan haklar›” gelmektedir.
Ancak bunun yan›nda tüm bireyler yasalara uymak zorunda olup hukuki ödev, so-
rumluluk ve yükümlülükler tafl›r.
Hukuki sorumluluk insan hayat›nda tüm toplumlarda farkl›l›klar göstermekle

birlikte her yerde vard›r. Di¤er bir ifade ile; hukuki sorumluluk, yasalar›n insanla-
ra yapmay› emretti¤i eylemlerin gerçeklefltirilmesi veya yasaklad›¤› eylemlerin ya-
p›lmamas› durumudur. Aksi halde kanunda tan›mlanm›fl suç unsuru gerçekleflir ve
cezay› gerektirir. Ceza-, ‹dare-, Ticaret-, Çevre Kanunu gibi temel ve genel toplum-
sal kurallar ve yapt›r›mlar d›fl›nda Tablo 2.1’de örnekleri verilmifl konu ile ilgili ba-
z› özel hukuk kurallar› da verilebilir.
Tablo 2.1 Tarih Numara ve Say› Bafll›k

Sa¤l›k, tedavi, ilaç, (R.G.:Resmi Gazete)
t›bbi bitkiler ile
do¤rudan veya 14.04.1928 NO: 1219 (R.G: 863) Tababet ve fiuabat› Sanatlar›n›n Tarz› ‹cras›na Dair
dolayl› olarak ilgili Kanun
baz› kanun,
26.05.1928 NO: 1262 (R.G: 898) ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzarlar Kanunu
talimatname,
yönetmelik, 24.12.1953 NO: 6197 (R.G: 8591) Eczac›lar ve Eczaneler Hakk›nda Kanun
genelgeler vb.
01.11.1984 R.G: 18562 ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzarlar ‹malathaneleri
Yönetmeli¤i
01.10.1985 NO: 5777 Aktarda, Baharatç›larda ve Benzeri Dükkanlarda Sat›l-
mas› Mahzurlu ve Tehlikeli Olan Maddeler Genelgesi
19.06.1986 NO: 3298 R.G.: 19139 Uyuflturucu Maddelerle ‹lgili Kanun
15.08.1986 R.G: 19196 Farmasötik ve T›bbi Müstahzar, Madde, Malzeme,

Terkipler ile Bitkisel Preparatlar›n Geri Çekilmesi ve
Toplat›lmas› Hakk›nda Yönetmelik
03.03.1994 NO: 15O5 Befleri ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzar ‹malathaneleri

Yönetmeli¤i Uygulama K›lavuzu (GMP)
18.12.1994 R.G.: 22145 Bitkisel ve Hayvansal Ürünlerin Ekolojik Metodlarla
Üretilmesine ‹liflkin Yönetmelik
1995 NO: 4077 Tüketicinin Korunmas› Hakk›nda Kanun
02.03.1995 R.G: 22218 Befleri T›bbi Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli¤i
08.03.1995 R.G: 22221 Tüketicinin Korunmas› Hakk›nda Kanun
25.11.1999 R.G: 23887 T›bbi Farmasötik Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli-

¤inde De¤ifliklik Yap›lmas›na Dair Yönetmelik -”Ara
Ürün K›lavuzu”
27.12.2001 R.G: 24623 Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Tür-
lerinin Uluslararas› Ticaretine ‹liflkin Sözleflmenin Uy-
gulanmas›na Dair Yönetmelik
23.10.2003 R.G.: 25268 Befleri ve T›bbi Ürünlerin Tan›t›m Faaliyetleri Hakk›n-

da Yönetmelik
27.02.2004 NO: 517 G›dalar›n Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair
Kanun Hükmündeki Kararname
21.10.2004 R.G.: 25620 TÜRK FARMAKOPES‹ I-Avrupa Farmakopesi Adap-
tasyonu 2004
19.01.2005 R.G.: 25705 Befleri T›bbi Ürünler Ruhsatland›rma Yönetmeli¤i’nde
“Bitkisel T›bbi Ürünler” - Ayr› Bir Bölüm Alt›nda Ku-
rallara Ba¤lanm›flt›r.
Tarih Numara ve Say› Bafll›k Tablo 2.1

(R.G.:Resmi Gazete) devam›
12.10.2006 R.G.: 2631 Kozmetik Yönetmeli¤i
26.10.2009 R.G.: 27388 G›da ve Yem Amaçl› Genetik Yap›s› De¤ifltirilmifl Orga-
nizmalar ve Ürünlerinin ‹thalat›, ‹fllenmesi, ‹hracat›,
Kontrol ve Denetimine Dair Yönetmelik
Ayr›ca uluslaras› nitelikte baz› yönetmeliklere ve düzenlemelere örmekler
1995 CAC/RCP 4 Baharatlar ve Kurutulmufl Aromatik Bitkiler ‹çin Hijye-
nik Uygulama Yönetmeli¤i (Codex Alimentarius Ko-
misyonu)
2002 EMEA/HMPWP/31/99 GACP- ‹yi Tar›msal Hasat ve Toplama Uygulamalar› ile

ilgili Düzenlemeler
2004 2004/27/EC EMEA -HMPWP (güncel HMPC) Taraf›nca Bitkisel ‹lâç-

2004/24/EC larla ‹lgili Düzenlemeler
2009 EMEA/HMPC/3626/09 Bitkisel ‹laçlar›n Stabilitesi (Taslak)
Günlük Hayatta Etik

‹nsan ve toplum davran›fllar›n› yönlendiren kural, ilke, yasa gibi kayna¤› belli ve-
ya belirsiz s›n›rlamalar her zaman bir flekilde vard›r. Çeflitli sebepler ve iliflkilerden
dolay› insanlar sürekli bilinçli veya bilinçsiz flekilde etik de¤erlendirme süreçlerini
yaflarlar. Günümüzde etik, basit olarak kifliler aras› tutum ve davran›fllar›n iyi-kötü,
do¤ru-yanl›fl, ya da onaylanabilir-onaylanamaz fleklinde de¤erlendirilmesi olarak
tan›mlanabilir. Evrensel veya toplumsal boyutta insani de¤erlerin iyi, do¤ru, kabul
edilir eylemler olmas› bunlar›n kötü, yanl›fl ve kabul edilemez davran›fl ve tutum-
lardan ayr›labilmesi; asl›nda etik de¤erlerin ve süreçlerin iflledi¤ini gösterir. Baflka
bir deyiflle etik, “çeliflen taleplerin” ve “iyilerin” bireyler aras› tart›flma ve/veya ça-
t›flmalar›n› çözecek ilkeleri belirlemek için gerçeklefltirilen eylemdir.
Göreceli olmayan h›rs›zl›k, sahtekarl›k, hilecilik, yalanc›l›k, bencillik gibi kötü
ve olumsuz davran›fllar dünyadaki birçok topluluk ve toplumda etik olmayan dav-
ran›fllar olarak kabul görür. Bu anlamda etik, genelde evrensel olup her yer/me-
kân ve zamanda koflulsuz olarak geçerlili¤ini ortaya koyar. Ancak hayati sebepler-
den dolay›, bireyin bir durumda yalan söylenmesi ve baflka olas› kötülüklerin önü-
ne geçilebilmesi aç›s›ndan kabul ve hatta takdir görebilir. Basit bir yalan veya sah-
tekarl›k ile bir kiflinin hayat›n›n kurtar›lmas› baz› kiflilerce övgü ve takdir ile karfl›-
lanabilir. Yani genel durum de¤erlendirilmesi ile, özel durumlara ait çok farkl› bir
etik bak›fl aç›s› ve sonuç yarg›s› ortaya ç›kabilir. Dolay›s›yla sonuç yarg›s›nda bu-
lunmadan önce olaylar ayr›nt›l› ve farkl› bak›fl aç›lar› ile incelenmelidir, birden faz-
la etik de¤er ve ilke ile de karfl› karfl›ya kal›nabilecek özel durumlar da olabilir. Ör-
ne¤in bir olay› t›bbi etik aç›s›ndan de¤erlendirmeden önce evrensel etik de¤erleri
aç›s›ndan incelenmesinde fayda olabilir.
Felsefe bak›fl aç›s›ndan, di¤er insanlar taraf›nca kiflilerin nas›l, niçin, nerede de-
¤erlendirilece¤i de as›rlard›r devam eden inceleme konusu olmufltur. Ayr›ca etik
aç›dan: “Kötü, yanl›fl, olumsuz nedir, temeli neye dayan›r?” gibi sorular da insano¤-
lunun varoluflundan bugüne dek fikir yürüttü¤ü felsefi konular olup tart›fl›lm›fl ve
halen daha tart›fl›lmaktad›r.

S O R U S O R U
D‹KKAT Etik ne de¤ildir?

D‹KKAT
• Ahlakla
SIRA ilgilidir, ancak ahlak de¤ildir.
N N
SIRA S‹ZDE S‹ZDE
• Din veya inanç de¤ildir.
• Gelenek, görenek, örf, adet ya da töre de¤ildir.
AMAÇLARIMIZ • Hukuk de¤ildir.
AMAÇLARIMIZ
• Toplum veya gruplarda de¤ildir (ancak birey ferdi olarak etik olmal›!).
K ‹ T A P B‹YOET‹K
K ‹ T A P
Günümüzde etik özel ve genel anlamda, hem insan - insan(lar) aras›, hem de in-
san - do¤a (çevre) ile ilgili davran›fllara, yani yaflam bilimlerine müdahildir. T›bbi
TELEV‹ZYON T E L Ebilimlerde
ve biyolojik V‹ZYON meydana gelen geliflmeler, çeflitli teknolojik geliflmelere
ba¤l› olarak bilimsel sonuçlar›n etik aç›lardan meydana getirdi¤i kapsaml› sorunla-
r›n incelenmesi ve irdelenmesiyle geliflen etik alan› biyoetik olarak tan›mlanmak-
‹NTERNET
tad›r. Kelime anlam›ndan hareketle “canl› eti¤i” bütün bir yaflam› ve ögelerini ko-
‹NTERNET
nu alan bir etik bak›fl aç›s›d›r (bkz. fiekil 2.2).
fiekil 2.2
Canl› eti¤i -
biyoetik kapsam›.
Evrensel boyutta biyoetik, son yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren, felsefenin ve dü-

flüncenin önemli bölümlerinden biri haline gelmifltir. Ayn› zamanda önemli sorun-
lar› da beraberinde getirmifltir; insan tav›r ve davran›fllar›n›n ne oldu¤u, ne olaca¤›
ve ne olmas› gerekti¤i gibi konularda düflünce ve tart›flmalar ortaya koymufltur. Bu
konularda öncülük etmifl olan t›bbi etik zamanla yetersiz kalm›fl, biyoetik hem t›b-
bi hem de sosyal ve siyasal sorunlar›n merkezinde yer alan bir konuma gelmifltir.
T›bbi etikten do¤mufl olan biyoetik hayat›n hemen hemen her alan›na girmifl ve
tart›fl›l›r olmufltur. fiekil 2.3’te görüldü¤ü üzere biyoetik çevre eti¤i, bilim eti¤i, hay-
van eti¤i gibi konu ve sorunlar› da genifl anlamda içine almaktad›r.
Biyoetik do¤rudan ya da dolayl› olarak tüm canl› yaflam› ilgilendiren biyolojiyi,
Biyosfer: Üzerinde hayat hatta biyosferi kapsamakta, öte yandan bundan dolay› meydana gelen ahlâki,
olan yeryüzü bölgesi.
toplumsal ve politik konular› içermektedir. Bu kapsamda sorun sadece insan kay-
nakl› ve yaflam› olmad›¤› için biyoetik, t›p eti¤inden ayr›l›r ve onu da kapsayacak
flekilde genifl anlamda düflünülebilir.
fiekil 2.3
Biyoetik ve di¤er
etik konular.
Gen teknolojisi, klonlama, do¤um, yapay üreme, kürtaj, ölüm, ötenazi, ilaç Kürtaj, istenmeyen gebeli¤in
sanayi, ilaç araflt›rma ve deneyleri, hayvan ve insan deneylerini içermektedir. Öje- sonland›r›lmas›d›r.
ni ve bunlarla birlikte canl›larla ilgili bilimsel ve teknolojik geliflmelerin sonuçlar›, Ötenazi, canl›lar›n
s›n›rlar› ve kullan›m ilkeleri biyoetik’in belli bafll› konular› olup sadece bunlarda s›- yaflamlar›n›n genelde
tedavisi olmayan
n›rl› de¤ildir. Dolay›s›yla biyoetik alan›ndaki konular baz› akademisyenlerin, he- hastal›klardan dolay›
kimlerin, siyasetcilerin, teknikerlerin, felsefecilerin ya da baflka herhangi bir kesi- dayan›lamayacak olarak
alg›lanmas› sonucu yasal
min tek bafl›na tart›fl›p sahiplenecekleri konular olmay›p disiplinler aras› niteli¤i olmayan çeflitli flekillerdeki
olan sorunlard›r. Sonuç olarak yetki ve sorumlulu¤a sahip olan yasa koyucu otori- yaflam sonland›rma
te ve yönetim olmas›na ra¤men, biyoetik: “Ne?, Nas›l yap›lmal›d›r?, Nereye kadar ifllemidir.
yap›labilir?, S›n›rlama olmal› m›?” gibi sorular çercevesinde bir anlamda herkesi içi-
ne almaktad›r. Ça¤›n bilimsel ve teknolojik imkânlar›, insanlara yaflam›n temelini Öjeni, do¤ufltan sakat, zeka
özürlü ve hasta ceninlerin
yani biyolojisini de¤ifltirebilecek olanaklar sa¤lam›flt›r. De¤iflimin do¤ru ya da yan- ay›klanmas› ve sa¤l›kl›
l›fl; iyi ya da kötü oldu¤una karar vermek, neyin nereye kadar ne flekilde kabul bireylerin ço¤alt›lmas›
edilebilece¤ine dair gerçekçi sorular sormak ve yan›tlar üretmek biyoeti¤in prob- yoluyla daha sa¤l›kl› ve
daha iyi bir toplum
lem kapsam alanlar›d›r. yaratmay› hedefleyen
fiekil 2.2 ve Tablo 2.2’de görülece¤i üzere günlük hayatta çeflitli alanlarda, k›s- bilimsel temelli bir toplum
felsefesidir.
men hukuki boflluklardan do¤an k›smen de evrensel anlay›fl ve beklentiden do¤an
sorunlara cevap ve tart›flma/araflt›rma niteli¤inde olan etik kurallar bazen yaz›l›
halde de bulunabilir.
Konumuzla ilgili olarak; t›bbi ve aromatik bitkilerle ilgili etik sorunlar, öncelik-
le t›bbi özelliklerinden dolay› “t›bbi etik”; aromatik bitki özelliklerinden dolay› da
“çevre, bilim ve sosyal etik” kapsam›nda de¤erlendirilmelidir. Daha önce de k›sa-
ca bahsedildi¤i üzere TAB hammaddesi olan bitki, bulundu¤u çevre içinde (Fau-
na ve Flora) do¤al hayat›n› sürdürürken çevre zararl›s› insan ile etkileflti¤i andan
itibaren etik konular gündeme gelmektedir. Tablo 2.2’de listelenen di¤er konu
bafll›klar› bazen çok dolayl› olarak TAB ile ilgili olabilirken bu ünite kapsam›nda
detaylar›na girilmemifltir.
Tablo 2.2 Etik Alan› Konular›

Biyoetik alan konu
T›bbi Ömür uzatma, Ölüm, Ölüm yard›m›, Organ ba¤›fl›, Yard›mc› üreme
ve kapsamlar›na
örnekler. teknikleri, ‹nfertilizasyon, in vitro Fertilizasyon, Sterilizasyon, Gen testleri,
Gen terapisi /transferleri, Öjenik
Çevre Çevre y›k›m› ve yap›m›, Kaynak kullan›m›, Biyotop- ve Tür korumas›,
Do¤a öz-zenginli¤i, Do¤a koruma, Avlanma, Biyotop olmayan türlerin
do¤aya b›rak›lmas›
Bilim S›n›rlar ve tart›fl›ma geniflli¤i, Oluflum ve de¤erlendirme ba¤lant›lar›,
Biyolojik düflünme (biologismus), Konsept farkl›laflmas›, Objektivite ve
manipülasyon
SIRA S‹ZDE Hayvan (vahfli,
SIRA S‹ZDEHayvan koruma, Hayvan deneyleri, Havyan haklar›, Kanuni bak›m
evcil, deney vb.) (hayvanat bahçesi, ev, dükkan vb.), ‹flkenceli bak›mlar, Transgenik havyanlar
Sosyal ve Ekonomik Irkç›l›k, Cinsiyet ayr›m›, Ekonomik ay›r›m, Ekonomi modelleri, Engellilere
davran›fllar, ba¤›ml›l›k, fiiddet ve bar›fl, Soyk›r›m, Halk politikas›
Siyasal ve Hukuki Yolsuzluk, Yarg› ve adalet, fiefafl›k, Objektiflik, Adanm›fll›k, ‹lkeler, Sadakat
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
“Yasal olan herfley etik, ancak etik olan her fley yasal de¤ildir.”
N N
SIRA S‹ZDE Biyolojik Çeflitlilik
SIRA S‹ZDE ve Çevre - Bitki Eti¤i
Günümüz modern dünyas›nda t›bbi, aromatik ve di¤er tüm bitkiler insano¤lunun
ciddi tehditleri alt›ndad›r. Etik aç›dan detayl› bir flekilde de¤erlendirilmesi gereken
konular flunlard›r:
• Endüstriyel kirliklerden ve at›klardan dolay› hava, çevre, su kirlili¤i sadece
bitkileri de¤il asl›nda insano¤lu dahil tüm canl›lar› etkilemektedir.
• Bitkilerin endemik ve nadir türler olmas› halinde, ilgili bölgelerde çeflitli se-
beplerden dolay› afl›r› toplama, ilgili türlerin varl›¤›na tehdit oluflturmakta-
d›r.
• Geçmiflte olumsuz örne¤i çok yaflanm›fl olan biyokorsanl›k ise bu alanda eti-
¤in ilgilendi¤i di¤er özel konulardan biridir. Geliflmemifl ve geliflmekte olan
ülkelerde yerel halk›n biyolojik ekolojik kaynaklar› ve yüzlerce y›ll›k bilgi
‹NTERNET birikiminin
‹ N T E R N E biyokorsanl›kla
T gasp edilmesi önemli sorunlar aras›ndad›r. Tür-
kiye dahil di¤er t›bbi ve aromatik bitki zengini ülkelerde yabanc›lar›n biyo-
lojik materyal temininde uzun y›llar boyunca herhangi bir engelleme olma-
m›flt›r. Son 20-30 y›l içinde Latin Amerika, Karayipler ve di¤er ya¤mur or-
manlar›nda yerel halk›n kulland›¤› onbinlerce bitki türünün tan›nm›fl ilaç
devleri taraf›ndan patentlendi¤i bilinmektedir. Bazen bütün bitki, bazen bit-
kinin çeflitli vejetatif organlar›, bazen tohumlar› kaçak ve kanun d›fl› yön-
temlerle bulunduklar› ve do¤al olarak yetifltikleri ülkelerden farkl› ülkelere
nakledilip büyük miktarlarda üretilip yine kanun d›fl› yollardan piyasaya ve-
rilebilmektedir.
Türkiye’de yetiflen baz› so¤anl› bitkilerin yüz y›llard›r yurtd›fl›na sat›ld›¤› bilin-
mektedir. Bitkilerin do¤al ortamlar›ndan sökülerek park ve bahçelerde kullan›lma-
s›, ›slah materyali ve t›bbi bitki olarak de¤erlendirilmesi d›fl taleplerini art›rm›fl,
1960’l› y›llarda ülkemizde cazibe kazanan bu türler do¤adan bilinçsizce ve tonlar-
ca kontrolsüz olarak toplanarak do¤a talan edilmifltir. Böylece baz› türlerin yok ol-
ma tehlikesi karfl›s›nda kanuni önlemlerin al›nmas› bir gereklilik olmufltur. Genifl
çapl›, bitki ve do¤ay› koruma amaçl› “Do¤al Çiçek So¤anlar›n›n Sökümü, Üretimi
ve Ticaretine ‹liflkin Yönetmelik” ad›yla, 24 A¤ustos 2004 tarih ve 25563 say›l› Res-
mi Gazete’de yay›mlanarak yürürlü¤e girmifltir. Bu yönetmelik gere¤ince do¤al çi-
çek so¤anlar›n›n üretimi, hasad›, depolanmas› ve ihracat› Tar›m Bakanl›¤›n›n de-
netimi ve kontrolüne verilmifltir.
Ticaretle Ba¤lant›l› Fikri Mülkiyet Haklar› Anlaflmas› (TRIPS), 1995’ten bu ya-
na Türkiye’de de kabul görmüfl ve 26.06.2004 tarihinde yürürlü¤e giren 5194 say›-
l› Kanun’la güncellenmifl bir anlaflmad›r. Ancak sadece “yeni ürün” veya “orijinal
teknik ile üretilen” biyoteknolojik ürün gibi sanayiye uygulanabilir olan bulufllar
patent ile korunabilir. Ancak bitkiler yeni keflfedilmifl olsa bile patentlenemez. Bu-
nunla birlikte yeni kullan›m ve uygulama alanlar› fikri mülkiyet alt›na al›nabilir. Fa-
kat, bitkilerin de içinde bulundu¤u biyolojik ürünleri ve bunlar›n farkl› türlerinin
do¤al çaprazlama yoluyla üretimini kapsamayabilir. TRIPS Anlaflmas›’n›n bir mad-
desi; “yeni bitki çeflitlerinin ve türlerinin korunmas›”na dair bir hüküm içermekte-
dir. Buradaki düzenlemeye göre üye devletler bitki çeflitlerini patent veya etkili ve
kendine özgü bir sistem ile veya bu iki yöntemin birlikte uygulanmas›yla koru-
makla yükümlüdürler. Türkiye’de yeni bitki türleri patent ile korunmamaktad›r,
ancak Tar›m Bakanl›¤›n›n 08.01.2004 tarih ve 5042 say›l› “Yeni Bitki Çeflitlerine Ait
Islahç› Haklar›n›n Korunmas›na ‹liflkin Kanun” ile korunmaktad›r. Ayr›ca, 1994’te
Türkiye’nin de imzalad›¤› Uluslararas› Rio Biyolojik Çeflitlilik Sözleflmesi (BÇS):
• Biyolojik çeflitlili¤in korunmas›,
• Biyolojik çeflitlili¤in sürdürülebilir kullan›m›,
• Geleneksel bilginin korunmas›,
• ‹lgili devletlerin genetik kaynaklar› üzerinde egemen olmas›,
• Genetik kaynaklara eriflimin izne tabi olmas›,
• Genetik kaynaklar›n kullan›m› sonucu ortaya ç›kan faydalar›n (örn.: patent)
eflit olarak paylafl›m› ve ilgili teknolojilerin uygun transferi
gibi baz› korumalar getirmifltir. Ancak bu tip korumalar biyolojik çeflitlilik aç›s›n-
dan oldukça zengin olan Türkiye için yeterli görülmemifltir ve çevre konusunda
Ulusal Biyolojik Çeflitlilik Stratejisi ve Eylem Plan› (UBÇSEP) haz›rlanm›flt›r.
Sonuç olarak, büyük ve küçük çaptaki biyokorsanl›¤› önlemek için öncelikle
genetik kaynaklar korunmal› ve etnobotanik geleneksel bilgiler kay›t alt›na al›n-
mal›d›r. Bunlar›n yan›nda uluslar aras› kanun ve kurallar›n yetersiz kald›¤› durum-
larda ise etik kurallar göz önünde bulundurulmal›, dikkate al›nmal› ve uygulanma-
l›d›r.
TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA ET‹K

Evrensel olarak kaliteli TAB temini gittikçe daha karmafl›k bir hale gelmektedir.
Ruhsatland›rma yetkilileri, müflteriler ve tüketiciler ‹yi Tar›m ve Toplama Uygula-
malar› (Good Agricultural and Collection Practices - GACP) ayr›ca ‹yi Üretim Uy-
gulamalar›n›n (Good Manufacturing Practices - GMP) kullan›m› ile ham bitkisel
materyalin daha iyi bir kalitede olmas›n› talep etmektedir. Bu aflamada bitkisel ma-
teryalin sürdürülebilir ve etik olarak temini tüketici taraf›ndan hassasiyetle izlen-
mekte ve pazarda farkl›laflmalara olanak sa¤lamaktad›r. Ayr›ca etik koflullarda üre-
tilmifl kaliteli, etkin, güvenli, hijyenik bitkisel ham madde en iyi piyasa de¤erini
bulabilmektedir. Dünya Sa¤l›k Örgütünün konu ile ilgili çok say›da baflvuru kay-
na¤› vard›r (Bkz. Yararlan›lan Kaynaklar).
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik Üretimi

TAB tohumlar›n›n etik koflullarda temininden sonra, uygun arazi ve iklim koflulla-
r›nda insan ve çevreye zarars›z (organik) üretimi ile etkin madde aç›s›ndan en ve-
rimli üretimi kontrollü bir flekilde gerçeklefltirilmelidir. Daha sonra GACP k›lavuz-
lu¤unda öncelikle mekanik hasat ve hasat sonras› uygun ambalaj ve yabanc› mad-
de ve mikroorganizma kontaminasyonu engellenerek depolanmas› hedeflenmek-
tedir. Tüm ifllemler s›ras›nda görev alacak personelin etik kurallara uygun olarak
seçilmesi ve e¤itilmesi, uygun koflullarda çal›flt›r›lmas›, nakliye koflul ve kurallar›,
kullan›lacak araç gereç seçimi gibi konular da genel olarak GMP k›lavuzu kapsa-
m›nda de¤erlendirilmelidir.
TAB’lar›n küresel piyasa talepleri baz› türlerin gelecek nesillere aktar›lmas› ko-
nusunda ciddi etik sorunlar do¤urmufltur. Özellikle geliflmekte olan ülkelerde ye-
tiflen veya yetifltirilen türler daha fakir çevre ve koflullarda daha geliflmifl ve zengin
toplumlar için büyük ölçüde toplat›l›p, nadiren tar›msal olarak üretildi¤i göz önün-
de bulundurulursa her aç›dan sömürülme potansiyeli her zaman olmufltur. Tar›m-
dan ziyade do¤al koflullardan toplama yoluyla temin edilen kökleri TAB için bu
tehlike üst seviye olup türlerin yok olma tehlikesi de mevcuttur. Baz› türler bu fle-
kilde afl›r› toplama yolu ile yok edilmifltir. Etik duyarl›l›¤› olan al›c› kurulufllar ise,
bu noktalarda daha sorumlu davranarak TAB üretimi gibi konularda projeler gelifl-
tirerek hem kendilerini hem de do¤ay› koruma alt›na almaktad›rlar. Baflka bir ör-
nek etik uygulama ise: Tar›m› yap›lamayan, sertifikal› organik TAB üretimi olma-
d›¤› durumlarda, tar›m ilac› kullan›lmayan do¤al/organik üretim yapan çiftçilerden
al›m yap›lmaktad›r. Ya da etik ve sürdürülebilir olarak toplan›p serbest ticareti ya-
p›lan ürünler al›nmaktad›r. Uluslararas› tehdit alt›nda olan türler e¤er do¤al kay-
naklardan temin edilmifl ise kesinlikle al›nmamaktad›r.
Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Bitki ve Hayvan Türlerinin Uluslararas› Tica-
retini Düzenleyen (CITES) Anlaflma 1994 y›l›nda Türkiye Büyük Millet Meclisinde
onaylanarak, resmi üyelik ifllemleri 1996 y›l›nda tamamlanm›fl ve Türkiye resmi
olarak CITES üyesi olmufltur. Halen CITES kapsam›nda birçok t›bbi ve aromatik
bitki türü için, 27 Aral›k 2001 tarih ve 24623 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan
“Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararas› Tica-
retine ‹liflkin Sözleflmenin Uygulanmas›na Dair Yönetmelik” uygulanmaktad›r.
Bu arada önemli bir husus olan ve son zamanlarda alternatif kaynak olarak tekrar
gündeme gelen geneti¤i de¤ifltirilmifl organizmalar (GDO) ve bitki tohumla-
r›nda yap›lan genetik çal›flmalar gösterilmektedir. Do¤al koflullardaki organizmala-
r›n iç dengelerini ve di¤er organizmalar aras›ndaki dengeyi bozma, türler aras›nda
gen ak›fl›n› h›zland›rarak do¤al sürece zarar verme, hayvan genlerinin veya baflka
bitkilerin genlerinin geneti¤i de¤iflitirilen bitkilerde kullan›lmas› ve organizmalarda
kullan›lmas› gibi pek çok konu etik sorunlar içermekte ve toplumca sorgulanmak-
tad›r. Biyoteknoloji flirketleri dünyadaki açl›¤a çare bulunaca¤›n›, birçok hastal›¤›
tedavi edeceklerini, tar›mda süreklili¤i ve verimlili¤i art›rabileceklerini ve buna
benzer çok say›da pozitif sonuçlar elde edeceklerini bildirmektedirler. Ancak ya-
p›lan çal›flmalar, birçok etik soruyu da beraberinde getiren, bu flirketlerin baflta to-
hum, bitki ve bitkisel ürün, baz› g›dalar, önemli t›bbi ürünler ve ilaç gibi stratejik
sektörlerini kontrol alt›nda tutarak tekel oluflturma hedeflediklerini düflündürmek-
tedir.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Pazarlamas› ve

Ticaretinde Etik
Bitkinin veya bitkisel ürünün dikkatle hasat ve nakliyesinden sonra ifllenmesi, am-
balajlanmas› sonras›nda istenen kalitede ve flekilde h›zla pazara arz› gerçeklefl-
mektedir. Uzman kiflilerce yap›lacak ilk fiziksel inceleme ile öncelikle bitkinin ha-
sarl› ve kontaminasyonlu olup olmad›¤› kontrol edilir. Daha sonra organoleptik
de¤erlendirme ile bitkinin görünüfl, boyut, renk, koku ve tat gibi özellikleri ince-
lenip bitkisel materyalin kalitesi hakk›nda h›zla fikir edinilir. Saklama koflullar›na
ba¤l› olarak, tüm bu faktörler olumlu ve olumsuz olarak bitkinin etkin madde içe-
ri¤ine dolay›s›yla kalitesine etki edebilir. E¤itimli personel, bitkinin uygun üretim
tekniklerini, zararl›larla mücadele ve korumada kullan›labilecek uygun herbisit ve
pestisit maddeleri iyi bilmesi gerekir. Üretici, etik kurallar› çerçevesinde, iyi bir do-
kumantasyonla ilgili kalite kontrolleriyle sertifikal› iyi bir bitkisel ürünü, uygun bir
fiyatla, iyi bir hizmetle son tüketiciye dek izleyerek ve kalitesini sa¤layarak verme-
lidir.
Di¤er taraftan, Asya ve Uzakdo¤u’dan ithal edilen TAB son zamanlarda güven-
lik ve güvenilirlik aç›s›ndan endifle vermektedir. Özellikle benzer bitki türlerinin
yanl›fll›kla veya özellikle ta¤flifl amac›yla bir baflka TAB ile harmanlanmas› ve ölüm-
cül kazalara neden olmufltur. Ayr›ca daha de¤ersiz bitkisel materyallerin ilavesiyle
oluflan maddi zararlar etik kurallar aç›s›ndan tekrar bir de¤erlendirme yap›lmas› ih-
tiyac› do¤urmufltur. Di¤er k›sa vadeli ve nispeten güvenli bir çözüm ise ilgili ülke-
lerdeki TAB tar›m› ve ürünlerin bu yolla temini fleklinde olmufltur. Avrupa Birli¤i
2004/24/EC no’lu direktifine göre Birlik içinde kullan›lacak olan geleneksel, bitki-
sel çay, tezgah üstü preparatlar vb. fleklindeki t›bbi bitkilerin güvenli, kaliteli ve
standardize olmalar› istenmektedir.
TAB son y›llarda internet ortam›ndan da pazara sunulmaktad›r. Bazen ürünler
uluslaras› kaynakl› olabilmektedir, ancak co¤rafik kaynaklar› ve kaliteleri flüpheli
olan birçok ürünün de piyasaya sunuldu¤u bilinmektedir. Hatta baz› kanun d›fl›,
tehlikeli, zehirli, uyuflturucu, uyar›c› vb. bitkisel ürünlerin de pazarlanmas› ve sa-
t›lmas› yasal boflluklar›n yan›nda büyük etik sorunlar› da içermektedir.
G›da, kozmetik ve ilaç kaliteleri ilgili standartlar Kodeks ve Farmakope’lerde
ayr›nt›l› bir flekilde ilgili monograflarca belirlenmifltir.
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik ve Etik Olmayan

Kullan›m›
Son y›llarda, baz› kiflisel tedavilerde, fiekil 2.4.’te görülen konvansiyonel bilimsel
t›p ve eczac›l›k d›fl›ndaki farkl› yaklafl›mlar da giderek daha fazla uygulama alanla-
r› bulmaktad›r. Tamamlay›c› ve Alternatif T›p alan›nda çal›flmalar, Amerikan Ulusal
Sa¤l›k Merkezi (NCCAM) taraf›nca kapsaml› bir flekilde izlenmekte ve de¤erlendi-
rilmektedir. Genelde “tamamlay›c› ve alternatif tedavi” olarak adland›r›lan bu yak-
lafl›mlar ço¤u kez ciddi bir kavram kargaflas›na da yol açmaktad›r. “Tamamlay›c›
tedavi”, günümüz bat› t›bb›yla birlikte (konvansiyonel bilimsel t›p), onun etkisini
azaltmadan, hastan›n durumunu iyilefltirmek üzere kullan›lan tedaviye destek ama-
c›yla yap›lmaktad›r. “Alternatif tedavi” ise bat› t›bb›n›n yerine kullan›lan genelde
kan›tlanmam›fl tedavilerdir. Hastalar› bu konularda ayd›nlatmak ve uyarmak hekim
ve sa¤l›k personeline düflen en önemli etik görevlerdendir. Ancak hekim, eczac›
ve di¤er sa¤l›k personeli d›fl›nda ço¤u e¤itimsiz, çeflitli vas›flarla, pek çok hastal›-
¤›n sözde tedavisi ile u¤raflan kifliler bulunmaktad›r. Ayr›ca konu ile ilgili kitaplar,
dergiler, öneriler, reçeteler vb. dokümanlar yaz›l› ve görsel medya, son zamanlar-
da internette de genifl yer almaktad›r.
T›p ve sa¤l›k mensuplar› deontolojisi veya eti¤i çerçevesinde evrensel temel il-
keler;
• Özerkli¤e sayg›,
• Yararl›l›k,
• Zarar vermeme,
• Adalet,
olarak hasta haklar›n› da içine al›p kapsayacak flekilde s›ralanmaktad›r. Ancak sa¤-
l›k meslek guruplar› temel e¤itiminde dahi bu konularda yeterince bilgi ve örnek
verilememektedir.
fiekil 2.4
Hastal›klarda
tedavi alternatifleri.
Hastalık
tedavi
Zaman zaman:
• “Alternatif tedavilerin herhangi birinin etkili oldu¤unu ispatlayacak klinik
kan›tlar yoktur.” “Alternatif tedaviler genelde yaln›zca tavsiye niteli¤indedir ve
doktor reçetesi veya muayenesi yerine geçmez.”
• “Tedavi için mutlaka hekiminizle görüflün.”
• “Bu ürünler bitkisel g›da takviyeleridir. ‹laç de¤ildir. Ürünlerin do¤ru kulla-
n›m› konusunda doktorunuzun, eczac›n›z›n ya da diyet uzman›n›z›n tavsiyeleri-
ne uyunuz. Bitkisel ürünler herhangi bir rahats›zl›k, hastal›k, teflhis amac› ile kul-
lan›lamaz. Doktorunuzun reçete yazd›¤› ilaçlar›n muadili olarak kullan›lmama-
l›d›r vb. flekilde ilgili alanlarda ve uygulamalarda duyarl›l›k ve sorumluluk göste-
rilmekte ve etik kurallar çerçevesinde, baz› uyar›lara yer verilmektedir.
Ancak etik sorunlar hekim, eczac› ve di¤er sa¤l›k personelinin d›fl›nda çeflitli ki-
fliler ve yöntemlerle tedavi giriflimlerinin uygulamaya dönüfltürülmesiyle bafllamak-
tad›r. Öncelikle ülkemizde yayg›n olarak faaliyet gösteren aktar ve baharatç›lar, ta-
rihsel geliflim içinde, yo¤un arz ve talep üzerine, teflhis ve tedavide etik aç›dan
önemli bir problem teflkil etmektedir. Burada hastalar›n tedavisini amaçlayan, ger-
çekte yetkili ve e¤itimli olmayan kifliler, bilerek veya bilmeyerek, hastaya verilebi-
lece¤i zarar, hasar ve olas› tehlikeli sonuçlar›n yapt›r›m› yoktur. Çeflitli kanunlarla
(bkz. Tablo 2.1) s›n›rland›r›lm›fl olmas›na ra¤men, farkl› seviyelerde etik ve deon-
tolojik kurallar›n ifllememesinden dolay› aktarlar, baharatç›lar vb. e¤itimli ve e¤i-
timsiz kifliler hastalara bazen fahifl ücretler karfl›l›¤›nda teflhis ve tedavi ad› alt›nda
genelde uygunsuz ve bilimsel temelden uzak ifllem ve yöntemler uygulamaktad›r.
Genelde hastalar›n teflhis ve tedavide ilk tercihleri uzman hekim olmas›na ra¤-
men baflar›s›z ve olumsuz tedavilerde veya kronik hastal›klarda alternatif tedaviler
devreye girmektedir. Hastalar ilaç konusunda yetkin olan eczac›lara da zaman za-
man dan›flmaktad›r. Ancak kötüye kullan›lan ve günümüzde çok yayg›n olan: Ki-
lo alma (anoreksi, zay›fl›k durumlar›nda) ve kilo verme problemleri (obezite, flifl-
manl›k durumlar›nda), selülit, kolesterol düflürücü, saç problemleri (örne¤in kel-
lik), tüy dökücü, kanser, fleker hastal›¤› (diyabet), sedef hastal›¤› (psöriasis), roma-
tizma, migren ve her tür a¤r›, ülser, antiaging (yafllanmaya karfl›), antioksidan, cin-
sellik (k›s›rl›k, performans art›r›c› vb.), tafl düflürücü, zihin aç›c›, sigara b›rakt›r›c›,
vb. durumlarda hastalar bazen de¤iflik kaynaklardan yararlanarak SIRA S‹ZDEkendilerini bu SIRA S‹ZDE
konularda uzman ilan eden ehliyetsiz kiflilere yönelmektedirler. Bunun yan›nda

hastalar do¤rudan kendi kendilerini tedavi etme giriflimlerindeDbulunmaktad›r.
Ü fi Ü N E L ‹ M An- D Ü fi Ü N E L ‹ M
cak en yayg›n ve en popüler tercih genelde kendisini herbalist diye tan›tan sahte-
karlar, aktar ve baharatç›lar›n tavsiye etti¤i tedavi yöntemleridir. fiekil 2.4’te yayg›n
S O R U S O R U
olarak tercih edilen tedavi flekilleri verilmifltir.
Ülkemizde, teflhis ve tedavi anlam›nda sa¤l›k hizmeti sunma hakk› “Tababet

D ‹ K K A T ve fiuabat› D‹KKAT
Sanatlar›n›n Tarz› ‹cras›na Dair Kanun” ile sadece hekimlere verilmifltir. Ayn› flekilde,
“‹spençiyari ve T›bbi Müstahzarlar Kanunu” ve “Eczac›lar ve Eczaneler Hakk›nda Ka-
N N
nun” ile her türlü ilaç yapma ve verme hakk› sadece eczac›lara verilmifltir.
Aktarlar satt›klar› maddelerden bileflim veya ilaç yaparakAMAÇLARIMIZ

müflteriye sunamaz- AMAÇLARIMIZ
lar. Ancak satmalar›na izin verilen maddeleri tek tek sa¤layabilirler. Ülkemizde
herbalist diye bir tan›m yasal olarak bulunmad›¤›ndan aktarlar herbalist de¤ildir.
Daha önce de belirtildi¤i gibi Türkiye’de bu konuda herhangiK bir ‹ Te¤itim
A P program› K ‹ T A P
ve ünvan› yoktur.
Yurt›fl›nda baz› ülkelerde resmi olarak tedavi yapma yetkisine sahip alternatif
tedavi uzmanlar› vard›r. Bu alanlarda faaliyet gösteren sa¤l›kT Epersoneli
L E V ‹ Z Y O N meslek il- TELEV‹ZYON
kelerinin yan›nda, deontoloji ve etik kodlar› uygulamaktad›rlar. Bu konuda Ame-
rika’da bitkiler ile tedavi yapan kiflilerin uydu¤u etik kurallar› örnek verebiliriz. Bit-
kiler ile tedavi yapacak e¤itimli kifliler öncelikle bir loncaya, birli¤e veya derne¤e
üye olmak durumundalar. Ancak herbalist olarak hizmet verecek uzman, loncaya
girmeden önce etik kodlar› içeren belgeyi (bkz. örnek) okuyup imzalamas› ve bu-
nun da lonca taraf›ndan yaz›l› olarak onaylanmas› gerekiyor.
Amerikan Herbalistler Loncas› (American Herbalists Guild, AVG) Etik Kodlar›. ÖRNEK
• Bilgilendirilmifl izin/ tam aç›klama

• Gizlilik
• Profesyonel nezaket
• Profesyonel ifl birli¤i a¤›
• E¤itim faaliyetleri
• Tarafs›z hakemlik
• D›fl kaynak göstermek
• Gereksiz tedaviye engel olmak
• Çevreye karfl› sorumluluk
• ‹nsanc›l hizmet
• Bitkisel ürün kalitesi
• Cinsel davran›fl
Etik kodlar›na uyaca¤›m› taahüt ediyorum. ‹MZA
TIBB‹ AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N KULLANIMINDA

SAKINCALI DURUMLAR
Baz› (t›bbi ve aromatik) bitkiler ve onlar› içeren ürünler:
• Ba¤›ml›l›k yapabilir ve kötü amaçla kullan›labilir,
• Doping, uyar›c› ve öforizan (canl›l›k ve enerji veren) özelliklere sahip olabilir,
• Anoreksik (ifltah kesici, zay›flamaya yard›mc›) olarak kullan›labilir,
• Abortif (çocuk düflürücü) olarak uygulanabilir,
• Takviye edici g›dalar kapsam›nda de¤erlendirilebilir ve fizyolojik etki göste-
rebilir,
• Aristolohik asit, pirolizidin alkaloitleri vb. karaci¤ere zararl› maddeleri içere-
bilir [Bkz. tehlikeli bitkiler listesi],
• Hamile, lo¤usa, bebek ve ihtiyarlarda farkl› ve fliddetli fizyolojik etkiler gös-
terebilir,
• G›da, bitki ve ilaçlarla etkileflebilir,
• Mikroorganizma (aflatoksin), a¤›r metal, pestisit ve radyasyon içerebilir,
• ‹laç etkin maddeleri (ifltah kesici, afrodiziyak, laksatif vb.) ile tahflifl edilip
piyasaya sunulabilir,
• Bitkisel alerjenler içerebilir.
Bitkisel ürünleri kullanmadan önce, yukar›da s›ralanan hususlar dikkate al›na-
rak, konunun uzmanlar› taraf›ndan bilgi ve destek al›nmal›d›r. Aksi halde sadece
etik olarak de¤il hukuksal boyutta yapt›r›mlar uygulanabilir.
Günümüzde t›bbi bitki ve ürünleri, s›kl›kla g›da takviyesi olarak de¤erlendiril-
mektedir. Ancak, g›da takviyesi tan›mlamalar›na göre bu tip ürünler içinde kesin-
likle fizyolojk etkileri olan bitki, bitkisel kaynakl› maddeler, bitki ekstreleri vb.
maddeler bulunmamal›d›r. Bunlar› ihtiva eden preparatlar ise “bitkisel ilaç” olarak
de¤erlendirilmektedir ve genelde Sa¤l›k Bakanl›klar› taraf›ndan onaylan›p kontrol
edilmektedir. Ancak ülkemizde çok say›da bitkisel ürün Sa¤l›k Bakanl›¤› onay› ile
de¤il, Tar›m Bakanl›¤› ruhsat› ile “G›da Takviyesi” olarak piyasaya verilmektedir.
D Ü fi Ü N E L ‹ M TAB’larD Üsadece
fi Ü N E L ‹ Mt›bbi özelliklerinden dolay› de¤il ayn› zamanda koku ve tat
özelliklerinden dolay› yiyecek ve içeceklerde lezzet ve tat vermek amac›yla da kul-
lan›lan bitki veya kar›fl›mlar›d›r. Bu durumda bitkisel materyal G›da Kodeksi veya
S O R U S O R U
Türk Standartlar› Enstitüsünün standartlar›na uymal›d›r (bkz.TS 7417 / Eylül -1989).
D‹KKAT Ayr›ca bak›n›z:

D ‹ KYaflam›n
KAT ‹çinden 3.
N N
Baz› Uygulama ve Önlemler

Son y›llarda T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› ve Bakanl›¤›na ba¤l› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Mü-
dürlü¤ünce: “Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ünün resmi inter-
net sitesinde 5777 say›l› Daimi Genelgesi tekrar duyurulmufltur”. Genelgenin bir
örne¤i Ek 1’de aynen verilmifltir.
Ön yaz›s›nda;
“Aktar, herbalist, baharatç› ve benzeri dükkanlarda, ilaç niteli¤i olan bitki
ve droglar, anorganik/organik madde, bitkisel çay ve kar›fl›mlar›n e¤itimi ol-
mayan kifliler taraf›ndan hiç bir denetime tabi olmaks›z›n pazarlanmas›,
sat›lmas›; bu kiflilerin ticari ç›karlar› do¤rultusunda kifli ve hastalar› yanl›fl
yönlendirerek halk sa¤l›¤›n› tehdit etmesi, bu iflletmelerde sat›fl› yap›lan
ürünlerin hijyenik olmayan koflullar›nda ve özel saklama kurallar›n› gözet-
meksizin muhafaza edilmesi, hatta halka sat›lmas› kesinlikle yasak olan
maddelerin sat›fl›n›n sonucunda toplum sa¤l›¤›n› tehdit edildi¤i konusunda
çal›flmalar yürütülmektedir”.
“Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ünce, aktar, baharatç›
v.b. dükkanlar›n bir disiplin alt›na al›nmas› amac›n› tafl›yan tedbirlerin yer
ald›¤› Genelgenin gere¤inin yerine getirilmesi için konunun taraf›n›zca ya-
k›ndan takip edilmesi ve bu Genelgeye uygun olmayan durumlar›n önlen-
mesini teminen ‹l Sa¤l›k Müdürlüklerine resmi baflvuruda bulunulmas›; ya-
p›lan baflvurulardan sonuç al›namamas› durumunda konudan Birli¤imi-
zin derhal haberdar edilmesini rica ederim.”
‹fadesi yer almaktad›r.
Tablo 2.3’te ise aktarlarda ve benzeri iflletmelerde sat›lmamas› gereken bitkiler,

droglar, preparatlar ayr›ca tehlikeli madde ve bilefliklerin listesi verilmifltir. Tar›m
Bakanl›¤› ayr›ca kullan›labilecek bitkiler listesi de yay›nlamaktad›r.
Latince Türkçe Tablo 2.3

Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n
1. Bulbus Scillae Adaso¤an› ve preparatlar› 01.10.1985 tarih ve
2. Cantharide Kantarit, kuduz böce¤i ve preparatlar› 5777 say›l› daimi
genelgesine göre
3. Creosotum Katran ruhu, kreozot “Aktarlarda ve
4. Flos Cinae Horasani ve preparatlar› Baharatç›larda ve
Benzeri
5. Flos Pyrethri Pire otu ve preparatlar›
Dükkanlarda,
6. Folia Belladonnae Güzel avrat otu ve preparatlar› Sat›lmas› Mahzurlu
ve Tehlikeli Olan
7. Folia Digitalis Digitalis, yüksük otu ve preparatlar›
Maddeler”.
8. Folia Hyoscyami Banotu ve preparatlar›
9. Folia Jaborandi Jaborandi yapra¤› ve preparatlar›
10. Folia Stramonii, Tatula yaprak ve çiçe¤i ve preparatlar›
F1ores Stramonii
11. Fructus Coculi Bal›k otu ve preparatlar›
12. Fructus Colocynthi Ebu Cehil karpuzu ve preparatlar›
13. Fuctus Ecbali Elaterii Cirtatan, eflek h›yar›, usare tozu ve di¤er preparatlar›
14. Fructus Papaveris Haflhafl flurubu ve di¤er preparatlar›
15. Gummi Guttae Patalomba, katalamba
Tablo 2.3 16. Herba Belladonnae Güzelavrat otu ve preparatlar›

Devam›
17. Herba Cannabis Kenevir, kendir ve preparatlar›
Folia Cannabis
18. Herba Conii Bald›ran ve preparatlar›
19. Herba Rutae Sedef otu ve preparatlar›
Flores Rutae
20. Oleum Chenopodii Kenepod esans› ve preparatlar›
21. Oleum Ricini Hint ya¤›
22. Opium ve prep. Afyon ve preparatlar›
23. Podophyllinum Podofilin ve podofilotoksin ve preparatlar›
24. Radix Ipecacuanhae Alt›n kökü ve preparatlar›
25. Radix Pyrethri Pire otu ve preparatlar›
26. Rhizoma Filicis Erkek E¤relti otu ve preparatlar›
27. Rhizoma Hellebori Çöpleme) ve preparatlar›
28. Secale Cornutum Çavdar mahmuzu ve preparatlar›
29. Semen Calabar Ka1abar bak1as› ve preparatlar›
30. Semen Colchici Çi¤dem ve preparatlar›
31. Semen Crotonis, Kroton tohumu, Kroton tohumu ya¤›, Habb el milük ya¤›
Oleum Crotonis
32. Semen Ricini Hint ya¤› bitkisi tohumu, Bezr-i h›rva
33. Semen Sabadillae Bit otu, papaz otu ve preparatlar›
34. Semen Staphisagriae Bit otu ve preparatlar›
35. Semen Strychni Strychnos türlerinin tohumlar›-kargabüken, inyas baklas›ve
preparatlar›
36. Summitates Sabinae Kara ard›ç ve preparatlar›
37. Tubera Aconiti Kurtbo¤an ve preparatlar›
38. Radix Mandragorae Adam-Adem otu ve preparatlar›
Anorganik, Organik Maddeler ve Di¤erleri
39. Acidum Chlorhydricum Hidroklorik asit ve tuz ruhu
40. Acidum Hydrocyanicum Hidrosiyanik asit ve bileflikleri
41. Acidum Oxalicum Okzalik asit
42. Acidum Phosphoricum Fosforik asit
43. Acidum Sulfuricum Sülfürik asit
44. Acidum Nitricum Nitrik asit
45. Aconitinum Akonitin ve tuzlar›
46. Ammonium Amonyak
47. Aqua Laurocerasi Taflan suyu ve preparatlar›
48. Argenti Nitras Gümüfl nitrat ve cehennem tafl›
49. Arsenicum Arsenik ve bileflikleri
50. Atropinum Atropin ve bileflikleri
51. Aurum Alt›n ve bileflikleri
52. Bromum Brom ve bileflikleri
53. Cupri Sulphas Göztafl› ve di¤er bak›r tuzlar›
54. Chloralum Klor Tablo 2.3

Devam›
55. Chloroformum Kloroform
56. Digitalinum Dijitalin ve benzeri kalp glikozitleri
57. Deli bal, zehirli bal
58. Hydrargyrum Civa ve bileflikleri
59. Ergot Ergo alkaloitleri
60. lodum ‹yot ve bileflikleri
61. Iodoformium ‹yodoform
62. Plumbum Kurflun ve bileflikleri
63. Picrotoxium Pikrotoksin ve benzeri maddeler
64. Pilocarpinum Pilokarpin ve bileflikleri
65. Phosphorum Fosfor ve bileflikleri
66. Potassii Stibyli Tartaras Potasyum antimon tartarat, kusturucu tartar ve
preparatlar›
67. Potasii Chloras Potasyum klorat
68. Phenolum Fenol
69. Spiritus Aetheri Lokman ruhu, eter
70. Strychninum Striknin ve Brusin benzeri maddeler
71. Zincum Çinko ve bileflikleri
Avrupa Birli¤inin 2004/24/EC direktifi bitkisel ilaçlarla ilgilidir ve bitkisel bütün

ilaçlar›n Sa¤l›k Bakanl›¤› izni ve kontrolü ile sat›lmas›n› önermektedir. 2004/24/EC
direktifi do¤rultusunda haz›rlanan ve bitkisel ilaçlarla ilgili olan yasal mevzuat›n
yürürlü¤e girmesi y›llard›r üzerinde çal›fl›lan bir husustur.
Tablo 2.4’te ise Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Koruma ve Kontrol Genel Müdürlü-
¤ünce yay›nlanan 90’dan fazla “Zehirli ve zararl› olduklar› için g›da amaçl› kullan›m-
larda yasaklanmas› gereken bitkileri” içeren liste verilmifltir. Ayr›ca denetimlerde kulla-
n›lan ve dikkat edilen 13 maddelik kontrol listesi Tablo 2.5’te gösterilmifltir. Bu bilgiler
01.10.1985 tarihli Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n aktarlarla ilgili genelgesinde de yer almaktad›r.
Tüm bu önlemler, t›bbi ve aromatik bitkilerin ve ürünlerinin son kullan›c›lara,
do¤ru bir flekilde sunulmas›n› ve kullan›lmas›n› sa¤lamay› hedeflemektedir. Ancak
genel olarak meslek içi etik kodlar ve deontolojik ilkeler ve bunlar›n titizlikle
uygulanmas›, toplumun her kesimini güvence alt›na alacakt›r. Zamanla bu prob-
lemli konular› çözüme ulaflt›rabilecek kanunlar›n ve yapt›r›mlar›n ç›kmas› farkl›
toplumsal kesimleri ve ilgili bakanl›klarca istenmekte ve hedeflenmektedir.
Tablo 2.4 Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Kullan›lan k›s›m
Kullan›lmas› sak›cal›
Aconitum sp. Kurtbo¤an, kaplanbo¤an Yumru ve Tüm Bitki
ve yasak olan bitki
ve ilgili k›s›mlar› Adonis sp. Keklikgözü otu Topraküstü
sp.= Tür; Amsinckia hispida - Tüm Bitki, Kök*

Sin. = Sinonim, efl anlaml› Anamirta cocculus Bal›k Otu Meyve
Kaynak: Anchusa sp. S›¤›rdili, ar›otu, güriz Tüm Bitki, Kök

http://www.kkgm.gov Aristolochia sp. Zeravent kökü Tüm Bitki ve Kök
.tr/birim/gidakont/
zehirli_bitkiler_listesi Artemisia cina Horasani –Semen Contra ad›yla da Tohum, Çiçek
.zip. sat›lmaktad›r
Artemisia maritima - Çiçek, Topraküstü
Asarum sp. Azaron, afflarotu Tüm Bitki ve Kök
Asperugo procumbens Tüm Bitki ve Kök*
Atropa belladonna Güzelavrat otu Tüm Bitki, Kök
Brachyglottis repens Tüm Bitki, Kök*
Bryonia alba fieytan flalgam›, Bin kulaç, Yaban kaba¤› Kök
Caltha sp. Batakl›k nergisi Tüm Bitki, Kök
Cannabis sativa Kenevir, Kendir Topraküstü (tohumlar› hariç)
Catharanthus roseus Cezayir menekflesi Tüm bitki ve kök
Chenopodium ambrosioides Kenopod, Kazaya¤› Uçucu Ya¤
var. anthelminticum
Chrysanthemum vulgare (Sin. Solucanotu Topraküstü
Tanacetum vulgare)
Citrullus colocynthis Ac›karpuz, Ebu cehil karpuzu Meyve
Clematis sp. Akasma, Filbahri, Fukaraotu, Yaban sarmafl›¤› Yaprak
Colchicum autumnale Ac› çi¤dem Tohum, So¤an
Conium maculatum Bald›ran Topraküstü, Meyve
Convallaria majalis Müge Topraküstü
Convolvulus scammonia Mahmude Kök, Reçine
Cordia sp. - Tüm Bitki, Kök
Coronilla sp. Akrepkuyru¤u, Bahçetac›, Yalanc› burçak Topraküstü
Croton tiglium Kroton Tohum, Ya¤
Crotolaria sp. - Tüm Bitki, Kök
Cynoglossum sp. Köpekdili Topraküstü ve Kök
Cytisus sp. (Sin. Laburnum sp.) Sar›salk›m tohumu Tohum
Datura sp. Tatula Kök, Çiçek, Tohum, Yaprak
Daphne sp. Dafne, Mezeryon, Yabani taflan, Havadana, Gövde kabu¤u
Develikotu, Kurtba¤›, S›r›mba¤›
Delphinium staphisagria Kokarot, Mevzek, Hezâren, Bitotu Tohum
Digitalis sp. Yüksük otu Yaprak
Dryopteris filix-mas Erkek e¤relti otu Rizom
Duboisia sp. Dubosia Tüm bitki ve Kök
Ecballium elaterium Eflekh›yar›, C›rtatan, Ac›kavun, Ac›dülek Meyve, Meyve Usaresi, Kök
Echium sp. Engerekotu Tüm Bitki, Kök
Ephedra sp. fieytançam›, Deniz üzümü, Alyanak Topraküstü
Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Kullan›lan k›s›m Tablo 2.4 devam
Devam›
Erechtites hieracifolia - Tüm Bitki, Kök*
Eupatorium sp. S›tmaotu Tüm Bitki, Kök
Exogonium purga (Sin. Ipomea Kök, Reçine
Ipomoea purga)
Farfugium japonicum - Tüm Bitki, Kök
Genista tinctoria Genista Tüm bitki
Helleborus orientalis Çöpleme Rizom
Heliotropium sp. Aygünçiçe¤i, Bozot, Si¤ilotu Tüm Bitki, Kök
Hyoscyamus sp. Banotu Topraküstü, Kök, Tohum
Ipomoea purga (Sin. Ipomea Kök, Reçine
Exogonium purga)
Juniperus sabina Kara ard›ç Meyve, Dal Uçlar›
Laburnum sp. (Sin. Cytisus sp.) Sar›salk›m tohumu Tohum
Ledum palustre - Tüm Bitki
Lithospermum officinale T›bbi taflkesenotu, ‹nciotu Tüm Bitki, Kök
Lobelia inflata Lobelya Topraküstü
Lycium sp. Tekedikeni, Sincandikeni, Yalanc› yasemin Topraküstü, meyve
Lycopus europaeus - Tüm Bitki, Kök
Mandragora officinarum (Sin. Adam Otu, Adem otu Kök
M.autumnale)
Mallotus philipinensis (Sin. Kamala, Mallotus Meyve ve üzerindeki salg›
Rottlera tinctoria) tüyleri
Myosotis sp. Mine, Unutma beni, Boncukotu, Kuflgözü Tüm Bitki, Kök
Nerium oleander Zakkum Yaprak, Kök, Tüm Bitki
Papaver somniferum Haflhafl Kelle, Tüm Bitki (Tohumlar
hariç)
Parsonia heterophylla - Tüm Bitki ve Kök*
Petasites sp. - Tüm Bitki ve Kök
Physostigma venenosum Kalabar baklas› Tohum
Pilocarpus jaborandi Jaborandi Yaprak
Podophyllum sp. Podofilum Kök, reçine
Pyrethrum sp. (Tanacetum sp.) Pire otu Çiçek
Rauwolfia serpentina Y›lanotu Kök
Ricinus communis Hint ya¤› bitkisi, Keneotu, Hintbaklas› Meyve, Sabit Ya¤
Rottlera tinctoria (Sin. Mallotus Kamala, Mallotus Meyve ve üzerindeki salg›
philipinensis) tüyleri
Ruta graveolens Sedef otu Topraküstü
Schoenocaulon officinale Bitotu Tohum
Scopolia carniolica, S. japonica Skopoliya Tüm Bitki, Kök
Secale Cornutum Çavdar mahmuzu Sklerot
Senecio sp. Senekiyo, Tilki üzümü Çiçek, Tüm Bitki ve Kök
Solanum dulcamara Yaban yasemini, K›r yasemini Tüm Bitki, Meyve
Solanum nigrum ‹tüzümü, Bambilotu, Giritotu, Tüm Bitki, Meyve
Köpek memesi
Tablo 2.4 Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Kullan›lan k›s›m
Devam›
Stephania tetrandra Stefania Kök
Strophantus sp. Strofantus Tohum
Strychnos sp. Kargabüken, ‹nyas baklas› Tohum
Symphytum sp. Karakafesotu Tüm Bitki ve Kök
Tanacetum vulgare Solucanotu Topraküstü
(Sin. Chrysanthemum vulgare)
Teucrium chamaedrys K›samahmutotu Topraküstü, Yaprak
Tussilago sp. Öksürükotu Tüm Bitki ve Kök
Uragoga ipecacuanha ‹peka, Alt›n kökü Kök
Urginea maritima Ada so¤an› So¤an›
(Sin. Scilla maritima)
Veratrum sp. Çöpleme, Kökenfiye, Suhutkökü Kök ve Topraküstü

Vinca minor ( Sin. Vinca mayor) Cezayir menekflesi Topraküstü
Viscum album Ökseotu, Burc, Gökçe, Çekem Tüm Bitki
Xysmalobium undulatum Ksimalobiyum Kök
Tablo 2.5 1 Aktar-baharatç›n›n ruhsat tarihi ve ruhsat numaras›

Aktar-Baharatç›
Evet/hay›r Aç›klama:
Denetleme Formu.
Sat›fla sunulan anorganik, organik madde; bitki ve droglar kapal›
2
muhafazal› kaplarda saklan›yor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-A)
Sat›fla sunulan ürünlerin hijyenik koflullara uymas› sa¤lan›yor mu?
3
( 01.10.1985/5777 Madde 2-A)
Tar›m ilaçlar› ve insan sa¤l›¤›na zararl› olabilecek maddelerin sat›fl›
4
mevcut mu? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-B)
Aktar-baharatç›da insektisit sat›fl› var m›? Varsa orijinal ambalajlarda
5
sat›fl› sa¤lan›yor mu? (01.10.1985/5777 Madde 2-C)
Aktar-baharatç›da vitrinlerinde; sat›lan kimyasal bitkisel madde ve
6 droglar›n kullan›l›fl› ile ilgili etiket, ilan vb. herhangi bir yaz› var m›?
( 01.10.1985/5777 Madde 2-D)
Özel ambalajlar›nda sat›fl iznine sahip droglar›n ambalajlar›nda
7 farmakolojik etkileri ile ilgili bilgi var m›? (Nane vb. bitkilerde dahi
olmamal›) (01.10.1985/5777 Madde2-E)
Aktar-baharatç›da bozuk, küflü, kurtlu, eskimifl ve insan sa¤l›¤›na

8
zararl› drog vb. maddelerin sat›fl› var m›? ( 01.10.1985/5777Madde 2-F )
Aktar-baharatç›da herhangi bir bitkisel kar›fl›m yap›l›yor mu?

9 Bunlar›n s›v› veya kat› preparatlar› haz›rlan›yor ve sat›l›yor mu?
(01.10.1985/5777 Madde 2-G)
Sat›lan droglar›n üzerinde hangi bitkiye ait oldu¤u Türkçe ve Latince
10 do¤ru olarak yaz›lm›fl m›? Yanl›fl isimlerle sat›fl yap›l›yor mu?
(01.10.1985/5777 Madde 2-H)
Aktar-baharatç›da sat›lan bütün droglar›n Türkçe ve Latince bir
11
listesi var m›? ( 01.10.1985/5777 Madde 2-I)
Aktar ve baharatç›da sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli olan maddeler

12
(Listede ad› geçenler) sat›fla sunuluyor mu? ( 01.10.1985/5777 Madde2-I )
Sat›fltaki droglar›n temin edildi¤i toptanc›lar›n isim ve adresleri

13
nelerdir?
Tüm bu önemler, t›bbi ve aromatik bitkilerin ve ürünlerinin son kullan›c›lara,

do¤ru bir flekilde sunulmas›n› ve kullan›lmas›n› sa¤lamay› hedeflemektedir. Ancak
genel olarak meslek içi etik kodlar ve deontolojik ilkeler ve bunlar›n titizlikle
uygulanmas›, toplumun her kesimini güvence alt›na alacakt›r. Zamanla bu prob-
lemli konular› çözüme ulaflt›rabilecek kanunlar›n ve yapt›r›mlar›n ç›kmas› farkl›
toplumsal kesimleri ve ilgili bakanl›klarca istenmekte ve hedeflenmektedir.
Özet
NA M A Ç
Genel olarak etik ve deontoloji kavramlar›n› N
A M A Ç
T›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› ile ilgi-
1 tan›mlayabilmek. 3 li etik sorunlar› yorumlayabilmek.
Günlük ve mesleki hayatta etik, etik kodlar, mes- T›bbi ve aromatik bitkiler e¤itimsiz, bilinçsiz ve
lek ilkeleri, deonloji gibi konularda kafl›lafl›labi- cahil kifliler taraf›ndan özellikle tedavi amaçl› ola-
lecek sorunlar say›s›zd›r. Ancak olas› çözüm yol- rak kullan›lmas› halinde beraberinde birçok etik
lar›, basit olarak “iyi – do¤ru” veya “kötü – yan- sorun getirecektir. Geri dönüflü olmayacak ha-
l›fl” de¤erlendirmeleri ile daha objektif bir flekil- sarlar› engellemek amac›yla t›bbi bitkilerin kulla-
de zaman içinde ve edinilen tecrübeler ile yapa- n›m› ile ilgili her aflamada tedbirler al›nmas› ge-
bilir. Konu ve kapsam itibariyle etik, felsefi bo- rekmektedir. En ideal durum kanun yap›c› mer-
yutta da farkl› düflünce ve bak›fl aç›lar› sunar. cilerin uzman görüflleri do¤rultusunda konu ile
Etik düflünce ve davran›fllar zaman içinde yerle- ilgili yapt›r›mlar› kanun ile güvence alt›na alma-
flik kanunlar› oluflturur. s›d›r.
N
A M A Ç
T›bbi ve aromatik bitkilerin üretiminden tü- N
A M A Ç
T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili etik kuralla-
2 ketimine dek kanuni, etik ve deontolojik yak- 4 r› aç›klayabilmek.
lafl›mlar› de¤erlendirebilmek. Öncelikle kaliteli bitkisel materyalin -yani her-
Bitki tohum temini, geneti¤i de¤ifltirilmifl biyo- hangi bir kontaminasyon ve zararl› madde içer-
teknolojik tohumlar, iyi üretim ve tar›m uygula- meyen, bileflimi belli olan bitki veya bitkisel ürün-
malar›, kaliteli ürün hasat›, ambalajlanmas› ve ta- ler- amac›na uygun ve güvenli bir flekilde kulla-
fl›nmas› esnas›nda etik bak›fl aç›lar›, geçerli ve n›m› sa¤lanmal›d›r. T›bbi amaçlarla kullan›lacak
taslak halindeki kanun ve yönetmelikler; deon- hammaddenin etkinli¤i de güvence alt›na al›n-
tolojik olarak t›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›- m›fl olmal›d›r.
m›, tedavi gibi özel konularda dikkat edilmesi
gereken hususlar, kalite, güvenilirlik ve etkinlik
aç›s›ndan de¤erlendirme gibi konularda bilgi ve
kaynaklar son y›llarda çok artm›flt›r. Önemli olan
bu bilgiler do¤rultusunda ne tür uygulamalar ya-
p›l›p yap›lmamas› gerekti¤ine k›sa sürede ve h›z-
la karar verebilmesidir. Tüketici, müflteri ve po-
tansiyel ma¤dur olarak karfl›lafl›labilecek etik so-
runlar›n say›s› ve boyutu belirli baz› temel ilkeler
ile uygulay›c›lar taraf›ndan en aza indirilebilir.
1. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin 6. Afla¤›dakilerden hangisi biyokorsanl›¤a örnek de-
eti¤i ile do¤rudan ilgili de¤ildir? ¤ildir?
a. Tohum temini a. Bitki tohumlar›n›n ülke d›fl›na ç›kar›lmas›
b. Tar›m› b. Süs bitkilerinin canl› olarak ülke d›fl›na ç›kar›lmas›
c. Hasat› c. T›bbi bitkiler ile ilgili geleneksel bilgilerini ticari
d. Pazarlamas› ürüne dönüfltürülmesi
e. Peyzaj› d. T›bbi bitkiler ile ilgili araflt›rma yap›lmas›
e. Bitkilerin do¤ada afl›r› toplanmas›
2. Afla¤›dakilerden hangisi do¤rudan biyoeti¤in konu-
lar›ndan biri de¤ildir? 7. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitki kul-
a. T›p eti¤i lan›m›nda aktarlar aç›s›ndan etik sorun oluflturur?
b. Hayvan eti¤i a. T›bbi kalitede aromatik bitki satmak
c. Bilim eti¤i b. Tedavi amaçl› kar›fl›mlar yapmak
d. Kamu eti¤i c. Bitkisel çay haz›rlamak
e. Çevre eti¤i d. Baharat kar›fl›mlar› satmak
e. Hayvansal ürünler satmak
3. Afla¤›dakilerden hangisi sa¤l›k eti¤i temel ilkelerin-
den biri de¤ildir? 8. Afla¤›daki maddelerden hangisinin bitkilerde bulun-
a. Özerkli¤e sayg› mas› etik aç›dan sak›ncal› de¤ildir?
b. Çevreye karfl› sorumluluk a. Radyoaktif madde
c. Yararl›l›k b. Pestisitler
d. Zarar vermeme c. Mikroorganizma
e. Adalet d. Bitki k›s›mlar›
e. A¤›r metaller
4. T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili afla¤›daki ifade-
lerden hangisi yanl›flt›r? 9. Afla¤›dakilerden hangisi aktarlarda sat›lmas› sak›n-
a. T›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili kanunlar cal› madde veya ürünlerdendir?
yoktur. a. Deli bal
b. Bitkilerin t›bbi kullan›mlar›ndan dolay› etik ku- b. Çam bal›
rallara ihtiyaç vard›r. c. Sitrik asit
c. T›bbi bitkilerin zararl› etkileri olabilir. d. Pamuk
d. T›bbi ve aromatik bitkiler bir çok sektörü e. Kitre zamk›
etkilemektedir.
e. T›bbi ve aromatik bitki pazarlanmas› etik kural- 10. Afla¤›dakilerden hangisi kullan›lmas› sak›ncal› bitki-
lar gerektirir. lerden biri de¤ildir?
a. Aconitum türleri
5. Kiflilerin mesleki etkinlikleri esnas›nda meslekdaflla- b. Datura türleri
r›na ve topluma karfl› uygulamak zorunda oldu¤u ku- c. Mentha türleri
rallara ne denir? d. Digitalis türleri
a. Antropoloji e. Ephedra türleri
b. Sosyoloji
c. Deontoloji
d. Etnoloji
e. Psikoloji
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar Ayd›n, E. (2001). T›p Eti¤ine Girifl, Pegem A Yay›nlar›,
gözden geçiriniz. Ankara.
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyoetik” ile ilgili bölümü Brody, H., Rygwelski, J.M., Fetters, M.D. (1999). Ethics
tekrar gözden geçiriniz. at the Interface of Conventional and Complementary
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Medicine in: Essentials of Complementary and
Etik ve Etik Olmayan Kullan›m›” bölümünü Alternative Medicine, Jonas, W.B.B., Levin, J.S.
tekrar gözden geçiriniz. (eds), Lippincott Williams & Wilkins.
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günlük Hayatta Etik” Crellin, J.K., Ania, F. (2002). Professionalism and
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Ethics in Complementary and Alternative
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik nedir” ve “Günlük Medicine, New York, Haworth Integrative Healing
Hayatta Etik” ile ilgili bölümleri tekrar gözden Press.
geçiriniz. Ernst, E., Cohen, M.H., Stone, J. (2003). Ethical problems
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyolojik Çeflitlilik ve Çevre arising in evidece based complementary and
- Bitki Eti¤i” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. alternative medicine, J. Med. Ethics, 2004, 30(2):
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin 156–159.
Kullan›m›nda Etik” bölümünü tekrar gözden Jonas, W.B.B., Levin, J.S. (1999). Essentials of
geçiriniz. Complementary and Alternative Medicine,
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Lippincott Williams & Wilkins
Etik ve Etik Olmayan Kullan›m›” ile ilgili Özçelikay, G., Özcömert, G.H., fiar, S., Asil, E. (1997).
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Eczane Eczac›l›¤› ve Etik, Turkiye Klinikleri T›bbi
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Etik, 5:6-9
Kullan›m›nda Sak›ncal› Durumlar” bölümünü Radest, H.B. (2006). Biomedical Ethics, Prometheus
tekrar gözden geçiriniz. Books, New York.
10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Salek, S., Edgar, A. (2002). Pharmaceutical Ethics,
Kullan›m›nda Sak›ncal› Durumlar” bölümünü John Wiley & Sons, New York.
tekrar gözden geçiriniz. Türk Eczac›lar› Birli¤i Yay›nlar› (1986). Aktarlarda,
baharatç›larda ve benzeri dükkanlarda sat›lmas›
mahzurlu ve tehlikeli droglar, TEB Yay›nlar› 14,
Teknik Rapor Dizisi 3, Ankara.
Türk Eczac›lar› Birli¤i Yay›nlar› (2001). Eczac›l›k-‹laç
Yasa ve Yönetmelikleri. Ankara: Fersa
Matbaac›l›k.
Uzbay, T. (2008). Alternatif ve Tamamlay›c› T›p: Etik
Boyutlar›. 9. Türkiye Eczac›l›k Kongresi, 13-16
Kas›m 2008, ‹stanbul. Özet kitab›, s. 46.
Veatch, R.M., Haddad, A. ( 2008). Case Studies in
Pharmacy Ethics, 2nd Edition, New York: Oxford
University Press.
WHO (1998). Regulatory Situation of Herbal
Medicines – A worldwide Review, Geneva.
WHO (2001). Legal Status of Traditional Medicine
and Complementary Alternative Medicine- A
Worldwide Review, Geneva.
WHO, IUCN, WWF (1993). Guidelines on The
Conservation of Medicinal Plants, Geneva.
WHO (2007). WHO Guidelines for Assessing Quality Ayr›ca

of Herbal Medicines with Reference to Codex Alimentarius (2001). Code of Practice, general
Contaminants and Residues, Geneva. principles of food hygiene, 2nd ed. Rome, Joint
http://www.tdk.gov.tr/ FAO/WHO Food Standards Programme (document
http://www.etik.gov.tr/ Codex Alimentarius GL 33).
http://www.biyoetik.org.tr/ Codex Alimentarius (2001). Guidelines for the
http://ethisphere.com/ production, processing, labelling and
http://www.gata.edu.tr/dahilibilimler/onkoloji/kdat.ht marketing of organically produced food. Rome,
m#etik Joint FAO/WHO Food Standards Programme
http://www.kkgm.gov.tr/ (Codex Alimentarius GL 32, Rev. 1).
http://www.kkgm.gov.tr/birim/gidakont/bitki_listesi_1 Codex Alimentarius (1995). Code for hygienic
3072009.zip practice for spices and dried aromatic plants.
http://www.kkgm.gov.tr/birim/gidakont/zehirli_bitkile Rome, Joint FAO/WHO Food Standards Programme
r_listesi.zip (Codex Alimentarius CAC/RCP 42).
http://www.iegm.gov.tr/
http://www.tisd.org.tr/
http://www.aifd.org.tr/Sektorel-Bilgiler/Bakanlik-ve-
ilgili-Kurum-Duyurulari.aspx
http://www.ieis.org.tr/asp_sayfalar/index.asp?menuk=
14&sayfa=305
www.codexalimentarius.net/download/standards/27/C
XP_042e.pdf
http://www.who.int/medicines/library/trm/whoedm-
trm-2001-2/legalstatus.pdf
http://herbalnet.healthrepository.org/
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/
Ek 1. Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n ilgili Valiliklere göndermifl oldu¤u 01.10.1985 tarihli ve 5777 no’lu
daimi genelge
T.C.
SA⁄LIK ve SOSYAL YARDIM BAKANLI⁄I
‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü
...................................................VAL‹L‹⁄‹’NE
Konu: Aktarlar, Baharatç›lar ve Benzeri Dükkanlar Hk. - DA‹M‹ GENELGE
Say›: 5777
Aktar, baharatç› ve benzeri dükkanlarda pek çok bitkisel madde sat›lmakta, bu bitkisel maddeler
eczac›l›k mesle¤i ile ilgisi olmayan kifliler taraf›ndan (Aktar, baharatç› vb.) de¤iflik hastal›klara karfl› tavsiye
edilmekte, hatta baz› terkipler halinde sat›lmaktad›r. Baz› dükkanlarda ise kendilerine hekim süsü veren,
fakat tababetle hiçbir ilgisi bulunmayan yetkisiz, bilgisiz, kulaktan dolma bir fleyler ö¤renmifl kifliler, bitkisel
tedaviden medet uman hastalar› muayene etmekte, adeta teflhis koymakta ve baz› bitkisel kar›fl›mlarla
tedaviye çal›flmaktad›rlar.
Bu tip dükkanlarda sat›lan ve ilâç niteli¤i olan bitkiler, hijyen kaideleri d›fl›nda sat›lmakta, tar›m
ilâçlar›, böcek öldürücü ilâçlar..v.b... zehirli olan maddelerle beraber bulundurulmaktad›r.
Gerek bitkisel ilâçlar›n hijyen kaideleri d›fl›nda sat›lmas›, gerekse bu halk ilâçlar›n›n bilgisiz kiflilerce
tavsiyesi, sonradan telafisi mümkün olmayan durumlara neden olmaktad›r.
Konuya büyük önem veren Bakanl›¤›m›z, bitkisel ilâçlarla tedavide yanl›fl ve sa¤l›¤a zararl› bir
durumun olmamas› için baz› önlemler alm›flt›r. Bu nedenle,
1. ‹linizde bulunan bitkisel ilâç satan aktar. baharatç› v.b. gibi dükkanlar tespit edilecek, bu dükkanlar›n
bundan böyle aç›lmalar›nda Sa¤l›k ve Sosyal Yard›m Müdürlü¤ünün izni aranacakt›r.
Halen faaliyette bulunanlar›n bir listesi adresleri ile beraber en k›sa sürede Bakanl›¤›m›za gönderilecektir.
2. Halen faaliyette bulunan bu tip dükkanlarda,
a) Sat›lan anorganik, organik madde, bitki ve droglar kapal› muhafazal› kaplarda saklanacak ve müflteriye
hijyenik flartlarda sunulacakt›r.
b) Tar›m ilâçlar› ve insan sa¤l›¤›na zarar veren veya verebilecek olan kimyasal maddeler sat›lmayacakt›r.
c) ‹nsektisitler ancak orijinal birim ambalajlar›nda olmak flart› ile sat›lacakt›r.
d) Dükkanlar›n vitrinlerinde,sat›lan kimyasal- bitkisel madde ve droglar›n kullan›l›fl› ile ilgili etiket,ilan veya
benzeri yaz› kesinlikle bulunmayacakt›r.
e) Özel ambalajlar›nda bulunan ve sat›lmas›na izin verilmifl olan droglar›n ambalajlar›nda farmakolojik
etkisi ile ilgili bilgi bulunmayacakt›r.(Mesela; Nane, adaçay›, ›hlamur gibi bitkilerin ambalajlar›nda bile, etki
ve kullan›l›flla ilgili herhangi bir ifade bulunmayacakt›r.
f) Bozuk, küflü, kurtlu, eskimifl ve insan sa¤l›¤›na zararl› drog ve benzeri maddelerin sat›lmas›na müsaade
edilmeyecektir.
g) Hiçbir bitkisel kar›fl›m yap›lmayacak, bunlar›n s›v› veya kat› preperatlar› haz›rlanmayacak ve
sat›lmayacakt›r.
h) Sat›lan droglar›n üzerinde hangi bitkiye ait oldu¤u Türkçe ve Latince do¤ru olarak yaz›lacak,yanl›fl
isimlerle yap›lan sat›fllar önlenecektir.
I) Bu tip dükkanlarda sat›lan bütün droglar›n Türkçe ve Latince bir listesi bulundurulacakt›r.
i) Aktarlarda,baharatç›larda sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli olan maddeler ekte mevcuttur. Sat›lmas›
mahzurlu ve tehlikeli maddelerle ilgili liste d›fl›nda dahi olsa, insan sa¤l›¤›na zarar verecek miktarlarda etkili
maddeler tafl›yan droglar sat›lmayacakt›r.
3. Bu tip t›bbi bitkiler satan dükkanlar›n,bitkisel droglar› nereden temin ettikleri sorulacak,bu toptanc›lar›n
adresleri Bakanl›¤›m›za bildirilecektir. 4. ‹laç ve Eczac›l›k fiube Müdürlü¤ünce yap›lacak ilk kontrolde
belirtilen emirler ilgililere bir tutanakla tebli¤ edilecek 2 ay içinde gerekli flartlara uymalar› istenecektir.5.
Gerekli flartlar›,belirtilen tarih aras›nda yerine getirmemifl olan dükkanlar, derhal kapat›lacak ve haklar›nda
TCK. 526. maddesi gere¤ince ifllem yap›lacakt›r.
Halk sa¤l›¤›n› genifl ölçüde,olumsuz yönde etkileyen bu tip dükkanlar›n bir disiplin alt›na al›nmas›
tedbirleri, telafisi olmayan rahats›zl›klar›n meydana gelmesini önlemek amac› ile uygun görülmüfltür.
Konu üzerinde hassasiyetle durulmas›n› rica ederim.
BAKAN ADINA
Dr. Adil OLCAY -Müsteflar Vekili
3
Amaçlar›m›z
N
Çaydan g›da deste¤ine kadar t›bbi bitkilerden ürün haz›rlanmas›n› tan›mla-
N
yabilecek,
Bitkilerin kullan›ma haz›rlanmas›n›n özel bir öneme sahip oldu¤unu yorum-
N
layabilecek,
“Do¤ald›r-zarars›zd›r” söylemi ile hekim ve eczac›ya dan›flmadan bitkisel
ürün kullan›m›n›n yanl›fll›¤›n› ve bitkilerle tedavi suistimalini aç›klayabile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bitkisel ilaç • ‹nfüzyon, dekoksiyon
• ‹yi Tar›m ve Toplama • Aromatik su
Uygulamalar› • Tablet
• Üretimde standardizasyon • fiurup
• ‹yi ‹malat Uygulamalar› • Kapsül
• Ekstra, tentür
• G‹R‹fi
• B‹TK‹SEL FARMASOT‹K
T›bbi ve Aromatik Bitkisel ÜRÜNLERDE GACP VE GMP
Bitkilerin Kullan›m Ham Maddelerin • D‹ST‹LASYON VE EKSTRAKS‹YON
Kullan›ma Haz›rlanmas›
Alanlar› ve Eti¤i YÖNTEMLER‹ ‹LE HAZIRLAMA
• FARMASÖT‹K fiEK‹L HAL‹NE
GET‹RME
Bitkisel Ham Maddelerin
Kullan›ma Haz›rlanmas›
G‹R‹fi
‹nsanlar yüzy›llar boyunca içgüdüsel olarak, hayvan davran›fllar›n› gözlemleyerek
veya deneme yan›lma yoluyla hangi bitkilerin zehirli, hangilerinin g›da, hangileri-
nin ise ilaç amac›yla kullan›labilece¤ini ö¤renmifl ve bu bilgiler sürekli aktar›larak
günümüze kadar ulaflabilmifltir. Daha sonra bitkilerin kimyas› keflfedilmifl, içlerin-
deki etkili maddeler tek ve saf olarak izole edilmifl ve böylece sentetik ilaç kavra-
m›n›n temelleri at›lm›flt›r. Sö¤üt a¤ac›ndan asetil salisilik asidin izole edilmesi, ya-
p›s›n›n ayd›nlat›lmas› ve sentetik olarak elde edilmesi bunun en güzel örneklerin-
dendir. Benzer flekilde morfin, kodein, kinin, rezerpin gibi maddeler ilk izole edi-
lenler aras›ndad›r. Günümüzde t›bbi ve aromatik bitkilerden, fonksiyonel g›da, bit-
kisel çay, baharat, koku ve tat maddesi, bitkisel preparat gibi çok farkl› flekillerde
yararlan›lmaktad›r. Ayr›ca yeni ilaçlar keflfedilmekte ve geleneksel t›pta kullan›lan
bitkilerin yararl› ve zararl› özellikleri ispatlanmaktad›r.
T›bbi bitkiler, etkinli¤i, güvenli¤i, kalitesi ve standardizasyonu ile ilgili hiçbir
çal›flma yap›lmadan ve bitkisel ilaç haline getirilmeden ilaç olarak kullan›lmas›
toplumda çok ciddi problemler yaratmaktad›r.
Bitkisel ilaç, bitkilerden ilaç etken maddesi elde edilerek veya etken maddeyi Bitkisel ‹laç; bitkisel drog
saf olarak de¤il, ekstre (kar›fl›m halinde) ya da tentür (bitkilerin alkol veya bafl- veya kar›fl›mlar›n› oldu¤u
gibi veya de¤iflik
ka uygun çözücülerde çözünebilen k›s›mlar›n› içeren s›v› ilaç) fleklinde kullan›la- preparatlar› halinde etkili
bilmeleri mümkündür. k›s›m olarak tafl›yan bitmifl,
etiketlenmifl, t›bbi ürünler
Bu ürünlerdeki aktif maddelerin terapötik etkinli¤i kan›tlanm›fl ve valide edil- veya müstahzarlard›r.
mifl uygun analitik metotlarla miktarlar› tayin edilmifl olmal›d›r. Bitkisel ilaçlarda
da, konvansiyonel ilaçlarda aranan kalite, güvenlilik ve etkililik flartlar›n›n bulun-
mas› istenir.
Bitkinin yetiflti¤i yer, mevsim koflullar›, bitki k›s›mlar›n›n topland›¤› mevsim gi-
bi çok çeflitli faktörler, bitkisel ilac›n içindeki etkin madde miktar›n› ve etkilili¤ini
de¤ifltirebilmektedir Bu nedenle bitkisel ilaçlar›n standardize (standart etkin mad-
de miktar›na sahip olma) edilmesi son derece önemlidir. Herhangi bir yerden top-
lanan bitki ayn› cins ve tür ad›n› tafl›sa dahi içeri¤i farkl› olabilece¤inden doz ayar-
lamas› mümkün olamayacak ve istenen etki görülemeyecek ya da toksik etkiler
ortaya ç›kacakt›r. ‹stenilen standart miktarlar Eczac›l›¤›n Anayasas› say›lan Farma-
kopelerde [Türk Farmakopesi I (2004), Avrupa Farmakopesi (EP, 2005), Amerikan
Farmakopesi (USP 31), gibi] ve çeflitli monograf kitaplar›nda yer al›r. Bu kaynak-
larda, bitkilerin botanik özellikleri, kimyasal içerikleri, kullan›l›fl yeri ve dozu, uya-
r›lar, önlemler, bitki-ilaç etkileflmeleri vb. önemli bilgiler bulunmaktad›r.
Bitkilerden do¤ru flekilde faydalan›lmas› flu faktörlere ba¤l›d›r:

1. Do¤ru bitkinin, do¤ru zamanda toplanm›fl olmas›, do¤ru k›sm›n›n kullan›l-
mas›,
2. Taze kullan›lacak bitkinin bozulmadan kullan›lmas›, kurutulacak veya ifl-
lemden geçirilecekse bunun uygun flekilde yap›lmas›,
3. Do¤ru yöntemle, do¤ru flekilde haz›rlanmas› ve do¤ru dozda al›nmas›,
4. Bitkisel ürünün uygun miktar ve do¤ru kimyasallar› içermesi,
5. Bitkisel ürün ile ilgili bilimsel literatürlerin uzmanlarca do¤ru okunmas›, de-
¤erlendirilmesi ve do¤ru t›bbi tavsiyenin al›nmas›.
Bu konulara dikkat edildi¤i takdirde bitkilerden yararlan›labilir. Günlük hayat›-
m›zda kulland›¤›m›z ›hlamur, nane, kekik, adaçay›, rezene, dereotu meyvesi, ana-
son, papatya, salep, zencefil, kakule, vs. gibi masum bitkiler sadece basit rahats›z-
l›klar›n semptomatik tedavisinde kullan›labilir. Daha ciddi hastal›klarda mutlaka
modern t›bb›n olanaklar›ndan yararlanmak ve hekim ve ecazac›ya dan›flmak gere-
kir. Üzerinde yeterince toksisite testleri ve klinik deneyler yap›lmam›fl veya çok
uzun süredir halk aras›nda güvenli ve etkili kullan›m› bilinmeyen bitkilerle kulak-
tan dolma eksik bilgilerle kesinlikle tedavi yap›lmamal›d›r.
GACP (‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar›, Good Agricultural and Collection
Practice) ve GMP (‹yi ‹malat Uygulamalar›, Good Manufacturing Practice) kuralla-
r›na göre herhangi bir standardizasyon yapmadan bitkilerin tedavi amac›yla kulla-
SIRA S‹ZDE SIRAedilemez.
n›lmas› kabul S‹ZDE Fitofarmakoterapi, bitkisel ilaç (Fitofarmaka veya Fito-
farmasötik) ile tedavi anlam›na gelmektedir. Bitkisel ilaç olarak kullan›lacak bitki-
D Ü fi Ü N E L ‹ M lerin do¤ru tan›mlanm›fl ve isimlendirilmifl, tercihen kültür bitkisi, etkin madde
miktar› farmakope limitlerine uygun, bitkiler GACP kurallar›na göre yetifltirilmifl ol-
mal› (toprakta a¤›r metal, insektisit, pestisit art›klar› bulunmamal›) ve üretimin ya-
S O R U
p›ld›¤› yerdeS GMPO R U
kurallar› uygulanmal›d›r.
D‹KKAT ‹yi Tar›m Uygulamalar›na

D‹KKAT ‹liflkin Yönetmelik (Resmi Gazete Yay›m Tarihi: 08.09.2004,
Resmi Gazete Say›s›: 25577)
Befleri T›bbiSIRA
Ürünler ‹malathaneleri Yönetmeli¤i (Resmi Gazete Yay›m Tarihi: 23/10/200,
N N
Resmi Gazete Say›s›: 25268, Sa¤l›k Bakanl›¤›)
Türk G›da Kodeksi G›dalarda Maksimum Bitki Koruma Ürünleri Kal›nt› Limitleri Tebli¤i
AMAÇLARIMIZ (Resmi Gazete Yay›m Tarihi: 11.01.2005 Resmi Gazete Say›s›:25697)
AMAÇLARIMIZ
Farmasötik ve Tibbi Müstahzar, Madde, Malzeme, Terkipler ile Bitkisel Preparatlar›n Ge-
ri ve Toplat›lmas› Hakk›nda Yönetmelik (Resmî Gazete Yay›m Tarihi: 15.08.1986, Resmi
K ‹ T A P K ‹19196)
Gazete Say›s›: T A P
Bu nedenle, hekim ve eczac›lar›n bu iflin kendi alanlar› ile ilgili oldu¤unun bi-
TELEV‹ZYON lincinde olarak
T E L E V ‹davranmalar›
ZYON ve bitkisel ürünleri yukar›daki kriterlere göre de¤er-
lendirmeleri gerekmektedir. Bas›n yoluyla tedavi yöntemleri verilerek kiflileri ken-
di kendine tedaviye yönlendirmekten ivedilikle vazgeçilmesi gerekmektedir. Bura-
da hekim ve eczac›lar›n bu konuya ciddi olarak e¤ilmeleri ve sahiplenmeleri ge-
rekmektedir ve de televizyon program yap›mc›lar›na da önemli görevler (do¤ru ki-
flilerle do¤ru bilgilendirme) düflmektedir.
T›bbi bitkilerin Tar›m Bakanl›¤›n›n denetimine verilerek g›da deste¤i olarak
ruhsatland›r›lmas› toplum sa¤l›¤› aç›s›ndan da çok sak›ncal›d›r. Çünkü toplum g›-
da deste¤i olarak gördü¤ü bu ürünleri zarars›z olarak nitelemekte ve rahat kullan-
maktad›rlar. Tar›m Bakanl›¤› t›bbi bitkileri ilgi alan›ndan ç›karmal›d›r. Bu konuda
Sa¤l›k Bakanl›¤› üzerine düflen görevi yerine getirmelidir. ‹nsanlar günlük hayatla-
3. Ünite - Bitkisel Hammaddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas› 53
r›nda g›dalar›, t›bbi bitkileri ve sentetik ilaçlar› beraber kullanmaktad›r. Buna para-
lel olarak, t›bbi bitkiler kullan›lan di¤er ilaçlarla etkileflebilir ve istenmeyen sonuç-
lar ortaya ç›kabilir. Dolay›s›yla, bunlar›n beraber de¤erlendirilmeleri ve tek nokta-
dan kontrol edilmeleri yani Sa¤l›k Bakanl›¤› denetiminde olmas› daha ak›lc› ola-
cakt›r. Örne¤in kalp hastas› olan bir kimse aspirinle birlikte çevreden duyduklar›
ile (doktor ya da eczac›ya dan›flmadan) unutkanl›¤›na karfl› Ginkgo biloba içeren
bir preparat kulland›¤› takdirde en basiti sürekli burun kanamas› olmak üzere çe-
flitli kanamalarla karfl›laflmas› mümkündür [Ginkgo biloba ile asetil salisilik asit (As-
pirin) etkileflmesi].
‹laçta doz ve standardizasyon çok önemli oldu¤una göre, t›bbi bitkilerin bilinç-
siz kullan›mlar› sonucu oluflmas› muhtemel istenmeyen etkilerin önlenmesi ve is-
tenen etkilerin görülebilmesi için t›bbi bitkiler GACP kurallar›na göre yetifltirilmeli
ve GMP kurallar›na göre haz›rlanmal› ve de Sa¤l›k Bakanl›¤›ndan izinli ya da ruh-
satl› olarak piyasaya ç›kart›lmal›d›r.
Basit bir yaklafl›mla, bir t›bbi bitki yapra¤›n›n do¤rudan kullan›m› veya uygun ifl-
lemlerden geçirilerek tablet fleklinde kullan›m› aras›nda pratik olarak ne fark vard›r?
sorusunu cevaplayal›m. Her ikisi de içerdikleri kimyasallar yoluyla vücutta etkileri-
ni gösterirler. Tabletin özelli¤i içindeki kimyasal›n dozunun ayarlanm›fl olmas›d›r.
Yaprakta ise kimyasallar daha düflük dozda bulunurlar ve birden fazla bileflen ihti-
va etti¤i içinde bunlar›n içinde faydal› olanlar oldu¤u gibi zararl› bileflenlerde var-
d›r. Aralar›nda doz fark› ve içerik tekdüzeli¤i fark› vard›r. Bu nedenle bitkisel drog-
lar›n kullan›ma haz›rlanmas› son derece önemlidir. Bitkisel ürünlerin içindeki kim-
yasallar, tüketme (ekstraksiyon) ve fraksiyonland›rma gibi ifllemlerle zenginlefltirile-
rek etkili doza ulafl›labilir. Anlafl›labilece¤i gibi bir maddeyi ilaç yapan onun vücu-
da verilebilecek flekle sokulabilmesi, uygun dozu ve standardizasyonudur.
Bitkisel preparatlar›n karmafl›k bileflimi:
1. Terapötik etkisi bilinen bileflikler (Effektör maddeler)
2. Preparata/dro¤a has maddeler (Marker)
3. Farmakolojik etkinli¤i art›ran bileflikler (Absorpsiyonu art›ran maddeler=
Ko-effektör)
4. Az miktarlarda bulunan inorganik tuzlar, karbonhidratlar, amino asitler gibi
do¤al bileflenler (inert maddeler)
5. Potansiyel negatif etkili maddeler (Alerjenler - toksinler)
6. Çözünmeyen matriks maddeleri (selüloz, lignin)
T›bbi ve aromatik bitkilerin e¤itimli personel ile uygun üretim teknikleri kulla-
n›larak kullan›ma haz›rlanmal›d›r. Üretici, iyi bir dokümantasyon ve kalite kontrol-
leriyle güvenilir bir bitkisel ürünü etik kurallar çerçevesinde tüketiciye sunmal›
(Bkz. Ünite 2. T›bbi ve Aromatik Bitki ve Ürünlerin Kullan›m›nda Etik). Kitab›n bu
ünitesinde GACP ve GMP kurallar› ve bitkisel ürünlerin kolay ve pratik kullan›ma
haz›rlanmas› ile ilgili k›sa bilgiler verilecektir.
B‹TK‹SEL FARMASÖT‹K ÜRÜNLERDE GACP VE GMP

Dünya Sa¤l›k Teflkilat› (WHO)’n›n tan›m›na göre; bitkisel ilaç, hastal›klar› tedavi
etmek veya korunmak amac›yla haz›rlanm›fl bitkisel droglar› veya kar›fl›mlar›n› ol-
du¤u gibi veya bitkisel kar›fl›mlar› halinde etkili k›s›m olarak tafl›yan bitmifl, etiket-
lenmifl t›bbi ürünlerdir. ‹malatç›, farmasötik ürünleri amaçlanan kullan›mlar›na ve
ruhsatland›rma gerekliliklerine uygun olarak, güvenilirlik, kalite ve etkinlikteki (bir
yetersizlik nedeniyle hastay› riske sokmayacak flekilde) üretmek zorundad›r. Bitki-
sel ilaç haz›rl›¤›: bitkinin yetifltirilmesi, toplama ve hasat, kurutma, ham maddele-
rin paketlenmesi, depolanmas›, korunmas›, pilot çal›flmalar, formülasyon testleri,

kalite güvence testleri, laboratuvar kalite testleri, üretim, ambalajlama, stok yöne-
timi ve da¤›t›m› gibi aflamalardan oluflmaktad›r.
T›bbi amaçlar için kullan›lan ham bitki materyalinin kalitesinde tutarl›l›k ve tek-
rarlanabilirlik, klinik etkinli¤in tekrarlanabilirli¤i aç›s›ndan çok önemlidir. Kaliteli
ürün elde etmede; bafllang›ç materyallerinin kalitesi, üretim formülü ve yöntemi,
bitmifl ürün kontrolleri, stabilitesi gibi birçok faktör etkilidir. Örne¤in bitkinin yetifl-
ti¤i yerin co¤rafyas›, çevre flartlar›, tar›msal faktörler, bitkinin geliflme evresi, topla-
ma zaman›, iflleme flekli vb. flartlar, bafllang›ç materyalindeki aktif madde grubunun
miktar›n› ve içeri¤ini de¤ifltirebilir. T›bbi bitkilerin do¤al olarak yetiflmesinin farkl›
flartlardan etkilenmesi nedeniyle t›bbi amaçla yetifltirilen bitkinin toksik bitkilerle
kontaminasyonu; aktif bileflenin kaybolmas› vs., üretim ve ön ifllemler bitkisel ilaç-
lar›n kalitesi üzerinde direkt bir etkiye sahiptir. Standardizasyon için; ilaç haz›rlama-
da kullan›lacak t›bbi bitkilerin kültür bitkisi olmas› büyük önem tafl›maktad›r. Bitki-
sel ürünlerde üretim kalitesi ancak GACP ve GMP kurallar›na uymakla sa¤lan›r.
T›bbi Bitkilerde ‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamlar›

(GACP)
‹yi Tar›m ve Toplama Uygulamalar›, Avrupa Birli¤i ülkelerinde kullan›lan ve tica-
rette bulunan her çeflit bitkinin yetifltirilmesi, toplanmas› ve ifllenmesinin belirli ku-
rallar dahilinde yap›lmas› için uygulanan bir k›lavuzdur. Aromatik ve t›bbi bitkile-
ri iflleyen ve ticaretini yapanlar GACP ilkelerine uymal›d›r. ‹yi Tar›m ve Toplama
Uygulamalar›n›n ana amac›; bitkisel ham materyalin, tüketicinin ihtiyac›n› karfl›la-
mas›n› ve bu yüksek kalite standartlar›na uymas›n› sa¤lamakt›r. Mikrobiyal konta-
minasyonu en aza indirmek için bitkilerin hijyenik olarak üretilmesinde ekme, ifl-
leme ve depolama s›ras›nda olabilecek negatif etkilerin s›n›rland›r›lmas› için bitki-
lerin üretilmesinde dikkat edilecek hususlar› içerir.
Bu k›lavuz, uygun tohum materyalinin seçiminden, yetifltirme alanlar›na, hasat,
hasat sonras›ndaki nakliyedeki kontaminasyondan kaç›nma, personelin e¤itimi ve
çal›flma flartlar›, nakliye kurallar› ve araç-gereçlerin seçimine kadar uzanan öneri-
leri kapsar. Bu kurallardan baz›lar› afla¤›da özetlenmifltir:
1. Tar›msal T›bbi Bitkilerin Seçilmesi ve Tan›mlanmas›
2. Tohumlar›n ve Di¤er Üretim Materyallerinin Tan›mlanmas›
3. Yetifltirme ile ‹lgili Kurallar: Ekim, Arazi seçimi, Ekolojik çevre ve sosyal etki-
ler, ‹klim, Toprak ve gübreleme, Sulama ve drenaj, Bitki bak›m› ve korun-
mas›
4. Hasat ile ‹lgili Kurallar
5. Ürün Toplama Sonras› ‹fllemler (Primer ifllemler):
Kontrol ve S›n›fland›rma: Hedeflenmifl t›bbi bitkiler ve/veya k›s›mlar›n›n yol
açt›¤› çapraz kontaminasyon için görsel kontrol, yabanc› madde için görsel kon-
trol, organoleptik de¤erlendirme; hasar, görünüfl, boyut, renk, koku ve olas› tat gi-
bi kontrolleri kapsar.
Primer ifllemler: Y›kama, dondurma, distilleme, kurutma gibi ifllemleri içermek-
tedir. Hasat edilmifl ürün iflleme tesisatlar›na ulaflt›¤›nda paketlerinden boflalt›lma-
l›d›r. Distilasyon gibi özel durumlar d›fl›nda günefle direkt maruz b›rak›lmamal› ve
ya¤murdan korunmal›d›r. Kullan›lan binalar temiz ve havaland›r›lm›fl olmal›, çiftlik
hayvanlar› için kullan›lmam›fl olmal›d›r. ‹fllem ekipman› temiz tutulmal›, düzenli
olarak bak›m› yap›lmal›d›r. Materyalin özelli¤ine göre çeflitli kurutma yöntemleri
uygulan›r. Uçucu ya¤ içeren drog hemen kurutulmazsa ya da içerdi¤i uçucu ya¤
distilasyonla ekstre edilmezse içeri¤i de¤iflebilir. Nemli droglar küflenebilir. Bu

yüzden kurutma aparat› bitkilerin topland›¤› yere mümkün oldu¤unca yak›n olma-
l›d›r. ‹laç ham maddesi üretilecek aktif ham madde içerikleri ve tip dikkate al›na-
rak en uygun koflullar seçilmelidir. Mikrobiyal kontaminasyonu ve di¤er organiz-
malar›n üremesini engellemek için droglar kurutma iflleminden önce sterilize edi-
lebilir. Kurutma koflullar› kaydedilmelidir.
6. Uygulama Yap›lan Tesislerle ‹lgili Kurallar: Binalar, su kaynaklar›, at›k su ve
çöp ar›t›lmas›, soyunma odalar› ve tuvaletler, dezenfeksiyon alanlar›, ›fl›kland›rma,
havaland›rma gibi konular hakk›nda dikkat edilmesi gereken hususlar› içerir.
7. Ambalajlama: Kurutulmufl ürün, zararl›lardan korumak için paketlenmelidir.
Tekrarlanan kontrollerden sonra ürün paketlenmeli, temiz kuru torbalar, çantalar
ve kutulara konmal›d›r. Etiket non-toksik materyalden yap›lmal›, etiket bilgileri Av-
rupa Birli¤i ve ulusal etiketleme kurallar›na göre düzenlenmelidir.
8. Depolama ve Tafl›ma: Ambalajlanan materyal ve uçucu ya¤lar kuru ve iyi ha-
valanan binalarda depolanmal›d›r. Bu binalarda günlük s›cakl›k dalgalanmalar› limit-
lidir. Taze ürünler 1-5°C aras›ndaki s›cakl›klarda, dondurulduklar› zaman ise -18°C
(uzun dönem depolamalar›nda -20°C alt›) depolanabilirler. Ürün böceklerden, kufl-
lardan, kemirgenlerden ve evcil hayvanlardan korunmal›d›r. Pencere ve kap› aç›kl›k-
lar› tel a¤larla koruma alt›na al›nmal›d›r. Çuval, tahta kutu, mukavva kutu, kâ¤›ttan
çantalar gibi eflyalar içinde droglar nemin %10-12’sini tutacak flekilde saklan›r. Zarar-
l›lar›n sald›r›lar›na karfl› dezenfeksiyon yap›lmal› ve lisansl› personel taraf›ndan nakil
ifllemi yap›lmal›d›r. Sadece kay›tl› kimyasallar kullan›lmal›d›r.
9. Ekipman: Tüm cihazlar kolayl›kla monte edilebilmeli, servisleri iyi olmal› ve
düzenli olarak temizlenmelidirler. Gübre ve pestisit ölçüm makineleri düzenli ola-
rak kalibre edilmelidir.
10. Personel ve Yeterlilikleri: Personelin yeterli botanik ve farmakognozi bilgisi
olmal›d›r. Personel GMP’nin Avrupa direktiflerine uymal›d›r. Bitkisel materyalle el
temas› bulunan personelin sa¤l›k ve hijyene sahip olmas› istenir ve personele hij-
yenik sorumluluklar› hakk›nda yeterli e¤itim verilmelidir. Personelde aç›k yara ol-
mas› durumunda, toksik veya potansiyel alerjik materyalle çal›fl›lmas› durumunda
uygun koruyucu elbise veya eldiven giymelidir.
11. E¤itim: Ürünle ilgilenen ya da üretim aflamas›n› idare eden tüm personelin
yüksek bir e¤itim almas› gerekir. Personelin üretim teknikleri, herbisit ve pestisit-
lerin uygun kullan›m›n› bilmeleri gerekir.
12. Dokümantasyon: Bütün ana materyaller ve ifllem basamaklar›n›n kayd› tu-
tulmal›d›r. Farkl› kültür alanlar›ndan örnekler homojen kar›fl›m oluflturacaklar› ga-
ranti ise kar›flt›r›lmal›d›r. Ayr›ca kar›flt›rma prosedürleri doküman haline getirilme-
lidir. Yap›lan bütün ifllemlerin tarihi, niceli¤i ve tipi doküman›n temel bilgileridir,
üretim boyunca kullan›lan kimyasallar, dezenfeksiyon ajanlar› ve di¤er maddeler
(örne¤in; gübreler, pestisit ve herbisitler, yetiflme kurallar› vb.) dokümanda bulun-
mal›d›r. Üretici ile al›c› aras›ndaki bütün anlaflmalar forma ilave edilmelidir. GACP
prensiplerinin uyguland›¤›n›n da gösterilmesi gerekir. Ayl›k hesap denetim sonuç-
lar› bir ayl›k denetim raporuyla dokümana eklenmelidir (bütün dokümanlar›n
kopyas›, referans indeksi, ayl›k hesap raporu, analiz sonuçlar›) ve 10 y›l süre ile bu
bilgiler muhafaza edilmelidir. Yetiflme periyodu boyunca meydana gelen özel du-
rumlar›n da kay›tlar› tutulmal›d›r.
13. Kalite Garantisi: Üretici ve müflteri aras›ndaki t›bbi ve aromatik bitkiler
hakk›ndaki konsültasyonlar, kalite ile ilgili sorular› göz önünde tutarak, örne¤in;
aktif bileflenler ve di¤er karakteristik içerikler, üretim miktar›n›n limitleflmesi, bit-
kisel ürünlerdeki kimyasal at›klar, ulusal ya da uluslararas› organizasyonlarca te-

mel al›nan spesifikasyonlar dokümana yaz›lmal›d›r.
‹yi Üretim Uygulamalar› (GMP)

Farmasötik ürünlerin kalite standartlar›na ve amaçlanan kullan›m flekline göre üre-
tilmesini ve kontrol edilmesini güvence alt›na alan standart kurallar bütünüdür.
GMP kurallar› ilaç üretiminde uygulanan temel prensipler olup, bitkisel ilaç üreti-
mi için de geçerlidir.
GMP’nin Temel Gereklilikleri: Uygun kalifiye ve e¤itimli personel (e¤itimi, hij-
yeni...), uygun tesisler ve alan, uygun ekipman ve hizmetler, do¤ru materyal, kap-
lar ve etiketler, onaylanm›fl prosedürler ve talimatlar, uygun depolama ve tafl›ma,
dokümantasyon ve arflivlemedir. Herhangi bir seriyi, sat›fl ve da¤›t›m sonras›, geri
çekme imkân› veren bir sistem olmal›d›r. Pazarlanm›fl ürünlere iliflkin flikâyetler in-
celenmeli, kalite hatalar›n›n sebepleri araflt›r›lmal›, hatal› ürünlere iliflkin uygun
önlemler al›nmal› ve durumun tekrar› önlenmelidir.
Bitkisel Farmasötik Ürünlerde ‹yi Üretim (GMP) Uygulamalar›:
Konvansiyonel ilaç üretiminde uygulanan GMP kurallar›na ek olarak, karmafl›k
ve de¤iflken yap›lar› ve belirlenmifl etkin maddelerinin s›n›rl› say›da bulunmas› ne-
deniyle bitkisel farmasötik ürünlerin üretiminde bafllang›ç maddelerinin kontrolü,
saklanmas›, ifllenmesi özel bir öneme sahiptir (T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤›, 1994; WHO,
2005, 2006). Kullan›lacak droglar›n iyi tar›m (GACP) uygulamalar›na tabi olarak
üretilmesi ve toplanmas› gerekmektedir. Bitkisel farmasötik ürünlerde iyi üretim
uygulamalar›n› özet olarak vermek gerekirse:
1. Bafllang›ç Maddelerinin Özellikleri: Genel GMP k›lavuzunda aç›klanan
bilgilere ilave olarak, ham haldeki t›bbi bitkilere ait olan flu özellikleri içermeli-
dir: Botanik ismi, Bitkinin kayna¤›na iliflkin detaylar (menflei ülke, hasat zama-
n›, toplama usulleri vb. ), Bitkinin tümünün mü yoksa yaln›zca bir parças›n›n m›
kullan›ld›¤› ve kurutulmufl bitki sat›n al›nd›¤›nda kurutma sistemi belirtilmelidir.
Bitkinin tan›m›, makroskopik ve/veya mikroskopik incelemesi, uygulanabilir
hallerde, bilinen etkin maddelerin teflhisi de dahil olmak üzere uygun tan›mla-
ma testleri, madde miktarlar›n›n tayini, olas› pestisit bulaflmas›n›n belirlenmesi-
ne uygun metotlar ve kabul limitleri, toksik metaller vb. bulaflt›r›c›lar ta¤flifl test-
leri, yabanc› materyal için testler kay›tlanmal›d›r. Fungal ve mikrobiyal bulaflt›r›-
c›larla di¤er haflere art›klar›n›n azalt›lmas›na yönelik olarak yap›lan herhangi bir
ifllem belgelendirilmelidir. Bu tür prosedürlere iliflkin spesifikasyonlar mevcut
olmal› ve spesifikasyonlar›nda prosesin, testlerin ve kal›nt› limitlerinin detaylar›
yer almal›d›r.
2. Tesisler:
2. 1. Depolama Alanlar›: Ham (ifllem görmemifl ) bitkiler ayr› alanlarda depo-
lanmal›d›r. Depo alanlar› iyi havaland›r›lmal› ve hayvan/haflerelerin içeri giriflini ve
çapraz bulaflmay› önleyecek flekilde donanm›fl olmal›d›r. Depolama alanlar›n›n te-
mizli¤ine ve bak›m›na özel dikkat gösterilmelidir. Bitkilerin, ekstrelerin ve tentür-
lerin özel nem, ›s› ve ›fl›k korumas› koflullar›nda depolanmas› gerekebilir. Bu ko-
flullar sa¤lanmal› ve izlenmelidir.
2.2. Üretim Alan›: Temizli¤i kolaylaflt›rmak ve çapraz bulaflmay› önlemek ama-
c›yla, ham bitkilere ait örnek alma, tart›m, kar›flt›rma ve üretim gibi tozlanma olu-
flan ifllemler s›ras›nda toz toplama sistemi ve yaln›zca bu amaç için tahsis edilmifl
tesis kullan›m› gibi özel önlemler al›nmal›d›r.
3. Üretim Kurallar›: Proses talimatlar›, kurutma, k›rma, eleme gibi ham bitki
üzerinde yap›lan ifllemleri aç›klamal›d›r. Kurutma zaman› ve ›s›s› ile parçalanan ve-
ya partikül büyüklü¤ü kontrolü için kullan›lan metotlar› da tarif etmelidir. Bitkisel
bir drog preparat›n›n üretimindeki talimatlar, çözücülerin detaylar›n›, ekstraksiyon
zaman ve ›s›s›n›n, yo¤unlaflt›rma kademesinin ve kullan›lan metotlar›n detaylar›n›
içermelidir.
4. Örnekleme: Örnek alma ifllemi bu konuda özel uzmanl›¤› olan personel ta-
raf›ndan özel bir dikkatle yap›lmal›d›r. Her seri kendi belgeleri ile tan›mlanmal›d›r.
5. Kalite Kontrol: Tan›mlama testlerini yapabilmek, ta¤flifl olup olmad›¤›n› sap-
tayabilmek, fungal üreme veya haflere art›klar› bulunuflunu veya ham bitkilerden
oluflan bir teslimat›n homojen olup olmad›¤›n› belirleyebilmek aç›s›ndan, kalite
kontrol personelinin bitkisel farmasötik ürünler hakk›nda özel uzmanl›¤› olmal›d›r.
Bitmifl ürün üzerinde yap›lan kontrol testleri, stabilitesini, etken maddelerin bi-
leflimini kalitatif ve kantitatif olarak belirleyecek flekilde olmal›. Terapötik aktivite-
leri bilinen bileflikleri içeren bitkisel drog veya bitkisel drog preparatlar› söz konu-
su ise, bu bileflikler de belirlenmeli ve kantitatif olarak tayin edilmelidir. E¤er bir
bitkisel ilaç, birçok bitkisel dro¤a ait olan preparatlar› veya birden çok bitkisel dro-
¤u içeriyorsa ve her bir etken maddenin kantitatif analizini yapmak mümkün de-
¤ilse, birden çok etken maddenin toplam kantitatif analizi yap›labilir.
Sonuç olarak, GMP insanlar›n sa¤l›kl› bir flekilde hayatlar›n› sürdürebilmeleri,
hastal›klardan korunmalar› ve yaflam kalitelerini art›rmalar› için kullan›lan bitkisel
preparatlar da dâhil tüm ilaç vb. ürünlerin üretiminden, üretilen preparat›n hasta-
ya ulaflmas›na kadar uygulanan kurallar bütünüdür. ‹yi Tar›m ve Toplama Uygula-
malar›’na ve ‹yi Üretim Uygulamalar›’na göre üretim yapmak, ilac›n kalitesini ga-
ranti alt›na almakt›r.
fiekil 3.1
Afyon bitkisinin
kapsülünden
morfine.
D‹ST‹LASYON VE EKSTRAKS‹YON YÖNTEMLER‹ ‹LE

HAZIRLAMA
Distilasyon
Dam›tma olarakta bilinen en eski ay›rma ifllemidir. Bir kar›fl›mdaki farkl› kaynama
noktas›na sahip bir veya birden fazla bilefleni ›s›ya ba¤l› olarak fiziksel olarak ay›r-
may› sa¤lar. Distilasyon ifllemi, farmasötik alanda, uçucu ya¤ eldeki, suyun ve di-
¤er uçucu bileflen içeren maddelerin saflaflt›r›lmas›nda ve do¤al ham maddelerden
fraksiyonlu distilasyon ile bileflenlerin ayr›lmas›nda çok yayg›n olarak kullan›l›r.
Distilasyon iflleminde, kar›fl›m halindeki maddelerden kaynama noktas› en dü-
flük olan bileflen buharlafl›r ve buharlar farkl› flekildeki so¤utuculardan (kondansa-
tör) geçirilerek birbirinden ayr›l›r (fiekil 3.2). Elde edilen ürüne distilat, geri kalan
k›sma da kal›nt› ad› verilir. Kal›nt›dan distilaya madde kaç›fl› so¤utucular›n boyu
ve tasar›m› de¤ifltirilerek ve distilasyon ortam›na cam veya porselen bilyalar konu-
larak önlenebilir.
Preparat Örnekleri:
I. Ihlamur hidrolas› haz›rlan›fl›: 1000 k drogtan 5000 k ürün al›nabilir. Buna
göre hesaplanan miktarda taze ›hlamur çiçe¤i uygun inceli¤e getirilip, gere-
ken miktarda hidrola elde edilinceye kadar orta bir atefl üzerinde su buha-
r›yla distile edilir.
II. 100 g kremde 5.35 g Hamamelis Virginiana distilat› (0.64 g Hamammelis keton-
lar›) içeren krem formülasyonu, cilt yan›¤› ve tahrifllerde ve pifliklerde kullan›l›r.
fiekil 3.2
Su Buhar›
distilasyonu.
Ekstraksiyon
Droglarda bulunan bileflikleri çözücü yard›m› ile elde etme yöntemidir. Çözücü
olarak su, alkol ve di¤er organik çözücüler kullan›larak bitkisel, hayvansal veya
sentetik ham maddelerin izolasyonu, bileflenlerinin ayr›lmas›, toksik maddelerden
ar›nd›r›lmas› ve kararl›l›¤›n›n art›r›lmas› amaçlar›yla, belirli s›cakl›k ve bas›nçta ya-
p›lan bir ifllemdir. Her ekstraksiyon iflleminin koflullar› ham maddeye özgüdür ve
bu tip preparatlar›n haz›rlanmas›, preparat›n kararl›l›¤› göz önünde bulundurula-
rak, kullan›m›ndan k›sa süre önce yap›lmal›d›r. Yani taze haz›rlanmal›d›r. Baz›
maddeler, ekstraksiyon iflleminden hemen önce, enzim etkinli¤inin durdurulmas›
(stabilizosyonu), ö¤ütme ve ya¤lar›n uzaklaflt›r›lmas› gibi ön ifllemler gerektirebilir.
Ekstraksiyon iflleminde kullan›lan çözücüler kal›nt› b›rakmamal›d›r.
Yayg›n olarak kullan›lan farmasötik amaçl› ekstraksiyon ifllemleri aras›nda ma-
serasyon, perkolasyon, mekanik ekstraksiyon ve süper kritik s›v› ekstraksiyonu sa-
y›labilir. Ekstreler, s›v›, kat› veya yumuflak praparatlard›r. ‹stenilen k›vama getiril-
me ifllemi, genellikle, düflük bas›nçta ve bileflenlerin parçalanmayaca¤› s›cakl›klar-
da çözücünün ortamdan uzaklaflt›r›lmas›yla yap›l›r.
Perkolasyon
Sürekli bir ekstraksiyon yöntemi olan perkolasyon iflleminde, öncelikle, ekstraksi-
yonu yap›lacak ham madde uygun boyuta getirilir. Kullan›lacak çözücünün bir k›s-
m› ile ›slat›larak belli bir süre ( ~4 saat) bekletilir. Perkolatöre konularak, uygun
h›zda akacak flekilde üstten çözücü eklenir. ‹fllem sonunda perkolatör içindeki ka-
lan madde s›k›l›r ve perkola ile kar›flt›r›l›r.
Maserasyon
So¤ukta haz›rlanan ve çözücüsü alkol(etanol) ve su olan preparatlard›r.
Maserasyon haz›rlanmas›: Ufalanm›fl bitki k›s›mlar› üzerine alkol eklenir ve
kapal› bir kapta ›fl›ktan uzakta (~7 gün) maserasyona b›rak›l›r. Ara s›ra çalkalanan
kar›fl›m bu süre sonunda tülbentten s›k›larak süzülür. Bir iki gün bekletilerek da-
ras› al›nm›fl bir kaba pileli süzgeç ka¤›d›ndan süzülür ve süzüntü istenilen miktara
alkol ile tamamlan›r. Kat› madde ayr›l›r, s›k›l›r ve s›v› k›s›m ile birlefltirilir.
‹nfüzyon ve Dekoksiyon
S›cakta maserasyon ile haz›rlanan ve çözücüsü su olan preparatlard›r.
‹nfüzyon haz›rlanmas›: Küçük parçalara ayr›lm›fl olan drog infüzyon kab›na
konulur, üzerine kaynar distile su ilave edilip kapak kapat›larak 5 dakika s›cak su
banyosunda s›k s›k kar›flt›r›larak bekletilir. Daha sonra su banyosundan al›n›p oda
temparatüründe so¤umaya b›rak›l›r. So¤uduktan sonra pamuklu tülbentten süzü-
lür. Drog üzerinden geçirilen distile suyla gerekli miktara tamamlan›r.
Dekoksiyon haz›rlanmas›: Uygun inceli¤e getirilmifl drog dekoksiyon kab›na
konulup üzerine so¤uk distile su ilave edilir ve kapak kapat›l›r. Kaynar su banyo-
sunda s›k s›k kar›flt›r›larak yar›m saat ›s›t›l›r, s›cakken pamuklu tülbentten süzülür.
Drog üzerinden s›cak distile su geçirilerek eksilen miktar tamamlan›r.
• ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar daima taze ve % 2 oran›nda drog kullan›larak
haz›rlan›r.
• Hatmi kökü, keten tohumu gibi müsilaj ve niflasta tafl›yan droglar›n dekok-
siyonlar› so¤ukta haz›rlan›r.
• ‹nfüzyonda çiçek ve yaprak k›s›mlar›, dekoksiyonda ise kabuk, kök ve göv-
de k›s›mlar› kullan›l›r.
Preparat Örnekleri:
%2 Hatmi, Poligala, Ihlamur veya Ökaliptus infüzyonu haz›rlan›fl›: Formül için
gereken drog uygun inceli¤e getirildikten sonra infüzyon kab›na konulur. Üzerine
hesaplanan miktarda s›cak distile su ilave edilir ve su banyosunda s›k s›k kar›flt›r›-
larak 5 dakika bekletilir. So¤uduktan sonra üzerinde küçük bir pamuk bulunan
tülbentten süzülür ve istenilen a¤›rl›¤a distile su ile tamamlan›r.
Perkolasyon Haz›rlanmas›
Drog ile çözücünün sürekli temas etmesiyle yap›lan ekstraksiyon ifllemidir. Perko-
latörde yap›l›r; elde edilen ürüne “perkola” denir. Perkola haz›rlamada uygulanan
ifllemler: Dro¤un uygun incelikte ufalanmas›, dro¤un çözücü ile ›slat›lmas›, ›slak
dro¤un perkolatöre yerlefltirilmesi, perkolatörde ön maserasyon, perkolan›n ak›fl h›-
z›n›n ayarlanmas›. Ak›fl h›z›, dro¤un cinsine ve miktar›na göre ayarlan›r. Dro¤un far-
makopedeki monograf›na göre mevcut drog miktar›n›n belli yüzdesi ön perkola
olarak toplan›r ve ayr›l›r. Elde edilen son perkola su banyosunda veya baflka uygun
yöntemlerle yo¤unlaflt›r›l›r ve perkolalar birlefltirilip uygun flekilde ambalajlan›r.
Preparat Örne¤i :
k.m.: “kâfi miktar” veya y.m. Extrait fluide de polygala
“yeter miktar” anlam›na
gelen k›saltmad›r. Poligala kökü k.m
Seyreltik alkol (% 70) k.m
Haz›rlan›fl›; Drog, miktar›n›n yar›s› kadar alkol ile kapsülde kar›flt›r›l›r ve a¤z›
kapal› olarak 2 saat bekletilir. Perkolatöre yerlefltirildikten sonra perkolatör muslu¤u
aç›k b›rak›l›p üstten çözücü ilave edilir ve alttan çözücü damlay›nca musluk kapat›l›r.
Dro¤un üzerindeki çözücü seviyesi 2-3 cm olana kadar çözücü konur. 24 saat mase-
rasyona b›rak›l›r. Bir gün sonra musluk dakikada 6 damla ak›tacak flekilde ayarlan›r
ve daras› al›nm›fl bir kaba drog miktar›n›n % 85’i kadar ön perkola al›n›r (fiekil 3.3).
fiekil 3.3
Perkolatörün
ekstraksiyona
haz›rlanmas›.
Ekstreler (Extracta)
Kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v›, kat› veya yar›-kat› k›vam›n-
da yo¤un preparatlard›r. Baz› preparatlar için, ekstre edilecek drog, enzim inakti-
vasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndan ar›nd›rma gibi bir ön iflleme tabi tutulabilir.
Ekstreler, etanol veya baflka bir uygun çözücü kullanarak, maserasyon, perko-
lasyon veya baflka bir uygun, valide edilmifl yöntemlerle haz›rlan›rlar (fiekil 9.4).
Ekstraksiyondan sonra gerekti¤inde istenmeyen maddeler uzaklaflt›r›labilir.
Etikette flu hususlar yer al›r:
- Kullan›lan bitkisel veya hayvansal drog,
- Taze drog kullan›ld›ysa belirtilmelidir,
- Kullan›lan çözücünün ad› ve % h/h cinsinden etanol miktar›,
- Etkin bilefli¤in miktar› ve/veya bafllang›ç materyalinin son s›v› ekstreye oran›,
- ‹lave edilmifl herhangi bir antimikrobik koruyucunun ad› ve miktar›.
Avrupa Farmakopesinde yer alan baz› ektreler: Çobanüzümü taze meyvesi ra-
fine veya standart kuru ekstresi (Myrtilli fructus recentis extractum siccum raffina-
tumet normatum), Boldo yapra¤› kuru ekstresi (Boldi folium extractum siccum),
Kaskara kabu¤u standart kuru ekstresi (Rhamni purshianae extractum siccum nor-
matum), K›nak›na kabu¤u standart s›v› ekstresi (Cinchonae extractum fluidum nor-
matum), fieytant›rna¤› kökü kuru ekstresi (Harpagophyti extractum siccum), Baru-
ta¤ac› kabu¤u standart kuru ekstresi (Frangula corticis extractum siccum norma-
tum), Aliç yapra¤› ve çiçe¤i kuru ekstresi (Crataegi folii cum flore extractum sic-
cum), ‹peka standart s›v› ekstresi (Ipecacuanhae extractum fluidum normatum),
Meyan kökü etanollü s›v› ekstresi, standart (Liquiritiae extractum fluidum ethano-
licum normatum), Papatya s›v› ekstresi (Matricariae extractum), Afyon kuru ekstre-
si, standart (Opii extractum siccum normatum), Çark›felek kuru ekstresi (Passiflo-
rae herbae extractum siccum), Sinameki yapra¤› standart kuru ekstresi (Sennae fo-
lii extractum siccum normatum), Sar› kantaron kuru ekstresi ayarl› (Hyperici her-
bae extractum siccum quantificatum), Kediotu sulu ekstresi (Valerianae extractum
aquosum siccum), Sö¤üt kabu¤u kuru ekstresi (Salicis corticis extractum siccum).
Bitkisel Droglar (Plantae Medicinales)

Genellikle bütün, parçalanm›fl veya kesilmifl bitkiler, kuru halde ancak bazen taze,
ifllenmemifl bitki parçalar›, algler, mantarlar, likenlerden ibarettir. Özel bir ifllemden
geçmemifl baz› salg› ürünleri (eksüdatlar) da bitkisel drog kabul edilir. Bitkisel
droglar ikili isimlendirme sistemine göre (cins, tür, varyete ve otör) geçerli botanik
isimleriyle bulunmal›d›r.
Bitkisel droglar, tar›m ürünü veya yabani bitkilerden elde edilir. Uygun topla-
ma, tar›m, hasat, kurutma, parçalama ve depolama flartlar›n›n sa¤lanmas› dro¤un
kalitesi için flartt›r. Bitkisel droglar, toprak, toz, kir, mantar, böcek ve di¤er hayvan
kirliliklerini mümkün oldu¤unca içermemelidir. Çürümüfl olmamal›d›r. Ar›nd›rma
ifllemi uygulanm›flsa, bitkinin bileflenlerinin bundan etkilenmedi¤inin ve zararl› ar-
t›klar›n kalmad›¤›n›n gösterilmesi gerekmektedir (fiekil 3.5 ve fiekil 3.6).
fiekil 3.4
Bitkisel drogtan
ekstre haz›rlan›fl›.
fiekil 3.5
Drog-ekstre oran›n›
etkileyen faktörler.
fiekil 3.6
Drog/Ekstre Oran›
(DEO).
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
Bitki Çaylar› (Plantae ad ptisanam)
A¤›zdan kullan›m niyetiyle dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonla haz›rlanarak
N N
kullan›lan bir veya birden çok bitkisel drogdan ibarettir. Preparatlar kullan›lmadan
hemen önce haz›rlan›rlar. Genellikle büyük ambalaj veya poflet halinde temin edi-
lirler. Kullan›lan bitkisel droglar, ilgili Avrupa Farmakopesi monograflar›na,
AMAÇLARIMIZ yoksa AMAÇLARIMIZ
Bitkisel droglar genel monograflar›na uyum gösterirler.
Bu konu ile ilgili daha detayl› bilgiye “T›bbi ve Aromatik BitkilerinK Kullan›m
‹ T A P Alanlar› ve K ‹ T A P
Eti¤i” adl› kitab›n “ Bitkisel Çaylar” bafll›kl› 8. Ünitesinden ulaflabilirsiniz.
Tentürler (Tinctura) TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

Genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan üretilen s›v› preparatlard›r. Ba-
z› preparatlar, ekstre edilecek drog, enzim inaktivasyonu, ö¤ütme veya ya¤›ndan
ar›nd›rma gibi bir ön iflleme tabi tutulabilir.
Tentürler, maserasyon, perkolasyon veya baflka bir uygun, valide edilmifl yön-
temle, uygun konsantrasyonda alkol kullan›larak haz›rlan›rlar. Tentürler, ekstrele-
rin uygun konsantrasyonda alkolde çözündürülmesiyle de elde edilebilirler. Ge-
nellikle ya 1 k›s›m dro¤a 10 k›s›m ekstraksiyon çözücüsü veya 1 k›s›m dro¤a 5 k›-
s›m ekstraksiyon çözücüsü hesab›yla haz›rlan›rlar. Bekletilince az miktarda çökel-
ti oluflabilir, bileflimi önemli ölçüde de¤ifltirmedi¤i sürece bu kabul edilebilir bir
durumdur. Ifl›ktan korunarak saklan›rlar.
Etikette flu hususlar yer al›r:
- Kullan›lan bitkisel veya hayvansal drog,
- Taze bitkisel veya hayvansal drog kullan›ld›ysa belirtilmelidir,
- Kullan›lan alkolün konsantrasyonu,
- Etkin bilefli¤in miktar› ve/veya bafllang›ç materyalinin ekstraksiyon s›v›s›na
veya bafllang›ç materyalinin tentüre oran›,
- ‹lave edilmifl herhangi bir antimikrobik koruyucunun ad› ve miktar›.
fiekil 3.7
Bitkisel droglar›n
kullan›ma
haz›rlan›rken
geçirdi¤i aflamalar.
Avrupa Farmakopesinde yer alan baz› tentürler: Öküzgözü tentürü (Arnicae

tinctura), Güzelavratotu yapra¤› standart tentürü (Belladonnea folii tinctura norma-
ta), Turunç meyve kabu¤u tentürü (Aurantii amari epicarpii et mesocarpii tinctu-
ra), Ac› biber meyvesi standart tentürü (Capsici tinctura normata), Seylan tarç›n›
kabu¤u tentürü (Cinnamomi corticis tinctura), ‹peka standart tentürü (Ipecacuan-
hae tinctura normata), Mürrüsafi tentürü (Myrrhae tinctura), Afyon tentürü (Opii
tinctura normata), T›bbi adaçay› tentürü (Salviae tinctura), ‹ncibar tentürü (Torme-
nillae tinctura), Kediotu tentürü (Valerianae tinctura).
Aromatik Sular
Aromatik sular, uçucu ya¤lar›n, bitkilerin suda çözünebilen uçucu k›s›mlar›n›n ve-
ya di¤er hofl kokulu uçucu maddelerin berrak veya hafif bulan›k, doymufl, sulu çö-
zeltileridir. Genellikle oral olarak kullan›lacak preparatlar›n haz›rlanmas›nda aro-
matize edici ajan olarak kullan›l›rlar. Haz›rlanma yöntemleri:
1. Distilasyon, 2. Çözündürme: a. Basit çözündürme, b. Yard›mc› maddeler kul-
lanarak çözündürme, 3. Dilüsyon’dur.
Distilasyon yöntemi ile aromatik su haz›rlanmas›nda genelde su buhar› distilas-
yonu kullan›l›r. Bu yöntemde drog üzerine s›cak su buhar› gönderilir, fakat çok
yo¤un buhar drog üzerine ani olarak gönderilmemelidir, aksi halde bitki bozula-
bilir ve kötü koku oluflabilir. Ayr›ca toz bitki parçalar›n›n distilaya geçmemesi için
ifllemden önce dro¤u hafif ›slatmak yararl›d›r. Elde edilen distila süzülür. Bu yön-
tem ile haz›rlanan aromatik sulara örnek olarak ›hlamur hidrolas› gösterilebilir.
Örnek preparatlar:
I. Tarç›n suyu
Tarç›n esans› 1.50 k
aa: Latincesi “ana” olan
SIRA
“her S‹ZDEeflit
birinden SIRA S‹ZDE Alkol 99.00 k
miktarlarda” anlam›na Talk 15.00 k
gelen reçete k›saltmas›d›r.
Distile su (40-50°C) 900.00 k
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E LEsans
‹M
coch. parv: Latincesi Haz›rlan›fl›: alkol içersinde çözündürülür ve talk ile kar›flt›r›l›r. Kar›fl›m
“cochlera parvum” olan kaynat›lm›fl ve 40-50°C’ye so¤utulmufl distile su ile çalkalan›r ve dinlenmeye b›ra-
“çay kafl›¤›” anlam›na gelen
S Ok›saltmas›d›r.
reçete R U k›l›r. Daha sonra
S O R Ualkol ile ›slat›lm›fl pileli süzgeç ka¤›d›ndan süzülür, eksilen mik-
tar distile su ile tamamlan›r.
S: Latincesi “signa,
signetur” II. Sodyum sitrat 2g
D ‹ K K olan
A T “etiket D‹KKAT
yap›flt›r›n›z” anlam›na gelen Basit flurup 10 g
reçete k›saltmas›d›r.
Nane suyu
N N
SIRA S‹ZDE SIRA su
Distile S‹ZDE aa 40 g s.3 x 1 coch. parv.
Haz›rlan›fl›: Sodyum sitrat, hesaplanan miktar distile suda çözündürülür. Ha-
z›rlanan çözelti nane suyu ile kar›flt›r›l›r ve üzerine basit flurup ilave edilir. Doz
kontrolü yap›larak hastaya verilir.
K ‹ T A P Bu konu ile Kilgili

‹ T daha
A P detayl› bilgiye K›l›nç ve Kutbay’›n Bitki Co¤rafyas› (Palme Yay›nc›-
l›k, 2007) kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON Bitkisel ürünleri
T ESIRA ekstraksiyon
L E V ‹S‹ZDE
ZYON ifllemine tabi tutmam›z›n ne gibi yararlar› olabilir?
1
SIRA S‹ZDE Bitkisel ürünleri
SIRA S‹ZDEgelifligüzel kullanmak do¤ru mudur?
‹NTERNET 2 ‹NTERNET
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
S O R U S O R U

D‹KKAT D‹KKAT
FARMASÖT‹K fiEK‹L HAL‹NE GET‹RME

Çok eskidenberi kullan›lan bitkisel droglar›n karmafl›k ve de¤iflken yap›lar›, mad-
de içeriklerinin çok say›da olmas› ve düflük oranlarda bulunmas› nedeniyle zaman
zaman fayda yerine zarar görülmüfltür. Dolay›s›yla gelifli güzel kullan›m yerine,
uygun dozajda ve formülüsyonlarda haz›rlanmalar› gerekir. Bu nedenle bitkilerin
kullan›ma haz›rlanmas›nda uzman kiflilerin (hekim, eczac›) denetiminde olmal›d›r.
Kullan›m› kolay, saklanmas› uygun çeflitli farmasötik flekillerin üretimi k›saca aç›k-
lanacak ve bu formülasyonlara örnekler verilecektir.
Çözeltiler
S›v› dozaj flekilleridir, içlerinde bir veya daha fazla madde çözünmüfl olan, berrak
ve tek fazl› sistemlerdir. Çözeltiler tek faz olarak görünmelerine ra¤men
SIRA S‹ZDE asl›nda iki SIRA S‹ZDE
fazdan oluflurlar;
a. Molekül veya iyon düzeyinde çözünmüfl madde (çözünen =da¤›lan),
b. Bu maddeyi çözen s›v› faz (çözücü = da¤›lma ortam›) d›r.
Genel tan›m olarak, sistemde az miktarda bulunan faz çözünen, çok miktarda
bulunan faz ise çözücü olarak de¤erlendirilir. Çözünen, kat›, s›v› S OveyaR U gaz olabilir. S O R U
Tuz kat›, alkol s›v› ve amonyak gaz haldeki çözünenlere örnek verildi¤inde ve her
biri suda çözündürüldü¤ünde sistem tek faz olarak görülür. Çözeltiler içinde etken D‹KKAT
D‹KKAT
madde veya maddeler, tat, koku, renk maddeleri, koruyucu ve tampon maddeler
yer alabilir. Çözücü olarak genellikle su kullan›l›r, ancak alkol, gliserin, propilen
N N
glikol, polietilen glikol, eter, aseton, gibi çözücüler tek bafllar›na veya belli oran-
larda kar›flt›r›larak kullan›labilirler.
Çözeltilerin en önemli avantaj›, doz da¤›l›mlar› homojen oldu¤u AMAÇLARIMIZ
için her kulla- AMAÇLARIMIZ
n›mda eflit doz al›nabilmesidir.
Çözeltilerin kullan›l›fl yollar› esas al›nd›¤›nda, oral çözeltiler (fluruplar, eliksir-
ler, spiritler), enjeksiyonluk çözeltiler, göz, kulak ve buruna uygulanan
K ‹ T A P
çözeltiler, K ‹ T A P
inhalasyon çözeltileri, a¤›z bofllu¤una uygulanan çözeltiler, deriye uygulanan çö-
zeltiler, rektal ve vajinal çözeltiler olarak s›n›fland›r›lm›flt›r.
Bütün ilaçlar gibi, çözeltilerin de raf ömrü boyunca ve hasta kullan›m›na ulafla-
na kadar etkin, stabil ve güvenilir olmalar› gerekmektedir. Aksine bir kay›t yoksa
25°C’yi geçmeyen s›cakl›kta ve ›fl›ktan uzakta saklanmal›d›
Bitkisel kaynakl› ilaç flekilleri ile ilgili daha detayl› bilgilere www.rxmediapharma.com
‹NTERNET ad- ‹NTERNET
resinden ulaflabilirsiniz.
Dozaj fiekli ‹çeri¤i Tablo 3.1

Oral çözelti
Çözelti 1 damla 1.76 mg Sinameki Ekstresi içerir. formülasyonlar›na
Çözelti 100 mL damla 4.0 g ginkgo biloba yapraklar› kuru ekstresi içerir. örnekler
Çözelti 100 mL çözelti: 75.6 mL Echinacea purpurae bitkisinin çiçekli taze toprak üstü
k›s›mlar›ndan preslenerek elde edilen özsuyu ve 24.4 ml Etanol (%90) içerir.
Çözelti 100 g çözelti: 9 g Vitex agnus castus meyvesinin (Hay›t a¤ac›) tentürü (1:5), su ve
etanol içerir.
Çözelti 50 mL’de: Fucus vesiculosus L (Deniz yosunu), Rhamnus frabgula L (Barut a¤ac›), Betula
alba L (Hufl a¤ac›), Foeniculum vulgare Mill (rezene), bitkisel gliserin ve distile su içerir. Bu¤u: Yüksek buharlaflma
Çözelti-Bu¤u 48 mL çözelti; 0.8 g mentol, 2 g ökaliptol, 0.80 g gomenol, 2.0 g terebentin esans›, 20.0 kabiliyeti olan maddelerin
(kafur, mentol, gibi) ateflte
g benjuan tentürü ve alkol içerir. tutularak veya s›cak suya
Çözelti-Bu¤u 40 g çözelti; 1.0 g mentol, 2.0 g ökaliptol, 2.0 g nane esans›, 2.0 g reaktifiye boflalt›larak meydana gelen
terementi esans› ve 33.0 g alkol içerir. buhar›n teneffüs
edilmesidir.
Çözelti-Bu¤u 40 g çözelti; %5 ökaliptol, %2.5 mentol, gomenol esans›, çam esans›, gome
benjoin, etanol ve distile su içerir.
Basit fiurup-Sirop slmple- fiuruplar

Sirupus simplex T.K. (1954)
ve Türk Farmakopesi Etken madde veya aromatize edici maddeler içeren sakkaroz veya di¤er flekerlerin
(1974) Formül: fieker 64k, sudaki konsantre çözeltileridir. Yaln›zca flekerin suda çözündürülmesi ile haz›rla-
Su 36k, Haz›rlan››fl›: Daras›
al›nm›fl bir kap içerisinde nan fluruplara “basit flurup” denir. fiuruplar›n haz›rlanmas›nda kontaminasyonu
fleker su ile yüksek olmayan önlemek amac› ile çok temiz çal›fl›lmas› gerekir. Baflka bir kay›t yoksa sanayide ha-
bir ›s›da su banyosunda
eritilir. Sonra devaml› olarak
z›rlanan flurup temiz bir membran filtreden, laboratuvarda ise temiz çift kat tül-
kar›flt›rarak bir tafl›m bentten süzülür. Haz›rlanmas› için fleker kapakl› erlende hafif ›s›da, su içersinde
kaynat›l›r. Buharlafl›p çözündürülüp bir tafl›m kaynat›l›r. Taze haz›rlanm›fl s›cak distile su ile istenilen
azalan suyun yerine kaynar
su ilave edilir. S›cak iken hacime tamamlan›r. fiuruplar›n haz›rlanma flekilleri;
bezden geçirilir veya 1. Çözündürme yöntemi ile haz›rlanan fluruplar;
süzülür. Is›n›n olumsuz
etkisi nedeni ile USP a. S›cakta (basit flurup, kodein flurubu)
metoduna göre basit flurup b. So¤ukta ( turunç çiçe¤i flurubu)
›s›t›lmadan, Perkolasyon
metoduna göre 2. Kimyasal reaksiyon ile haz›rlananlar,
haz›rlanmaktad›r 3. Bitki ekstreleri ile haz›rlananlar ( akdiken flurubu),
Basit fiurup(BP 2008)
fieker 667g
4. Bitki maserasyonu, dijestiyonu ve perkolasyonu ile haz›rlananlar,
Saf su y.rn. 1000g için 5. Ekstre ve tentürler ile haz›rlanan fluruplar
fieker suda çözünene kadar fiuruplar tatl› ve viskoz çözeltilerdir ve tatland›r›c› olarak USP 31’e göre % 85
›s›t›l›r ve kaynar su ile
istenilen hacme a/h fleker içerirler. fiuruplara fleker ve di¤er tatland›r›c›lar›n yan› s›ra kristallenme-
tamamlan›r. Gerekti¤inde yi engellemek, çözünürlü¤ü ve tad› de¤ifltirmek için sorbitol veya gliserin ve koku
bir veya birkaç koruyucu
ilave edilebilir. vermek için aromatik maddeler ilave edilir. Diyabetli kifliler için haz›rlanan flurup-
larda tatland›r›c› olarak sorbitol veya yapay tatland›r›c› (aspartam veya sakkarin)
kullan›l›r. fiekerin sulu çözeltilerinin bozulmas› hidroliz ve fermantasyonla olur.
fieker konsantrasyonu farmakopelerde belirtilen oranlarda oldu¤unda ortamda
mikroorganizma üreyemez. Ancak fleker konsantrasyonu düfltü¤ünde üreme bafl-
lar ve önlem olarak koruyucu ilavesi gerekir. En çok kullan›lan koruyucular, metil
paraben (%0.1), propil paraben (%0.05), butil parabenler (%0.02), benzoik asit,
sodyum benzoat (%0.1-0.2), alkol (% 1 0-20) ve g1iserindir(%45). fiuruplarda alkol
miktar› fazla olunca fleker kristallenir.
fiuruplar çok dozlu fliflelerde ambalajlan›rlar ve belli bir dozu ölçen kafl›k veya
ölçek ile al›n›rlar. Saklama flartlar› ve di¤er özellikleri farmakope standartlar›na uy-
gun olmal›d›r.
fiuruplar›n haz›rlan›fl örnekleri:
Ahududu flurubu T.K. (1954) Haz›rlan›fl›: Taze, k›rm›z› a¤aç çile¤i ezilir, üzeri
hafifçe örtülür ve al›nan bir numune, yar›s› kadar etanolle kar›flt›r›ld›¤›nda bulan›k-
l›k meydana getirmeyinceye kadar oda ›s›s›nda b›rak›l›r. Kütle s›k›l›p, usare durulma-
¤a b›rak›l›r, süzülür. Tamamiyle berrak olan usareye fleker ilavesi ile flurup yap›l›r.
‹peka flurubu veya oral ipeka çözeltisi (USP 31/NF26) haz›rlan›fl›: Perkolasyonla
haz›rlanan bir fluruptur. Toz ipeka 3 hacim alkol ve 1 hacim su ile 72 saat maseras-
yon ve perkolasyona b›rak›l›r. Perkola 60°C’yi geçmeyen s›cakl›kta vakum alt›nda
uçurularak 70 mL’ye getirilir ve 140 mL su ilave edilir, bir gece bekletilir ve süzülür.
Filtre üstündeki bakiye y›kanarak süzüntüye ilave edilir ve sonra hepsi 40 mL kala-
na kadar uçurulur. Bu çözeltiye 2.5 mL hidroklorik asit ve 20 mL alkol ilave edilir,
kar›flt›r›l›r ve süzülür. Filtre üzerindeki çökelti, 30 hacim alkol + 3.5 hacim hidroklo-
rik asit + 66.5 hacim su kar›fl›m› ile y›kan›r. 70 mL süzüntüye 100 mL gliserin ve 1000
mL’ye tamamlamak üzere yeterli miktar flurup ilave edilir ve kar›flt›r›l›r.
Tablo 3.2
Farmakope fiurup Formülasyonu Farmakopelerde
kay›tl› bitkisel
kökenli baz› flurup
T.K. (1954) Ahududu flurubu -A¤aç çile¤i, Formül: A¤aç çile¤i usaresi 7 k, fieker 13 k formülasyonlar›
Akdiken flurubu,
T.K. (1954)
Formül: Akdiken usaresi 7 k, fieker 13 k
k: k›s›m anlam›na gelen ve
T.K. (1954) Hatmi flurubu, Formül: Hatmi kökü 2.5 k, etanol (%90) 2 k, fleker ve su y.m. gram olarak kabul edilen
k›saltmad›r.
T.K. (1954) Nane flurubu, Formül: Nane yapra¤› 2k, etanol (%90) 1 k, fleker ve su y.m.
T.K. (1954) Tolu flurubu, Formül: Tolu balsam› 5 k, su 100 k, fleker y.m.
Tatl› tolu çözeltisi, Formül: Sinamik asit 5.0 g, benzoik asit 2.5 g, etil sinamat 0.3 g, va-
BP 2008
nilin 0.1 g, tarç›n esans› 0.02 mL, fleker 500 g, alkol (%96) 350 mL, su y.m. 1000 mL
BP 2008 Tolu flurubu, Formül: Tatl› tolu çözeltisi 100 mL, flurup y.m. 1000 mL
Limon fiurubu, Formül: Limon spiriti 5 mL,

BP 2008
sitrik asit monohidrat 25 g, invert flurup 100 mL, flurup k.m. 1000 mL
BP 2008 Portakal flurubu, Formül: Portakal tentürü 60 mL, flurup y.m. 1000 mL
Senna flurubu veya oral senna çözeltisi,

USP 31/NF26
Formül: Senna s›v› ekstresi 250 mL, esans k.m., fleker 635 g, distile su y.m. 1000mL
Tolu balsam› flurubu, Formül: Tolu balsam› tentürü 50 mL, magnezyum karbonat
USP 31/NF26
10 g, fleker 820 g, distile su y.m. 1000 mL
Portakal flurubu, Formül: Portakal kabu¤u tentürü 60 mL, anhidr sitrik asit 5 g, talk
USP 31/NF26
15 g, fleker 822 g, distile su y.m. 1000 mL
‹peka flurubu veya oral ipeka çözeltisi,
USP 31/NF26
Formül: Toz ipeka 70 g, gliserin 100 mL, flurup y.m. 1000 mL
Piyasada bulunan bitkisel kökenli baz› flurup formülasyonlar›
5 ml flurup: 45mg Sodyum bikarbonat, 0.00075 Dereotu ya¤›, 0.000375 Anason ya¤›, 0.000375
ml Karaman Kimyon ya¤›, 0.5 mg Nane ucucu ya¤› ve fiekerli su içerir
Spiritler
Esansl› Solusyonlar, Esansl› Tentürler, Tinctura Olei, Esprit, Spiritus, Teinture d’es-
sence ad› ile de tan›mlan›r. Bir veya daha fazla maddenin %96’1›k veya seyreltik al-
koldeki çözeltileridir. Haricen veya dahilen kullan›lan kat› maddeleri çözündürme
veya s›v› maddelerin biribiri ile kar›flt›r›lmas› ile haz›rlanan güzel kokulu, alkollü ve-
ya hidroalkollü solusyonlard›r. Esanslar›n birço¤unun alkoldeki solusyonlar› da bu
isim ile bilinir. Baz› spiritler koku verici, lezzet düzeltici preparatlar olarak kullan›-
l›r; di¤erlerinin ise tedavi edici etkileri vard›r. Reçeteler haz›rlan›rken bu grup pre-
paratlar içerdikleri alkol nedeni ile formüllere so¤uk halde ilave edilmelidir.
Spiritler, buharlaflma ile meydana gelecek kayb› önlemek ve oksidasyon de¤ifl-
melerini azaltmak için a¤z› s›k› kapal›, ›fl›k geçirmeyen renkli kaplarda ve serin
yerde saklanmal›d›r.
y.m.: “Yeter Miktar” Nane spiriti (BP 2008)

anlam›na gelen k›saltmad›r.
Nane esans› 100 mL
Alkol (%90’1›k) y.m. 1000 mL
Haz›rlanmas›: Nane esans› bir miktar % 90’1›k alkolde çözündürülür ve son-
ra alkolle istenilen hacme tamamlan›r. E¤er çözelti berrak de¤ilse saf ve steril talk
ile çalkalan›r ve süzülür.
Limon spiriti (BP 2008)
Limon esans› (terpensiz) 100 mL
Alkol (%96) y.m. 1000 mL
Limon flurubu haz›rlanmas›nda kullan›l›r.
Eliksirler
‹ksir, Elixir, Elixiria, Aliksir ad› ile de tan›mlanmaktad›r. A¤›z yolu ile kullan›lan,
fleker veya di¤er bir tad maddesi ile tadland›r›lm›fl; su, alkol, aromatik su veya aro-
matik bir madde içeren berrak, solusyon flekilli preparatlard›r.
Eliksirde çözücü olarak, alkol ve sudan baflka; gliserin ve flurup bulunur. Tad
ve aromatik kokular› nedeni ile s›va¤ olarak ve ayr›ca tedavi gayesi ile kullan›l›r.
Etken madde içeren t›bbi eliksirler oldu¤u gibi s›va¤ olarak kullan›lan eliksir for-
mülleri de vard›r. S›va¤ olarak kullan›lan eliksirlere Aromatik Eliksir; ilaçl› eliksir-
lere de Pepsin Eliksiri örnek olarak gösterilebilir.
Eliksir formüllerinde alkol kayb›n› önlemek için a¤z› iyi kapal›, tercihan renkli
fliflelerde ve serin yerde saklanmas› gerekir.
Eliksir formülü örne¤i:
Her 7.5ml: 250 mg Liyofilize Royal Jelly (Ar› Sütü) 3X -%4.2 10-HAD, 125 mg
Guarana See (Brezilya Kakaosu tohumu), 125 mg Spanish Bee Pollen (‹spanya Ar›
Poleni), 50 mg Korean Ginseng (Kore Ginsengi), 50 mg Siberian Ginseng (Sibirya
Ginsengi), 50 mg American Ginseng (Amerika Ginsengi) ihtiva eder. Vücut enerji
ve dayan›kl›l›¤›n› art›r›r.
Posyonlar
Bir veya birkaç etken madde ile fleker ihtiva eden sulu preparatlard›r. Uzun süre
stabil kalabilmeleri için, koruyucu olarak sodyum benzoat ve nipa esterleri kulla-
n›l›r. Posyonlarda ilk önce flurup tart›l›r ve üzerine s›va¤ ilave edilir. Formülde
esans, tentür veya uçucu madde varsa bunlar önce flurup ile kar›flt›r›l›r. S›va¤da çö-
zünmeyen etken maddeler toz edilir ve en son ilave edilir. Posyonlardaki bulan›k-
l›k tedavi de¤eri olmayan maddelere ait ise süzülmesi flartt›r. Kolay ve çabuk bo-
zulurlar. Taze haz›rlan›p kullan›lmal›d›rlar.
Örnek preparat:
Kardiyal posyon
Nane suyu
Melisa suyu
Tarç›n suyu
Turunç çiçe¤i suyu aa 45.00 g
Basit flurup 20.00 g
Haz›rlan›fl›: Nane suyu, melisa suyu, tarç›n suyu ve turunç çiçe¤i suyu ayr›
ayr› tart›l›p kar›flt›r›l›r. Kar›fl›m üzerine basit flurup ilave edilir.
Yar› Kat› Preparatlar

Bu grup preparatlar merhemler, patlar, kremler, sabunlar, yak›lar ve baz› jel flek-
lindeki farmasötik formülleri kapsar. Uyguland›klar› cilt üzerinde y›kan›ncaya ve-
ya silininceye kadar geçen süre içinde kal›rlar. Yar› kat› preparatlardan baz›lar› cil-
de uygulanan etken maddeler için s›va¤ olarak kullan›l›r. Ayr›ca yumuflat›c›, koru-
yucu, örtücü amaçla da s›va¤ olarak verilmektedirler. Bu preparatlar, etken mad-
denin s›va¤ içindeki da¤›l›m flekline göre, etken maddenin çözündü¤ü, süspansi-
yon ve emülsiyon tipi formülasyonlar olarak haz›rlan›rlar.
Merhemler
Deri veya vücut boflluklar›na uygulanan, oda s›cakl›¤›nda yar› kat›, vücut s›cakl›-
¤›nda ak›flkanlaflan tek veya iki fazl› ilaç flekilleridir.
Etkin madde çözünmüfl veya emülsiyon ya da süspansiyon fleklinde da¤›lm›fl
halde bulunur. Bir merhem formülünde bafll›ca iki k›s›m vard›r: etken madde ve-
ya maddeler, s›va¤ (baz, excipient). Etken maddeyi tafl›yan ortama s›va¤ denir ve
bu merhem s›va¤› ayn› zamanda etkin madde içermeyen bir merhemdir.
Jeller
Do¤al veya sentetik zamklardan meydana gelen üç boyutlu polimer yap›l› esas bir
kütle içinde, kat› veya s›v› bir faz›n da¤›l›m› ile oluflan yar› kat› preparatlard›r. Jel-
ler de etken maddelerin deriye uygulanmas› için, merhemler gibi tafl›y›c›/s›va¤ ola-
rak kullan›labilirler. Jeller küçük kat› madde veya çözünmeyen parçac›klar›n›n s›-
v› ortamda da¤›lmas› ile oluflmufllard›r. Jel oluflturmak üzere kullan›lan maddeler:
Proteinler (Kollajen, Jelatin), Polisakkaritler (Aljinatlar, Agar, Karragen, Kitozan,
Glisirizin), Yar› sentetik polimerler (Sodyum karboksimetilselüloz, Hidroksipropil-
selüloz, Metil selüloz ve Hidroksipropilmetilselüloz), Sentetik polimerler (Polivinil
Alkol, Poliakrilik asit kopolimerleri, Poliakrilamitler, Poloksamerler).
Tablo 3.3
Dozaj fiekli ‹çeri¤i Bitkisel kökenli baz›
merhem, pomad,
Merhem 1 g merhem 10 mg Centella asiatica ekstresi, lavanta esans› ve ›t›r esans› içerir. losyon, jel ve
emülsiyon
Pomad 100 g pomad; 25 g Hamamelis virginiana distilat› içerir. formülasyonlar›
50.00 g pomad; 3.0 g kafur, 0.5 g mentol 1.75 g kapsikum oleoresin, 1.25 g kekik
Pomad
ya¤› 1.25 g terebentin ya¤›, 1.25 g ökaliptüs ya¤›, 0.50 g lavanta ya¤› içerir.
75 mL jel; 1.5 g glucosamine sülfat, 1.2 g chondroitin sülfat, zencefil ya¤›, lavanta
Jel
ya¤›, rezene ya¤›, ceviz ya¤›, nane ya¤›, okaliptus ya¤› ve portakal ya¤› içerir.
30 mL jel; Calendula officinalis (%1.66), Malva silvestris (%1.66), Tilia cordata (%1.66),
Jel Mentha piperita (%0.1), Aloe barbadensis (%0.1), pantenol (%0.66), hidrolize
glikozaminoglikan (%0.1) içerir.
1 g Jel; 100 mg Extractum Cepae ( Allium cepae- So¤an zar›), 50 IU Heparin, 10 mg

Jel
Allantoin içerir.
120 mL emülsiyon; 60 mL hint ya¤›, 30 g arap zamk›, distile su q.s. 120 mL,
Emülsiyon
sodyum sakarin, portakal esans›, muz esans› ve metil selüloz içerir.
Yak› 1 adet yak›: 47.52 mg kapsikum oleoresin’i (3.8 mg kapsaisin) içerir.
Sak›z Ar› sütü, Ginseng ve kafein içerir.

S O R U S O R U

D‹KKAT D‹KKAT
Kremler
N N
Opak görünüfllü yar› kat› emülsiyon sistemleridir. K›vam ve viskoziteleri emülsiyo-
nun tipine (s/y veya y/s oldu¤una göre ) ve ayr›ca iç fazdaki kat› maddelerin ya-
p›s›na göre de¤iflir.
Sabunlar
Cilt temizli¤i ve deri, saç vb. organlar›n tedavisinde kullan›l›rlar (kükürtlü, katran-
l› sabunlar vb.). Çok fazla say›da bitkisel ürün kullan›larak haz›rlanan sabun for-
mülasyonlar› vard›r.
q.s.: Latincesi “quantum
Tsufficiant”
E L E V ‹ Z Yolan
O N “kâfi TELEV‹ZYON
miktar” anlam›ndaki Yak›lar
k›saltmad›r.
Ya¤ asitlerinin kurflun oksitle oluflturdu¤u sabunlard›r.
‹NTERNET RxMediaPharma@
‹ N T E R N 2009
ET ‹nteraktif ‹laç Bilgi Kayna¤›, www.rxmediapharma.com
SIRA S‹ZDE
Bitkisel ürünleri farmasötik flekil haline getirmenin yararlar› nelerdir?
SIRA S‹ZDE
3
Kat› Preparatlar
Tozlar
S O R U Pulvis, Poudre,
S O RPowder
U ad› ile de isimlendirilen tozlar, haricen (serpme sureti ile)
ve dahilen (kafl›k ölçüsü ile) kullan›lan; partikül büyüklü¤üne göre de kaba, ince
veya mikronize flekilde toz edilmifl iki veya daha fazla say›da etken madde ile yar-
D‹KKAT D ‹ K K A Thomojen kar›fl›mlar›d›r. Toz preparatlar çeflitli flekillerde grupla-
d›mc› maddelerin
n›r. Kullan›l›fl flekline göre: 1. Oral yoldan, 2. Haricen kullan›lan ilaç flekilleri olarak
N N
SIRA S‹ZDE gruplan›r. Formüllerindeki
SIRA S‹ZDE etken madde say›s›na göre; bir tek etken madde içeren-
lere basit tozlar, birden fazla say›da etken madde içerenlere de bileflik tozlar denir.
Granüleler
Do¤rudan do¤ruya ilaç olarak veya tabletlerin haz›rlanmas›nda ön basamak olarak
kullan›lan birbirine kenetlenmifl asimetrik agregatlard›r. Granüle çekirde¤i az veya
çok poröz, kürevi ve silindir fleklinde olabilir. Birden fazla küçük çekirdekten olu-
flur. Toz maddelerle çeflitli flekil ve görünüflte haz›rlanan farkl› parça büyüklü¤ün-
de agregatlard›r. Kuru granülasyon ve yafl granülasyon tekni¤i ile haz›rlan›rlar.
Granüleler direkt olarak da safleler/paketler içinde de verilebilirler. 25°C’yi geçme-
yen oda s›cakl›¤›nda, nemden korunarak ambalajlar›nda saklanmal›d›r.
‹NTERNET Tabletler‹ N T E R N E T
fiekil 3.8 Etken madde veya etken madde kar›fl›mla-
r›n›n direkt olarak veya özel baz› yöntem-
Farkl› ilaç flekilleri.
lerle formülasyonu yap›ld›ktan sonra, özel
makinelerde s›k›flt›r›lmas› ile haz›rlanan,
farkl› büyüklük ve flekilde kat› içinde kat›
grubuna dahil çok fazl› ilaç flekilleridir. K›-
sa tan›m›yla bas›nçla flekillendirilmifl kat›
preparatlard›r. Bir veya daha fazla etken
madde ile yard›mc› maddeler içerirler. Et-
ken madde veya etken madde kar›fl›mlar›
üzerine bas›nç uyguland›¤›nda maddelerin birbirleri ile kenetlenip dayan›kl› flekil

alabilmesi için etken madde veya kar›fl›mlar›n›n plastik nitelik göstermeleri gere-
kir. Plastik niteli¤i olmayan maddeler bas›nç uygulanarak gerekti¤i gibi flekillendi-
rilemezler. Kohesif özelli¤i az olan bu maddelerden tablet haz›rlayabilmek için
maddeler önce granüle haline getirilir.
Tablet tipleri: Midede da¤›lan tabletler (konvansiyonel tabletler), Çi¤neme tab-
letleri, Dilalt› tabletleri, Pastil tipi tabletler, Çözelti tipi tabletler, Derialt› Tabletleri,
Efervesan tabletler, Yüzeyi kapl› tabletler (Film kaplama, fieker kaplama-Draje) ve
Vajinal tabletlerdir.
Haz›rlama teknikleri: Etken maddenin özelliklerine, birden fazla etken madde
varsa bunlar›n birbirleri ile olan etkileflme durumlar›na, tablette hedeflenen amaca
göre (ani etki, sürekli etki gibi) de¤iflebilir. Buna göre seçilecek teknikler iki grup
alt›nda toplan›r;
1. Direkt bas›nçla tablet haz›rlama yöntemi,
2. Granülasyondan sonra bas›nçla tablet haz›rlama yöntemi;
a) Kuru granülasyondan sonra
b) Yafl granülasyondan sonra
Kaplanm›fl Tabletler
‹stenmeyen lezzet ve kokuyu maskelemek, etken maddeyi korumak, geçimsizlik
gösteren maddeyi ay›rmak, etken maddenin serbestleflmesini kontrol etmek ve ay-
r›ca iyi bir görünüm sa¤lamak amac›yla kaplan›r. Kaplamada kullan›lan maddeler
fleker (fleker kapl› tablet, draje), suda çözünen film oluflturucu maddeler (film kap-
l› tablet) veya mide vasat›na dayan›kl›, barsakta da¤›lan maddeler (enterik kapla-
ma) olarak s›n›fland›r›l›r.
‹çeri¤i Tablo 3.4

Dozaj fiekli
Bitkisel kökenli baz›
Bir bardakl›k toz; 1.5 g standardize Garcinia cambogia’dan elde edilen 750 toz, granül, tablet,
Toz draje ve pastil
mg hidroksisitrik asit içerir.
formülasyonlar›
Bir ölçek granüle (5 g); 2.60 g Plantaginis semen ovatae, 0.11 g Plantaginis
Granül teate ovatae, 0.62 g Sennae fructus angustifoliae, kimyon ya¤›, adaçay› ya¤›,
nane ya¤›, demir oksit ve fleker içerir.
5 g granül içinde: 3.25 g Plantago ovata Forsskal bitkinsin tohumlar›
(Ispagula tohumlar›) ve 0.11 g Plantago ovata Forsskal bitkisinin tohum
Granül
kabuklar›ndan elde edilen toz, kimyon ya¤›, adaçay› ya¤›, nane ya¤›, arap
zamk› ve titanyum dioksit içerir.
Beher tablet; 180 mg bitkisel kömür, 50 mg kükürt, 105 mg senne
Tablet yapra¤› tozu, 25 mg rubarb ekstresi, 0,5 mg nane esans› ve 0,5 mg
rezene esans› içerir.
Bir film tablet; 19.2mg Ginkgo glikozidleri, 80 mg Ginkgo biloba yapraklar›
Film tablet
kuru ekstresi titan dioksit, sar› demiroksit içerir.
Bir enterik tablet; 20 mg Sennosid B’ye eflde¤er Senna ekstresi, fleker ve
Enterik tablet
titan dioksit içerir
Bir tablet; 90.0 mg Standardize edilmifl Camellia sinensis (yeflil çay) ve 50.0
Tablet
g kafeine eflde¤er kola nitida (Cola nut) ekstresi içerir.
Tablet Bir tablet; 200.0 mg enginar ekstresi içerir.
Tablo 3.4 Tablet Bir tablet; 200.0 mg enginar ekstresi içerir.

Devam›
Her film tablet; 4.0 mg Vitex agnus-castus L. meyvalar›n›n kuru ekstresi
Film Tablet
içerir.
Tablet Bir tablet; 1.0 mg Chlorella (Yeflil alg›) ihtiva içerir.
Bir tablet; 160.0 mg Antosiyanidin (Üzüm çekirde¤i ve yaban mersini
Tablet
ekstrelerinden elde edilen) içerir.
‹ki tablet; 60.0 mg Ginkgo Biloba (Japon eri¤i), 100 mg Gotu Kola, 250 mg
Tablet
Kara çam kabu¤u ekstresi, 25 mg K›rm›z› biber içerir.
Bir tablet; 80.0 mg Yaban mersini meyvesi ekstresi, 180 mg yaban mersini
Tablet
konsantresi, 5 mg Beta-karoten içerir.
Draje Bir draje; 12.0 mg Senna glikozidleri, titan dioksid ve demir oksid içerir.
Bir draje; 400 mg enginar yapraklar› kuru ekstresi ve titanyum dioksit

Draje
içerir.
Enterik kapl› bir draje. 66 mg kurutulmufl sar›msak tozu (0.3 mg allicin)
Draje
içerir.
50 g formülasyonda; 0.07 g ökaliptus esans›, 0.10 g mentol, arap zamk›,
Pastil
fleker, jelatin, gliserin, boya (indigo carmine, tartrazine) içerir.
Kapsüller (Capsulae gelatinae, Capsulae gelatinosae,

Capsules gelatineuses, Gelules)
Esas maddesi jelâtin olan de¤iflik görünüfl, flekil, renk ve büyüklükte sert veya yu-
muflak muhafazalard›r. Kapsüller, ilaçlar›n a¤›z yolu ile kolay al›nmas›n› sa¤lar ve
içlerinde bulunan maddelerin güzel olmayan koku ve lezzetleri gizlerler. Toz küt-
le özel kapsül dolgu makinelerinde kapsüllerin içine doldurulur. ‹çlerine s›v› veya
kat› haldeki etken ve yard›mc› maddeler konulabilir. Jelâtin kapsüller: Sert ve yu-
muflak jelâtin kapsüller olmak üzere iki çeflittir.
Sert Jelâtin Kapsüller: Hastaya tek ve tam doz halinde ilaç verilmesine yarar.
Toz halindeki ilaçlar›n birbiri ile geçimsiz olan maddelerin ayr› ayr› ya da granül,
granüle, mikrokapsül veya tablet flekillerinde verilebilece¤i de¤iflik büyüklük ve
renkte silindir fleklinde üst üste gelip yerleflebilen çaplar› farkl› büyüklükte iki par-
çadan yap›lm›fl muhafazalard›r. Sert jelâtin kapsüller, jelâtin, arap zamk›, boya ve
su kar›fl›m›ndan özel teknikler ve özel makinelerle haz›rlan›r. Kapsüllerin üst par-
ças›n›n çap› alt k›s›mdan daha genifl, fakat yüksekli¤i daha k›sad›r. Büyüklükleri,
hacimlerinin alabilece¤i distile su miktar›na göre (8) tip olarak numaralanm›flt›r,
numara de¤erleri büyüdükçe hacimleri küçülür.
Yumuflak Jelâtin Kapsüller: Yuvarlak veya oval flekilli, elastiki, güzel renkli oral
yolla kullan›lan ilaç flekilleridir. fiekil, büyüklük ve renk bak›m›ndan çok çeflitleri
vard›r. Sert jelâtin kapsüllere göre daha kolayca yutulabilir. Haz›rlan›fllar› özel tek-
nik ve alete ihtiyaç gösterir. Bu kapsüllerde bal›k ya¤›, ya¤da eriyen vitamin pre-
paratlar›, çözelti, süspansiyon veya emülsiyon fleklindeki formüller verilebilir.
Dozaj fiekli ‹çeri¤i Tablo 3.5

Bitkisel kökenli baz›
Enterik kapl› 1 sert jelatin kapsül; Nane ya¤› 187 mg ve boyar madde: ‹ndigo- kapsül
Sert jelatin kapsül formülasyonlar›
tin (E132) ve titanyum dioksit (E171) içerir.
Bir kapsül; 50.0 mg Vitamin B6, 150.0 mg Tanacetum parthenium (yaprak), 75.0
Kapsül mg Magnesium sitrat, 50.0 mg Riboflavin, 75.0 mg Scutellaria lateriflora (herba)
ve 50.0 mg Vitamin B1 içerir.
Her kapsül; 520 mg Serenoa repens, 99 mg bitkisel kapsül kabu¤u, 5 mg mag-

Kapsül
nezyum stearate içerir.
Bir kapsül; 205 mg Ar› Poleni, 160 mg Gotu Kola, 60 mg Ginkgo biloba (%24), Propolis: Ar›lar›n bitki
Kapsül tomurcuklar› ve a¤aç
25 mg Siberian Ginseng Ext., 10 mg Royal jelly içerir. kabuklar›ndan toplad›¤›
reçinemsi bir maddedir.
Kapsül Bir kapsül: 250 mg %100 saf Propolis ve 300 mg Kuflburnu içerir.
Kapsül Her iki kapsül: 175 mg Deve dikeni tohum ekstresi içerir.
Bir kapsül; 175 mg Milk Thistle Deve Dikeni Ekstresi (%80 Silymarin içerir), 85
mg Dandelion Root Karahindiba, 60 mg Ginger Root Zencefil, 60 mg Burdock Ro-
Kapsül
ot Dul Avrat Otu, 35 mg Parsley Root Maydanoz, 60 mg Black Root Radish Siyah
Turp içerir.
Bir kapsül; 140 mg Standardize Ay› üzümü Ekstresi, 70 mg Ard›ç Meyvas›, 70

Kapsül
mg Parmak otu, 70 mg Maydanoz, 70 mg Hatmi Kökü, 70 mg Zencefil içerir.
Kapsül Her bir kapsül; 250 mg Zencefil rizomu içerir.
Her Kapsül; 100 mg Ekinezya (Echinacea purpurea) bitkisi kuru ektresi, 50 mg

Kedi pençesi (Uncaria tomentosa) kabu¤u ekstresi, 50 mg Acerola (Malphigia
Kapsül punicifolia) meyveleri kuru ekstresi, 50 mg Kuflburnu (Rosa Canina) meyveleri
kuru ekstresi, 20 mg Ekinezya (Echinacea purpurea) bitkisi kuru ekstresi ve 20
mg Ekinezya (Echinacea angustifolia) kök kuru ekstresi içerir.
Özet
N T›bbi bitkilerden ürün haz›rlanmas›n› tan›mla-

A M A Ç
1 yabilmek
• Hastal›klar›n tedavisinde destekleyici olarak kul-
lan›lan bitkisel ürünler baflta olmak üzere çay-
dan g›da deste¤ine kadar genifl bir yelpazeye sa-
hip t›bbi bitkilerden ürün haz›rlanmas›, elde edi-
lecek fayda aç›s›ndan son derece önemlidir. Bit-
kilerle tedaviden iyi sonuç al›nmas›nda etkili fak-
törleri dikkate alarak kullanmak gerekir.
N
A M A Ç
Bitkisel ürünlerin kullan›ma haz›rlanmas›n›
2 aç›klayabilmek
• Bitkisel ham maddelerin kullan›ma haz›rlanma-
s›nda yap›lan ifllemler; Distilasyon ve ekstraksi-
yon yöntemleri ile ürün haz›rlama (Distilasyon,
Perkolasyon, Maserasyon) ve Farmasötik flekil
(Çözelti, fiurup, Paranteral çözelti, Krem, Pomat,
Losyon, Jel, Sabun, fiampuan, Toz, Granüle, Tab-
let, Kapsül, Draje, Supozituvar) haline getirme-
dir. Piyasada çok say›da bitkisel kaynakl› ticari
ürün bulunmaktad›r.
N
AM A Ç
Hekim ve eczac›ya dan›flmadan bitkisel ürün
3 kullan›m›n›n yanl›fll›¤›n› aç›klayabilmek
• Bitkisel ürünler kullan›ma haz›rlanmadan önce
birtak›m ifllemlere tabii tutulur. Karmafl›k ve de-
¤iflken yap›lar›, çok çeflitli madde içermeleri ve
içeriklerinin düflük olmas› sebebiyle gelifli güzel
kullan›mlar› sak›ncal›d›r. “Do¤ald›r zarars›zd›r.”
söylemi ile hekim ve eczac›ya dan›flmadan bitki-
sel ürün kullan›m› yanl›flt›r. Bitkilerle tedavi suis-
timale aç›k bir aland›r. Hiç zarar› yokmufl gibi
sunulan bitkisel ürünlerin kiflinin kulland›¤› sen-
tetik ilaçlar ile etkileflimleri ve vücuttaki seyri ile
ilgili ciddi sorunlar ortaya ç›kabilir.
1. Afla¤›dakilerden hangisi bir ekstraksiyon yöntemi 6. fiuruplarla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yan-
de¤ildir? l›flt›r?
a. Distilasyon a. Tatl› ve viskoz çözeltilerdir.
b. Perkolasyon b. Tatland›r›c› olarak fleker içerirler.
c. fiurup c. Çözünürlü¤ü ve tad› de¤ifltirmek için sorbitol
d. Maserasyon veya gliserin ve koku vermek için aromatik mad-
e. Dekoksiyon deler ilave edilmez.
d. Diyabetli kifliler için haz›rlanan fluruplarda tat-
2. Distilasyon ve ekstraksiyon yöntemleri ile ilgili afla- land›r›c› olarak sorbitol veya yapay tatland›r›c›
¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r? (aspartam veya sakkarin) kullan›l›r.
a. Bir kar›fl›mdaki farkl› kaynama noktas›na sahip e. fiekerin sulu çözeltilerinin bozulmas› hidroliz ve
bir veya birden fazla bilefleni fiziksel olarak ay›r- fermantasyonla olur.
maya distilasyon denir.
b. Bitkilerde bulunan ve çözücüde çözünen bile- 7. Afla¤›dakilerden hangisi yar›kat› preparatlardan
flikleri çözücü yard›m› ile elde etme yöntemi eks- de¤ildir?
traksiyondur. a. Merhemler
c. Sürekli bir ekstraksiyon yöntemine perkolasyon b. Drajeler
denir c. Jeller
d. Tentürler, genellikle kuru bitkisel veya hayvan- d. Kremler
sal droglardan üretilen s›v› preparatlard›r. e. Sabunlar
e. ‹nfizyon, so¤ukta haz›rlanan ve çözücüsü alkol
ve su olan preparatlard›r. 8. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerle tedaviden iyi so-
nuç al›nmas›nda etkili bir yöntem de¤ildir?
3. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlarla ilgili afla¤›daki ifadeler- a. Do¤ru bitkinin, do¤ru zamanda toplat›m›fl olmas›
den hangisi yanl›flt›r? b. Taze kullan›lacak bitkinin çürümeden kullan›l-
a. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar taze haz›rlanmalar›- mas›
na gerek yoktur. c. Kurutulacak veya ifllemden geçirilecekse bunun
b. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar reçetede bir kay›t uygun flekilde yap›lmas›
yoksa % 2 oran›nda drog kullan›larak haz›rlan›r. d. Do¤ru yöntemle, do¤ru flekilde ve uygun miktar
c. Dekoksiyonlar s›cakken pamuklu tülbetten hammadde kullan›larak haz›rlanmas› ve do¤ru
süzülür. dozda al›nmas›
d. Hatmi kökü, keten tohumu gibi müsilaj ve ni- e. Hekim ve eczac›ya dan›flmadan kullanmak
flasta tafl›yan droglar›n dekoksiyonlar› so¤ukta
haz›rlan›r. 9. Afla¤›dakilerden hangisi kat› dozaj flekillerinden
e. ‹nfüzyonda çiçek ve yaprak k›s›mlar›, dekoksiyon- de¤ildir?
da ise kabuk, kök ve gövde k›s›mlar› kullan›l›r. a. Krem
b. Toz
4. Afla¤›dakilerden hangisi perkola haz›rlamada uygu- c. Tablet
lanan ifllemlerden de¤ildir? d. Draje
a. Dro¤un uygun incelikte ufalanmas› e. Kapsül
b. Dro¤un çözücü ile ›slat›lmas›
c. Islak dro¤un perkolatöre yerlefltirilmesi 10. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel ürünlerin farmasö-
d. Perkolatörde ön maserasyon ve ak›fl h›z›n›n ayar- tik flekillerinden biri de¤ildir?
lanmas› a. Tablet
e. Drog ile çözücü sürekli temas etmez b. Kapsül
c. Krem
5. Afla¤›dakilerden hangisi farmasötik flekil de¤ildir? d. Çözelti
a. fiurup e. Perkola
b. Tablet
c. Krem
d. Ekstre
e. Draje
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ekstraksiyon” ile ilgili bölü- S›ra Sizde 1
münü tekrar gözden geçiriniz. Bir bitkisel ürün içindeki farkl› kaynama noktas›na sa-
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Distilasyon ve Ekstraksiyon” hip bir veya birden fazla bilefleni fiziksel olarak ay›rma-
ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. y› sa¤lar. Bitkilerde bulunan ve çözücüde çözünen bi-
3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Maserasyon, ‹nfüzyon ve leflikleri çözücü yard›m› ile elde etme yöntemidir. Böy-
Dekoksiyon” ile ilgili bölümünü tekrar gözden lece sadece bitki içindeki yararl› bileflik al›narak ilaç
geçiriniz. flekline dönüfltürülerek do¤ru flekilde kullan›ma haz›r-
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Perkolasyon” ile ilgili bölü- lanabilir.
münü tekrar gözden geçiriniz.
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmasötik fiekil Haline Ge- S›ra Sizde 2
tirme” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Kesinlikle de¤ildir. Bitkisel ürünlerin toplanmas›, sak-
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiuruplar” ile ilgili bölümü- lanmas› ve kullan›ma haz›rlanmas› uzman kifliler tara-
nü tekrar gözden geçiriniz. f›ndan yap›lmal›d›r. Özellikle ciddi hastal›klarda mutla-
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yar› Kat› Preparatlar” ile il- ka modern t›bb›n olanaklar›ndan yararlanmak gerekir.
gili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Üzerinde yeterince toksisite testleri ve klinik deneyler
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar göz- yap›lmam›fl veya çok uzun süredir halk aras›nda gü-
den geçiriniz. venli ve etkili kullan›m› bilinmeyen bitkilerle kulaktan
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kat› Preparatlar” ile ilgili dolma eksik bilgilerle yap›lacak tedavi giriflimi hüsran-
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. la sonuçlanabilir. Bu konuda al›nmas› gereken ilk ve en
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Farmasötik fiekil Haline Ge- önemli önlem, tedavide kullan›m› amaçlayan her türlü
tirme” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. t›bbi bitkisel ürünün, ister ilaç, ister t›bbi çay isterse g›-
da takviyesi olsun sadece eczaneler eliyle sat›lmas›n›
sa¤lamak ve uzman tavsiyesi ile kullanmak olmal›d›r.
S›ra Sizde 3
Bitkileri de kullanmadan önce uygun farmasötik flekille-
re dönüfltürmek gerekir. Bitkileri belirli ifllemlerden
geçirerek farmasötik flekil (tablet, kapsül, merhem, gibi)
haline getirdikten sonra kullan›lmal›d›r. Bitki farmasötik
flekil haline dönüfltürülmeden önce, bitki içindeki kim-
yasallar, tüketme (ekstraksiyon) ve fraksiyonland›rma
gibi ifllemlerle zenginlefltirilerek etkili doza ulafl›labilir.
Bu flekilde haz›rlanan ürün hem standardize edilebilir
hemde uygun ölçüde doze edilebilir. Direk bitkiyi kul-
land›¤›m›zda ise içindeki kimyasallar daha düflük dozda
bulunurlar ve birden fazla bileflen ihtiva etti¤i içinde
bunlar›n içinde faydal› olanlar oldu¤u gibi zararl› bile-
flenlerde vard›r. Aralar›nda doz ve içerik tekdüzeli¤i far-
k› vard›r. Bu nedenle bitkisel droglar›n kullan›ma haz›r-
lanmas› son derece önemlidir. Anlafl›labilece¤i gibi bir
maddeyi ilaç yapan onun vücuda verilebilecek flekle so-
kulabilmesi, uygun dozu ve standardizasyonudur.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Abac›o¤lu, N., Onursal, E., Hatuno¤lu, K., Abac›o¤lu, The United State Pharmacopeia/The National
H. (2009). Güncel Farmalist 2009 - Türkiye T›b- Formulary 2008 (USP 31, NF26), The United States
bi ‹laç Rehberi, Palme Yay›nc›l›k, Ankara. Pharmacopeial Convention, 12601 Twinbrook park-
Acartürk, F., A¤beyo¤lu, ‹., Çelebi, N., De¤im, T., De- way, Rockville, MD 20852.
¤im, Z., Do¤anay, T., Takka, S., T›rnaks›z, F.( 2007). Üstünes, L.(2009). RxMediaPharma@2009 ‹nteraktif
Modern Farmasötik Teknoloji, Türk Eczac›lar› ‹laç Bilgi Kayna¤›, www.rxmediapharma.com
birli¤i Eczac›l›k Akademisi Yaya›n›, Ankara. ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzar ‹malathaneleri Yö-
Aktarlarda, baharatç›larda ve benzeri dükkanlarda netmeli¤i Uygulama K›lavuzu (1994). T.C. Sa¤l›k
sat›lmas› mahzurlu ve tehlikeli droglar (1986), Bakanl›¤› ‹laç ve Eczac›l›k Genel Müdürlü¤ü, Sa-
Türk Eczac›lar› Birli¤i (TEB) Yay›nlar› 14, Teknik y›:1505, Ek 8, Ankara.
Rapor Dizisi 3, Ankara. Türk Farmakopesi I (2004). Avrupa Farmakopesi
British Pharmacopeia 2008, The Stationary Office on Adaptasyonu, Gökçe Ofset Ltd.fiti., Ankara.
Behalf of the Medicines and Healthcare products Türk Farmakopesi 1974, Milli E¤itim Bas›mevi, Is-
Regulatory Agency (MHRA) , London. tanbul.
Blumenthal, M.(2000). Herbal Medicine, Expanded World Health Organization (WHO) (1997). A guide to
Commission E Monographs, American Botanical good manufacturing practice (GMP) require-
Council, Integrative Medicine Communications, ments, WHO, Cenevre.
USA. World Health Organization (WHO) (2003). WHO gu-
Çubukçu, B., Meriçli, A.H., Mat, A., Sar›yar, G., Sütlüp›- idelines on good agricultural and col1ection
nar, N., Meriçli, F. (2002). Fitoterapi, ‹stanbul Üni- practices (GACP) for medicinal plants, Cenevre.
versitesi Yay›nlar›, ‹stanbul. Yak›c›, C.(Editör), Özkan, Y. (Bölüm yazar›) (2006).
Demirezer, Ö.L. (2007). Tedavide Kullan›lan Bitkiler Sendrom II- Eczac›l›k Terimleri Sözlü¤ü, Logos
“FFD Monograflar›” Nobel T›p Kitabevleri, ‹stan- T›p yay›n›, Ankara.
bul.
EUROPAM (1998). Guidelines for Good Agricultural
Practice (GAP) of Medicinal and Aromatic Plants.
European Pharmacopeia 2005, 5th Edition, Council
of Europea, 67075, Strasbourg Cedex, France.
Food and Drug Administration (FDA) (2007). De-
partment of Health And Human Serv›ces Rules and
Regulations Vol. 72, No. 121.
Geçgil, fi. (1991). Farmasötik Teknolojiye Bafllan-
g›ç, Cihan Matbaac›l›k, ‹stanbul.
Gürsoy, A. (2004). Farmasötik Teknoloji -Temel Ko-
nular ve Dozaj fiekilleri, Piksel Biliflim Matbaac›-
l›k Reklamc›l›k ve Filmcilik Hizmetleri Ltd. fiti., ‹s-
tanbul.
Kuruüzüm Uz, A. (2009). Bitkisel Farmasötik Ürünlerde
GACP ve GMP, Modern Fitofarmakoterapi ve Do-
¤al Farmasötikler Vol 1(1), 54-58.
Lüllmann, H., Mohr, K., Ziegler A., Bieger, D. Çeviren-
ler: Bozkurt, A., Pekiner, C., fiahin-Erdemli, ‹., Tun-
cer, M., Uma, S. (2001). Renkli Farmakoloji Atla-
s›, Palme Yay›nc›l›k, Ankara.
Ommaty, R. (2008). Vademecum- Modern ‹laç Reh-
beri, Medical Tribune yay›nc›l›k, ‹stanbul.
4
Amaçlar›m›z
N
N
Do¤al olan her zaman güvenli de¤ildir fikrini yorumlayabilecek,
N
Bitkilerle tedavinin avantajlar›n› ve dezavantajlar›n› aç›klayabilecek,
Bitkisel ürünlerin yan etkilerini tan›mlayabilecek ve kontrendikasyonlar›n›
aç›klayabilecek,
gerekli bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Drog, Bitkisel ‹laç • Kalp Glikozitleri
• Pirolizidin Türevi Alkaloidler • Siyanogenejik Glikozitler
• Fonksiyonel G›da, Nutrasötik • Aristoloik Asit
• Bitkisel Ürünlerin Yan Etkileri • Berberin, Atropin, Okzalatlar
• Bitkisel Ürünlerin Kontrendikas- • Safrol, β-Asaron, Lektinler
yonlar›
• G‹R‹fi
• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER NEDEN
Bitkisel Hammadde ZARARLIDIR?
T›bbi ve Aromatik
ve Ürünlerin • ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN
Bitkilerin Kullan›m
Kullan›m›nda Dikkat DO⁄AL ETK‹N B‹LEfiENLER
Alanlar› ve Eti¤i
Edilecek Hususlar • ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN
B‹TK‹SEL DORGLAR
• D‹⁄ER ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER
Bitkisel Hammadde ve
Ürünlerin Kullan›m›nda
Dikkat Edilecek Hususlar
G‹R‹fi
Bitkiler, yüzy›llard›r ülkemizde ve dünyan›n pek çok ülkesinde geleneksel tedavi- Bitkisel ilaç: Bitkisel drog
veya kar›fl›mlar›n› oldu¤u
de halk ilac›, g›da deste¤i ve bitkisel ilaç olarak yayg›n biçimde kullan›lagelmekte- gibi veya de¤iflik
dir. Bitkiler ve bitkisel ilaçlar hakk›nda pek çok kifli do¤al olan güvenlidir gibi yan- preparatlar› halinde etkili
l›fl bir düflünceye sahiptir. Bu düflünce tüm dünyada bu ürünlerin kullan›m›n›n h›z- k›s›m olarak tafl›yan bitmifl,
etiketlenmifl t›bbi
la artmas›na neden olmufltur. Günümüzde kronik hastal›klar›n bafll›ca hastal›k ve ürünleridir. Bu ürünlerde,
ölüm nedeni olmas› nedeniyle geleneksel tedavi sistemlerine özellikle de bitkisel tedavi edici etkinli¤i oldu¤u
kabul edilen aktif
ilaçlarla tedaviye ilgi giderek artm›fl ve bitkisel ilaçlar›n dünya ilaç pazar›ndaki ye- maddelerin teflhisi ve miktar
ri oldukça genifllemifltir. Avrupa Birli¤i Bilimsel Araflt›rma ve Gelifltirme Servisi tayinleri uygun analitik
metodlar kullan›larak
(CORDIS), 2008 y›l› itibariyle tüm dünyada bitkisel ilaçlara yaklafl›k 50 milyar av- yap›lmal›d›r. Bitkisel
ro harcand›¤›n› aç›klam›flt›r. Bununla beraber, ‘’bitkiler veya bitkisel ilaçlar do¤al- ilaçlarda da konvensiyonel
ilaçlarda aranan kalite,
d›r, o nedenle güvenlidir’’ görüflünün do¤ru olmad›¤› bilimsel çal›flmalarla da ka- güvenilirlik flartlar›n›n
n›tlanm›flt›r. bulunmas› istenir.
Kiflilerin doktor veya eczac› kontrolü d›fl›nda
kendi kendilerine veya uzman olmayan kiflilerin
tavsiyesiyle kulland›klar› bitkisel ilaçlar ve ürünler
yaflamlar›n› tehlikeye sokabilecek ciddi yan etki-
lere yol açabilmektedirler. Ayr›ca bitkisel ürünle-
rin modern t›pda kullan›lan di¤er ilaçlarla etkile-
flebilme olas›l›¤› da unutulmamal›d›r. Bu ba¤lam-
da, bitkilerin ve bitkilerden elde edilen ürünlerin
birçok etkin madde içerdi¤i göz önüne al›n›rsa,
bunlar›n pek çok farmakolojik aktiviteden sorumlu olmalar› daha kolay anlafl›l›r.
Bir bitkisel ürün bir hastal›¤› tedavi ederken, baflka bir istenmeyen durumun mey-
dana gelmesine neden olabilir. Bu nedenle, bitkisel ürünlerin tedavi yetenekleri ve
yan etkileri her zaman birlikte de¤erlendirilmelidir. Uzmanlar ‘’a¤›za al›nan her
fley, baflka bir fley ile etkileflim potansiyeline sahiptir’’ diye uyar›r. A¤›zdan al›nan
g›da ve bitkisel ürünler, ilaçlar gibi ayn› flekilde sindirim sistemine tafl›n›r. Bu ne-
denle, bir ilaç, g›da veya baflka bir bitkisel ürün ile birlikte al›nd›¤›nda, birbiriyle
etkileflebilir ve metabolize olabilirler. Baz› ilaçlar vücudun besinleri absorblama
yetene¤ine engel olurken, ayn› flekilde baz› bitki ve g›dalar ise bir ilac›n etkisini
artt›rabilir veya azaltabilirler.
Bitkisel ilaçlar›n hamileler ve süt veren anneler de kulan›lmas› sak›ncal› oldu-
¤u gibi bu ürünler 12 yafl alt›ndaki çocuklarda da kullan›lmamal›d›r. Çünkü çocuk-
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE SIRA yap›lar›
lar›n fizyolojik S‹ZDE yetiflkinlerden farkl›d›r ve metabolik enzim sistemleri tam
olarak geliflmemifltir, vücut a¤›rl›klar›na göre doz ayarlamas› yap›lamad›¤› için tok-
sik dozlara daha kolay ulafl›labilir. Ayr›ca, çok çeflitli ilaç kullanan yafll› hastalarda
da ilaç etkileflimleri daha önemli ve risklidir. Yüksek tansiyon, tiroid, genifllemifl
prostat bezi, depresyon veya di¤er psikiatrik problemler, fleker, kalp, Parkinson
K ‹ T A P epilepsi, glokom
K ‹ T AveP felç gibi herhangi bir patolojik rahats›zl›¤› olanlar bir bitkisel
ürün kullanmadan önce mutlaka kendilerini tedavi eden doktora dan›flmal›d›r. Ay-
r›ca karfl›lafl›lan ola¤and›fl› belirtiler göz ard› edilmemeli, mutlaka doktorla payla-
TELEV‹ZYON fl›lmal›d›r. TÖzellikle
E L E V ‹ Z Y O Ncerrahi müdahele geçirecek olan hastalar, bitkisel ilaç kullan›-
m› aç›s›ndan mutlaka sorgulanmal› ve bitkisel ilaç kullan›m›na operasyon tarihin-
den yaklafl›k 2-3 hafta önce son verilmelidir.
‹NTERNET ‹ N T E R N Ebilgi
Bu konuda ayr›nt›l› T için http://www.holisticonline.com/HerbalMed/hol_herb_med_re-
ac.htm adresine bakabilirsiniz.
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER NEDEN ZARARLIDIR?

Baz› besinlerin do¤al yollardan hastal›klar›n önlenmesi ve tedavisindeki etkinli¤i-
nin bilimsel olarak ortaya konulmas›, sa¤l›¤›m›z›n korunmas›nda beslenme deste-
¤inin önemini artt›rm›flt›r. Bu nedenle, fonksiyonel g›dalar, nutrasötikler ve do¤al
sa¤l›k ürünleri daha fazla tüketilir hale gelmifltir.
Besleyici özellikleri d›fl›nda vücudumuza fizyolojik yararlar sa¤layan veya kro-
nik hastal›k riskini azaltabilen besinlere fonksiyonel g›da; tek veya kar›fl›m halde
bulunan bir veya birden çok bitki kimyasal›n›n bir g›da ürününün bileflimine gire-
rek, destek veya sinerjik etkiyle kanser patojenezinde ve di¤er kronik hastal›klar›n
gelifliminde koruyucu, önleyici ve muhtemelen tedavi edici etki gösteren ilaç fle-
killerine ise nutrasötik ad› verilmektedir. Nutrasötik hem al›fl›lagelmifl hem de
farkl› (tablet, kapsül, vs.) g›da ve g›da bileflenlerini tarif ederken, fonksiyonel g›da
geleneksel g›da formlar›n› ifade eder.
SIRA S‹ZDE Fonksiyonel SIRA

g›da S‹ZDE
ve nutrasötik terimleri aras›nda ne fark vard›r.?
1
Gerek fonksiyonel g›da, gerek nutrasötik, gerekse fitofarmasötik olsun tüm bit-
kisel ilaçlar›n farmakolojik etkinli¤i tafl›d›klar› aktif maddelerden ileri gelmektedir.
Bitkilerin farmakolojik aktivitesinden, içerdi¤i tek bir etkin madde veya bir etkin
S O R U madde grubu S Osorumludur.
R U Bu aktif bileflenler sayesinde bitkiler ve bitkisel ham-
maddeler tedavi edici (terapötik), hastal›klardan koruyucu (profilaktik) veya tok-
sik etki göstermektedirler. Bitkisel ürünlerin kullan›m›ndan kaynaklanan çok teh-
D‹KKAT D‹KKAT
likeli ve öldürücü yan etkiler rapor edilmifltir. Bu yan etkiler; bitkinin do¤rudan
toksik etkileri, alerjik reaksiyonlar, kontaminasyona ba¤l› etkiler, ilaç ve di¤er bit-
N N
SIRA S‹ZDE kilerle olanSIRA S‹ZDE
etkileflimler olmak üzere birkaç farkl› mekanizmaya ba¤l› olarak orta-
ya ç›kabilir. Ayr›ca, bitkiler ve bitkisel ürünler yan etkilerinin d›fl›nda, birbirleriy-
le ve ilaçlarla etkileflebilirler. Bitki-ilaç etkileflimine ait bulgular klinik raporlara da-
yanarak ortaya at›lm›flt›r. Örne¤in alkol, baflta antidepresanlar ile beyin ve sinir sis-
temini etkileyen ilaçlar olmak üzere hemen hemen her ilaç ile etkileflmektedir. Re-
çeteli ilaç kullan›rken alkollü içecek tüketilmemesi en do¤ru davran›flt›r. Alkollü
içecekler, tedavi sürecinde benzodiazepinler, antihistaminikler, antidepresanlar,
antipsikotikler, kas gevfleticiler, narkotikler ve sakinleflticiler gibi depresyon ilaçla-
r›n›n etkilerini artt›rma e¤ilimi gösterirler. Baz› antioksidanlar ve β-karoten, kara-
TELEV‹ZYON T E L E Valkolün
ci¤er üzerinde ‹ Z Y O N etkisini art›r›r. Di¤er yayg›n olarak kullan›lan OTC ilaçlar›
ile de etkileflim problemleri yaflanabilir.
4. Ünite - Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat Edilecek Hususlar 81
Bunun yan›nda, beslenme s›ras›nda al›nan baz› bileflenlerinde yan etki riskini
artt›rd›¤› anlafl›lm›flt›r. Ast›m tedavisinde kullan›lan ve ksantin yap›s›ndaki teofilin,
çay, kahve, çikolata ve di¤er kafein kaynaklar›nda bulunur. Kafeinli içecekler ve
ast›m ilaçlar› birlikte al›nd›¤›nda afl›r› duyarl›l›¤a neden olabilir.
Baz› vitamin ve mineraller de Resim 4.1
tedavide etkilidir. Kan p›ht›lafl-
Vitamin ve mine-
mas›n› artt›ran ve K vitamini içe- ral depolar›.
ren brokoli, ›spanak ve di¤er ye-
flil yaprakl› sebzelerin fazla tü-
ketilmesi, heparin, warfarin ve
di¤er p›ht›laflmay› önleyici ilaç-
lar›n etkisini azaltabilir.
Diyet lifleride ilaç emilimini
etkiler. Pektin ve di¤er çözüne-
bilen lifler populer bir a¤r› kesi-
ci olan asetaminofen emilimini
azalt›r. Kepek ve di¤er çözün-
meyen lifler de önemli bir kalp
ilac› olan digoksin üzerine ben-
zer etki gösterir.
‹laç etkileflim riski sadece bitkisel materyallerle s›n›rl› de¤ildir. Baz› yiyecek ve
içeceklerde ilaçlarla sa¤l›¤› tehdit edecek etkileflimlere neden olmaktad›r.
Antidepresanlar veya OTC preparatlar› ile birlikte kullan›lan sar› kantaron has-
sas baz› kiflilerde afl›r› uyar›lma, bafl dönmesi, çarp›nt› ve konfuzyona neden ol-
maktad›r. Ayr›ca kan bas›nc›nda afl›r› art›fl görülmektedir.
Greyfurt suyu, tedavi s›ras›nda karaci¤eri etkileyerek vücut metabolizmas›nda
ilaçlar›n de¤iflikli¤e u¤ramas›na neden oldu¤u için kalsiyum kanal blokörleri, ös-
trojen içeren oral do¤um kontrol ilaçlar›, baz› psikiatrik ilaçlar ve allerjik tedaviler-
de kullan›lan pek çok ilaçla (terfenadine, astemizole gibi) etkileflebilmektedir.
Portakal suyu ise alüminyum içeren antiasitlerle birlikte tüketilmemelidir. Alü-
minyumun absorbsiyonunu art›r›r. Antibiotik kullananlar portakal suyu ve süt tüket-
memelidir. Portakal suyunun asitli¤i ve süt, antibioti¤in etkinli¤ini azaltmaktad›r.
Yüksek K vitamini içeren yeflil yaprakl› sebzeler, kumadin kullan›rken fazla
miktarda tüketilmemelidir. Bu sebzeler kan›n p›ht›laflmas›na neden olarak ilac›n
etkilerini azaltabilir.
Domates alerjisinin yayg›n nedeni bilefliminde çok az miktarda bulunan sola-
nin alkaloidi, hassas kiflilerde bafl a¤r›lar›n›n da tetikçisidir.
Elma, kay›s› ve ayva gibi baz› meyvelerin tohumlar›nda bulunan amigdalin, mi-
dede hidrojen siyanüre dönüflür. Bu nedenle, tohumlar›n fazla miktarda tüketilme-
si siyanür zehirlenmesine neden olabilir. Ayr›ca, erik, fleftali, kay›s› çekirdekleri ç›-
kar›larak oluflan oyuklar amigdalin tafl›r. Fazla tüketildi¤inde amigdalin, zehirli
hidrojen siyanüre dönüflebilir ve hassas kiflilerde alerjik reaksiyon oluflturabilir.
Ayr›ca, safra tafl› olanlar zerdeçal tüketmekden kaç›nmal›d›r.
ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN DO⁄AL ETK‹N

B‹LEfiENLER
Bu k›s›mda, bitkilerde görülen yan etki ve geçimsizliklerden sorumlu baz› do¤al aktif
bileflenler tan›mlanm›fl, bu aktif bileflenlerin yap›lar›, farmakolojik etkileri, yan etki-
leri, çeflitli bitki veya ilaçlarla geçimsizlikleri ve elde edildikleri bitkiler aç›klanm›flt›r.
Aristoloik Asit
Aristolochiaceae familyas› bitkilerinde bulunan aristoloik asit, nitrofenantren kar-
boksilik asit türevi olup iki ana formda görülür (aristoloik asit I ve aristoloik asit
II). Aristoloik asit iki formda da karsinojenik, nefrotoksik, mutajenik, genotoksik
potensiyele sahiptir. Söz konusu yan etkiler, aristoloik asit tafl›yan bitkileri uzun
süre tüketenlerde görülmektedir. Aristoloik asit içeren bafll›ca bitkiler; Aristolochia
clematitis, A. contorta, A. debilis, A. serpentina, A. canadense.
Atropin
Solanaceae familyas› bitkilerinde bulunan atropin ve rasemik formu hiyosiyamin,
oldukça toksik potansiyele sahip alkaloitlerdir. Tedavi edici dozlarda bile oldukça
önemli toksik potensiyele sahip bu alkaloitlerin doz afl›m› ölümcül reaksiyonlara
neden olabilmektedir. Atropin, otonom sinir sisteminin parasempatik yola¤›n›n et-
kisini bloke eder, doz afl›m›nda kab›zl›k, idrara ç›kamama, mukoz membranlarda
ve a¤›zda kuruluk, sinirlilik, huzursuzluk, halüsinasyonlar ve haf›za kayb› gibi be-
lirtiler görülebilir.
Atropin içeren bafll›ca bitkiler; Atropa belladonna, Mandragora officinarum.
β - Asaron
β-asaron, Aracaceae ve Aristolochiaceae familyalar›na dahil Acorus ve Asarum
cinslerine ait birkaç bitkinin uçucu ya¤›nda bulunan potansiyel hepatokarsinojenik
bir bilefliktir. Allilbenzen yap›s›ndaki bileflik, küçük dozlarda bile karaci¤er hasar›-
na neden olur. Bu nedenle β-asaron içeren bitkiler uzun süre kullan›lmamal›d›r.
β-asaron içeren bafll›ca bitkiler; Acarus calamus, A. gramineus, Asarum cana-
dense, A. europaeum.
SIRA S‹ZDE β-asaron içeren

SIRA bitkiler
S‹ZDE niçin uzun süre kullan›lmamal›d›r?
2
Berberin
Berberin, Berberidaceae, Papaveraceae, Ranunculaceae, Rutaceae gibi familyalar-
da bulunan kuaterner alkaloiddir. Sar› renkli, ac› lezzetli berberin, antiinflamatuvar
S O R U S O R etkilidir.
ve antimikrobial U Berberin ve tuzlar› uterus kas›lmas›n› artt›rd›¤› için hami-
lelerin kullanmamas› gerekir. Saf berberin afl›r› dozda al›n›rsa kalp hasar›, nefes
D‹KKAT darl›¤›, kan bas›nc›nda
D‹KKAT düflüfle neden olur. Berberin içeren bafll›ca bitkiler; Berbe-
ris vulgaris, Chelidonium majus, Coptis chinensis, Hydrastis canadensis, Mahoni-
a nervosa, Phellodendron chinense.
N N
Resim 4.2 Resim 4.3
Berberis vulgaris L. Convallaria

majalis L.
Kaynak: www.panoramio.com/photo
Kaynak:
www.lahu-
ti.com/conval-
laria-majalis
Kalp Glikozitleri
Kalp glikozitleri, özellikle kalp kas›n›n fonksiyonu ve ritmini etkileyen steroid ya-
p›s›nda glikozitlerdir. Özellikle Asclepiadaceae ve Apocynaceae familyalar›nda,
nadiren de Brassicaceae, Fabaceae, Liliaceae, Ranunculaceae, Scrophulariaceae ve
Tiliaceae familyalar›na ait baz› cinslerde bulunmaktad›r. Digitalis türleri, ilaç en-
düstrisinin kalp glikozitleri üretimi için en önemli kaynakt›r. Bunun yan›nda, Strop-
hantus ve Convallaria türleride önemli oranda kalp glikoziti tafl›maktad›r. Kalp
glikoziti tafl›yan bitkiler kalp ilaçlar› ile etkileflerek orta fliddetli zehirlenmelere ne-
den olmakta, bu etkileflim sonucu bitkinlik, ifltahs›zl›k, bradikardi, mide bulant›s›,
kusma, bafla¤r›s›, huzursuzluk, sara nöbeti, hiperkalemi gibi belirtiler görülmekte-
dir. Kalp glikozitlerinin en önemli yan etkileri aritmi, kalp foksiyon bozukluklar›
ve damar t›kan›kl›klar›, direkt olarak kalp üzerinde meydana gelmektedir.
Kalp glikozitleri içeren bafll›ca bitkiler; Digitalis purpurea, Hydrastis canaden-
sis, Convallaria majalis, Apocynum cannabinum, Asclepias tuberosa, Urginea ma-
ritima.
‹yot
‹yot, tiroid bezinin normal aktivitesi için gerekli temel eser elementtir. ‹nsan vücu-
dunda toplam iyot miktar› 20-50 mg aras›nda de¤iflmekte ve bunun %60-80’i tiro-
id bezinde bulunmaktad›r. Guatr ve hipotiroid gibi iyot eksikli¤i hastal›klar›n›n te-
davisinde terapötik olarak ve beslenmesinde iyot eksikli¤i olan toplumlarda ende-
mik guatr hastal›¤›n›n tedavisinde koruyucu olarak iyot kullan›l›r. ‹yodun bol ve
do¤al olarak görülen tek kayna¤› deniz yosunu ve deniz bitkileridir.
‹yot eksikli¤i veya fazlas› tiroid bezinin sa¤l›ks›z çal›flmas›na neden olur. Uzun
süre afl›r› iyot tüketimi veya tiroid bezi taraf›ndan kullan›lan iyodun eksikli¤inde
guatr hastal›¤› görülür. Ayr›ca, uzun zaman afl›r› iyot kullananlarda a¤›z ve bo¤az
iltihaplar›, artan tükrük salg›s›, ishal, mide-barsak sorunlar›, deri döküntüleri, göz-
lerde tahrifl gibi belirtiler görülmektedir. Hamilelikte, afl›r› tüketim nedeniyle fe-
tusda düflük, ölü do¤um, ayr›ca yeni do¤an ve çocuklarda zeka gerili¤i, sa¤›rl›k,
flafl›l›k ve guatr hastal›¤› görülebildi¤i için kaç›n›lmal›d›r.
‹yot içeren bafll›ca bitkiler; Fucus vesiculosus, Nereocystis luetkeana, Rhodyme-
nia palmetta.
SIRA S‹ZDE ‹yot eksikli¤iSIRA

veyaS‹ZDE
fazlal›l›¤› organizma için neden önemlidir, aç›klay›n›z.
3
Lektinler
Lektinler özellikle Fabaceae ve Euphorbiaceae familyas› bitkilerinin tohumlar›nda
yayg›n olarak görülen glikoproteinlerdir. Fitohemaglutininler olarak bilinen lektin-
S O R U S Oeritrositleri
lerin bir s›n›f›, R U birbirine ba¤lama kapasitesine sahiptir. Pek çok lektin ba-
¤›fl›kl›k ve sinir sistemini uyar›c›, antikanser ve bazende toksik özelliklere sahiptir.
D‹KKAT D‹KKAT
Resim 4.4 Resim 4.5
Viscum album L. Ricinus communis L.
N N
Kaynak: www.dinophoto.sk/medicinal Kaynak: http//dtirp.dtra.mil
Baz› toksik lektinler Viscum album yapraklar› ve Ricinus communis tohumla-

r›nda yo¤unlam›flt›r. Özellikle R. communis tohumlar›nda bulunan risin, hint ya¤›
eldesi s›ras›nda ya¤a da geçmektedir. Eritrositlere karfl› Viscum album’un içerdi¤i
lektinler (phoratoksin) oldukça toksik, barbunya ve yerf›st›¤› lektinleri orta dere-
cede, taze fasulye ve mercimek lektinleri zay›f derecede toksiktir. Soya lektinleri
ise proteaz inhibitörüdür. Piflirme s›ras›nda lektinlerin toksisitesi azal›r. Risin gibi
oldukça toksik lektinlerin tüketilmesi 2-3 saat içerisinde kusma, kanl› ishal, s›v›
kayb›, kalp fonksiyonlar›nda de¤ifliklik, karaci¤er nekrozu, flok ve bilinç kayb›
fleklinde zehirlenme belirtilerinin görülmesine neden olur. 2-4 adet R. communis
tohumu tüketilmesi mide bulant›s›, kas spazmlar› ve barsaklar›n boflalmas›na ne-
den olurken, 8 adet tohum kal›c› organ hasar› ve ölüme neden olabilmektedir.
Lektin içeren bafll›ca bitkiler; Ricinus communis, Viscum album, Phytolacca
americana.
fiekil 4.1
Alyuvarlar, akyu-
varlar, trombositler.
Kaynak: www.pc-
md.com/alyuvar
Beyaz kan
hücreleri
(akyuvarlar)
K›rm›z› kan Arter

hücreleri
(eritrositler)
Trombositler
Oksalatlar
Basit dikarboksilik asit yap›s›nda (HOOC-COOH) oksalik asit tuzlar›d›r. Çözünme-
yen kalsiyum ve çözünmüfl potasyum tuzlar› halinde görülürler. Güçlü ve kal›c›
tadl›, önemli oranda uçucu ve renksiz kristallerdir. Serbest asitler halinde bulunur-
lar. Oxalidaceae, Arecaceae ve Polygonaceae familyas› bitkilerinde yayg›n olarak
görülür. Kanda kalsiyumla birleflen oksalik asit çözünmeyen Ca-oksalat kristalleri-
ni oluflturur, özellikle böbreklerde biriken bu kristaller mekanik hasara yol açabi-
lirler. Oksalik asit içeren çilek, franbuaz, ›spanak ve ravent kökü hassas kiflilerde
böbrek ve safra tafllar›n› artt›rabilir, vücudun demir ve kalsiyum emilim yetene¤ini
azaltabilirler.
Oksalat içeren bafll›ca bitkiler; Capsella bursa-pastoris, Quillaja saponaria, Rhe-
um officinale, R. palmatum, Rumex acetosa, R. crispus, Viburnum prunifolium.
Pirolizidin Alkaloitleri
Baz› Asteraceae, Boraginaceae, Fabaceae familyas› bitkilerinde bulunan pirolizidin
alkaloitleri, nesik asit ve amino alkollerden oluflan esterlerdir. Senecio alkaloitleri
gibi ölümcül karaci¤er hasar›na neden olarak toplu zehirlenmelere yol açabilirler.
Baz›lar› ise mutagenik ve karsinojenik etki gösterirler. Bunun yan›nda bütün piro-
lizidin alkaloitleri (Echinacea ssp. gibi) zehirli de¤ildir. Bu alkaloitleri içeren bitki-
ler geleneksel tedavide akci¤er problemleri (Borago officinalis) ve üst solunum
yolu hastal›klar›nda (Tussilago farfara), ayr›ca düretik ve emanogog (Senecio au-
reus) olarak kullan›lmaktad›r.
Pirolizidin alkaloitleri içeren bafll›ca bitkiler; Alkana tinctoria, Borago officina-
lis, Tussilago farfara, Senecio aureus, Eupatorium purpureum, Symphytum aspe-
rum, S. officinale.
Resim 4.6 Resim 4.7
Senecio aureus L. Borago officinalis L.

Kaynak: www.ubcbotanicalgarden.org
Kaynak:
www.clay-
tonvnps.org
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE içeren droglar›n tedavide kullan›lmamalar›n›n nedeni nedir?
Pirolizidin alkaloitleri
4
Safrol D Ü fi Ü N E L ‹ M
Safrol, küçük hindistan cevizi (Myristicae fragrans), tarç›n (Cinnamomum verum)
ve kafur (C. camphora) uçucu ya¤lar›n›n minör, Sassafras albidum kök kabu¤u
S O R U uçucu ya¤›n›n S Oana R U bileflenidir. Safrol hepatotoksik, karsinojenik ve mutajenik akti-
viteye sahip allilbenzen yap›s›nda bir bileflikdir. Hindistan cevizi, tarç›n, kafur da-
D‹KKAT hil baz› safrol
D ‹ içeren
K K A T bitkilerin fetusda DNA hasar› meydana getirebilece¤i için ha-
milelik süresince tüketilmesi sak›ncal›d›r.
Safrol içeren bafll›ca bitkiler; Cinnamomum verum, C. camphora, Myristicae
N N
fragrans, Ocimum basilicum, Sassafras albidum.
Resim 4.8 Resim 4.9

Cinnamomum verum J. Presl. Cinnamomum
camphora (L.)
K ‹ Kaynak:
T A P www.toptropicals.com K ‹ T A P Sieb..
Kaynak:
www.pardeet-
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ree.com
Salisilatlar
Do¤ada salisilik asit esterleri veya tuzlar› yap›s›nda bulunan salisilatlar, sentetik
yada do¤al salisinden türevlendirilen hidroksibenzoik asit türevleridir. Salix, Po-
pulus, Betula gibi pek çok bitkinin kabuk, yaprak ve çiçeklerinde bulunmaktad›r.
Günümüzde hafif fliddetli a¤r›larda analjezik olarak kullan›lmaktad›r. Aspirine du-
yarl› kiflilerin salisilat içeren bitkileri dikkatli kullanmamas› gerekir. Do¤al bir sa-
lisilat içeren franbuaz hassas kiflilerde aspirine alerjik reaksiyon oluflturabilir. In-
vitro çal›flmalar salisinin fizyolojik etkilerinin asetil salisilik asitten yeterince fark-
l› oldu¤unu kan›tlam›flt›r. Potensiyal kan inceltici ilaçlarla aspirinin geçimsizli¤i
salisilat içeren bitkilerde görülmez. Ayr›ca, aspirinin alerjik reaksiyonlar› ve Reye’s
sendromu gibi yan etkileri de salisilat içeren bitkiler için geçerli de¤ildir. Salisilat
içeren bitkiler bafll›ca atefl düflürücü, orta fliddetli a¤r›lar› ve iltihap giderici olarak
kullan›lmaktad›r.
Salisilatlar› içeren bafll›ca bitkiler; Betula pendula, B. pubescens, Filipendula ul-
maria, Populus balsamifera, P. x jackii, Salix alba.
Resim 4.10
Salix alba L.
Kaynak:
www.bomengids.nl
Aspirine duyarl› kifllerin salisilat içeren bitkileri dikkatli kullanmalar›

SIRAgerekir,
S‹ZDE neden? SIRA S‹ZDE
5
Siyanogenetik Glikozitler
Siyanogenetik glikozitler bir siyano grubu ile fleker içeren α-hidroksinitrilin β-gli-
koz türevleridir. Bu glikozitler hidroliz edildiklerinde hidrosiyanik asit (HCN) ile
birlikte bir aldehit veya keton (benzaldehit veya aseton) ve do¤al S O olarak
R U bir fleker S O R U
verirler. Daha çok Rosaceae, Linaceae, Asteraceae, Fabaceae, Euphorbiaecae fa-
milyas› bitkilerinde bulunurlar. En iyi bilinen siyanogenejik glikozit
D ‹ K K Aamigdalin
T ki- D‹KKAT
raz, elma, fleftali, armut, kay›s› gibi Rosaceae familyas› bitkilerinin meyve tohum-
lar›nda bulunmaktad›r. Bu tip glikozitlerin hidrolizi sonucu ortaya ç›kan HCN, in-
N N
sanlar ve hayvanlar için zehirlidir. HCN, pestisit olarak çeflitli parazitler ve fare gi-
bi zararl› hayvanlar› öldürmek için kullan›l›rlar.
Siyanogenetik glikozitler içeren bafll›ca bitkiler; Linum usitatissimum,
AMAÇLARIMIZ Prunus AMAÇLARIMIZ
amygdalus var. amara, P. laurocerasus, Sambucus nigra, Artemisia dracunculus,
Foeniculum vulgare, Ocimum basilicum.
Resim 4.11 Resim 4.12
Prunus amygdalus (L.) Batsch. Linum usitatissimum L.
Kaynak: www.arbolesornamentales.com Kaynak: www.hippiedippiebebe.com
Tanenler
Tanenler kompleks fenolik bilefliklerin en genifl grubunu olufltururlar. En önemli
biyolojik aktiviteleri tripsin ile α-amilaz isimli enzimlerin sindirimdeki aktivitesini,
substratlarla kompleks teflkil ederek önlerler veya onlara ba¤lanarak protein ve ni-
flasta sindiriminin aksamas›na yol açarlar. Ayr›ca B vitamini ile kompleks olufltura-
rak emilimini önlerler. En fazla tanen içeren bitki maz› mefledir (~%80), bunun ya-
n›nda tanenler pek çok bitki ve g›dan›nda bilefliminde bulunurlar. Tanenler da-
marlar› ve mukozay› büzücü (astrenjan) etkilerinden ötürü bademcik, farenjit, ba-
sur ve baz› deri hastal›klar› ilaçlar›n›n bileflimine girerler. Ayr›ca bo¤az ve badem-
cik iltihablar›nda gargara veya a¤›z suyu, anal ak›nt›larda vajinal dufl, ishalde ise
çay olarak kullan›l›rlar. Yüksek oranda tanen içeren bitkilerin sürekli tüketimi ise
mide-barsak hastal›klar›, böbrek hasar› ve karaci¤erde nekroz gibi yan etkilere ne-
den olmaktad›r. Çay taneninin yan etkisi çaya süt eklenerek azalt›labilir, çünkü
sütdeki proteinler tanenleri ba¤layarak yan etkileri ortadan kald›rabilir.
Tanen içeren bafll›ca bitkiler; Camelia sinensis, Castanea sativa, Eucalyptus
glabulus, Hamamelis virginiana, Hypericum perforatum, Ilex paraguayensis, Kra-
meria argentea, K. triandra, Paullinia cupana, Punica granatum, Quercus alba,
Q. robur, Quillaja saponaria, Rheum officinale, R. palmatum, Rhus coriaria, R.
glabra, Rumex acetosa, R. crispus, Salix alba.
Tuyon
Bisiklik monoterpen yap›s›nda bir bileflik olan tuyon, çeflitli uçucu ya¤lar›n terki-
binde bulunan, konvulzan ve halüsinojenik etki gösteren nörotoksik bir maddedir.
Pek çok ülke tuyon içeren uçucu ya¤ tafl›yan bitkilerden oral kullan›m için haz›r-
lanan ürünleri s›n›rlam›flt›r. Tuyonun yan etkisi, bitkilerin alkollü ekstreleri ve uçu-
cu ya¤lar›nda ortaya ç›kmakta, suda çözünmedi¤i için sulu ekstrelerde (çay gibi)
pek fazla görülmemektedir. Tuyonca zengin ürünlerin afl›r› dozda veya uzun süre
kullan›m› huzursuzluk, kusma, bafl dönmesi, titreme, böbrek hasar› ve konvulzon-
lara neden olmaktad›r.
Tuyon içeren bafll›ca bitkiler; Artemisia absinthium, Salvia officinalis, Tanace-
tum vulgare, Thuja occidentalis, Platycladus orientalis.
ÖNEML‹ YAN ETK‹LER‹ OLAN B‹TK‹SEL DROGLAR

Bitkisel ürünlerin elde edildi¤i droglar›n tedavide kullan›mlar› kadar yan etkileri ve
di¤er bitki ve/veya bitkisel ürün ve ilaçlarla etkileflimlerinin bilinmesi insan sa¤l›¤›
aç›s›ndan çok önemlidir. Özellikle karsinojenik, hepatotoksik, mutajenik veya te-
ratojenik oldu¤u bilinen bileflikleri içeren droglar tedavide kullan›lmamal›d›r.
Bu k›s›mda, Avrupa Farmakopesi ve Alman Komisyon E monograflar› incelene-
rek g›da veya reçeteli/reçetesiz ilaç (OTC) olarak ya da halk aras›nda tedavi amaç-
l› s›kl›kla kullan›lan bitkisel droglar›n, elde edildikleri bitkiler, ait olduklar› famil-
yalar, aktif maddeleri, potansiyel yan etkileri ve bilinen geçimsizlikleri sunulmufl-
tur. Droglar›n s›n›fland›r›lmas›nda bilinen yan etkileri göz önüne al›nm›flt›r.
fiekil 4.2
Bitkisel ürünlerde
s›k görülen yan
etkiler.
Karsinojenik Solunum Sistemi

Reaksiyonlar Rahats›zl›klar›
Kalp Damar Sistemi Sinir Sistemi

Rahats›zl›klar› Rahats›zl›klar›
Gastrointestinal Üriner Sistem

Sistem Rahats›zl›klar›
Rahats›zl›klar›
Genel Alerjik
Reaksiyonlar
Karsinojenik Reaksiyonlar
Alkannae radix ( Havaciva kökü)

Alkanna tinctoria (L.) Tausch BORAGINACEAE
Aktif bileflikler: Naftokinon türevleri (alkannin), pirolizidin alkaloitleri ve tanen
tafl›maktad›r
Kullan›m›: Antimikrobiyal ve yara iyilefltirici olarak kullan›l›r.
Yan etkileri: Pirolizidin alkaloitleri içermesi nedeniyle hepatotoksik ve karsino-
jenik etki gösterebilece¤inden sadece haricen kullan›lmal›d›r.
Kontrendikasyonlar›: Hamileler, emzirenler ve 12 yafl alt› çocuklar kullanma-
mal›d›r.
Senecio herba
Senecio aureus L. ASTERACEAE
(ve di¤er Senecio türleri; S. nemorensis, S. bicolor, S. vulgaris, S. jacobaea)
Aktif bileflikler: Pirolizidin alkaloitleri (senesionin, fuksisensionin, neorensin gi-
bi), seskiterpenler, flavonoidler, hidroksikumarinler içermektedir.
Kullan›m›: Kanamay› durdurucu ve hipoglisemik etkileri bilinmektedir.

Yan etkileri: Pirolizidin alkaloitleri içermesi nedeniyle hepatotoksik ve karsino-
jenik etki gösterir.
Kontrendikasyonlar›: Hamilelik ve emzirme döneminde kullan›lmamal›d›r.
Eupatorii herba
Eupatorium cannabinum L. ASTERACEAE
Aktif bileflikler: Seskiterpen laktonlar (germakrenler), pirolizidin alkaloitleri,
kafeik asit esterleri (klorojenik asit), immunostimulan polisakkaritler, tanen ve
uçucu ya¤ tafl›maktad›r.
Kullan›m›: ‹mmünstimulan etki gösterir.
Yan etkileri: Seskiterpen laktonlar nedeniyle sitotoksik, pirolizidin alkaloitleri
nedeniyle hepatotoksik ve karsinojenik etki gösterir.
Kontrendikasyonlar›: ‹çerdi¤i seskiterpen laktonlar nedeniyle ve Asteraceae fa-
milyas› bitkilerine hassas kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir. Hamilelik ve em-
zirme döneminde kullanl›mamal›d›r.
Rubia tinctorii radix (Boyac› kökü)

Rubia tinctorium L. RUBIACEAE
Aktif bileflikler: Lusidin, purpurin, alizarin gibi rubiadin grubu antrasen gliko-
zitleri (%2-4) tafl›maktad›r.
Kullan›m›: Böbrekler ve safra kesesinde kalsiyum okzalat kristallerinin oluflu-
munu önler.
Yan etkileri: Toksik bir madde olan lusidin nedeniyle mutajenik etki gösterir.
Rubiadinlerin karsinojenik etkileri nedeniyle tedavide kullan›lmaz.
Rhamnus purshiana, Rhamni purshianae cortex (Cascara Sagrada)

Rhamnus purshiana D.C. RHAMNACEAE
Aktif bileflenleri: Antrasen glikozitleri (%8-10) (Kaskarozit A,B,C,D,E ve F) içer-
mektedir.
Kullan›m: Laksatif etkilidir. Su ve elektrolit absorbsiyonu ve sekresyonu antra-
kinonlar taraf›ndan etkilenir. Kab›zl›kda, ayr›ca hemoroid ve rektal ameliyatlardan
sonra feçesi yumuflatmak için kullan›l›r.
Yan etkiler: Antrakinonlar›n uzun süreli kullan›mlar›nda nefrit, kolon veya bar-
sak kanseri oluflma riski bulunmaktad›r. Midede haz›ms›zl›k ve kramp görülebilir,
vücutta elektrolit (özellikle K) dengesi bozulur, albuminuri, hematuri oluflabilir.
Kontrendikasyonlar›: Kronik kullan›m›nda potasyum absorbsiyonu azal›p kalp
glukozitlerinin ve antiaritmiklerin etkisini art›r›r. Beraberinde tiazid diüretikler,
kortikosteroidler bu etkiyi art›r›r. Barsak t›kanmas›, akut barsak iltihab›, kolit,
apandisit ve nedeni bilinmeyen kar›n a¤r›lar›nda kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca 12 ya-
fl›n alt›ndaki çocuklar, hamileler ve süt vere anneler taraf›ndan kullan›lmamal›d›r.
Cocae folium
Erythroxylum coca Lam. ERYTHROXYLACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca tropan alkaloitleri (baflta kokain olmak üzere, cis/tr-
sinnamil kokain, α- truksillin, β- truksillin, benzoilekgonin) içermektedir.
Kullan›m›: Santral sinir sistemi stimulan› ve lokal anestezik olarak kullan›l›r.
Yan etkiler: Drog yüksek dozda motor sinir liflerinde felce neden olabilir.
Kontrendikasyonlar›: Kokain hamilelerde fetusa ve embriyoya geçebildi¤i için
embriyotoksikdir, anne sütüne de geçebilir. Ayr›ca yapra¤›n fazla miktarda çi¤nen-

mesiyle psiflik bozukluklar ve halüsinasyonlar görülebilir.
Resim 4.13
Erythroxylum coca
Lam.
Kaynak:
dying-pharma-
cist.blogspot.com/
Erythroxylum coca bitkisinin tedavide kullan›m›n›n istenmemesininSIRA

nedeni nedir?
6
Farfarae folium
Tussilago farfara L. ASTERACEAE
Aktif bileflenleri: Asidik polisakkaritlerden oluflan müsilaj (%7), tanen, triterpen
(β-amirin), steroidler (β-sitosterol) ve eser miktarda pirolizidinS alkaloitleri
O R U (sene- S O R U
sionin, tussilajin) içermektedir.
Kullan›m›: Tafl›d›¤› müsilajdan dolay› antienflamatuvar, öksürük D ‹ K K A kesici
T ve gö- D‹KKAT
¤üs yumuflat›c› etki gösterir.
Yan etkiler: Pirolizidin alkaloitleri nedeniyle antibakteriyal, hepatotoksik ve
N N
karsinojenik etki gösterebilece¤inden sadece haricen kullan›lmal›d›r
Euphorbia herba AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

Euphorbia cyparissias L. EUPHORBIACEAE
Aktif bileflenleri: Diterpen esterler (ingenan di ve tri esterleri) ve triterpenler
içermektedir. K ‹ T A P K ‹ T A P
Yan etkiler: Diterpen esterler oldukça toksik olup, güçlü irritan, ve tümör bü-
yümesini destekleyici maddelerdir. Ayr›ca ingenan esterler enflamatuvar ve karsi-
nogenik etkili oldu¤undan tedavide kullan›lmamal›d›r. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Kalp-Damar Sistemi Rahats›zl›klar›
Crataegi flos (Al›ç çiçe¤i) ‹NTERNET ‹NTERNET
Crataegus monogyna Jacq.

Crataegus laevigata (Poir.) DC. ROSACEAE
Aktif bileflenleri: Oligomerik prosiyanidinler, flavonoidler (hiperozit, rutin, vite-

xin), aminler (kolin, asetilkolin gibi), kateflinler, fenolik karboksilik asitler (kloro-
jenik asit gibi) içermektedir.
Kullan›m›: Kalp ve beyne kan ak›m›n› artt›r›r, tansiyonu düflürür, kalp ritm bo-
zukluklar›n› giderir, kalp kas›n› güçlendirir, kan bas›nc› ve kolesterol düzeylerini
düflürür, sinir sisteminde yat›flt›r›c›, spazm giderici, ayr›ca diüretik etki gösterir.
Yan etkileri: Koagülan etki gösterir.
Kontrendikasyonlar›: Kalp hastal›klar›n›n tedavisinde en çok kullan›lan Lano-
xin (Digoxin) ile birlikte verilmemelidir. Al›ç ve lanoksin kar›fl›m› kalp at›m say›s›-
n› düflürerek, kalp yetmezli¤ine neden olabilir. Ayr›ca Warfarin gibi antikoagülan
ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebeb olabilir.
Ephedra herba (Deniz Üzümü)

Ephedra sinica Stapf. EPHEDRACEAE
Aktif bileflenleri: Alkaloidler (efedrin, pseudoefedrin, nor-efedrin, nor-pseudoe-
fedrin, metilefedrin), flavonoidler, glikanlar (efedran), sitrik, malik, okzalik asitler,
kondanse tanenler ve uçucu ya¤ (a-terpineol, limonen, linalool) içermektedir.
Kullan›m›: Yetiflkinlerde ve 6 yafl üzeri çocuklarda solunum sistemi hastal›kla-
r›nda, orta fliddetli bronkospazmlarda, ayr›ca ast›m, grip, so¤ukalg›nl›¤›, öksürük,
üflütme, bafla¤r›s›, burun t›kan›kl›¤›, eklem ve kas a¤r›lar›nda kullan›l›r.
Yan etkiler: Anksiyete, uykusuzluk, huzursuzluk, kan bas›nc›nda yükselme,
glokom oluflur, ayr›ca mide bulant›s›, idrar yapmada problemler ve taflikardi görü-
lür, ayr›ca afl›r› dozda aritmi ve ba¤›ml›l›k geliflir.
Kontrendikasyonlar›: Kalp glikozitleri veya halotan ile birlikte kalpde ritim bo-
zuklu¤u, Guanetidin ile birlikte sempatomimetik etkide artma, MAO-inhibitörleri
ile birlikte efedrinin sempatomimetik etkisinde büyük art›fl, Secale alkaloitleri ya
da oksitosin ile beraber hipertansiyon oluflabilir.
Ginseng
Panax ginseng C.A. Meyer ARALIACEAE
Aktif bileflenleri: Triterpenik saponinler (ginsenozitler), salisilatlar ve vanillik
asit içermektedir.
Kullan›m›: Kronik yorgunluk, konsantrasyon bozuklu¤u durumlar›nda ve neka-
het dönemlerinde koruyucu ve tedavi edici olarak kullan›l›r.
Yan etkileri: Kan bas›nc›n›n kontrol alt›nda tutulmaya çal›fl›ld›¤› durumlarda
tehlikeli olarak kan bas›nc›n› artt›rabilir. Nadiren bunama ile sonuçlanan afl›r› uya-
r›lmaya neden olabilir. Uzun süre Ginseng kullan›m› sonucu, baz› kad›nlarda adet
bozukluklar› oluflabildi¤i gibi gö¤üslerde duyarl›l›k artabilir.
Kontrendikasyonlar›: Ginseng, sar›msak ve zencefil içeren preparatlar veya ku-
madin gibi kan incelticilerle verildi¤i zaman kanamalara neden olabilir. Ayr›ca,
Ginseng ile birlikte tüketilen kafein, sindirim sistemi bozukluklar› ve afl›r› uyar›l-
mada art›fla neden olabilmektedir.
Resim 4.14
Panax ginseng C.A.
Meyer.
Kaynak:
adaptogens.eu/gin-
seng/
Ginseng kullan›m› hangi durumlarda sak›ncal›d›r? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

7
Liquiritiae radix (Meyan kökü) D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Glycirrhiza glabra L. FABACEAE
Aktif bileflenleri: Triterpenik saponin (glisirrizin, gilisirrizinik asit tuzlar›), flavo-
S O R U S O R U
nol (liguiritin, isoliguiritigenin), izoflavon (formononetin) ve aminler (asparagin,
betain) içermektedir.
Kullan›m›: Bronflit gibi üst solunum yolu rahats›zl›klar›nda Dgö¤üs ‹ K K A T yumuflat›c›, D‹KKAT
ekspektoran olarak ve ses k›s›kl›¤›na karfl› kullan›l›r, virüs kaynakl› karaci¤er ilti-
hablanmas›nda tedavi edici özelliktedir. Müshil etkiye sahiptir. Meyan bal› muko-
N N
zay› koruyucu ve yara iyilefltirici etki gösterir. Ayr›ca mide ve duedonum ülserle-
rinde kullan›l›r.
Yan etkileri: Hipertansiyon, aritmi, bafl a¤r›s›, bafl dönmesi, ödem, sodyum tu-
tulmas›, potasyum eksikli¤i görülebilir.
Kontrendikasyonlar›: Safra ak›fl› problemleri ile oluflan karaci¤er hasarlar›, si- Hipokalemi: Kanda
K ‹ T A P potasyum düzeyinin
K ‹ T A P
roz, hipertoni, hipokalemi, hipertasiyon ve baz› karaci¤er yetersizlikleri olanlar normalin alt›nda olmas›.
ile kortizon kullananlar için sak›ncal›d›r. Ayr›ca, digoksin gibi kalp ilac› kullanan-
lar, glisirrizin içeren meyan kökü kullanmamal›d›r. Digoksin ve meyan kökü bir-
likte al›nd›¤›nda kalp ritim bozukluklar›na neden olurken, meyan T E L E V ‹ kokü
Z Y O N ve diüre- TELEV‹ZYON
tikler birlikte al›nd›¤›nda kanda potasyum düzeyinde tehlikeli biçimde azalmayla
birlikte kas a¤r›s› ve sonunda felç oluflabilir. Bunun yan›nda, meyan kökü kan ba-
s›nc›n› düzenleyen ilaçlar ya da kalsiyum kanal blokörleri ile etkileflime neden ola-
bilir. 4-5 haftadan fazla kullan›lmamal›d›r.
Gastrointestinal Rahats›zl›klar
Eucalyptii folium (Ökaliptus yapra¤›)

Eucalyptus glabulus Labillardiere MYRTACEAE
Aktif bileflenleri: Tanenler, fenolik asitler (kafeik, ferulik, gallik, gentisik, proto-
kateflik asitler), flavonoidler (ökaliptrin, hiperin, hiperozit, kesretin, kersitrin ve
rutin), uçucu ya¤ (özellikle sineol), triterpenleri (urolik asit türevleri) içermektedir.
Kullan›m›: Nezle ve bronflit tedavisinde, ayr›ca çay› bronflit ve bo¤az iltihab›n-
da kullan›l›r.
Yan etkiler: Dahilen gastrointestinal ve safra kanallar›nda iltihablanma ile kara-
ci¤erde ciddi hasarlar oluflturur. Preparatlar› al›nd›kdan sonra nadiren mide bulan-
t›s›, kusma ve ishal görülebilir.
Kontrendikasyonlar›: Haricen kullan›lan ökaliptus preparatlar› yüze, özellikle
küçük çocuklar›n ve bebeklerin burnuna uygulanmamal›d›r.
Eucalypti aetheroleum
Eucalyptus glabulus Labillardiere MYRTACEAE
Aktif bileflenleri: Sineol, α- ve β-pinen, D-limonen, p-simen gibi monoterpen,
aromadendren, alloaromadendren, globulol gibi seskiterpen, karvon gibi keton,
urolik asit türevleri gibi triterpenik yap›da bileflikler içermektedir.
Kullan›m›: Nezle ve gripde inhalant ve romatizmal a¤r›larda haricen kan topla-
y›c› olarak kullan›l›r.
Yan etkiler: Dahilen gastrointestinal ve safra kanallar›nda iltihablanma, karaci-
¤erde ciddi hasar oluflur, ayr›ca mide bulant›s›, kusma ve ishal görülebilir.
Kontrendikasyonlar›: Haricen kullan›lan ökaliptus preparatlar› yüze, özellikle
küçük çocuklar›n ve bebeklerin burnuna uygulanmamal›d›r. Ökaliptus ya¤›, me-
tabolizmada detoksifikasyon prosesine dahil olarak karaci¤er enzim sistemini uya-
r›r. Bu nedenle kullan›lmakta olan di¤er ilaçlar›n etkisini azaltabilir.
Elaterii fructus (Ac›düvel, Ac›dülek, Eflekh›yar›)

Ecballium elaterium A. Richard CUCURBITACEAE
Aktif bileflenleri: Glikozit (elaterin) ve triterpen (kukurbitasin B) yap›s›nda bi-
leflikler içermektedir.
Kullan›m›: Antienflamatuar etkisi nedeniyle seyreltilmifl meyva özsuyu sinüzit
tedavisinde buruna tatbik edilerek kullan›l›r. Ayr›ca analjezik, katartik, idrar artt›-
r›c› ve müshil etkileri bilinmektedir.
Yan etkiler: Taze meyva öz suyu dahilen kullan›ld›¤›nda kar›n a¤r›s› ile baflla-
yan zehirlenmelere yol açar. Doz afl›m›nda kal›nbarsa¤› tahrifl eder ve kanl› ishale
neden olabilir. Buruna tatbik fleklinde kullan›ld›¤›nda seyreltilerek tatbik edilmeli-
dir, aksi takdirde uzun süren alerjik reaksiyonlara neden olur.
Kontrendikasyonlar›: Taze meyva öz suyu göze temas etmemelidir.
Resim 4.15
Ecballium elateri-
um A. Richard.
Kaynak:
nlbif.eti.uva.nl/bis/f
lora.php
Bromelainum (Ananas suyundan elde edilen proteolitik enzim)

Ananas comosus (L.) Merill. BROMELIACEAE
Aktif bileflenleri: Bromelain, papain benzeri basit glikoprotein kar›fl›m› olan
enzimdir. Ananas meyvas› ise mono ve disakkaritler ile organik asit ve çeflitli vi-
taminleri içermektedir.
Kullan›m›: Antiinflamatuar etkisi sayesinde romatizma ve sinüzit tedavisinde
yard›mc› olarak kullan›l›r.
Yan etkiler: Bazen mide bozukluklar› ve ishale neden olmaktad›r.
Kontrendikasyonlar›: Bromeline afl›r› duyarl›l›kda kullan›lmaz.
Echinaceae purpureae herba (Ekinezya)

Echinacea purpurea (L.) Moench. ASTERACEAE
Aktif bileflenleri: Kafeik asit türevleri (flikorik, klorojenik ve kaftarik asit), alka-
midler, suda çözünen polisakaritler, flavonoitler (kesretin ve kamferol) ve uçucu
ya¤ (borneol, bornil asetat gibi) içerir.
Kullan›m›: Akyuvarlar›n oluflumunu takviye ederek immün sistemi destekler.
Güçlü antibakteriyal ve antiviral özelli¤e sahiptir. Dahilen grip, nezle, uçuk, sinüzit,
saman nezlesi ve kronik üst solunum yolu ve baz› idrar yolu hastal›klar›n›n destek
tedavisinde kullan›l›r. Haricen antienflamatuvar özelli¤i nedeniyle egzama, ç›ban,
kesik, yan›k, yara, sivilce, sedef, ülser, kurdeflen gibi patolojik olgularda yara iyilefl-
tirici olarak kullan›l›r.
Yan etkileri: Dahilen veya haricen kullan›mda yan etki bilinmiyor. Parenteral
kullan›mda doza ba¤l› k›sa süreli atefl, mide bulant›s› ve kusma görülebilir, baz›
hassas kiflilerde ise alerjik reaksiyonlar oluflabilir. 6 haftadan daha uzun süre kulla-
n›lmamal›d›r.
Kontrendikasyonlar›: ‹mmünsuppresiflerle etkileflebilir. Dahilen kullan›mda tu-
berkuloz, lösemi ve MS gibi otoimmün hastal›klarda immün fonksiyonlar› uyard›¤›
için kullan›lmamas› yerinde olur. Asteraceae familyas› bitkilerine duyarl› kiflilerde
alerjik reaksiyonlar oluflabilir. Ayr›ca 2 yafl›ndan küçük bebeklere tavsiye edilmez.
Cimicifuga racemosae rhizoma (Black Cohosh)

Cimicifuga racemosa (L.) Nutt. RANUNCULACEAE
Aktif bileflenleri: Özellikle oleik, palmitik ve salisilik asitler ile tetrasiklik triter-
penler (sikloartanol gibi), ayr›ca simigonit, tanen ve uçucu ya¤ içermektedir.
Kullan›m›: Östrajen hormonuna benzer etki gösterir. Adet söktürücü, kramp
çözücü, sinirleri güçlendirici, teskin edici, antienflamatuar, analjezik ve antipiretik
özelliklere sahiptir.
Yan etkileri: Mide rahats›zl›klar›na neden olabilir.
Rusci aculeati rhizoma (Kuzukula¤›, Tavflan memesi)

Ruscus aculeatus L. LILIACEAE
Aktif bileflenleri: Özellikle steroidal saponinler (ruskogenin, neoruskogenin,
ruskin, ruskozit) ile ya¤ asitleri (tetrakosanoik asit), flavonoid, sterol (sitosterol,
stigmasterol) ve benzofuran içermektedir.
Kullan›m›: Bacaklarda fliddetli a¤r›, kramp, kafl›nma, k›zar›kl›k gibi kronik ve-
nöz rahats›zl›klar›n, ayr›ca hemoroidde kafl›nma, yanma gibi flikayetlerin tedavisin-
de destekleyici olarak kullan›l›r.
Yan etkileri: Nadiren mide flikayetleri ve mide bulant›s› görülebilir.
Taraxaci radix cum herba (Karahindiba¤)

Taraxacum officinale G.H. Weber ex Wigger. ASTERACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca seskiterpen lakton (ödesmanolid ve germakronolid-
ler), triterpen (tarakzol, tarakzerol), karbohidrat (inülin) ve potasyumca zengindir.
Kullan›m›: Diüretikdir. Safra ak›fl› düzensizlikleri, ifltah kayb›, dispepside kula-
n›l›r.
Yan etkileri: Tüm ac› madde içeren bitkiler gibi mide asiditesini artt›r›r.
Kontrendikasyonlar›: Diüretiklerin etkisini artt›r›r. Mide barsak ve safra kanal›
iltihablanmalar›nda ve ciddi karaci¤er hastal›klar›nda kullan›lmaz. Asteraceae fa-
milyas› bitkilerine duyarl› kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir.
Hippocastani semen (Atkestanesi tohumu)

Aesculus hippocastanum L. HIPPOCASTANACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca triterpen saponinler (essin), sapogenoller, flavonoid-
ler, kondanse tanenler içermektedir.
Kullan›m›: Varis, flebit ve basur memelerinin ve deri çatlaklar›n› tedavisinde
kullan›lmaktad›r. Ayr›ca romatizma a¤r›lar›n› giderir.
Yan etkileri: Dahilen kullan›ld›¤›nda kafl›nt›, bulant› ve mide rahats›zl›klar› gö-
rülebilir. Koagülan etkilidir.
Kontrendikasyonlar›: Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kana-
maya sebeb olabilir.
Resim 4.16
Aesculus hippocas-
tanum L.
Kaynak:
ubcbotanicalgar-
den.org
Menthae aetheroleum (Nane ya¤›)

Menthae ssp. LAMIACEAE
Aktif bileflenleri: Uçucu ya¤, bafll›ca serbest alkoller ( mentol gibi) ile ketonlar
(menton, izomenton), esterler (mentilasetat), limonen ve az miktarda ise mentofu-
ran, sineol ve pulegon içermektedir.
Kullan›m›: Haz›ms›zl›k, mide barsak ve safra kesesi hastal›klar› ve nezlede da-
hilen, kas a¤r›s› ve sinir hastal›klar›nda ise haricen kullan›l›r.
Yan etkileri: Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›zl›klar› görülebilir.
Kontrendikasyonlar›: Dahilen safra kanal› ve safra kesesi iltihablanmas› ve ba-
z› ciddi karaci¤er hastal›klar›nda kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca, preparatlar› haricen be-
beklerin ve küçük çocuklar›n yüzüne veya özellikle burnuna uygulanmamal›d›r.
Sabal fructus (Sabal meyvas›)

Serenoa repens (Bartram) Small ARECACEAE
(syn. Sabal serrulata (Michaux) Nuttall ex Schultes)
Aktif bileflenleri: Özellikle invert fleker, mannitol, yüksek molekül a¤›rl›kl› po-
lisakkaritler gibi karbonhidratlar ile serbest ya¤ asitleri ve onlar›n gliseritleri, ayr›-
ca steroid, flavonoid, reçine, pigment, tanen ve uçucu ya¤ içermektedir.
Kullan›m›: Dahilen iyi huylu prostat hiperplazisinde idrar yapma problemlerin-
de diüretik, üriner antiseptik, ayr›ca kronik sistit, genital ve üriner sistem rahats›z-
l›klar›nda, üreme hormonlar› bozukluklar›nda kullan›l›r.

Sabal Meyvas›. Serenoa repens (Bartram) Small.
Kaynak: www.gaiaherbs.com Kaynak: www.gaiaherbs.com
Urtica radix (Is›rgan otu kökü)

Urtica dioica L. ve Urtica urens L. URTICACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca asidik ve nötral polisakkaritler ile steroller (β-sitoste-
rol, sitosterol), lektin, kumarin (skopoletin), fenilpropanoid ve lignan içermekte-
dir.
Kullan›m›: Dahilen iyi huylu prostat hiperplazisinde ve di¤er idrar yapma prob-
lerinde (a¤r›l›, s›k, yo¤un) kullan›l›r.
Curcumae longae rhizoma (Zerdaçal)

Curcuma longa L. ZINGIBERACEAE
(syn. C. domestica Valeton ve C. aromatica Salisbury)
Aktif bileflenleri: α ve β-turmeron, zingiberen gibi seskiterpenlerce zengin uçu-
cu ya¤ ile kurkuminoidler (kurkumin, demetoksikurkumin, siklokurkumin), mine-
raller (potasyum), karoten ve C vitamini içermektedir.
Kullan›m›: Haz›ms›zl›k gibi sindirim güçlü¤ü problemleri ve safra kesesi fonk-
siyonel bozukluklar›nda kullan›l›r.
Yan etkileri: Antiplatelet aktivite gösterir. Afl›r› duyarl› kiflilerde mide rahats›z-
l›klar› görülebilir.
maya sebeb olabilir. Safra kanal› t›kal› veya safra kesesi tafl› olanlar ile mide asit
oran› fazla olan veya ülserli kiflilerce kullan›lmamal›d›r.
Resim 4.19
Curcuma longa L.
Kaynak:
www.ecvv.com/pro-
duct
Salicis cortex (Kavak kabu¤u)

Salix alba L., S. purpurea L., S. fragilis L. SALICACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca salisilatlar (salisin ve türevleri: salikortin, tremulasin)
olmak üzere fenolik glikozitler ile tanen (kateflinler, gallotanenler, prosiyanidinler)
ve flavonoid (izokersitrin, naringin ve glikozitleri) içermektedir.
Kullan›m›: Yüksek atefl, bafl ve vücut a¤r›s› ile romatizma ve artritte kullan›l›r.
Yan etkileri: Uzun süre kullan›ld›¤›nda mide barsak sisteminde tahrifle neden
olmaktad›r. Benzer reaksiyonlar Salix alba’dan türevlenen aspirinde de görülmek-
te, uzun süre kullan›d›¤›nda mide ülserlerine neden olmaktad›r.
Kontrendikasyonlar›: Drogun içerdi¤i salisilatlar aspirinden farkl› metabolize
olur ve grip olmufl küçük çocuklarda Reye’s sendromuna neden oldu¤u için kul-
lan›lmamal›d›r.
Hydrastis rhizoma
Hydrastis canadensis L. RANUNCULACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca izokinolin alkaloidleri (hidrastine, berberin, berberas-
tin, hidrastinin, tetrahidroberberastin, canadin) içermektedir.
Kullan›m›: Öksürük, mide bulant›s›, adet düzensizlikleri ve romatizmal rahats›z-
l›klarda kullan›l›r.
Yan etkiler: Hipertansiyon oluflturur. fieker hastal›¤› veya böbrek rahats›zl›¤›
olanlarda elektrolit dengesini bozabilir. Bitki yüksek miktarda tüketilirse gastroin-
testinal ve sinir sistemlerde olumsuzluklara yol açabilir.
Kontrendikasyonlar›: Özellikle β-blokörlerle yap›lan hipertansiyon tedavilerin-
de olumsuz etki göstermektedir. Hamile ve emziren annelere tavsiye edilmez.
Resim 4.20
Hydrastis canadensis L.
Kaynak:
www.growildinc.com
Solunum Sistemi Rahats›zl›klar›
Strobili lupuli (fierbetçi otu)

Humulus lupulus L. CANNABINACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca flavonoidler ( astragallin, kamferol, kersetin, rutin),
kalkonlar (ksantohumol, izoksantohumol), kondanse tanenler, oleo-rezin (ac›
açilfloroglusidler (humulon, lupulon gibi)) ve uçucu ya¤ (β-caryofillen, humulen,
farnesen ve mirsen) tafl›maktad›r.
Kullan›m›: Yat›flt›r›c›, hipnotik, topik bakterisit özellikleri vard›r. Halk aras›nda
nevralji, uykusuzluk, huzursuzluk, haz›ms›zl›k, uyku bozukluklar›, sinirsel bafla¤r›-
s› tedavisinde kullan›l›r.
Yan etkiler: Solunum sisteminde alerjiye ve kontakt dermatite neden olabilir.
Kontrendikasyonlar›: Hamilelik ve emzirme süresince kullan›lmamal›d›r.
Sinir Sistemi Rahats›zl›klar›
Kava kava rhizome

Piper methysticum G. Forster. PIPERACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca kavalaktonlar, kavapiranlar (metistisin, dehidrometisti-
sin, kavain, dihidrokavain), kalkonlar (flavokavain A, B ve C) ve mineral (sodyum,
potasyum, alüminyum, demir) içermektedir.
Kullan›m›: Özellikle anksiyete tedavisinde, ayr›ca a¤r› kesici, kas gevfletici ve
antikonvülsan olarak kullan›l›r.
Yan etkiler: Dahilen kullan›mda yorgunluk, sersemlik ve entoksikasyona ne-
den olabilir. Haricen kullan›mda de¤iflik uzakl›klara gözün uyum göstermesini ön-
ler.
Kontrendikasyonlar›: Alkol, barbituratlar, antidepresanlar ve antipsikotik ilaçlar
gibi santral sinir sistemini etkileyen maddelerle birlikte kullan›ld›¤›nda etkilerini
artt›rabilir. Araç kullananlar ve 18 yafl›n alt›ndakiler kullanmamal›d›r.
Colae semen
Cola acuminata, C. nitida (Ventenat) Schott et Endlicher STERCULIACEAE
Aktif maddeleri; Metil ksantin, kafein, teobromin gibi ksantin alkaloidleri içerir.
Kullan›m›: Mental ve fiziksel yorgunluk, depresif durumlarda destek tedavi için
kullan›l›r.
Yan etkileri: Uyku bozukluklar›, afl›r› duyarl›l›k, sinir bozuklu¤u ve mide de
tahrifl ayr›ca mide ve duedonum ülserlerine yol açar.
Kontrendikasyonlar›: Kafeinli içecekler ve psikoanaleptik ilaçlar›n etkisini artt›r›r.
Resim 4.21
Colae semen.
Kaynak:
zephyrbaby.blogs-
pot.com/
Mate
Ilex paraguariensis St. Hil. AQUIFOLIACEAE
Aktif maddeleri: Bafll›ca ksantin alkaloitleri (kafein, teobromin, teofilin), flavo-
noidler (kamferol, kersetin, rutin), terpenler (ursolik asit), amino asitler ve tanen
içermektedir.
Kullan›m›: Santral sinir sistemi stimulan›d›r. Mental ve zihinsel yorgunluk (sür-
menaj), halsizlik, orta fliddette bafl a¤r›lar› ve üst solunum yolu rahats›zl›klar›nda
kullan›l›r.
Yan etkileri: Anksiyete, sinir bozuklu¤u, uykusuzluk, afl›r› duyarl›l›k ve mide
de tahrifl görülebilir. Ayr›ca mide ve duedonum ülserlerine yol açabilir.
Kontrendikasyonlar›: Hamilelik ve emzirme s›ras›nda kullan›lmas› sak›ncal›d›r.
Tanacetii flos (Gümüfldü¤me)

Tanacetum parthenium (L.) Schultz Bip. ASTERACEAE
(syn. Chrysanthemum parthenium (L.) Pers.)
Aktif bileflenleri: Bafll›ca seskiterpen laktonlar (partenolid) ile uçucu ya¤ içerir.
Kullan›m›: Özellikle kad›nlarda görülen migren a¤r›lar›n›n tedavisi için kullan›-
l›r. Ayr›ca romatizma ve artrit tedavisinde, anti-inflamatuar, antispasmodik, karmi-
natif, emenagog, yat›flt›r›c›, stimulan, midevi, vazodilator ve kurt düflürücü olarak
da kullan›mlar› bilinmektedir.
Kontendikasyonlar›: Imitrex ve di¤er migren ilaçlar› ile birlikte kullan›lmamal›-
d›r. Aksi takdirde hastan›n kalp h›z› ve kan bas›nc› tehlikeli olarak artabilir. War-
farin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebeb olabilir.
Resim 4.22
Tanacetum parthenium (L.)

Schultz Bip.
Kaynak: www.plantcare.com
Hyperici herba (Sar› Kantaron, Binbirdelik otu)

Hypericum perforatum L. HYPERICACEAE
Aktif bileflenler: Bafll›ca kateflinler, kondanse proantosiyaninler (kateflin, epika-
teflin, lökosiyanidin, flavonoidler (hiperozit, rutin, kersitrin ve kamferol), biflavo-
noidler (biapigenin), floroglusinol türevleri (hiperforin), naftodiantronlar (hiperi-
sin ve pseudo hiperisin) ve fenolik asitler ( kafeik, klorojenik ve ferulik asit) içer-
mektedir.
Kullan›m›: Dahilen depresyon, anksiyete gibi geçici nörolojik hastal›klarda, ay-
r›ca orta fliddetli depresyon, huzursuzluk, anksiyete ve uyku bozukluklar›nda kul-
lan›l›r. Ancak etkisini göstermesi 3 haftay› bulur. Ya¤l› preparatlar› ise birinci dere-
ce yan›klar, ezikler, kas a¤r›lar›nda kullan›lan iyi bir antiseptik ve a¤r› kesicidir.
Kantaron ya¤› ile masaj romatizma, siyatik a¤r›lar› ve boyun kaslar›n›n gerginli¤in-
de çokça tercih edilir. Ayr›ca kantaron ya¤›n›n zona hastal›¤›n›da tedavi etti¤i bi-
linmektedir.
Yan etkileri: Kantaronun ana bileflenlerinden bir tanesi olan hiperisinin, önem-
li bir antidepresan gibi beyinde monoamin oksidaz (MAO) inhibitörlerine benzer
etki gösterdi¤i bildirilmifltir. Tiramin isimli amino asiti yüksek oranda tafl›yan g›da-
larla birlikte MAO inhibitörlerinin kar›flmas› pek çok tehlikeli g›da-ilaç etkileflimi-
ne neden olmaktad›r. Bu etkileflimden do¤an semptomlar h›zl› kan bas›nc› yüksel-
mesi, bafl a¤r›s›, felç ve en kötüsü ölümdür. Uzun süre dahili kullan›mda özellikle
sar›fl›nlarda ›fl›¤a duyarl›l›k görülür. Ayr›ca afl›r› kullan›m göz ve a¤›z mukoz mem-
branlar›nda iltihaplanmaya da neden olabilir.
Kontrendikasyonlar›: Reçeteli antidepresanlarla birlikte kullan›lmaz. Hamilelik-
te uterusu afl›r› uyararak çocuk düflürmeye neden olabilece¤i için önerilmez.
Salviae folium (Adaçay› yapra¤›)

Salvia officinalis L. LAMIACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca kondanse kateflinler (salviatanen) ve fenolik asitler
(rosmarinik, kafeik, klorojenik, ferulik, gallik asitler) olmak üzere flavonoidler
(apigenin ve luteolin türevleri), özellikle pek çok monoterpen bileflik (α- ve β-tu-
yon, kafur, sineol, humulan, α-pinen, kamfen, limonen, linalool) içeren uçucu
ya¤, ac› diterpen bileflikler (karnosol, karnosoik asit, rosmanol), triterpenler (ole-
anolik ve ursolik asit) ve reçine içermektedir.
Kullan›m›: Dispeptik rahats›zl›klar ve yo¤un terlemede dahilen, burun ve g›rt-

lak mukoz membranlar›n›n iltihablanmas›nda, ayr›ca a¤›z içi, difl eti, faranjit ilti-
hablar›nda haricen kullan›l›r.
Yan etkiler: Uçucu ya¤› veya alkollü ekstresinin uzun süre kullan›m›nda sara ti- Konvülsiyon: ‹stem d›fl›,
tonik ya da klonik flekilde
pi konvülsiyonlar görülebilir. oluflan çizgili kaslar›n
Kontrendikasyonlar›: Uçucu ya¤› ve alkollü ekstreleri hamilelik boyunca dahi- fliddetli kas›lmas›.
len kullan›lmamal›d›r.
Resim 4.23
Salvia officinalis L.
Kaynak:
www.about-gar-
den.com
Gentianae radix (Centiyan kökü)

Gentiana lutea L. subsp. symphyandra GENTIANACEAE
Gentiana lutea L. subsp. lutea Murb. Hayek
Aktif bileflenleri: Özellikle sekoiridoid yap›s›nda ac› maddeler (gentiopikrozit,
svertiamarin, sverozit, amarogentin) ile oligosakkarit (gentianoz, gentiobioz), fe-
nolik asit ( gentisik, kafeik, protokateflik asit), ksanton (gentisin, izogentisin, gen-
tisein ve gentiozit), az miktarda da uçucu ya¤ içermektedir.
Kullan›m›: Sindirim sistemini uyararak ifrazat› artt›r›r, ifltah› açar, mide gaz›,
yanma ve a¤r›lar›n› giderir, atefli düflürür, ayr›ca haricen iltihabl› yaralar› iyilefltirici
olarak kullan›l›r.
Yan etkileri: Hassas bünyelerde bafla¤r›s› görülebilir.
Kontrendikasyonlar›: Kan bas›nc› yüksek olanlar, mide kanamas›na e¤ilimli
olanlar, sürekli burun kanamas› olanlar, mide ve duedonum peptik ülserli kifliler
kullanmamal›d›r.
Resim 4.24
Gentiana lutea L.
Kaynak: www.landscapedia.
info/plant
Üriner Sistem Rahats›zl›klar›
Frangulae cortex (Barut a¤ac› kabu¤u)

Rhamnus frangula L. RHAMNACEAE
Aktif bileflenleri: Antrakinon glikozitleri (Frangulin A ve B), flavonoidler ve ta-
nenler içermektedir.
Kullan›m: Laksatif etkilidir. Kab›zl›kda, ayr›ca hemoroid ve rektal ameliyatlar-
dan sonra feçesi yumuflatmak için kullan›l›r.
Yan etkiler: Midede haz›ms›zl›k ve kramp görülebilir, ayr›ca uzun süreli kulla-
n›mlarda vücutta elektrolit ( özellikle K) dengesi bozulur, albuminuri, hematuri
oluflabilir.
Kontrendikasyonlar›: Kronik kullan›m›nda potasyum absorbsiyonu azal›p kalp
glukozitlerinin ve antiaritmiklerin etkisini art›r›r. Beraberinde tiazid diüretikler,
kortikosteroidler bu etkiyi art›r›r. Barsak t›kanmas›, akut barsak iltihab›, kolit,
apandisit ve nedeni bilinmeyen kar›n a¤r›lar›nda kullan›lmamal›d›r. Ayr›ca 12 ya-
fl›n alt›ndaki çocuklar kullanmamal›d›r.
Sennae folium (Sinameki yapra¤›), Sennae acutifoliae fructus

(Sinameki meyvas›)
Senna alexandrina Miller. (Cassia acutifolia veya C. angustifolia) FABACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca antrasen glikozitleri (sennozit A ve B), flavonoidler
(kamferol ve isoramnetin türevleri), müsilaj içermektedir.
Kullan›m: Antrasen glikozitlerinden dolay› laksatif etkilidir. Kab›zl›kda, anal fis-
tül ve hemoroidde kolay d›flk›lama için kullan›l›r.
Yan etkiler: Midede haz›ms›zl›k ve kramp oluflturabilir, uzun süreli kullan›m-
larda vücutta elektrolit dengesi bozulur ( özellikle K), albuminuri ve hematuri gö-
rülebilir.
Kontrendikasyonlar›: Barsak t›kanmas›, akut barsak iltihab›, kolit, apandisit ve

nedeni bilinmeyen kar›n a¤r›lar›nda kullan›lmamal›d›r. Kalp glikozitleri, diüretikler
ve kortikosteroidlerle beraber kullan›lmaz. Ayr›ca 12 yafl›n alt›ndaki çocuklar için
tercih edilmemelidir.
SIRA S‹ZDE
Sinameki meyvas›n›n laksatif etkisi hangi etken madde grubuyla ilgilidir? SIRA S‹ZDE
8
Lini semen
Linum usitatissimum L. LINACEAE
Aktif bileflenleri: Siyanojenik glikozitler (linamarin, linustatin), sabit ya¤ (linole-
ik, linolenik, stearik, palmitik, miristik asit trigliseritleri), lignanS (sekoizolarisirezi-
O R U S O R U
nol), sterol içermektedir.
Kullan›m: Dahilen kronik kab›zl›kda, laksatiflerin yanl›fl kullan›m› D ‹ K K A T ile oluflan D‹KKAT
kolon hasar› ve tahriflinde, enterit ve gastritte yumuflat›c›, haricen lokal ödemlerde
lapa olarak kullan›l›r.
N N
Yan etkiler: Uzun süreli kullan›mda vücutda afl›r› su kayb› meydana gelir.
Kontrendikasyonlar›: Yüksek fiber içerik nedeniyle lipid ve baz› ilaçlar›n ab-
sorbsiyonunu azalt›r. Östrojen agonist veya antagonistlerinin etkisini azaltabilir.
Teorik olarak tamoxifen, raloksifen, hormon tedavisinde endojen östrojenlerin et-
kini azaltabilir.
Aloe (Sar›sab›r)
Aloe vera, A. barbadensis, A. ferox, A. africana, A. spicata ASPHODELACEAE
Aktif maddeleri: Yaprakda ve lateksde antrakinon glikozitleri
T E L E(aloin,
V ‹ Z Y O N aloe-emo- TELEV‹ZYON
din gibi), lateksde ise daha çok müsilaj bulunmaktad›r.
Kullan›m›: Yapraklar› atonik laksatif olarak kullan›lmaktad›r. Lateksi haricen
yara iyilefltici olarak kulan›l›r.
Yan etkileri: Dijestiyonu art›rarak absorbsiyonu azalt›r. Kronik kullan›m›nda
potasyum absorbsiyonu azal›p kalp glukozitleri ve antiaritmiklerin etkisini art›r›r.
Kontrendikasyonlar›: Beraberinde tiazid diüretikler, kortikosteroidler ve meyan
kökü kullan›m› bu etkiyi art›r›r.
Cardui mariae fructus (Devedikeni meyvas›)

Silybum marianum (L.) Gaertner ASTERACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca silimarin gibi flavolignanlar ile linoleik, oleik ve palmi-
tik asit içeren sabit ya¤, ayr›ca protein, tokoferol, steroller (kolestrerol, campes-
treol, stigmasterol, sitosterol) ve az miktarda müsilaj içermektedir.
Kullan›m›: Toksik maddelerin karaci¤erde parçalan›p at›lmas›n› sa¤lar, alkol,
ilaç ve kimyasallar›n zararl› etkilerinden korur, kronik hepatit, safra yolu iltihab›,
siroz ve karaci¤er hastal›klar›nda içerdi¤i silimarin oldukça etkilidir. Karaci¤erin
çal›flmas›n› destekler ve yeni karaci¤er hücrelerinin oluflmas›na yard›mc› olur, saf-
ra art›fl›n› sa¤lar. Ayr›ca, böbreklerin daha iyi çal›flmas›n› sa¤layarak idrar yolu
problemlerini önler. ‹yi bir kan temizleyici ve karaci¤er toni¤idir.
Yan etkileri: Preparatlar› orta fliddette laksatifdir. Asteraceae familyas› bitkileri-
ne duyarl› kiflilerde alerjik reaksiyonlar oluflabilir.
Resim 4.25
Silybum marianum (L.)

Gaertner.
Kaynak:
www.landscapedia.info/plant
Juniperi fructus (Ard›ç meyvas›)

Juniperus communis L. CUPRESSACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca α- ve β-pinen, mirsen, sabinen, kamfen, terpineol gibi
monoterpenler ile karyofillen gibi seskiterpenlerce zengin uçucu ya¤ ile fleker,
glukronik asit, L-askorbik asit, kateflinler, proantosiyaninler, ya¤ asitleri ve sterol-
ler içermektedir.
Kullan›m›: Diüretik, hazm› kolaylaflt›r›c›, antiseptik, karminatif, antiromatizmal
olarak kullan›l›r.
Yan etkileri: Uzun süre kullan›mda ve doz afl›m›nda böbrek iltihablanmas›na
neden olabilir.
Kontrendikasyonlar›: Hamilelikte ve emzirme süresince glikoz seviyesini artt›r-
d›¤› için diabetlilerce kullan›lmamal›d›r.
Genel Alerjik Reaksiyonlar
Foeniculi fructus (Rezene meyvas›), Foeniculi aetheroleum

(Rezene uçucu ya¤›)
Foeniculum vugare Miller. APIACEAE
Aktif bileflenleri: Uçucu ya¤ ( tr-anetol, fenkon, estragol), sabit ya¤, flavonoid
(kamferol, kersitrin, rutin), mineraller (kalsiyum ve potasyum) içerir.
Kullan›m: Mide rahats›zl›klar›nda antispazmodik, solunum yolu hastal›klar›nda
sekretolitik, ayr›ca karminatif olarak kullan›l›r.
Yan etkiler: Nadiren deri ve solunum yollar›nda alerjik reaksiyonlar oluflabilir.
Kontrendikasyonlar›: 0-1 yafl aras› çocuklar için kullan›lmamal›d›r.
Resim 4.26
Foeniculum vugare
Miller.
Kaynak: www.land-
scapedia.info/plant
Asparagi rhizoma (Kuflkonmaz)

Asparagus officinalis L. LILIACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca inülin, asparagusik asit, frukto-oligosakkaritler içer-
mektedir.
Kullan›m›: ‹drar yollar› iltihablar› ve böbrek tafl› oluflumunun önlemesi için; ay-
r›ca halk aras›nda diüretik, laksatif, romatizmal olarak kullan›l›r.
Yan etkiler: Nadiren deri ve solunum yollar›nda alerjik reaksiyonlar oluflabilir.
Kontrendikasyonlar›: ‹ltihabl› böbrek hastal›klar›nda kullan›lmamal›d›r.
Ginkgo biloba
Gingko biloba L. GINKGOACEAE
Aktif bileflenleri: Diterpen (gingkolid A, B ve C), seskiterpen (bilabalit) bileflik-
ler ile flavonol (kamferol, kesretin, izoramnetin gibi), kateflin, proantosiyanin ve
steroller içermektedir.
Kullan›m›: Haf›za kayb›, konsantrasyon bozuklu¤u, depresyon ve kan dolafl›m›
yetersizli¤i, bafl dönmesi, kulak ç›nlamas› gibi yafll›l›¤a ba¤l› birçok sa¤l›k soru-
nunda standardize edilmifl yaprak ekstresi kullan›l›r.
Yan etkiler: Afl›r› dozda ishal, haz›ms›zl›k, mide bulant›s›, huzursuzluk, ayr›ca
aspirinle beraber al›n›rsa gözde kanlanma, alerjik deri reaksiyonlar›, bafla¤r›s› gö-
rülebilir. 12 yafl›n alt›ndakiler kullanmamal›d›r.
Kontrendikasyonlar›: Ginkgo preparatlar›na afl›r› duyarl›l›kda kullan›lmaz. War-
farin gibi antikoagülan ilaçlar›n etkisini art›r›p kanamaya sebep olabilir.
Pini aetheroleum (Çam ya¤›)

Pinus silvestris L. PINACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca monoterpen (α- ve β-pinen, δ-3 karen, D-limonen, a- Bronkospazm: Bronfllar›
terpinen, g-terpinen, mirsen, kamfen, sabinen) ve seskiterpen (bornil asetat, kar- çevreleyen kaslar›n
spazmodik kas›lmas›.
yofillen) bileflikler ile valerik asit ve izokaproik asit içermektedir. Bronfllar›n toksik olmayan
Kullan›m›: Nezle gibi solunum yolu hastal›klar›nda dahilen, romatizma ve sinir (ast›m, anafilaktik flok) ya
da toksik (iritan gazlar)
hastal›klar›nda haricen kullan›l›r. etkenlerle kas›lmas›.
Yan etkiler: Deri ve mukoz membranda yo¤un tahrifl, ayr›ca bronkospazm›
artt›rabilir.
Kontrendikasyonlar›: Bronfliyal ast›m ve bo¤macada kullan›lmaz.
Arnicae flos (Arnika)

Arnica montana L. ASTERACEAE
A. chamissonis Less. subsp. foliosa Maguiere
Aktif bileflenleri: Bafll›ca helenanolid tipi seskiterpen laktonlar (helenalin gibi),
ayr›ca flavonoidler (izokersitrin, luteolin, astragallin), uçucu ya¤ (timol ve türev-
leri içeren), klorojenik ve kafeik asitleri içermektedir.
Kullan›m›: Haricen yaralanmalar ve kaza sonucu oluflan hematom, ç›k›k, ezil-
me, k›r›k sonucu oluflan ödemler ile romatizmal kas ve eklem a¤r›lar›nda, ayr›ca
a¤›z bo¤az iltihablar›, ç›ban, flebit, böcek sokmalar›nda antienflamatuvar olarak
kullan›l›r.
Yan etkiler: Uzun süre kullan›ld›¤›nda dermatit, egzama, hatta nekroz görülür.
Kontrendikasyonlar›: Asteraceae familyas› bitkilerine duyarl› kiflilerde alerjik re-
aksiyonlar oluflabilir.
Resim 4.27
Arnica montana L.
Kaynak: www.land-
scapedia.info/plant
Helicis folium (Sarmafl›k)

Hedera helix L. ARALIACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca saponin (hederin, hederagenin gibi), ayr›ca sterol
(stigmasterol, sitosterol, kolesterol gibi), flavonoid ve polialkinleri (falkarinon ve
falkarinol gibi) içermektedir.
Kullan›m›: Kronik bronflit ve nezlede ekspektoran ve sekretolitik, ayr›ca antis-
pazmodik etkilidir.
Yan etkiler: Kontakt dermatit oluflabilir.
Capsici fructus (K›rm›z›biber)

Capsicum annuum L. var. annuum SOLANACEAE
C. frutescens L.s.l.
Aktif bileflenleri: Bafll›ca kapsaisinoidler grubu ac› bileflikler (kapsaisin, dihid-
rokapsaisin, norhidrokapsaisin, homokapsaisin) ile ayr›ca sabit ya¤, karotenoid
içeren pigmentler (kapsantin, kapsorubin, α- ve β-karoten), streoid glikozitler
(kapsikozit A,B,C ve D) ve az miktarda uçucu ya¤ içermektedir.
Kullan›m›: Sindirim yard›mc›s›d›r, mide özsuyunu artt›rarak, metabolizmay› ge-

lifltirir ve mide gaz›n› azalt›r, ifltah› açar. fiiddetli bafla¤r›lar›n› tedavi eder, çocuklar
ve yetiflkinlerde omurga, kol, omuz bölgelerindeki a¤r›l› kas spazmlar›nda, ayr›ca
preparatlar› artrit, romatizma, nevralji, lumbago ve duedonum ülserinde kullan›l›r.
Yan etkileri: Antiplatelet aktivite gösterir. Warfarin gibi antikoagülan ilaçlar›n
etkisini art›r›p kanamaya sebep olabilir. Nadiren hassas kiflilerde ürtiker oluflabilir.
Kontrendikasyonlar›: Yaral› deriye uyguland›¤›nda alerjik reaksiyon görülebilir.
Agni casti fructus (Hay›t meyvas›)

Vitex agnus-castus L. VERBENACEAE
Aktif bileflenleri: Flavonoidler (kastisin, pendulatin, krizafenol gibi), flavonlar
(viteksin ve izoviteksin), alkaloidler (vitisin), iridoidler (okubin, agnuzit), uçucu
ya¤ (α ve β-pinen) içermektedir.
Kullan›m›: Menstruasyon öncesi veya menstrual siklus düzensizliklerinde, me-
me a¤r›s› ve yetersiz laktasyonda kullan›l›r. Ayr›ca, prolaktin hormonunu stimüle
ederek anne sütünü artt›r.
Yan etkileri: Nadiren hassas kiflilerde kafl›nt› veya ürtiker oluflabilir
Kontrendikasyonlar›: Cinsiyet hormonlar›yla etkileflim nedeniyle do¤um kon-
trol haplar› ve di¤er hormon ilaçlar› ile birlikte al›nmamal›d›r.
Foenugraeci semen (Çörek otu)

Trigonella foenum-graecum L. FABACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca karbohidrat (müsilaj k›vam›nda galaktomannanlar),
ayr›ca protein (lizin ve triptofan), sabit ya¤, az miktarda piridin alkaloitleri (trigo-
nellin, kolin ve gentianin), flavonid (apigenin, luteolin, kersetin, viteksin) ve stre-
oidal saponin (diosgenin, yamogenin) içermektedir.
Kullan›m›: Dahilen anoreksi, haz›ms›zl›k ve gastritte, haricen lokal yang›larda
lapa halinde kullan›l›r.
Yan etkiler: Haricen s›k kullan›mlarda deride alerji görülebilir.
Allii sativi bulbus (Sar›msak)

Allium sativum L. ALLIACEAE
Aktif bileflenleri: Tiyosülfinat (allisin), organosülfürlü bileflikler (alliin, metiin
gibi), protein (allinaz), aminoasit (arginin), karbohidrat (fruktan), uçucu ve sabit
ya¤ içermektedir.
Kullan›m›: Kolesterolü ve kan flekerini düflürür, yafla ba¤l› damar sertli¤ini ön-
ler. Kan p›ht›laflmas›na karfl› kullan›l›r. Do¤al antibiyotik olup bo¤az a¤r›s› ve gri-
bi önler. Antioksidan ve antikanser özelliklere sahiptir. Ayr›ca haricen yara iyilefl-
tirici etkisi bilinmektedir.
Yan etkiler: Kan p›ht›laflmas›na karfl› kullan›l›r, ayr›ca ishal, midede ülser, ekfli-
me ve gaza neden olabilir. Hassas kiflilerde alerjik reaksiyonlara yol açar, kokusu
a¤›z ve deriye siner. Yüksek dozlarda vücudun kalsiyumunu tüketir, ast›m ve g›rt-
lak mukoz membran›nda iltihablamaya neden olur.
Kontrendikasyonlar›: Kan inceltici oldu¤undan p›ht›laflmay› önleyen (Couma-
din, Warfarin, gibi) antikoagulan ilaçlarla al›nmamal›d›r. Nadiren mide rahats›zl›k-
lar› görülür, barsak floras›n› de¤ifltirir.
Populi gemma (Karakavak tomurcu¤u)

Populus nigra L. SALICACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca d-kadinen, sineol, kurkumen, bisabolen, farnesen, hu-
mulan içeren uçucu ya¤ ile birlikte flavonoid (krisin, apigenin, galangin, kesretin,
kamferol), kafeik ve izoferulik asit esterlerini içermektedir.
Kullan›m›: Yüzesel deri yaralanmalar›nda, so¤uk ›s›rmas› (donma) ve günefl
yan›klar›nda, ayr›ca larinjitte gargara olarak ve harici preparatlar› hemoroid, yara,
yan›k, kesik, sivilcelerin iyileflmesi ve a¤r›larda kullan›l›r.
Yan etkiler: Alerjik deri reaksiyonlar› oluflabilir.
Kontrendikasyonlar›: Propolis, peru balsam› ve salisilatlarla kullan›lmamal›d›r.
Angelicae radix (Melek otu kökü)

Angelica archangelica L. APIACEAE
Aktif bileflenleri: Furanokumarin (anjelisin, bergapten), anjelik asit, uçucu ya¤
(α ve β-fellandren gibi monoterpenler, seskiterpenler), fenolik asit (klorojenik ve
kafeik asit) içerir.
Kullan›m›: Kab›zl›k, mide gaz›, ifltah kayb›, gastrointestinal kanal›n orta fliddet-
teki kramplar› gibi peptik rahats›zl›klarda kullan›l›r. Ayr›ca sinirleri yat›flt›r›r, ast›ma
iyi gelir.
Yan etkileri: Köklerin bileflimindeki furanokumarinler deriyi ›fl›¤a hassas hale
getirir. UV ›fl›¤›na maruz kalan deride iltihaplanma görülür.
maya sebeb olabilir.
Aurantii fructus (Portakal kabu¤u)

Cirtus aurantium L. ssp. aurantium RUTACEAE
Aktif bileflenleri: Bafll›ca linalil asetat, α-pinen, limonen, linalool, nerol, gerani-
ol gibi monoterpenler içeren uçucu ya¤ ile birlikte metil antranilat, ac› maddeler
ve flavonoidler (tangaterin, skutellarin, sinensetin gibi) içermektedir.
Kullan›m›: ‹fltah kayb› ve haz›ms›zl›k gibi mide flikayetlerinin destek tedavisin-
de kullan›l›r.
Yan etkileri: Özellikle sar›fl›nlarda ›fl›¤a duyarl›l›k oluflabilir.
Kontrendikasyonlar›: Bilinmiyor.
Özet
N
A M A Ç
‘Do¤al olan her zaman güvenli de¤ildir fikrini N
A M A Ç
‘Bitkisel ürünlerin yan etkilerini ve kontrendi-
1 yorumlayabilmek.’ 3 kasyonlar›n› tan›mlayabilmek.’
Bitkiler, yüzy›llard›r tedavide halk ilac›, g›da des- Yüksek tansiyon, tiroid, genifllemifl prostat bezi,
te¤i ve bitkisel ilaç olarak yayg›n biçimde kulla- depresyon veya di¤er psikiatrik problemler, fle-
n›lmaktad›r. Bitkiler ile ilgili olarak “do¤al olan ker, kalp, Parkinson epilepsi, glokom ve felç gi-
güvenlidir” gibi yanl›fl bir düflünce hakimdir. Oy- bi herhangi bir patolojik rahats›zl›¤› olanlar bir
sa, ‘’bitkiler veya bitkisel ilaçlar do¤ald›r, o ne- bitkisel ürün kullanmadan önce mutlaka kendi-
denle güvenlidir’’ görüflünün do¤ru olmad›¤› bi- lerini tedavi eden doktora dan›flmal›d›r.
limsel çal›flmalarla da kan›tlanm›flt›r. Bitkilerin farmakolojik aktivitesinden, içerdi¤i
Kifliler, doktor veya eczac› kontrolü d›fl›nda ken- tek bir etkin madde veya bir grup etkin madde
di kendilerine veya uzman olmayan kiflilerin tav- sorumludur. Bu aktif bileflenler tedavi edici, has-
siyesiyle kulland›klar› bitkisel ilaçlar ve ürünler tal›klardan koruyucu veya toksik etki göstermek-
yaflamlar›n› tehlikeye sokabilecek ciddi yan etki- tedirler. Bitkisel ürünlerin kullan›m›ndan kay-
lere yol açabilmektedirler. Bitkisel ürünlerin mo- naklanan çok tehlikeli ve öldürücü yan etkiler
dern t›pda kullan›lan di¤er ilaçlarla etkileflme ola- oluflaca¤› unutulmamal›d›r. Bunlar, bitkinin do¤-
s›l›¤› da vard›r. Bitkilerin ve bitkilerden elde edi- rudan toksik etkileri, alerjik reaksiyonlar, konta-
len ürünlerin birçok etkin madde içerdi¤i göz minasyona ba¤l› etkiler, ilaç ve di¤er bitkilerle
önüne al›n›rsa, bunlar›n pek çok farmakolojik olan etkileflimler olmak üzere birkaç farkl› me-
aktiviteden sorumlu olmalar› daha kolay anlafl›- kanizmaya ba¤l› olarak ortaya ç›kabilir.
l›r. Bir bitkisel ürün bir hastal›¤› tedavi ederken,
baflka bir istenmeyen durumun oluflmas›na ne-
den olabilir.
N
A M A Ç
‘Bitkilerle tedavinin avantajlar›n› ve dezavan-
2 tajlar›n› aç›klayabilmek.’
Bitkisel ürünlerin tedavi yetenekleri ve yan etki-
leri her zaman birlikte de¤erlendirilmelidir. A¤›z
yoluyla al›nan g›da ve bitkisel ürünler, ilaçlar bir-
likte al›nd›¤›nda, birbiriyle etkileflebilir ve meta-
bolize olabilirler. Baz› ilaçlar vücudun besinleri
absorblama yetene¤ine engel olurken, ayn› fle-
kilde baz› bitki ve g›dalar ise bir ilac›n etkisini
artt›rabilir veya azaltabilirler.
Bitkisel ilaçlar›n hamileler ve süt veren anneler
de kulan›lmas› sak›ncal› oldu¤u gibi bu ürünler
12 yafl alt›ndaki çocuklarda da kullan›lmamal›d›r.
Birden fazla ilaç kullanan yafll› hastalarda da ilaç
etkileflimleri daha önemli ve risklidir.
1. Bitkisel drog veya kar›fl›mlar›n› oldu¤u gibi veya de- 6. Afla¤›dakilerden hangisi safrolun yan etkilerinden
¤iflik preparatlar› halinde etkili k›s›m olarak tafl›yan bit- de¤ildir?
mifl, etiketlenmifl t›bbi ürünlerdir, tan›m› afla¤›dakiler- a. Hepatotoksik
den hangisine uyar? b. Karsinojenik
a. Nutrasötik c. Mutajenik
b. Fitoterapötik d. Toksik
c. Bitkisel ilaç e. Emenogog
d. Fonksiyonel g›da
e. Tablet 7. Afla¤›daki bitkilerden hangisi pirolizidin alkaloiti içer-
mez?
2. Terapötik ve profilaktik terimlerinin anlam› afla¤›da- a. Gentiana lutea
kilerden hangisidir? b. Tussilago farfara
a. Tedavi edici/ Uyar›c› c. Eupatorium cannabinum
b. Tedavi edici/ Hastal›klardan koruyucu d. Alkanna tinctoria
c. Tedavi edici/Özendirici e. Senecio bicolor
d. Tedavi edici/ Kan toplay›c›
e. Tedavi edici/ Stimüle edici 8. Karaci¤erin çal›flmas›n› destekleyen ve yeni karaci-
¤er hücrelerinin oluflmas›na yard›mc› olan drog afla¤›-
3. Bitkisel ilaçlar›n kullan›m› afla¤›da belirtilen hangi bi- dakilerden hangisidir?
reyler taraf›ndan çok sak›ncal› olabilir? a. Menthae folium
a. Hamileler ve süt veren anneler b. Hyperici herba
b. 13-18 yafl aras› gençler c. Cardiae mariae fructus
c. Kad›nlar d. Gentianae radix
d. Erkekler e. Althaeae radix
e. Orta Yafll›lar
9. Afla¤›dakilerden hangisi önemli bir do¤al antidepre-
4. Tedavi s›ras›nda al›nd›¤› takdirde karaci¤eri etkileye- san drogdur?
rek vücut metabolizmas›nda ilaçlar›n de¤iflikli¤e u¤ra- a. Menthae pulegium
mas›na neden olan meyve suyu afla¤›dakilerden hangi- b. Viscum album
sidir? c. Salvia officinalis
a. Elma suyu d. Arnica montana
b. Portakal suyu e. Hypericum perforatum
c. Limon suyu
d. Greyfurt suyu 10. Afla¤›daki droglardan hangisi p›ht›laflmay› önleyen
e. Havuç suyu (Coumadin, Warfarin, gibi) antikoagulan ilaçlarla al›n-
mamal›d›r?
5. Afla¤›daki bitkilerden hangisi berberin içermez? a. Allii sativi bulbus
a. Coptis chinensis b. Populi gemma
b. Chelidonium majus c. Agni casti fructus
c. Hydrastis canadensis d. Pini aetheroleum
d. Berberis vulgaris e. Aurantii fructus
e. Althaea officinalis
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Ahahtar› S›ra Sizde Yan›t Ahahtar›

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar S›ra Sizde 1
gözden geçiriniz. Besleyici özellikleri d›fl›nda vücudumuza fizyolojik ya-
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler Neden Za- rarlar sa¤layan veya kronik hastal›k riskini azaltabilen
rarl›d›r?’’ bölümünü tekrar gözden geçiriniz. besinlere fonksiyonel g›da; tek veya kar›fl›m halde
3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler Neden Za- bulunan bir veya birden çok bitki kimyasal›n›n bir g›da
rarl›d›r?’’ bölümünü tekrar gözden geçiriniz. ürününün bileflimine girerek, destek veya sinerjik et-
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler Neden Za- kiyle kanser patojenezinde ve di¤er kronik hastal›klar›n
rarl›d›r?” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. gelifliminde koruyucu, önleyici ve muhtemelen tedavi
5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al aktif bileflenler” bö- edici etki gösteren ilaç flekillerine ise nutrasötik ad› ve-
lümünü tekrar gözden geçiriniz. rilmektedir. Fonksiyonel g›da, geleneksel g›da formlar›-
6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al aktif bileflenler” bö- n› tarif ederken, nutrasötik terimi hem al›fl›lagelmifl
lümünü tekrar gözden geçiriniz. hem de farkl› (tablet, kapsül, vs.) g›da ve g›da bileflen-
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri Olan lerini ifade eder.
Bitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçi-
riniz. S›ra Sizde 2
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri Olan Allilbenzen yap›s›ndaki β-asaron, Acorus ve Asarum
Bitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçi- cinslerine ait birkaç bitkinin uçucu ya¤›nda bulunan
riniz. potansiyel hepatokarsinojenik bir bileflikdir. Küçük doz-
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri Olan larda bile karaci¤er hasar›na neden olabildi¤i için, β-
Bitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçi- asaron içeren bitkiler uzun süre kullan›lmamal›d›r.
riniz.
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Önemli Yan Etkileri Olan S›ra Sizde 3
Bitkisel Droglar” bölümünü tekrar gözden geçi- ‹yot eksikli¤i veya fazlas› tiroid bezinin sa¤l›ks›z çal›fl-
riniz. mas›na neden olur. Uzun süre afl›r› iyot tüketimi veya ti-
roid bezi taraf›ndan kullan›lan iyodun eksikli¤inde guatr
hastal›¤› görülür. Ayr›ca, uzun zaman afl›r› iyot kulla-
nanlarda a¤›z ve bo¤az iltihaplar›, artan tükrük salg›s›,
ishal, mide-barsak sorunlar›, deri döküntüleri, gözlerde
tahrifl gibi belirtiler görülmektedir. Hamilelikte, afl›r› tü-
ketim nedeniyle fetusda düflük, ölü do¤um, ayr›ca yeni
do¤an ve çocuklarda zeka gerili¤i, sa¤›rl›k, flafl›l›k ve
guatr hastal›¤› görülebildi¤i için kaç›n›lmal›d›r.
S›ra Sizde 4
Baz› Asteraceae, Boraginaceae, Fabaceae familyas› bit-
kilerinde bulunan pirolizidin alkaloitleri, nesik asit ve
amino alkollerden oluflan esterlerdir. Senecio alkaloitle-
ri gibi ölümcül karaci¤er hasar›na neden olarak toplu
zehirlenmelere yol açabilirler. Baz›lar› ise mutagenik ve
karsinojenik etki gösterirler.
S›ra Sizde 5 S›ra Sizde 7

Do¤ada salisilik asit esterleri veya tuzlar› yap›s›nda bu- Ginseng kan bas›nc›n›n kontrol alt›nda tutulmaya çal›-
lunan salisilatlar, sentetik yada do¤al salisinden türev- fl›ld›¤› durumlarda tehlikeli olarak kan bas›nc›n› artt›ra-
lendirilen hidroksibenzoik asit türevleridir. Hafif fliddet- bilir. Bu nedenle sar›msak ve zencefil içeren preparat-
li a¤r›larda analjezik olarak kullan›lmaktad›r. Aspirine lar veya kumadin gibi kan incelticilerle verildi¤i zaman
duyarl› kiflilerin salisilat içeren bitkileri dikkatli kullan- kanamalara neden olabilir. Nadiren bunama ile sonuç-
mas› gerekir. Örne¤in, do¤al salisilat içeren franbuaz lanan afl›r› uyar›lmaya neden olabilir. Uzun süre Gin-
hassas kiflilerde aspirine alerjik reaksiyon oluflturabilir. seng kullan›m› sonucu, baz› kad›nlarda adet bozukluk-
lar› oluflabildi¤i gibi gö¤üslerde duyarl›l›k artabilir. Ay-
S›ra Sizde 6 r›ca, Ginseng ile birlikte tüketilen kafein, sindirim siste-
Kola yapra¤›n›n aktif bileflenleri tropan alkaloitleri (bafl- mi bozukluklar› ve afl›r› uyar›lmada art›fla neden olabil-
ta kokain olmak üzere)’ dir. Kokain hamilelerde fetusa mektedir.
ve embriyoya geçebildi¤i için embriyotoksikdir, anne
sütüne de geçebilir. Drog yüksek dozda motor sinir lif- S›ra Sizde 8
lerinde felce neden olabilir. Ayr›ca yapra¤›n fazla mik- Sinameki meyvas›n›n laksatif etkisi yap›s›nda bulunan
tarda çi¤nenmesiyle psiflik bozukluklar ve halüsinas- antrasen glikozitlerinden ileri gelir.
yonlar görülebilir. Bu nedenlerle santral sinir sistemi
stimulan› ve lokal anestezik olarak bilinen Erythroxylum
coca bitkisinin tedavide kullan›m› tercih edilmez.
Yararlan›lan Kaynaklar
Barnes, J., Anderson, L.A., ve Phillipson, J.D., (2007).
Herbal Medicines, 3rd ed., Pharmaceutical Press,
London, UK.
Barrett, M. (2004). The Handbook of clinically tested
of herbal remedies, Vol. 1, The Haworth Herbal
Press, Binghamton, N. Y. , USA.
Bafler, K.H.C. Fonksiyonel G›dalar ve Nutrasötik-
ler, 14. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bil-
diriler, Eds. K.H.C.Bafler ve N.K›r›mer. 29-31 May›s
2002, Eskiflehir.
Baytop, T., (1999). Türkiyede Bitkilerle Tedavi, Geç-
miflte ve Bugün, (‹laveli 2. bask›) Nobel T›p Kita-
bevleri, ‹stanbul.
Blumenthal, M, Buse, W.R., Goldberg, A., Gruenwald,
J., Hall, T., Riggins, C.W. ve Rister, R.S. (1998). The
Complete German Commission E Monographs,
Therapeutic Guide to Herbal Medicines, Ameri-
can Botanical Council, Austin, Texas, USA.
Blumenthal, M., Goldberg, A. ve Brinckmann, J. (2000).
Herbal Medicine : Expanded Commission E Mo-
nographs, Integrative Medicine Communicatgions,
M.A., USA.
European Pharmacopoeia (1997) 3rd ed. Council of
Europe, 67075 Strasbourg Cedex, France.
McGuffin, M., Hobbs, C., Upton, R. ve Goldberg, A.
(1997). American Herbal Products Association’s
Botanical Safety Handbook, CRC Pres, Boca Ra-
ton, Florida, USA.
Miller, L.G. ve Murray, W.C. (1998). Herbal Medici-
nals: A Clinician’s Guide, Pharmaceutical Products
Press, New York, USA.
PDR for Herbal Medicines (2004) 3rd ed. Thomson
PDR, NJ07645-1742, Montvale.
5
Amaçlar›m›z
N
N
Bitkisel ürünlerin zehirleyici etki mekanizmalar›n› tan›mlayabilecek,
N
Bitkisel ürünlerin narkotik özelliklerini aç›klayabilecek,
N
Halüsinojenik bitkilerin özelliklerini tan›mlayabilecek,
Bitkisel ürünlerin kötüye kullan›m›n› aç›klayabilecek ve bunlar hakk›ndaki
mevcut bilgileri araflt›rabilecek ve derleyebilecek bilgi ve becerileri kazana-
bileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Zehir • Kronik Toksisite
• Tutkunluk • Abstinens
• Ba¤›ml›l›k • Homeostaz
• Suistimal • Antidot
• Akümülasyon • Sub-akut Toksisite
• Toksin • Tolerans
• Narkotik Maddeler • Yoksunluk Sendromu
• Akut Toksisite
• G‹R‹fi
• ZEH‹R VE ZEH‹R ETK‹S‹ NED‹R?
• ZEH‹RLER‹N SINIFLANMASI
• TOKS‹K ETK‹ T‹PLER‹
• SEKESTRASYON VE
T›bbi ve Aromatik Zehirli, Narkotik ve AKÜMÜLASYON
Bitkilerin Kullan›m Halusinojenik Bitkiler • TOKS‹K ETK‹ MEKAN‹ZMALARI
Alanlar› ve Eti¤i • ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER
• BA⁄IMLILIK VE BA⁄IMLILIK T‹PLER‹
• B‹TK‹LER‹N SU‹ST‹MAL‹
• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N
KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N
SONSÖZLER
Zehirli, Narkotik ve D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Halusinojenik Bitkiler S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
G‹R‹fi
N N
Belirli bir miktar›n (dozun) üzerinde kullan›ld›¤› zaman her fley (ilaç, g›da)
zararl›d›r. Bunun d›fl›nda zararl› bileflikler içeren do¤al ürünlerde mevcuttur ve
bunlar kesinlikle kullan›lmamal›d›r. Bu ünitede zehirli, narkotik ve halusinofemik
bitkiler hakk›nda k›sa bilgiler verilecektir.
ZEH‹R VE ZEH‹R ETK‹S‹ NED‹R? K ‹ T A P K ‹ T A P

Farsça kökenli bu sözcük Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlü¤ünde flu anlam-
lar ile tan›mlanmaktad›r:
1. “Organizmaya girdi¤inde kimyasal etkisiyle fizyolojikT Egörevleri
L E V ‹ Z Y O N bozan ve TELEV‹ZYON
miktar›na göre canl›y› öldürebilen madde, a¤›” SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2. Mecazi: “Büyük üzüntü, ac›, keder, s›k›nt›”
Bkz. http://tdkterim.gov.tr/bts/ D‹ NÜ fiT ÜE NR ENLE‹ TM D‹ ÜN fiT ÜE NRENLE‹ M
T
Mecazi anlam›n› sanat ve edebiyat ile u¤raflanlara b›rakt›¤›m›zda, D SÜ fiOÜbu

RN EULtan›m
‹M alt›nda D ÜS fiOÜ NREUL ‹ M
sakl› bulunan üç önemli özellik göze çarpmaktad›r. Miktar, zehir için en ilginç ve
tan›m› bir ölçüde zorlaflt›r›c› özellik olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Ünlü Rönesans
S O R U S O R U
hekimi Paracelsus (1493-1541) “Tüm maddeler zehirdir. Zehir D ‹ olmayan
KKAT madde D‹KKAT
yoktur, zehir ile ilac› birbirinden ay›ran dozdur (miktard›r)” diyerek belki de ze-
hir kavram›n›n içinde miktar›n önemine vurgu yapan ilk kiflidir. DYeterliK A T miktarlarda
N N
SIRA ‹ KS‹ZDE D ‹ K S‹ZDE
SIRA KAT
al›nan suyun bile fizyolojik görevleri bozucu, zararl› ve hatta ölümcül etkilerinin ol-
du¤u bilinmektedir. Ancak, hemen hiç kimse suyu zehir olarak tan›mlamamaktad›r.
N N
O halde nedir zehir veya zehirli madde? Bilimsel literatürde zehir, “toksin”, zehirler
ile u¤raflan bilim dal› “toksikoloji” ve zehirleyici (zararl›) etki “toksik etki” olarak ta-
n›mlanmaktad›r. Zehirlerle ilgili dünyadaki ABD kökenli yetkin organizasyonlardan
olan EPA (Environmental Protection Agency) taraf›ndan yap›lan K ‹ T A tan›mlamaya
P K ‹ T A P
göre “çok zehirli” olan maddeler 5 gram›n (1 çay kafl›¤› dolusu) miktar› ile eriflkin
bir insan› öldürebilen maddelerdir. Bu türdeki toksinlerin az miktarlar›
K ‹ T A bile P ciddi za- K ‹ T A P
rarlara veya ölüme sebep olur. Di¤er bir tan›mlamaya göre bu zehirler,
TELEV‹ZYON bir deney TELEV‹ZYON
hayvan›n›n her kilogram› için 50 miligram a¤›zdan verildi¤inde, 48 saat içinde, hay-
vanlar›n en az % 50’sinin ölümüne sebep olan maddelerdir.
Paracelsus’un hayat› için bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Paracelsus

EPA ve zehirlerin s›n›fland›r›lmas› ile ilgili aç›klamalar için Bkz. http://www.epa.gov

‹NTERNET ve ‹NTERNET
http://en.wikipedia.org/wiki/Toxicity_Class
Besinler ve besin ö¤eleri (vitaminler vs) d›fl›nda vücuda giren tüm yabanc›
maddeler (ilaçlar da) dahil ksenobiyotikler olarak adland›r›lmaktad›r. Di¤er bir ta-
n›mlama ile insan vücuduna çeflitli yollarla (a¤›z, solunum, deri vs) giren zararl›
ksenobiyotikler “zehir” olarak kabul edilmektedir.
ZEH‹RLER‹N SINIFLANMASI
EPA’n›n tan›mlamas›na göre maddeler zehirlilikleri aç›s›ndan farkl›l›k gösteren
dört kategori alt›nda s›n›fland›r›l›rlar:
Toksisite S›n›f› I: Çok zehirli maddeler; bu kategorideki maddeler için fiekil 5.1’ de
görülen kurukafa ve çapraz kemik sembolü ambalajlarda bulundurulmak zorundad›r.
Toksisite S›n›f› II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30 gram dozda eriflkin in-
san için öldürücüdürler
Toksisite S›n›f› III: Hafifçe zehirli maddeler; 30 gram›n üstündeki miktarlarda
ölümcüldürler.
Toksisite S›n›f› IV: Pratik olarak zehirli olmayan maddeler.
Sözkonusu bu dört toksisite s›n›f›n›n ilk üçünde yer alan maddelerin ambalaj-
lar› üzerine maddenin toksisite (zehirlilik) derecesini belirten kolay görülebilir
uyar›lar yap›lmas› zorunlulu¤u vard›r. EPA’n›n s›n›flamas›ndan biraz farkl› olarak
Avrupa Birli¤inin üç kategoriden oluflan bir s›n›flamas› vard›r:
S›n›f 1: Çok toksik maddeler
S›n›f 2: DToksik maddeler
Ü fi Ü N E L ‹ M
S›n›f 3: Zararl› maddeler
Avrupa Birli¤inde sat›lan ve ilk iki s›n›fta yer alan maddelerin ambalajlar› üze-
S O R U rinde fiekil S5.1’deki
O R U sembolün bulunmas› zorunludur. EPA’n›n s›n›flamas›ndaki
dördüncü kategori ise dikkate al›nmam›flt›r. Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ; WHO) ise
D‹KKAT yine benzerDbir ‹ K Ks›n›flama
AT yapm›flt›r:
S›n›f 1-a: afl›r› zararl›;
S›n›f 1-b: çok zararl›;
N N
S›n›f 2: orta derecede zararl›;
S›n›f 3: hafifçe zararl›.
AMAÇLARIMIZ DSÖ’nün bu s›n›flamas› da s›çanlardan elde edilen LD50 (medyan letal doz) de-
AMAÇLARIMIZ
¤erlerine dayanmaktad›r: E¤er Madde için LD50 de¤eri kilogram cinsinden hayvan
vücut a¤›rl›¤› bafl›na 5 miligram veya daha az bir miktarda ise madde s›n›f 1a’da;
K ‹ T A P 5-50 miligram K ‹ aras›ndaysa
T A P s›n›f 1b’de; 50-500 miligram aras›ndaysa s›n›f 2’de; 500
miligramdan fazlaysa s›n›f 3’de yer almal›d›r. Geçerli uluslar aras› yasa ve etik ku-
rallar gere¤i zehirli olup olmad›¤› bilinmeyen bir madde insanlar üzerinde
TELEV‹ZYON E L E V ‹ Z Y O N denenemeyece¤inden, DSÖ’nün bu s›n›flamas› pratik aç›-
toksisite Taç›s›ndan
dan en uygun gözüken s›n›flamad›r. Ayr›ca, bu s›n›flamada yer alan maddeler ko-
layl›kla EPA ve Avrupa Birli¤inin s›n›flamalar›nda yerlerini alabilmektedir.
‹NTERNET Medyan letal‹ Ndoz E T 50) hakk›ndaki aç›klamalar ve örnekler için bknz.: http://en.wikipe-
T E R N(LD
dia.org/wiki/LD50
Do¤ada bulunan zehirler kökenleri itibar› ile üç grupta toplanmaktad›r:

a. Mineral kaynakl› zehirler,
b. Hayvansal kaynakl› zehirler (Venomlar),
c. Bitkisel kaynakl› zehirler.
Mineral ve hayvansal kaynakl› zehirlerden kitab›n konusuna uymad›¤› için bu-
rada fazla söz edilmeyecektir. Bitkiler aleminde bakterilerden bafllay›p yüksek bit-
kilere kadar uzanan evrimsel çizgide hemen her türde zehirli maddeler olabilmek-
5. Ünite - Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler 119
tedir. Bakterilerin vücutta üreme- fiekil 5.1

leri sonucunda oluflan endotok-
EPA ve Avrupa
sin ve ekzotoksinler çeflitli infek- Birli¤i normlar›
siyon hastal›klar›n›n sonuçlar›n› çerçevesinde sat›fl›
ortaya ç›kar›rlar. Endotoksinler yap›lan toksik
maddelerin
vücutta ölen veya ba¤›fl›kl›k sis- ambalajlar›
teminin hücreleri taraf›ndan par- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
üzerinde tafl›mas›
çalan›p öldürülen bakteri hücre gerekli olan ve
duvarlar›n›n bir bölümüdür, vü- zararl›l›k
D Ü fi ÜS‹ZDE
SIRA NEL‹M derecesiniDSIRA
belirten
Ü fi Ü NS‹ZDE
EL‹M
cut s›v›lar›nda çözünme özellik- sembol.
leri yoktur ve aç›¤a ç›kt›klar›nda
vücut s›cakl›¤›n›n yükselmesine S O R U S O R U
(pirezis) neden olurlar. Genellik-
le lipopolisakkarit yap›s›nda D‹KKAT
SD ‹OK RK AU T S O R U
olan bu toksinler “pirojen (atefl
yap›c›)” olarak da adland›r›lmak-
N N
tad›r. Ekzotoksinler ile bakteri, SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
D‹KKAT D‹KKAT
tek hücreli mantarlar, algler ve pro-
tozoalar›n metabolizmalar› s›ras›nda oluflturuduklar› ve salg›lad›klar› suda çözünür
N N
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
maddelerdir. Endotoksinlerden farkl› olarak bunlar daha toksiktir ve ço¤u durum-
da piretik etki (atefl yükselmesi) ortaya ç›karmazlar. Bunlar aras›nda bir anaerob
bakteri olan Clostridium botilinum’un oluflturdu¤u endotoksin Kyeryüzünde
AMAÇLARIMIZ
‹ T A P bilinen AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
en kuvvetli zehirdir ve çok tehlikeli bir besin zehirlenmesine neden olmaktad›r.
Tetanoz, difteri, bo¤maca, kolera gibi çok çeflitli hastal›klarda ekzotoksinler rol oy-
namaktad›r. Ayr›ca, çeflitli küf mantarlar›n›n oluflturdu¤u aflatoksinler, okratoksin-
TKE L‹ E TV ‹ ZA Y PO N T KE L ‹E VT ‹ ZAY OP N
ler gibi ekzotoksinlerin de hepatotoksik (karaci¤erde toksik) ve karsinojenik (kan-
ser yap›c›) etkilerinin oldu¤u bilinmektedir.
Endotoksinler hakk›nda daha fazla bilgi için bknz. http://en.wikipedia.org/wiki/Endotoxin
‹NTERNET
Ekzotoksinler hakk›nda daha fazla bilgi için bknz. http://en.wikipedia.org/wiki/Exotoxin ‹NTERNET
Yüksek bitkiler aras›nda EPA ve di¤er kurulufllar›n s›n›flamalar›n›n her birinde

yer alacak fliddette toksik olabilen veya pratik olarak zararl› etkisi olmayan bitki
türleri vard›r. Ancak, bunlar›n bir k›sm› sat›lmazlar, do¤adan toplanarak tüketilir-
ler, sat›lan bitkisel ürünlerden zehirli olanlar›n da üzerinde ço¤unlukla uyar› etike-
ti bulunmamaktad›r. Bitkileri zehirli yapan, içerdi¤i kimyasal maddeleridir. Bazen
bir bitki çok say›da toksik kimyasal madde de içerebilmektedir. Bu durum baz› bit-
kilerin birden fazla sistemi etkileyebilen zehirler haline gelmesini sa¤layabilmekte-
dir. Zehirli olarak kabul edilen baz› bitkiler ayn› zamanda “ilaç” olarak kullan›lma
özelli¤ine de sahip olabilmektedir. Çünkü ilaçlar da, zehirler de vücuttaki home-
ostatik dengeleri güçlü biçimde de¤ifltirebilmektedir. Buna ba¤l› olarak insanlarda
zehirin etkiledi¤i sistemlerden kaynaklanan belirtiler (semptomler) ortaya ç›kmak-
tad›r. Örne¤in, Amanita türü mantarlar karaci¤er ve sinir sisteminde zehirli etkiler
gösterirler, yani hepatotoksik ve nörotoksik etkiler tafl›rlar ve bu iki sisteme ait
semptomler ortaya ç›kar›rlar.
Do¤ada bulunan zehirlerin kökenleri nedir ? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

1
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
TOKS‹K ETK‹ T‹PLER‹

‹lac› zehirlerden ay›ran en önemli özelliklerden birisi zehirlerin vücut sistemleri üze-
rindeki etkilerinin daha kal›c›, hatta geri dönüflümsüz (irreversibl) olmas›d›r. Buna
ilaveten bir çok zehir vücuttan genellikle at›l›m› güç olan, akümüle (birikme) özelli-
¤i olan maddelerdir. Zehirlerin önemli bir bölümünde gözüken di¤er bir özellik de
baz› zehirlerin etkisinin doza ba¤l› olmamas› ve çok düflük dozlarda bile etkili olma-
lar›d›r. Maddelerin toksik olmas› için mutlaka öldürücü (letal) olmalar› gerekme-
mektedir. Vücut sistemleri üzerinde oluflturduklar› olumsuz etkiler de zehirlenme
(toksisite) olarak adland›r›lmaktad›r. Bu ba¤lamda zehirli maddelerin, vücut üzerin-
deki etkilerinin zamansal boyutu da önem kazanmaktad›r. Zehirli maddelerin zama-
na ba¤l› üç tip toksisitesinden söz edilebilir:
a. Akut Toksisite (‹ve¤en Zehirlilik): Zehire ço¤u durumda bir seferlik maruzi-
yetle, 24-48 saatlik dönemde ortaya ç›kan toksisite;
b. Sub-akut Toksisite: Akut ve kronik toksisite süreleri aras›nda kalan sürelerde
oluflan maruziyet ve toksisite;
c. Kronik Toksisite (Süre¤en Zehirlilik): Genellikle uzun bir maruziyet sonras›n-
da canl›n›n ortalama yaflam ömrünün 2/3’lik süresi içinde ç›kan toksisite.
Bunlar›n d›fl›nda toksik etkinin görüldü¤ü organ ve sisteme, di¤er bir deyiflle ze-
hirin etkili oldu¤u yere göre de toksisite s›n›flamas› yap›labilmektedir. Örne¤in, ka-
raci¤er üzerinde toksik etkileri olan maddeler “hepatotoksik”, böbrekler üzerinde
toksik etkileri olan maddeler “nefrotoksik” olarak tan›mlanmaktad›r. Bu s›n›flamada
dikkat çekici olan genellikle yaflamsal önemi olan organlardaki toksisitelerin görece
olarak daha fazla önem kazanmas›d›r. Bu s›n›flamada yer alan “sitotoksik etki”, ya-
ni hücreler üzerindeki toksik etki bazen istenen bir özellik olmaktad›r. Özellikle vü-
cutta kontrolsüz biçimde ço¤alan kanser hücrelerini öldürmek, yani antineoplastik
etki sa¤lamak için “sitotoksik etki” aranan bir etki durumuna gelmektedir. Bitkiler
aras›nda da bu tip toksik maddeler tafl›yan türler bulunmaktad›r. Ancak, bu madde-
lerin toksik etkilerinin kanser hücreleri üzerinde spesifik olmas›, sa¤l›kl› di¤er hüc-
releri etkilememesi istenir.
SEKESTRASYON VE AKÜMÜLASYON
Subakut ve kronik toksisitelerde maruziyet süresi kadar zehirin vücutta birikici özel-
likler tafl›mas› ve etkisinin yo¤uflmal› olmas› (etki akümülasyonu) zehirlenmenin flid-
detini art›rabilmektedir. Baz› zehirler vücutta baz› dokularda birikme özelli¤i göste-
rir. Bu olaya “sekestrasyon” ad› verilmektedir. Ancak sekestrasyon, akümülasyonun
aksine her durumda zehirlenmenin fliddetini art›rmamaktad›r. Örne¤in, tarihte bir
dönem sub-akut ve kronik zehirleyici olarak kullan›lan arsenik saç ve t›rnaklarda se-
kestre olmaktad›r. Buralarda biriken zehir, art›k zehirleyici olma özelli¤ini genifl öl-
çüde yitirmektedir. Ancak, saç ve t›rnaklarda biriken maddeler “kriminoloji” ve “ad-
li t›p” aç›s›ndan önem kazanmaktad›r. Çünkü buralardan al›nacak örneklerde son
maruziyetin üzerinden aylarca süre geçse bile zehirin varl›¤› saptanabilmektedir.
Ekolojik bir kirletici olan DDT ise vücutta ya¤ dokusunda birikmektedir. Ya¤ doku-
lar› satüre olduktan (doygunlu¤a ulaflt›ktan) sonra sinir dokular›n› etkilemektedir.
Kanserojen olmas› nedeniyle kullan›m› art›k hemen tüm dünyada yasaklanm›fl bir
insektisit (böcek öldürücü) olan bu maddenin ya¤ dokular›nda biriken k›sm› do¤ru-
dan nörotoksisite göstermemektedir. Ancak, ani kilo verme durumlar›nda vücut ya¤-
lar›n›n erimesi ile ya¤ dokusunda sekestre olan DDT kana yüksek miktarlarda kar›-
flarak sinir sistemine yönelmekte ve nörotoksik etkisi belirginleflmektedir.
Bitkiler aras›nda da sekestrasyon özelli¤i tafl›yanlar bulunmaktad›r. Burada se-

kestre olan bitkinin bilefliminde yer alan biyoaktif maddelerdir. Örne¤in, kalp yet-
mezli¤i tedavisinde kullan›lan yüksükotu bitkisinde (Digitalis purpurea) bulunan
dijital glikozitleri çizgili kaslarda ve kalp kas›nda birikmektedir.SIRA
Çizgili
S‹ZDEkaslarda bi- SIRA S‹ZDE
riken glikozitler herhangi bir etki göstermezken, kalp kas›nda toplanan maddeler
kardiyotonik (kalp kuvvetlendirici) etkiden sorumludur. Vücutta çizgili kaslar kitle
D Ü fi Ü Nöncelikle
olarak kalp kas›ndan daha fazla olmas› ve de dijital glikozitlerinin EL‹M çizgi- D Ü fi Ü N E L ‹ M
li kaslara ba¤lanmas› nedeniyle kullan›lan dijital glikozitlerinin ve yüksük otunun
öncelikle belli bir süre, çizgili kaslar satüre olana (doygunluk Snoktas›na
O R U eriflene) S O R U
kadar yüksek dozda kullan›lmas› gerekir. Bu doza “dijitalizasyon dozu”, yap›lan ifl-
leme de “dijitalizasyon” ad› verilmektedir. Dijitalizasyon tamamland›ktan sonra
D‹KKAT D‹KKAT
kullan›lan “idame (devam) dozu” daha düflük bir dozdur. E¤er, çizgili kaslarda
doygunluk olufltuktan sonra da dijitalizasyon dozu kullan›lmaya devam edilirse di-
N N
jital glikozitlerinin “kardiyotoksik etkileri” ortaya ç›kmaktad›r,SIRA
çünkü S‹ZDEdijital gliko- SIRA S‹ZDE
zitlerinin güvenlik aral›¤› dard›r. Dijital glikozitlerinin kardiyotoksik etkisi aritmi
(kalp at›m ritminin bozulmas› biçiminde ortaya ç›kmaktad›r. Çizgili kaslarda biri-
ken dijital glikozitleri normal durumlarda terapötik (tedavi edici) veya toksik etki-
lere do¤rudan katk› sa¤lamamaktad›r. Ancak, çizgili kaslara ba¤lanabilen ve o do-
kulardan dijital glikozitlerini söküp uzaklaflt›rabilen “kinidin” gibi maddeler çizgili
kaslarda ba¤l› olarak bulunan dijital glikozitlerinin kandaki miktarlar›n› k›sa süre-
de çok yüksek düzeylere ç›kard›¤›ndan glikozitlere ba¤l› kuvvetli toksik etkiler or-
taya ç›kacakt›r. Burada sözü geçen kinidin de ülkemizde yetiflmeyen ancak Güney
Amerika’da yetiflen K›nak›na (Cinchona) türlerinin a¤aç kabuklar›ndan elde edilen
bir baflka maddedir.
K›nak›na (Cinchona) hakk›nda daha fazla bilgi için bknz.

‹ N T Ehttp://en.wikipe-
RNET ‹NTERNET
dia.org/wiki/Cinchona
Sekestrasyon nedir ? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

2
TOKS‹K ETK‹ MEKAN‹ZMALARI D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Çeflitli toksinlerin vücutta oluflturduklar› etkiler çeflitli fizyolojik süreçlerin etki-
lenmesi sonucunda farkl› geliflimler göstererek ortaya ç›kmaktad›r. Dolay›s›yla
afla¤›da belirtilen farkl› kategorilerde mekanizmalar ile toksik S O R etkiler
U ortaya S O R U
ç›kmaktad›r:
a. Yal›n Toksik etkiler, D‹KKAT D‹KKAT
b. Özel toksik etkiler,
c. ‹mmün reaksiyonlar ve alerji,
N N
d. Genetik farkl›l›klara ba¤l› reaksiyonlar ve idiyosenkrazi,
e. Dayan›ks›zl›k veya afl›r› duyarl›k reaksiyonlar›,
f. Ba¤›ml›l›k ve yoksunluk reaksiyonlar›. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Yal›n Toksik Etkiler

Bu tip toksik etkiler ilaçlar veya bitkilerin terapötik etkilerineK benzer
‹ T A Pbiçimde or- K ‹ T A P
taya ç›kan toksik etkilerdir. Bu toksik etkilere s›k rastlanmaktad›r ve basitçe “yan
etki” olarak tan›mlanmaktad›r. Vücuda al›nan ksenobiyoti¤in ço¤u kez ana farma-
kolojik etkinin bir uzant›s› olarak veya onunla fizyolojik ba¤lant›l›
T E L E V ‹ Z Yolarak
ON ortaya TELEV‹ZYON
ç›kmaktad›r. Bu toksik etkiler, ço¤u kez doza ba¤›ml›d›r; yani miktar artt›kça etki
fazlalafl›r, azald›kça etki azal›r. Bu tür toksik etkiler düflük morbidite ve mortalite
yüzdesine sahiptir. Yani, bu toksik etkiler ile hastal›k oluflma (iatrojenik hastal›k)
ve oluflan hastal›ktan dolay› ölme riski düflüktür. Bu arada, t›bbi amaçlarla kullan›-
lan ilaç ve bitkisel ürünler ile çeflitli hastal›klar›n oluflabildi¤i ve bu hastal›klara
“iatrojenik hastal›klar” ad› verilmektedir. ‹laç vb. saf maddeler için yal›n toksik et-
kilerin önceden tahmini kolayd›r. Ancak, aktif madde çeflidin fazlal›¤›, bilinmeyen
maddelerin varl›¤›, çevre kirletici maddeler ile kontaminasyon ve standardizayon
farkl›l›klar› gibi nedenlere ba¤l› olarak bitkisel ürünlerde yal›n toksik etkilerin ön-
ceden tahmini zordur. Kullan›lan ürünün miktar›n› azaltmak veya kullan›m› tü-
müyle b›rakmak yal›n toksik etkilere ba¤l› sorunlar›n ço¤u durumda çözümü an-
lam›na gelmektedir.
Özel Toksik Etkiler

Bu tip toksik etkiler ilaçlar veya bitkilerin terapötik etkilerine benzerlik tafl›mak zo-
runda de¤ildir ve bu toksik etkilere yal›n toksik etkiler kadar s›k rastlanmamakta-
d›r. Etkiler ço¤u kez maruz kal›nan doza ba¤›ml› olmakla birlikte, bazen dozdan
ba¤›ms›z özel toksik etkiler de oluflabilmektedir. Bu tip etkilerin oluflmas› ve so-
nuçlar›n›n ortaya ç›kmas› için belli bir zaman›n geçmesi gerekmektedir. Ço¤unluk-
la etkilerin ortaya ç›kmas› uzun zaman ald›¤›ndan özel toksik etkilerin anlafl›lmas›
ve bunlardan sak›n›lmas› adeta olanaks›zd›r. Bu tip toksik etkilerin pratikte karfl›-
lafl›lan üç tipi vard›r:
• Mutajenik (Genotoksik) etki,
• Karsinojenik (Onkojenik) etki,
• Teratojenik (Embriyotoksik) etki.
Mutajenik (Genotoksik) etki: Çeflitli kimyasal maddeler insan ve di¤er canl›lar-
da kromozomlarda yer alan DNA moleküllerinde de¤iflimler oluflturabilmektedir.
Bu de¤iflimler hafif düzeylerde oldu¤unda tamir mekanizmalar› ile DNA onar›l-
makta, orta fliddette de¤iflimlerde hücre apoptoz (programl› hücre ölümü; hücre
intihar›), daha a¤›r de¤iflim ve hasarlarda hücre nekroz ile ölmektedir. Bu son iki
durumda mutasyonlu hücrenin yaflam›n› devam ettirerek bölünme ile ço¤almas›-
n›n ve böylece vücutta genç mutant hücrelerin oluflmas› önlenmifl olmaktad›r.
Tüm bu protektif (koruyucu) mekanizmalara karfl›n, bazen mutasyonlu hücreler
yaflam›n› devam ettirebilmekte ve vücutta hastal›k türünde etkiler oluflturabilmek-
tedir. Mutajenik etki genellikle üç biçimde ortaya ç›kabilmektedir:
1. Nokta mutasyonu (k›r›lmas›z mutasyon): Gene ait tek nükleotidin üzerinde
oluflan de¤iflim ile ortaya ç›kmaktad›r. Bu mutasyonlar baz› durumlarda ta-
mir olmakta ve hücre sorunsuz biçimde yaflam›n› sürüdürmektedir. Ancak,
baz› durumlarda tamir mümkün olamamaktad›r.
2. Büyük parça ç›kmas› ve de¤ifl-tokufl: Klastojenez, gen translokasyonu veya
kromozom k›r›lmas› olarak da tan›mlanan bu olaylarda büyüklü¤ü de¤iflen
gen parçalar› kromozomdan kopmakta ve/veya di¤er genlerin parçalar› ile
yer de¤ifltirmektedir. Bu gruptaki mutasyonlar hücrelerde ya çok önemli bo-
zukluklara yada ölümlere neden olurlar
3. Kromozomlar›n bölünme s›ras›nda yavru hücreler aras›nda eflitsiz paylafl›m›
(anöploidizasyon): Bunun sonunda hücre çekirde¤i bir veya daha fazla sa-
y›da kromozom kazan›r veya kaybederek “diploid” durumdan “anöploid”
duruma geçer.
Mutasyon somatik hücrelerde de¤il de gamet hücrelerinde (cinsiyet hücreleri:
sperm ve yumurta) oluflmuflsa sonraki kuflak yavrulara geçifl gösterebilir. Mutas-
yon yap›c› maddeler, günlük yaflamda her yerde bulunmaktad›r. Bitkilerde ve bit-
kisel besinlerde bulunan flavonoidler mutajenik etkilidir. Önemli olan vücudun

mutasyonlara karfl› mücadelesi, maruziyet süresi ve vücuda giren mutajenlerin et-
ki gücüdür.
Karsinojenik (Onkojenik) etki: Çeflitli kimyasal maddeler vücutta kanser oluflu-
muna neden olabilmektedir. Karsinojenik maddeler vücutta iki farkl› mekanizma
ile kanser oluflturmaktad›r:
1. Mutajenik (genotoksik) etki sonucunda: Bu durumdaki maddeler genellikle
mutasyon olufltuktan sonra tamir edilemeyen ve sonras›nda apoptoz veya
nekroz ile ölmeyen mutant hücrelerin ço¤almas› ile ortaya ç›kmaktad›r.
2. Epigenetik etki sonucunda: Baz› karsinojenik maddeler hücredeki kromo-
zomlar d›fl›ndaki hücre zar›, sitoplazma, mitokondriler, ribozomlar gibi di-
¤er yap›lar› etkileyerek kanser oluflturmaktad›r.
Karsinojenik maddeler de günlük yaflamda her yerde bulunmaktad›r. Baz› bit-
kilerde de karsinojenik etkili baz› maddeler bulunmaktad›r. Burada da önemli olan
vücudun karsinojenlere ve etkilerine karfl› mücadelesi, maruziyet süresi, haz›rlay›-
c› faktörlerin fazlal›¤› ve vücuda giren karsinojenlerin etki gücüdür.
Teratojenik (Embriyotoksik) etki: Çeflitli maddelerin gebelik veya gebeli¤e çok
yak›n dönemde embriyo veya gamet hücrelerine geçmesi sonucu, fötusta (embri-
yoda) malformasyona (kötü oluflum, sakatl›k) veya ölüme kadar gidebilen geridö-
nüflümsüz bozukluklara neden olmas› teratojenez olarak adland›r›lmaktad›r. Karsi-
nojenezde oldu¤u gibi, mutajenik etki teratojeneze neden olabilmektedir. Ancak,
mutajenik etkinin rol oynamad›¤› teratojenez durumlar› ço¤unluktad›r. Di¤er bir
ifade ile, teratojenik maddelerin ço¤unun mutajenik veya karsinojenik etkileri yok-
tur, çünkü teratojenez, (i) önemli besinsel ö¤elerin (vitaminler vs.) anne aday› ve
dolay›s›yla bebek fötus taraf›ndan al›namamas›, (ii) uteroplasental kan ak›m›n›n
azalmas› ve dolay›s›yla bebe¤in kans›z kalmas›, (iii) farkl›laflma ile ilgili spesifik
olaylar›n bozulmas›, (iv) doku osmolaritesinin de¤iflmesi gibi non-mutajenik etki-
ler nedeniyle de oluflmaktad›r. Bitkiler aras›nda da teratojenik etkiler tafl›yanlar
vard›r.
‹mmün Reaksiyonlar ve Allerji

Bu tip toksik etkiler ilaçlar veya bitkilerin terapötik etkilerine hemen hiç benzerlik
tafl›mamaktad›r ve bu toksik etkilere de yal›n toksik etkiler kadar s›k rastlanma-
maktad›r. Etkiler maruz kal›nan doza ba¤›ml› de¤ildir ve önceden tahmin edilme-
leri olanakls›zd›r. Ayr›ca, bu tip yan etkiler önceki tipteki yan etkilerden farkl› ola-
rak yüksek mortalite (ölüm oran›) gösterirler. Allerji ve immün reaksiyonlar asl›n-
da vücudun yabanc› madde ve organizmalara karfl› savunma mekanizmas›d›r. An-
cak, baz› durumlarda tepki verilmemesi gereken maddelere karfl› afl›r› duyarl›k
tepkisi biçiminde ortaya ç›kmaktad›r. Bitkiler aleminde allerjik reaksiyona neden
olabilen çok say›da tür vard›r. Ayr›ca, bitki polenlerine karfl› oluflan mevsimsel al-
lerji en yayg›n karfl›lafl›lan allerji tiplerinden birisidir. Bu tür toksik etkiler ortaya
ç›kt›¤›nda ürünün kullan›m› sonland›r›lmal› ve gelecekte hiçbir flekilde kullan›lma-
mal›d›r.
Genetik Farkl›l›klara Ba¤l› Reaksiyonlar ve ‹diyosenkrazi

Eskiden nedeni tam olarak anlafl›lamam›fl, çok nadiren rastlanan baz› yan etkiler,
kiflilerin bünyevi özelliklerindeki farkl›l›klardan kaynaklanan yan etkiler olarak de-
¤erlendirilmifl ve bunlara “idiyosenkrazi” ad› verilmifltir. Son y›llarda yap›lan arafl-
t›rmalar, nadir rastlanan ve yüksek mortalite gösteren bu yan etkilerin ço¤unun ge-
netik farkl›l›klardan kaynakland›¤› anlafl›lm›flt›r. T›pk› allerjik reaksiyonlar gibi bu

etkiler de ço¤u zaman ilaç veya t›bbi bitkinin terapötik etkilerinden farkl› meka-
nizmalar ile ortaya ç›kmaktad›r ve önceden tahmin edilmeleri olanaks›zd›r. Bu tür
yan etkinin bitkiler aleminde olup olmad›¤› bilinmemektedir, çünkü bu yan etki
toplumda 1/50000, 1/100000 gibi çok düflük olas›l›kta karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu
tür toksik etkiler ortaya ç›kt›¤›nda ürünün kullan›m› sonland›r›lmal› ve gelecekte
hiçbir flekilde kullan›lmamal›d›r.
Dayan›ks›zl›k veya Afl›r› Duyarl›k Reaksiyonlar›

Kiflilerde var olan bir hastal›k durumu nedeniyle ortaya ç›kan, ço¤u kez tahmin
edilebilen ve kullan›lan maddenin farmakolojik etkileri ba¤lant›l› olabilen intole-
rans (dayan›ks›zl›k) reaksiyonlar›d›r. Ço¤u kez tahmin edilebildi¤inden ve reaksi-
yonlar fliddetli geliflmedi¤inden mortalite pek fazla de¤ildir. Ço¤u durumda ürü-
nün kullan›m›na son vermek zorunda kal›nsa da, kullan›lan dozu azaltmak ve ürü-
nün kullan›m›na ara vermek gibi uygulamalar ile sorun çözülmektedir. Ayr›ca, var
olan hastal›k halinin ortadan kald›r›lmas› da bu reaksiyonlar› önleyecektir. Bitkiler
aras›nda da bu türden reaksiyonlar› oluflturan türler oldu¤una inan›lmaktad›r.
Ba¤›ml›l›k ve Yoksunluk Reaksiyonlar›

Di¤er bir çok yan etki tipinden farkl› olarak ba¤›ml›l›k, kullan›c›lar›n “arzu etti¤i,
istedi¤i” bir etkidir. Bu yüzden bir çok araflt›r›c› taraf›ndan “ba¤›ml›l›k” bir yan et-
ki olarak tan›mlanmamaktad›r. Kullan›c› taraf›ndan arzu edilmeleri ve istenmeleri
nedeniyle ço¤u kez “suistimal edilen”, yani “kötüye kullan›lan” maddeler bu grup-
tad›r. Ba¤›m›l›l›k, suistimal ve yoksunluk belirtileri konular› kitab›n bu bölümünde
ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r. Bitkiler aras›nda ba¤›ml›l›k amac›yla kullan›lan ve su-
istimal edilen çok say›da örnek bulunmaktad›r. Bu yan etkinin önlenmesi için ürü-
nün aniden kesilmesi problemler yaratmakta ve “yoksunluk sendromu (abstinens
sendromu)” tablolar›n›n oluflmas›na neden olmaktad›r. Yoksunluk belirtileri ço¤u
durumda fliddetli ve tahammülü zor etkilerden olufltu¤u için birdenbire ürünün ke-
silmesi yerine yavafl-yavafl dozu azaltarak kesmek veya ürünün yerine ba¤›ml›l›k
yapmayan bir benzerini kullanmaya devam etmek daha ak›lc› olacakt›r. Burada bir
noktan›n da vurgulanmas›nda yarar vard›r: Yoksunluk sendromu ba¤›ml›l›k yap-
mayan ürünlerin uzun süreli kullan›m› ile de ortaya ç›kabilmektedir.
ZEH‹RL‹ B‹TK‹LER
Ülkemizde ve dünyada çeflitli bitkiler zehirlenmelere neden olmaktad›r. Çeflitli ne-
denlere ba¤l› olarak ortaya ç›kan bu zehirlenmelerin bir bölümü sadece basit etki-
lerden oluflurken baz›lar› ölümcül sonuçlara varabilen ciddi etkilerden kaynaklan-
maktad›r. Ülkemizde çok zehirli bitki türleri bulunmas›na karfl›n, mantar zehirlen-
meleri hariç, di¤er bitki türleri ile zehirlenme ve zehirlenmeye ba¤l› ölümler nadi-
ren görülmektedir. Tablo 5.1 Türkiye’de a¤›r zehirlenmelere neden olan bitki tür-
lerini listelemektedir. Zehirlenmeler genellikle 1-12 yafl grubunda yo¤unlaflmakta-
d›r. Bunun en önemli nedeni bilgi ve tecrübe noksanl›¤›, yani çocuklar›n zehirli
bitki türlerini yanl›fll›kla yenilebilen bitki türleri yerine yemeleridir. Ayr›ca, zehirle-
rin etkisine özellikle okul öncesi dönem çocuklar›n›n (6 yafl ve alt›) daha duyarl›
olmas› da, bitkiler ile zehirlenmelere bu yafl grubunda daha s›k rastlanmas›na kat-
k› sa¤lamaktad›r. Tablo 5.2 ise daha hafif zehirlenmelere yol açan veya tüketilme-
si halinde ço¤unlukla ciddi sonuçlar do¤urmayan bitkileri içermektedir.
Günümüzde dünyada da hem zehirlenme hem de zehirlenmeye ba¤l› ölüm
oranlar› önemli ölçüde azalm›flt›r. Bunun en önemli nedenleri aras›nda insanlar›n
Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Tablo 5.1
Türkiye’de a¤›r
Kaplanbo¤an, Güzelavratotu, zehirlenmelere yol
Aconitum türleri Atropa belladonna
Kurtbo¤an Kurtbö¤ürtleni açan bitki türleri.
Cannabis sativa* Kenevir, Kendir Cicuta virosa Subald›ran›
Colchicum türleri Ac›çi¤dem, Karçiçe¤i Conium maculatum Bald›ran
Datura türleri Boruçiçe¤i, Tatula Delphinium türleri Hezaren
Digitalis türleri Yüksükotu Euphorbia türleri Sütle¤enotu
Helleborus türleri Çöpleme, çöplemecik Hyoscyamus türleri Banotu
Parflen, Parten,
Mandragora autumnalis Adamotu Mercurialis türleri Yerfesle¤eni
A¤uçiçe¤i, Kan a¤., Papaver türleri.*
Nerium oleander Haflhafl, yabani haflhafl
Zakkum, Z›kk›m
Ac›badem, Erik, fieftali,
Prunus türleri Rhododendron türleri. SIRA S‹ZDE
Komar, zifin SIRA S‹ZDE
Zerdali
Ricinus communis Hintya¤› a¤ac› Solanum türleri ‹tüzümü, Tilki üzümü
Veratrum album Akçöpleme Vicia faba Bakla
S O RveU suistimal
* Bu bitkiler zehirli olmalar›n› yan› s›ra ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri vard›r S O R U
amac›yla kullan›l›rlar.
D‹KKAT
bilinçlenmesi, zehirlenme kaynaklar›n›n büyük ölçüde ortadan Dkald›r›lmas›
‹KKAT
ve/ve- Bald›ran otu: Çok zehirli bir
ya insanlarla temas›n›n engellenmesi yer almaktad›r. Örne¤in, Ortaça¤ ve Yeniça¤ bitkidir, Sokrates’in ölümüne
neden olan bitki olarak
N N
Avrupas›nda Claviceps purpurea (Çavdar mahmuzu) sklerotyumlar›n› içeren tah›l-
SIRA S‹ZDE bilinmektedir. SIRA S‹ZDE
Buna karfl›n
lar›n tüketimi ile pandemi biçiminde Ergot zehirlenmeleri (Ergotizm) görülmektey- çeflitli yerlerde piflirilerek
salatas› yap›lmaktad›r.
di. Tah›llarda görülen parazit bir mantar olan bu bitki türü ile zehirlenme art›k gü- Tehlikeli olmakla beraber
piflirilince muhtemelen
nümüzde hemen hemen hiç gürülmemektedir. Birçok bitki türü zehirli etkileri
zehirlili¤i kaybolmaktad›r:
olan bileflikler tafl›malar›na karfl›n, bunun pratikte fazla bir önemi yoktur, çünkü http://garova.blogspot.com/
bu bitkiler ile intoksikasyon (zehirlenme) olmas› için çok yüksek miktarlarda al›n- 2009/01/baldran-otu-ve-
K ‹ T A P K ‹ T ziyaret
salatas.html adresini A P
malar› gerekmektedir. 16. Yüzy›l hekimi Paracelsus’un “Dosis sola facit venenum” ediniz. Ayr›ca bak›n›z:
(Zehirlili¤i yanl›zca doz belirler) düflüncesi bitkiler için de geçerlidir. Ayr›ca, kulla- http://nacizanebilgi.com/soz
n›lan bitkinin ifllenme biçimi de zehirlilik düzeyini etkilemektedir. Zehirli bitkiler luk.php?q=sokrates
olarak bilinen Solanum nigrum (‹t üzümü) ve Conium maculatum (Bald›ran)
hafllanarak piflirildikten sonra salata biçiminde tüketilmektedir.
Ergotism için bkz. http://en.wikipedia.org/wiki/Ergotism ‹NTERNET ‹NTERNET
Ülkemizde bitki zehirlenmeleri ço¤unlukla afla¤›da belirtilen nedenlerle ortaya

ç›kmaktad›r:
1. Besin olarak zehirli bitkinin toplanarak yenmesi: Bu durum en çok mantar ze-
hirlenmelerinde görülür,
2. Gebe kad›n taraf›ndan istenmeyen çocuklar›n düflürmesi (Abortus) amac›yla
zehirli bitkilerin kullan›lmas›,
3. T›bbi bitkiler yerine yanl›fll›kla veya bilinçsizce zehirli bitkilerin kullan›lmas›,
4. Hastal›k tedavisi için kullan›lan bitkilerin önerilen terapötik dozlar›n›n üzeride
miktarlarda kullan›lmalar›,
5. ‹ntihar amac›yla zehirli oldu¤u bilinen bitkilerin kullan›lmas›,
6. Bitkilerin zehirli organlar›n›n zehirli oldu¤u bilinmeden a¤›za al›narak yutul-
mas›. Bu durum ile özellikle k›rsal kesimlerdeki çocuklarda karfl›lafl›lmaktad›r.
Dünyadaki baz› zehirli bitkiler ülkemizde yetiflmemektedir. Bunlara ait örnek-

ler: Asarum europaeum, Chondrodendron tomentosum, Iberis amara,
Tablo 5.2 Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›
Türkiye’de yetiflen
hafif zehirli bitki Actaea spicata Domuzüzümü Adonis türleri Kanavc›otu, Keklikgözü
türleri.
Aesculus
At Kestanesi Aethusa cynapium Delimaydanoz
hippocastanum
Ayland›z a¤aç,
Agrostemma githago Karamuk, Kat›rçiçe¤i Ailanthus altissima
Kokar a¤aç
Aloe vera Öd a¤ac›, Sar›sab›r Amygdalus communis* Ac›badem
Sülükotu, Farekula¤›,
Anagallis arvensis Anagyris foetida Zivircik
Ba¤›rsakotu,
Anthemis cretica
Anemone türleri Da¤lalesi Sar›çiçek
subsp. anatolica
Apocynum venetum Köpekzehiri Aquilegia olympica Hasekiküpesi
Buza¤›otu, Nivik,
Pelinotu, Akpelin
Artemisia absinthium Arum türleri Y›lanekme¤i,
Ac›pelin, Büyükpelin,
Y›lanyast›¤›
Biarum türleri Brassica türleri Yabani hardal
Akasma, Binkulaç,
Bryonia alba ‹tkaba¤›, Ülüngür, Buxus sempervirens fiimflir
Yabankaba¤›
Batakl›knergisi,
Buxus balearica fiimflir Caltha polypetala
Lilpar, Sunergisi
K›rlang›çotu,
Cheiranthus cheiri fiebboy Chelidonium majus
Temreotu
Cionura erecta Babrik Cistus laurifolius ‹ldon
Ac›elma, Ac›karpuz,
Akasma, Filbahri,
Citrullus colocynthis Ebucehilkarpuzu, Clematis türleri
Peçek
Hanzal
Consolida türleri Convallaria majalis ‹nciçiçe¤i

Akrepkuyru¤u,
Coronilla türleri Corydalis türleri
Yalanc› burçak
Alayaprak, Buhur-u
Meryem, Danagöbe¤i,
Domuza¤›rfla¤›,
Cyclamen türleri Domuzekme¤i, Cynanchum acutum Panzehirotu
K›z›lmenekfle,
Köstüköpe¤i, Kuskusa,
Topalak, Yersomunu
Dafne, Havaza, Tablo 5.2

Cynoglossum türleri Köpekdili Daphne türleri Devam›
Mezeryon
Diplotaxis tenuifolia Yabani roka Dracunculus vulgaris Filkula¤›, Y›lanb›ça¤›
Ac›dülek, Ac›kavun,
C›rtatan, C›rtlak,
Eflekh›yar›,H›yarc›k,
Dryopteris filix-mas Erkek e¤reltiotu Ecballium elaterium
Kargadüvele¤i,
Yabanih›yar,
fieytankele¤i
Echium türleri Engerekotu Equisetum türleri Atkuyru¤u, K›rkkilitotu

Eranthis hiemalis Euonymus europaeus ‹¤ a¤., Papaz külah›
Çakfl›rotu, Ça¤fl›r,
Euonymus latifolius ‹¤ a¤ac›, Papaz külah› Ferula türleri Çaflur, Heliz,
Helizan, Siyabu
Fritillaria türleri Terslale Fumaria türleri
Galanthus türleri Aktafl, Kardelen Genista tinctoria L. Boyac› kat›rt›rna¤›
Boynuzlugelincik,
Glaucium türleri Boynuzluhaflhafl, Gossipium hirsutum Pamuk
Gülfatma
Fukaraotu, Duvarsarmafl›¤›,
Gratiola officinalis L. Hedera türleri.
Hüdaverdiotu Ormansarmafl›¤›
Helicophyllum türleri Heliotropium türleri Bozot
Heracleum türleri Ö¤rekotu, Tavflanc›lotu Hyacinthus orientalis Sümbül
Binbirdelikotu,
Kanotu, K›l›çotu,
Hypecoum türleri Hypericum türleri** Koyunk›ran, Kuzuk›ran,
Mayas›lotu,
Sar›kantaron, Yaraotu
Çobanpüskülü,
Ilex türleri Inula türleri
Ifl›gan, Ifl›lgan
Ard›ç a¤ac› türleri
Johrenia türleri Juniperus türleri (Kokarard›ç, Ya¤ ard›c›,
vs)
Alt›nya¤muru,
Laburnum anagyroides Lactuca türleri Ac›marul, Eflekmarulu
Sar›salk›m
Burçak, Külür, Karayemifl,
Lathyrus sativa Laurocerasus officinalis
Müdürmük Lazkiraz›, Taflan
Leucojum aestivum Akçabardak, Çançiçe¤i Ligustrum vulgare Kurtba¤r›
Linum türleri* Keten, Zeyrek Lolium ternulentum Delice, Erez, Zivan
Ac›bakla, Delicebakla,
Boynuzluyonca, Gavurbaklas›,
Lotus türleri Lupinus türleri
Gazelboynuzu Kurtbaklas›,
Yahudibaklas›
Tablo 5.2 Tesbih a¤ac›,

Devam› Malus domestica* Elma Melia azaderach.
Yalanc› tesbih a¤ac›
Nergis,
Melilotus türleri Kokuluyonca Narcissus türleri
Sonbahar nergisi
Nicotiana glauca Yabani tütün Oenanthe türleri Surezenesi
Ornithogalum türleri Aky›ld›z, Tükrükotu Orobanche türleri
Pancratium maritimum Kumzamba¤› Paris incompleta
Peganum harmala Üzerlik Periploca graeca ‹pekfidan›
Gelinfeneri,
Physalis alkekengi Güveyfeneri, Physochlania orientalis
Kambelotu, Kandilotu
Bo¤umlucaotu,
Phytolacca türleri fiekerciboyas›, vs Polygonatum türleri
Mührüsüleyman
Çuhaçiçe¤i,
Primula türleri Evvelbaharatotu, Pteridium aquilinum Kartal e¤reltisi, ‹fteri
Suçiçe¤i, Tutya
Quercus türleri Mefle a¤ac› türleri Raununculus türleri Dü¤ün çiçe¤i
Akasya, Beyazsalk›m,
Robinia pseudoacacia L. Roemeria türleri
Salk›mçiçe¤i
Ruscus türleri Ruta türleri Sedefotu
Az›otu, Boki,
Sambucus türleri Yabanimürver, Saponaria türleri Sabunotu
Yermürveri, Mürver a¤
Amerikan biber a¤ac›,
Schinus molle Senecio türleri Kanaryaotu, Küllüce
Yalanc› biber a¤ac›
Sisymbrium officinale Sophora türleri
Sorghum halepense Kanyafl, Kanyafl› Spartium junceum Kat›rt›rna¤›, Kuflçubu¤u
Sternbergia türleri Sar›zambak Symphytum türleri Karakafesotu
Ac›ot,
Solucanotu,
Tamus communis Dövülmüflavratotu, Tanacetum türleri
Oltuotu, Pireotu
Karaasma
Kad›ma¤ac›, Porsuk
Taxus baccata Thalictrum türleri Çay›rsedefi
a¤ac›, Püren a¤ac›
Çobançökerten,
Thapsia gargarica Tribulus terrestris
Demirdikeni
Adaso¤an›, Akso¤an,
Ay›so¤an›,
Trollius ranunculinus Urginea maritima Loteflirso¤an›,
Nuteflirso¤an›,
Ölüso¤an›
Urtica türleri* Is›rgan Verbascum sinuatum S›¤›rkuyru¤u
Viburnum lantana Kokara¤aç Vinca türleri Cezayir menekflesi
Vincetoxicum türleri K›rlang›çkuyru¤u Viscum album Ökseotu
Wisteria sinensis Morsalk›m Withania somnifera
* Bu bitkilerin her organ› ayn› ölçüde zehirli de¤ildir ve kullan›m biçimine göre zehirli olma
özellikleri de¤iflkenlik gösterir. Örne¤in, Malus domestica (elma) besin olarak yetifltirilen ve
kullan›lan bir bitkidir, ancak tohumlar›nda zehirli özellikler tafl›yan maddeler vard›r. Urtica
(›s›rgan) cilt üzerinde toksik etkileri olan bir bitkidir, ancak ›spanak gibi piflirilerek yeme¤i ya-
p›lmaktad›r. Gossypium hirsutum (pamuk) bitkisinin de tohumlar›nda toksik etkili maddeler
vard›r, ancak meyvalar›ndan elde edilen pamuk lifleri hemostatik olarak kullan›l›r. Linum
türlerinin baz›lar›n›n (Linum usitatissimum gibi) tohumlar›ndan elde edilen ya¤ besin olarak
kullan›lmaktad›r. ** Hypericum türlerinin daha çok otlak hayvanlar›nda yo¤unluk kazanan
fototoksik etkileri vard›r.
Liriodendron tulipifera, Physostigma venenosum, Rhododendron ferrugineum,

Spigelia anthelmia, Strophantus türleri, Strychnos nux-vomica, Veratrum viridae.
Bu türlerden günümüzde ve geçmiflte kullan›lan çeflitli ilaçlar›n (tübokürarin,
fizostigmin, ouabain gibi) elde edildi¤i unutulmamal›d›r.
Baz› bitkiler “özel toksik etkilere” neden olabilmektedir. Bu durum toksik etki-
lerin kal›c› olmas› nedeniyle yal›n toksik etkiler gösteren bitkilerden daha önemli
kabul edilen hastal›k tablolar›n›n ortaya ç›kabilmesine neden olmaktad›r. Tablo 5.3
özel toksik etkiler gösteren bitkiler ile alerjik ve immünolojik reaksiyonlar› ortaya
ç›karan baz› bitkileri listelemektedir.
Tablodan da görüldü¤ü gibi do¤ada karsinojenik (kanser yap›c›) özellikleri
olan bitkiler vard›r. Söz konusu bitkilerin bir bölümü halk aras›nda tedavi amac›y-
la kullan›lmas›na karfl›n, bu nedenle ça¤dafl fitoterapi kaynaklar› bu bitkilerin t›b-
bi amaçlarla kullan›m›n› önermemektedir. Ayr›ca, uzun y›llard›r laksatif ve pürga-
tif olarak kullan›lm›fl olan Rhamnus purshiana ve Cassia senna bitkilerinin karsi-
nojenik etkileri ve ba¤›rsaklarda oluflturdu¤u baz› olumsuz etkilerden dolay› uzun
süre kullan›m› tavsiye edilmemektedir. Kanser hastal›¤›n›n ciddiyeti göz önüne
al›nd›¤›nda, bu toksik etkinin bitkiler ile oluflabilecek en tehlikeli yan etki oldu¤u
anlafl›lacakt›r. Ayr›ca, oldukça önemli say›da bitki ile de alerjik reaksiyon olufltu¤u
görülmektedir. Ölümcül olan anafilaktik reaksiyonlar› oluflturmad›¤› sürece alerjik
reaksiyonlar nispeten daha az tehlikeli gözükseler de, fitoterapide kullan›lan bitki-
lerden baz›lar›nda anafilaktik reaksiyon oluflturma riski bulunmaktad›r. Bu nokta-
da kifli duyarl›¤› ön plana ç›kmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda do¤adan toplanarak besin
olarak tüketilen baz› mantarlar›n oluflturdu¤u zehirlenmeler bitkiler ile oluflan en
tehlikeli ve ölümcül zehirlenme grubunu oluflturmaktad›r. Bunlar Tablo 5.4’de lis-
telenmifltir.
Tablo 5.3 Toksik Etki Tipi Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›
Bitkiler ile ortaya
Alkanna tinctoria Havac›vaotu, Tüylüboya, Yerine¤i
ç›kan özel toksik
etkiler ve di¤er toksik Aloe türleri*
etkiler. Borago officinalis** Hodan, S›¤›rdili
Cassia sena* Sinameki
Erythroxylon coca Koka
Eupatorium cannabium Koyunp›tra¤›
Euphorbia cyparissias -
Myosotis arvensis Unutmabeni çiçe¤i, Mine çiçe¤i
Petasites hybridus***
Vebaotu, Kelotu
(P.officinalis)
Karsinojenik etki Rhamnus purshiana* Kaskarasagrada
Rubia tinctorium Kökboya
Sassafras albidum -
Senecio aureus Alt›n Kanaryaotu
Kanaryaotu, Kanarya çiçe¤i,
Senecio bicolor
Bahçe Külçiçe¤i
Senecio jacobaea Su Kanaryaotu
Senecio nemorensis -
Senecio vulgaris Adi Kanaryaotu
Symphytum officinale Karakafesotu
Tussilago farfara Öksürükotu, Devetaban›
Ocimum basilicum Fesle¤en
Mutajenite Rubia tinctorium Kökboya
Symphytum officinale Karakafesotu
Erythroxylon coca Koka
Ipomoea purga
Teratojenite# Calapa
(Exogonium Purga)
Ipomoea hederacea -
Achillea millefolium## Civanperçemi
Allium sativum Sar›msak
Astragalus gummifer Geven
Capsicum annum### K›rm›z› biber
Carica papaya Papaya
Cnicus benedictus Mübarekdikeni
Echinacea türleri### Ekinezya türleri
Alerjik ve Foeniculum vulgare Rezene
‹mmünolojik reaksiyonlar Laminaria hyperborea Kelp
Matricaria recutita### Alman papatyas›
Ricinus communis Hintya¤› Bitkisi
Saccharomyces cerevisiae Bira mayas›
Trigonella foenum-graecum## Boyotu
Urtica dioica Is›rgan
Valeriana officinalis Kediotu
Viscum album Çekem, Ökseotu
Ammi visnaga Diflotu Tablo 5.3

Devam›
Anethum graveolens Dereotu
Angelica archangelica Melaike otu; Melekotu
Apium graveolens Kereviz
Citrus aurantium Turunç
Fototoksik etkiler (Günefl
Dictamnus albus Gazelotu; Akgiritotu
›fl›¤›na karfl› duyarl›k)
Haronga madagascariensis -
Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar› kantaron
Petroselinum crispum
Maydanoz
(P.sativum)
Ruta graveolens Sedefotu
*Laksatif ve pürgatif etkilidir, bu amaçla uzun süreli kullan›mdan sak›nmak gerekir. Aloe
türlerinin laksatif veya pürgatif olarak dahilen kullan›lmamas› uygun olur. **Hepatoselü-
ler karsinom oluflturdu¤u bildirilmifltir. ***Pankreas yetmezli¤i durumunda kullan›lan bu
bitkinin de uzun süre kullan›lmamas› yararl› olur.#Karsinojenik ve mutajenik etkili bitki-
lerin de teratojenez oluflturma riski bulunmaktad›r, bu bitkilerden hamilelik boyunca sa-
k›nmak gerekir. ##Bu bitkiler alerjenlere karfl› duyarl›k art›fl›na neden olurlar.###Anafilak-
tik reaksiyona yol açabilen bitkiler, Ekinezya türleri aras›nda Echinacea angustifolia’n›n
da bu tür bir reaksiyon oluflturdu¤u bildirilmifltir.
Neden bitkisel ürünler ile oluflabilecek en tehlikeli toksik etki kanserdir?

3
D Ü fi Ü N E L ‹ M Tablo 5.4 D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bitkinin Latince Ad› Etki Tipi Bitkinin Latince Ad› Etki Tipi
Türkiye’de yetiflen
Agaricus xanthodermus Toksik Amanita citrina Toksik baz› zehirli
S O R U mantarlar. S O R U
Amanita muscaria Kuvvetli Toksik Amanita pantherina Kuvvetli Toksik
Amanita phalloides Letal Amanita verna Letal
Amanita virosa Letal Boletus satanas D‹KKAT
Toksik D‹KKAT
Clitocybe candicans Toksik* Clitocybe dealbata Kuvvetli toksik
N N
Entoloma lividum Toksik* Clitocybe rivulosa SIRA S‹ZDE
Kuvvetli toksik SIRA S‹ZDE
Inocybe asterospora Kuvvetli toksik Inocybe fastigiata Kuvvetli toksik

Inocybe geophylla Toksik* Inocybe rimosa Letal
Panaeolus papilionaceus Toksik* Sarcosphaera crassa Toksik
Suillus luteus Toksik*
*Bu mantar türlerinin zehirli oldu¤u bildirilmifl olmalar›na karfl›n, zehirlilik fliddeti ve olu-
flan zehirlenmelerin ciddiyeti konular›nda bilgi bulunamam›flt›r.
Türkiye’de yetiflen zehirli mantarlar›n tümü Tablo 5.4’de yer alanlardan çok daha
fazlad›r. Esasen ülkemizde yetiflen zehirli mantarlar›n envanteri ve floristik özellikle-
ri de tam olarak araflt›r›lmam›flt›r. Yetiflen birçok türün zehirli olup olmad›¤› da belli
de¤ildir. Bu yöndeki araflt›rmalar›n karfl›s›ndaki en önemli zorluk yöresel iklim de-
¤iflkenlikleridir. Mantarlar genellikle nemli iklimleri ve lofl-kuytu yerleri seven bitki-
lerdir. Bu özelliklerdeki en küçük de¤ifliklik bile bir bölgede yetiflen mantarlar›n or-
tadan kaybolmas›na yol açarken, tersi durum da bir anda mantarlar›n belirmesine
yol açmaktad›r. Güzel Türkçemizde yer alan deyim “mantar gibi bitmek”, ya¤›fll›-
nemli havalardan sonra aniden çeflitli yerlerde beliren mantarlar› tan›mlamaktad›r.
Do¤adan mantarlar› toplayarak besin olarak tüketmek sa¤l›k aç›s›ndan çok

ciddi riskler tafl›maktad›r. Bunun iki önemli nedeni vard›r: 1) Ülkemizde yetiflen
mantarlar›n (zehirli+zehirsiz) envanteri ve floristik özellikleri tam araflt›r›lmam›flt›r
2) Bilinen zehirli ve zehirsiz mantar türleri aras›nda da çok büyük benzerlikler bu-
lundu¤undan ve bu benzerlikler bu konuda çok bilgili kiflileri bile yan›ltabildi¤in-
den, zehirsiz mantarlar› sadece d›fl görünüflüne bakarak ay›rt etmek baz› durum-
larda adeta olanaks›zd›r. Bu nedenle, konunun uzmanlar› taraf›ndan do¤adan top-
lanan mantarlar›n besin olarak kesinlikle tüketilmemesi sal›k verilmektedir. Zehir-
siz mantarlar›n günümüzde çok güvenli bir biçimde kültürü yap›lmaktad›r. Yüksek
besin de¤eri de dikkate al›narak kültür mantarlar›n›n tüketilmesi fliddetle
önerilmektedir.
Mantar zehirlenmelerinde sosyoekonomik faktörlerin de önemli rol oynad›¤›
bilinmektedir. Zehirlenmelerin en az›ndan bir bölümü dar gelirli kiflilerin toplad›k-
lar› mantarlar ile ortaya ç›kmaktad›r. Bununla ba¤lant›l› olarak mantar zehirlen-
mesinden en fazla etkilenenler çocuklar olmaktad›r: Bunun bafll›ca iki nedeni var-
d›r: 1) Ailelerde öncelikle çocuklar›n beslenmesi istendi¤inden büyükler daha az
yemekte, çocuklar›n daha fazla yemeleri sa¤lanmaktad›r 2) Çocuklar›n zehirli kse-
nobiyotikleri metabolize ederek zarars›z hale getirecek enzimleri büyüklere göre
daha düflük aktivite ve miktardad›r. Bu nedenle ülkemizde ortaya ç›kan mantar ze-
hirlenmesi vakalar›nda ne yaz›k ki, çocuklar daha fazla etkilenen ve ölümle sonuç-
lanan intoksikasyonlara maruz kalan yafl grubunu oluflturmaktad›r. Önceden aile
büyüklerinden birisinin (anne, baba, vs) mantar›n tad›na bakmas› da çözüm ola-
mamaktad›r, çünkü mantarlara ba¤l› baz› letal toksik etkiler 3-4 gün sonra ortaya
ç›kmaktad›r.
BA⁄IMLILIK VE BA⁄IMLILIK TÜRLER‹

Ba¤›ml›l›k asl›nda oluflan kiflideki sonuçlar› aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde bir tok-
sik etki veya yan etki gibi gözükmemektedir, çünkü tüm ba¤›ml›l›k yap›c›lar›n or-
tak özelli¤i; ba¤›ml›l›k yap›c›y› kullanan kiflilere keyif vermesi, yat›flt›rmas› veya
uyarmas›, intellektüel kapasiteyi ve yarat›c›l›¤› geçici de olsa art›rmas› gibi kullan›-
c› taraf›ndan istenen etkileri sa¤lamas›d›r. Ancak, istenen bu etkiler asl›nda geçici-
dir ve ba¤›ml›l›k yap›c› maddenin etkisi kaybolduktan sonra kullan›c› kendini ço-
¤u kez maddeyi daha önce hiç kullanmad›¤› zamanlardakinden daha kötü hisse-
der. Ayn› etkileri sa¤lamak için tekrar tekrar maddeyi kullan›r ve böylece madde-
ye “ba¤›ml› hale” gelir. Bu arada, maddenin bu istenen etkilerine karfl› vücutta ço-
¤u kez “tolerans geliflir”, yani art›k kifli ayn› fliddette istenen etki elde etmek için
daha yüksek miktarlarda madde kullanmak zorunda kal›r. Kifli fark›nda olmadan
davran›flsal kal›b›, psikolojisi ve kiflilik özellikleri de¤iflir. Tolerans geliflti¤i için gi-
derek daha çok miktarda ba¤›ml›l›k yap›c›ya gereksinim duyar. Bu ise maddenin
temini aç›s›ndan giderek maddi-manevi güçlüklerin oluflmas›n› sa¤lad›¤› ve kiflinin
psikolojisinde olumsuz geliflmeler oldu¤u için giderek daha fazla suç ifllemeye yö-
nelik hale gelir. Bu nedenle, birçok toplumlarda ba¤›ml›l›k yap›c›lar›n önemli bir
bölümünün kullan›m› yasaklanm›flt›r. Bu maddeler ülkemizde bas›n ve yasal me-
tinlerde “uyuflturucu maddeler”, “uyuflturucular”, “narkotik maddeler” gibi isimler-
le adland›r›lm›flt›r. Ancak, bu isimler yan›lt›c›d›r ve bilimsel aç›dan yanl›flt›r. Bu ne-
denle, uyuflturucular lokal anesteziklerle kar›flt›r›lmaktad›r. Ayr›ca, ba¤›ml›l›k yap›-
c› maddelerin baz›lar› tam aksine uyar›c› etkilere sahiptir. Ayr›ca, “narkotik” terimi
de s›kl›kla cerrahi operasyonlar s›ras›nda kullan›lan genel anestezikler ile kar›flt›r›l-
maktad›r. Ba¤›ml›l›k çeflitli ilaç ve maddelerin “suistimali” yani “kötüye kullanma”
durumlar›n› da ortaya ç›karmaktad›r. Ba¤›ml›l›¤a haz›rlay›c› veya yol aç›c› oldu¤u

bilinen çeflitli faktörler vard›r: 1) ‹lac›n veya maddenin pekifltiri yapmas›; 2) Kulla-
n›c›n›n psikogenetik yap›s›; 3) Sosyoekonomik çevresel faktörler.
Ba¤›ml›l›k durumunu yaflayan kiflilerin anne ve babalar› incelendi¤inde baz›
genetik yatk›nl›k (predispozisyon) faktörlerinin oldu¤u görülmektedir. Alkolik an-
ne ve/veya babalar›n çocuklar›nda alkolizm e¤iliminin genetik temelleri son y›llar-
da yap›lan araflt›rmalar ile ortaya konmufltur. Ayr›ca, baz› kiflilik bozukluklar›n›n
ve psikolojik problemlerin de ba¤›ml›l›k için zemin oluflturdu¤u öteden beri bilin-
mektedir. Ba¤›ml›l›k problemi yaflayan (genç) kiflilerin ço¤unlukla sosyal ve dinsel
de¤erlere fazla önem vermeyen, asi karakterli, çabuk öfkelenen, risk alma özellik-
leri tafl›yan, antisosyal, depresif, çevresine uyum sa¤layamayan, uygunsuz davra-
n›fllara yatk›n, kiflisel motivasyonu, gurur ve kiflisel onur duygusu noksanl›¤› olan,
aile ba¤lar› zay›f bireyler olduklar› bilinmektedir.
Sosyoekonomik koflullar da ba¤›ml›l›¤a zemin haz›rlayan faktörleri içermekte-
dir. Bölge, mahalle, baz› e¤lence mekanlar›, maalesef okul ve yak›n arkadafl çev-
resi kimi zaman kiflisel ba¤›ml›l›k için uygun koflullar› bar›nd›rmaktad›r. ‹laç ve
maddeyi bulma olana¤›n›n fazlal›¤› da ba¤›ml›l›k oluflumunu kolaylaflt›ran bir fak-
tördür. Günümüzde ço¤unlukla zengin ve refah seviyesi yüksek toplum kesimle-
rinde ba¤›ml›l›k yap›c›lar›n kullan›ld›¤› görülmektedir.
Baz› maddeler veya ilaçlar kiflinin ruhsal ve fiziksel durumunda yapt›¤› iyilefl-
me ile, onu madde veya ilac› tekrar tekrar kullan›ma itiyor ve kullan›c›y› “o mad-
de veya ilaçs›z yapamama” durumunu ortaya ç›kar›yorsa buna “pozitif pekifltirici”
tan›mlamas› yap›lmaktad›r. Ba¤›ml› kifli art›k ba¤›ml› oldu¤u madde veya ilaçs›z ol-
du¤u zaman kendisini kötü hissetmekte ve psikolojisi bozulmaktad›r. Kifli art›k
kendisini kötü hissetmemek için ba¤›ml›l›k yapan madde veya ilac› devaml› kulla-
n›r hale gelir ki, bu olaya da “negatif pekifltiri” ad› verilmektedir. Negatif pekifltiri
baz› durumlarda çok fliddetli olur, hatta öyle ki kiflinin kendini kötü hissetmesinin
ve psikolojinin bozulmas›n›n ötesinde somatik (vücutsal) etkiler gözlenir. Bu du-
ruma “yoksunluk (abstinens) sendromu” ad› verilmektedir. Yoksunluk sendomu
bir “toksik etki” olarak kabul edilmektedir. Her ba¤›ml›l›k yap›c›da yoksunluk sen-
dromu gözlenmemektedir. Buna ba¤l› olarak ba¤›ml›l›k iki ana kategori alt›nda
toplanmaktad›r:
1. Psiflik ba¤›ml›l›k: Burada ba¤›ml›l›¤› belirleyen ana faktör pozitif pekifltiri et-
kisidir, çünkü negatif pekifltiri etkisi zay›ft›r ve ba¤›ml›l›k yap›c›n›n kullan›-
m›na son verildi¤inde yoksunluk sendromu belirtileri ortaya ç›kmamaktad›r.
Bu, sonuçlar› aç›s›ndan daha hafif seyreden bir ba¤›ml›l›k halidir.
2. Fiziksel ba¤›ml›l›k: Burada ba¤›ml›l›¤›n belirlenmesinde ana faktör daha zi-
yade negatif pekifltiri etkisidir ve ba¤›ml›l›k yap›c›n›n kullan›m›na son veril-
di¤inde yoksunluk sendromu belirtileri ortaya ç›kmaktad›r. Ba¤›ml›l›k yap›-
c› maddenin tipine göre yoksunluk belirtilerinin fliddeti de farkl›l›k göster-
mektedir. Yoksunluk belirtilerinin en önemli nedeni ba¤›ml›l›k yap›c› mad-
denin beyin ve di¤er merkezi sinir sistemi bölgelerindeki nöronlarda yapt›-
¤› adaptif de¤iflimlerdir. En fliddetli yoksunluk belirtilerinin eroin ve morfin
ba¤›ml›l›¤› ile ortaya ç›kt›¤› bilinmektedir.
Ço¤u ba¤›ml›l›k yap›c›, kullan›m s›kl›¤› ve biçimi ile kullan›lan miktar gibi fak-
törlere ba¤l› olarak bu iki tip ba¤›ml›l›¤› da oluflturabilmektedir. Bu s›n›flaman›n
d›fl›nda ba¤›ml›l›k, oluflan psikosomatik ve davran›flsal etki kal›plar› bak›m›ndan
10 farkl› kategoride s›n›flanmaktad›r:
1. Morfin tipi ba¤›ml›l›k: Morfin, sentetik morfin benzeri ilaçlar ve eroin ile gö-
rülen ba¤›ml›l›k tipidir. Kifliden kifliye de¤iflkenlik gösteren iki farkl› etkisi
(öfori=canl›l›k ve sedayon=yat›flt›rma) nedeniyle pozitif pekifltirici ve akut-
kronik dönemlerde ortaya ç›kan kuvvetli yoksunluk belirtileri nedeniyle ne-
gatif pekifltirici etkileri vard›r. Kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri
vard›r ve fiziksel ba¤›ml›l›¤›n bafllamas› çok çabuk olur. Ba¤›ml›¤›n tedavisi
için psikiyatri kliniklerinde detoksifikasyon (ilaçtan ar›nma) ve sonras›nda
daha hafif ba¤›ml›l›k yap›c› morfin benzeri ilaçlarla idame tedavisi uygula-
malar› yap›l›r.
2. Alkol tipi ba¤›ml›l›k: Etil alkol içeren çok de¤iflik tipte içece¤in tüketilmesi
ile oluflan bu ba¤›ml›l›k tipi, birçok yönden “barbitürat tipi ba¤›ml›l›¤a” ben-
zer. Genelikle sedatif etkiler olufltururken, baz› kiflilerde düflük dozlarda
öforizan etkileri de görülmektedir. En önemli özelliklerinden birisi etkili ol-
du¤u süre içinde cesareti artt›rmas› ve baz› psiflik inhibisyonlar› (bask›lar›)
kald›rmas›d›r. Psiflik bask›lamalar› fazla olan kiflilerde bu, adeta kiflilik de¤ifl-
mesi biçiminde durumlar ortaya ç›kar›r. Ayr›ca, bu durum alkolün kuvvetli
pozitif pekifltirici özelliklerinin olmas›na neden olmaktad›r. Kifliden kifliye
göre de¤iflken fliddette psiflik ba¤›ml›l›¤a yol açar. Fiziksel ba¤›ml›l›k olduk-
ça geç ve tolerans nedeniyle al›nan miktar bir hayli artt›ktan sonra bafllar.
Tedavisinde yine detoksifikasyon yöntemi ve baz› ilaçlar kullan›l›r. Alkol ile
ilgili en önemli noktalardan biri ilaçlar ile etkileflim göstermesidir. Özellikle
sinir sistemini etkileyen ilaçlar ile oluflturdu¤u etkileflimde al›nan alkol mik-
tar› fazla olmasa da, ciddi ilaç etkileflimleri sonucu ilaçlar›n toksik etkilerin-
de art›fllar olur. Benzer bir durum tedavi amac›yla kullan›lan bitkilerle de
oluflabilmektedir. Tablo 5.5 alkolle etkileflim sonucu toksik etkilerinde veya
etkilerinde de¤iflim görülen bitkileri listelemektedir.
SIRA S‹ZDE Pekifltirici özelliklerine

SIRA S‹ZDE göre ba¤›ml›l›k tiplerini s›n›fland›r›n›z ?
4
Tablo
D Ü fi Ü 5.5
NEL‹M
Latince Ad› Türkçe Ad› Etkileflim Sonucu
Alkol ile etkiliflim Matricaria recutita Alman papatyas› Alkolün etkilerinde art›fl görülür
sonucu etkinli¤i
de¤iflen
S O R bitkiler.
U S O R U
Alkolün sedatif etkilerini ve
Piper methysticum Kava
hepatotoksik etki riskini artt›r›r
Zehirlenme (intoksikasyon)
D‹KKAT Cannabis sativaD ‹ K K A T Kenevirotu
ortaya ç›kabilir
Motor faaliyetlerde
N N
SIRA S‹ZDE Rauwolfia serpentina
SIRA S‹ZDE Ravolfiya
(hareketlerde) yavafllama artar
Kediotunun sinir sistemindeki
Valeriana officinalis Kediotu
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ hipno-sedatif etkileri artar
Salix türleri Sö¤üt türleri Salisilat toksisitesinde art›fl
Pausinthia yohimbe - Anksiyojenik etkide art›fl görülür
3. Barbitürat tipi ba¤›ml›l›k: Barbitüratlar ve di¤er hipnosedatif ilaçlar (benzo-

TELEV‹ZYON diazepinler,
T E L E V ‹ Z Y Omeprobamat,
N kloral vs) kullan›m› sonucu oluflan ba¤›ml›l›klar-
d›r. Barbitüratlar ve benzodiazepinlerden k›sa ve orta etki süreli olanlar›n
ba¤›ml›l›k oluflturma gücü k›sa süreli olanlara göre daha fazlad›r. ‹lac›n tü-
rüne göre farkl›l›k gösteren fliddette psiflik ba¤›ml›l›k ve kuvvetli fiziksel ba-
D‹KKAT D‹KKAT
N N

¤›ml›l›k ortaya ç›kar›r›lar. Yoksunluk sendromu belirtileri fenobarbital gibi
uzun etkili ilaçlarla geç ortaya ç›kar. Genellikle uykusuzluk, anksiyete, aji-
tasyon, konvülziyon gibi belirtilerle ortaya ç›kmaktad›r.
4. Tütün (Nikotin) tipi ba¤›ml›l›k: Nikotin tipi ba¤›ml›l›k çeflitli tütün ürünleri
(sigara, puro, pipo, nargile, çi¤neme tütünü gibi) ürünlerin tüketilmesiyle
oluflan ba¤›ml›l›kt›r. Tütün, Nicotiana cinsi bitki türlerinin kurutulmufl yap-
raklar›d›r.
Tütün hakk›nda daha fazla bilgi için bknz: http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCt%C3%BCn

Dünyada tütün elde edilen bafll›ca Nicotiana türleri flunlard›r: N. acuminata, N.

alata, N. attenuata, N. benthamiana, N. clevelandii, N. excelsior, N. forgetiana, N.
glauca, N. glutinosa, N. langsdorffii, N. longiflora, N. obtusifolia, N. paniculata, N.
plumbagifolia, N. quadrivalvis, N. repanda, N. rustica, N. suaveolens, N. sylvestris,
N. tabacum, N. tomentosa. Nikotinin pozitif ve negatif pekifltirici etkileri morfin,
eroin, kokain ve amfetamin kadar kuvvetli de¤ildir. Yine di¤er D Ü fiba¤›ml›l›k
ÜNEL‹M yap›c›- D Ü fi Ü N E L ‹ M
lardan farkl› olarak akut letal intoksikasyon yapma olas›l›¤› yoktur, ancak flu nok-
tan›n vurgulanmas›nda büyük bir yarar vard›r: Saf nikotin oldukça S O Rtoksik
U bir mad- S O R U
dedir. Kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k ve buna ba¤l› olarak çok yüksek oranda özlem ya-
ratmaktad›r. Bu nedenle tütün ürünlerini b›rakt›ktan sonra tekrar bafllama (relaps;
D ‹ K K A T oluflturur.
nüks) s›kl›¤› yüksektir. Ayr›ca, hafif ve orta derecede fiziksel ba¤›ml›l›k D‹KKAT
Son sigaradan yaklafl›k 24 saat sonra bafllayan ve yaklafl›k 1 hafta Nikotine ba¤l›
N N
yoksunluk belirtileri flunlard›r: Disforik (cans›zl›k, isteksizlik) ya da S‹ZDE
SIRA depresif duygu SIRA S‹ZDE
durumu, insomnia (uykusuzluk), iritabilite (ses, gürültü, ›fl›k gibi uyaranlara afl›r›
tepki), sinirlenme ya da öfkelenme, anksiyete (endiflelenme), düflünceleri yo¤un-
laflt›ramama ve konsantrasyon bozukluklar›, huzursuzluk, kalp at›m h›z›nda fazla-
laflma, ifltah artmas›, gastrointestinal bozukluklar (bulant›, kusma, ishal gibi). Siga-
ra ve di¤er tütün ürünleri en fazla zarar veren ba¤›ml›l›k yap›c› maddeler olarak
kabul edilmektedir. Ancak verdi¤i zarar içerdikleri nikotinden de¤il, yanma ürünü
olan katran ve içerisindeki maddelerden kaynaklanmaktad›r. Bunlar kuvvetli kar-
sinojenik maddelerdir ve baflta akci¤er kanseri olmak üzere çeflitli tip kanser has-
tal›klar›n›n en önemli nedenleri aras›nda yer almaktad›r. Tütün ba¤›ml›l›¤›n›n teda-
visi için çok çeflitli yöntemler önerilmifltir.
Tütün ba¤›ml›l›¤›n›n tedavisi hakk›nda daha fazla bilgi için bknz.:

‹ N T E R Nhttp://www.to-
ET ‹NTERNET
raks.org.tr/journal/pdf/pdf_Toraksder_14.pdf
5. Kokain tipi ba¤›ml›l›k: Güney Amerika’da yetiflen bir bitki olan Erythroxylum
coca bitkisinin yapraklar›ndan elde edilen bir maddedir. Bu madde lokal
anestezik etkilidir ve bu amaçla haricen kullan›lmaktad›r. Ba¤›ml›l›k amac›y-
la kötüye kullan›m› oldu¤undan art›k günümüzde ço¤unlukla sentetik lokal
anestezikler kullan›lmaktad›r. Bitki yapraklar› G. Amerika yerlileri taraf›n-
dan vücut direncini artt›rd›¤› inanc›yla kullan›l›r, çünkü öforizan özelli¤i var-
d›r. Kokain t›pk› eroin gibi kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k yap›c› etkisi vard›r,
çünkü çok kuvvetli pozitif pekifltirici etkisi vard›r. Bu kuvvetli pekifltirici et-
kide kokainin seksüel orgazm derecesinde kuvvetli hedoni oluflturmas› (ke-
yif verici olmas›) büyük rol oynamaktad›r. Kokain ile oluflan yoksunluk sen-
dromu kifliden kifliye farkl›l›k gösterir bu nedenle fiziksel ba¤›ml›l›k derece-
si de¤iflkendir. Yoksunluk belirtileri aras›nda bitkinlik ve anhedoni (keyif-
sizlik) en belirgin olanlar›d›r. Bunlara depresyon, ajitasyon (asabiyet), ank-

siyete, uyku özlemi, hiperfaji (çok yemek yeme) gibi belirtiler de efllik et-
mektedir.
6. Esrar tipi ba¤›ml›l›k: Cannabis sativa var. indica (Hint keneviri) bitkisinin
çiçek durumu ve filiz halindeki yapraklar›n›n toz edilmesi veya bast›ralarak
plaka haline getirilmesi ile haz›rlanan ve ba¤›ml›l›k için kullan›lan bitkisel
bir üründür. Psikotrop etkilidir, bu etkiler flu flekilde belirginleflmektedir:
Uyuflukluk, sedasyon (yat›flma), ruhsal gevfleme, öfori (canl›l›k), alkol gibi
psiflik inhibisyonlar›n kalkmas›, önüne geçilemeyen gülme arzusu, alg›lama
bozukluklar› yapmas›, depersonalizasyon (kiflilik bozulmalar›), bellek kay-
b›, vs. Esrar kifliden kifliye farkl›l›k gösteren de¤iflik düzeylerde psiflik ba-
¤›ml›l›klara yol açmaktad›r. Ayr›ca, hafif ya da orta derecede fiziksel ba¤›m-
l›l›k yapmaktad›r.
7. LSD tipi ba¤›ml›l›k: Bunlar halüsinasyon (hayal görme; varsan›) yaratan
uyuflturucu maddelerdir. Bu grubun en önemlisi LSD25 (D-Liserjik Asit Di-
etilamit) olarak bilinmektedir. Bu grupta ayr›ca psilosin, psilosibin, meska-
lin, skopolamin, dimetoksimetamfetamin (STP), metilendioksimetamfetamin
(MDMA; ecstasy), metilendioksiamfetamin (MDA), fensiklidin gibi ilaç ve
maddeler bulunmaktad›r. En önemli ortak özellikleri halüsinasyonlar yarat-
malar› ve psikoz benzeri tablolar oluflturmalar›d›r. Görsel varsan›lar olmak
üzere alg› bozukluklar› görülür. Zaman ve mekan alg›lar› bozulur. Kendini
alg›lamas› da de¤iflir. LSD25, ergot alkaloidlerinden yar›-sentez yoluyla ha-
z›rlam›fl olan bir maddedir. Esasen Claviceps purpurea (çavdar mahmuzu)
ile oluflan zehirlenmelerde halüsinojenik etkiler de görülüyordu. Psilosin ve
psilosibin ilk kez Psilocybe mexicana adl› bir flapkal› mantardan ayr›flt›r›lan
halüsinojenik maddedir. Bugün için yaklafl›k 200 kadar mantar türünün bu
iki halüsinojenik maddeyi içerdi¤i bilinmektedir: Psilocybe, Gymnopilus,
Panaeolus, Copelandia, Hypholoma, Pluteus, Inocybe, Conocybe,
Panaeolina, Gerronema, Agrocybe, Galerina, Mycena cinslerine ait mantar
türleri. Meskalin ise baflta Lophophora williamsii, Echinopsis pachanoi,
Echinopsis peruviana olmak üzere çeflitli Orta ve Güney Amerika kaktüsle-
rinde ana madde olarak bulunmaktad›r. Skopolamin ise baflta Datura,
Brugmansia, Duboisia, Hyoscyamus cinslerindeki baz› bitki türleri olmak
üzere Solanaceae bitki ailesinde bulunan bir maddedir. Di¤er maddeler ise
amfetamin benzeri kimyasal yap›da maddelerdir. Halüsinojen etkili di¤er
bitkiler flunlard›r: Hydrastis canadensis, Banisteriopsis caapi.
8. Amfetamin tipi ba¤›ml›l›k: Amfetamin ve baz› türevleri (Metilamfetamin, me-
tilfenidat, fenmetrazin, fendimetrazin, amfepramon, fenetilin gibi) taraf›n-
dan oluflturulan ba¤›ml›l›k tipidir. Öforizan, yorguluk ve açl›¤a karfl› daya-
n›kl›l›¤› azaltan, ayr›ca ifltah azaltan, yani psikostimülan etkili maddelerdir.
Bu ilaçlar, bir dönem baz› türevler obezite (fliflmanl›k) tedavisinde kullan›l-
m›flt›r, ancak bugün için bu kullan›m çok s›n›rl›d›r. Günümüzde en çok nar-
kolepsi (bir çeflit uyku bozuklu¤u; gündüz afl›r› uyuma e¤ilimi) ve hiperak-
tivite/dikkat yoksunlu¤u sendromu tedavilerinde kullan›m› vard›r. Öforizan
etkileri nedeniyle doping olarak da kullan›m› vard›r. Psiflik ba¤›ml›l›k flidde-
ti de¤iflkendir. Özellikle enjeksiyon yoluyla kullan›ld›¤›nda psiflik ba¤›ml›l›-
¤›n fazla olabildi¤i görülmüfltür. Fiziksel ba¤›ml›l›k ise çok fliddetli de¤ildir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P N N AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Narkolepsi hakk›nda bilgi için bkz: http://tr.wikipedia.org/wiki/Narkolepsi.

Hiperaktivite/dikkat yoksunlu¤u sendromu hakk›nda daha fazla ‹ N T E Rbilgi

N E T için bkz.: ‹NTERNET
http://tr.wikipedia.org/wiki/Dikkat_Eksikli%C4%9Fi_ve_Hiperaktivite_Bozuklu%C4%9Fu.
9. Khat tipi ba¤›ml›l›k: Khat, Yemen ve Do¤u Afrika’n›n yüksek bölgelerinde

yetiflen Catha edulis bitkisine yöre halk›n›n verdi¤i isimdir. Bitkinin uç k›s-
m›ndaki körpe yapraklar ve filizler genellikle sabahlar› kopar›larak taze bi-
çimde kullan›l›r. Etkileri k›smen amfetaminlere benzer, öfori, hiperaktivite-
ye neden olur, konuflma e¤ilimini fazlalaflt›r›r ve hafif psikostimülan etki ya-
par. Orta derecede psiflik ba¤›ml›l›k ve de¤iflkenlik gösteren fiziksel ba¤›m-
l›l›k oluflturmaktad›r.
10. Solvan tipi ba¤›ml›l›k: S›v› genel anesteziklerin (eter, kloroform gibi), ben-
zin, toluen, tiner (toluen+etilasetat), çakmak benzini, s›v›laflt›r›lm›fl petrol
gaz› (LPG) gibi çeflitli gaz veya uçucu solvanlar›n bilinç kaybettirmeyen
miktarlarda inhalasyonu (solunmas›) yoluyla oluflan bir ba¤›ml›l›k tipidir.
Pozitif pekifltirici etkileri vard›r bu nedenle psiflik ba¤›ml›l›k olufltururlar.
Ayr›ca belirgin düzeyde fiziksel ba¤›ml›l›k olufltururlar. Söz konusu bu sol-
vanlar›n ciddi düzeylerde nörotoksik etkileri vard›r ve bu nedenle uzun sü-
re kullan›m kal›c› beyin hasarlar›na yol açabilmektedir. Ek olarak olufltur-
duklar› kardiyovasküler etkiler (aritmi) ve solunum depresyonu öldürücü
olmaktad›r. Yine uzun süre kullan›m lösemi ve benzeri hematolojik hasta-
l›klara (kan hastal›klar›na) yol açabilmektedir. Ucuz ve kolay temin edilebi-
lir olmalar› nedeniyle sokak çocuklar› ve düflük gelir düzeyi olan gençlerde
nispeten yayg›n olan tehlikeli bir ba¤›ml›l›k biçimidir.
Hangi tip ba¤›ml›l›klarda halüsinasyon oldu¤unu belirtiniz? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
5
BA⁄IMLILIK OLUfiTURAN D‹⁄ER B‹TK‹LER
Yukar›da ba¤›ml›l›k tiplerinin s›n›fland›r›lmas› bölümünde belirtilenler d›fl›nda
Ephedra sinica, Ilex paraguarinensis, Coffea arabica (Kahve) ve Thea (Camelia)
S O R U
sinensis (Çay) bitkilerinin ba¤›ml›l›k yapt›¤› bildirilmektedir. Bunlardan Ephedra S O R U
sinica, içerdi¤i efedrin nedeniyle amfetamine benzer, ancak daha zay›f etkileri
olan bir ba¤›ml›l›k oluflturdu¤u, kahve ve çay ise içerdi¤i kafein nedeniyle öfori-
D‹KKAT D‹KKAT
zan etkileri nedeniyle psiflik ba¤›ml›l›k yapt›¤› bilinmektedir. Dünyada çok yayg›n
içecek olarak kullan›lan bu bitkilerin fiziksel ba¤›ml›l›k oluflturup oluflturmad›¤›
N N
tart›flmal›d›r. E¤er oluflturdu¤u kabul edilirse bu mutlaka zay›fSIRA S‹ZDE
bir fiziksel ba¤›ml›- SIRA S‹ZDE
l›k olmal›d›r. Ilex paraguarinensis de içerdi¤i kafein nedeniyle çay ve kahveye

benzer ba¤›ml›l›k özellikleri tafl›maktad›r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
B‹TK‹LER‹N SU‹ST‹MAL‹
Birçok madde ve ilaç ile ilgili “suistimal” yani kötüye kullan›mK bilinmektedir.
‹ T A P Bun- K ‹ T A P
lar daha çok keyif verici ve ba¤›ml›l›k yap›c› olarak bazen de doping olarak kulla-
n›lmaktad›r. Her alanda oldu¤u gibi yasad›fl› kullan›m ve uygulamalar olsa da bun-
lar uluslar aras› yasalar ile genifl ölçüde kontrol alt›ndad›r ve Tfark›na var›lan illegal
ELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
uygulamalar bu yasalar çerçevesinde cezaland›r›lmaktad›r. Birçok keyif verici ve
ba¤›ml›l›k yap›c›n›n (çay, kahve, alkol ve sigara d›fl›nda) kullan›m› ve sat›fl› yasak-
t›r. Kullan›m ve sat›fl› legal olanlar ise yine belli kurallar çerçevesinde sat›l›r, örne-
¤in alkollü içecek ve tütün ürünlerinin 18 yafl›ndan küçük bireylere sat›lmalar› bir-
çok ülkede yasakt›r. Doping türündeki ilaç ve maddelerin ise sat›fl› ve kullan›m› için
genelde bir yasak bulunmamas›na karfl›n, sporcular›n bu tür maddeleri kullanmala-
r›na yasa ve yönetmeliklerle s›n›rlamalar getirilmifltir ve bu s›n›rlamalara uyulmad›-
¤› taktirde sporcular ceza almaktad›r. Bitkiler için de durum pek farkl› de¤ildir, za-
ten pek çok keyif verici ve ba¤›ml›l›k yap›c› bitkisel kökenlidir.
Bitkiler keyif verici, ba¤›ml›l›k yap›c› ve doping olarak kullan›mlar›n›n yan› s›ra,
bir baflka çeflit “suistimal” alan›nda da s›kça kullan›lmaktad›r: “fiarlatanl›k”. fiarla-
tanl›k yar›m yamalak sahip oldu¤u bilgisi ile karfl›lar›ndakileri kand›rarak onlardan
maddi-manevi ç›karlar sa¤layan kiflilerin yapt›¤› eylemlerin tümüdür. “fiarlatanlar›n”
zaman zaman çeflitli bitkisel ürünleri kullanarak t›bben tedavisi olanaks›z hastal›k-
lar› olan kiflilere “umut tacirli¤i” yapt›klar› ve onlar› kand›rarak çeflitli maddi-mane-
vi ç›karlar sa¤lad›klar› bilinen bir gerçektir. Bunun d›fl›nda tedavisi günümüz t›bb›-
n›n olanaklar› ile mümkün olan hastal›klarda da bu tür flarlatanl›klar hastal›klar›n
gerçek tedavilerini geciktirmekte ve hastalar›n sa¤l›klar›n› tehlikeye atmaktad›r. Bit-
kisel ürünlerin insan sa¤l›¤›n› korumada ve hastal›klar› iyilefltirmedeki rolleri herkes
taraf›ndan kabul edilmekte ve bu alanda çal›flan gerçek uzmanlar bu konularda de-
¤erli hizmetler sunmaktad›r. Bitkisel ürünlerden kendi sa¤l›klar› için yararlar sa¤la-
mak isteyenler öncelikle olay›n “bilimsellik” ve “uzmanl›k” boyutlar›n› dikkatlice
tartmak zorundad›r. Bitkisel ürünlerle tedavi olmak isteyenler öncelikle bu konuda
uzman olan, uzmanl›k e¤itimi alm›fl olan kiflilerden destek almal›d›r. Bu kifliler he-
kim, eczac› veya fitoterapi uzman› olmal›d›r. Ayr›ca, bitkisel ürünler hakk›nda da bi-
limsel de¤eri olan kaynaklardan bilgi edinilmesinde yarar vard›r. Bu bilgi kayna¤›
internet olabilir, ancak burada çok fazla say›da “flarlatan” nitelikli sitenin var oldu-
¤u da unutulmamal›d›r. Bitkisel ürünlerin alternatif de¤il, ça¤dafl t›bb›n bir parças›
oldu¤u unutulmamal›d›r. Çünkü ça¤dafl t›bb›n elindeki etkin tedavi araçlar› olan
ilaçlar›n önemli bir bölümü bitkilerden elde edilmifltir ve halen de yeni ilaçlar elde
edilmektedir. Bunun kutsal de¤er olan insan sa¤l›¤› için bitmeyen bir aray›fl oldu¤u
ve bunun için dünyan›n dört bir yan›nda bilim insanlar›n›n yo¤un araflt›rmalar yap-
t›¤› ak›lda tutulmal›d›r.
B‹TK‹LERLE TEDAV‹ VE ZEH‹RLENMELER ‹Ç‹N

SON SÖZLER
Bitkilerle tedavide oldu¤u kadar bitkilerle oluflan zehirlenmelerde de konunun uz-
man› olan kiflilerden yararlanmak ve bu konularla sürekli profesyonelce u¤raflan ku-
rum ve kurulufllara baflvurmak sonradan üzüntü ve piflmanl›k duyulacak yanl›fllardan
sak›nmak ad›na çok önemlidir. Bu konuda en yetkin kurum hiç kuflkusuz Refik Say-
dam H›fz›ss›hha Merkezi Baflkanl›¤›na ba¤l› bir birim olarak çal›flan “Ulusal Zehir Da-
n›flma Merkezi (UZEM)” dir. Bu kuruma Türkiye’nin her yerinden “114” telefon nu-
maras›yla eriflilmektedir. Bunun d›fl›nda birçok flehirde benzer zehir dan›flma ve mü-
dahele birimleri vard›r. Zehirlenme vakalar›nda en önemli husus zaman kayb› olma-
dan hastan›n en yak›n sa¤l›k kurulufluna (hastane, dispanser, sa¤l›k oca¤› gibi) ulafl-
t›r›lmas›d›r. Zehirin niteli¤ine göre, ister bitkisel kökenli olsun isterse farkl› kaynak-
lardan olsun, sa¤l›k kurumlar›nda hastalara yap›lan uygun tedaviler ile baflar›l› sonuç-
lar sa¤lanmakta, geç kal›nmayan hastalar ço¤u durumda hayata döndürülmektedir.
Bu noktada söylenecek son sözler flunlar olmal›d›r: Kullan›lacak materyalin ne
oldu¤u hakk›nda kesin bilgi sahibi olunmadan do¤adan toplanan bitkiler kullan›l-
mamal›d›r. Kesinlikle hekim, eczac› ve fitoterapi uzman›ndan yard›m almal›d›r. Bu
konuda en çok ma¤dur duruma düflenlerin çocuklar oldu¤u an›msanarak, özellik-
le yak›n çevrelerinde zehirli bitkiler olan kifliler çocuklar›n› bafl›bofl b›rakmamal› ve
büyükler onlara azami dikkat göstermelidir.
Özet
N
A M A Ç
‘Bitkisel ürünlerin zehirleyici etki mekanizmala- N
A M A Ç
‘Bitkisel ürünlerin narkotik özelliklerini aç›kla-
1 r›n› tan›mlayabilmek.’ 2 yabilmek.’
Zehir, “toksin”, zehirler ile u¤raflan bilim dal› “tok- Çeflitli tütün ürünleri (sigara, puro, pipo, nargile,
sikoloji” ve zehirleyici (zararl›) etki “toksik etki” çi¤neme tütünü gibi) ürünlerin tüketilmesiyle ni-
olarak tan›mlanmaktad›r. EPA (Environmental kotin tipi ba¤›ml›l›k oluflur. Tütün, Nicotiana
Protection Agncy) taraf›ndan yap›lan tan›mla- cinsi bitki türlerinin kurutulmufl yapraklar›d›r.
maya göre “çok zehirli” olan maddeler 5 graml›k Dünyada tütün elde edilen bafll›ca Nicotiana
(1 çay kafl›¤› dolusu) miktar› ile eriflkin bir insa- türleri flunlard›r: N. acuminata, N. alata, N.
n› öldürebilen maddelerdir. Bu tip toksinler az attenuata, N. benthamiana, N. clevelandii, N.
miktarlarda dahi ciddi zararlara veya ölüme se- excelsior, N. forgetiana, N. glauca, N. glutinosa, N.
bep olur. Baflka bir ifadeyle zehirler, bir deney langsdorffii, N. longiflora, N. obtusifolia, N.
hayvan›n›n her kilogram› için 50 miligram a¤›z- paniculata, N. plumbagifolia, N. quadrivalvis, N.
dan verildi¤inde, 48 saat içinde, hayvanlar›n en repanda, N. rustica, N. suaveolens, N. sylvestris, N.
az % 50’sinin ölümüne sebep olan maddelerdir. tabacum, N. tomentosa. Saf nikotin oldukça toksik
EPA’ ya göre maddelerin zehirlilikleri dört kate- bir maddedir. Kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k ve buna
goriye ayr›l›r: ba¤l› olarak çok yüksek oranda özlem
S›n›f› I: Çok zehirli maddeler; bu kategorideki yaratmaktad›r.
maddeler için flekil 5.1 de görülen kurukafa ve Güney Amerika’da yetiflen bir bitki olan
çapraz kemik sembolü ambalajlarda bulundurul- Erythroxylon coca bitkisinin yapraklar›ndan elde
mak zorundad›r. edilen Kokain lokal anestezik etkilidir. Kokain
S›n›f› II: Orta derecede zehirli maddeler; 5-30 t›pk› eroin gibi kuvvetli psiflik ba¤›ml›l›k yap›c›
gram dozda eriflkin insan için öldürücüdürler. etkisi vard›r, çünkü çok kuvvetli pozitif pekifltiri-
S›n›f› III: Hafifçe zehirli maddeler; 30 gram›n üs- ci etkisi vard›r. Kokain ile oluflan yoksunluk sen-
tündeki miktarlarda ölümcüldürler dromu kifliden kifliye farkl›l›k gösterir bu neden-
S›n›f› IV: Pratik olarak zehirli olmayan maddeler. le fiziksel ba¤›ml›l›k derecesi de¤iflkendir. Yok-
Avrupa Birli¤inin s›n›flamas›: sunluk belirtileri, bitkinlik ve anhedoni (keyifsiz-
S›n›f 1: Çok toksik maddeler lik), depresyon, ajitasyon (asabiyet), anksiyete,
S›n›f 2: Toksik maddeler uyku özlemi, hiperfaji (çok yemek yeme) dir.
S›n›f 3: Zararl› maddeler Esrar, Cannabis sativa var. indica (Hint keneviri)
Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ; WHO)’ nün s›n›fla- bitkisinin çiçek durumu ve filiz halindeki yap-
mas›: raklar›n›n toz edilmesi veya bast›r›larak plaka ha-
S›n›f 1-a: afl›r› zararl›; S›n›f 1-b: çok zararl›; line getirilmesi ile haz›rlanan ve ba¤›ml›l›k için
S›n›f 2: orta derecede zararl›; kullan›lan bitkisel bir üründür. Psikotrop etkili-
S›n›f 3: hafifçe zararl›. dir. Uyuflukluk, sedasyon (yat›flma), ruhsal gev-
Geçerli uluslar aras› yasa ve etik kurallar gere¤i fleme, öfori (canl›l›k), alkol gibi psiflik inhibis-
zehirli olup olmad›¤› bilinmeyen bir madde yonlar›n kalkmas›, önüne geçilemeyen gülme ar-
insanlar üzerinde toksisite aç›s›ndan dene- zusu, alg›lama bozukluklar› yapmas›, depersona-
nemeyece¤inden, DSÖ’nün bu s›n›flamas› pra- lizasyon (kiflilik bozulmalar›), bellek kayb›, gibi
tik aç›dan en uygun gözüken s›n›flamad›r. yan etkileri vard›r.
NA M A Ç
Bitkilerin halüsinojenik özelliklerini aç›klaya- N
AM A Ç
‘Bitkisel ürünlerin kötüye kullan›m›n› aç›klaya-
3 bilmek.’ 4 bilmek.’
Halüsinasyon (hayal görme; varsan›) yaratan Bitkiler keyif verici, ba¤›ml›l›k yap›c› ve doping
uyuflturucu maddeler; LSD25 (D-Liserjik Asit Di- olarak kullan›mlar›n›n yan› s›ra, bir baflka çeflit
etilamit), psilosin, psilosibin, meskalin, skopola- “suistimal” alan›nda da s›kça kullan›lmaktad›r:
min, dimetoksimetamfetamin (STP), metilendi- Eksik bilgi ile karfl›lar›ndakileri kand›rarak onlar-
oksimetamfetamin (MDMA; ecstasy), metilendi- dan maddi-manevi ç›karlar sa¤layan kiflilerin za-
oksiamfetamin (MDA), fensiklidin gibi ilaç ve man zaman bitkisel ürünleri kullanarak t›bben
maddeler bulunmaktad›r. En önemli ortak özel- tedavisi olanaks›z hastal›klar› olan kiflilere “umut
likleri halüsinasyonlar yaratmalar›, psikoz benze- tacirli¤i” yapt›klar› ve onlar› kand›rarak maddi-
ri tablolar oluflturmalar› ve alg› bozukluklar›d›r. manevi ç›karlar sa¤lad›klar› bilinmektir. Günü-
Zaman ve mekan alg›lar› bozulur. müz t›bb› ile tedavisi mümkün olan hastal›klarda
Psilosin ve psilosibin ilk kez Psilocybe mexicana da bu tür yanl›fllar hastal›klar›n gerçek tedavileri-
adl› bir flapkal› mantardan ayr›flt›r›lan halüsinoje- ni geciktirmekte ve hastalar› tehlikeye atmakta-
nik maddedir. Yaklafl›k 200 kadar mantar türü- d›r. Bitkisel ürünler kullanmak isteyenler önce-
nün bu iki halüsinojenik maddeyi içerdi¤i bilin- likle bu konuda uzmanl›k e¤itimi alm›fl olan kifli-
mektedir: Psilocybe, Gymnopilus, Panaeolus , lerden (hekim, eczac› veya fitoterapi uzman›)
Copelandia, Hypholoma, Pluteus, Inocybe, destek almal›d›r.
Conocybe, Panaeolina, Gerronema, Agrocybe,
Galerina, Mycena. Meskalin ise baflta Lophophora
williamsii, Echinopsis pachanoi, Echinopsis
peruviana olmak üzere çeflitli Orta ve Güney
Amerika kaktüslerinde ana madde olarak bulun-
maktad›r. Skopolamin ise baflta Datura,
Brugmansia, Duboisia, Hyoscyamus cinslerin-
deki baz› bitki türleri olmak üzere Solanaceae
bitki ailesinde bulunan bir maddedir. Halüsino-
jen etkili di¤er bitkiler flunlard›r: Hydrastis
canadensis, Banisteriopsis caapi.
1. EPA’ya göre afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤- 5. Hangisi alkol ile etkileflim sonucu etkinli¤i de¤iflen
rudur? bitkilerden de¤ildir?
I. Toksisite S›n›f› I: Çok zehirli maddeler; bu katego- a. Barbitüratlar
rideki maddeler için flekil 5.1’ de görülen kurukafa ve b. Alman papatyas›
çapraz kemik sembolü ambalajlarda bulundurulmak c. Kava
zorunda de¤ildir. d. Kenevir otu
II. Toksisite S›n›f› II: Orta derecede zehirli maddeler; e. Kedi otu
5-30 gram dozda eriflkin insan için öldürücüdürler
III. Toksisite S›n›f› III: Hafifçe zehirli maddeler; 30 6. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de yetiflen zehirli
gram›n üstündeki miktarlarda ölümcül de¤ildir. mantarlardan de¤ildir?
IV. Toksisite S›n›f› IV: Pratik olarak zehirli maddeler. a. Amanita phalloides
b. Atropa belladona
a. I, III ve IV c. Boletus satanas
b. I ve IV d. Clitocybe candicans
c. II e. Entoloma lividum
d. III ve IV
e. IV 7. Afla¤›dakilerden hangisi halüsinojenik madde içeren
mantar türlerindendir?
2. Hangisi toksik etki mekanizmalar›ndan de¤ildir? a. Psilocybe
a. Yal›n Toksik etkiler b. Panaeolus
b. Özel toksik etkiler c. Gymnopilus
c. ‹mmün reaksiyonlar ve alerji d. Inocybe
d. Dayan›kl›l›k veya hafif duyarl›k reaksiyonlar› e. Hepsi
e. Ba¤›ml›l›k ve yoksunluk reaksiyonlar›
8. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de yetiflmeyen ze-
3. Afla¤›dakilerden hangisi özel toksik etkilerden de- hirli bitkilerdendir?
¤idir? a. Asarum europaeum
a. Mutajenik etki b. Iberis amara
b. Genotoksik etki c. Liriodendron tulipifera
c. Karsinojenik (Onkojenik) etki d. Physostigma venenosum
d. Teratojenik (Embriyotoksik) etki e. Hepsi
e. Advers etki
9. Afla¤›dakilerden hangisi karsinojenik etkili bitkiler-
4. Ülkemizde bitki zehirlenmeleri hangi nedenlerle or- den de¤ildir?
taya ç›kmaktad›r? a. Sinameki
a. Besin olarak zehirli bitkinin toplanarak yenme- b. Vebaotu
si. c. Sar›msak
b. Gebe kad›n taraf›ndan istenmeyen çocuklar›n d. Kaynarotu
düflürmesi amac›yla zehirli bitkilerin kullan›lma- e. Havac›vaotu
s›.
c. T›bbi bitkiler yerine yanl›fll›kla veya bilinçsizce 10. Afla¤›dakilerden hangisi Alerjik ve ‹mmünolojik re-
zehirli bitkilerin kullan›lmas›. aksiyon gösteren bitkilerden de¤ildir?
d. Hastal›k tedavisi için kullan›lan bitkilerin öneri- a. Papatya
len terapötik dozlar›n›n üzeride miktarlarda kul- b. Devetaban›
lan›lmas›. c. Civanperçemi
e. Hepsi d. Geven
e. Karabiber
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zehirlerin S›n›fland›r›lmas›” S›ra Sizde 1
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Do¤ada bulunan zehirlerin kökenleri Mineral, Hayvan-
2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toksik etki mekanizmalar›” sal ve Bitkisel kaynakl›d›r.
bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toksik etki mekanizmalar›” S›ra Sizde 2
ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Subakut ve kronik toksisitelerde maruziyet süresi kadar
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zehirli Bitkiler” bölümünü zehirin vücutta birikici özellikler tafl›mas› ve etkisinin
tekrar gözden geçiriniz. yo¤uflmal› olmas› (etki akümülasyonu) zehirlenmenin
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml›l›k ve Ba¤›ml›l›k fliddetini artt›rabilmektedir. Baz› zehirler vücutta baz›
Türleri” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçi- dokularda birikme özelli¤i gösterir. Buna “sekestrasyon”
riniz. denir. Ancak sekestrasyon, akümülasyonun aksine her
6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tablo 5.4’ü” tekrar gözden durumda zehirlenmenin fliddetini artt›rmamaktad›r.
geçiriniz.
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ml›l›k ve ba¤›ml›l›k tür- S›ra Sizde 3
leri” ile ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Do¤ada karsinojenik (kanser yap›c›) özellikleri olan bit-
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Zehirli Bitkiler” bölümünü kiler vard›r. Bu bitkilerin bir bölümü halk aras›nda te-
tekrar gözden geçiriniz. davi amac›yla kullan›lmas›na karfl›n, bu nedenle ça¤dafl
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tablo 5.3’ü” tekrar gözden fitoterapi kaynaklar› bu bitkilerin t›bbi amaçlarla kulla-
geçiriniz. n›m›n› önermemektedir. Ayr›ca, uzun y›llard›r laksatif
10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tablo 5.3’ü” tekrar gözden ve pürgatif olarak kullan›lm›fl olan Rhamnus purshiana
geçiriniz. ve Cassia sena bitkilerinin karsinojenik etkileri ve ba-
¤›rsaklarda oluflturdu¤u baz› olumsuz etkilerden dolay›
uzun süre kullan›m› tavsiye edilmemektedir. Kanser
hastal›¤›n›n ciddiyeti göz önüne al›nd›¤›nda, bu toksik
etkinin bitkiler ile oluflabilecek en tehlikeli yan etki ol-
du¤u aç›kt›r.
S›ra Sizde 4
Psiflik ba¤›ml›l›k ve Fiziksel ba¤›ml›l›k
S›ra Sizde 5
LSD tipi ba¤›ml›l›k
Kaynaklar
Baytop, T. (1963) Türkiyenin T›bbi ve Zehirli Bitki-
leri, ‹stanbul, ‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar› No.
1039, ‹smail Akgün Matbaas›.
Baytop, T. (1989) Türkiye’de Zehirli Bitkiler, Bitki
Zehirlenmeleri ve Tedavi Yöntemleri, ‹stanbul,
‹stanbul Üniversitesi Yay›nlar› No. 3560, Gençlik
Bas›mevi.s
Edwards, I.R., Aronson, J.K. (2000) Advers Drug
Reactions: Definitions, Diagnosis, and
Management. Lancet 356, 1255-1259,
Gruenwald, J., Brendler, T., Janicke, C. (2007) PDR for
Herbal Medicines, 4th Ed., NJ, USA, ThomasHealt-
hcare Inc.
Kayalp, S.O.(2009) Rasyonel Tedavi Yönünden T›bbi
Farmakoloji, Cilt 2, 12. Bask›, Pelikan Yay›nc›l›k
Lee, M.R. (2009) The history of ergot of rye
(Claviceps purpurea) I: From antiquity to 1900.
J. R. Coll. Physicians Edinb. 39, 179-184.
Yorganc›o¤lu, A., Esen, A. (2000) Sigara Ba¤›ml›l›¤›
ve Hekimler. Toraks Dergisi 1, 90-95.
6
Amaçlar›m›z
N
N
Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin kullan›m alanlar›n› s›n›flayabilecek,
N
Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin kullan›m nedenlerini aç›klayabilecek,
N
Bitkilerin halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›m flekillerini tan›mlayabilecek,
N
Geleneksel halk ilaçlar› ve bunlarda bitkilerin yeri ve önemini tart›flabilecek,
Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek ve örnekle-
yebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• T›bbi bitki • Dekoksiyon
• Drog • ‹nfüzyon
• Halk ilaçlar› • Toz
• Kocakar› ilaçlar› • Hap
• Ocak
• G‹R‹fi
• HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N
KULLANIM ALANLARI
• HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N
KULLANIM fiEK‹LLER‹
T›bbi ve Aromatik T›bbi ve Aromatik • HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI
Bitkilerin Bitkilerin Halk KULLANIMDA B‹TK‹LER‹N YER‹ VE
Kullan›m Alanlar› ve Aras›nda Kullan›m› ÖNEM‹
Eti¤i • HALK ‹LAÇLARI
• B‹TK‹SEL HALK ‹LAÇLARI
• HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI
KULLANILAN B‹TK‹LERE
ÖRNEKLER
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin
Halk Aras›nda Kullan›m›
G‹R‹fi
Dünyada yaklafl›k 350.000 kadar bitki türünün yetiflti¤i bilinmektedir. Yap›lan bi-
limsel çal›flmalarla tan›mlanan bitki say›s› her geçen gün artmaktad›r. Ülkemiz flo-
ras› 10.000’den fazla bitki türü ile oldukça zengindir. Bu bitkilerin % 30’dan fazla-
s› endemik olup dünyan›n baflka hiçbir yerinde do¤al olarak yetiflmezler. Bitkile-
rin ülkemizde da¤›l›m gösterdikleri fitoco¤rafik bölgeler, Avrupa-Sibirya, Akdeniz,
‹ran-Turan olmak üzere üç grupta toplanm›flt›r. Ülkemiz bitki çeflitlili¤inin zengin-
li¤i, bu üç farkl› bitki co¤rafya bölgesinin birleflti¤i yerde olmas› ile aç›klanmakta-
d›r. Yine ülkemiz floras›nda yer alan bitkilerin üçte birini aromatik, yani koku ve
tat bitkileri oluflturmaktad›r.
HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM ALANLARI

‹nsano¤lu ilk ça¤lardan itibaren çevresinde yetiflen bitkilerden çeflitli flekillerde
faydalanm›flt›r. ‹nsanlar bazen içgüdüsel olarak bazen hayvan davran›fllar›n› göz-
lemleyerek bazen de deneme-yan›lma yoluyla hangi bitkilerin g›da, hangilerinin
zehirli hangilerinin ise hastal›klar›n tedavisinde kullan›labilece¤i hakk›nda fikir
edinmifltir. Anadolu’da yaflayan halk›n ço¤unlu¤u k›rsal bölgelerde yaflamalar› ne-
deniyle çevresinde yetiflen yabani bitkilerle yak›ndan ilgilenmifltir.
‹nsanlar›n bitkileri bafll›ca kullan›m alanlar› flu bafll›klar alt›nda özetlemek
mümkündür:
G›da
Özellikle bitki ve hayvan yetifltiricili¤inin geliflmedi¤i dönemlerde yabani bitkiler
g›da olarak insanlar›n besin ihtiyaçlar›n›n giderilmesinde önemli bir yer tutmufltur.
Günümüzde bile hâlâ Anadolu’da yabani bitkilerin g›da olarak kullan›fl› oldukça
yayg›nd›r. Çok say›da yabani bitkinin toprak üstü k›s›mlar› ya da kökleri çi¤ veya
piflirilerek g›da olarak tüketilmektedir. G›da olarak tüketilen yabani bitkilere baz›
örnekler Tablo 6.1’de verilmifltir.
Tablo 6.1 Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›

Halk aras›nda g›da
Apium graveolens Kereviz
olarak tüketilen
bitkiler Arctium minus subsp. pubens Galabak
Arctium tomentosum Dulavratotu
Arum türleri Y›lanyast›¤›, yivifl
Asparagus officinalis Kuflkonmaz
Berberis crataegina Karamuk
Beta lomatogona Alapancar
Borago officinalis Hodan
Bunium ferulaceum Topalak
Campanula rapunculoides Çan çiçe¤i
Capsella rubella Kuflkufl otu
Centaurea iberica Deligöz dikeni
Cerinthe major Alacak›z, börekotu
Chenopodium album Tel pancar›, sirken
Cichorium endivia Bostan hindibas›
Cichorium intybus Hindiba, karakovuk, karaavluk
Crocus türleri Çi¤dem
Cyclamen persicum Alayaprak
Echinophora tournefortii Dikenli çörtük
Eremurus spectabilis Çirifl
Erodium hoeffianum Kuzugöbe¤i
Eryngium campestre fieker dikeni
Geranium türleri ‹¤nelik otu
Gundelia tournefortii Kenger
Heracleum platytaenium Ça¤an
Lactuca serriola Ac› marul, tahliç, yaz› marulu
Laserpitium hispidum Kasn›
Malva sylvestris Ebegümeci
Nostoc türleri Ya¤murbast›¤›
Oenanthe pimpinelloides Deli maydanoz
Onopordum carduchorum Eflek dikeni
Onosma armenum Emzik otu
Opopanax hispidus Sar›ot, kaymak otu
Pastinaca türleri Kelemenkeflir, kelemkeflir
Petroselinum crispum Maydonoz
Plantago major Ba¤a yapra¤›
Polygonum alpinum Keçimemesi
Portulaca oleracea Semizotu
Puschkinia scilloides Serhifling
Rheum ribes ve Rumex alpinus Iflg›n
Rumex tuberosus Kuzukula¤›
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m› 147
Scorzonera suberosa Yabani havuç Tablo 6.1

Devam›
Sedum rubens Kaya üzümü
Seseli libanotis Kelemkeflir, kelemenkeflir
Silene alba subsp. divaricata G›c›g›c›
Silene vulgaris var. vulgaris K›y›flak, k›¤flak, tavflan ekme¤i
Silybum marianum Devedikeni
Smyrnium connatum Yabani kereviz, sar›körek
Sonchus oleraceus Eflek marulu, eflekhalvesi, aladiken, halvecik
Spinacia oleracea Ispanak
S O R U S O R U
Taraxacum officinale Hindiba
Tragopogon aureus Yemlik, tekesakal›
D‹KKAT D‹KKAT
Urtica dioica Is›rgan
Urtica urens Küçük ›s›rgan
N N
Verbascum lydium var. lydium Eflekmemesi, ball›k SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Zosima absinthifolia Peynir otu
Ayr›ca çöven (Gypsophila türleri), susam (Sesamum indicum) gibi bitkiler tatl›
ve helva yap›m›nda, and›z (Juniperus drupacea) ve çakaleri¤i meyveleri (Prunus
K S‹ OT R AU P K S ‹ O TR AU P
spinosa) ise pekmez yap›m›nda kullan›lmaktad›r.
G›da ve baharat olarak kullan›lan bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için
D ‹ K “T›bbi
K A T ve Aroma- D‹KKAT
tik Bitkilerin Kullan›m Alanlar›” kitab›ndaki “T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baha-
rat Olarak Kullan›m›” adl› Ünite 1’e bak›n›z.
N N
Yenen yabani bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için http://ressources.ciheam.org/om/pdf

/c23/CI011069.pdf dosyas›na bak›n›z. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Baharat
Baz› aromatik bitkiler koku ve tat verici özelliklerinden dolay›K ‹yemeklerde
T A P lezzet K ‹ T A P
verici olarak kullan›lmaktad›r. Baharatlar ayn› zamanda ifltah aç›c› etkilere sahiptir-
ler. Besinlerin sindirilmesi ve emilmesine de yard›mc› olurlar. Baharat olarak en
fazla tüketilen bitkilere örnekler Tablo 6.2’de verilmifltir. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Tablo 6.2

Baharat olarak
Allium cepa So¤an kullan›lan‹ Nbaz›
‹NTERNET TERNET
Allium sativum Sar›msak bitkiler
Anethum graveolens Dereotu
Artemisia dracunculus Tarhun
Bifora radians Yabani kiflnifl
Coriandrum sativum Kiflnifl
Crocus sativus Safran
Cuminum cyminum Kimyon, z›ra
Cyclotrichium niveum Da¤ nanesi
Cyclotrichium origanifolium Nane ruhu
Foeniculum vulgare Rezene, s›rra
Tablo 6.2 Hippomarathum cristatum Tarhana otu

Devam›
Hyssopus officinalis Zulfa otu
Laser trilobum Kefe kimyonu
Laurus nobilis Defne, tehnel
Mentha türleri Nane
Micromeria fruticosa Tafl nanesi
Myrtus communis Mersin
Nigella satìva Çörekotu
Ocimum basilicum Reyhan, fesle¤en
Origanum ve Thymus türleri Kekik
Pimpinella anìsum Anason
Piper nigrum Karabiber
Rhus coriaria Sumak
Rosmarinus officinalis Biberiye
Satureja cuneifolia Da¤ keki¤i, tafl keki¤i, kaya keki¤i
Satureja hortensis Sater, çipriflka
Schinus molle Yalanc› biber
Sinapis nigra Karahardal
Thymus kotschyanus Bitlis keki¤i
Trigonella foenum-graecum Çemen otu
Çay Yap›m›nda
Baz› bitki türlerinin (Sideritis, Salvia, Thymus, Origanum) yaprak veya çiçek du-
rumlar›n›n s›cak suya dald›r›lmas›, k›sa süre suda kaynat›lmas› ya da bitki üzerin-
den s›cak suyun geçirilmesi ile haz›rlanan içecekler halk aras›nda yo¤un bir flekil-
de çay olarak tüketilmektedir. Çay yap›m›nda en fazla kullan›lan bitkilere örnekler
Tablo 6.3’te verilmifltir.
Tablo 6.3 Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad›

Çay olarak
kullan›lan baz› Achillea teretifolia Civanperçemi
bitkiler Alcea apterocarpa Devegülü, gülhatmi
Anthemis cretica Papatya
Melissa officinalis O¤ulotu
Origanum sipyleum Güveyotu
Phlomis angustissima Yaylaçay›
Rosa canina ve di¤er Rosa türleri Kuflburnu
Salvia forskahlei fialba
Salvia fruticosa Elma çalbas›
Salvia hypargeia Çay otu
Sideritis congesta Da¤ çay›
Stachys iberica Da¤ çay›
Stachys lavandulifolia Eflek otu
Thymus sipyleus Kekik
Tilia argentea Gümüfli ›hlamur
Tilia platyphyllos Yaz ›hlamuru
Ziziphora türleri Da¤ reyhan›

S O R U S O R U
Çay olarak kullan›lan bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için “T›bbi veD Aromatik
‹KKAT Bitkilerin D‹KKAT
Kullan›m Alanlar›” kitab›ndaki “Bitkisel Çaylar” adl› Ünite 2’ye bak›n›z.
N N
SIRA S‹ZDE ResimSIRA
6.1 S‹ZDE
Adaçay› haz›rlan›fl›
(Farmakognozi
AMAÇLARIMIZ ABD) AMAÇLARIMIZ
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM

‹laç
Dünyada insanlar taraf›ndan bitkilerin ilaç olarak kullan›lmas› çok eski devirlere
dayanmaktad›r. Anadolu’da ise Hititler döneminden beri bitkilerin S O R Utedavi amaçl› S O R U
kullan›ld›¤› bilinmektedir. Hititler dönemine ait reçete formüllerinde bitki isimleri-

nin bulunmas› bunun önemli bir kan›t› olarak düflünülmektedir. D ‹ K Bu
K A T reçetelerde; D‹KKAT
al›ç, defne, haflhafl, maz›, safran, sar›msak, meyan kökü, sö¤üt, üzerlik gibi bitkile-
rin yer ald›¤› görülmüfltür. Hititler döneminde kullan›lan baz› bitki adlar› ile bugün
N N
Anadolu’da kullan›lan baz› bitki adlar› aras›nda büyük bir benzerli¤in oldu¤u tes-
pit edilmifltir. Örne¤in, haflhafl, susam, zeytin bitkileri Hititler döneminde haflflika,
samama ve zertun olarak bilinip kullan›lm›flt›r. Bitkilerin ilaç olarak kullan›mlar›
daha sonraki Selçuklular ve Osmanl›lar döneminde artarak devam etmifltir.
Daha fazla bilgi için Baytop, T. (1994). Türkiye’de T›bbi ve Aromatik K ‹Bitkilerin
T A P Kullan›l›- K ‹ T A P
fl›na Tarihsel Bir Bak›fl, T›bbi ve Aromatik Bitkiler Bülteni, 10, 24-27.
Boyar Madde TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

Boyar maddelerin sentetik olarak yap›lma imkânlar›n›n olmad›¤› dönemlerde bit-
kiler kumafl, yün ve dokumalar›n boyanmas›nda kullan›lm›flt›r. Bugün halen Ana-
dolu’nun baz› bölgelerinde bitkiler boyar madde olarak kullan›lmaktad›r. Bu bo-
yar maddeler, çeflitli bitkilerden yöresel yöntemlerle elde edilmektedir. Özellikle
son y›llarda renklerinin daha kal›c› ve parlak olmas› nedeniyle bitkisel kökenli bo-
yar maddelerin kullan›m›na ilgi daha da artm›flt›r. Bitkisel boyalarla boyanan mal-
zemeler sentetik boyalarla boyananlara oranla çok daha pahal›ya sat›lmaktad›r.
Anadolu’da dokunan hal›lar›n bitkisel boyalarla boyanmas› hal›lar›n zamanla daha
k›ymetli olmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu nedenle bitkiler, boyar madde olarak büyük
önem tafl›maktad›rlar.
Boya bitkilerinin de¤iflik oranlar› de¤iflik mordanlarla birlikte kullan›ld›¤›nda
zengin renk seçenekleri elde edilmektedir. Bu amaçla iplik ya da kumafllar önce
mordan çözeltisine, sonra boyaya bat›r›l›r. Mordanlar, boyan›n, kumafl ya da boya-
nacak malzemenin dokusuna ifllemesine yard›mc› olup liflere s›k›ca tutunmas›n›
sa¤layan mineral tuzlar›d›r. Mordan maddeler olarak, suda çözünen metal tuzlar›
kullan›ld›¤› gibi zay›f asit veya baz özelli¤i gösteren maddelerde kullan›lmaktad›r.
Genel olarak, asit özellikteki boyar maddeler için bazik, bazik özellikteki boyar
maddeler için ise asidik mordanlar kullan›lmaktad›r. Mordan madde olarak bafll›-
ca, flap (potasyum alüminyum sülfat), kalay (kalay klorür), krom (potasyum bikro-
mat), demir (demir sülfat) ve göztafl› (bak›r sülfat) kullan›lmaktad›r. Kalay tuzuy-
la genellikle parlak, krom tuzuyla daha koyu tonlar elde edilmektedir. Bak›r tuzu
daha çok yeflil renkli bitkisel boyar maddelerle kullan›l›r. Demir tozu boyar mad-
denin rengini donuklaflt›r›p koyulaflt›r›rken flap, uçuk ve soluk tonlar katmaktad›r.
Baz› önemli boya bitkileri ve verdikleri renkler afla¤›da özetle verilmifltir.
Kökboya (Rubia tinctorum): K›rm›z›
Çivit otu (Isatis tinctoria): Mavi
Sumak (Rhus coriaria): Siyah
Safran (Crocus sativus): Sar›
Havaciva (Alkanna tinctoria): Kahverengi
Aspir (Carthamnus tinctorius): Sar›
Kat›rt›rna¤› (Genista tinctoria): Yeflilimsi sar›
Ceviz (Juglans regia): Kahverengi - Siyah
Hay›t (Vitex agnus-castus): Yeflil
Mürver (Sambucus nigra): Mor
Muhabbet çiçe¤i (Reseda lutea): Sar›
S›¤›r kuyru¤u (Verbascum album): Sar›, yeflil
Papatya (Anthemis tinctoria): Sar›
Özellikle geleneksel olarak yün boyamac›l›¤›nda kullan›lan kökboya (Rubia
tinctorum) bitkisinin köklerinden elde edilen alizarin ve purpurin adl› boyar mad-
deler tekstil ve g›da sanayiinde renklendirici olarak büyük önem tafl›maktad›rlar.
Yakacak
Çeflitli çal› veya odunsu bitkiler günlük yaflamda yakacak ihtiyac›n› gidermek ama-
c›yla kullan›lmaktad›r.
Silah
Çeflitli bitkilerden haz›rlanan silahlar veya zehirli bitki ekstreleri ok zehiri olarak il-
kel toplumlarda kullan›lm›flt›r.
Resim 6.2
Nazarl›k ve Süs Eflyas› Olarak
Üzerlik Baz› bitkiler örne¤in üzerlik tohumlar›n›n (Peganum
meyvelerinden
haz›rlanm›fl harmala) ipe dizilmesiyle haz›rlanan nazarl›klara Ana-
bir nazarl›k dolu’da pek çok köy evinde rastlamak mümkündür. Yi-
ne tohumlar›n yak›lmas› s›ras›nda oluflan dumanla na-
zara u¤ram›fl oldu¤una inan›lan kiflilerin tütsülenmesi
yayg›n bir gelenek halini alm›flt›r.
Dekoratif ve Süs Bitkisi Olarak

Akasya, atkestanesi, leylak, gül, menekfle, nergis, flaka-
y›k, zambak gibi bitkiler park ve bahçelerde peyzaj
amaçl› ve yol kenarlar›n› süslemek için kullan›lmaktad›r.
Büyü
Bilimsel bir temeli olmamas›na ra¤men baz› bitkilerin
g›da veya t›bbi özelliklerinden ziyade, büyü yapmak
amac›yla kullan›ld›¤› bilinmektedir.
Parfümeri ve Kozmetik Sanayiinde

Gül, ›t›r, lavanta, yasemin gibi kokulu bitkiler, bu bitkilerden elde edilen uçucu
ya¤lar parfümeri ve kozmetik sanayiinde kullan›lmaktad›r.
Selüloz Sanayiinde
Marul, kereviz ve tah›l kepe¤i gibi bitkiler selüloz aç›s›ndan oldukça zengin bitki-
lerdir. Selüloz, özellikle kâ¤›t ve dokuma sanayiinde çok kullan›lan önemli bir
hammaddedir.
Zararl›lara Karfl›
And›z, ard›ç, pireotu, tütün yapra¤›, bit otu gibi bitkiler, insektisit, fungusit ve her-
bisit olarak kullan›lmaktad›r.
Hayvan Yemi Olarak

Baz› bitkiler hayvan yemi olarak kullan›lmalar› söz konusudur. Örne¤in, kenevir Kenevir otu: Cannabis
otu tohumlar› kuflyemi olarak kullan›lmaktad›r. Çakfl›r (Ferula türleri) Do¤u Ana- sativa bitkisinin difli çiçek
durumlar›n›n kurutulup toz
dolu’da taze iken biçilip kurutulduktan sonra k›fll›k hayvan yemi olarak kullan›l- edilmesiyle uyuflturucu
maktad›r. özellikteki esrar elde edilir.
Bitkinin tomurcuk, yaprak,
çiçek ve dal uçlar›
Mesken Yap›m›nda uyuflturucu etkiye sahip
bileflikler tafl›mas›na
‹lk ça¤lardan itibaren bitkiler bar›nma amaçl› olarak kullan›lm›flt›r. ra¤men tohumlarda bu tip
Bazen bir bitkinin çok amaçl› olarak kullan›lmas› söz konusu olabilmektedir. bileflikler bulunmamaktad›r.
Örne¤in, kenevir bitkisinin tohumlar›ndan sabit ya¤, gövdelerinden lif ve difli çi-
çek durumlar›ndan bir drog elde edilmektedir. Bir di¤er örnek olarak, dut (Morus Drog: ‹laç haz›rlanmas›nda
alba) meyvelerinin g›da olarak, yapraklar›n›n ipek böce¤i yetifltiricili¤inde, odunu- kullan›lan, tedavi özelli¤i
olan, biyolojik, inorganik
nun ise yakacak olarak kullan›lmas› verilebilir. veya sentetik kökenli
Bitkilerin bu genifl kullan›m alanlar›na ra¤men baz›lar›n›n zehirli olmas› veya hammaddelerdir.
belli bir miktardan fazla kullan›lmas› durumunda zehirlenmelere neden olabilme-
leri söz konusudur. Örne¤in, mürdümük (Lathyrus sativus) tohumlar›n›n ifllenme-
den uzun süre ve fazla yenmesi durumunda insanlarda kas zay›fl›¤› ve felçle ka-
rakterize “lathyrismus” hastal›¤›na neden olur. Bazen de, yanl›fll›kla zehirli bitkile-
rin g›da olarak tüketilmesi halk sa¤l›¤› yönünden ciddi tehlikeler oluflturmaktad›r.
Zehirli bitkilerin tan›m›n› k›saca yapmak gerekirse, insanlar ve hayvanlar için has-
tal›k ya da ölüme neden olabilecek miktarda toksik maddeler içeren bitkiler ola-
rak tan›mlamak mümkündür. Baz› bitkilerin bazen tamam› bazen de belli organla-
r› zehirli olabilmektedir.
Ülkemizde yetiflen veya süs bitkisi olarak kullan›lan zehirli bitkilere baz› örnekler;
Bald›ran (Conium maculatum) - Tüm bitki
Banotu (Hyoscyamus niger) - Tüm bitki özellikle tohum ve kökleri
Dafne (Daphne mezereum) - Yapraklar›, gövde kabuklar›, çiçek ve meyveleri
Duvar sarmafl›¤› (Hedera helix) - Yaprak ve meyveleri
Güzelavrat otu (Atropa belladonna) - Tüm bitki özellikle yaprak ve meyveleri
Haflhafl (Papaver somniferum) - Özellikle olgunlaflmam›fl meyveleri
‹nciçiçe¤i (Convallaria majalis) - Tüm bitki
Kat›rt›rna¤› (Spartium junceum) - Tüm bitki özellikle çiçekleri ve tohumlar›
K›rlang›ç otu (Chelidonium majus) - Tüm bitki
Kurtbo¤an, Kaplanbo¤an (Aconitum orientale) - Tüm bitki
Mine çiçe¤i (Lantana camara) - Yeflil renkteki meyveleri
Orman gülü (Rhododendron ponticum) - Yaprak ve çiçekleri

Porsuk a¤ac› (Taxus baccata) - Tohumlar›, yapraklar› ve genç sürgünleri
Subald›ran› (Cicuta virosa) - Tüm bitki
fiimflir (Buxus sempervirens) - Yapraklar›
Tatula, boru çiçe¤i (Datura stramonium ) - Tüm bitki
Tilki üzümü, it üzümü (Solanum nigrum) - Yapraklar› ve özellikle olgunlaflma-
m›fl meyveleri
Y›lanyast›¤› (Arum italicum) - Tüm bitki özellikle yapra¤› ve yumrusu
Zakkum (Nerium oleander) - Tüm bitki
Ayr›ca Ünite 2 Tablo 2.4’deki bitkilere bak›n›z.
HALK ARASINDA B‹TK‹LER‹N KULLANIM fiEK‹LLER‹

Tedavi amaçl› kullan›lacak bitkiler uygun bir flekle getirildikten sonra kullan›lmak-
tad›r. Halk ilaçlar›n›n haz›rlan›fl› ve kullan›l›fl›, gelenek ve göreneklere ba¤l› olarak
yap›lmaktad›r. Genel olarak bitkilerin halk aras›nda en yayg›n kullan›l›fl flekilleri
toz, hap, dekoksiyon ve infüzyondur. Bunlar›n haricinde baz› durumlarda halk ilaç-
lar›, macun, flurup, katran, lapa, merhem ve yak› fleklinde de haz›rlanabilmektedir.
Toz
Kullan›lacak bitki k›s›mlar› genellikle bir havanda dövülerek veya de¤irmende çe-
kilerek toz edilir. Bu flekilde haz›rlanan toz su ile kar›flt›r›larak içilir.
Hap
‹nce toz halindeki drog bir yard›mc› madde yard›m› ile hap haline getirilir. Bunun
için toz, tedavi etkisi olmayan bal, meyan bal›, fleker flurubu, niflasta, arap zamk›
gibi bir yard›mc› madde ile hamur haline getirilir. Haz›rlanan hamur elde çubuk
flekline sokulur. Daha sonra bu çubuklar b›çak ile uygun büyüklükte parçalar ha-
linde kesilir ve her bir parça elde yuvarlanarak hap haline getirilir.
Dekoksiyon
Ufalanm›fl bitki k›s›mlar› üzerine yeterli miktarda so¤uk su ilave edilir. Hafif atefl-
te, s›k s›k kar›flt›r›larak yar›m saat süreyle kaynat›l›r. S›cakken ince bir tülbentten
süzülür.
‹nfüzyon
Ufalanm›fl bitki k›s›mlar› üzerine yeterli miktarda kaynar su ilave edilir. Kar›fl›m ka-
pal› bir kapta, çok hafif ateflte, s›k s›k kar›flt›r›larak befl dakika kadar tutulur. De-
koksiyonun aksine so¤uduktan sonra ince bir tülbentten süzülür.
T›bbi özellikteki bitkilerin ilaç haline getirilmesinde en çok tercih edilen kulla-
n›m flekli infüzyon ve dekoksiyondur. ‹nfüzyon ve dekoksiyonlar› içim esnas›nda
tatland›rmak için fleker ya da bal kat›lmaktad›r. ‹nfüzyon ve dekoksiyon haz›rlan-
mas›nda genellikle 100 gram su için 2 gram drog kullan›lmas›na ra¤men halk›n
kulland›¤› ölçülerde farkl›l›klar olabilmektedir.
HALK ARASINDA TEDAV‹ AMAÇLI KULLANIMDA

B‹TK‹LER‹N YER‹ VE ÖNEM‹
Bitkilerin hastal›klar›n tedavisinde kullan›lmas› çok eskilere dayanmaktad›r. Teda-
vi amaçl› kullan›lan bitkilerin say›s› ilk ça¤lardan itibaren sürekli bir art›fl göster-
mifltir. Mezopotamya uygarl›¤› döneminde ilaç yap›m›nda kullan›lan bitki say›s›
250 kadar iken, Grekler döneminde bu say› 600 olarak tahmin edilmektedir. Arap-
S O R U S O R U
D ‹ K K A 153
6. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m›
D‹KKAT T
Fars uygarl›¤› döneminde bu say› 4.000 civar›na yükselmifltir. 19. yüzy›l›n baflla-
N N
r›nda ise 13.000 kadar bitki tedavi amac›yla kullan›lm›flt›r. Günümüzde, dünya ge-
nelinde halk aras›nda hastal›klar›n tedavisinde kullan›lan bitkilerin say›s› 70.000
olarak tahmin edilmektedir. Ülkemizde ise 1.000 kadar bitkiAMAÇLARIMIZ
tedavi amaçl› olarak AMAÇLARIMIZ
Daha fazla bilgi için Bafler, K.H.C., Honda, G., Miki, W. (1986). HerbK Drugs
‹ T A and
P Herbalists K ‹ T A P
in Turkey, Tokyo.
Dünya sa¤l›k örgütünün (WHO) verilerine göre dünya nüfusunun T E L E V ‹ Z Y O% N 80’i teda- TELEV‹ZYON
vi için bitkilerden yararlanmaktad›r. Bu oran nüfusu kalabal›k, yoksul ve geliflmek-
te olan ülkelerde, modern t›p imkanlar›n›n yoklu¤u nedeniyle daha da art›fl göste-
rebilmektedir. Örne¤in, Çin ve Hindistan gibi ülkelerde geleneksel t›p sistemleri ile
hastal›klar›n tedavi edilmesi çok yayg›nd›r.
Halk genellikle yaflad›klar› yere yak›n bölgelerde do¤al olarak yetiflen bitkile-
ri toplay›p kullanmaktad›r. Ancak keten tohumu, afyon, koka yapra¤› gibi baz›
droglar çok eski dönemlerden beri kültür bitkilerinden elde edilmektedir. Kakule,
esrar, zencefil, nane, seylan tarç›n›, keten tohumu, rezene, k›na-k›na, afyon gibi
baz› droglar ise bugün sadece kültür bitkilerinden elde edilmektedirler. Haflhafl ve
kenevir gibi bitkilerden afyon ve esrar elde edilmesi dolay›s›yla bu bitkilerin tar›-
m› devlet kontrolü alt›nda yap›lmaktad›r.
‹nsanlar bir dönem “signatur teorisine” göre hastal›klar›n tedavisinde, bitki Signatur teorisi: The
seçiminde bitkilerin flekil ve renklerine bakarak onlardan yararlanma yoluna git- Doctrine of Signature (iflaret
SIRA S‹ZDE doktrini) teorisine
SIRAgöre
S‹ZDE
mifller ve hangi hastal›¤a iyi gelebilece¤ine dair karar vermifllerdir. Buna en çarp›- bitkinin flekli ve rengi, t›bbi
c› örnek kökleri insana benzeyen adamotu (Mandragora autumnalis) bitkisidir. etkilere iflaret etmektedir.
Yine halk aras›ndaki kullan›mlarda, beyine benzeyen bir bitkinin D Ü fi Übeyin

N E L ‹ M hastal›kla- D Ü fi Ü N E L ‹ M
r›nda, yapraklar› kalp fleklinde olan bitkilerin kalp hastal›klar›nda, k›rm›z› renkli
bir bitkinin ise kan hastal›klar›nda etkili olaca¤› düflünülüp bu hastal›klar›n tedavi-
S O R U S O R U
sinde kullan›ld›¤› görülmektedir.
Ancak günümüzde, bitkilerle tedavinin esas›n› bitkiler taraf›ndan sentezlenen
kimyasal bilefliklerin oluflturdu¤u bilinmektedir. Bu kimyasalDbileflikler‹KKAT vücutta D‹KKAT
birtak›m fizyolojik de¤iflikliklere yol açmakta ve çeflitli hastal›klar›n tedavisinde et-
N N
kili olmaktad›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Bitkilerin halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›m nedenleri;
• Hastane, sa¤l›k personeli gibi modern tedavi imkânlar›n›n yoklu¤u veya
uzak olmas›, AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
• Bu imkânlar oldu¤u halde bitkilerle tedavinin daha iyi ve güvenilir oldu¤u-
nun düflünülmesi,
• ‹laçlar›n baz›lar›nda ciddi yan etkilerinin görülmesi bunun yan› s›ra tedavi-
de kullan›lan bitkilerinin yan etkilerinin olmamas› veya az olmas›,
• Bitkilerle tedavinin, sentetik ilaçlarla tedaviye oranla daha ucuz olmas›,
• Modern tedavi yöntemleri ile tedavi edilemeyen baz› hastal›klarda bitkilerin
tek çare olarak görülmesi fleklinde özetlenebilir.
Daha fazla bilgiye http://www.derki.com/dergi/index.php/tibbi-bitkiler-ve-sagligimiz.html

adresinden ulaflabilirsiniz.
Yap›lan araflt›rmalarda, kad›nlar›n erkeklere oranla, yafll› kiflilerin ise gençlere

oranla halk ilaçlar›n› daha fazla kulland›klar› tespit edilmifltir. Bunun muhtemel ne-
deni, özellikle kad›nlar›n doktora gitmekten çekinmeleri veya korkmalar›d›r. Yine
yap›lan araflt›rmalar, e¤itim düzeyi artt›kça, halk ilaçlar›n› tan›ma ve kullanma ora-
n›n›n düfltü¤ünü göstermektedir.
HALK ‹LAÇLARI
Halk ilaçlar›, herhangi bir t›p sistemine dahil olmadan kullan›lmakta olan ilaçlar›
tarif etmektedir. ‹nsanlar yüzy›llar boyunca içinde yaflad›klar› toplumun kültürel
birikimleri ve de¤er yarg›lar›na ba¤l› olarak hastal›k ve yaralanma durumlar›nda
de¤iflik tedavi yöntemlerini uygulam›fllard›r. Kötü ruhlar›n hastal›k nedeni olarak
görüldü¤ü ilkel dönemlerden günümüze kadar geçen süreçte, toplumlar›n kültürel
de¤erleri ile birlikte sa¤l›k anlay›fllar› da de¤iflim göstermifltir. ‹nsanlar, yaflad›klar›
toplumun kültürel birikimleri, gelenekleri, e¤itim düzeyleri ve dini inançlar›na gö-
re yak›n çevresindeki güvenilir kiflilerden, geleneksel iyilefltiricilerden, ya da ko-
nunun uzman› doktorlardan yard›m olarak tedavi olmufllard›r.
Geleneksel ilaçlar ve halk ilaçlar›, uzun y›llar boyunca nesilden nesile aktar›la-
rak varl›¤›n› sürdürmüfl olan, halk›n çeflitli hastal›klar›n tedavisinde kulland›¤› do-
¤al kaynakl› ilaçlar› ifade etmektedir. Uzun bir geçmifli olan halk ilaçlar›n›n hem
dünyada hem de ülkemizde önemli bir yeri vard›r. Özellikle az geliflmifl bölgeler-
de çeflitli sa¤l›k problemlerinin giderilmesinde geleneksel tedavi yöntemleri hala
geçerlili¤ini sürdürmektedir. Di¤er taraftan do¤aya dönüfl ak›m›n›n da etkisiyle ge-
liflmifl bölgelerde de geleneksel halk ilaçlar›na ilgi her geçen gün artmaktad›r.
Y›llar boyunca yap›lan denemeler ve birikim sonucunda gelifltirilen geleneksel
ilaçlar ve halk ilaçlar›nda çeflitli do¤al ürünler tedavi amaçl› olarak kullan›lm›flt›r.
Halk ilaçlar› ile tedavi genellikle halk hekimi olarak adland›r›lan kifliler veya yafll›
kimseler taraf›ndan uygulanarak nesilden nesile sözlü olarak aktar›lmak suretiyle
toplumdaki varl›¤›n› sürdürmektedir.
B‹TK‹SEL HALK ‹LAÇLARI

Geleneksel ilaçlar ile halk ilaçlar›n›n haz›rlanmas›nda bitkiler en önemli kayna¤›
oluflturmaktad›r. Halk, atalar›ndan aktar›lan bilgilere dayanarak veya köyün yafll›
kiflilerine dan›flarak, ço¤unlukla yak›n çevresinde yetiflen bitkilerin tamam›n› veya
çeflitli k›s›mlar›n› (kök, yaprak, çiçek, meyve, tohum gibi) taze ya da kurutulmufl
halde halk ilac› yap›m›nda kullan›lmaktad›r. Halk ilac› yap›m›nda bazen de bitki-
ler taraf›ndan kendili¤inden ya da yaralama, böcek sokmas› gibi bir etken sonu-
cunda salg›lanan balzam, zamk, süt gibi bitkisel maddeler kullan›lmaktad›r.
Halk aras›nda “kocakar› ilaçlar›” olarak adland›r›lan tedavi flekli oldukça yay-
g›nd›r. Kocakar› ilaçlar›; genellikle yafll› kad›nlar taraf›ndan uygulanmas› nedeniy-
le bu isimle an›lmaktad›r. Kocakar› ilaçlar›; birtak›m bat›l inan›fllara dayal› olarak,
bilimsel olmayan yöntemlerle haz›rlanan, günümüz modern t›bb› taraf›ndan kabul
görmeyen bir tedavi fleklidir. Özellikle 18. yüzy›l bafllar›na kadar kocakar› ilaçlar›
toplumda etkili bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmifltir. Daha sonraki dönemler-
de ise genellikle temel sa¤l›k hizmetlerinden yoksun toplumlarda geçerli bir teda-
vi flekli olmaya devam etmifltir. Günümüzde ise bu tarz tedavi flekilleri kulaktan
kula¤a, anneden k›za veya yak›n çevrede yay›larak halk aras›nda yerleflip genel-
likle kad›nlar taraf›ndan bilinmekte ve uygulanmaktad›r.
Halk aras›nda uygulanan tedavilerde, renk ve say›lar›n önemli bir yeri vard›r.
Örne¤in, k›rm›z› rengin ›s›y› temsil etti¤i kabul edilmektedir. Bu nedenle k›rm›z›
N N
renkteki kumafl atefl düflürmek için kullan›l›r. Yine, mavi rengin Anadolu’da nazara
karfl› koruyucu etkisinin oldu¤u düflünülmektedir. Mavi boncu¤un vücudu kötü
ruhlar›n ve kötü düflüncelerin etkisinden korudu¤una inan›lmaktad›r. Di¤er taraf-
tan, üç ve üçün katlar› ile yedinin tedavide güçlü ve olumlu etkilerinin oldu¤una
inan›lmaktad›r.
Daha fazla bilgiye http://www.khcbaser.com/turkish/kisisel/makale/kocakari.htm

‹NTERNET veya ‹NTERNET
http://www.derki.com/dergi/index.php/kocakari-ilaclari.html adreslerinden ulaflabilirsiniz.
Anadolu’da Halk Aras›nda Uygulanan Tedavi fiekilleri

Irvasalama: Hastan›n vücudu d›fl›nda yap›lan, daha ziyade telkin ve kiflinin psiko-
lojisini etkilemeye dayanan tedavilerdir. Bu yöntem ile halk aras›nda kurdeflen,
uçuk, alazlama, si¤il, gibi hastal›klar›n tedavisi yap›lmaktad›r.
Parp›lama: Hastan›n vücuduna vurma, kesme, delme veya da¤lama fleklinde
yap›lan tedavilerdir.
Em: Em eski Türkçede ilaç anlam›na gelmektedir. Bitkisel ve hayvansal kay-
nakl› materyal, mineral veya bunlar›n kar›fl›mlar›yla haz›rlanan halk ilaçlar› ile ya-
p›lan tedaviyi ifade eder.
K›r›k-ç›k›k tedavisi: Halk aras›nda k›r›kç›-ç›k›kç› denilen kifliler taraf›ndan uy-
gulan›r.
Dua: Uygulanan tedavilerde kiflinin dini inançlar› ve dua önemli bir rol oyna-
maktad›r. Örne¤in, dua okuyarak si¤illerin tedavi edilmesi toplumuzda yayg›n ola-
rak uygulanan ve etkili oldu¤una inan›lan bir tedavi fleklidir.
Anadolu’da bunlardan baflka usta-ç›rak yöntemiyle yetiflmifl sünnetçilere, dip-
lomas›z i¤neci ve ebelere de rastlamak mümkündür.
Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygulamalar›

Halk aras›nda hastal›klar›n tedavisini yapan kifliler; halk hekimleri, hoca, fleyh ve-
ya fl›hlar, okuyucu, üfürükçü, ocakl›, izinli, orumçu olarak isimlendirilmektedir. Bu
kifliler, toplumda çeflitli hastal›klar›n tedavisini yaparlar. Bunlar› k›saca tan›mlaya-
cak olursak;
Hocalar; tedavilerini dinsel unsurlardan ziyade, sihirsel ögeler kullanarak ya-
pan kiflilerdir.
fieyh veya fl›hlar; ba¤l› olduklar› afliretleri idare etmenin yan› s›ra, hastalar› da
tedavi etmektedirler. Hastal›klar›n tedavisinde bitkileri ilaç gibi kullan›rlar. Bu kifli-
ler bilgilerini kendileri gibi fl›h olan baba veya amca gibi yak›nlar›ndan alm›fllard›r.
Baz›lar› Arapça ve Farsça bildikleri için, tedavilerini eski ‹slam T›p kitaplardaki bil-
gilere göre yapmaktad›rlar. Bu nedenle haz›rlad›klar› ilaçlarda yurt d›fl›ndan gelen
sinameki, tarç›n, ravent gibi bitkilere rastlamak mümkündür.
Okuyucu-üfürükçü; genellikle erkek olan bu kifliler tedavilerini, yaz›l› eski ki-
taplardan elde ettikleri bilgilerle yapmaktad›rlar.
Ocak veya ocakl›; Ocak denilen kiflilerin atalar›ndan gelen gizli ve ola¤anüstü
güç ve yeteneklere sahip oldu¤u ve bu güç ya da yetenek sayesinde baz› hastal›k-
lar› teflhis ve tedavi edebildiklerine inan›lmaktad›r. Ocakl› olma durumu, babadan
o¤ula, anadan k›za herhangi bir e¤itim almaks›z›n nesilden nesle geçen bir yete-
nektir. Ocakl› bazen kendinde olan bu gücü kendi ailesinden olmayan kiflilere de
aktarabilir. Bunun için ocakl› bu konuda yetenekli oldu¤una inand›¤› bir çocu¤u
küçük yafllarda yan›na alarak yetifltirir. Belli bir aflamaya geldi¤inde ocakl› kifli “el
verme” töreni ile hastal›klar› tedavi etme yetene¤ini yetifltirdi¤i kifliye devreder. Bu
flekilde aileden de¤il de yetiflme ile ocakl› olan kifliye “izinli” denir. Ocaklar›n te-
davi yöntemleri aras›nda; da¤lama, vücudun belirli yerleri jilet veya ustura ile ke-
silmesi gibi yöntemler ile büyü, dini inançlar ve do¤al ilaçlar yer almaktad›r. Bun-
lar ayr› ya da birlikte uygulanarak hastal›klar tedavi edilir. Do¤al ilaçlar›n haz›rlan-
mas›nda nane, sütle¤en, ebegümeci gibi bitkiler yayg›n olarak kullan›l›r. Ocaklar
genellikle tek bir hastal›k bazen de birden fazla hastal›¤›n tedavisi ile ilgilenirler.
Anadolu’da özellikle sar›l›k, çocuklardaki kekemelik, si¤il, s›tma, gece körlü¤ü,
uçuk ve yeni do¤um yapanlarda görülen albast›y› tedavi eden ocaklar hala mev-
cuttur. Anadolu’da her hastal›¤›n bir oca¤› bulunmaktad›r (dalak oca¤›, sar›l›k oca-
¤›, s›tma oca¤› gibi). Ocakl›lar›n büyük bir k›sm› kad›n olup, halk aras›nda kad›n
ocakl›lar›n hastal›k tedavisi konusunda daha etkili olduklar› kabul edilmektedir.
Ocaklar da çevrelerinde yetiflen baz› bitkileri ilaç gibi kullanmaktad›rlar.
Orumçu ise; hastal›klar› tedavi etmekten ziyade, hastal›¤› önceden haber vere-
bildiklerine inan›lan kiflilerdir. Orumçu denilen kifliler de ocakl›lar gibi yetenekle-
rini ailelerinden al›rlar ve herhangi bir e¤itim görmezler.
Halk, hastal›klardan korunmak veya hastal›klardan kurtulmak için nazarl›k,
muska, gibi çeflitli u¤ur getirdi¤ine inand›¤› eflyalar tafl›rlar. Yine nazarl›k olarak at
kestanesi, çörekotu gibi bitkileri yanlar›nda bulundururlar.
Anadolu’da yayg›n olan bir halk inanc›, bilimsel bir temeli olmayan, türbe, tek-
ke, yat›r ve di¤er ziyaret yerleri ile ilgili inançlard›r. ‹nsanlar bu tekke ve türbelere
giderek dualar edip, adaklar adamakta, oralarda verilen fleyleri yemekte, sulardan
içmekte, yatmakta, baz›lar›na ise bez ba¤lamaktad›r. Anadolu’da halk taraf›ndan
ziyaret edilen çok say›da yat›r, tekke ve zaviyeler bulunmaktad›r.
Halk hekimli¤inde, bunlardan baflka baz› hastal›klar›n tedavisinde hacamat ve
sülük yap›flt›rma gibi yöntemlerde uygulanmaktad›r. Deriyi çizip kan ç›kartmaya
“hacamat” denmektedir. Bu yöntem, genellikle yüksek tansiyona ba¤l› bafl a¤r›la-
r›nda baflvurulan bir yöntem olarak uygulanmaktad›r. Vücuttaki istenmeyen kan›n
uzaklaflt›r›lmas› için uygulanan di¤er bir yöntem ise sülük yap›flt›r›lmas›d›r. Halk
aras›nda, göz, bafl, s›rt ve ayak a¤r›lar›n›n, romatizma, hemoroit, yara, ç›ban ve flifl-
liklerin tedavisinde sülük kullan›lmaktad›r.
Halk aras›nda uygulanan baflka bir tedavi flekli “da¤lama”d›r. Anadolu’da çok
eskiden beri yayg›n olarak uygulanan bu yöntemde, metal ya da tahta aletler kul-
lanarak mekanik olarak yap›labildi¤i gibi, kimyasal maddeler ve bitkiler kullan›la-
rak da yap›lmaktad›r. Yine kapl›ca ve maden sular›, halk hekimli¤inde baflvurulan
di¤er tedavi yöntemleridir.
Halk aras›nda kullan›lan bitkiler ve bu bitkilerin kullan›l›fl flekilleri atalardan aktar›lan
uzun bir geçmifle sahip bilgilerle olup, zararl› kullan›mlar elenerek günümüze ulaflm›fl-
t›r. Bu nedenle özellikle çok ciddi olmayan günlük rahats›zl›k olarak tan›mlanan has-
tal›klarda güvenli olarak kabul edilmektedir. Ancak dikkat edilmesi gereken bir konu,
ister basit ister ciddi bir rahats›zl›k olsun, hastal›klar›n tedavisinde as›l olan›n bilimsel
yöntemlere dayal› tedavilerin olmas› gerekti¤idir. Halk ilaçlar›n›n kullan›lmas› zararl›
olmasa bile as›l tedavinin gecikmesine neden olabilece¤i unutulmamal›d›r.
HALK ARASINDAK‹ TEDAV‹ AMAÇLI KULLANILAN

B‹TK‹LERE ÖRNEKLER
Yap›lan çal›flmalarda, halk aras›nda genellikle kolay tan›nan ve yerleflim alanlar›na
yak›n bölgelerde yetiflen bitkilerin tedavi amaçl› kullan›ld›¤› tespit edilmifltir. Halk
aras›nda bir bölgede yetiflen bitkiye verilen yöresel ad, farkl› bir bölgede yetiflen
ayn› bitkiye verilen addan farkl› olabilmektedir. Kekik bitkisi örne¤inde oldu¤u
gibi farkl› özellikteki bitkiler farkl› bölgelerde ayn› yöresel isimlerle bilinip kulla-
n›lmaktad›r. Thymus, Origanum, Coridothymus, Satureja türleri farkl› cins ve özel-
likte bitkiler olmas›na ra¤men halk aras›nda kekik olarak bilinip kullan›lmaktad›r.
Bu nedenle t›bbi amaçlarla kullan›lan aromatik özellikteki baz› bitkilere ait örnek-
lerin yer ald›¤› Tablo 6.4.’de bitkilerin do¤ru tan›mlanmas› ve bu konudaki kar›fl›k-
l›¤›n önlenmesi için bitkilerin bilimsel adlar› olan Latince isimlerinin de verilmesi
uygun görülmüfltür. Botanik kurallar›na göre, bitkiler, latince iki kelime ile isimlen-
dirilir. Bir bitki ad›ndaki ilk sözcük, bitkinin cins (genus), ikincisi ise tür (species)
ad›d›r. Cins ad› tekildir, ilk harfi büyük ve italik olarak yaz›l›r.
Tablo 6.4’de halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan bitkilerin kullan›m flekli ve
amaçlar› özetlenmifltir. Tablodan görülece¤i üzere, ayn› bitkinin, farkl› k›s›mlar›n›n
farkl› flekildeki kullan›mlar›na rastlamak mümkündür.
Bitki Bitki Kullan›lan Haz›rlan›fl Kullan›l›fl Kullan›m Tablo 6.4

Latince Ad› Türkçe Ad› K›sm› fiekli fiekli Amac› ** Halk aras›nda tedavi
amaçl› kullan›lan
Abies cilicica Göknar Gövde Bal ilave Dahilen Mide ülseri baz› bitkiler
çatlaklar›n- edilerek tedavisinde
dan akan
sak›z›
Achillea K›l›çotu, Çiçekli ‹nfüzyon Dahilen Kar›n a¤r›lar›n›n
biebersteinii Ayvadana k›s›mlar› giderilmesinde
Achillea Kardeflk›nas›, Toprak Dekoksiyon Banyo Çocuklarda çiçek

wilhelmsii kardeflkan› üstü hastal›¤›n›n
k›s›mlar tedavisinde
Alcea pallida Gül hatmi Çiçekler ‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›

tedavisinde
Allium cepa So¤an Zar k›sm› - Haricen Yara, ç›ban
tedavisinde
Suyu - Dahilen Damar aç›c› olarak
Allium Sar›msak Diflleri Ezilerek Haricen Saçk›ran tedavisinde

sativum
Zeytinya¤› Haricen Yan›k tedavisinde
ile
piflirilerek
Anethum Dereotu Meyveleri - Dahilen Ba¤›rsak gazlar›n›
graveolens giderici olarak
Anemone Lale Yapraklar› Zeytinya¤› Haricen Eklem a¤r›lar›n›
pavonina içinde giderici olarak
bekletilerek
Anthemis Beyaz Çiçekli ‹nfüzyon Dahilen Mayas›l tedavisi,

tinctoria var. papatya k›s›mlar so¤uk alg›nl›¤›,
pallida öksürü¤e karfl›,
gö¤üs yumuflat›c›,
balgam söktürücü
olarak
Tablo 6.4 Anthemis Sar› Çiçekli ‹nfüzyon Dahilen Romatizma tedavisi

Devam› tinctoria var. papatya k›s›mlar
Haricen Ayak mantarlar›nda
tinctoria
Lapa Haricen Saç dökülmelerine karfl›
Artemisia Ac› yavflan Çiçekli ‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤› tedavisi,

absinthium k›s›mlar mide bulant›s›n›n
giderilmesinde
Bellis Papatya Çiçekli Dekoksiyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›, bronflit
perennis k›s›mlar tedavisinde
Haricen Mayas›l tedavisinde
Centaurea Mavi Çiçekleri ‹nfüzyon Dahilen Böbrek ve karaci¤er

cyanus süpürge hastal›klar›n›n
çiçe¤i tedavisinde ve ishale
karfl› kullan›l›r.
Centaurium K›rm›z› Çiçekli ‹nfüzyon Dahilen S›tma, egzama, guatr,

erythraea subsp. kantaron dallar› hemoroid ve mide
erythraea ülseri tedavilerinde,
ifltahs›zl›¤a karfl›
Chaerophyllum Mendek Toprak Yemek Dahilen Hazm› kolaylaflt›c›

aromaticum üstü fleklinde olarak
k›s›mlar
Chrysanthemum Ala gömeç, Toprak Dekoksiyon Dahilen Kar›n a¤r›lar›n›n

coronarium Ale gümeci üstü giderilmesinde ve bafl
k›s›mlar dönmesine karfl›
Cistus Kala¤an, Yapraklar Hafifçe ›s›t›l›p Haricen Yapraklar romatizma

laurifolius Kara¤an tedavisi için
a¤r›l› bölgeye sar›l›r
Coriandrum Kiflnifl Meyve Dekoksiyon Dahilen ‹fltah aç›c›,

sativum ba¤›rsak gazlar›n›
giderici olarak
Coridothymus Peynir Çiçekli ‹nfüzyon Dahilen Kar›n a¤r›lar›n›n

capitatus keki¤i k›s›mlar giderilmesinde
Cotinus Tetre Yapraklar› Dekoksiyon Dahilen Hemoroid, egzama,

coggyria mantar, mide-ba¤›rsak
hastal›klar›n›n
tedavisinde
Haricen Yara tedavisinde
Cupressus Selvi Gövde ve Katran Haricen Yan›k tedavisinde

sempervirens var. dallar
sempervirens
Eucalyptus Ökaliptus Yaprak ‹nfüzyon Dahilen Ast›m tedavisi, kalp

camaldulensis rahats›zl›klar›nda
Ferula türleri Çakfl›r Kökler Dekoksiyon Haricen Yara iyi edici olarak
Ferulago Çay otu Çiçekler ‹nfüzyon Dahilen Bronflit tedavisinde Tablo 6.4
confusa Devam›
Foeniculum Rezene Yaprak ‹nfüzyon Dahilen Kar›n a¤r›s›n› giderici

vulgare olarak, grip ve göz
tedavisinde
Helichrysum Ölmez Çiçekler Dekoksiyon Dahilen Mide hastal›klar›nda,

türleri çiçek böbrek kumu ve tafllar›-
n› düflürmek amac›yla
Toprak Ya¤da Haricen Yara ve yan›k

üstü kavrulduktan tedavisinde
k›s›mlar sonra
Hypericum Sar› Çiçekler Zeytinya¤› Haricen Yara ve yan›k

perforatum kantaron içinde tedavisinde
bekletilerek
Çiçekli Dekoksiyon Dahilen Mide ve romatizma
dallar a¤r›lar›n›n
giderilmesinde,
ifltahs›zl›¤a karfl›
Juniperus Kara ard›ç Meyveler - Dahilen Kan flekerini düflürücü

foetidissima olarak
Bal ile Dahilen Eklem kireçlenmesine
kar›flt›r›larak karfl›
Laurocerasus Taflan, Meyve ve Dekoksiyon Dahilen Kan flekerini düflürücü

officinalis karayemifl yapraklar olarak, pankreas
tedavisinde
Yapraklar Haricen Çocuklar›n yüzündeki
yaralar›n tedavisinde,
saç kepeklerinin
giderilmesinde
Laurus nobilis Defne Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Haz›ms›zl›¤a karfl›, anjin,

bronflit, romatizma
tedavisinde, idrar
söktürücü ve terletici
olarak
Dekoksiyon S›cakken Hemoroid tedavisinde
içine
oturularak
Lavandula Lavanta Çiçekli ve ‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›
angustifolia yaprakl› tedavisinde
subsp. k›s›mlar
angustifolia
Lavandula Karabafl otu Çiçekli ve ‹nfüzyon Dahilen Mide rahats›zl›klar›nda,

stoechas yaprakl› balgam söktürücü
subsp. k›s›mlar olarak, kolestrol
cariensis düflürmek ve yafll›larda
el titremelerini önlemek
amac›yla
Tablo 6.4 Marrubium Keklik otu Toprak Dekoksiyon Dahilen Böbrek tafllar›n›
Devam› vulgare üstü düflürmek amac›yla,
k›s›mlar prostat
tedavisinde
Matricaria Papatya Çiçekli Dekoksiyon Dahilen Kab›zl›¤a karfl›, mide

chamomilla var. k›s›mlar rahats›zl›klar›n› giderici,
chamomilla terletici olarak, iltihapl›
difl ve bademciklerin
tedavisinde
‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤› ve ast›m

tedavisinde, haz›ms›zl›¤a
karfl›
Melissa officinalis O¤ul otu Toprak Toz Dahilen Balla kar›flt›r›ld›ktan

üstü sonra kalp hastal›klar› ve
k›s›mlar nefes darl›¤› tedavisinde
Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Yat›flt›r›c›, kalp
kuvvetlendirici ve damar
ac›c› olarak
Mentha longifolia Yarp›z Yapraklar Dekoksiyon Dahilen Kar›n a¤r›lar›n›n
giderilmesinde
Mentha pulegium Filiskin Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Mide rahats›zl›klar›n›n

nanesi tedavisinde, bulant›
giderici olarak
Dekoksiyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›

tedavisinde, kar›n
a¤r›lar›n›n
giderilmesinde
Micromeria K›r çay› Çiçekli ‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›
juliana k›s›mlar tedavisinde
Myrtus Mersin Meyveler - Dahilen Öksürük giderici, idrar

communis söktürücü, kusmay›
önleyici olarak
Dekoksiyon Haricen Saç kuvvetlendirici
Nepeta nuda Koç anu¤u Toprak Dekoksiyon Dahilen Hemoroid tedavisinde

subsp. albiflora üstü
k›s›mlar
Ocimum Fesle¤en, Çiçekli ve ‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›, bafl

basilicum reyhan yaprakl› a¤r›s›n›n giderilmesinde
k›s›mlar
Origanum Mercan Çiçekli ve Dekoksiyon Dahilen Öksürü¤e karfl›, mide
majorana köflk yaprakl› a¤r›lar›n›n
k›s›mlar giderilmesinde,
yat›flt›r›c› olarak
‹nfüzyon Dahilen ‹drar söktürücü olarak
Origanum Kekik Yaprakl› ve ‹nfüzyon Dahilen Grip, ast›m, bronflit Tablo 6.4
onites çiçekli tadavisinde, öksürük Devam›
k›s›mlar kesici, ifltah art›r›c›,
haz›ms›zl›¤a karfl› ve idrar
söktürücü olarak
Toprak ‹nfüzyon Dahilen Tansiyon düflürücü ve

üstü kar›n a¤r›lar›n› giderici
k›s›mlar olarak
Toprak Uçucu ya¤ Haricen So¤uk alg›nl›¤› tedavisi, s›rt

üstü a¤r›lar›n› gidermek
k›s›mlar amac›yla
Pelargonium Solucan Kökler Dekoksiyon Dahilen Ba¤›rsak solucanlar›n›
endlicherianum otu düflürmek amac›yla
Pimpinella Anason Tohum Dekoksiyon Dahilen Çocuklarda gaz söktürücü

anisum ve a¤r› giderici olarak
Pinus brutia K›z›l Kozalaklar› Dekoksiyon Dahilen Nefes darl›¤›na karfl›,

çam öksürük kesici olarak,
ast›m ve ses k›s›kl›¤›
tedavisinde
Pinus pinea F›st›k Gövde Dekoksiyon Dahilen Mide rahats›zl›klar›n›n
çam› kabuklar› tedavisinde
Pinus sylvestris Sar› çam Taze - Dahilen Ast›m tedavisinde

tomurcuklar›
Kabu¤u Dekoksiyon Dahilen Ast›m tedavisinde

soyulmufl
gövde
parçalar›
Rhus coriaria Sumak Meyveler Dekoksiyon Dahilen Böbrek tafl› ve kumunun

düflürülmesi amac›yla,
ishale karfl›
Rosmarinus Kufldili, Çiçekli ve ‹nfüzyon Dahilen Hazm› kolaylaflt›r›c› olarak

officinalis biberiye yaprakl›
dallar Dekoksiyon Haricen Yaralarda antiseptik olarak
Ruta chalepensis Sedef Toprak üstü Dekoksiyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›, s›tma
otu k›s›mlar tedavisi
Salvia fruticosa Adaçay› Toprak üstü Uçucu ya¤ Dahilen* Mide bulant›s›, kar›n a¤r›s›
k›s›mlar ve sanc›s›n›n
giderilmesinde
Yapraklar Yak› halinde Haricen Mide ve kar›n a¤r›lar›n›n

giderilmesinde
‹nfüzyon Dahilen Hazm› kolaylaflt›r›c›,

ba¤›rsak gazlar›n›n
giderilmesinde
Tablo 6.4 Salvia tomentosa Adaçay› Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Bo¤az a¤r›s› ve so¤uk
Devam› alg›nl›¤›n›n tedavisinde,
gö¤üs yumuflat›c› olarak
ve mide a¤r›s›n›n
giderilmesinde
Dekoksiyon Dahilen Kar›n a¤r›s›n›n

giderilmesinde
Satureja thymbra Kara kekik Yaprakl› Gargara Haricen Difl eti hastal›klar›n›n
ve çiçekli tedavisinde
k›s›mlar›
Sideritis stricta Adaçay› Yapraklar ‹nfüzyon Dahilen Hazm› kolaylaflt›r›c›,
ba¤›rsak gazlar›n›n
giderilmesinde
Satureja thymbra Kara kekik Toprak Uçucu ya¤ Dahilen* Kar›n a¤r›s›n› gidermek
üstü amac›yla
k›s›mlar
Thymbra spicata Da¤ Toprak ‹nfüzyon Dahilen Kalp rahats›zl›klar›,

var. spicata keki¤i, üstü damar t›kan›kl›¤›
karabafl k›s›mlar tedavisi, yat›flt›r›c› olarak
otu
Tanacetum Ayvadana Meyveleri ‹nfüzyon Dahilen Kar›n a¤r›s›n›n
cadmeum subsp. giderilmesinde, so¤uk
cadmeum alg›nl›¤› tedavisinde
Tanacetum Beyaz Çiçek ‹nfüzyon Dahilen Migren tedavisinde, atefl

parthenium papatya durumlar› düflürücü olarak ve mide
a¤r›s›n›n giderilmesinde
Teucrium K›sa Tüm bitki Dekoksiyon Dahilen Hemoroid tedavisinde,

chamaedrys mahmut kar›n, mide ve difl
otu a¤r›lar›nda
Haricen Hemoroid tedavisinde

ve kafl›nt›ya karfl›
Thymus türleri Kekik Toprak Dekoksiyon Dahilen Öksürük kesici, mide
üstü bulant›s›na karfl›, so¤uk
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M k›s›mlar alg›nl›¤›, grip ve bo¤az
tedavisinde
S O R U S O R U
Tilia argentea Ihlamur Çiçekler ‹nfüzyon Dahilen So¤uk alg›nl›¤›
tedavisinde, gö¤üs
D‹KKAT D‹KKAT yumuflat›c›, öksürük
kesici, midevi.
N N
* Uçucu ya¤lar›n dahilen al›nmalar› sak›ncal›d›r. Buradaki dahilen kullan›mdan çok az
miktarlar (1-2 damla) kastedilmektedir.
** Halk aras›ndaki baz› kullan›mlardan bahsedilmektedir. Bilimsel olarak ispatlanmam›flt›r.
K ‹ T A P Daha detayl›K bilgiler

‹ T A Piçin E. Tuzlac›, Türkiye’nin Bitkisel Halk ‹laçlar›, Alfa Bas›m Yay›m
Da¤›t›m Ltd. fiti, ‹stanbul, 2006.
Özetle, bitkiler halk aras›nda, atefl düflürücü ve a¤r› kesici olarak, ba¤›rsak pa- subsp. (Alttür): Latince
olarak bitki
razitlerinde, böcek sokmalar›nda, sar›l›k, böbrek, cilt, dolafl›m ve kalp, sindirim, adland›r›lmas›nda yer alan
solunum sistemi, göz ve kad›n hastal›klar›nda, gribal hastal›klarda, hemoroitde, k›- taksonomik bir birimdir.
Türden küçük farklar ile
s›rl›k tedavisinde, zehirlenmelere ve kansere karfl›, kans›zl›k ve ifltahs›zl›k duru- ayr›l›rlar ve farkl› co¤rafik
munda, fleker hastal›¤›nda, k›r›k, ç›k›k ve burkulmalar gibi pek çok hastal›¤›n te- alanda yay›l›fl gösterirler.
davisinde kullan›lmaktad›r.
var. (Varyete): Latince bitki
Baz› durumlarda halk aras›nda, bitkiler tek bafl›na de¤il de baflka bitkilerle bir- adland›r›lmas›nda
likte tedavi amaçl› olarak kullan›lmaktad›r. Örne¤in; kara ard›ç (Juniperus foetidis- kullan›lan bir baflka
taksonomik birimdir.
sima) kozalaklar› adaçay› (Salvia tomentosa) taze yapraklar› ile birlikte ezilip hari- Alttür’de oldu¤u gibi türden
cen gö¤üs yumuflat›c› olarak kullan›lmaktad›r. Yine kozalaklar, defne (Laurus no- küçük farkl›l›klar ile ayr›l›r
ve birbiri ile çak›flan
bilis) yapraklar› ile ezilip hamurla yo¤rulduktan sonra haricen gö¤üs üzerine uy- alanlarda yay›l›fl gösterirler.
gulanarak so¤uk alg›nl›¤› tedavisinde kullan›m› söz konusudur. Bir baflka örnek
ise; o¤ul otu (Melissa officinalis) toprak üstü k›s›mlar› tek bafl›na veya hardal
(Brassica türleri), karabafl otu (Lavandula stoechas) ve papatya ile birlikte ard ar-
da koklanarak burun t›kan›kl›¤›n›n giderilmesi amac›yla kullan›lmas›d›r. Filiskin
nanesi olarak bilinen Mentha pulegium çiçekleri yasemin (Jasminum officinalis)
çiçekleri ile birlikte zeytinya¤› içinde bekletildikten sonra haricen bafl a¤r›s›n›n gi-
derilmesi ve migren tedavisinde kullan›l›r. Yine ayn› flekilde haz›rlanan kar›fl›m ha-
ricen ast›m tedavisinde kullan›lmaktad›r. Mersin (Myrtus communis) yapraklar›n-
dan susam ya¤› ile haz›rlanan dekoksiyon haricen saç dökülmesine karfl› kullan›-
l›r. Bir kekik türü olan Origanum onites çiçekli dallar›ndan haz›rlanan infüzyon li-
mon suyu ile kar›flt›r›larak dahilen kar›n a¤r›s›n›n giderilmesi amac›yla kullan›l›r.
Bu flekilde kullan›m örneklerini art›rmak mümkündür.
Bitkilerin halk aras›nda kullan›lmas› sadece k›rsal kesimlerdeki kullan›mlarla s›-
n›rl› de¤ildir. fiehirlerde de insanlar aktar ya da baharatç›lardan ald›klar› do¤rulu-
¤u flüpheli bitkileri televizyon, gazete, kitaplardan edindikleri ço¤u zaman abart›l-
m›fl bilgilere dayanarak hastal›klar›n tedavisinde ilaç olarak kullanmaktad›rlar. Ko-
nu ile ilgili denetimlerin ve yapt›r›mlar›n kat› olmamas›ndan dolay› kendisine “her-
balist”, “bitki doktoru”, “flifal› bitkiler uzman›” gibi de¤iflik s›fatlarla her tür medya-
da yer edinen kiflilerin say›s› son zamanlarda art›fl göstermifltir. Suistimali fazla
olan, kanser, diyabet (fleker hastal›¤›), obezite (fliflmanl›k), saç ve kozmetik prob-
lemler, sigara ba¤›ml›l›¤›, cinsellik gibi birçok konuda bilimsel verilere ve gerçek-
lere dayanmayan uygulamalar halk sa¤l›¤› aç›s›ndan tehlikeli durumlar ve sonuç-
lar do¤urabilmektedir. Ayr›ca yararlan›lan bitki kayna¤›, kalitesi, güvenirlili¤i, am-
balajlama ve saklama koflullar›ndaki yetersizlik ve eksiklikler eklendi¤inde, bitki-
lerin ilaç olabilme dolay›s›yla t›bbi bitki olma özelli¤i kaybolmaktad›r. Tüm bunla-
ra ek olarak e¤itimsiz ve yetkin olmayan kiflilerin de konu ile ilgili her düzeyde fa-
aliyet göstermesi olabilecek tehlikelerin boyutunu daha da art›rmaktad›r. Ticari an-
lamda ise afl›r› yüksek fiyatlar nedeniyle haks›z kazançlar söz konusudur. Zaman
zaman Sa¤l›k Bakanl›¤›, Tar›m Bakanl›¤› gibi kurulufllar ve de yerel yönetimler
halk sa¤l›¤›n› koruyucu tedbirler almas›, e¤itimli personel ile denetimlerini artt›r-
mas› ve halk› yanl›fl bilgilendirme konusunda ayd›nlatmas› gerekmektedir.
Özet
NAM A Ç
Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin, kullan›m N
AM A Ç
Geleneksel halk ilaçlar› ve bunlarda bitkilerin
1 alanlar›n› s›n›fland›rabilmek. 4 yeri ve önemini tart›flabilmek.
Halk aras›nda bitkiler beslenmeden hastal›klar›n Halk aras›nda kullan›lan ilaçlarda bitkiler en
tedavisine, kozmetikten süs eflyas›na, boyar mad- önemli kaynakt›r. Bitkinin tamam› veya baz› k›-
deden hayvan yemine kadar çok farkl› alanlarda s›mlar› ya da çeflitli bitki salg›lar› halk ilaçlar›n›n
yayg›n bir kullan›ma sahiptirler. Özellikle son haz›rlanmas›nda yo¤un olarak kullan›lmaktad›r.
N
y›llarda do¤aya dönüfl ak›m›n›n etkisiyle bitkile-
re olan ilgi ve talebin artmas› bu kullan›mlar› da- Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lan bitkileri
A M A Ç
ha da yayg›n hale getirmektedir. 5 tan›mlayabilmek ve örnekleyebilmek.
N
Halk, yaflad›¤› yere yak›n bölgelerde yetiflen bit-
A M A Ç
Halk aras›nda kullan›lan bitkilerin kullan›m ne- kileri uzun y›llara dayanan tecrübe ve deneyim-
2 denlerini aç›klayabilmek. leriyle çeflitli hastal›klar›n tedavisinde veya koru-
Bitkiler çok eski dönemlerden beri insanlar için yucu olarak yo¤un bir flekilde kullanmaktad›r.
her zaman kolay ulafl›labilir olmas› nedeniyle de- Bazen ayn› bitkinin farkl› bölgelerde farkl› isim-
¤iflik alanlarda kullan›mlar› söz konusu olmufl- lerle an›l›p kullan›ld›¤› ya da farkl› bitkilere fark-
tur. Özellikle g›da olarak, hastal›klar›n tedavisin- l› bölgelerde ayn› yöresel isimlerin verildi¤i bi-
de veya baz› bitkilerin boyar özelliklerinden do- linmektedir. Ayn› bitkinin bölgeden bölgeye de-
lay› bitkiler ilk ça¤lardan beri insanlar›n vazge- ¤iflen farkl› amaçlarla kullan›mlar› da söz konusu
çilmez kayna¤›d›r. olmaktad›r.
NA M A Ç
Bitkilerin halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›m
3 flekillerini tan›mlayabilmek.
Halk aras›nda tedavi amaçl› kullan›lacak bitkiler
ilaç fleklinde kifli taraf›ndan al›n›m›n› kolaylaflt›r-
mak ve al›nan miktar›n belirlenmesi amac›yla
hap, toz, infüzyon, dekoksiyon gibi basit yön-
temlerle haz›rlanabilmektedir.
1. Bitki k›s›mlar› üzerine kaynar su ilave edilip, hafif 6. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda hastan›n vü-
ateflte, befl dakika kaynat›l›p, so¤uduktan sonra tül- cuduna vurma, kesme, delme veya da¤lama fleklinde
bentten süzülerek haz›rlanan ilaç kullan›m flekline ne yap›lan tedavi fleklidir?
ad verilir? a. Hacamat
a. Ekstre b. Parp›lama
b. Maserasyon c. Irvasalama
c. Dekoksiyon d. Em
d. ‹nfüzyon e. Alazlama
e. Tentür
7. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda kekik olarak
2. Halk aras›nda hastan›n vücudu d›fl›nda yap›lan, da- bilinen bitkilerden de¤ildir?
ha ziyade telkin ve kiflinin psikolojisini etkilemeye da- a. Origanum türleri
yanan tedavi flekline ne ad verilir? b. Thymus türleri
a. Parp›lama c. Salvia türleri
b. Telkin d. Coridothymus türleri
c. Irvasalama e. Satureja türleri
d. Dua
e. Alazlama 8. Afla¤›dakilerden hangisi sadece kültür bitkilerinden
elde edilemez?
3. Halk aras›nda hastal›¤› önceden haber verebildikle- a. Nane
rine inan›lan kiflilere ne ad verilir? b. Biberiye
a. ‹zinli c. Seylan tarç›n›
b. Orumçu d. Keten tohumu
c. Ocakl› e. Kakule
d. fieyh
e. fi›h 9. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda bitkilerin kul-
lan›m flekillerinden biri de¤ildir?
4. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda g›da olarak a. Dekoksiyon
tüketilen bitkilerden biri de¤ildir? b. Toz
a. Is›rgan - Urtica dioica c. Tablet
b. Kenger - Gundelia tournefortii d. Hap
c. Hindiba - Taraxacum officinale e. ‹nfüzyon
d. Kökboya - Rubia tinctorum
e. Kuzukula¤› - Rumex tuberosus 10. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda öksürük te-
davisinde kullan›lan bir bitkidir?
5. Afla¤›dakilerden hangisi halk aras›nda boya olarak a. Tilia argentea
kullan›lan bitkilerden biri de¤ildir? b. Hypericum perforatum
a. Çivit otu (Isatis tinctoria) c. Abies cilicica
b. Mürdümük (Lathyrus sativus) d. Coriandrum sativum
c. Sumak (Rhus coriaria) e. Allium sativum
d. Safran (Crocus sativus)
e. Kökboya (Rubia tinctorum)

Kaynaklar
1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin Halk Aras›nda Baydar, H., (2005). T›bbi, Aromatik ve Keyf Bitkileri
Kullan›m fiekilleri” bölümünü tekrar gözden Bilimi ve Teknolojisi, Isparta, Süleyman Demirel
geçiriniz. Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, SDÜ Yay›n No: 51.
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anadolu’da Halk Hekimli¤i Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi,
Uygulamalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Geçmiflte ve Bugün, ‹stanbul, Nobel T›p Kitapevi.
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anadolu’da Halk Hekimli¤i Bafler, K.H.C. (1997). Current knowledge on the wild
Uygulamalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. food and non-food plants of Turkey, Cah.
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Bitkilerin Options Med., 23, 129-159.
Kullan›m Alanlar›” bölümünü tekrar gözden Ceylan, S. (2000). Anadolu’da Halk Hekimli¤i. Sa¤l›k
geçiriniz. ve Toplum, 10, 3-7.
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Bitkilerin Seçmen, Ö., Leblebici, E. (1987). Yurdumuzun Zehirli
Kullan›m Alanlar›” bölümünü tekrar gözden Bitkileri, ‹zmir, Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi
geçiriniz. Kitaplar Serisi, No: 103.
6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anadolu’da Halk Hekimli¤i Sezik, E. (1991). Türkiye’de Halk ‹lac› Araflt›rmalar›
Uygulamalar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. ve Önemi, Eskiflehir, 9. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Tedavi Amaç- Toplant›s›, Bildiri Kitab›, 16-19 May›s 1991, Ed.
l› Kullan›lan Baz› Bitkilere Örnekler” bölümü- Bafler, K.H.C.
nü tekrar gözden geçiriniz. Sezik, E., Yeflilada, E. (2000). Türkiye’de Bitkilerin
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Tedavi Amaç- Halk ‹lac› Olarak Kullan›l›fl›, ‹stanbul, 13. Bitkisel
l› Kullan›mda Bitkilerin Yeri ve Önemi” bölü- ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bildiri Kitab›, 20-22
münü tekrar gözden geçiriniz. Eylül 2000, Eds. Gürken, E., Tuzlac›, E.
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin Halk Aras›nda fiar, S. (2005). Anadolu’da Halk Hekimli¤i Uygula-
Kullan›m fiekilleri” bölümünü tekrar gözden malar›, Türkiye Klinikleri T›p Eti¤i-Hukuku-Tarihi
geçiriniz. Dergisi, cilt 13, say› 2. (http://tipetigi.turkiyeklinik-
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Halk Aras›nda Tedavi Amaç- leri.com).
l› Kullan›lan Baz› Bitkilere Örnekler” bölümü- fiimflek, I., Aytekin, F., Yeflilada, E., Y›ld›r›ml›, fi. (2004).
nü tekrar gözden geçiriniz. Anadolu’da Halk Aras›nda Bitkilerin Kullan›l›fl
Amaçlar› Üzerinde Etnobotanik Bir Çal›flma,
Eskiflehir, 14. Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›,
Bildiriler, 29-31 May›s 2002, Eds. Bafler, K.H.C.,
K›r›mer, N.
Tuzlac›, E., Eryaflar Aymaz, P., Tolon, E. (2001).
Geleneksel Halk ilaçlar›n›n Yöresel Olarak
Araflt›r›lmas›n›n Önemi ve Bu Konuda
Yapt›¤›m›z Çal›flmalar›n Sonuçlar›, ‹stanbul, 13.
Bitkisel ‹laç Hammaddeleri Toplant›s›, Bildiri Kitab›,
20-22 Eylül 2000, Eds. Gürken, E., Tuzlac›, E.
7
Amaçlar›m›z
N
N
T›bbi ve aromatik bitkilerin özelliklerini tan›mlayabilecek,
N
G›da olarak kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek,
N
Baharat olarak kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek,
N
Baharat olarak kullan›lan bitkilerin kullan›m amaçlar›n› s›n›fland›rabilecek,
G›da ve baharat olarak kullan›lan bitkilere örnekler verebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Aromatik bitkiler • G›da ve g›da katk›s›
• Baharat • Tat ve aroma
• Çeflni • Bitkisel içecekler
• G‹R‹fi VE TAR‹HÇE
• B‹TK‹LER‹N GIDA VE BAHARAT
OLARAK KULLANIMINDA YER‹ VE
T›bbi ve Aromatik ÖNEM‹
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve
Bitkilerin Kullan›m Baharat Olarak • B‹TK‹LER‹N GIDA OLARAK
Alanlar› ve Eti¤i Kullan›m› KULLANIM fiEK‹LLER‹ VE
ÖRNEKLER‹
• BAHARAT OLARAK KULLANILAN
B‹TK‹LER
T›bbi ve Aromatik
Bitkilerin G›da ve Baharat
Olarak Kullan›m›
G‹R‹fi VE TAR‹HÇE
T›bbi bitki, ilaç yap›m›nda kullan›lan bitkilere; aromatik bitki ise kendilerine öz- Aromatik: Türk Dil
gü koku ve tada sahip olan bitkilere verilen genel isimlerdir. Sadece ilaç yap›m›n- Kurumuna göre, genel olarak
g›dalarda ve yemeklerde tat
da kullan›lan bitkiler olmas›na ra¤men, pekçok aromatik özellikte bitkinin t›bbi ve koku vermek, ifltah›
özellikleride bulunabilmektedir. Bu nedenle t›bb› ve aromatik bitkiler, bafll›ca g›da art›rmak amac›yla
kullan›lan veya hofl kokusu
ve baharat olmak üzere, kozmetik, parfümeri ve ilaç sanayiinde de koku ve tat ve- olan maddelerdir.
rici özelliklerinden dolay› kullan›lmaktad›r (fiekil 7.1). Say›larla ifade edecek olur-
sak, t›bbi amaçlarla kullan›lan bitki say›s› 50.000 - 70.000 civar›nda oldu¤u tahmin
edilmektedir. Salt g›da ve tatland›rma amaçl› olarak ise 20.000 bitkinin kullan›ld›¤›
san›lmaktad›r. Ancak hem t›bbi özellikte hem de tat, koku ve g›da amaçl› kullan›-
lan bitkilerin say›s› 250’den daha azd›r.
fiekil 7.1
T›bbi ve aromatik
bitkilere örnekler.
(tarç›n, karanfil,
anson, kakule,
karabiber, y›ld›z
anasonu vb.)
T›bbi ve aromatik bitkilerin insano¤lu taraf›ndan kullan›m›n›n tarihsel geliflimi

kronolojik olarak özetle afla¤›da s›ralanm›flt›r. Dünyada günümüzden yaklafl›k;
• 6.000.000 y›l önce insano¤lu çiçekli bitkilerin baz›lar›n›n yenebilece¤ini, ba-
z›lar›n›n t›bbi ve bir k›sm›n›n ise zehirli oldu¤unu keflfetmeye bafllam›flt›r,
sp. (species): Tür, ana • 50.000 y›l önce insanlar, baz› bitkilere ait yapraklar›n et gibi g›dalar›n sar›l›p
karakterleri bak›m›ndan
birbirine benzeyen ve kendi piflirilmesiyle koku ve tadlar›na katk›da bulundu¤unu farketmifltir,
aralar›nda çiftleflerek • 18.000 y›l önce baz› toplumlar k›rm›z›biber (Capsicum annuum), vanilya
verimli döller meydana
getiren fertler toplulu¤udur.
(Vanilla planifolia), yenibahar (Pimenta dioica) gibi baharatlar› kullanma-
Bitki formlar›n›, tek fertleri ya bafllam›flt›r,
inceleyerek, benzerlik ve • 7.000 y›l önce Güney Amerika’da k›rm›z› ac› biberin kültürüne bafllanm›flt›r,
yak›nl›k gösteren en dar ve
en küçük kavramd›r. Örn. • 6.000 y›l önce Sümerler meyan kökü (Glycyrrhiza glabra), hafl hafl (Papa-
kekik türleri, (Thymus sp.) ver somniferum) ve çemen otu (Trigonella foenum-graecum) tohumlar› gi-
bi bahartlar ile tan›flm›fllard›r,
• 5.000 y›l önce Ortado¤u’da sar›msak (Allium sativum) yetifltirilmifltir,
• 3.500 y›l önce Ebers Papirüsleri’nde 700’den fazla bitkinin t›bbi kullan›mla-
r›n›n yan› s›ra baharat olarak kullan›mlar› ile ilgili kay›tlara rastlanm›flt›r,
• 3.000 y›l önce Çin’de baflta karanfil (Eugenia caryophyllata) olmak üzere
çeflitli baharatlar›n kullan›m› ile ilgili bilgiler mevcuttur,
• 2.700 y›l önce Babiller ve Asurlar kakule (Elettaria cardamomum), kiflnifl
(Coriandrum sativum), safran (Crocus sativus), kekik (Thymus sp.) gibi ba-
haratlar› kullanm›fllard›r,
• 2.500 y›l önce Hindistan’da kakule, tarç›n (Cinnamomum sp.), zerdeçal
(Curcuma longa), küçük hindistan cevizi (Myristica fragrans) gibi önemli
baharatlar›n kullan›mlar› ile ilgili kay›tlara rastlanm›flt›r,
• 2.350 y›l önce Aristoteles çok say›da bitki ve baharatlar›n t›bb› özellik ve
kullan›mlar›n› kaleme alm›flt›r,
• 2.300 y›l önce ise Theophrastus t›bbi ve aromatik bitkiler ile ilgili eserler
yazm›flt›r,
• 2.000 y›l önce ilk hardal (Sinapis sp.) tohumlar› Romal›lar taraf›ndan ‹ngil-
tere’ye getirilmifltir,
• 300 y›l önce Mezopotamya bölgesinde karanfil kullan›ld›¤›na dair kal›nt›lar
bulunmufltur,
• Milattan sonra (MS) 50 y›llar›nda Dioscorides t›bbi ve aromatik bitkiler ile il-
gili “Materia Medica” adl› eserini yazm›flt›r,
• MS 200 y›llar›nda Roma’da zencefilden (Zingiber officinalis) vergi al›nmaya
bafllanm›flt›r,
• MS 1100 y›llar›nda Avrupa’da manast›rlarda tarç›n, karanfil, kubeba (Piper
cubeba), karabiber, çemenotu, galangal, meyan, küçük hindistan cevizi, gi-
bi çok say›da baharat bitkisinin kullan›m› kaydedilmifltir,
• MS 1280 y›l›nda Marko Polo Çin ve Hindistan’da tar›m› yap›lan zencefili kefl-
fetmifltir,
Ta¤flifl: Herhangi bir g›dan›n • MS 1447 y›l›nda ‹ngiliz Yasalar›na göre baharat ta¤flifli suç olarak ilan edil-
veya malzemenin
özelliklerini bozacak bir
mifltir,
fleyle kar›flt›r›lmas›, hile. • MS 1490 y›llar›nda Kristof Kolomb baharat yoluna alternatif deniz yollar›
aram›flt›r,
• MS 1600 y›llar›nda Portekiz, ‹spanya, ‹ngiltere, Fransa ve Hollanda gibi sö-
mürgeci ülkeler, baharat ticaretinde önemli rol oynam›fllard›r,
• MS 1900 y›llar›nda 25.000’den fazla doktor ve eczac›n›n t›bbi ve aromatik
bitkilerden yararland›¤› kay›tlara geçmifltir.
Tarihsel geliflimden görülebilece¤i üzere, kifliden kifliye ve kültüre göre farkl›-
l›k gösteren bitkilerin aromalar›; tatl›, ac›, buruk, ekfli tadlar›; ifltah› art›ran ve ayr›-
ca t›bbi özellikleri insanl›¤›n varoluflunun en erken tarihlerine kadar uzanmaktad›r.
Eski Ça¤’dan (MS 4.-5.yy) Orta Ça¤’a kadar (MS 1500) baharat yolu ile aromatik
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m› 171
bitkiler Uzakdo¤u’dan Bat›’ya tafl›nm›flt›r. G›da ve Tar›m Örgütü (FAO, Food and
Agriculture Organization) 2003/4 y›l› verilerine göre, yaklafl›k 5 milyon ton baha-
rat; Hindistan (%86), Çin (%4), Bangladefl (%3), Pakistan (%2), Türkiye (%2), Ne-
pal (%1) ve di¤er ülkelerde üretilip ihraç edilmifltir. Tüketim konusunda da baflta
Hindistan ve Çin olmak üzere, Avrupa ve Amerika’da da baharat kullan›m› olduk-
ça yayg›nd›r. Özellikle Akdeniz, ‹talyan ve Frans›z mutfaklar›nda taze ve kurutul-
mufl baharatlar›n büyük bir önemi vard›r. Ülkemiz de, baharat bitkileri üretimi ve
tüketimi aç›s›ndan dünya da önemli bir yere sahiptir.
B‹TK‹LER‹N GIDA VE BAHARAT OLARAK

KULLANIMINDA YER‹ VE ÖNEM‹
G›da, tüm canl›lar›n yaflamlar›n› sürdürebilmeleri için gerekli karbonhidrat, ya¤,
protein, su ve bunlar›n kar›fl›m› olan, organik ve inorganik yap›da, çeflitli flekiller-
deki besin maddeleridir. Bu besin maddeleri, organizman›n geliflmesi ve sa¤l›¤›
için çeflitli maddeleri/bileflikleri içermektedir. G›dalar; bitkisel ve hayvansal kay-
naklar›n yan›s›ra mantarlardan veya çeflitli fermantasyon ürünlerinden de elde edi-
lebilirler. Bitkiler insano¤lunun var oluflundan bu yana, hem insanlar hem de hay-
vanlar için en önemli g›da ve besin kayna¤›n› oluflturmufltur. Dünyada 20.000’ den
fazla yenebilen bitki olmas›na ra¤men yaklafl›k 2.000 civar›nda tar›m› yap›lan g›da
bitkisi mevcuttur. Tarih öncesi topluluklarda ve günümüzde yabani bitkilerin g›da
olarak kullan›lmas›n›n yan›s›ra tat ve koku verici yani baharat olarak yayg›n bir
fleklide kullan›ld›¤› bilinmektedir. Bu amaçla çeflitli bitkilerin (örne¤in Tablo 7.1’de-
ki bitkiler) tohumlar›, çiçekleri, yapraklar›, kabuklar›, kökleri, saplar›, meyveleri gi-
bi farkl› k›s›mlar› g›da ve baharat olarak kullan›lmaktad›r. Ünite boyunca t›bbi ve
aromatik bitkiler genel olarak baharat fleklinde nitelendirilip de¤erlendirecektir.
Özellik Baharat Tablo 7.1

T›bbi ve aromatik
Tat Karabiber, kakule, anason, limon otu, vb. bitkilerin özellikleri
ve örnekler.
Aroma Karanfil, zencefil, nane, tarhun, vb.
Doku ve yo¤unluk Hardal tohumu, so¤an, hafl hafl tohumu, vb.
Renk K›rm›z› biber, zerdeçal, safran, nane,
maydanoz, fesle¤en, vb.
Antimikrobiyel Tarç›n, karanfil, kekik, zencefil, kimyon, vb.
Antioksidan Zerdeçal, biberiye, kekik, karanfil, vb.
T›bbi (Örn. Sindirim) Ac› biber, karanfil, çemen, tarç›n, meyan, vb.
Genelde uçucu ya¤lar baharatlar›n koku, tat ve aromalar›na önemli katk›larda

bulunurlar. Tablo 7.2’de listelenmifl bitki uçucu ya¤lar›ndaki de¤iflik oranlarda bu-
lunan ana bileflikler ilgili baharat›n karakteristik özelliklerini ortaya koyar. Uçucu
ya¤lar hidrokarbon (limonen, mirsen, terpinen, pinen vb.), oksijenli hidrokarbon
(linalol, geraniol, mentol, borneol vb.), di¤er terpenlerden (alkoller,
D Ü fi Ü N E Lasitler,
‹M ester- D Ü fi Ü N E L ‹ M
ler, laktonlar, vb.) ayr›ca azot (indol, pirazin ve piridin türevleri vb.) ve kükürt
(hidrojen sülfit, sinapil hidrojen sülfat, izotiyosiyanat türevleri vb.) içeren kokulu
S O R U S O R U
ve aromatik do¤al ürünlerdir.
Uçucu ya¤: Aromatik bitkilerin de¤iflik doku, organ veya k›s›mlar›ndan,

D ‹ K genelde
KAT dam›tma D‹KKAT
(distilasyon) ile elde edilen, o bitkiye özgü bir kokuya sahip olan uçucu ve oda s›cal›¤›n-
da genelde s›v› halde bulunan kar›fl›mlard›r.
N N
Tablo 7.2 Uçucu ya¤›ndaki ana

Baharatlarda Bitkisel kayna¤› Baharat ad›
bileflik(ler)
bulunan uçucu
ya¤lar ve koku ve Anethum graveolens Dere otu Karvon, limonen, dihidrokarvon, α-fellandren
tattan sorumlu ana
Carvum carvi Kimyon Karvon
bileflikleri.
Coriandrum sativum Kiflnifl Linalol
Curucuma longa Zerdeçal Tumeron, dihidrotumeron, sabinen, 1,8-sineol
Elettaria cardamomum Kakule 1,8-Sineol; linalol; limonen; α-terpineol asetat
Eugenia caryophyllata Karanfil Öjenol ve β-karyofillen
Foeniculum vulgare Rezene trans - Anetol, fenkon, limonen, α-fellandren
Mentha piperita Nane Mentol
Ocimum basilicum Fesle¤en, reyhan Linalol; 1,8-sineol; metil kavikol, öjenol
Origanum majorana Beyaz kekik Karvakrol, timol, α-terpinen, linalol
Pimenta dioica Yeni bahar Öjenol
Pimpinella anisum Anason trans-Anetol
D Ü fi Ü N E L ‹ M Piper nigrumD Ü fi Ü N E L ‹ M Karabiber β-Karyofilen, limonen, α-pinen, β-pinen
Rosmarinus officinale Biberiye 1,8-Sineol, borneol, kafur, bornil asetat
S O R U S O R U
Zingiber officinalis Zencefil Zingiberen, kurkumen, farnesen, linalol, borneol
D‹KKAT Bitkilerde uçucu

D ‹ K Kolmayan
AT ancak baharatlar›n tat ve aromas›na katk›da bulunan maddeler
de bulunur, örne¤in;
- K›rm›z›biber (Capsicum annuum) - kapsaisin ve türevleri (ac› ve yak›c› maddeler),
N N
- Kara veya beyaz biber (Piper nigrum veya P. alba) - Piperin ve kavisin,
- Hardal ve turpta (Sinapis sp - Raphanus sativus) - Alil izotiyosiyanat,
AMAÇLARIMIZ - Zencefil (Zingiber
AMAÇLARIMIZ officinalis) - Gingerol, flogoal,
- Sar›msak ve so¤anda (Allium sp.) - Dialilsülfitler.
K ‹ Tfiekil
A P 7.2 K ‹ T A P
Halk pazar›ndan
genel bir görünüfl.
B‹TK‹LER‹N GIDA OLARAK KULLANIM fiEK‹LLER‹ VE

ÖRNEKLER‹
Yabani bitkilerin veya kültürüyle elde edilen bitkilerin, gerek toprak üstü gerekse
toprak alt› kök ve yumrular› çeflitli flekilerde g›da amaçl› kullan›lmaktad›r. Günü-
müzde, sebze ve meyve olarak tüketilen yabani bitkiler sadece köylerde ve k›rsal-
larda s›n›rl› kalmay›p, flehirlerdeki pazarlarda (bkz. fiekil 7.2) ya da sokak sat›c›la-
r› (fiekil 7.3) taraf›ndan sat›lmaktad›r.
fiekil 7.3
Bitkilerin g›da olarak kullan›m fle-
killeri flu bafll›klar alt›nda s›n›fland›r›- Sokak sat›c›s›, 18.
labilir; y.y. Osmanl›’da
gezici esnaf.
• Çi¤ olarak yenen bitkiler,
• Özel bir iflleme tabi tutulduktan Kaynak: Skylife
sonra kullan›lan bitkiler, Mart 2006,
http://www.thy.com
• Piflirildikten sonra yenen bitki- /tr-
ler, TR/corporate/skylife
• Kavrularak kullan›lan bitkiler, /article.aspx?mkl=1
20)
• Turflu veya salamuras› yap›larak
yenen bitkiler,
• Baz› g›dalara kat›larak yenen
bitkiler,
• Pekmez haz›rlanmas›nda kulla-
n›lanlar,
• Reçel yap›m›nda kullan›lan bit-
kiler,
• Kurutulduktan sonra kullan›lan
bitkilerdir.
Örneklendirecek olursak;
Çi¤ Olarak Yenenler

Yabani bitkilerin ço¤u özellikle genç bitkiler veya taze sürgünleri, çiçek veya mey-
veleri çi¤ olarak yenmektedir. Çi¤ olarak yenen bitkilere baz› örnekler Tablo 7.3’de
verilmifltir.
Latince ad› Türkçe ad› Kullan›lan k›sm› Tablo 7.3

Angelica sylvestris Melek otu Gövde k›sm› (soyulmufl olarak) Çi¤ olarak yenen
bitkiler.
Asparagus acutifolius Kuflkonmaz Sürgünleri
Centaurea glastifolia Kotank›ran Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)
Cirsium arvense Köygöçüren Gövde k›sm›
Crataegus türleri Al›ç Meyveleri
Crocus türleri Çi¤dem Yumrular›
Eryngium türleri Bo¤a dikeni Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)
Geranium tuberosum Çakmuz Yumrular›
Gundelia tournefortii Kenger Genç sürgünleri
Laserpitium hispidum Kasn› Gövde k›sm›
Lathyrus tuberosus Koflkoz Yumrular›
Malus türleri Yabani elma Meyveleri
Notobasis syriaca Yavankenger Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)
Onopordum türleri Galagan Gövde k›sm› (soyulmufl olarak)
Pinus brutia Çam, k›z›l çam Genç sürgünleri
Tablo 7.3 Polygonum alpinum Keçimemesi Herba

Devam›
Portulaca oleracea Semizotu Yapraklar›
Prunus türleri Yabani erik Meyveleri
Herba: Bitkinin toprak Pyrus türleri Ahlat Meyveleri
üstünde kalan bitki
k›s›mlar›d›r. Rheum ribes ve Rumex alpinus Iflg›n Saplar›
Scorzonera ve Tragopogon türleri Yemlik Herba
Sedum türleri Dam koru¤u Yapraklar›
Özel Bir ‹fllemden Sonra Kullan›lan Bitkiler

Baz› bitkilerin yenmeden önce kaynatma, hafllama veya kavurma gibi özel bir ifl-
leme tabi tutulmas› gerekir. Örne¤in, salep (Orchis, Ophrys türleri) yumrular› kay-
nar suda veya sütte hafllan›r ve sonras›nda ipe dizilerek kurutulur, bu flekilde bo-
zunmadan saklanmas› mümkün olur. Mürdümük (Lathyrus sativus) tohumlar›, da-
na aya¤› (Arum türleri), it üzümü (Solanum nigrum) yapraklar› suda hafllan›r ve
kaynama suyu at›l›r, bu yöntemle olas› zehirli maddeler bitkiden uzaklaflt›r›l›r.
Piflirildikten Sonra Yenenler

Bu bitkilerden baz›lar› önce suda hafllan›r ve hafllama suyu at›ld›ktan sonra çeflitli
flekillerde kavrularak yenir. Hafllanma s›ras›nda bitkideki baz› zararl› maddeler su-
ya geçer, bu fleklide bitki zararl› maddelerden kurtar›lm›fl olur. Baz› bitkiler ise,
ya¤da k›zart›ld›ktan veya ya¤, so¤an ve yumurta ile kavrulduktan sonra yenir.
Bunlar ayr›ca pilav, börek veya gözleme yap›m›nda kullan›l›r. Bu flekilde tüketilen
bitkiler Tablo 7.4’de verilmifltir.
Tablo 7.4 Latince ad› Türkçe ad› Kullan›lan k›sm›

Piflirildikten sonra
yenen bitkilere Amaranthus türleri Tilki kuyru¤u Herba (toprak üstü)
örnekler. Anchusa türleri S›¤›rdili Yapraklar›
Apium türleri Kereviz Yaprak ve kökleri
Arctium türleri Galabak Gövde ve yapraklar›
Atriplex nitens Unluca Herba
Beta trigyina K›r paz›s› Yaprak ve genç sürgünleri
Borago officinalis Hodan Çiçekli gövde k›sm›
Cerinthe major Alacak›z, börekotu Herba
Chenopodium türleri Sirken Herba
Convolvulus arvensis Mam›za Yapraklar›
Euphorbia chamaesyce Sütle¤en Herba
Malva sylvestris Ebegümeci Herba
Polygonum cognatum Mad›mak, mercimelek Herba
Portulaca oleracea Semizotu Herba
Silene türleri G›v›flkan Herba
Urtica türleri Is›rganotu Herba
Kavrularak Kullan›lan Bitkiler

Menengiç meyvesi (Pistacia terebinthus), kenger meyvesi (Gundelia tournefortii),
delikenker meyvesi (Onopordum illyricum), hindiba kökü (Cichorium intybus) gibi
bitkiler kavrulduktan sonra kahve yerine “sebze kahvesi” ad›yla tüketilmektedir.
Bazen ›s›rgan yapra¤› (Urtica dioica), kara lahana (B. oleracea var. oleracea),
kuzu kula¤› (Rumex acetosella), mad›mak (Polygonum cognatum), hodan (Borago
officinalis) da çeflitli flekillerde kavrularak sebze yeme¤i olarak tüketilir.
Turflu Veya Salamuras› Yap›larak Yenenler

Turflu, sebze ve meyvelerin sirke ve/veya salamura (=%4-5 tuzlu su) içinde laktik
asit bakterileri ile fermantasyonu ile oluflan ürünlerdir. Laktik asidin ve ortamdaki
tuzun antimikrobiyal etkisi sonucu, uzun süre bozulmadan saklanabilmektedir.
Dünyada ve ülkemizde turflu üretiminde en fazla h›yar kullan›lmaktad›r. Turflu
üretiminde aroma veren bitki, yaprak ve tohumlar› yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.
Tohumlar› kullan›lan bitkilere örnek olarak dereotu (Anethum graveolens), kiflnifl
(Coriandrum sativum), haflhafl (Papaver somniferum) verilebilir. Kapari (Capparis
spinosa, C. ovata) çiçek tomurcuklar›/meyveleri, ahlat (Pyrus amygdaliformis)
meyvesi, taflan (Laurocerasus officinalis), karabiber (Piper nigrum) meyvesi, may-
danoz (Petroselinum sativum), defne (Laurus nobilis) yapraklar›, sar›msak (Allium
sativum) ve zencefil turflu yap›m›nda kullan›lan bitkilere verilebilecek baz› örnek-
leri teflkil etmektedir. Domates (Solanum lycopersicum), biber (Capsicum annu-
um), lahana (Brassica oleracea), taze üzüm yapra¤› (Vitis vinifera) ve zeytin (Ole-
a europea) salamura yap›larak saklan›p daha sonra tüketilen bitkilere örnek veri-
lebilir. Limon, yaban eri¤i, acur, kavun, havuç, kabak, fasulye, nohut, pancar, ay-
va ve elma di¤er turflu katk› maddeleri aras›nda yer al›r.
Baz› G›dalara Kat›larak Yenen Bitkiler

Bu tarz kullan›ma en iyi örnek Van yöresinde üretilen “otlu peynir”e koku ve tat
vermek amac›yla yenen yabani bitkilerin ilave edilmesidir. Bu amaçla kullan›lan
bitkiler Tablo 7.5’de verilmifltir.
Latince ad› Türkçe ad› Tablo 7.5

Otlu peynir
Allium aucheri Sirim yapra¤› yap›m›nda yayg›n
olarak kullan›lan
Anthriscus nemorosa Peçek herbas› bitkiler.
Carum carvi Keraviye yapra¤›
Chaerophyllum macropodum Mendi yapra¤›
Ferula orientalis Helizan yapra¤›
Ferula rigidula Heliz yapra¤
Gypsophila ruscifolia Çöven kökü
Heracleum persicum Tavflanc›l yaprak sap›
Nasturtium officinale Su teresi yapra¤›
Prangos ferulacea, P. pabularia Çakfl›r yapra¤›

Etsiz bulgur veya mercimek köftelerde de maydanoz, dereotu, tere, taze so¤an,
sar›msak, sumak vb. koku ve tat verici bitkiler kullan›l›r. Çorba, yo¤urtlara ve yo-
¤urt salatalar›na da benzer bitkilerin kat›lmas› yayg›n bir uygulamad›r.
Pekmez Haz›rlanmas›nda Kullan›lanlar

Anadolu’ya özgü olan bu bitkisel ürün çeflitli meyvelerin ezilerek kendi özsuyun-
da kaynat›lmas› ile üretilen tatl› ve k›vaml› bir fluruptur. Çeflitli yörelerde pekmez
yap›m›nda (fiekil 7.4) kullan›lan and›z (Juniperus drupacea), yunuseri¤i (Prunus
divaricata), çakaleri¤i (Prunus spinosa), keçiboynuzu veya harnup (Ceratonia si-
liqua), dut (Morus sp.) meyveleri örnek olarak verilebilir.
fiekil 7.4
Geleneksel pekmez
haz›rlanmas›.
Kaynak:
www.rizepazar.co
m/haberler/hbr_
00977.jpg
Reçel Yap›m›nda Kullan›lan Bitkiler

Pekmez yap›m›ndan farkl› olarak reçel ve marmelat yap›m›nda, bitkilere ek olarak
baflta fleker olmak üzere çeflitli maddeler ilave edilir. Gül petalleri (Rosa damasce-
na), kuflburnu mevyeleri (Rosa canina), çilek meyveleri (Fragaria vesca), incir
meyveleri (Ficus sp.) ve narenciye mevya kabuklar› (Citrus sp.) verilebilecek ör-
neklerden baz›lar›d›r. Ayr›ca reçellerin aromas›n› art›rmak amac›yla karanfil, tarç›n,
vanilya, zencefil gibi kuvvetli aromal› bitkilerden çok az miktarlarda ilave edilme-
si yayg›n bir uygulamad›r.
Kurutulduktan Sonra Kullan›lan Bitkiler

Özellikle, çay veya baharat olarak kullan›lacak bitkiler genellikle kurutulduktan
sonra tüketilir (fiekil 7.5). Kekik (Origanum, Thymus, Thymbra, Coridothymus ve
Satureja türleri), adaçay› yapra¤› (Salvia sp.), da¤çay› çiçek durumu (Sideritis sp.),
defne yapra¤› (Laurus nobilis), çörtük yapra¤› (Echinophora sp.), rezene meyvesi
(Foeniculum vulgare) bitkileri örnek olarak verilebilir.
N N
K ‹ T A177
7. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat Olarak Kullan›m›
K ‹ T A P P
Halk aras›nda g›da olarak yayg›n kullan›m› olan, yabani mantarlar da önemli
bir yere sahiptir. Türkiye’de yetiflti¤i tahmin edilen yaklafl›k 5.000 mantar türünden
en az 2.000’i yenebilen türlerdir. Bu anlamda önemli bir g›da kayna¤›n› temsil et-
melerine ra¤men bu ünite kapsam›nda sadece bitkisel kaynaklar ele al›nm›flt›r.
Yenen yabani bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için ‹NTERNET ‹NTERNET
http://ressources.ciheam.org/om/pdf/c23/CI011069.pdf dosyas›na bak›n›z.
fiekil 7.5
Kurutulmufl
baharat bitkileri.
BAHARAT OLARAK KULLANILAN B‹TK‹LER
Baharat Nedir?
Bitkilerin, koku, tat ve renk vermek amac›yla kullan›m› oldukça eski ve yayg›n bir
uygulamad›r. Türk Standartlar› Enstitüsü tan›m›na (TSE-7417/1989) göre baharat; Çeflni: Tat, tad›ml›k
“yiyeceklere lezzet, çeflni ve aroma vermek amac›yla kullan›lan bitkisel ürünler ve-
ya bunlar›n kar›fl›mlar›d›r”. Bir baflka ifade ile baharat, bitkilerin genellikle yap-
rak, tohum gibi k›s›mlar›n›n kurutulmas›, toz edilmesi, ufalanmas› veya benzeri ifl-
lemlerden geçirilmesi ile elde edilen yemek tatland›r›c›lar›n›n genel ad›d›r. Baha-
ratlar g›dalar içinde genelde çok az miktarlarda kullan›ld›klar› için g›da say›lmaz-
lar, ancak üretim ve pazarlama aç›s›ndan “G›da Tüzü¤ünde” yer almaktad›r.
Baharatlar›n genel olarak özellik ve kullan›m amaçlar› flu flekilde özetlenebilir;
• Koku verirler, örn. nane yapra¤›,
• Lezzet artt›r›rlar, örn. zencefil,
• ‹fltah aç›c› etkiye sahiptirler, örn. kara biber,
• Besinlerin sindirilmesi ve emilmesine yard›mc› olurlar, örn. dereotu, rezene,
• Et ve benzeri besin maddelerinde koruyucu olarak kullan›l›rlar, örn: kekik,
• Özellikle ac› lezzete olanlar terlemeyi artt›rmak suretiyle vücuttan toksinle-
rin at›lmas›na yard›mc› olurlar, örn. k›rm›z› biber,
• Az miktarlarda baharat, çok miktarlarda yemek olarak kullan›l›rlar, örn. ke-
reviz, zencefil.
Örnekleri s›ralanan t›bbi ve aromatik bitkiler/baharatlar çok amaçl› da kullan›-
labilir; örn. nane yapra¤› ve kekik koku verici özelli¤i d›fl›nda, ayn› zamanda lez-
zet artt›r›c›, sindirime faydal› ve g›da koruyucu amaçl› olarak de¤erlendirilir.
Di¤er taraftan baharatlar tat ve aromalar›na göre üç gruba ayr›l›rlar;

• Ekfli tatda olanlar, örn. sumak,
• Ac› lezzette olanlar, örn. karabiber, çemen, so¤an, sar›msak,
• Hofl kokulu olanlar örn. nane, kekik, vanilya, biberiye, anason, zencefil vb.
Yukar›da belirtildi¤i gibi baharatlar çeflitli flekillerde s›n›fland›r›lmaktad›r.
Ükemizde yetifltirilen, ithal ve ihraç edilen önemli baharat bitkilerine örnekler
s›ras›yla Tablo 7.6-7.8’de listelenmifltir.
Tablo 7.6 Latince ad› Türkçe ad›
Türkiye’de
yetifltirilen önemli Allium cepa So¤an
baharat bitkileri.
Allium sativum Sar›msak
Capsicum annuum K›rm›z›biber
Carum carvi Kimyon
Humulus lupulus fierbetçiotu
Mentha piperita Nane
Nigella sativa Çörek otu
Pimpinella anisum Anason
Trigonella foenum graecum Çemen

Türkiye’nin ithal
etti¤i önemli aroma Cinnamomum cassia, C. seylanicum Çin tarç›n›, Seylan tarç›n›
ve baharat bitkileri.
Piper nigrum Karabiber
Theobroma cacao Kakao
Vanilla planifolia Vanilya
Zingiber officinale Zencefil

Türkiye’nin ihraç
etti¤i önemli aroma Carum carvi Kimyon
ve baharat bitkileri.
Foeniculum vulgare Rezene
Glycyrrhiza glabra Meyan kökü
Laurus nobilis Defne yapra¤›
Origanum sp. Kekik
Pimpinella anisum Anason
Salvia triloba Adaçay›
Tilia sp. Ihlamur çiçek ve yapra¤›
Trigonella foenum graecum Çemen

Baharat flekli Avantaj Dezavantaj Tablo 7.9

Baharat flekillerinin
1. Taze, do¤al tat ve koku, 1. Tat ve renklerde de¤iflikenlik, avantaj ve
2. Yüksek ›s›larda tat ve 2. S›cakl›¤a karfl› dayan›ks›zl›k ve dezavantajlar›.
kokunun yavafl sal›n›m›, karars›zl›k,
Taze bütün bitki
3. Etiketleme kolayl›¤›. 3. Yüksek mikrobiyal kontaminas-
yon,
4. Her mevsim bulunamaz.
1. ‹flleme kolayl›¤› - endüs- 1. Özel flartlarda depolama ve
triyel uygulama kolayl›¤›, saklama,
2. Daha uzun raf ömrü, 2. Tat ve renk de¤iflkenli¤i, tek tip
3. Kolay tart›m ve kullan›m, olmay›fl›,
Kurutulup ö¤ütülmüfl bitki 4. Tazeden daha kuvvetli ve 3. Ö¤ütme esnas›nda kontaminas-
belirgin tat, yonu,
5. Mevsimden ba¤ms›z. 4. Daha az tat ve aroma,
5. Uçucu bileflenlerin k›sa sürede
kaybolmas›.
1. Standardize edilmifl tat, 1. ‹flleme ve tart›m zorlu¤u,
koku ve renk, 2. Genelde do¤al bitkinin veya ba-
2. Görünüm, renk ve tat harat›n aroma ve tad›ndan
ayn› ve tutarl›, farkl›,
3. Az kullan›l›r, 3. Yüksek ›s›larda uçucu bileflenle-
Ekstre edilmifl bitki
4. Daha az depolama alan›, rin yok olmas›,
5. Düflük mikrobiyal konta- 4. Uygun ekstraksiyon yöntemi
minasyon oran›, gelifltirme zorlu¤u,
6. Mevsimden ba¤›ms›z. 5. Yüksek kontaminasyon riski,
6. Yüksek ürün fiyat›.
Baharatlar tek bafl›na kullan›ld›klar› gibi haz›r kar›fl›mlar halinde de s›k s›k kul-
lan›lmaktad›r. Baharat kar›fl›mlar›na örnekler afla¤›da verilmifltir:
Köri
Daha çok Hindistan ve Uzakdo¤u’da kullan›lan baharat kar›fl›m› genelde kiflnifl,
zerdeçal, kimyon ve çemenden oluflmaktad›r. Yap›lacak yemeklere ve tariflere gö-
re zencefil, sar›msak, rezene tohumu, tarç›n, karanfil, hardal tohmu, küçük hindis-
tan cevizi, k›rm›z› ve kara biber de az miktarlarda eklenebilir. Baharat kar›fl›m›
genelde yemekleri mikrobiyal kontaminasyonlardan korumaktad›r.
Köfte Baharat›
De¤iflik oranlarda küçük haz›r ambalajlarda kullan›ma haz›r ö¤ütülüp kar›flt›r›lm›fl
karabiber, ac› toz biber, karanfil, zencefil, tarç›n, muskat, yeni bahar ve kimyon
köftere özel tat ve aroma verir.
Çin Baharat›
Toz edilmifl tarç›n tomurcuklar›, y›ld›z anasonu (Illicium verum), anason, zencefil
kökü ve karanfil kar›fl›m› Çin yemeklerindeki karakteristik aromay› sa¤lar, market-
lerde ambalajlanm›fl haz›r ürünleri mevcuttur.
Berbere
Daha çok Etiyopya ve Eritre’de kullan›lan k›rm›z› biber, zencefil, karanfil, kiflnifl,
yeni bahar, m›s›r anasonu (Carum copticum), sedef otu (Ruta graveolens) meyve-
leri gibi aromatik bitkilerin veya bitki k›s›mlar›n›n toz edilip kar›flt›r›lmas› ile elde
edilir. Oldukça ac› olup yo¤un bir aromaya sahiptir. Hem et yemeklerinde hem de
baz› sebze yemeklerinde kullan›l›r.
Tavuk Baharat›
Özellikle tavuk eti ›zgaras›nda veya yemeklerinde haz›r kar›fl›m olarak eklenir.
Tuz, tatl› k›rm›z› toz biber, so¤an ve az miktarda sar›msak tozu, karabiber, kekik,
kiflnifl, kimyon ve aroma artt›r›c›dan oluflan bu baharat, kasaplarda ve marketlerde
paketler halinde sat›l›r.
Daha çok tropik aromatik bitki ve baharatlardan oluflan ve Çin, Hindistan, Tay-
land gibi uzak do¤u ülkelerinin mutfaklar›nda çok kullan›lan garam masala, birya-
ni, korma, yeflil thai körisi gibi kar›fl›mlar› çorbalarda, yemeklerde, soslarda, unlu
mamüllerde ve hatta tatl›larda kullan›lmaktad›r. Pizza, Akdeniz, sucuk baharatlar›
gibi baharat kar›fl›mlar› da haz›r paketlenmifl ürünler halinde pratik kullan›m için
sunulmufl olup Türkiye dahil Avrupa ülkelerinde ve Amerika’da tüketilmektedir.
Baharat Olarak Kullan›lan Bitkiler

Kekik (Thymus, Origanum, Satureja, Thymbra, Coridotyhmus Türleri)
Lamiaceae (Ball›babagiller) familyas›na ait kekik olarak an›lan bu türler uçucu ya¤
aç›s›ndan de¤erli baharat bitkileridir. Kekik olarak tan›mlanan ve bu amaçla kulla-
n›lan çok say›da bitki olmas›na ra¤men özellikle uçucu ya¤›nda karvakrol ve timol
bileflikleri bulunan türler kekik olarak kabul edilmektedir.
Kekik ülkemizin en önemli yabani ürünüdür ve Türkiye dünyan›n en büyük
kekik üreticisidir. Ülkemizde y›lda 10.000 ton dan daha fazla kuru keki¤in do¤a-
dan topland›¤› tahmin edilmektedir. Bunun yaklafl›k %10’u yurt içinde tüketilmek-
te, kalan k›sm› ise ya ihraç edilmekte, ya da uçucu ya¤ üretiminde kullan›lmakta-
d›r. Kekik ülkemizin t›bbi ve aromatik bitkileri aras›nda önemli d›fl sat›m ürünle-
fiekil 7.6 rinden biridir.
Kekik olarak kullan›lan ve pazarlanan türler;
Origanum onites.
(Y. Kan) Thymus vulgaris - Bahçe keki¤i,
Thymus serpyllum - Yabani kekik,
Origanum onites - Türk keki¤i (fiekil 7.6),
Origanum majorana - Beyaz kekik,
Origanum vulgare subsp. hirtum - ‹stanbu keki¤i,
Thymbra spicata - Sivri kekik, karabafl keki¤i,
Satureja cuneifolia - Zahter
Satureja spicigera - Trabzon keki¤i s›ralanabilir.
Genel olarak Origanum, Satureja, Thymbra tür-
lerinin uçucu ya¤lar›nda karvakrol, Thymus türleri-
nin uçucu ya¤›nda ise timol daha yüksek oranlarda
bulunmaktad›r. Ayr›ca farkl› kemotipleri de vard›r.
Ülkemizde yetiflen kekik türlerinin uçucu ya¤› da-
ha çok karvakrol ve daha düflük oranda timol içer-
di¤inden dolay› ilaç ham maddesi yerine, daha zi-
yade g›da ve baharat olarak kullan›lmaktad›r. Keki-
¤in toprak üstü k›s›mlar› drog olarak kullan›lmas›na ra¤men, baharat olarak en faz-
la yapraklar› kullan›lmaktad›r. Baharat olarak özellikle et yemeklerine, çorbalara,
pizzalara, salata ve soslara kat›lmaktad›r. Yüksek karvakrol içeri¤i nedeniyle uçu-
cu ya¤› antioksidan olarak g›da ürünlerinin bozulmas›n› önlemek amac›yla kulla-
n›lmaktad›r. Son y›llarda kekik türleri biyolojik ve farmakolojik etkilerinden dola-
y› dikkat çekmekte ve t›bbi kullan›mlar› da artmaktad›r.
Nane (Mentha Türleri)

Lamiaceae familyas›na ait fiekil 7.7
de¤erli bir uçucu ya¤ ve ba- Mentha piperita.
harat bitkisidir. Nane türle- (Y. Kan)
ri dünyan›n pekçok bölge-
sinde yay›l›fl göstermekte-
dir. Kültürü yap›lan en
önemli üç tür flunlard›r;
1. Mentha piperita - ‹n-
giliz nanesi (fiekil
7.7)
2. Mentha arvensis - Ja-
pon nanesi
3. Mentha spicata -
Bahçe nanesi
Mentha piperita, M. aqu-
atica x M. spicata türlerinin
melezi olup uçucu ya¤ elde
etmek amac›yla en fazla kullan›lan nane türüdür. Uçucu ya¤›nda yüksek oranda
mentol ve menton bulunmaktad›r. Mentha arvensis uçucu ya¤›ndaki yüksek oran-
daki mentol nedeniyle önem tafl›maktad›r. Mentha spicata’da M. longifolia x M. ro-
tundifolia türlerinin melezi olup uçucu ya¤› di¤er nane türlerinden farkl› olarak
yüksek oranda karvon içermektedir. Nane dünyada en yayg›n kullan›lan baharatlar-
dan birisidir, farkl› ülkelerde büyük alanlarda fiekil 7.8
tar›m› da yap›l›r. Özellikle çorbalara, salatalara,
Rosmarinus
k›zartmalara, et yemekelerine lezzet katmak ve officinalis.
ifltah açmak amac›yla kullan›lmaktad›r. Nane (Y. Kan)
türleri ve bitkisel ürünleri serinletici, antimikro-
biyal, antioksidan vb. özelliklerinden dolay› t›b-
bi amaçlarla ve eczac›l›k teknolojisinde çok kul-
lan›lan bitkisel hammaddeler aras›ndad›r.
Biberiye (Rosmarinus officinalis)

Lamiaceae familyas›na ait yar› çal› veya çal›
formunda önemli bir uçucu ya¤ ve baharat bit-
kisidir (fiekil 7.8). Eski Yunanistan’da bitkinin
haf›zay› güçlendirdi¤ine inan›ld›¤›ndan, haf›-
zas› zay›f kiflilerin saçlar›na biberiye tac› taka-
rak gezdikleri bilinmektedir. Uçucu ya¤› özel-
likle parfümeri, kozmetik ve aromaterapi’de
yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bitki ayr›ca ta-
fl›d›¤› antioksidan özellikteki maddelerden do-
lay› çeflitli g›da ürünlerinin bozulmas›n› önlemek amac›yla kullan›lmaktad›r. Özel-

likle Akdeniz ülkelerinde baharat olarak yemeklere lezzet katmak için kullan›lan
biberiye, ülkemizde de yetiflmekte ve bu amaçla kullan›lmaktad›r. Taze ya da ku-
rutulmufl biberiye yapraklar›, koku ve tat vermek amac›yla et, bal›k, sebze yemek-
lerine ve çorbalara kat›lmaktad›r. En az kekik ve nane kadar t›bbi ve kozmetik kul-
lan›mlara sahip bir aromatik bitkidir.
O¤ulotu (Melissa officinalis)

Lamiaceae familyas›ndan önemli bir di¤er uçucu ya¤ bitkisidir (fiekil 7.9). Yaprak-
lar›ndan elde edilen uçucu ya¤› özellikle parfümeri ve kozmetikte önemlidir. O¤u-
lotu, limona benzer hofl kokusundan dolay› limonotu olarak da bilinmektedir.
Halk aras›nda çocuklar›n ishal tedavisinde kullan›ld›¤› için o¤ulotu denildi¤i san›l-
maktad›r. Bir baflka kayna¤a göreyse o¤ulotu çiçeklerinin bal ar›lar› için son dere-
ce çekici olmas›, ar›lar›n bu bitkiyi çok sevmesi ve bal verici bir bitki olmas› nede-
niyle bitkiye o¤ulotu ad› verildi¤i belirtilmektedir. O¤ulotu’nun ar›lar› hastal›klar-
dan korumak ve o¤ul ç›karmalar› için ilk ça¤lardan beri kullan›ld›¤› bilinmektedir.
Bitki; yemeklerde, çorbalarda, salatalarda, tatl›larda ve konservelerde baharat ola-
rak kullan›lmaktad›r. Ayr›ca, likör, alkolsüz içecek, f›r›n ürünleri, dondurma ve fle-
kerlemelerde kullan›m› söz konusudur. Çay olarak veya farkl› bitkisel çaylar›n için-
de tüketilmektedir. Antioksidan ve sakinlefltirici etkilerinden dolay› t›bbi ve koz-
metik kullan›mlar› dikkat çekmektedir.
fiekil 7.9
Melissa officinalis.
(Y. Kan)
fiekil 7.10
Fesle¤en, Reyhan
(Ocimum basilicum) Ocimum basilicum.
(Y. Kan)
Fesle¤en de Lamiaceae familya-
s›na ait bir bitkidir (fiekil 7.10).
Hem taze, hem de kurutularak
kullan›lan fesle¤en yapraklar›,
piflirilerek ya da çi¤ yenilen ye-
meklerde, salatalarda baharat
olarak yayg›n olarak kullan›l-
maktad›r. Piflirildi¤inde tad›n›
çabuk yitirdi¤i için, genellikle
yemeklere son anda ilave edilir.
Eskiden beri de sindirim sistemi
rahats›zl›klar› baflta olmak üze-
re t›bbi özellikleri aç›das›ndan
de¤erlendirilmektedir.
Kimyon
(Cuminum cyminum)
Apiaceae (Maydanozgiller) fa-
milyas›na ait ülkemizin önemli
baharat bitkilerinden biridir
(fiekil 7.11). Baharat olarak bitkinin meyveleri kullan›lmaktad›r. Meyvelerinden el-
de edilen uçucu ya¤› ana bileflik olarak bitkinin karakteristik kokusundan sorum-
lu kuminaldehit denilen bir bileflik tafl›r. Kimyon meyvelerinin özellikle Akdeniz
mutfa¤›nda koku ve tat düzeltici olarak ayr› bir önemi vard›r. Ö¤ütüldükten sonra
past›rma ve sucuk yap›m›nda kullan›lan baharat kar›fl›m› içine girmektedir. Ayr›ca
turflu, peynir, salamura yap›m›nda faydalan›lmaktad›r. Avrupa ülkelerinde ekmek,
kurabiye, peynir, baz› likör türleri ve etli yemeklere çeflni vermesi amac›yla kim-
yon meyveleri yo¤un olarak kullan›lmaktad›r. Kimyon Türk mutfa¤›nda, özellikle
köfte yap›m›nda kullan›lan vazgeçilmez bir malzemedir. Baharat olarak kullan›m›-
fiekil 7.11
Cuminum
cyminum.
Kaynak:
http://unitprojl.libra
ry.com.ucla.edu/bi-
omed/spice/images/
historical_CUMIN.jp
g)
n›n yan› s›ra meyve ve tohumlar›n sindirim kolaylaflt›r›c›, gaz söktürücü, spazm gi-
derici, idrar ve safra att›r›c› gibi pek çok t›bbi amaçl› kullan›mlar› mevcuttur. Ayr›-
ca, parfüm sanayiinde kimyon uçucu ya¤› yayg›n bir flekilde kullan›lmaktad›r.
Kimyon, ülkemizin tar›mdaki önemli d›fl sat›m ürünlerinden biridir.
Frenk Kimyonu (Carum carvi)

Ülkemizde, Karaman kimyonu, keraviye ya da çay›r kimyonu gibi isimlerle tan›nan
Apiaceae familyas›na ait frenk kimyonu bir di¤er de¤erli baharat ve uçucu ya¤ bit-
kisidir (fiekil 7.12). Meyvelerinden, oldukça yüksek verimle bir uçucu ya¤ elde
edilmektedir. Uçucu ya¤›nda ana bileflik olarak bulunan karvon patateslerin filiz-
lenmesini engellemede oldukça etkili oldu¤unun anlafl›lmas›ndan sonra Avrupa
ülkelerinde bitkinin kültürü ve ›slah› konusunda yo¤un çal›flmalara bafllanm›flt›r.
fiekil 7.12
Carum carvi ve meyveleri (http://www.plant-pictures.de)
Kimyonun en belirgin özelli¤i ifltah aç›c› ve lezzet verici olmas›d›r. Besin mad-
delerinin mide ve ba¤›rsaklarda gaz yapmas›n› önler, sindirim güçlüklerini de or-
tadan kald›r›r. Özellikle etin kolay sindirilmesine yard›mc› oldu¤u için bazen to-
humlar› et yemeklerine ilave edilir. Ayr›ca çeflni amac›yla baz› yiyeceklere ilave
edilir. Taze yapraklar› salata ve çorbalara kat›l›rak, bitkinin kökleri ise sebze ola-
rak piflirilip yenir. Çeflitli biyolojik etkileri ve t›bbi kullan›mlar› mevcuttur.
Rezene (Foeniculum vulgare)

Rezene uçucu ya¤ aç›s›ndan zengin Apiaceae familyas›nda bulunan baharat bitkisi-
dir (fiekil 7.13). Ülkemizde farkl› bölgelerde “Arapsaç›, ‹rziyan, Mayana, Raziyane ve
Tatl› Rezene” gibi isimlerle bilinip kullan›lmaktad›r. Ac› rezene (Foeniculum vulga-
re var. vulgare) ve tatl› rezene (Foeniculum vulgare var. dulce) olmak üzere iki var-
teyesi vard›r. Ülkemizde tatl› varyetenin kültürü yap›lmaktad›r. Kuzey Anadolu böl-
gesinde do¤al olarak yetiflmektedir. Ülkemizde ortalama y›ll›k 200-250 ton rezene
üretimimi söz konusudur ve üretilen rezenenin bir k›sm› yurt d›fl›na sat›lmaktad›r.
fiekil 7.13
Foeniculum
vulgare ve
meyveleri.
Kaynak:
ry.ucla.edu/biomed
/spice/images/histor
ical_FENNEL.jpg
Rezene bitkisinin yapraklar›, kurutulmufl tohumlar› ya da bu tohumlar›n ö¤ütül-

mesiyle elde edilen toz baharat olarak kullan›lmaktad›r. Bal›k, tavuk ve sebze ye-
meklerinde, salatalarda ayr›ca alkollü ve alkolsüz içeceklerde güzel koku ve tat
verme amac›yla kullan›l›r. Çay olarak da tüketilir. Yöresel olarak baz› unlu ve fle-
kerli yiyeceklerin bileflimine girer. Toprak alt›ndaki so¤ana benzeyen tatl› ve hofl
kokulu meyvesinden salata yap›lmakta veya meyve olarak tüketilmektedir. Reze-
nenin çeflnisini art›rmak için, kuru tavada hafifçe kavrulur, kahve de¤irmeninden
geçirildikten sonra kullan›l›r. Antimikrobiyal, antioksidan ve sindirim sistemine et-
kileriden dolay› t›bbi kullan›mlar› vard›r.
Kiflnifl (Coriandrum sativum)

Eski dönemlerden beri kültürü yap›lan Apiaceae familyas›na ait bir baharat bitki-
sidir (fiekil 7.14). Kiflnifl bitkisinin meyve büyüklü¤üne göre iki farkl› varyetesi var-
d›r; C. sativum var. microcarpum (Küçük meyveli kiflnifl) ve C. sativum var. mac-
rocarpum (Büyük meyveli kiflnifl).
fiekil 7.14
Coriandrum
sativum ve
meyveleri.
Kaynak:
ry.ucla.edu/biomed
/spice/images/histor
ical_CORIANDER
(CILANTRO).jpg
Dünyada en fazla büyük meyveli varyetelerin kültürü yap›lmaktad›r. Baharat›,

kiflnifl meyvelerinin kurutulmas› ya da ö¤ütülmesiyle elde edilir. Bitkinin bütün
haldeki meyveleri ve kökleri baharat olarak kullan›lmaktad›r. Hofl kokusu, tatl›m-
s› baharl› ve meyvemsi bir lezzeti vard›r. Et yemeklerinde ve zeytinya¤l› dolmala-
ra çeflni için kullan›l›r. Taze yapraklar› ise salatalarda kullan›l›r. T›bb› amaçlarda da
kullan›lan bir baharatt›r.
Anason (Pimpinella anisum)

Apiaceae familyas›na ait aslen anavatan› Do¤u Akdeniz olan ve çok eski dönem-
lerden beri kültürü yap›lmakta olan bir baharat bitkisidir (fiekil 7.15). Anason, bit-
kisinin tohumlar›ndan elde edilir. Rak› gibi alkollü içkilere aroma katmak için kul-
lan›l›r. Anasonun tatl›ms› tad› ve kendine özgü kokusu uçucu ya¤›nda bulunan
“trans-anetol” adl› bileflikten dolay›d›r. Anetol alkolde çözünür, ama su oran› art-
t›kça çöker. Bu nedenle anasonlu içkiler suyla kar›flt›r›ld›¤›nda beyaz olur. Anason,
hamur ifllerinde, çörek ve tatl›larda koku ve lezzet vermek amac›yla kullan›lan bir
baharatt›r. Eczac›l›k teknolojisinde ve t›bbi etkilerinden dolay› da farkl› rahats›zl›k-
larda kullan›mlar› bulunur, çeflitli ilaçlar›n bileflimine giren bir aromatik bitkidir.
fiekil 7.15
Pimpinella anisum
bitkisi ve
meyveleri.
Kaynak:
http://unitproj.
library.ucla.edu/
bromed/spice/imag
es/historical_ANISE
.jpg
Dereotu (Anethum graveolens)

Dereotu, Apiaceae familyas›ndan anavatan› Asya olan, ülkemizde yabani olarak
bulundu¤u gibi, kültür bitkisi olarak bahçelerde de yetifltirilmekte olan bir baharat
bitkisidir (fiekil 7.16). Bitkinin yapraklar›n›n ya da tohumlar›n›n kurutulmas›yla ba-
harat› elde edilir. Bu baharat, genellikle bal›k ve deniz ürünlerinden yap›lan ye-
meklerde kullan›l›r. Ayr›ca bakla, enginar, kabak gibi sebzelerden haz›rlanan zey-
tinya¤l› yemekler ve dolmalara hofl bir tat ve koku vermek amac›yla ilave edilir.
Dereotu sindirim sistemi üzerine etkileri ayr› antimikrobiyal etkileri aç›s›dan t›bbi
kullan›mlar› olan bir baharat bitkisidir.
fiekil 7.16
Anethum
graveolens bitkisi
ve meyveleri.
Kaynak:
http://unitproj.
library.ucla.edu/
bromed/spice/imag
es/histrical_DILL.
jpg
Maydanoz (Petroselinum crispum)

Apiaceae familyas›ndan, yapraklar› taze ya da kurutulduktan sonra baharat olarak
kullan›l›lan bir bitkidir (fiekil 7.17). En iyi bilenen ve en çok kullan›lan aromatik
bitkiler aras›ndad›r. Kültürü yap›lan en eski bitkilerden olup Akdeniz mutfa¤›n›n
önemli unsurlar›ndand›r. Özellikle salatalarda ve çorbalarda kullan›l›r. T›bbi bir
bitki ve çay olarak da çeflitli k›s›mlar›n›n kullan›m› yayg›nd›r.
fiekil 7.17
Petroselinum
crispum.
Kaynak:
http://www.plantca
re.com/oldsite/httpd
ocs/images/namedi
mages/Parsley.jpg
Roka (Eruca sativa)

Cruciferae (Turpgiller) familyas›na ait, yapraklar› turp yapra¤›na benzeyen ac›ms›
tad› olan bir bitkidir (fiekil 7.18). Akdeniz bölgesiyle s›n›rl› olmamakla birlikte ge-
nelde do¤adan yabani olarak veya tarla kültüründen elde edilir. Yapraklar› salata
olarak veya tava ve ›zgarada piflirilmifl bal›k yemeklerine ilave edilerek (garnitür
olarak) kullan›l›r. ‹talya’da pizzalara, Slovenya’da ise böreklere lezzet vermek ama-
c›yla ilave edilir. Antioksidan etkileri vard›r.
fiekil 7.18
Eruca sativa.
Kaynak:
http://www.guneyto
hum.com.tr/tr/resi
m/image1002.jpg
Çörek Otu (Nigella sativa)

Ranunculaceae (Dü¤ünçiçe¤igiller) familyas›ndan oldukça de¤erli bir baharat bit-
kisidir (fiekil 7.19). Çörekotunun çok eskiden beri kullan›ld›¤› bilinmektedir. Ülke-
mizde yaklafl›k yirmi türü yetiflmektedir. Kültürü yap›lan en önemli çörek otu tür-
leri; Nigella sativa ve Nigella damascena’d›r. Çörek otu baharat›, çörek otu bitkisi-
nin küçük, üçgen biçimindeki siyah tohumlar›n›n olgunlaflt›ktan sonra toplanma-
s›yla elde edilir. Do¤u ülkelerinde özellikle Hint mutfa¤›nda, yemeklerde lezzet
vermek amac›yla baharat olarak kullan›lmaktad›r. Çeflitli hamur ifllerinde besleyici
fiekil 7.19 de¤erinin de olmas› nedeniyle tercih
edilmektedir. Çöreklerin, pide ve ek-
Çörek otu (Nigella sativa) ve tohumlar›. meklerin üzerine piflirmeden önce
Kaynak: http://www.plantpictures.de (G. ‹flcan)
ekilir. Çorbalar›n ve salatalar›n üzeri-
ne serpilir. Son zamanlarda çörek otu-
nun t›bbi özellikleri üzerinde bilimsel
çal›flmalar artm›flt›r. Halk aras›nda çö-
rek otu süt artt›r›c›, midevi, gaz ve
adet söktürücü gibi özelliklerinden
dolay› kullan›ld›¤› bilinmektedir. Çö-
rek otundan s›kma ile elde edilen sa-
bit ya¤›, distilasyon ile elde edilen
uçucu ya¤›, ayr›ca çefltili yöntemlerle
haz›rlanan ekstreleri antimikrobiyal,
antioksidan, antienflamatuar, antihis-
taminik ve antidiabetik etkinin yan›n-
da, solunum sistemi, sindirim sistemi
ile ilgili birçok rahats›zl›klarda etkili
oldu¤u bilimsel olarak gösterilmifltir.
Safran (Crocus sativus)

Iridaceae (Süsengiller) familyas›ndan, so¤anl› bir kültür bitkisidir (fiekil 7.20.). Ül-
kemizde Safranbolu’da üretilmektedir. Baharat olarak 3-3.5 cm uzunlu¤unda, k›r-
m›z›mt›rak turuncu, kolayl›kla k›r›labilen, bir ucu daha genifl olan iplikçikler halin-
deki çiçekleri kullan›l›r. Ac›ms›, kuvvetli ve özel kokuludur. Yaklafl›k k›rk bin çi-
çekten 1 kg safran elde edilmektedir. Oldukça de¤erli bir baharatt›r (yakl. 6 /gr).
Ekonomik nedenlerden dolay› a¤›rl›¤›n› artt›rmak için mum, ya¤, flurup ve bal gi-
bi maddeler ile kat›flt›r›l-
maktad›r. Bazen safran fiekil 7.20
yerine, rengi safrana ben- Crocus sativus ve
zeyen aspir bitkisinin Safran stigmalar›.
(G. ‹flcan)
(Carthamus tinctorius) çi-
çekleri sat›lmaktad›r veya
safrana zerdeçal, k›rm›z›
biber tozu vb. benzer
renkteki bitkiler eklen-
mektedir. Bu ta¤flifller
mikroskopik ve kimyasal
araflt›rmalar ile kolayca or-
taya ç›kar›labilmektedir.
Safran’n›n keskin bir tad› saman›ms› bir kokusu vard›r, sebebi ise bilefliminde
bulunan pikrokrosin ve safranal denilen kimyasal bilefliklerden dolay›d›r. Ayn› za-
manda ilave edildi¤i yemeklere alt›n gibi sar› bir renk veren, krosin denilen karo-
tenoit yap›da bir boya maddesi tafl›r. S›ra d›fl› tad› ve yemeklere katt›¤› sar› renk
nedeniyle safran dünya çap›nda çok aranan bir baharatt›r. Safranbolu’da daha çok
aflure ve zerde yap›m›nda ve lokum imalat›n da kullan›lmaktad›r. fiekerleme ve li-
körlerin bileflimine girer. Çeflitli Avrupa ülkelerinde geleneksel yemeklerde ve ek-
mek yap›m›nda, ‹ran ve Hindistan’da özellikle pirinç yemeklerinde safran kullan›l-
maktad›r. Sinir sistemi uyar›c›, ifltah aç›c› ve adet söktürücü gibi t›bbi kullan›mlar›
bilinmektedir.
fiekil 7.21
Sumak (Rhus coriaria) Rhus coriaria. (Y. Kan)
Anacardiaceae familyas›na ait
sumak bitkisinin (fiekil 7.21) kü-
re biçiminde, k›rm›z›ms›, ekfli
lezzetteki meyveleri uygun yön-
temlerle kurutulduktan sonra,
sofra tuzuyla kar›flt›r›l›p ö¤ütü-
lür ve baharat olarak kullan›l›r.
Özellikle kokuyu azaltt›¤› için
so¤an salatalar›nda, piyazlarda,
et ve sebze yemeklerinde ve çe-
flitli yöresel g›dalarda tercih edil-
mektedir. Antioksidan etkileri
bilinmektedir.
Karabiber (Piper nigrum)

Piperaceae familyas›na ait Piper nigrum bitkisinin (fiekil 7.22) olgunlaflmadan ön-
ce toplan›p kurutulmufl, küre biçimli, kabu¤unun d›fl k›sm› etli, iç k›sm› sert mey-
veleri bütün halde ya da toz edildikten sonra baharat olarak kullan›l›r. Vatan› Hin-
distan olmas›na karfl›l›k, tüm s›cak iklimlerde yetifltirilebilir. Beyazbiber ise olgun-
D Ü fi Ü N E L ‹ M laflt›ktan sonra
D Ü fi Ü Ntoplanan
EL‹M meyvelerin kabuklar›n›n soyularak kurutulmas›yla elde
edilir. Hem karabiber hem de beyaz biber ac› lezzet katmak amac›yla salata, et,
çorba ve sebze yemeklerinde baharat olarak kullan›lmaktad›r. Sindirim sistemi sti-
S O R U S O R U
mulan› etkisi vard›r.
D‹KKAT Birçok baharatta

D ‹ K Koldu¤u
AT gibi karabiber mevye kabuklar›n›n kulan›lmadan önce ö¤ütülme-
si tat ve aromas›na katk›da bulunur. Uzun süre ö¤ütülerek saklanan baharatlar çeflitli d›fl
etkenlerdenSIRA
dolay› (›s›, ›fl›k, oksijen, nem, mikrobiyal kontaminasyon) bozunabilir, tat ve
N N
kokular›nda de¤ifliklik meydana gelebilir.
fiekil 7.22
Karabiber
de¤irmeni,
K karabiber
‹ T A P ve K ‹ T A P
tohumlar›.
Çemen Otu (Trigonella foenum-graecum)

Çemen otu ya da buyotu Fabaceae (Baklagiller) familyas›na ait bir bitki türüdür
(fiekil 7.23). Yak›n Do¤u, özellikle Lübnan ve Suriye, Güneybat› Avrupa, Hindis-
tan ve Çin’de yetiflir ve tar›m› yap›l›r. Çemen, çemen otu bitkisinin tohumlar›n›n
kurutulmas›yla elde edilir. Tad› ac›ms› ve oldukca kuvvetli aromatiktir. Kullan›m›
çok eskilere dayanmakta olup günümüzde Ortado¤u ve Hint mutfa¤›nda yo¤un
bir flekilde kullan›lmaktad›r. Ülkemizde ise çemen tozu halinde salçaya ve baflka
malzemelere kat›larak çemen yap›lmaktad›r. Ö¤ütülmüfl olarak turflulara, çorbala-
ra, soslara ve et yemeklerine kat›l›r. Ayr›ca ezilen tohumlar sar›msak ve k›rm›z› bi-
berle kar›flt›r›larak past›rman›n üzerine kaplan›r ve karakteristik koku ve aromas›-
n› sa¤lar. Yeflil yapraklar› baz› ülkelerde ›spanak gibi tüketilmektedir. Üst solum
yollar› hastal›klar›nda, sindirim sisteminde, mikrobiyal enfeksiyonlarda ayr›ca süt
att›r›c› etkilerinden dolay› halk aras›nda t›bbi bitki olarak da kullan›lmaktad›r.
fiekil 7.23
Trigonella foenum-
graecum
tohumlar›.
(Y. Kan)
Zencefil (Zingiber officinale)

Zingiberaceae (Zencefilgiller) familyas›na ait Zingiber officinale (fiekil 7.24) bitki-
sinin flekilsiz, parçalar halindeki soyulmufl ya da soyulmam›fl, kurutulmufl kökleri
ya da bunlar›n ö¤ütülmüfl hali baharat olarak kullan›lmaktad›r. Bafll›ca tropik ya da
yar› tropik iklimlerde yetiflmektedir. Çorbalara, patates, sosis, çeflitli dolmalar, ›z-
gara etler, sö¤üfl, pilav, peynirlere, çeflitli sebzelere, meyve salatalar›na, çeflitli pas-
talara, keklere tat ve lezzet vermek amac›yla kat›l›r. Ayr›ca zencefilden gazoz, fla-
rap, turflu ve reçel yap›m›nda da yararlan›lmaktad›r. Çeflitli baharat kar›fl›mlar›n›n
da bileflimine girer. Özellikle Uzak Do¤u’da pek çok hastal›ktan koruyucu ve iyi-
lefltirici olarak kullan›ld›¤› bilinmektedir. ‹laç hammaddesi olarak da önemli bir ye-
re sahiptir.
fiekil 7.24
Zingiber officinale
kökleri.
Kaynak:
http://unitproj.
library.ucla.edu/
bromed/spice/images/
historical_GINGER.jpg
Karanfil (Eugenia caryophyllata)

Karanfil Uzakdo¤u, Çin ve Japon geleneklerinde önemli yere sahiptir. Anavatan›
Endonezya ve Hindistan olmas›na ra¤men, kültürü Madagaskar, Zanzibar ve Pakis-
tan’da yap›lmaktad›r. Uçucu ya¤ aç›s›ndan zengin bitkiler aras›nda yer al›r. Karak-
teristik koku ve tad› öjenol ve karyofilen terpenlerinden dolay›d›r. Tüm dünya
mutfaklar›n›n baharat setlerinde mutlaka bulur ve çok çeflitli amaçlar için kullan›-
l›r (fiekil 7.25). Baharat olarak kullan›lan kurutulmufl tomurcuklar› ise, baz› reçel,
yemek, turflu, çay ve baharatl› flaraplar›n yap›m›nda çeflni olarak de¤erlendirilmek-
tedir. T›bbi kullan›mlar› aç›s›ndan da önemli bir yere sahiptir.
fiekil 7.25
Kurutulmufl
karanfil
tomurcuklar›.
K›rm›z›biber (Capsicum annuum)

Anavatan› Meksika olan Solanaceae familyas›ndan biber, Türkiye’de kültürü yap›-
lan önemli bitkilerdendir (fiekil 7.26). Çok çeflitli flekil ve renkte ac› ve ac› olma-
yan kültivarlar› vard›r. Biberin taze yumuflak meyveleri yemeklerde kullan›l›r. Toz
edilmifl olarak ac› ve tatl› toz k›rm›z› biber tan›mlan›r, yemeklerde kullan›ld›¤› gibi
kar›fl›m ve soslar›n yap›m›nda da kullan›l›r. Hem aromatik g›da hem de t›bbi bitki
olarak faydalan›l›r.
fiekil 7.26
Kurutulmufl
k›rm›z›biber.
(Y. Kan)

S O R U S O R U
Baharat bitkileri kullan›l›rken, üretiminden itibaren son ürün aflamas›na kadar
Türk ve di¤er G›da Kodeksleri, Türk Standartlar› Enstitüsü (TSE) D ‹ K kalite
K A T kriterleri, D‹KKAT
Kalite Yönetim Sistemleri (2000 y›l›, ISO 9001, ISO= Uluslararas› standart Organi-
zasyonu), G›da Güvenli¤i Yönetim Sistemi (2005 y›l›, ISO 22000 HACCP = Hazard
N N
Analysis and Critical Control Points); FSMS (Food Safety Management Systems),
Amerikan Baharat Ticaret Kurumu (American Spice Trade Association =ASTA) vb.
standart ve kriterlerin dikkate al›nmas› önem tafl›maktad›r.AMAÇLARIMIZ
Kullan›lan bitkilerin AMAÇLARIMIZ
hem kalitesi hem de güvenilirli¤i bu flekilde tescillenmifl olur.
Daha ayr›nt›l› bilgi için AÖF program› içindeki K ‹ T A P K ‹ T A P

TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TEM‹N‹,
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹,
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N ÜRET‹M‹, TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KAL‹TE KONTROLLER‹,
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N PAZARLANMASI, kitaplar›ndan,
ayr›ca Bu kitab›n Ünite 1: Bitkisel kaynakl› hammaddelerin kullan›m›nda kalite, etkinlik ve
güvenlik k›sm›na ve T›bbi ve Aromatik bitkilerin Kullan›m›nda Etik Ünitesine bak›n›z..)
Genelde aktarlarda ve baharatc›larda t›bbi ve aromatik bitkiler ve di¤er bitkisel

ürünler pazara çeflitli kalitede ve standartta sunulmaktad›r. Yasal sorumluluk çer-
çevesinde, Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlü¤ü; ba-
harat tebli¤ine göre amaç: baharat›n tekni¤ine uygun ve hijyenik olarak üretilme-
si, haz›rlanmas›, iflleme, ambalajlama, muhafaza, depolama, tafl›ma ve pazarla-
mas›n› sa¤lamak üzere ürün özelliklerini belirlemektir.
Bu Tebli¤ 24/06/1995 tarihli ve 560 say›l› “G›dalar›n Üretimi, Tüketimi ve De-
netlenmesine Dair Kanun Hükmünde Kararname” ve 16/11/1997 tarihli ve 23172
mükerrer say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan Türk G›da Kodeksi Yönetmeli¤i’ne
göre haz›rlanm›flt›r. (Kaynak: http://www.kkgm.gov.tr/TGK/Teblig/2000-16.html)
T›bbi ve aromatik bitkilerin kullan›m› veya kullan›lmamas› gerek durumlar ile il-
gili dikkat edilecek hususlar ise T›bbi ve Aromatik bitkilerin Kullan›m Eti¤i kitab›nda
ayr›nt›l› olarak verilmifltir. T›bbi ve aromatik bitkilerin eczac› ve hekim d›fl›nda, t›b-
bi ve tedavi amaçl› kullan›m› yasak ve tehlikelidir. Bitkilerin g›da amaçl› olarak da
kullan›m›nda önemli unsurlar ünite kapsam›nda aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.
Özet
N
A M A Ç
T›bbi ve aromatik bitkilerin özelliklerini tan›m- N
A M A Ç
Baharat olarak kullan›lan bitkilerin kullan›m
1 layabilmek. 4 amaçlar›n› s›n›fland›rabilmek.
T›bbi ve aromatik bitkilerin karakteristi¤i hem Koku verici, lezzet artt›r›c›, ifltah aç›c›, sindirime
tat, koku ve aromatik özellikte olmalar› hem de yard›mc›, g›dalarda koruyucu gibi farkl› amaçlar-
çeflitli rahats›zl›k ve hastal›klar› tedavi edebile- la yayg›n bir flekilde kullan›lmaktad›r.
cek nitelikte olmalar›d›r. Ünitede örnek olarak
gösterilen bitkilerin g›da ve tat verici olarak kul- N
A M A Ç
G›da ve baharat olarak kullan›lan bitkilere
lan›lan›mlar› ön planda tutulmas›na ra¤men far- 5 örnekler verebilmek.
makope kalitesinde olan bitkiler tedavi amaçl› T›bbi ve aromatik bitkilerinin kalitesi, yanl›fl kul-
olarak da kullan›labilir. lan›m ve haz›rlama yöntemleri bitkisel ürünün
istenmeyen tat ve kokuda olmas›na da neden
N
A M A Ç
Bitkilerin g›da olarak kullan›l›fl flekillerini s›n›f- olabilir. Ünite kapsam›nda çok say›da örnek ile
2 land›rabilmek. bitkilerin baharat ve g›da kullan›mlar› aç›klan-
Bitkilerin de¤iflik k›s›mlar› çeflitli haz›rlanma ve m›flt›r.
iflleme yöntemleri ile (piflirilerek, çi¤ olarak, kav-
rularak vb.) bafll›ca çeflni ve g›da amaçl› olarak
N
A M A Ç
Baharat olarak kullan›lan bitkileri tan›mlaya-
3 bilmek.
Bitkilerde bulunan uçucu ya¤lar ve uçucu olma-
yan baz› aroma ve tat bileflikleri baharatlar›n ve
g›da bitkilerinin karakteristik koku ve lezzet özel-
liklerini olufltururlar. De¤iflik kombinasyonlar ve
kar›fl›mlar ile farkl› tat ve aromalar oluflturulur.
Baharat olarak kullan›lan bitkilere örnekler üni-
te içinde verilmifltir.
1. Afla¤›dakilerden hangisi t›bbi ve aromatik bitkilerin 6. Afla¤›dakilerden hangisi kurutulmufl baharatlar›n
genel özelliklerinden biri de¤ildir? avantajlar›ndan biridir?
a. Özel görünüfllerinin olmas› a. Her mevsim bulunabilmesi
b. Özel tatlar›n›n olmas› b. Ö¤ütülmesi
c. Özel kokular›n›n olmas› c. Nem oran›
d. Özel renklerinin olmas› d. Saklama ve muhafaza
e. T›bbi etkilerinin olmas› e. Tat ve renk de¤iflimi
2. Afla¤›dakilerden hangisi karanfilin (Eugenia car- 7. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerin g›da olarak
yophyllata) koku ve tad›ndan sorumlu bilefliklerdir? kullan›m flekillerinden de¤ildir?
a. Karvakrol, timol a. Çi¤ olarak do¤rudan
b. Anetol, kavikol b. Yak›larak
c. Öjenol, β-karyofillen c. Kavrularak
d. α-pinen, β-pinen d. Kurutulduktan sonra
e. Sineol, borneol e. Reçel
3. Afla¤›dakilerden hangisi kekik olarak kullan›lan bit- 8. Afla¤›dakilerden hangisi turflu yap›m›nda kullan›lan
kilerden biri de¤ildir? baharatlardan biri de¤ildir?
a. Thymus vulgaris a. Sumak
b. Satureja cuneifolia b. Sar›msak
c. Origanum onites c. Meyan
d. Sideritis stricta d. Biber
e. Thymbra spicata e. Anason
4. Afla¤›dakilerden hangisi baharat olarak kullan›lan 9. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’de do¤al olarak ye-
Ball›babagiller (Lamiaceae) familyas›na ait bitkilere bir tiflmeyen bir baharat bitkisidir?
örnek de¤ildir? a. Çörek otu
a. Thymbra spicata b. Meyan
b. Ocimum basilicum c. Çemen
c. Mentha spicata d. Hodan
d. Rosmarinus officinalis e. Zencefil
e. Foeniculum vulgare
10. Safran ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
5. Afla¤›dakilerden hangisi baharat bitkilerinin taze ola- yanl›flt›r?
rak kullan›m avantajlar›ndan biridir? a. Iridaceae familyas›ndad›r
a. Kolay muhafaza ve saklanabilmesi b. Aspir ile tahflisi yap›l›r
b. Do¤al tat ve koku özelliklerinin olmas› c. Yaprakl› baharat amac›yla kullan›l›r
c. Mikroorganizmaya karfl› dirençli olmas› d. Ac›ms› ve özel kokuludur
d. Mevsimsel teminin kolay olmas› e. Türkiye’de üretilmemektedir
e. Yüksek s›cakl›¤a ve ›s›ya dayan›kl› olmas›

Kaynaklar
1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar Akgül, A., (1993). Baharat Bilimi ve Teknolojisi, G›da
gözden geçiriniz. Teknolojisi Derne¤i Yay›nlar›, Ankara.
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin G›da ve Baharat Baydar, H., (2005). T›bbi, Aromatik ve Keyf Bitkileri
Olarak Kullan›m›nda Yeri ve Önemi” bölümünü Bilimi ve Teknolojisi, Süleyman Demirel
tekrar gözden geçiriniz. Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, SDÜ Yay›n No:51,
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Baharat Isparta.
Bitkilerine Örnekler” ait ilgili bölümünü tekrar Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkilerle Tedavi,
gözden geçiriniz. Geçmiflte ve Bugün. Nobel T›p Kitapevi. ‹stanbul.
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baz› Önemli Baharat Koç, H., (1999). ‹laç - Baharat Bitkileri - I,
Bitkilerine Örnekler” bölümünü tekrar gözden Gaziosmanpafla Üniversitesi, Ziraat Fakültesi
geçiriniz. Yay›nlar› No: 40, Tokat.
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lan Peter, K.V., (2004). Handbook of Herbs and Spices,
Bitkiler” ile ilgili bölümünü tekrar gözden Woodhead Publishing,Cambridge.
geçiriniz. History&Special Collections for the Sciences Louise M.
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lan Darling Biomedical Library, UCLA, USA.
Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. T.C. TARIM ve KÖY‹fiLER‹ BAKANLI⁄I Koruma ve Kon-
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin G›da Olarak trol Genel Müdürlü¤ü
Kullan›m fiekli” bölümünü tekrar gözden
geçiriniz.
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin G›da ve Baharat
Olarak Kullan›m›nda Yeri ve Önemi” ile ilgili
bölümleri tekrar gözden geçiriniz.
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lan
Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Baharat Olarak Kullan›lan
Bitkiler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
Yararlan›lan ‹nternet Adresleri

http://www.kkgm.gov.tr/TGK/Teblig/2000-16.html
The American Spice Trade Association’s (ASTA)
http://www.astaspice.org/i4a/pages/
index.cfm?pageid=1
Baharat Dünyas›
http://spicesworld.net/indextr.php
International Organization for Standardization. “67.220:
Spices and condiments. Food additives:
http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/catalogue_
icscatalogue_ics_browse.htm?ICS1
=67&ICS2=220&ICS3=10&published=on
TDK -Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlü¤ü’nde Terim
Arama
http://www.tdkterim.gov.tr/
http://www.pfaf.org/leaflets/edible_uses.php
http://www.pfaf.org/leaflets/med_uses.php
Yenen yabani bitkiler hakk›nda daha fazla bilgi için:
http://ressources.ciheam.org/
om/pdf/c23/CI011069.pdf dosyas›na bak›n›z.
http://www.rizepazar.com
http://www.plant-pictures.de
8
Amaçlar›m›z
N
N
Bitkisel çay kavram›n› tan›mlayabilecek,
N
Bitkisel çay haz›rlama kurallar›n› aç›klayabilecek ve çeflitlerini tan›mlayabilecek,
Bitkisel çay haz›rlanan bitkileri özetleyebilecek ve bunlar›n endikasyonlar›n›
aç›klayabilecek,
bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Drog • Fitoterapi
• Farmakope • Mono Çaylar
• Bitkisel Çay • Kar›fl›m Çaylar
• ‹nfüzyon • Poflet Çaylar
• Dekoksiyon • ‹nstant Çaylar
• Maserasyon • Paket Çaylar
• G‹R‹fi
• B‹TK‹SEL ÇAYLAR
• B‹TK‹SEL ÇAYLAR ‹Ç‹N UYGUN
B‹TK‹ TEM‹N‹
T›bbi ve Aromatik • B‹TK‹SEL ÇAY ÇEfi‹TLER‹
Bitkilerin Kullan›m Bitkisel Çaylar • B‹TK‹SEL ÇAY HAZIRLAMA
Alanlar› ve Eti¤i • B‹TK‹SEL ÇAYLARIN
KULLANILDI⁄I RAHATSIZLIKLAR
• BAZI FARMAKOPELERDE VE
STANDART RUHSATLARDA YER
ALAN KARIfiIM ÇAY REÇETELER‹
Bitkisel Çaylar
G‹R‹fi
Çay çok eski bir gelenektir. gerek al›flkanl›k olarak gerekse grip, so¤uk alg›nl›¤›
gibi hastal›klardan korunmak amac›yla bitkisel çaylarda günlük hayat›m›z›n bir
parças› haline gelmifltir. Droglar›n do¤ru hasat edilmesi, kurutulmas›, paketlenmesi
ve saklanmas› gerekmektedir. ayr›ca drogun özelli¤ine göre uygun haz›rlama
yöntemi ile haz›rlanmal›d›r. Bu ünitede bitkisel çaylar›n haz›rland›¤› bitkiler, çay
haz›rlama yöntemleri ve çay çeflitleri hakk›nda k›sa bilgiler verilecektir.
Drog: ‹laç yap›lmas›nda
B‹TK‹SEL ÇAYLAR kullan›lan biyolojik,
Tedavide yararlan›lan bitkisel ürünlerden en yayg›n olan› bitkisel çaylar›n tan›m›, anorganik veya sentetik
kökenli, tedavi özelli¤i olan
bitkisel çay olarak kullan›lan droglar›n temini, saklanmas›, çay haz›rlan›fl› ve çeflit- bütün hammaddelere verilen
leri ile depolanmalar›, kullan›l›fl›nda uyulmas› gereken kurallar ve kullan›m alanla- genel isimdir.
r› bu ünitenin bafll›ca konular›n› oluflturmaktad›r. Farmakope (Kodeks):
19. yüzy›l›n sonlar›nda ilk konvansiyonel ilaçlar üretilmeye bafllay›ncaya kadar hay- Latince pharmakon (ilaç) ve
vansal veya mineral kaynakl› olanlar d›fl›ndaki pek çok ilaç bitkilerden elde edilmektey- poiein (haz›rlama)
kelimelerinden türemifltir.
di. 20. yüzy›l boyunca yeni ilaçlar›n ve ilaç flekillerinin gelifltirilmesine ra¤men, bitkisel Farmakope, ilaç olarak
kökenli ilaçlar hastal›klardan korunma ve tedavideki önemlerini yitirmemifllerdir. Bitki- kullan›lan sentetik ve do¤al
sel kökenli tedavi edicilerin bafl›nda, keyif için içilenlerin d›fl›nda baz› hastal›klar›n teda- ürün veya etkin maddelerin
canl›lar üzerinde teflhis,
visi veya koruma amaçl› olarak halk aras›nda s›kça kullan›lan bitkisel çaylar gelmekte- tedavi ve koruma amaçl›
dir. S›cak su ile haz›rlanan bitkisel çaylar genellikle dahilen kullan›lmalar›n›n yan›nda, kullan›labilmeleri için
bazen s›cak su banyosu yada lapa halinde haricen kullan›lmaktad›rlar (Resim 8.1). gerekli ve geçerli özellikleri
içeren, ilgili ülkelerin resmi
Kurutulmufl bitki k›s›mlar›n›n s›cak su ile demlenmesi çok eski zamanlardan be- kaynak ve kanun niteli¤ini
ri bilinen bir gelenekdir. Çay denilince akl›m›za her zaman siyah çay gelir ama, si- tafl›yan, belirli aral›klarla
yah çay bu kadar populer olmadan önce de, farkl› bitkilerin de¤iflik k›s›mlar›ndan güncellenmek zorunda olan
spesifik kurallar kitab›d›r.
haz›rlanan çaylar yüzy›llard›r milyonlarca insan taraf›ndan kullan›lagelmektedir.
Bitkilerle tedavinin (Fitoterapi) en Resim 8.1
yayg›n uygulama yollar›ndan birisi olan
bitkisel çaylar (t›bbi çaylar = tisan), gün- Demlenmifl Bitkisel
Çay.
lük rahats›zl›klar olarak de¤erlendiri-
len flikayetlerin iyilefltirilmesinde tedavi
edici de¤ere sahip etkin madde içeren
bitki veya bitki k›s›mlar›ndan, tek veya
birkaç drog ile belirli kurallara göre ha-
z›rlanan sulu preparatlard›r. Di¤er bir ta-
n›ma göre, gerçek çay yapraklar›ndan ya-
p›lmayan çaylara bitki çay› ya da t›bbi
çay denmektedir. Çeflitli bitkilere ait çi-
Fitoterapi: Tedavi edici çekler, yapraklar, meyvalar, tohumlar ve kökler s›cak suda bekletilerek çaylar›
de¤ere sahip bitki
k›s›mlar›ndan haz›rlanan
haz›rlan›r.
bitkisel ilaçlarla (bitki çaylar›, Bu tan›mlar›n yan›nda, 1994’de ülkemizin de kabul etti¤i Avrupa Farmakopesi
standardize ekstreler ve (EP) Bitkisel Çaylar (Plantae ad ptisanam) genel monograf›nda, bitkisel çaylar; a¤›z-
bunlardan haz›rlanan ilaç
flekilleri) uygulanan
dan kullan›m niyeti ile dekoksiyon, infüzyon veya maserasyonla haz›rlanarak kulla-
tamamlay›c› tedavi fleklidir. n›lan bir veya birden fazla drogdan ibarettir, fleklinde tarif edilmektedir.
B‹TK‹SEL ÇAYLAR ‹Ç‹N UYGUN B‹TK‹ TEM‹N‹

Do¤a her y›l bitkileri ayn› zamanda ve ayn› yerde bize sunar. Bitkilerden tera-
pötik aç›dan en iyi flekilde faydalanabilmek için uygun flekilde ve uygun za-
manda toplanmalar› gerekir. Bitki-
Resim 8.2
deki etkin madde miktar› ve türü
Aktar dan bir y›l›n her günü ayn› olmad›¤› için
görünüfl. topland›klar› mevsim, hatta gün
içerisinde topland›klar› saat dahi
önemlidir. Örne¤in; yapraklar çi-
çek açma zaman›nda, çiçekler tam
açmadan hemen önce; meyvalar ta-
mamen olgunlafl›nca; tohumlar ta-
mamen olgunlafl›p, kuruyunca; ka-
buklar nemli havada; yeralt› organ-
lar› ise üst organlar kuruyunca top-
lanmal›d›r.
Bitkisel çay haz›rlamak, herhan-
gi bir ilaç haz›rlamak gibi oldukça
dikkat ister, mutlaka eczac› kontro-
Günlük rahats›zl›klar: so¤uk lünde belirli kurallara uyularak eczanede haz›rlanmal›, tüketiciye eczanede sunul-
alg›nl›¤› ve solunum yollar›, mal›d›r. Ülkemizde insanlar aktarlardan ald›klar›, ço¤u kez sa¤l›ks›z droglardan ve
sindirim sistemi, sinir
sistemine rahats›zl›klar›,
kontrolsüz flekilde haz›rlanm›fl bitki kar›fl›mlar›n› çay olarak kullanmaktad›rlar
kad›n hastal›klar›, üriner (Resim 8.2). Yanl›fl içerik ve kullan›m nedeniyle insan sa¤l›¤› için tehlikeli olabilen
sistem flikayetleri, cilt - t›bbi çaylar›n Avrupa Birli¤i (AB) ülkelerinde oldu¤u gibi eczanede haz›rlanmas›
romatizmal hastal›klar
olarak s›ralanabilir. ve eczac›n›n uyar›lar›yla kullan›lmas›n›n sa¤lanmas› çok önemlidir (Resim 8.3).
SIRA S‹ZDE Bitkisel çaylar›n eczanede haz›rlanmas› ve eczac› kontrolünde kullan›lmas› gerekir,
SIRA S‹ZDE
1 neden?
D Ü fi Ü N E L ‹ M AvrupaDBirli¤i
Ü fi Ü N E L ‹ülkelerinde
M eczac›lar›n uygun flekilde bitkisel çay haz›rlayabil-
meleri için T›bbi Çay Reçeteleri El Kitaplar› bulunmaktad›r. Ülkemizin 1994 de uy-
may› kabul etti¤i Avrupa Farmakopesi(EP),
S O Resim
R U 8.3 S O R U
poflet çaylara özgü özel testler içeren Bitki-
Bitkisel çay sel Çaylar Monograf›, bitkisel ilaçlar›n üreti-
kar›fl›m›
D‹KKAT D‹KKAT mi için kullan›lacak bitkilerle ilgili Bitkisel
haz›rlanmas›. Droglar Monograf› ve kurutulmufl bitkilerin
haz›rlanmas› için Bitkisel Droglar›n Haz›r-
N N
lanmas› Monograflar›n› içermektedir. Ayr›-
ca, ‹sviçre (Pharmacopoea Helvetica
(Ph.Helv.)), Avusturya (Österreichisches
Arzneibuch (ÖAB)) ve Alman (Deutscher
Arzneimittel-Codex (DAC)) Farmakopelerin-
de de bitkisel çay haz›rlamak için genel mo-
nograflar yer almaktad›r.
8. Ünite - Bitkisel Çaylar 201
EP’de bitkisel droglar genel monograf›nda bitkisel çaylarda kullan›lan bitkiler

için istenen özellikler:
• Kültür yada yabani bitkilerden elde edilebilirler.
• Kaliteleri için, uygun toplama, tar›m, hasat, parçalama ve depolama flartlar›
sa¤lanmal›d›r.
• Toprak, toz, kir, küf, böcek ve di¤er hayvan pisliklerini tafl›mamal›d›rlar.
• Çürümemifl olmal›d›rlar.
• Mikroorganizmalardan ar›nd›rma ifllemi uygulanm›flsa, dro¤un yap›s›ndaki Kurutma, enzim yap›s›n›
bilefliklerin, kullan›lan yöntemden etkilenmedi¤i ve zararl› art›klar›n kalma- bozmadan faaliyetini
durduran bir yöntemdir.
d›¤› gösterilmelidir.
• Yabanc› madde, kurutmada kay›p, su tayini, bütün kül, asitte erimeyen
kül, a¤›r metal tayini, pestisit tayini, mikrobiyal bulaflma gibi s›n›r de¤erleri
monograflar›nda verilmeli veya genel de¤erlere uygun olmal›d›r.
• Bitki büyüme maddeleri ve radyoaktif kirlenme tayinleri yap›lmal›d›r.
• Yap›lar›ndaki maddelerin teflhis ve miktar tayinleri uygun yöntemlerle yap›l-
mal›d›r. Kar›fl›mlar içerisindeki etken madde içeren droglar›n oranlar›n›n en
az %70 olmas› istenir.
Bitkisel Çay Droglar›n›n Depolanma ve Paketlenmesi

Do¤adan toplanan bitkiler temizlendikten sonra gölgede, ›l›k ve havadar bir alan-
da kurutulur. Kurutma s›ras›nda bitkisel materyaldeki su uzaklaflt›r›l›r, çay› haz›rla-
n›rken tekrar su ile temasa geçen bitkisel materyalin aktif maddeleri aç›¤a ç›kar.
Temizlenip kurutulduktan sonra droglar y›l boyu kullan›labilirler. ‹deal olan
her y›l bitkilerin yeni toplanmas› ve önceki y›llara ait olan kullan›lmayanlar›n im-
ha edilmesidir. Ancak, gerek bitkilerin çeflitlili¤i gerekse toplanma yerlerinin fark-
l› ve zor ulafl›l›r olmas› bunu mümkün k›lmamaktad›r. Pek çok kaynakta çiçek ve
yapraklar›n bir y›l, kök ve kabuklar›n en fazla iki y›l saklanmalar› önerilir.
Bitkisel droglar›n saklama flartlar›na, en az›ndan sentetik ilaçlara gösterilen
özen gösterilmelidir. Droglar›n depolanmas› s›ras›nda göz önünde tutulmas› gere-
ken en önemli konular ›s›, ›fl›k, nem ve ö¤ütme derecesidir.
Farmakopelerde de tavsiye edildi¤i gibi bitkilerin renklerini, kokular›n› ve te-
davi edici özelliklerini kaybetmemeleri için ›s› ve ›fl›ktan uzak tutulmalar› gerekir.
Çünkü ›fl›k, drogdaki enzimleri aktive ederek pek çok kimyasal reaksiyona yol
açar ve drogun aktif maddelerinin yap›s›n› bozar. Ifl›¤a maruz kalan yaprak, çiçek
ve herba droglar›n›n h›zla renklerinin aç›lmas› ve görünümlerinin bozulmas› bu
yüzdendir.
Is›, dro¤un kalitesini olumsuz yönde etkileyen di¤er bir faktördür. S›cakl›k ar-
t›fl› ile bitkilerde aktif madde (özellikle uçucu ya¤) oran›nda da azalma görüldü¤ü
için droglar mümkün olan en düflük s›cakl›kta saklanmal›d›r.
Yüksek nem, hem bitkilerin kurutulmas› s›ras›nda aktivitesi durdurulan enzim-
leri (özellikle glikozidazlar›) aktif hale geçirerek bitkideki aktif maddelerin bozul-
mas›na yol açar, hem de bitkiyi küf ve di¤er mikroorganizmalar›n sald›r›s›na aç›k
hale getirir. Bu nedenlerle, droglar›n %60 dan daha az nem içeren kuru yerlerde
depolanmas› gerekir.
Ö¤ütme derecesi de bitkisel droglar›n dayan›kl›l›¤› aç›s›ndan önemlidir. Çok in-
ce ö¤ütülmüfl droglarda yüzey alan› artt›¤›ndan bütün dro¤a nazaran bozulma da-
ha çabuk gerçekleflir. Bu durum, özellikle, uçucu ya¤, tanen ve ac› madde içeren
droglar için önemli bir dezavantajd›r. Bu aktif maddeleri içeren droglar toz edilme-
den saklanmal› veya kullan›lmadan hemen önce toz edilmelidir.
Bitkisel Droglar›n Depoland›¤› ve Sakland›¤› Kaplar›n

Özellikleri
Resim 8.4
Bitkisel droglar›n
sakland›¤› kaplar.
Kaynak:
www.ehow.co.uk/
medicaltreatments)
Kurutulmufl bitkileri en iyi saklama flekli temiz ve kuru cam kavanozlard›r, hat-
Fumigasyon: Bir tür ta baz› ›fl›k etkisiyle bozulan bitkiler için koyu renk kavanozlar tercih edilir (Resim
zararl›lardan korunma 8.4). Farmakopelerde saklama konusunda pek çok ayr›nt›l› bilgi yer almaktad›r.
metodudur. Haflere, böcek ve
bakteriler gibi zararl›lar›n Örne¤in, Amerikan Farmakopesi (USP)’nde iyi (kontaminasyon ve di¤er madde-
kapal› bir ortamda gaz lerden etkilenmeye karfl› korumal›) ve s›k›ca kapat›lm›fl kaplar, Avrupa ve Avustur-
halde kimyasal maddeler
(fumigant) verilerek ortadan ya Farmakopelerinde de baz› droglar için, “uygun nem çekici ile beraber saklan-
kald›r›lmas›d›r. mal›” ifadeleri yer al›r. Ayr›ca, Avusturya Farmakopesinde birkaç drog (kök) için
haflerelere karfl› koruyunuz ibaresi bulunur. Bu amaçla drog, kloroform ile fumi-
ge edilerek havaland›r›ld›ktan sonra saklan›r. Klorlu çözücü kullan›ld›¤› için bu
yöntem tüketiciler taraf›ndan tercih edilmemekle beraber alternatifi de yoktur.
Eczanede droglar› saklamak için, s›k›ca kapat›labilen teneke kutulardan da ya-
rarlan›l›r. Baz› droglar (uçucu ya¤ içerenler hariç) için plastik, ahflap veya mukav-
va kutular kullan›labilir. Uçucu ya¤ içeren droglar›n kahverengi (amber) cam veya
poliamit kaplarda saklanmalar› tercih edilirken, polietilen, polipropilen veya poli-
vinilklorür kaplar drogdan h›zla uçucu ya¤ absorblad›klar› için tercih edilmez. Bit-
kisel droglar›n hastaya ka¤›t torbalarla verilmesi istenmez. En iyisi Pergamyn (R)
(imitasyon parflömen) veya selofan torbalard›r. Aromatik bitkiler, aluminyum folia
astarl› torbalarda verilebilir. Ifl›kdan koruyan poliamit veya Hostalen(R) saklama
kaplar› da bitkisel çaylar için uygundur.
Ayr›ca saklama kaplar›n›n üzerine kurutulmufl bitkilerin latince isimleri oku-
nakl› biçimde yaz›lmal›, toplanma veya sat›n al›nma zamanlar› not edilmelidir.
Bitkisel droglar›n depolama süreleri drog güvenli¤i aç›s›ndan oldukça önemlidir.
Standart Ruhsatlarda tüm droglar için uygun stabilite bilgileri verilmifltir. Drog-
lar için, saklama süresi do¤rudan y›l olarak verilebilir. Bu yüzden, eczanede haz›r-
lanacak bitkisel çaylar için kullan›lacak droglar›n her y›l yenilenmesi en idealidir.
Bunun yan›nda pek çok toptanc›n›n temin ettikleri droglar›n toplanma yer ve za-
manlar›n› bilmedikleri de bilinen bir gerçektir.
Bitkisel Droglar Üzerinde Yap›lan Kalite Kontrol Testleri

Bitkisel droglar›n bir k›sm› yurtiçinden temin edilirken bir k›sm› da dünyan›n fark-
l› bölgelerinden ithal edilir. Bütün, kesilmifl ya da parçalanm›fl droglar polipropi-
len, jüt veya ka¤›t çuvallarda ya da tahta kutularda tafl›n›rlar. Yurt d›fl›ndan gelen
droglar önce karantinaya al›n›r, daha sonrada ambalaj üzerindeki etiketle materya-
lin ayn› olup olmad›¤› kontrol edilir. Ayr›ca, tafl›ma s›ras›nda a¤›rl›¤›n›n de¤iflip de-
¤iflmedi¤i, küf veya haflarat hücumuna u¤ray›p u¤ramad›¤› da kontrol edilir. Her
ambalajdan al›nan örnekler makroskopik, mikroskopik ve fitokimyasal aç›dan in-

celenir. Farmakopelerin verdi¤i limitler ölçüsünde a¤›r metal ve radyoaktif kirlilik
testleri yap›labilir. Tüm testleri geçen drogun bir miktar› sakland›ktan sonra sat›fla
sunulur. Drogun etkin madde miktar› az ise ya sadece endüstride ekstraksiyon için
kullan›m›na izin verilir veya etkin madde içeri¤i daha yüksek droglarla kar›flt›r›l›r.
Eczaneye al›nan droglar eczac›n›n sorumlulu¤undad›r, eczac› makroskobik in-
celeme ile do¤ru drog olup olmad›¤›n›, yabanc› madde ve kirlilik tafl›y›p tafl›mad›-
¤›n› kontrol etmelidir. Drogun kalitesini anlamak için mikroskobik kontrol yapmak
da gerekir. Ayr›ca, eczanede droglar›n tan›nmas›nda ve kalite kontrolünde ‹nce
Tabaka Kromatografisi (‹TK) gibi basit yöntemlerden de yararlan›labilir.
Bitkisel Droglarda Kontaminasyon

Tüm bitkiler yetiflmeleri s›ras›nda pek çok çevresel kirlili¤e maruz kal›rlar. Bunlar
aras›nda, bitkisel droglar aç›s›ndan en önemlileri afla¤›da verilmifltir:
Mikrobiyal kirlenme
A¤›r metal
kirlenmesi
Kontaminasyon: Kelime
Kontaminasyon
Bitki koruma maddeleri anlam› bulaflmad›r, genelde
ile kirlenme yabanc› maddelerin
kar›flmas›-kirlenme olarak
tarif edilir. ‹stenmeyen
Radyoaktif kirlenme zararl› maddeler ve
mikroorganizmalar›n
herhangi bir yolla bitkilere
Çevre kaynakl› bu faktörler kurutulmufl bitki k›s›mlar›nda sadece hijyenik aç›- veya g›dalara bulaflmas›d›r.
dan de¤il toksikolojik aç›dan da önemlidir. Bitkisel materyallerin kurutulmas› s›ra-
s›nda pestisitler yap›lar›na ba¤l› olarak k›smen parçalan›rken, buna karfl›n a¤›r me-
taller bozulmadan kal›rlar. Yüksek nemli ortamlarda yavafl kurutulan droglar, taze
bitkiden daha yüksek miktarda bakteri içerirler. Bakteri ve küf mantarlar›n›n tok-
sin üretmesi nedeniyle oluflan mikrobiyal kirlilik, a¤›r metal ve pestisit art›klar› ka-
dar önemlidir.
Mikrobiyal Kirlenme
Yüksek besin de¤erine sahip bitkiler yavafl kurutulduklar›nda dro¤un daha fazla
bakteri içerdi¤i görülmüfltür. Çabuk kontamine olan kökler, çiçeklerden daha
yüksek bakteri tafl›rlar. Toplam bakteri say›m› drogdan dro¤a farkl›l›k gösterirken,
tesbit edilen yaklafl›k miktar 102-108/g aras›nda de¤iflmektedir. Bilindi¤i gibi, in-
sanlar steril varl›klar olmad›¤› gibi, steril bir dünyada da yaflamazlar. A¤›z floras›n-
da 300 farkl› mikroorganizma, derimizin cm2’nde 105-106 mikrop bulundu¤u göz
önüne al›n›rsa bitkisel droglardaki toplam mikrop say›m›n›n önemi oldukça azal-
maktad›r. Ancak, bu mikroorganizma üreyen droglar kullan›labilir fleklinde düflü-
nülmemelidir.
Ayr›ca, bitkisel droglardan infüzyon ve dekoksiyon haz›rlanmas› s›ras›nda kay-
nar su kullan›ld›¤› için mikroorganizma say›m› büyük ölçüde düfler. Buna karfl›n,
maserasyon s›ras›nda bitkisel materyal uzun zaman so¤uk suda bekletildi¤inden
mikroorganizma üretebilir ve bu yüzden maseratlar hijyenik aç›dan güvenli say›l-
mazlar. Tablo 8.1’de bitkisel çaylarda bulunmas›na izin verilen mikroorganizma ve
bakteri say›mlar› görülmektedir.
Tablo 8.1 ‹nfüzyon veya dekoksiyon ile çay› Maserasyon ile çay› haz›rlanan droglar
Farkl› yöntemlerle
haz›rlanan bitkisel haz›rlanan droglar için için
çaylarda
Aerobik bakteri 107/g Aerobik bakteri 105/g
bulunmas›na izin
verilen maksimum Mantarlar (maya ve küf)105/g Mantarlar (maya ve küf) 104/g
mikroorganizma ve
bakteri say›mlar›. Escherichia coli 102/g Escherichia coli hiç
Salmonella hiç Salmonella hiç
A¤›r Metal Kirlili¤i

Son y›llarda, kara yollar›na ve sanayi bölgelerine yak›n yerlerde yay›l›fl gösteren
bitkilerde kurflun, kadmiyum ve civa gibi a¤›r metallerden kaynaklanan çevre kir-
lili¤ine s›kça rastlanmaktad›r. Yap›lan araflt›rmalarda a¤›r metallerin çok az bir k›s-
m›n›n çaya geçti¤i tesbit edilmesine ra¤men, tüketicilerde son 10-15 y›l içinde olu-
flan afl›r› hassasiyet a¤›r metal kirlili¤ini daha da önemli hale getirmifltir. Bu konu-
da bitkisel droglarla yap›lm›fl baz› çal›flmalar bulunmakla birlikte, Avrupa’da a¤›r
metaller konusunda hiçbir özel düzenleme yoktur. Genellikle, Almanya’daki Çev-
re Kimyasallar› Araflt›rma ve De¤erlendirme Enstitüsü (ZEBS) taraf›ndan verilen ra-
kamlar temel oluflturmaktad›r (Tablo 8.2).
Tablo 8.2 A¤›r metaller ‹zin verilen üst ortal› limitler

SIRA S‹ZDE
Bitkisel droglarda SIRA S‹ZDE
bulunmas›na izin Kurflun 0.5 ppm*
verilen a¤›r metaller
Kadmiyum 0.05 ppm
için
D Ü fi Ütavsiye
N E L ‹ M edilen D Ü fi Ü N E L ‹ M
üst limitler Civa 0.03 ppm
S O R U S O R U * 1 ppm= milyonda 1 k›s›m (0.0001%)
D‹KKAT A¤›r metallerD bitkilerde

‹KKAT çok düflük konsantrasyonlarda bulunduklar› için ancak Atomik
Absorpsiyon Spektroskopisi ile analiz edilebilmektedir.
N N
Bitki Koruma Ürünleriyle Oluflan Kirlenme
Tar›m ilaçlar› ya da pestisitler, bitkisel ürünleri hastal›k ve zararl›lardan korumak
için kullan›lan toksik kimyasal maddelerdir. Günümüzde bitki koruma ürünleri ol-
maks›z›n hiçbir bitkinin tar›m› mümkün de¤ildir. Pestisitlerin tar›mda yo¤un ya da
yanl›fl kullan›mlar› çevreye ve bitkilere zarar vermekte, kirlili¤e ve zehirlenmelere
K ‹ T A P K ‹ T Ülkemizde
yol açmaktad›r. A P pestisit tüketimi geliflmifl ülkelere göre oldukça düflük-
tür. Türkiye’de az pestisit tüketilmesine karfl›n çevre ve sa¤l›k aç›s›ndan önemli
riskler oluflturmaktad›r. G›da olarak kullan›lan bitkiler için bitki koruma ürünleri-
TELEV‹ZYON T E L E Vço¤u
nin kullan›m›, ‹ Z Y O NAvrupa ülkesinde, yasayla kontrol edilirken, bir çok geliflmek-
te olan ülkede kontrolü sa¤lanamamaktad›r. Bu nedenle, bu ülkelerden gelen
droglar pestisit içermektedir. Kimyasal yap›s› farkl› çok say›da pestisit olmas› (or-
‹NTERNET ganoklorlu,‹ N organofosforlu
TERNET pestisitler, tiyofosforik asit esterleri, klorlu hidrokar-
bonlar, gibi) analiz edilmelerini de güçlefltirmektedir. Analizleri Gaz Kromatografi-
si (GK) veya Yüksek Bas›nçl› S›v› Kromatografisi (YBSK) gibi uzmanl›k gerektiren
yöntemlerle gerçeklefltirilebildi¤inden, ancak Araflt›rma Merkezleri’nde yap›labil-
mektedir. Bu konuda yap›lan bilimsel çal›flmalarda pestisitlerin sadece çok az k›s-
m›n›n (%10) çaya geçti¤i tesbit edilmifltir.
Radyoaktif Maddelerle Kirlenme

Yeryüzünde çok say›da do¤al radyoaktif element bulunmaktad›r. Uranyum ve tor-
yum suda çözünmeyen a¤›r metallerdir. ‹nsan vücudunda da do¤al radyoaktif ele-
mentler vard›r. Bunun d›fl›nda nükleer denemeler, savafllar ve kazalar sonucunda
radyoaktif kirlenmeler oluflmaktad›r. Oldukça uzun ömürlü radyoaktif elementler
Dünya’n›n her yerine radyoaktif serpinti halinde ya¤murlar ile da¤›lmakta, g›da
zincirine girmekte, insan vücudunda birikmektedir. Özellikle 1986 y›l›nda Rus-
ya’da Çernobil reaktöründe meydana gelen nükleer felaketten sonra AB ülkelerin-
de bitkisel materyallerin radyoaktif maddelerle kirlenmesi konusu daha fazla dik-
kat çekmifltir. AB standartlar›na göre izin verilen en yüksek radyoaktif madde de-
¤eri 600 Bq(bekerel) / kg olarak s›n›rland›r›lm›flt›r. Ancak, suda çözünmeyen rad-
yoaktif maddelerin sadece çok az miktar› çaya geçti¤i için çay tüketicileri için bü-
yük bir tehlike yoktur.
B‹TK‹SEL ÇAY ÇEfi‹TLER‹
Mono Çaylar Resim 8.5

Tek bir bitkinin kök, rizom, kabuk, yap-
Mono çay.
rak, çiçek, meyve, tohum gibi k›s›mlar›n-
dan veya bütününden haz›rlanan çaylara
mono çaylar denir (fiekil 8.5). Chamomil-
lae flos, Menthae folium, Tiliae folium, Sal-
viae folium , Sideritis herba (da¤ çay›), Sen-
nae folium, Cynosbati fructus, Althaea flos,
Foeniculi fructus, Anisi fructus gibi çay›
haz›rlanan baz› droglar baflka droglarla ka-
r›flt›r›lmadan tek bafllar›na kullan›l›rlar ve
mono drog ad›n› al›rlar. (Tablo 8.3). Halk
hekimli¤inde yayg›n flekilde kullan›ld›¤›
gibi endüstriyel olarak da üretilirler.
Mono çay Kullan›m amaçlar› Tablo 8.3

Eczanede sat›lan
Adaçay› Bedeni ve kalbi güçlendirici mono çaylardan ör-
Al›ç çiçe¤i çay› Kalp kas›n› güçlendirici, eklem kireçlenmesine karfl› nekler.
Anason çay› Gaz giderici, mide güçlendirici, öksürük kesici

Astragalus çay› Ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici
Biberiye çay› Kan yap›c›, kan dolafl›m›n› h›zland›r›c›, a¤r› kesici
Menapoz s›k›nt›lar› (genel), âdet görme rahats›zl›klar›, zona ç›-
Civan perçemi çay› banlar›, iltihapl› yaralar, kans›zl›k, mide, ba¤›rsak ve safra safrake-
sesi rahats›zl›klar›, öksürük, so¤uk alg›nl›¤›nda
Ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici, hafif ve orta fliddetli so¤uk alg›nl›-
Ekinezya kök ve yaprak çay›
¤›, grip, lokal olarak zor iyileflen yan›klar, kronik yorgunluk.
Karaci¤er ve safra kesesinin çal›flmas›n› h›zland›r›c›, kanda koleste-
Enginar yapra¤› çay›
rol ve ya¤ seviyesini düflürücü, ifltah aç›c›, idrar ve safra söktürücü
Diüretik , idrar yollar› antisepti¤i, safra söktürücü, sistit, üriner
Funda yapra¤› çay› sistemde kum veya tafl söktürücü, böbreküstü bezlerini çal›flt›r›-
c›, ayr›ca zay›flat›c›.
Tablo 8.3 Ginseng çay› Ba¤›fl›kl›k sistemi ve zihin fonksiyonlar›n› güçlendirici.

Devam›
‹drar artt›r›c›, ödem çözücü, kan temizleyici, iltihap giderici, demir
Is›rgan otu çay›
eksikli¤ini giderici, organizmay› uyar›c›.
Karabafl otlu çay A¤r› kesici, kalbi güçlendirici, balgam söktürücü, zindelik verir.
Kekik çay› Kolesterol düflürücü,sindirim sistemi uyar›c›, ifltah aç›c›,

Uyar›c› ve enerji verici, ya¤ emilimini engeller ve ya¤ yak›l›m›n›
Mate çay›
artt›r›r.
Melissa çay› Antidepresan
Atefl düflürücü, karaci¤er toksik maddelerinin süzülmesinde
Meyan kökü çay›
yard›mc›
Hipertansiyon, nefes darl›¤›, çarp›nt›, bafl dönmesi, s›k idrara ç›k-
Mürverli çay
ma gibi rahats›zl›klarda
Gaz giderici, ishal, deri döküntüsü, mide rahats›zl›klar›, balgam
Papatya çay›
söktürücü.
Öksürük kesici, balgam söktürücü, bebeklerde yat›flt›r›c›, mide
Rezene çay›
fliflkinli¤i giderici
Yara iyileflme sürecini h›zland›r›r, hafif ve orta fliddetteki depres-
Sar› kantaron çay›
yonlarda rahatlat›c›.
Sinameki çay› Müshil, kab›zl›k giderici.
Valerian çay› Sinir sistemini güçlendirici.

Kolesterol, tansiyon ve kan flekerini düflürür, grip, a¤›z kokusu,
Yeflil çay
kanser gibi rahats›zl›klarda önemli bir antioksidan.
Zencefil çay› Mide bulant›s›, fliflkinlik ve kolik gibi sindirim problemlerinde
Kar›fl›m Çaylar
‹ki veya daha fazla bitkisel drog içeren çaylara kar›fl›m çaylar denir (Resim 8.6).
Kar›fl›m çaylar genellikle kar›fl›m›n görünüflünü, kokusunu, tad›n› düzeltici olarak
kullan›lanlar ile ayn› tedavi edici özelli¤i tafl›yan 2-5 drogdan oluflurlar. Prensip
olarak kar›fl›m çaylar 7-8 den daha fazla drog içermemelidir, çünkü drog say›s› art-
t›kça istenen etkiden uzaklafl›labilir ve toksik etkiler meydana gelebilir.
Resim 8.6 Kar›fl›m bitkisel çay haz›rlan›r-
ken en çok dikkat edilmesi gereken
Kar›fl›m çay.
fleylerin bafl›nda, tedaviye uygun
çay formülünün saptanmas› ve kifli-
nin sürekli kulland›¤› ilaçlar ve be-
lirli hastal›klar› olup olmad›¤›n›n
belirlenmesi gelmektedir. Genellik-
le, kar›fl›m çay formülleri haz›rlar-
ken ›l›ml› etkili droglar tercih edil-
mektedir. Kuvvetli etkili droglar pek
tercih edilmezken, orta etkili drog-
lar ise dozajlar›na dikkat edilerek
kullan›lmal›d›r (Tablo 8.4).
Orta etkili droglar Kuvvetli etkili droglar Tablo 8.4

Il›ml› etkili droglar Çay formüllerinde
(Mezzo forte grubu) (Forte grubu)
yer alan droglar›n
Rosmarini folium Sennae folium Belladonnae folium s›n›fland›r›lmas›.
Salvia folium Arnica flos Aconiti folium
Melisa folium Silybi herba Digitalis folium
Cynosbati fructus
Kiflnifl
Tilia folium
Menthae folium
Foeniculi fructus
Hyperici herba
Glycirrhiza radix
Althaeae radix
Resim 8.7
Kar›fl›m çaylarda çay›n beklenen
etkisinden sorumlu droga temel drog Echinaceae flos.
denir. Temel drog tercihen bir tane
olup en fazla 3 farkl› drog olabilmek-
tedir. Temel drogun etkisini artt›ran
droglara ise yard›mc› drog denilmek-
tedir. Çay›n tad ve kokusunu düzen-
leyen, içimini kolaylaflt›ran droglar ise
düzeltici drog ad›n› al›r. Çay kar›fl›m›
içerisine hastan›n içerken zevk alaca-
¤›, ama çay›n di¤er droglar›n›n etkisi-
ni bozmayacak renkli çiçekler eklenir
ve bunlara tamamlay›c› drog denir
(bak. Tablo 8.5 ve 8.6).
K›fl Çay› reçetesi (anonim) Tablo 8.5

So¤uk alg›nl›¤› ve
Bamya çiçe¤i Echinaceae flos (temel drog) (Resim 8.7) grip için haz›rlanan
bir çay
Mayan kökü Glycirrhizee radix (temel drog) kar›fl›m›ndaki
droglar›n rolleri.
Kuflburnu Cynosbati fructus (yard›mc› drog)
Karabiber Piperis nigri fructus (yard›mc› drog)
Zencefil Zingiber officinalis (yard›mc› drog)
Nane Menthae folium (düzeltici drog)
Tarç›n Cinnamomi cortex (düzeltici drog)
Hibiskus çiçe¤i Hibisci flos (tamamlay›c› drog)
Tablo 8.6 Kar›fl›m çay ‹çeri¤i Kullan›m amac›

Eczanede sat›lan
kar›fl›m çaylardan Is›rgan otu, adaçay› yapra¤›, may›s
örnekler. papatyas› biberiye yapra¤›, limon Enerji verici, vücut direncini art-
Aktif Kar›fl›k Bitkisel çay
kabu¤u, tarç›n kabu¤u, kiflnifl, ka- t›r›c›, antibakteriyal, antiviral.
ranfil, nane yapra¤›, zencefil kökü
Papatya, Rezene, o¤ulotu yapra¤›, Süt çocuklar› ve çocuklarda gaz
Bebek çay›
kekik, anason söktürücü, a¤r› kesici, rahatlat›c›
Kara nane, rezene, yeflilçay, yeflil
yulaf, bö¤ürtlen, ahududu, limon
Ba¤›fl›kl›k sistemini desteklemek,
Detoks çay› kabu¤u, biberiye, ›s›rgan otu, kiraz
gençleflmek için
sap›, enginar yapra¤›, dereotu
meyvas›
Tarç›n kabu¤u, karanfil, elma ka-
Antiseptik, ifltah aç›c›, midevi,
Kar›fl›k Bitkisel çay bu¤u, portakal kabu¤u, kuflburnu,
uyar›c›, gaz giderici.
papatya, rezene.
Ba¤›fl›kl›k sistemi ve zihin fonksi-
Ginseng kökü, nane yapra¤›, ma- yonlar›n› güçlendirici, kalp kuv-
Kar›fl›k Bitkisel çay
y›s papatyas›, o¤ulotu yapra¤› vetlendirici, halsizlik ve yorgun-
luk giderici
Zencefil kökü, ›hlamur çiçe¤i, kufl-
Kar›fl›k Bitkisel çay Yat›flt›r›c›, gaz giderici..
burnu, elma kabu¤u
Ekinezya, limon kabu¤u, zencefil So¤uk alg›nl›¤›, grip tedavisinde
K›fl çay›
kökü ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendirici
O¤ulotu yapra¤›, anason meyvesi,
lavanta çiçe¤i portakal kabu¤u, Uykusuzluk problemlerine yar-
Relax Kar›fl›k Bitkisel çay
adaçay› yapra¤›, ›hlamur, limon d›mc›, yat›flt›r›c›.
kabu¤u, nane yapra¤›
Sinameki yapra¤›,rezene meyvesi, Kilo vermesi gereken kiflilerin
kuflburnu, kantaron, ›s›rgan yapra- günlük almas› gereken kaloriye
Zay›flama çay› ¤›, civanperçemi, anason meyve- uygun diyet ve spor aktiviteleri
si,kay›n a¤ac› meyvesi, ahududu yan›nda.ba¤›rsaklar› çal›flt›r›c› ve
yapra¤›, ard›ç a¤ac› meyvesi. hazm› kolaylaflt›r›c›.
Civanperçemi otu, barut a¤ac› ka-
bu¤u, rezene meyvesi, anason, be-
Zay›flama çay› yaz hufl a¤ac› yapra¤›, ahududu, Sinameki yapra¤›.
kimyon, kuflburnu, ard›ç meyvesi,
›s›rganotu yapra¤›,
Sinameki yapra¤›, mate yapra¤›,
rezene, funda yapra¤›, kiraz sap›,
Form çay› Zay›flamak için
bö¤ürtlen, biberiye, m›s›r pükülü,
maydanoz yapra¤›
Sunufl flekillerine göre

Bitkisel Çaylar
Paket Çaylar Poflet Çaylar Çözünür Çaylar

Parçalanm›fl, ufalanm›fl veya toz edilmifl bitkisel materyalden oluflan bitkisel

çaylar paket çaylar ve poflet çaylar olarak tüketiciye sunulmaktad›r.
Paket Çaylar
Reçetede önerilen veya hastan›n ihtiyac›na göre eczanede haz›rlanarak, doz bilgi-
si ve kullan›mlar› aç›klanarak hastaya verilen çaylard›r.
Poflet Çaylar
Tek kullan›ml›k paketler halinde haz›rlan›r, ayr›ca Resim 8.8
haz›rlama ve doze edilme kolayl›¤›na sahip çaylard›r Poflet çay.
(Resim 8.8). Hastaya do¤ru doz sa¤lad›¤› için ve ye-
terince ufalanm›fl olan droglardan (uçucu ya¤ içeren-
lerin d›fl›nda) en fazla miktarda etkin madde çaya
geçti¤i için oldukça avantajl›d›r. Bunun yan›nda, uçu-
cu ya¤ içeren bitkilerin ufalama veya ö¤ütme s›ras›n-
da uçucu ya¤ tafl›yan salg› tüyleri ve kanallar›na za-
rar verildi¤inden k›sa sürede tafl›d›klar› uçucu ya¤›n
büyük k›sm›n› kaybetmeleri poflet çaylar için önemli
bir dezavantajd›r. Di¤er bir dezavantaj ise tüketici
pofletin içini görmedi¤i için poflette az yada çok ya-
banc› madde olabilir. Örne¤in; Papatya poflet çayla-
r›nda sadece çiçekler olmas› gerekirken, yaprak ve
gövdeye de rastlanmaktad›r. Papatya çiçekleri ac›,
toprak üstü k›s›mlar› ise baharatl› tada sahip oldu-
¤undan, çay›n tad› ve kokusu aç›s›ndan istenmeyen durumlar ortaya ç›kabilir.
Eczanede sat›lan poflet çaylar›n içeri¤i farmakope standartlar›na uygun olmal›-
d›r. Bu nedenle eczac› farmakope kalitesine uygun drog temin etmeli, zaman za-
man kontrollerini yapmal›d›r.
Eczanede haz›rlanan bitkisel çaylar EP standartlar›na uygun olmal›d›r:
• Kullan›mdan hemen önce haz›rlanmal›,
• Drog veya poflet çay halinde bulunmal›,
• Temin edilen bitkisel materyal farmakope standartlar›nda olmal›,
• Kullan›lan droglar, Farmakopede belirtilen mikrobiyolojik özelliklere uygun
olmal›,
• Kolay y›rt›lmayan, zamks›z, iplikle dikilmemifl ve üzerinde bask› tafl›mayan
pofletlere kullan›lmal›,
• Çay pofletleri aroman›n korunmas› ve nemden uzak tutulabilmeleri için tek
tek dayan›kl› paketlere konmal›,
• Pofletlerin konaca¤› paketler ›fl›k, nem gibi istenmeyen unsurlardan ürünü
korumal›,
• Paketler üzerinde tüketiciyi do¤ru yönlendirecek, kullan›l›fl flekli, dozaj›, ha-
z›rlan›fl›, uyar›lar ve varsa yan etkileri gibi gerekli bilgilerin de yaz›l› oldu¤u
bir etikete sahip olmal›,
• Ayr›ca etiketlerde üretim ve son kullanma tarihleri yaz›lmal›d›r.
Bitkisel droglar kar›fl›m çaylar içerisinde, kaba veya ince do¤ranm›fl ya da ke-
silmifl halde bulunurlar. Ö¤ütme derecesi çay›n haz›rlanmas›nda en önemli basa-
ma¤› oluflturur. Yapraklar genellikle dört köfleli parçalar fleklinde kesilmifl; odun,
kök ve kabuklar ince kesilmifl yada kaba toz edilmifl; meyve ve tohumlar ise ge-
nellikle bütün halde tutularak, kullan›m öncesi ufalan›rlar.
Paketleme, nakliye veya depolama esnas›nda ö¤ütme derecesi farkl› droglar›n

çay pofletleri içerisinde bir tarafta toplanmas›n›n engellenmesi için kar›fl›mdaki her
drog hemen hemen eflit boyutta ö¤ütülmelidir.
Çözünür (Instant) Çaylar

Çözünür çaylar, kurutulmufl bitki veya bitki kar›fl›mlar›ndan su veya sulu etanol kul-
lan›larak ekstraksiyon yoluyla elde edilirler. Ekstraksiyondan sonra özel yöntemler-
le kurutulup toz edilen bu çaylar s›cak suda kolayca erir, bekletme ve süzmeye ge-
rek olmad›¤› için ekstre s›v›n›n her bölgesine eflit miktarda da¤›l›r. Çabuk haz›rlana-
bildi¤i için tüketici taraf›ndan çok fazla tercih edilirler. Çözünür çaylar ya kavanoz-
larda çok kullan›ml›k veya alüminyum torbalarda tek kullan›ml›k olarak piyasaya
ç›kar›l›r (Resim 8.9). Çözünür çaylardan en çok kullan›lan› papatya çay›d›r.
‹malat yöntemi gere¤i, özellikleri farkl› iki tip çözünür çay haz›rlanmaktad›r.
Bunlar; püskürterek kurutulmufl çaylar ve granüle çaylard›r.
Çözünür Çaylar
Püskürterek kurutulmufl çaylar Granüle çaylar
Püskürterek Kurutulmufl (spray-dried) Çaylar

Resim 8.9 Bitkisel materyalden su veya sulu
etanol kullan›larak haz›rlanan çözeltile-
Çözünür çaylar. rin püskürterek kurutulmas› sonucu olu-
flan damlac›klar s›cak hava ak›m›yla ku-
rutulur ve kurutucunun duvar›nda ince,
kuru ve yüzeyi pürtüklü çok küçük par-
çac›klar halinde toplan›r. Püskürterek
kurutulmufl çaylar›n haz›rlanmas›nda
bir tafl›y›c›ya gerek duyulmad›¤› için
drogdan kaynaklanmayan karbohidrat
miktar› çok azd›r. Kurutma esnas›nda
oluflan ›s› nedeniyle ekstreden uzaklaflan uçucu ya¤lar, sonradan ekstreye ilave edi-
Pulverizasyon (püskürtmeli lebilir. Elde edilen toz, suda kolay çözündü¤ü ve düflük yo¤unlu¤a sahip oldu¤u için
kurutma): Kat› bir maddeyi
toz ya da s›v› flekle kolayca nem çekebilece¤inden paket aç›ld›kdan sonra k›sa sürede tüketilmelidir.
dönüfltürüp özel bir aletle
(pulverizatör) belirli bir
bölgeye saçmakt›r.
Granüle Çaylar
Granülasyon veya aglomerasyon iflleminde önce bitkisel droglar›n s›v› haldeki
ekstreleri bir tafl›y›c› materyal (sakaroz veya baflka bir karbohidrat) üzerine püskür-
Granülasyon: Toz haldeki tülerek granüler haline getirilir, daha sonra da ›s› tatbik edilerek kurutulur. Elde edi-
bitkisel droglar›n bir
ba¤lay›c›yla birbirine len granüller suda kolay çözünür ve nem çekici özellikleri azd›r. Kullan›m kolayl›-
ba¤lanmas›yla elde edilen ¤› ve tatl› lezzetinden dolay› bu tip haz›r çaylar daha çok tercih edilir. Ayr›ca granü-
asimetrik partiküller
(granüller) oluflturulmas›d›r.
le çaylar haz›rlarken granülasyon esnas›nda yapay tatland›r›c›lar kullan›larak zay›f-
lama granüle çaylar› veya fleker hastalar› için özel çaylar haz›rlanabilmektedir.
Aglomerasyon: Toz veya ince Her iki çözünür çay türünün son üründe kuru drog ekstre miktarlar› karfl›laflt›-
taneli maddenin belirli
parça büyüklü¤ünde r›lacak olursa püskürterek kurutulmufl çaylar›n, granüle çaylara üstünlük sa¤lad›¤›
bütünlefltirilmesi, yani belirli görülmektedir. Çünkü, granüle çaylarda kuru ekstre miktar› %2-3, dolgu maddesi
tane boyutuna
getirilmesidir. miktar› ise %97-98; püskürterek kurutulmufl çaylar da ise kuru ekstre miktar› %20
civar›ndad›r.

S O R U S O R U
D ‹ K K Aiçeren
T›bbi kullan›m için ideal çay, lipofilik ve hidrofilik aktif maddeleri birlikte T püskür- D‹KKAT
terek kurutulmufl çaylard›r.
N N
B‹TK‹SEL ÇAY HAZIRLAMA
Mono veya kar›fl›m çaylardan olumlu sonuç Resim 8.10
al›nabilmesi için do¤ru zamanda toplanm›fl, AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Çay haz›rlanmas›.
do¤ru bitkinin, do¤ru k›sm›n›n temin edilmifl
olmas›, Avrupa Farmakopesi’nde belirtilen li-
mitler içerisinde nem ve mikroorganizma
içermesi, ayr›ca a¤›r metal gibi kirlilikleri ta-
fl›mamas› gerekir. Bu nedenle Avrupa Farma-
kopesi’ne uygun, analiz ve kontrolleri yap›l- TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
m›fl droglar›n eczac› bilgisi dahilinde eczane-
de bulundurulmas› gerekir.
Bitkisel çaylar›n haz›rlanmas› için kulla- ‹NTERNET ‹NTERNET
n›lan çeflitli yönergeler vard›r. Ama genelde
haz›rlanan her bitkisel çay paketinin etiketinde (-1 veya 2) çay yada çorba kafl›¤›
parçalanm›fl kuru drog kar›fl›m› bir fincan kaynam›fl su üzerine ilave edilir, kapa-
¤› kapat›larak 5-10 dakika demlenir, sonra süzülür- fleklinde bir aç›klama bulunur.
(Resim 8.10). Haz›rlama yönteminin seçimi bitkisel çay çözeltisine geçecek etken
maddeler bak›m›ndan önemlidir. Yanl›fl yöntem seçilirse istenen maddeler yan›n-
da istenmeyen maddelerde çaya geçebilir. Bitkisel çaylar›n ço¤unun ayn› zaman-
da t›bbi kullan›mlar› olmas› nedeniyle do¤ru tedavi için do¤ru haz›rlama yöntemi
kullanmak çok önemlidir.
Bitkisel çay haz›rlama yönteminin seçimi neden çok önemlidir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2
Bitkisel çay haz›rlarken, tek doz için drog/s›v› oran›, dro¤un toz edilme dere-
cesi ve çay haz›rlama yöntemi dikkate al›nmas› gereken en önemli konulard›r.
Drog /S›v› Oran› S O R U S O R U

Ço¤u bitkisel drog sadece zay›f etkili olmas›na ve zehirli madde içermemesine ra¤-
men, günlük dozu, aktif bilefliklerin etkilerinden dolay› dikkatlice D ‹ hesaplanmal›d›r.
KKAT D‹KKAT
Bu konuda eczanedeki tek bilgili kifli eczac›d›r ve kendisinden mutlaka yard›m
al›nmal›d›r.
N N
Drog/s›v› oran› çeflitli çaylar için afla¤›daki flekilde özetlenebilir.
• Çözünür veya granüle çaylar için, 1-2 çay kafl›¤› toz, bir fincan [150 - 200 ml]
s›cak suya eklenip eriyinceye kadar kar›flt›r›ld›ktan sonraAMAÇLARIMIZ
yudum yudum içilir. AMAÇLARIMIZ
• Poflet çaylar için, 1 poflet bir fincan kaynar suya dald›r›l›r, fincan›n a¤z› ka-
palt›larak 5-10 dakika bekletilir, daha sonra poflet fincandan ç›kart›larak çay
yudum yudum içilir. Kurutulmufl ve parçalanm›fl droglardan K ‹ T oluflan
A P kar›fl›m- K ‹ T A P
larda ise çay etiketinde yazd›¤› flekilde 1 tatl› (1-2 g) veya D Üyemek
fi Ü N E L ‹ M(3-5 g) ka- D Ü fi Ü N E L ‹ M
fl›¤› kar›fl›m fincana al›n›r, üzerine 150 - 200 ml kaynar su eklenir, fincan›n
a¤z› kapalt›larak 5-10 dakika bekletilir. Daha sonra süzülerek
T E LS EOV ‹RZ UY Oyudum
N yu- T E SL EOV ‹RZ UY O N
dum içilir.
D ‹ K K A T kar›fl›mlar-
‹ste¤e ba¤l› olarak bitkisel çaylara tad vermek için bal veya fleker eklenebilir, D‹KKAT
daki aktif maddelerle istenmeyen etkileflimler yapabilece¤inden yapay tatland›r›c›lar tav-
N N
siye edilmez. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Drogun Ö¤ütme Derecesi

Çay kar›fl›m›ndaki droglar›n do¤ru doze edilmesinden sonra homojen bir kar›fl›m
elde edilmesi için uygun flekilde ö¤ütülmesi gerekmektedir. Bitkisel droglar›n
içerdi¤i aktif maddelerin miktar›, ö¤ütme derecesinin artmas›yla artar ve en çok
verim toz droglarda elde edilir. Baz› droglar için parçalanma ebatlar› Tablo 8.7’de
verilmifltir:
Tablo 8.7 Drog Ö¤ütme derecesi parçac›k büyüklü¤ü

Bitkisel materyallerin
drog olarak Yaprak, çiçek veya herba kaba k›y›lm›fltan ince k›y›lm›fla ~ 4 mm
kullan›lan k›s›mlar›
için parçalanma Odun, kabuk ve kökler ince k›y›lm›fltan kaba toz edilmifle ~ 2.5 mm
ebatlar›.
kullanmadan hemen önce ezilir veya
Meyve ve tohumlar ~ 2 mm
kabaca toz edilerek kar›fl›ma eklenir
Alkaloit ve saponin içeren
ince toz ~ 0.5 mm
droglar
Bunlar›n yan›nda, uçucu ya¤ tafl›yan droglar›n ince toz edilmesi sak›ncal›d›r,
uçucu ya¤ tafl›yan salg› organlar› ince toz etme s›ras›nda tamamen parçalanaca¤›n-
dan uçucu ya¤ aç›¤a ç›kar ve oda s›cakl›¤›nda buharlafl›r, aktif madde kayb› olaca-
¤›ndan beklenen etki görülmez.
Ayr›ca, kar›fl›m halindeki çaylar için kullan›lacak droglar ö¤ütülürken parçac›k
boyutlar›n›n mümkün oldu¤unca ayn› olmas›na dikkat edilmelidir. Aksi takdirde,
nakliye veya depolama s›ras›nda farkl› parçac›k boyutuna sahip droglar›n belli böl-
gelerde birikti¤i görülür.
SIRA S‹ZDE Bitkisel çay haz›rlanmas›

SIRA S‹ZDE s›ras›nda dikkat edilmesi gereken önemli faktörler nelerdir?
3
Bitkisel Çay Haz›rlama Yöntemleri
Farmakopelerde basit çay haz›rlama yöntemleri infüzyon, dekoksiyon ve maseras-
yon olarak belirtilmektedir.
S O R U S O R U ‹nfüzyon (Demleme): Kapakl› bir kapta
Resim 8.11
gerekli miktar drog üzerine kaynar su (150-200
‹nfüzyon yöntemi mL) ilave edilir, kapak kapat›l›r, zaman zaman
D ‹ Kçay
ile K A Thaz›rlama. D‹KKAT
kar›flt›r›larak 5-10 dakika su banyosunda bekle-
tilir (demleme), s›cakken süzülür. Özel bir kay›t
N N
yoksa % 2’lik konsantrasyonlarda haz›rlan›r. Ha-
z›rland›ktan sonra k›sa sürede tüketilmelidir.
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Yaprak, çiçek, herba droglar›n›n ço¤u için ve
baz› tohum ve kökler için en iyi çay haz›rlama
yöntemi infüzyondur (Resim 8.11).
K ‹ T A P K ‹ T A P Dekoksiyon: Kapakl› bir kapta gerekli mik-
tar drog üzerine so¤uk su ilave edilir. 5-10 da-
kika hafif atefl üzerinde kaynat›l›p, biraz so¤u-
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON duktan sonra süzülür. Hemen tüketilmelidir.
Özel bir kay›t yoksa % 2’lik konsantrasyonlarda haz›rlan›r. Sert kabuklu (tohum,
kök ve odun) ve tanen içeren droglar›n çaylar› bu flekilde haz›rlan›r. Çünkü sert
kabuklu droglardan çay haz›rlan›rken aktif maddelerinin aç›¤a ç›kabilmesi için da-
‹NTERNET ‹ N T Egerekir.
ha çok enerji RNET
Maserasyon: Gerekli miktar drog bir süre Resim 8.12

(en az 30 dakika) so¤uk su içerisinde bekletilir. Çay haz›rlama
Süzülerek ayr›lan maserat so¤uk ya da ›l›k olarak s›ras›nda
tüketilir (Resim 8.12). Özellikle müsilaj (hatmi kullan›lan
süzgeçleri.
kökü, keten tohumu gibi.), uçucu ya¤ içeren ve-
ya aktif maddeleri (B ve C vitaminleri gibi) s›cak Kaynak:
uygulanmas› ile bozulabilen bitkisel droglar›n (www.mountainros
eherbs.com)
çaylar› maserasyon yöntemi ile haz›rlan›r (Resim
8.13).
Bitkisel çaylar her zaman taze su ile haz›r-
lanmal›d›r. En iyisi distile sudur, bunun yan›nda Resim 8.13
kaynak veya süzülmüfl su da kullan›labilir. Klor,
Maserasyon yönte-
flor gibi zararl› maddeleri içeren çeflme suyu mi ile çay
tavsiye edilmez. Özellikle maserasyon yöntemi haz›rlama.
ile haz›rlanan çaylarda kaynam›fl so¤utulmufl su
Kaynak:
kullan›lmal›d›r. (www.bigstockphot
Baz› durumlarda so¤ukta maserasyon yönte- o.com)
mi ile haz›rlanan çaylar sa¤l›¤a uygun olmad›kla-
r› gerekçesiyle tercih edilmemektedir. Yap›lan
araflt›rmalar da, yeterince temiz olmayan droglardan kaynatmayla haz›rlanan çay-
da mikrop bulunmazken, 60°C s›cak suyla haz›rlananlarda yüksek, so¤uk suyla ha-
z›rlananlarda ise çok yüksek say›da mikrop bulunmas› bu düflünceyi do¤rulamak-
tad›r.
Çeflitli Farmakopelerce kabul edilen bitkisel çay haz›rlama yöntemleriSIRA S‹ZDE aç›klay›n›z.
nelerdir, SIRA S‹ZDE
4
B‹TK‹SEL ÇAYLARIN KULLANILDI⁄I D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
RAHATSIZLIKLAR
Son y›llarda teknoloji ve t›p ne kadar ilerlerse ilerlesin, ülkelerin ekonomik ola-
rak girdikleri ç›kmazlar nedeniyle dünya nüfusunun %80’ninS Otedavi R U
için t›bbi S O R U
bitkileri kulland›¤› bilinen bir gerçektir. Az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülke-

lerde yaflayan bu insanlar modern t›p olanaklar›ndan yeterince D ‹ K K Ayararlanama-
T D‹KKAT
maktad›r. Bu nedenle, dünyada bitkilerin çay formunda tedavide kullan›mlar›
oldukça yayg›nd›r.
N N
Dünya Sa¤l›k Teskilat›’n›n (WHO) ülkenin farmakopelerine ve t›bbi bitkileri
üzerinde yap›lm›fl olan yay›nlara dayanarak yapt›¤› bir araflt›rmaya göre tedavi
amac›yla kullan›lan t›bbi bitkilerin toplam miktar› 20.000 civar›ndad›r.
AMAÇLARIMIZÜlkemizde AMAÇLARIMIZ
ise 1000 kadar bitki türü t›bbi amaçlarla de¤erlendirilmektedir. Bu türlerinde ancak
50-60 tanesi çay olarak kullan›lmaktad›r.
Fitoterapinin uygulama yollar›ndan birisi olan bitkisel çaylar K haz›rlan›rken
‹ T A P bitki K ‹ T A P
veya droglardaki etkili maddelerin önemli bir k›sm› çaya rahatl›kla geçmektedir.
Haz›rlanmalar› kolay oldu¤u için, t›bbi çaylar genifl bir etki alanlar›na sahiptirler.
Solunum yolu enfeksiyonlar›, gribal enfeksiyonlar, sinir sistemiT E L E V ‹hastal›klar›,
ZYON ro- TELEV‹ZYON
matizmal flikayetler, sindirim sistemi hastal›klar›, üriner sistem rahats›zl›klar›, kad›n
hastal›klar›, kalp ve dolafl›m sistemi rahats›zl›lar› ve cilt hastal›klar› bitkisel çaylar›n
s›kl›kla kullan›ld›¤› alanlard›r. Ayr›ca günümüzde özellikle geliflmifl ülkelerde yafla-
yan insanlar›n yanl›fl beslenme ve hareketsizlik nedeniyle fazla kilo almalar› zay›f-
lama için kullan›lan çaylar› da popüler hale getirmifltir.
Grip ve So¤uk Alg›nl›¤›nda

Çok say›da ekspektoran özellikdeki saponin (Glycyrrhizae radix) ve uçucu ya¤
içeren (Thymi herba, Anisi fructus, Menthae folium, Foeniculi fructus,) drog ile ök-
sürük yat›flt›r›c› olarak kullan›lan ve müsilaj içeren drog (Plantaginis semen, Altha-
eae radix, Sambuci flos, Tiliae flos, Farfarae folium, Malvae folium) bu gruptad›r.
So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde ayr›ca limondan fazla C vitamini içeren kuflburnu
(Cynosbati fructus) da s›kl›kla kullan›lmaktad›r.
Ba¤›fl›kl›k Sistemi Rahats›zl›klar›nda

Son 20-30 y›lda görülen teknolojik geliflmeler, hava ve çevre kirlili¤i, gürültü, siga-
ra ve alkol kullan›m› ve yaflanan duygusal sorunlar ba¤›fl›kl›k sistemini olumsuz
yönde etkileyen en önemli faktörlerdir. Zay›f bir ba¤›fl›kl›k sistemi kronik enfeksi-
yonlara, s›k s›k grip ve so¤uk alg›nl›¤› hastal›klar›na, yaralar›n zor iyileflmesine ne-
den olabilmektedir. Hastal›klara neden olan mikroorganizmalarla savaflmak ve iyi-
leflme sürecini yönetmek ba¤›fl›kl›k sisteminin görevidir. Ba¤›fl›kl›k sisteminin za-
y›flamas› kifliyi her türlü hastal›¤a aç›k hale getirir. Ba¤›fl›kl›k sistemini korumak ve
güçlendirmek için çeflitli bitki çaylar›ndan yararlan›labilir. Bu amaçla çay› en çok
tüketilen droglar; Echinacea flos, Ginseng, Zingiberis rhizoma, Salvia folium, Mat-
ricaria flos, Melissae folium, Menthae folium olarak s›ralanabilir.
Gastrointestinal Sistem Bozukluklar›nda

Bu grupdaki Gentianae radix, Absinthii herba, Alpiniae rhizoma gibi ac› maddeler
içeren droglar mide salg›s›n› artt›rmak ve ifltah› uyarmak için; Centaurii herba, Mat-
ricariae flos, Carvi fructus, Anisi frucuts, Alpiniae rhizoma, Menthae folium (Ment-
ha pulegium) haz›ms›zl›k için; Cinnamomi cortex ve antrasen glikozitleri içeren
fliflme kapasitesine sahip Lini semen ise kab›zl›¤›n azalt›lmas› için ve tanen içeren
Calami rhizoma ishali önleyici olarak kullan›l›rlar. Bunlar›n yan›nda, Aurantii ama-
ri pericarpium, Cinnamomi cortex gibi uçucu ya¤ içeren droglar karminatif; Matri-
cariae flos, Menthae folium, Anisi fructus gibi droglarda spazmolitik etkili çay ola-
rak kullan›l›rlar.
Ayr›ca, ülkemizde özellikle de köylerde da¤çay› ad›yla baz› Sideritis, Stachys ve
Phlomis (Lamiaceae) türlerinin çiçek durumlar› veya yapraklar› gaz söktürücü, kar-
minatif ve midevi olarak yayg›n biçimde kullan›lmaktad›r. Ayr›ca, Türkiye’de ke-
kik olarak kullan›lan cinslerden Origanum (O. onites, O. vulgare ssp. hirtum, O.
majorana, O. minutiflorum) baflta olmak üzere, Thymbra (T. Spicata), Satureja (S.
cuneifolia, S. hortensis), Coridothymus (C. capitatus) ve Thymus (T. longicaulis, T.
eigii, T. sipyleus,T. sibthorpii) türleri halk aras›nda midevi ve karminatif olarak in-
füzyonlar› haz›rlanmak suretiyle kullan›lagelmektedir.

Türkiye’de da¤çay› olarak bilinen türler nelerdir, hangi rahats›zl›klar›n tedavisinde kula-
5 n›l›rlar?
Safra Kesesi Rahats›zl›klar›nda
Safra rahats›zl›klar›, safra kesesi iltihab› ve safra kesesi tafllar› olmak üzere 2 flekil-
S O R U S O R U
de ortaya ç›kmaktad›r. Bu rahats›zl›klar için kullan›lan oldukça fazla drog bulun-
makla birlikte, sadece Silybi herba, Carvi fructus, Rosmarini folium’un böbrek ve
D‹KKAT safra tafllar› Diçin,
‹ K K ATaraxaci
T herba’n›n safra kesesi ve karaci¤er hastal›klar›nda ve
Menthae piperitae folium, Zingiberis rhizoma’n›n ise safra artt›r›c› olarak etkinlikle-
ri kan›tlanm›flt›r. Çok bileflenli (15 ve daha çok) safra çaylar› tercih edilmemektedir.
N N
Psikolojik Rahats›zl›klarda
Melissae folium, Menthae piperitae folium, Anisi fructus, Aurantii flos gibi uçucu
ya¤ içeren droglar sinirlilik, uyku bozukluklar› ve benzer belirtiler için çok s›k kul-
lan›lmaktad›r. Bunlardan baflka, Valerianae radix ve Lupuli flos, stres, korku, ger-
ginlik, huzursuzluk, endifle, Passiflorae herba ve Hyperici herba ise uykusuzluk, si-
nirlilik ve depresyon için çay olarak kullan›lan bafll›ca droglard›r.
Böbrek ve Mesane Rahats›zl›klar›nda

Bu grupdaki Urtica folium, Betulae folium, Uvae-ursi folium, Graminis rhizoma,
Solidaginis junceae herba’dan haz›rlanan çaylar idrar söktürücü (diüretik) etki gös-
terirlerken, Maydis stylus hem diüretik hemde idrar yollar› dezenfektan› ve tafl dü-
flürücü özellikleri ile destek tedavi için kullan›l›rlar. Ayr›ca böbrek ve mesane tafl-
lar›nda, s›cak Equiseti herba (at kuyru¤u) banyolar› haz›rlan›r ve ayn› zamanda ça-
y› içilir. Calami rhizoma (e¤ir kökü) çay› da böbrek rahats›zl›klar›nda kullan›l›r.
Kad›n Hastal›klar›nda
Kad›nlarda s›k görülen demir eksikli¤i için Urticae folium; regl söktürücü olarak
Matricariae flos, Carvi fructus, Thymi herba, Artemisia herba, Foeniculi fructus, Sal-
via folium; östrajen hormonunu artt›r›c› olarak Salvia folium, Coriandri fructus,
Zingiberis radix; östrojen hormonunu azalt›c› olarak ise Agni casti fructus gibi
droglar çay olarak kullan›lmaktad›r.
Zay›flama Çaylar›
Son y›llarda tüm dünyada özellikle kad›nlar aras›nda zay›flamak amac›yla pek çok
bitki çay› s›kl›kla kullan›lmaktad›r (Resim 8.14). Bileflimine pek çok drog giren zay›f-
lama çaylar› hem ba¤›fl›kl›k sistemini, hem sindirim sistemini koruyucu, hem de id-
rar artt›r›c› ve kiflinin kendini hafif hissetmesini sa¤layan bitkiler içerir. Bu amaçla,
Zingiberis rhizoma toksin at›c›, sindirimi kolaylaflt›r›c›; Chamomillae flos (Matricari-
a chamomillae) idrar artt›r›c› ve sindirimi kolaylaflt›r›c›; Traxaci radix (karahindiba)
hafif müshil, güç verici, kan temizleyici; Echinacea flos ba¤›fl›kl›k sistemini güçlendi-
rici, kan temizleyici ve Lini semen sindirim sistemini koruyucu, yumuflat›c›, karaci¤e-
ri destekleyici olarak zay›flama çaylar›n›n bileflimine girmektedir. Bunlardan baflka
Erica folium (Erica vulgaris) ve Rosmarini folium ya¤lar› yakma özelli¤ine sahip ol-
duklar› için tercih edilmektedir. Mate Çay› (bir Güney Amerika bitkisi olan Ilex pa-
raguayensis’den) tüm dünyada obezite teda- Resim 8.14
visinde kullan›lmakta olup, vücutta ya¤ emili-
Bitkisel çay.
mini engelledi¤i, ya¤lar›n h›zl› yak›lmas›n› sa¤-
lad›¤› gibi, vücuttan su at›l›m›n› da kolaylaflt›r-
maktad›r. Bunlar›n d›fl›nda, Sennae folium,
müshil etkisiyle; Equiseti herba idrar art›r›c› ve
terletici; Tiliae flos, terletici ve idrar söktürücü;
yeflil çay antioksidan ve kolesterol düflürücü;
Urtica herba ise idrar söktürücü, kan temizle-
yici ve güçlendirici etkisiyle pek çok kar›fl›m
zay›flama çay›n›n bileflimine girmektedir
(Resim 8.15).
Çaylar› haz›rlanan droglar ço¤unlukla yukar›da bahsedilen endikasyon grupla-
r› çerçevesinde kullan›l›rlar. Nispeten daha az drog, di¤er baz› alanlarda; haricen
dermatolojik rahats›zl›klarda (Calendula flos, yeflil çay), ayr›ca karaci¤er (Silybi
herba, Equiseti herba, Calami rhizoma) ile kalp ve damar hastal›klar›nda (Crataegi
flos ve yeflil çay ) uygulanan tedaviye destek olmak üzere kullan›lmaktad›r.
Ayr›ca, bitkisel çay kullan›m› ile hastan›n tedavisine psikolojik olarak da katk›-
da bulunulur. Droglardan çay haz›rlayarak, hasta durumunun düzelmesine aktif
olarak kat›ld›¤›n› düflünür, suyu kaynat›r, bitkisel drogu fincana koyar, üzerine su-
yu ekler, kar›flt›r›r, yudum yudum içer, belki bunu günde birkaç kere yapmas› ge-
rekecektir. Bu flekilde çaylar psikolojik rahats›zl›klar sonucu oluflan so¤uk alg›nl›-
¤› veya sinirlilik belirtilerinin iyileflmesinede katk›da bulunabilirler.
Bunlar›n yan›nda, bitkisel ilaçlarla tedavi olanaklar› a¤›r kalp yetmezli¤i, tümör-
ler, enfeksiyon hastal›klar›, fleker hastal›¤› gibi ciddi hastal›klar›n kullan›m›nda s›-
n›rl›d›r. Asl›nda bitkisel droglar san›ld›¤›n›n aksine masum birer ilaç de¤ildir Özel-
likle k›fl aylar›nda tüketimi artan bitkisel çaylar›n vücudu dinlendirici ve rahatlat›c›
SIRA S‹ZDE etkisinin olabilece¤i,
SIRA S‹ZDE ancak bunlar›n baz› ilaçlarla ters etkileflim yapt›¤›n›n da unu-
tulmamas› gerekir. Ancak uzman doktorun bilgisi dahilinde modern t›bbi tedaviye
yard›mc› ve destekleyici olarak kullan›ld›klar› takdirde de¤erlidir. Bitkisel drogla-
D Ü fi Ü N E L ‹ M r›n yeri kuflkusuz
D Ü fi Ü N E L sa¤l›k
‹M ve hastal›k aras›ndaki s›n›rda bulunmaktad›r. Tedavide ta-
mamen bitkisel ilaçlara yönelmek yerine, daha yüksek riski olan ilaçlar›n al›m›n›
azaltmak amac›yla güçlü etkili ilaçlara önemli bir katk› sa¤lamak veya ikincil has-
S O R U S O R U
tal›klara destek için kullan›lmalar› en do¤rusudur.
D‹KKAT Yanl›fl ilaç kullan›m›

D ‹ K K A T nas›l komplikasyonlara ve istenmeyen durumlar›n oluflmas›na yol
açabiliyorsa, yanl›fl bitki yada bitkisel ürün kullan›m› da benzer istenmeyen sonuçlar› do-
¤urabilir. SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE Bitkisel droglar›n tedavide kullan›m› hangi durumlarda sak›nca yaratabilir? Bu durumlar-
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ 6 da kullan›lmalar› gerekti¤inde
AMAÇLARIMIZ nelere dikkat edilmelidir?
D Ü fi ÜResim
N E L ‹ M 8.15 D Ü fi Ü N E L ‹ M
Bitkisel çay
S O R U
kar›fl›m›. S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
AMAÇLARIMIZ
BAZI FARMAKOPELERDE
AMAÇLARIMIZ
VE STANDART
RUHSATLARDA YER ALAN KARIfiIM ÇAY
REÇETELER‹
K ‹ T Resim
A P 8.16 K ‹ T A P
Bitkisel çay
droglar›.
Öksürük çay› [St.Zul. 2009.99.99] Resim 8.17

Hatmi kökü (Althaeae radix) 25 k Althaea
Rezene (Foeniculi fructus) 10 k officinalis.
‹zlanda likeni (Lichen Islandicus) 10 k
Sinirli ot (Plantaginis herba) 15 k
Meyan kökü (Glycyrrhizae radix) 10 k
Kekik (Thymi herba) 30k
Kullan›m amac›: Nezle ve bronflitte.
Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzeri-
ne 150 ml kadar kaynar su ilave edilir, kapa¤› kapat›-
l›p 10 dakika bekletilir ve süzülür. Baflka türlü önerilme-
diyse, günde birkaç kez, birer bardak taze haz›rlanm›fl çay içilir. Standart Ruhsatlar, farkl›
pek çok durum için
Öksürük çay› I [St.Zul. 1979.99.99] kullan›lan bitkisel ilaçlara
Mürver çiçe¤i (Sambuci flos) 30 k iliflkin monograflar
Ihlamur (Tiliae flos) (Tilia cordata veya T. platyphyllos) 30 k içermektedir (St.Zul.
(Standardzulassungen für
Tekesakal› (Filipendulae herba) 20 k Fertigarzneimittel=German
Kuflburnu (Cynosbati fructus) 20 k Standard Licences 1986-
2001).
Kullan›m amac›: Ateflle seyreden so¤uk alg›nl›¤›nda.
Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, a¤z›
kapat›l›p 10 dakika bekletilir ve süzülür. Taze haz›rlanm›fl çay, baflka türlü öneril-
mediyse günde birkaç kez içilir.
Gö¤üs çay› [St.Zul. 1969.99.99]
Anason (Anisi fructus) 10 k
‹zlanda likeni (Lichen Islandicus) 20 k
Hatmi kökü (Althaeae radix) 30 k (Resim 8.17)
Öksürükotu (Farfarae folium) 30 k
Kullan›m amac›: Üst solunum yollar›n›n tahrifli ile oluflan kuru öksürükde
Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür. Kapak
kapat›l›p 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç bardak taze haz›rlan-
m›fl çay, özellikle sabah uyan›nca ve gece uykudan önce içilir.
Yat›flt›r›c› çay [Ph.Helv.]
O¤ul otu (Melissae folium) 10 k
Kara nane yapra¤› (Menthae piperitae folium) 10 k
Kediotu kökü (Valerianae radix) 25 k
Portakal çiçe¤i (Aurantii flos) 20 k
Anason (Anisi fructus) 15 k
Çark›felek (Passiflorae herba) 20 k
Kullan›m amac›: Sinirlilik ve uykusuzluk hallerinde
Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, kab›n
kapa¤› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür. Baflka türlü öneril-
mediyse, taze haz›rlanm›fl çay günde 2-3 defa uykudan önce içilir.
Yat›flt›r›c› çay I [St.Zul. 1949.99.99]
Kediotu kökü (Valeriana radix) 40 k
fierbetçiotu (Lupuli flos) 20 k
O¤ul otu (Melissae folium) 15 k
Turunç kabu¤u (Aurantii amari pericarpium) 10 k
Kullan›m amac›: Sinirlilik ve uykusuzluk hallerinde

Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, kab›n
kapa¤› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra, süzülür. Baflka türlü öneril-
mediyse, taze haz›rlanm›fl çay günde 2-3 defa uykudan önce içilir.
Safra çay› [St.Zul.1989.99.99]
Keraviye (Carvi fructus) 10 k
Java zerdeçal› (Curcuma xanthorrhizae rhizoma) 20 k
Karahindiba (Taraxaci herba) 30k
Devedikeni (Silybi herba) 20 k
Kullan›m amac›: Safra kesesi rahats›zl›klar›nda, safra salg›lanmas› eksikli¤ine
ba¤l› rahats›zl›klar›n destek tedavisinde; gazdan oluflan haz›ms›zl›k ve sindirim
güçlü¤ü gibi mide-barsak sistemi hastal›klar›nda
Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökü-
lür, a¤z› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür. Baflka türlü öneril-
mediyse, taze haz›rlanm›fl bir bardak çay yemeklerden yar›m saat önce içilir.
Ac› çay (Species amaricantes) [ÖAB]
Pelin otu (Absinthii herba) 20 k
K›rm›z› kantaron (Centaurii herba) 20 k
Ac› yonca (Menyanthis folium) 10 k
Hazanbel rizomu (Calami rhizoma) 10 k
Jansiyan kökü (Gentianae radix) 10 k
Tarç›n (Cinnamomi cortex) 10 k
Kullan›m amac›: Haz›ms›zl›k flikayetlerinde
lür, a¤z› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür.
Gaz söktürücü çay (Species carminativae) [ÖAB]
Papatya çiçe¤i (Matricariae flos) 25 k
Hazanbel kökü (Calami rhizoma) 25 k
Keraviye (dövülmüfl) (Carvi fructus) 25 k
lür, a¤z› kapat›l›r ve 10-15 dakika bekletildikten sonra süzülür.
Mide çay› I [St. Zul. 2019.99.99]
Jansiyan kökü (Gentianae radix) 20 k
K›rm›z› kantaron (Centaurii herba) 25 k
Pelin otu (Absinthii herba) 25 k
Tarç›n (Cinnamomi cortex) 10 k
Kullan›m amac›: Mide salg›s›n›n yetersizli¤inden oluflan mide rahats›zl›klar› ve
ifltahs›zl›k.
Dozaj ve kullan›m flekli: 2 tatl› kafl›¤› çay üzerine 150 ml kaynar su dökülür, a¤-
z› kapat›l›p 5-10 dakika beklenir ve süzülür. Taze ve ›l›k çay, baflka türlü önerilme-
diyse yemeklerden yar›m saat önce, günde birkaç kez içilir.
Mide ve Barsak çay› I [St.Zul. 2029.99.99]
Kediotu kökü (Valerianae radix) 25 k
Kimyon (Carvi fructus) 25 k
Papatya çiçe¤i (Matricariae flos) 25 k

Kullan›m amac›: Mide veya barsakda oluflan flifllik hissi, hafif kramp benzeri mi-
de-barsak flikayetleri ve asabi kalp-mide sorunlar›nda.
Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su
dökülür, a¤z› kapat›l›p, 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç kez bi-
rer kupa ö¤ünler aras›nda içilir.
Lakzatif çay (Species laxantes) [Ph.Helv.VII]
Hindistan sinamekisi meyvesi (Sennae acutifoliae fructus) 50 k
Anason (dövülmüfl) (Anisi fructus) 15 k
Rezene (dövülmüfl) (Foeniculi fructus) 15 k
Mürver çiçe¤i (Sambuci flos) 10 k
Kullan›m amac›: kab›zl›k durumlar›nda
Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su dö-
külür, a¤z› kapat›l›p, 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç kez içilir.
Sistit çay› (Species antisystitae) [Ph.Helv. VII]
Hufl yapra¤› (Betulae folium) (Betula pendula veya B. pubescens) 25 k
Ay› üzümü yapra¤› (Uvae-ursi folium) 45 k
Dozaj ve kullan›m flekli: 2-3 tatl› kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› ka-
pat›l›p 15 dakika beklenir daha sonra süzülür. Baflka türlü önerilmediyse, günde 3
defa taze haz›rlanm›fl olarak ö¤ün aralar›nda içilir.
Mesane ve böbrek çay› I [St.Zul. 1959.99.99]
Hufl yapra¤› (Betulae folium) (Betula pendula veya B. pubescens) 20 k
Ayr›k kökü (Graminis rhizoma) 20 k
Erken Alt›nasa (Solidaginis junceae herba) 20 k
Kay›flk›ran kökü (Ononidis radix) 20 k
Kullan›m amac›: idrar söktürücü, tafl oluflumunu önleyici, ayr›ca sistit tedavisinde
Kronik böbrek hastalar›, bu çay› kullanmadan önce, bir hekime dan›fl›lmal›d›r.
Dozaj ve kullan›m flekli: 2-3 tatl› kafl›¤› çaya 150 ml kaynar su dökülür, a¤z› ka-
pat›l›p 15 dakika beklenir ve süzülür. Günde 3-4 defa taze haz›rlanm›fl 1 kupa çay
ö¤ünler aras›nda içilir.
Çok nadirde olsa droglar yan›nda suda çözünen inorganik veya organik mad-
deler de çay reçetelerine dahil edilebilir. Bunlar önce suda, çözülür ve çay›n bile-
flimindeki baz› droglar›n üzerine püskürtülür ve droglar 30-40°C’de kurutulur. Bu
amaçla, ifllemle bileflimleri etkilenmeyecek droglar kullan›l›r.
Lakzatif çay (Species laxantes) [ÖAB]
Sinameki yapra¤› (Sennae folium) 50 k
Mürver çiçe¤i (Sambuci flos) 20 k
Papatya çiçe¤i (Matricariae flos) 5k
Rezene (dövüimüfl) (Foeniculi fructus) 15 k
Potasyum sodyum tartarat 6k
Tartarik asit 4k
Kullan›m amac›: kab›zl›k durumlar›nda
Dozaj ve kullan›m flekli: Bir çorba kafl›¤› çay üzerine 150 ml kadar kaynar su
dökülür, a¤z› kapat›l›p, 10 dakika kadar bekletilir ve süzülür. Günde birkaç kez
içilir.
Özet
NA M A Ç Bitkisel çaylar› tan›mlayabileceksiniz. N

A M A Ç
Bitkisel çaylar›n kullan›m alanlar›n› aç›klaya-
1 3 bileceksiniz.
Bitkilerle tedavinin en yayg›n uygulama yollar›n-
Haz›rlanmalar› kolay oldu¤u için, dünyada bitki-
dan birisi olan bitkisel çaylar (t›bbi çaylar), gün-
lerin çay formunda tedavide kullan›mlar› olduk-
lük rahats›zl›klar olarak de¤erlendirilen flikayet-
ça yayg›nd›r. Bitkisel çaylar›n en çok kullan›ld›¤›
lerin iyilefltirilmesinde tedavi edici de¤ere sahip
alanlar; solunum yolu enfeksiyonlar›, gribal en-
etkin madde içeren bitki veya bitki k›s›mlar›n-
feksiyonlar, sinir sistemi hastal›klar›, romatizmal
dan, tek veya birkaç drog ile belirli kurallara gö-
flikayetler, sindirim sistemi hastal›klar›, üriner sis-
re haz›rlanan sulu preparatlard›r.
tem rahats›zl›klar›, kad›n hastal›klar›, kalp ve do-
N
lafl›m sistemi rahats›zl›lar›, cilt hastal›klar› ile za-
Bitkisel çaylar›n haz›rlanmas›nda dikkat edile-
AM A Ç y›flama problemleri fleklinde say›labilir.
2 cek hususlar› aç›klayabileceksiniz.
Uygun flekil ve uygun zamanda toplanan bitki-
lerden terapötik aç›dan en iyi flekilde faydalana-
bilmek için bitkisel çay numuneleri mutlaka ec-
zac› kontrolünde farmakopelerde belirtilen ku-
rallara uyularak saf ve kontamine olmam›fl bitki-
sel materyal kullan›larak eczanede haz›rlanmal›,
tüketiciye, çay hakk›nda bilgi verilerek, eczane-
de sunulmal›d›r. Aksi takdirde yanl›fl içerik ve
kullan›m nedeniyle insan sa¤l›¤› için tehlikeye
at›lm›fl olacakt›r. Bitkisel çaylar›n haz›rlan›fl flekil-
lerine göre (mono ve kar›fl›m çaylar) ve sunufl
flekillerine göre (poflet, paket ve çözünür çaylar)
farkl› tipleri bulunmaktad›r. Farmakopelerde ba-
sit çay haz›rlama yöntemleri infüzyon, dekoksi-
yon ve maserasyon olarak belirtilmektedir. Kul-
lan›lan bitkisel materyal ve etkin maddenin özel-
li¤ine göre uygun bir haz›rlama yöntemi seçil-
mesi hedeflenen terapötik aktivitenin baflar›ya
ulaflmas›n› artt›r›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel çaylar›n tedavi 7. ‹stenmeyen zararl› maddeler ve mikroorganizmala-
amaçl› kullan›m alanlar›ndan biri de¤ildir? r›n herhangi bir yolla bitkilere veya g›dalara bulaflmas›
a. Gribal enfeksiyonlar olay›na ne ad verilir?
b. Sinir sistemi hastal›klar› a. Süblimasyon
c. Çeflitli kanser türleri b. Kontaminasyon
d. Romatizmal flikayetler c. Granülasyon
e. Üriner sistem rahats›zl›klar› d. Dejenarasyon
e. Maserasyon
2. Afla¤›dakilerden hangisi saklama s›ras›nda droglar›n
kalitesini etkileyen faktörlerden biri de¤ildir? 8. Bitkisel çay kar›fl›mlar›na giren meyve ve tohumlar
a. Nem la ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?
b. Ö¤ütme kab›n›n büyüklü¤ü a. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce
c. Is› suda bekletilirler.
d. Ifl›k b. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce
e. Su ince homojenize edilirler.
c. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce
3. Afla¤›dakilerden hangisi uykusuzluk ve sinirlilik hal- ince toz edilirler.
lerinin tedavisi için kullan›lan droglardan biridir? d. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce
a. Silybi herba parçalanmadan kullan›l›rlar.
b. Gentianae radix e. Kullanmadan veya paketlemeden hemen önce
c. Glycyrrhizae radix ezilirler.
d. Passiflorae herba
e. Centaurii herba 9. Droglar›n s›v› haldeki ekstrelerinin bir tafl›y›c› ma-
teryal üzerine püskürtüldükten sonra ›s› tatbik edilerek
4. Drog üzerine kaynar su ilave edildikten sonra, 5-10 kurutulmas› ve granüller haline getirilmesi fleklinde ha-
dakika su banyosunda bekletilerek uygulanan çay ha- z›rlanan çay flekli afla¤›dakilerden hangisidir?
z›rlama yöntemine ne ad verilir? a. Püskürtmeli kurutulmufl çay
a. ‹nfüzyon b. ‹nstant çay
b. Dekoksiyon c. Kar›fl›m çay
c. Partisyon d. Mono çay
d. Maserasyon e. Granüle çay
e. Konjesyon
10. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel çay haz›rlarken dik-
5. Afla¤›daki droglardan hangisi öksürük ve so¤uk al- kat edilmesi gereken konulardan biri de¤ildir?
g›nl›¤› tedavisi için kullan›lmaz? a. Haz›rlama s›ras›nda kullan›lan kap
a. Tiliae flos b. Dro¤un ö¤ütme derecesi
b. Valeriana radix c. Haz›rlama yöntemi
c. Sambuci flos d. Haz›rlama s›ras›nda uygulanan s›cakl›k
d. Glycyrrhizae radix e. Drog-s›v› oran›
e. Althaeae radix
6. Kar›fl›m çaylarda çay›n beklenen etkisinden sorum-

lu droga ne ad verilir?
a. Yard›mc› drog
b. Düzeltici drog
c. Tamamlay›c› drog
d. Temel drog
e. Mono drog

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Kullan›l- S›ra Sizde 4
d›¤› Rahats›zl›klar” bölümünü tekrar gözden ‹nfüzyon, dekoksiyon ve maserasyon. Ayr›nt› için Bitki-
geçiriniz. sel çay haz›rlama yöntemleri bölümüne bak›n›z.
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çay droglar›n›n de-
polanma ve paketlenmesi” bölümünü tekrar S›ra Sizde 5
gözden geçiriniz. Türkiye’de da¤çay› olarak bilinen Sideritis, Stachys ve
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Kullan›l- Phlomis (Lamiaceae) türleri gaz söktürücü, karminatif
d›¤› Rahats›zl›klar” bölümünü tekrar gözden ve midevi olarak yayg›n biçimde kullan›lmaktad›r. Ay-
geçiriniz. r›ca, Türkiye’de kekik olarak kullan›lan cinslerden Ori-
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çay Haz›rlama” bö- ganum (O. onites, O. vulgare ssp. hirtum, O. majorana,
lümünü tekrar gözden geçiriniz. O. minutiflorum ) baflta olmak üzere, Thymbra (T. Spi-
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Kullan›l- cata), Satureja (S. cuneifolia, S. hortensis), Coridoth-
d›¤› Rahats›zl›klar” bölümünü tekrar gözden ymus (C. capitatus) ve Thymus (T. longicaulis, T. eigii,
geçiriniz. T. sipyleus,T. sibthorpii) türleri halk aras›nda midevi ve
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çay çeflitleri” bölü- karminatif olarak infüzyonlar› haz›rlanmak suretiyle kul-
münü tekrar gözden geçiriniz. lan›la gelmektedir.
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Droglarda Konta-
minasyon” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. S›ra Sizde 6
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Drogun Ö¤ütme Derecesi” Bitkisel ilaçlarla tedavi olanaklar› a¤›r kalp yetmezli¤i,
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. tümörler, enfeksiyon hastal›klar›, fleker hastal›¤› gibi
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Sunufl fie- ciddi hastal›klar›n kullan›m›nda s›n›rl›d›r. Asl›nda bitki-
killeri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. sel droglar san›ld›¤›n›n aksine masum birer ilaç de¤ildir
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Çaylar›n Haz›rlan- Özellikle bunlar›n baz› t›bbi ilaçlarla ters etkileflim yap-
mas›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. t›¤›n›n da unutulmamas› gerekir. Yanl›fl ilaç kullan›m›
nas›l komplikasyonlara ve istenmeyen durumlar›n olufl-
mas›na yol açabiliyorsa, yanl›fl bitki yada bitkisel ürün
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› kullan›m› da benzer istenmeyen sonuçlar› do¤urabilir.
S›ra Sizde 1
Ülkemizde insanlar e¤itimsiz ve uzman olmayan kifli-
lerden ald›klar› ço¤u sa¤l›ks›z droglardan ve kontrolsüz
flekilde haz›rlanm›fl bitki kar›fl›mlar›n› çay olarak kul-
lanmaktad›rlar. Bunun sonucu olarak yanl›fl içerik ve
kullan›m nedeniyle insan sa¤l›¤› tehlikeye düflece¤in-
den bitkisel çaylar›n eczanede haz›rlanmas› ve eczac›
kontrolünde kullan›lmas› gerekir.
S›ra Sizde 2
Haz›rlama yönteminin seçimi bitkisel çay çözeltisine
geçecek etken maddeler bak›m›ndan önemlidir.
S›ra Sizde 3
Bitkisel çay haz›rlarken, drog/s›v› oran› (tek doz için),
dro¤un toz edilme derecesi ve çay haz›rlama yöntemi
(s›cakl›k, süre) dikkate al›nmas› gereken en önemli ko-
nulard›r.
Kaynaklar
Baytop, T., (1999). Türkiyede Bitkilerle Tedavi, Geç-
miflte ve Bugün, (‹laveli 2. bask›) Nobel T›p Kita-
bevleri, ‹stanbul.
European Pharmacopoeia (1997) 3rd ed. Council of
Europe, 67075 Strasbourg Cedex, France.
Gaedcke, F. Steinhoff, B. ve Blasius, H. (2003). Herbal
Medicinal Products, GmbH Scientific Publishers,
Germany.
Gruenwald,J., Brendler, T., Jaenicke, C. (2004). PDR
for Herbal Medicines, 3. ed., Thomson PDR, USA.
Mars, B. (2006). Healing Herbal Teas: A Complete
Guide to Making Delicious, Healthful Bevera-
ges, Basic Health Publications, Inc. USA.
Meriçli, F. ( 2007)’’ Bitkilerle tedavide ilk ad›m: t›bbi
çaylar’’ Fitomed, Say›:1, s. 44-46 .
Meriçli, F.(2009)’’So¤uk alg›nl›¤› ve Gripal rahats›zl›k-
larda destekleyici t›bbi çaylar’’ Fitomed, Say›:7, s.
53-54.
Türk Farmakopesi I : Avrupa Farmakopesi adap-
tasyonu (2004) T. C. Sa¤l›k Bakanl›¤› ‹laç ve Ecza-
c›l›k Genel Müdürlü¤ü, Gökçe Ofset, Ankara.
Wichtl M (2004). Herbal drugs and phytopharmace-
uticals :A handbook for practice on a scientific
basis, Medpharm Scientific Publishers, Stutgart.
9
Amaçlar›m›z
N
N
Tamamlay›c› tedavi sistemlerini genel olarak tan›mlayabilecek,
N
Tamamlay›c› tedavi sistemlerinde kullan›lan bitkileri tan›mlayabilecek,
N
Çeflitli tamamlay›c› tedavi sistemlerini sorgulayabilecek,
Modern ve tamamlay›c› tedavi sistemlerini karfl›laflt›rabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Tamamlay›c› tedavi • Akupresur
• Uçucu ya¤lar • Yan etki
• Plasebo etki • Toksik etki
• Yin ve yang • Etkin madde
• Akupunktur
• G‹R‹fi
• TAMAMLAYICI TEDAV‹
S‹STEMLER‹NDE B‹TK‹LER‹N YER‹
VE ÖNEM‹
T›bbi ve Aromatik Tamamlay›c› • GELENEKSEL Ç‹N TEDAV‹ S‹STEM‹
Bitkilerin Kullan›m Tedavi Sistemleri ve • YUNAN‹ TEDAV‹ S‹STEM‹
Alanlar› ve Eti¤i Kullan›lan Bitkiler
• AYURVEDA
• HOMEOPAT‹
• AROMATERAP‹
• F‹TOTERAP‹
Tamamlay›c› Tedavi
Sistemleri ve Kullan›lan
Bitkiler
G‹R‹fi
Günümüzde “Alternatif Tedavi”, “Tamamlay›c› Tedavi”, “Bütünleyici” ya da “Des-
tekleyici Tedavi” gibi isimlerle an›lan ço¤unlukla hastal›klar›n tedavisinde, Mo-
dern T›p (Bat› Tarz› T›p) uygulamalar›n›n çözüm olmad›¤›n›n düflünüldü¤ü du-
rumlarda baflvurulan bu yöntemlere ilgi her geçen gün artmaktad›r. Bu tip yön-
temlerin genellikle “Alternatif Tedavi” olarak yo¤un bir flekilde kullan›lmas› baz›
yanl›fl anlafl›lmalara neden olmaktad›r. Çünkü alternatif kelimesi kullan›m itibariy-
le “seçenek”, “bir fleyin yerine geçebilen” anlamlar›na gelmekte ve bu flekilde mo-
dern tedaviler yerine kullan›lan yöntemler olarak anlafl›l›p de¤erlendirilmektedir.
Oysa ki günümüzde Alternatif Tedavilerin uygulanmas›ndaki as›l anlay›fl, e¤er bu
yöntemler tercih edilecekse Modern T›p ile birlikte, Modern T›p uygulamalar›n-
dan vazgeçilmeksizin ve onun etkisini azaltmadan hastan›n durumunu iyilefltir-
mek yönünde olmal›d›r.
Tamamlay›c› Tedavide kullan›lan yöntemlerin hepsi bugün için Modern T›p ta-
raf›ndan tamam›yla kabul edilmifl, bilimselli¤i tam olarak ispatlanm›fl yöntemler
de¤ildir. Baz› yöntemler için hastal›¤› iyilefltirdi¤ine dair kesin bilimsel veriler yok-
tur. Hatta baz› yöntemlerin tamam›yla yan›lt›c› olduklar› düflünülmektedir. Bu ne-
denle Tamamlay›c› Tedavinin, uygulanan as›l tedaviye yard›mc› olmak üzere yap›l-
d›¤› ve hiçbir flekilde esas tedavinin yeri alamayaca¤› veya alternatif olamayaca¤›
hususuna dikkat edilmelidir.
Bu tip tedavilerin tercih edilmesindeki önemli etkenler flu flekilde özetlenebilir;
• Hastane, sa¤l›k personeli gibi modern tedavi uygulama imkânlar›n›n olmamas›.
• Bu tip imkânlar olmas›na ra¤men do¤al olan›n her zaman daha güvenli ve
daha iyi oldu¤u fleklindeki kan›dan dolay› modern tedavi uygulamalar›n›n
tercih edilmemesi.
• ‹laçlar›n birtak›m yan etkilerinin ortaya ç›kmas› ve pahal› olmalar›.
• Baz› durumlarda ek olarak uygulanan bu tip tedavilerin as›l tedaviye destek
sa¤layaca¤›n›n düflünülmesi.
• Baz› hastal›klar›n tedavisinde modern tedavi yöntemlerinin çözüm olmamas›
durumunda bu tip tedavilerin tek çare olarak görülmesi.
Genel olarak, alternatif tedavilerde öncelikli amaç hastal›klardan korunmakt›r.
Bunun yan› s›ra hastal›klar›n iyilefltirilmesi ve yaflam kalitesini art›rmak amac›yla
da bu tip tedaviler uygulanmaktad›r.
TAMAMLAYICI TEDAV‹ S‹STEMLER‹NDE B‹TK‹LER‹N

YER‹ VE ÖNEM‹
Günümüzde pek çok bitki so¤uk alg›nl›¤›ndan depresyona kadar çeflitli hastal›kla-
r›n tedavisinde kimi zaman tek bafl›na kimi zamanda modern tedavilere destek
olarak yo¤un bir flekilde kullan›lmaktad›r. Bitkilerin tedavi amaçl› kullan›fllar› in-
sanl›k tarihi kadar eskidir. Bafllang›çta insanlar›n bitkileri tedavi amac›yla kullan›fl-
lar› daha çok gözleme dayal› ve de deneme-yan›lma yoluyla olmufltur. Daha son-
ralar› kimya ve farmakoloji gibi bilim dallar›n›n geliflmesiyle bu durum yerini bi-
limsel temellere dayal› kullan›mlara b›rakm›flt›r. Günümüzde kullan›lan sentetik
ilaçlar›n yan› s›ra bir k›s›m ilaç ya do¤rudan ya da dolayl› olarak bitkilerden elde
edilen etken maddeler model al›narak üretilmektedir.
GELENEKSEL Ç‹N TEDAV‹ S‹STEM‹

Geleneksel Çin Tedavi Sistemi, uzun y›llar boyunca sadece Çin halk› taraf›ndan
de¤il yan› s›ra Japonya, Kore, Tayland gibi yak›n bölgelerde de uygulanan, vücu-
dun direncinin ve savunma gücünün artt›r›lmas› yoluyla hastal›klardan korunmay›
amaçlayan bir tedavi sistemidir.
Yin ve Yang kavramlar› somut kavramlar olmamakla birlikte Çin halk› taraf›n-
dan birbirine karfl›t prensipleri ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Çinliler çevrele-
rindeki her fleyi Yin ya da Yang olarak s›n›fland›rd›klar› gibi vücudun farkl› özel-
lik ve fonksiyonlar›n› da Yin ve Yang olarak tan›mlam›fllard›r. Örne¤in, vücudun
üst k›sm› Yang iken alt k›sm› Yin’dir. Di¤er taraftan vücudun d›fl yüzeyi Yang, iç
k›sm› ise Yin’dir. Yin ve Yang birbirine karfl›t kavramlar olmas›na karfl›l›k Yin ol-
madan Yang, Yang olmadan da Yin olamaz.
Çinliler hastal›klar›n ortaya ç›kmas› ve geliflmesindeki etken olarak, Yin ve
Yang aras›ndaki dengenin bozulmas›n› görmektedirler. Di¤er bir ifade ile, Yin ve
Yang enerjilerinin denge halinde olmas› durumunda sa¤l›¤›n korunabilece¤i, aksi
halde hastal›lar›n ortaya ç›kaca¤› görüflündedirler.
Geleneksel Çin t›bb›na göre evren befl elementten oluflmufltur. Bunlar;
• Odun
• Atefl
• Toprak
• Maden
• Su
Bu befl element, Geleneksel Çin t›bb›nda insan vücudundaki fizyolojik ve pa-
tolojik iliflkileri aç›klanmak için de kullan›lmaktad›r. Bu befl element aras›nda
birbirini destekleme ve birbirini engelleme yönünde bir iliflkinin oldu¤u kabul
edilmektedir.
Geleneksel Çin t›bb›nda, hastal›ktan ziyade hasta ön plandad›r ve as›l olan has-
tal›klardan korunmakt›r. Hastal›klar›n teflhisinde flu parametreler önemli rol oynar;
• Gözlem; özellikle yüz, cilt, dil önemlidir.
• Dinleme; solunum ve ses önemlidir.
• Sorgulama; beslenme, uyku düzeni sorgulan›r.
• Muayene; özellikle nab›z önemlidir. Her iki bilekten iç organlar› temsil eden
alt› farkl› nab›z al›n›r. Nab›z derinli¤i, h›z›, kuvveti de¤erlendirilir.
Geleneksel Çin tedavi sisteminde, bitkiler önemli bir yere sahiptir. Hastal›k ti-
pine göre uygun bitkiyi veya bitki kar›fl›m›n› kullanarak Yin/Yang dengesinin dü-
zenlenmesi amaçlan›r. Çin tedavi sisteminde kullan›lan bitkilerden baz›lar› ve kul-
lan›m amaçlar› Tablo 9.1’de verilmifltir.
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler 227
Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Kullan›m Amac› Tablo 9.1
Çin Tedavi
Achillea millefolium Civan perçemi Antibakteriyal, menopoz ve kar›n a¤r›lar›nda Sisteminde
kullan›lan baz›
Agastache rugosa - Sindirim uyar›c›, antiemetik bitkiler.
Amomum cardamomum - Ekspektoran, antiemetik, sindirim uyar›c›
Anethum graveolens Dere otu Gaz söktürücü, stimulan
Angelica dahurica - Diaforetik, antiseptik, analjezik
Angelica sinensis - Tonik, laksatif
Apium graveolens Kereviz Hipertansiyon tedavisinde
Artemisia annua Kabe süpürgesi Antimalaryal etkili
Asparagus cochinensis - Tonik, ekspektoran
Camelia sinensis Çay Antienflamatuvar, koloretik
Capsella bursa-pastoris Çoban çantas› Hemostatik, antihipertansif
Carthamus tinctorius Aspir Kan dolafl›m›n› düzenleyici, analjezik
Centella asiatica Yara otu Antibakteriyel, antipiretik, diüretik
Chaenomeles sinensis - Spazmolitik, diüretik
Cimicifuga foetida Kara kohofl Diaforetik
Cinnamomum camphora Kafur a¤ac› Sinir sistemi uyar›c›s›
Citrus tangerina - Karminatif, ekspektoran
Codonopsis pilosula - Tonik
Coptis chinensis - Hazm› kolaylaflt›r›c›, sedatif, koleretik
Elettaria cardamomum Kakule Karminatif, midevi, emenagog
Ephedra sinica - Diaforetik, diüretik, ast›ma karfl›
Eugenia caryophyllata Karanfil Antiemetik, midevi
Ferula assa-foetida fieytanotu Anthelmentik
Forsythia suspensa - Antipiretik, idrar yollar› antisepti¤i,
antienflamatuvar
Gardenia jasminoides Gardenya Febrifuj, sedatif, koleretik
Gentiana scabra - Hazm› kolaylaflt›r›c›, koleretik, idrar yollar›
antisepti¤i
Glycine max, G. soja Soya Fitoöstrojenik
Hedera helix Duvar sarmafl›¤› So¤uk alg›nl›¤›nda, bafl a¤r›s›n› giderici,
emenagog
Ligusticum sinense - Diaforetik, antiromatizmal
Lonicera japonica Japon han›melisi Antipiretik
Lycium chinense - Tonik, ast›m ve tüberkuloza karfl›
Oenothera biennis - Kolestrol düflürücü
Paeonia suffruticosa fiakay›k Antipiretik
Panax ginseng Ginseng Uyar›c›, tonik, ekspektoran
Papaver somniferum Afyon Antitusif, antispazmotik, analjezik,
astrenjan, narkotik
Tablo 9.1 Podophyllum peltatum - Antitümör

Devam›
Poria cocos - Sedatif, diüretik
Pueraria pseudohirsuta - Diaforetik, analjezik, febrifuj
Rheum palmatum Ravent Laksatif, koleretik
Schisandra chinensis - Antitussif
Silybum marianum Deve dikeni Karaci¤er koruyucu
Sophora flavescens - Hazm› kolaylaflt›r›c›, koleretik, diüretik,
antipiretik
Taraxacum mongolicum - Antipiretik, koleretik
Tussilago farfara Öksürük otu Antitusif, ekspektoran, ast›ma karfl›
Zingiber officinale Zencefil Diaforetik, antiemetik, ekspektoran
Zizyphus jujuba Hünnap Tonik, sedatif, midevi
fiekil 9.1
Geleneksel Çin tedavi sisteminde akupunk-
Yin ve Yang turun önemli bir yeri vard›r. Çin t›bb›nda 4000
sembolü.
y›ldan beri uygulanan bir baflka teknik ise,
Akupresur’dur. Akupresur, vücuttaki belli baz›
noktalara eller yard›m›yla bas›nç uygulanarak
enerji kanallar›n›n düzgün çal›flmas›n› sa¤layan
Siyah Yin’i, Beyaz Yang’› simgeler.
Do¤adaki enerji hareketinin süreklili¤ini bir tedavi yöntemidir.
göstermektedir.
Akupunktur
Akupunktur, Latince bir kelime olup acus (i¤ne), ve punctura (delmek) kelimele-
rinden oluflmufl k›saca i¤ne ile delmek anlam›na gelmektedir. A¤r› ve hastal›¤a ne-
den olan fonksiyon bozukluklar›n› ortadan kald›rmak için deri üzerindeki belirli
noktalara, alt›n, gümüfl, paslanmaz çelik gibi materyallerden yap›lm›fl çok ince i¤-
nelerin bat›r›lmas› ile yap›lan bir tedavi fleklidir. Çin t›bb›na göre “Chi” ad› verilen
yaflam enerjisinin insan vücudunda meridyen denilen kanallarda dolaflt›¤› kabul
edilmektedir. Akupunktur yöntemi ile, enerjinin bu kanallarda dolafl›m›nda oluflan
engeller ortadan kald›r›larak dengenin sa¤lanmas› ve bu flekilde hastal›klar›n ön-
lenmesi amaçlan›r. Yine Çin t›bb›na göre enerji kanallar› üzerinde vücuttaki yaflam
enerjisini harekete geçiren “Akupunktur noktalar›” denilen belli uyar› noktalar›
vard›r. Hastal›k halinde bu noktalar›n uygun tekniklerle uyar›lmas› ile vücuttaki
bozulmufl enerji ak›fl› normale döner ve hastal›k durumu ortadan kalkar. Bu flekil-
de d›flar›dan herhangi bir ilaç verilmeksizin vücut kendi gücüyle hastal›¤›n üstesin-
den gelir. Bu haliyle akupunktur organizman›n kendi kendini tedavi etti¤i, uygun
kurallar çerçevesinde ve uzman kifliler taraf›ndan uyguland›¤› takdirde zarars›z ve
yan etkisiz bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmektedir. Akupunktur’un olabile-
cek tek yan etkisi kullan›lan i¤nelerin yeterli derecede steril olmamas› halinde has-
tan›n enfeksiyon kapma riskidir. Günümüzde bunun engellenebilmesi için tek kul-
lan›ml›k i¤neler tercih edilmektedir. Akupunktur, hastal›k belirtilerinden ziyade
hastal›¤›n nedeninin ortadan kald›r›lmas›na yönelik bir tedavi fleklidir.
Akupunktur’a göre insan vücudunda bafll›ca s›rt, boyun, el ve kulakta olmak

üzere bin kadar Akupunktur noktas› vard›r. Pek çok hastal›kla iliflki olarak en faz-
la uyar› noktalar›n›n el ve kulakta bulundu¤u kabul edilmektedir. Önemli olan,
do¤ru bir teflhisle hangi noktan›n uyar›laca¤›d›r. Bu nedenle konunun e¤itimini al-
m›fl uzman kifliler taraf›ndan uygulama yap›lmas› gerekmektedir. Kulaktaki Aku-
punktur noktalar› tedavinin yan› s›ra teflhis amaçl› da kullan›lmaktad›r.
Akupunktur özellikle analjezi (a¤r› kesici) ve anastezi amaçl› olarak bunlar›n
yan› s›ra sigara, alkol, uyuflturucu gibi çeflitli madde ba¤›ml›l›klar›nda, obezite (flifl-
manl›k) tedavisinde kullan›lmaktad›r. Akupunktur tedavisinde, Akupunktur nokta-
lar›na i¤nelerin bat›r›lmas›yla bafllayan lokal, hücresel uyar›lar sinirler yoluyla bey-
ne buradan da ilgili organlara iletilir. Bu s›rada vücutta birtak›m kimyasal madde-
ler, hormonlar ya da enzimler salg›lan›r veya inhibe olur ve bu flekilde d›flar›dan
herhangi bir ilaç vermeksizin hücresel de¤ifliklikler meydana gelir.
Tedavide uygulanan seanslar›n süresi ve say›s› hastal›k tipine ve hastaya göre
de¤iflebilmektedir. Akupunktur’un ayr›ca veteriner hekimlikte de kullan›m› söz
konusudur.
Akupunktur noktalar›n›n uyar›lmas› sadece i¤neler yoluyla olmamaktad›r. La-
zer ›fl›nlar› ile, i¤nelere elektrik ak›m› vermek veya akupunktur noktalar›n›n ›s› ile
uyar›lmas› yollar›yla da olmaktad›r. Lazer akupunkturu i¤nenin ac›taca¤› korku-
sundan dolay› özellikle çocuklar›n tedavisinde tercih edilmektedir. Akupunktur te-
davisinde kullan›lan i¤neler, ilaç enjeksiyonunda kullan›lan i¤nelerden çok daha
incedir. Bu nedenle bat›r›ld›¤›nda ac› oluflturmazlar.
Akupunktur, Çin’de yaklafl›k 5000 y›ld›r uygulanmaktad›r. Günümüzde ise
Çin’de Akupunktur uygulayan yaklafl›k 600 bin doktor oldu¤u bildirilmektedir.
Çin’de Akupunktur ve Modern T›p olarak tan›mlanan Bat› Tarz› T›p birbirinin ta-
mamlay›c›s› olarak bir arada kullan›lmaktad›r. Pek çok ülkede Akupunktur resmi
bir tedavi yöntemi olarak kabul edilmektedir. Baz› Avrupa ülkelerinde Akupunk-
tur tedavi ücretleri sa¤l›k sigortalar› taraf›ndan karfl›lanmaktad›r. Ülkemizde de
Akupunktur h›zl› bir flekilde yayg›nlaflmaktad›r. Sa¤l›k Bakanl›¤› 1991 y›l›nda Aku-
punktur’u bilimsel bir tedavi yöntemi olarak kabul etmifltir. 2002 y›l›nda ise Aku-
punktur yönetmeli¤i oluflturularak son fleklini alm›flt›r. fiuan ülkemizde mevcut yö-
netmeli¤e göre, belli kurallara ba¤l› olmak flart› ile, yeterli görülen kifli yada mer-
kezler taraf›ndan Akupunktur yasal bir tedavi olarak uygulanmaktad›r. Buna karfl›-
l›k baz› görüfller, Akupunktur tedavisinin telkin tedavisinden daha fazla bir önem
tafl›mad›¤› ve etkili bir tedavi olmad›¤› yönündedir.
YUNAN‹ TEDAV‹ S‹STEM‹

Yunani tedavi sistemi, Unani T›p ya da Avrupal›lar taraf›ndan Greko-Arap T›bb›
olarak da isimlendirilmektedir. Eski Anadolu’da do¤mufl olmas›na ra¤men M›s›r,
Afrika ve Fars (‹ran) t›bb›ndan etkilenmifltir. Bu t›p sisteminde mizaç ve “humours”
olarak tan›mlanan vücut s›v›lar› büyük önem tafl›maktad›r. Yunani t›p, hastal›klar›n
tedavisinden ziyade hastal›klardan korunmay› ve vücudun direncinin artt›r›lmas›n›
esas al›r. Çünkü hastal›¤a yakaland›ktan sonra tedavi hem daha zor hem daha
masrafl›d›r. Bu nedenle tedavi amaçl› olarak, baflta bitkiler olmak üzere alt›n, gü-
müfl, kalay, kurflun, civa, arsenik gibi metallerin yan› s›ra hayvan organ ya da sal-
g›lar› kullan›lmaktad›r. Yunani T›p Sistemi, bugün halen Hindistan ve Pakistan’da
özellikle müslümanlar›n yerleflim bölgelerinde yayg›n bir flekilde uygulanmaktad›r.
Yunani T›p Sisteminde tedavi yapan kiflilere “Hekim” ad› verilir. Hekim tedavi-
lerinde kiflilerin geçmiflini, dini inançlar›n›, duygular›n› dikkate alarak kifliyi bulun-
du¤u ortam ile bir bütün olarak de¤erlendirir. Hastal›¤›n nedenini söyler ve uygun
tedavi ile ilgili olarak tavsiyelerde bulunur. Tedavi genellikle birtak›m t›bbi bitkile-
rin ve minerallerin kullan›m›n› içerir. Baz› durumlarda ise, diyet, uyku al›flkanl›k-
lar› gibi yaflam tarz›nda da de¤ifliklikler tavsiye edebilir. Yunani tedavi sisteminde
kullan›lan baz› bitkiler Tablo 9.2’de verilmifltir.
Yunani T›p Sistemine göre vücut dört farkl› s›v›dan ve yedi prensipten olufltu-
¤u kabul edilmektedir.
S›v›lar;
• Kan
• Balgam
• Sar› safra
• Siyah safrad›r.
Prensipler ise;
1. Arkan (elementler)- temel elemanlar› içerir
2. Mizaj- davran›fl biçimi, karakter, mizaç anlam›ndad›r
3. Akhlat- vücut s›valar›n› ifade eder
4. A’da- organlar› ifade eder
5. Ruh- can, hayat kayna¤› anlam›ndad›r
6. Kuvva- vücut kuvveti anlam›ndad›r
7. Af’al- bedensel fonksiyonlar
Bu yedi çal›flma prensibi birbirini tamamlar. Bu prensiplerden mizaç özellikle
hastal›klar›n teflhis ve tedavisinde önemli bir yer tutmaktad›r. ‹laçlar mizaca göre,
kifliye özel olarak haz›rlan›r.
AYURVEDA
Sanskritçe bir kelime olan Ayurveda (Ayur: hayat, yaflam, Veda: bilgi veya bilim)
“Hayat Bilimi”, “Yaflam Bilgisi” anlam›na gelmektedir. Ayurveda tedavi sisteminin
kökeni Hindistan’da 5000 y›l öncesine dayanmaktad›r. Bu tedavi sisteminin amac›;
kifliyi hastal›klardan korumak, iyilefltirmek, yaflam süresi ve kalitesini artt›rmak
fleklinde özetlenebilir. Tedavi di¤er destekleyici tedavi sistemlerinde oldu¤u gibi
hastal›klar›n iyilefltirilmesinden ziyade, hastal›¤a neden olan etkenlerin ortadan
kald›r›lmas›na yöneliktir.
Ayurveda’ya göre evrende bulunan her fley befl temel elementten oluflmaktad›r.
Bunlar;
• Uzay (Boflluk)
• Hava
• Atefl
• Su
• Toprak
Sa¤l›k; bu befl elementtin vücutta tamamen dengede oldu¤u bir durumdur. Bu
elementler aras›nda dengenin bozulmas›yla hastal›klar›n ortaya ç›kt›¤› kabul edilir.
Ayurveda’ya göre insan vücudu ise dosha, dhatu, mala olmak üzere üç temel
elementten oluflmufltur.
• Dosha; vücudun fizyolojik ve biyokimyasal fonksiyonlar›n› düzenler.
• Dhatu; vücut dokular›n› ifade eder.
• Mala; vücudun taraf›ndan at›lan boflalt›m ürünlerini (ör. d›flk›, idrar, ter) ifa-
de eder.
Dosha’lar›n insan fizyolojisindeki tüm fonksiyonlar› kontrol edip düzenledi¤i

kabul edilir. Vatta, pitta, kapha olmak üzere üç tip dosha vard›r. Bu üç dosha da
evreni oluflturan elementlerin özelliklerini tafl›r ve her dosha’n›n öncelikli olarak
belirli bölgeleri etkilemesi söz konusudur.
• Vatta; boflluk ve hava elementlerinden,
• Pitta; atefl ve su elementlerinden,
• Kapha’n›n ise; su ve toprak elementlerinden olufltu¤u kabul edilmektedir.
Her hastal›k vata, pitta ve kapha yap›s›ndaki kiflilerde farkl› belirtilerle ortaya
ç›kar. Bu nedenle uygulanan tedavi vücut tipine göre fakl›l›k gösterir. Birisine iyi
gelen ve ilaç olarak kullan›lan bir ürün bir baflkas› için herhangi yarar sa¤lamad›-
¤› gibi zararl› bile olabilmektedir.
Ayurveda sistemine göre, doshalar aras›nda bozulan dengenin yeniden sa¤lan-
mas›, sa¤l›kl› beslenme, yaflam tarz›n›n iyilefltirilmesi bitkisel desteklerle mümkün
olabilmektedir. Ayurveda tedavi sisteminde kullan›lan baz› bitkiler Tablo 9.2’de
verilmifltir. Ayr›ca, kusturma, lavman, kan ak›tma gibi yöntemlerle toksinlerin vü-
cuttan uzaklaflt›r›lmas› sa¤lanmaktad›r. Bunlar›n yan› s›ra, stresten korunmak ve
olumsuz düflüncelerin zihinden uzaklaflt›r›lmas› da tedavi aç›s›ndan önemlidir. Te-
davide, hastal›k belirtilerinin ortadan kald›r›lmas› yerine tüm vücut dengesinin sa¤-
lanmas› amaçlanmaktad›r.
Ayurveda sisteminde tedavi yapan kiflilere Vaid denmektedir. Vaid öncelikli
olarak hastal›k durumunda bozulan dengede vata, pitta ve kapha prensiplerin-
den hangisinin ne derecede etkili oldu¤unu inceler ve buna göre teflhisini koyar.
Teflhiste nab›z kontrolü önemli bir aflamay› oluflturmaktad›r. Ayr›ca, dil, göz, yüz,
dudak, idrar, d›flk› ve t›rnaklar›n incelenmesi teflhiste yard›mc› olurlar.
Hindistan’da, bir t›p bilimi olarak kabul edilen Ayurveda, birçok hastane ve kli-
nikte bat› tarz› t›p ile birlikte uygulanmakta ve Ayurveda uzman› olabilmek için,
uzun bir e¤itim program›n›n baflar›yla tamamlanmas› gerekmektedir.
Ayurveda, günümüzde Dünya Sa¤l›k Örgütü (WHO) taraf›ndan, etkili ve gele-
neksel bir t›p bilimi olarak kabul edilmektedir.
Yunani ve Ayurveda
Acorus calamus Azake¤iri Tonik, dizanteri, difl a¤r›s›nda Tedavi Sistemlerinde
kullan›lan baz›
Amaranthus caudatus - Astrenjan, diüretik bitkiler.
Arctium lappa - Antidiyabetik
Areca catechu Arek cevizi, felfelek cevizi, Dizanteri, kolera
betel cevizi
Artemisia absinthium Pelin otu Tonik, anthelmentik
Berberis aristata Tonik, astrenjan, febrifuj, laksatif
Beta vulgaris fieker pancar› Diyaforetik
Tablo 9.2 Capparis spinosa Kapari Tonik, diüretik, analjezik

Devam›
Carica papaya Papaya Antibakteriyel, diüretik, anthelmentik
Catharanthus roseus Rozet çiçe¤i Antidiyabetik
Centaurea behen Kavzakökü Sar›l›k tedavisinde
Coccinia grandis - Antidiyabetik
Convolvulus pluricaulis - Hipotansif
Corylus avellana F›nd›k Tonik, midevi
Cyperus scariosus - Mide rahats›zl›klar›nda
Dendranthema indica - Midevi, bel so¤uklu¤u tedavisinde
Fumaria indica - Laksatif, diyaforetik, diüretik,
antidiyabetik, anthelmentik
Juglans regia Ceviz Romatizma tedavisinde
Lactuca sativa Marul Sedatif, diüretik, antidiyabetik
Lawsonia inermis K›na Bafl ve kas a¤r›lar›nda, antibakteriyel
Lithospermum officinale T›bbi taflkesen otu, inciotu, Antidiyabetik
tavflan dar›s›
Murdannia edulis - Tonik, astrenjan, ast›m ve kolik tedavisinde

Nerium oleander Zakkum Kardiyotonik, diüretik
Ocimum basilicum Fesle¤en Diyaforetik, karminatif, cilt hastal›klar›nda,
akci¤er enfeksiyonlar›nda
Onosma hispidum - Antidiyabetik
Peganum harmala Üzerlik Antispazmotik, hipnotik, emetik,
anthelmentik
Phoenix dactylifera Hurma Laksatif, ekspektoran

Piper betle - Hemostatik, antiseptik
Pistacia vera Antep f›st›¤›, flamf›st›¤› Sedatif, tonik
Pisum sativum Bezelye Antidiyabetik
Polypodium vulgare Kaya e¤reltisi Laksatif, pürgatif, kolagog
Punica granatum Nar Diyare tedavisinde
Raphanus sativus Turp Diüretik, laksatif, karminatif,
ekspektoran
Rhus typhina - Antidiyabetik

Ricinus communis Hint ya¤› bitkisi Pürgatif, cilt hastal›klar›nda
Smilax china - Cilt hastal›klar›nda, frengi, romatizma
tedavisinde
Valeriana hardwickii - Karminatif, sedatif
Vitex agnus-castus Hay›t Stimulan, diüretik
HOMEOPAT‹
Yunanca, homoios (benzer) ve pathos (hastal›k) kelimelerinden oluflmufl, benzeri
benzer ile tedavi prensibine dayal› destekleyici bir tedavi yöntemidir. Homeopati,
öncelikli olarak hastal›klar›n ana kayna¤›n› araflt›r›r, hastal›¤a neden olan as›l etke-
nin ortadan kald›r›lmas› halinde hastal›¤›n vücuttan tamamen uzaklaflaca¤› görüflü-
nü savunur. Amaç, vücudun kendi kendini iyilefltirme gücünün harekete geçirile-
rek hastal›klar›n üstesinden gelinmesidir. Homeopati’de fiziksel, duygusal ve zi-
hinsel hastal›klar ayr› olarak ele al›nmaz, hasta bir bütün olarak incelenir.
Homeopati kavram› ilk kez M.Ö. 400 y›llar›nda Hipokrat taraf›ndan ileri sürül-
müflse de bugünkü anlamda uygulamas› bir Alman hekim olan Samuel Hahne-
mann taraf›ndan yap›lm›flt›r. Hahnemann, t›p fakültesini bitirdikten sonra yeni bir
tedavi yöntemi gelifltirmek amac›yla araflt›rmalara bafllam›flt›r. S›tma tedavisinde
kullan›lan k›na k›na kabu¤undan haz›rlad›¤› tentürü kendi sa¤l›kl› bünyesinde de-
nedi¤inde yüksek atefl ve titremelerle seyreden s›tma hastal›¤›ndaki belirtilere ben-
zer etkiler gözlemlemifltir. Bu gözlem sonucunda bir madde, sa¤l›kl› kifliye verildi-
¤inde ne tip etkiler oluflturuyorsa, ayn› etkilerin tedavisi için yine bu maddenin
kullan›labilece¤ine dair hipotezini gelifltirmifltir. Bu düflünceden yola ç›karak, ge-
rek kendisi gerekse ailesi üzerinde ayn› benzerlik mant›¤› kapsam›nda çok say›da
madde denemifltir. Hahnemann, yine yapt›¤› denemelerde ilac› ne kadar çok sey-
reltirse etkisinin o oranda artt›¤›n› tespit etmifltir.
Friedrick Samuel Hahnemann, 1755 y›l›nda Alman-

ya’n›n Meissen flehrinde do¤mufltur. Dönemin en iyi
okullar›nda t›p e¤itimi alm›fl ancak T›p sisteminde
uygulanmakta olan yöntemleri onaylamad›¤› için
doktorlu¤u b›rakarak, 8 yabanc› dil bilmesi nedeniy-
le geçimini, ilaç bilgilerini tercüme ederek sa¤lama-
ya bafllam›flt›r. 1790’da bir gün kinin ile ilgili çeviri
yaparken, bu maddeyi kendi üstünde denemeye ka-
rar vermifltir. Kinini ald›ktan sonra s›tma hastal›¤›n-
da görülen semptomlara benzer belirtiler görmüfl, bu-
Dr. S.Hahnemann nun bir tesadüf olabilece¤i düflüncesiyle ayn› dene-
(1755-1843) meyi bir kaç defa tekrarlam›flt›r. Bu denemeyle onun
Kaynak: için bir macera bafllam›flt›r ve bu macera 1843’te ölü-
www.farmaciasantantonio.it müne kadar sürmüfltür. Elli y›l boyunca 11 çocu¤u,
iki efli ve yak›n çevresinin deste¤i ile 100 farkl› ilac›
denemifltir. Ayn› zamanda bir felsefe kitab› olan, Homeopati’nin tedavi prensipleri-
nin yer ald›¤› bir kitap yazm›flt›r.
Kaynak: www.turkiyehomeopati.com
Homeopatik ilaçlar›n haz›rlanmas›nda bitkisel ve hayvansal kaynaklar›n yan›s›ra

alt›n, gümüfl, çinko, kalay, demir, kalsiyum, potasyum, magnezyum gibi mineraller,
arsenik, civa gibi toksik maddeler bazen de bakteriler, virüsler, hormonlar, ar› zehi-
ri, y›lan zehiri, sa¤lam ve hastal›kl› dokular veya sekresyonlar (irin, balgam gibi) kul-
lan›lmaktad›r. Bunlar belli oranlarda seyreltilerek etkili olabilecek en düflük dozda
kifliye uygulanmaktad›r. Homeopatik ilaçlar saf suyla al›nmal›d›r. Homeopati teda-
visi s›ras›nda kuvvetli kokulu yiyecek ve maddelerin al›nmamas›, kahve, çay, alkol,
sigara gibi maddelerin kullan›m›n›n azalt›lmas› yönünde tavsiyeler yer almaktad›r.
Homeopati’nin ana prensipleri flu flekilde özetlenebilir;

• Benzerlik kanunu
• Tekli reçete kanunu
• Minimum (en düflük) doz kanunu
Benzeri benzer ile tedavi etme prensibine en iyi örnek olarak so¤an›n soyulma-
s› verilebilir. So¤an soyulurken gözlerde ve burunda bir ak›nt› olur. Bu belirtiler
ayn› zamanda so¤uk alg›nl›¤›n›n belirtilerine benzemektedir. Bundan yola ç›karak
so¤an ekstrelerinin Homeopatik amaçla so¤uk alg›nl›¤›n›n tedavisinde kullan›lma-
s› düflünülmüfltür.
Tek ilaç prensibine göre, ilac›n etkisi baflka bir ilaç ile kar›flmayacak ve saf et-
ki elde edilecektir.
Minimum doz kanununa göre ise, homeopatik ilaç haz›rlarken kar›fl›m ya da
tek bir ana madde seyreltme ifllemine tabi tutulur. Potentizasyon denilen bu ifllem
sonunda zehirli ve zararl› maddeler dahi zarars›z hale getirilip güvenle tedavide
kullan›labilmektedir.
Homeopatide en yayg›n kullan›lan seyreltme dereceleri;
• Ondal›kl› seyreltme; 1 k›s›m ana tentürün 9 k›s›m çözücü ile seyreltilmesi
suretiyle haz›rlan›r. D harfi ile sembolize edilir.
Ör. D6’lik bir preparat için 1/10’luk seyreltmenin 6 kez tekrarland›¤› ve do-
lay›s›yla etken maddenin milyonda bir oran›nda seyreltilmifl oldu¤u anlafl›l›r.
• Yüzdelikli seyreltme; 1 k›s›m ana tentürün 99 k›s›m çözücü ile seyreltilmesi
suretiyle haz›rlan›r. C harfi ile sembolize edilir.
Homeopatik ilaç haz›rlanmas›: E¤er ilaç bitkisel materyalden haz›rlanacak ise
bitki y›kan›r, parçalan›r, su veya alkol ile ekstre edilir. ‹yice s›k›ld›ktan sonra ana
tentür seri olarak seyreltilir ve her seyreltme aflamas›nda fliddetli bir flekilde çalka-
lan›r. Çalkalama iflleminin ilaca özel bir enerji kazand›rd›¤› düflünülmektedir. Sey-
reltme ifllemi solüsyonlarda alkolle, haplarda ise toz edilmifl laktoz ile yap›lmakta-
d›r. Homeopatik ilaçlar›n üretiminin, çeflitli homeopatik farmakopelerde kay›tl›
yöntemlere uygun olarak yap›lmas› gerekmektedir.
Günümüzde homeopatik ilaçlar›n içindeki maddeler belirli bir seyreltme dere-
cesine kadar analiz teknikleri ile tespit edilebilmektedir. Ancak yüksek potenslere
sahip homeopatik ilaçlarda madde art›k tespit edilemeyecek düzeydedir. Bu ne-
denle pek çok kifli homeopatik tedavinin hiçbir etkisinin olmad›¤›n› ve iyileflme-
Plasebo etki: Hastan›n nin plasebo etkisi sebebiyle oldu¤unu savunmaktad›r.
bilgisi olmaks›z›n ilaç yerine
ilaç görünümünde ancak Homeopatik ilaç haz›rlanmas›na bir örnek:
etken madde içermeyen • Zehirli bir bitki olan Aconitum napellus (Kaplanbo¤an) yumrular› rendelen-
baflka bir madde verildi¤i
halde hastan›n kendini
dikten sonra 1 gram› bir flifleye konur ve üzerine 9 ml % 38-70’lik etanol ila-
iyileflmifl olarak hissetmesi ve edilir ve günefl görmeyen bir yerde saklan›r.
durumudur. • fiifledeki kar›fl›m iki günde bir çalkalan›r ve 4-6 hafta sonra süzülerek home-
opati’de “Aconitum D1” olarak tan›mlanan ana tentür elde edilir.
• Bu ana tentür çok zehirli olup asla o flekilde kullan›lmaz. Ana tentürden 1
ml al›narak 9 ml etanol ile kar›flt›r›l›r ve çalkalan›r (çalkalanma ile molekül-
lerin kar›fl›mda eflit oranda da¤›lmas› sa¤lanm›fl olur). Bu seyreltme sonu-
cunda haz›rlanan tentüre homeopati’de “Aconitum D2” denir.
• Aconitum D2 tentüründen yine 1 ml al›narak 9 ml etanol ile kar›flt›r›larak
çalkalan›l›rsa “Aconitum D3” tentürü elde edilir.
Aconitum’un D4’den daha az seyreltilmifl tentürlerin kullan›lmas› toksik olabi-
lecekleri için sak›ncal›d›r.
Homeopati’de ki üç prensibe ek olarak, bu tedavi kifliye özeldir. Tedavi edilecek

olan hastal›k de¤il, hastan›n kendisidir. Bu nedenle hekim öncelikli olarak hastas›
ile konuflur, hastan›n geçmifli, flimdiki durumu, yaflam tarz›, al›flkanl›klar›n› k›sacas›
zihinsel, duygusal ve fiziksel durumunu inceleyip kifliye özel tedavi fleklini belirler.
Homeopatik ilaçlar potentizasyon nedeniyle fizyolojik bir etki oluflturmazlar
bunun yan›s›ra çok düflük dozlar nedeniyle yan etkide söz konusu de¤ildir. Do¤-
ru seçilmifl bir homeopatik ilaç kiflinin vücutta do¤al olarak bulunan savunma me-
kanizmas›n› harekete geçirmek suretiyle hastal›¤›n iyileflmesine yard›mc› olur.
Homeopati, baflta Amerika, ‹ngiltere, Fransa, ‹sviçre, Almanya ve Hindistan ol-
mak üzere birçok ülkede uygulanan, bilimsel olarak geçerli, toksisitesi ve yan et-
kisi olmayan, vücudun kendi kendini iyilefltirmesine yard›m eden, destekleyici bir
tedavi sistemi olarak kabul edilmektedir. Homeopati ayr›ca veteriner hekimlikte de
kullan›lmaktad›r. Homeopatide kullan›lan bitkilere ve mineral kaynakl› maddelere
baz› örnekler s›ras›yla Tablo 9.3 ve Tablo 9.4’de verilmifltir.
Homeopati’de
Aconitum napellus Kurt bo¤an, kaplan bo¤an A¤r› kesici, bo¤az a¤r›lar› ve so¤uk kullan›lan baz›
alg›nl›¤›nda bitkiler.
Allium cepa So¤an So¤uk alg›nl›¤› tedavisinde

Anthemis nobilis Alman papatyas› Migren, difl a¤r›s› ve mide bulant›lar›na
Arnica montana Arnika Zedelenmelerde ve eziklerde

Atropa belladonna Güzel avrat otu Kulak ve bafl a¤r›s›, nevralji ve
spazmlarda
Berberis vulgaris Kadin Tuzlu¤u, karamuk Böbrek a¤r›lar›nda

Bryonia alba Çit kaba¤›, yabani kabak Öksürük, so¤uk alg›nl›¤› ve
kas a¤r›lar›nda
Bryonia dioica K›rm›z› yabankaba¤›

Calendula officinalis Nergis Yara iyi edici olarak
Cephaelis acuminata Kartegena ipekas› Hamilelikteki mide bulant›lar›nda,
burun kanamalar›nda ve depresyon
tedavisinde
Cephaelis ipecacuanha Rio ipekas›
Cinchona türleri K›na k›na türleri Antimalaryal olarak
Colchicum autumnale Çi¤dem Gut hastal›¤›nda
Drosera rotundifolia Günefl gülü So¤uk alg›nl›¤›, üst solunum yolu
enfeksiyonlar›nda
Euphrasia officinalis Gözlük otu, göz otu Konjonktivit, saman nezlesi

Gelsemium sempervirens - Bafl a¤r›s›, migren tedavisinde
Lycopodium clavatum Kibritotu, kurtaya¤› Haz›ms›zl›k durumlar›nda
Rhus toxicodendron Zehirli sumak Bel a¤r›s›, romatizma, zona, dudak
uçuklar›n›n tedavisinde
Thuja occidentalis Bat› maz›s› Bafl a¤r›s›, si¤il ve sistit tedavisinde
Urtica urens Is›rgan Böcek ›s›r›klar›nda

S O R U S O R U
D‹KKAT Tablo 9.3’de Dverilen

‹ K K A T baz› bitkiler zehirli olup, belli seyreltmenin alt›ndaki tentürlerin ya
da haplar›n homeopatik ilaç olarak kullan›lmas› sak›ncal›d›r.
N N
Tablo 9.4 Madde Ad› Kullan›m Amac›
Homeopati’de
kullan›lan baz› Kalsiyum karbonat Kramplarda, akne tedavisinde
mineral kaynakl› Kalsiyum florit Varis, basur, so¤uk alg›nl›¤› tedavisinde
maddeler.
Apse, ç›ban, üst solunum yollar›
Kalsiyum sülfat
K ‹ T A P K ‹ T A P rahats›zl›klar›nda
Bak›r Dolafl›m rahats›zl›klar›, kramp, mide a¤r›lar›
Potasyum fosfat Haz›ms›zl›k durumlar›nda
Çinko Konvülziyon ve hastal›k nöbetlerinde
fiekil 9.2
Homeopatik
ilaçlara örnekler.
(Foto: G. ‹flcan).
AROMATERAP‹
Aromaterapi, kelime olarak koku molekülleri (aroma) ile iyileflme (terapi) anlam›-
na gelmektedir. Uçucu ya¤lar›n kullan›m›na dayal› çok eskiden beri uygulanmak-
ta olan do¤al bir tedavi yöntemidir. Kökleri Hindistan ve Çin uygarl›klar›na kadar
dayanmaktad›r. M›s›rl›lar uçucu ya¤lar› mumyalama ve çeflitli amaçlarla dini tören-
lerde, Romal›lar ise masaj amaçl› kullanm›fllard›r.
Aromaterapinin kurucusu Frans›z

as›ll› kimyac› Rene Maurice Gattefos-
se (1881-1950). 1936 y›l›nda, Aroma-
terapi isimli kitab› yazm›fl ve o gün-
den beri bu uygulama Aromaterapi
olarak bilinmektedir.
Kaynak: http://yleo.zn1300.com/la-
vender.gif
Zamanla dünyada ilaç sanayisinin geliflmesi ile uçucu ya¤lar›n kullan›m› dolay›-
s›yla aromaterapi giderek gündemden kaybolmaya bafllam›flt›r. Aromaterapinin gü-
nümüzde tedavi amaçl› kullan›m›n›n yeniden popularite kazanmas› Frans›z kimya-
c› Rene Gattefosse sayesinde olmufltur. Gattefosse parfüm üretilen ifl yerinin labo-
ratuvar›nda çal›fl›rken kaza ile elini yakt›¤›nda en yak›n›ndaki s›v› fliflesi olan lavan-
ta ya¤›na elini bat›rm›fl ve yanma hissinin h›zla geçti¤ini ve iyilefltirdi¤ini fark etmifl-
tir. Bunun üzerine yapt›¤› araflt›rmalar sonucunda di¤er uçucu ya¤lar›n, güçlü anti-
septik, yara iyilefltirici, h›zl› hücre yenileyici etkilerinin oldu¤unu saptam›flt›r.
Uçucu ya¤lar›n hofl ve güçlü kokusunun ve bileflimindeki kimyasal maddelerin
kiflide duygusal ve fiziksel de¤iflikliklere neden oldu¤una inan›lmaktad›r.
Aromaterapi tedavisinin amac›;
• ‹yileflme,
• Sa¤l›¤›n korunmas›,
• Güzellik amaçl› olarak özetlenebilir.
Aromaterapide kullan›lan uçucu ya¤lar bitkilerin yaprak, çiçek, kök, meyve, to-
hum, gövde gibi k›s›mlar›ndan distilasyon, s›kma, çözücülerle ekstraksiyon ya da
anfloraj yöntemi ile elde edilirler. Limon, portakal, mandalina, bergamot gibi na- Anfloraj: Uçucu ya¤ verimi
renciye ya¤lar› ise meyve kabuklar›ndan s›kma yoluyla elde edilirler. düflük, ›s›ya hassas
çiçeklerin renksiz, kokusuz
Bitkilerden uçucu ya¤ eldesine örnekler; bir sabit ya¤ (ör. özel bir iç
• Çiçeklerden; gül, yasemin, menekfle ya¤› ile domuz ya¤› kar›fl›m›)
ile temasta b›rak›larak,
• Yapraklardan; biberiye, defne, fesle¤en uçucu ya¤›n›n ç›kar›lmas›
• Meyvelerden; portakal, limon, mandalina esas›na dayanan pahal› bir
yöntemdir.
• Tohumlardan; anason ya¤›
• Gövdelerden; tarç›n, çam ya¤›
• Köklerden; zambak ya¤› verilebilir.
Uçucu ya¤ eldesinde yöntem seçerken flu özelliklerin dikkate al›nmas› gerekir;
• Uçucu ya¤›n ›s› ve suya dayan›kl›l›¤›,
• Uçucu ya¤ verimi,
• Bilefliklerin sudaki çözünürlü¤ü.
Aromaterapinin en fazla kullan›lan uygulama flekilleri;
• Masaj yoluyla,
• Kompres yoluyla,
• Teneffüs/Bu¤u yoluyla,
• Ortam›n kokuland›r›lmas› yoluyla,
• Banyo yoluyla,
• A¤›z çalkalama suyu veya gargara halinde olabilmektedir.
Masaj; Günümüzde Aromaterapinin en yayg›n kullan›m fleklidir. Çünkü ya¤-
lar›n masajla cilde nüfuz etmesi çok daha kolay olabilmektedir. Ayr›ca masaj›n
dinlendirici ve rahatlat›c› etkisi ile uçucu ya¤lar›n iyilefltirici gücü bir arada etki
etmektedir. Ancak uçucu ya¤lar tahrifl edici olabileceklerinden cilt üzerine do¤-
rudan de¤il, bir sabit ya¤da (badem ya¤›, avokado ya¤›, zeytin ya¤›, susam ya-
¤› gibi) seyreltildikten sonra uygulan›rlar. Bunlara “tafl›y›c› ya¤lar” ya da “temel
ya¤lar” denmektedir. Burada seçilen tafl›y›c› ya¤›n yap›s›n›n tedaviye uygun ol-
mas› al›nacak sonucu olumlu yönde etkiler.
Kompres yoluyla; Il›k veya s›cak su içine damlat›lan uçucu ya¤lar›n bezler yar-
d›m› ile vücuda kompres edilmesi, sar›lmas› fleklinde uygulan›r. So¤uk kompres,
al›n, flakak ve enseye uygulanarak bafl a¤r›s› ve fliflliklerde, s›cak kompres ise ada-
le a¤r›s› ve kramp durumlar›nda kullan›l›r.
Teneffüs/Bu¤u yoluyla; Kaynar suya uçucu ya¤›n damlat›lmas› ve oluflan bu-

harlar›n solunmas› (inhalasyon) fleklinde olabilmektedir. Örne¤in, nane ve kekik
ya¤lar› özellikle bo¤az ve gö¤üs enfeksiyonlar›nda faydal›d›r.
Ortam›n kokuland›r›lmas› yoluyla; Su ve uçucu ya¤ kar›fl›m› çalkaland›ktan
sonra sprey fleklinde s›k›larak kapal› mekânlarda ortam› kokuland›rmak için kulla-
n›l›r. Kokular kiflide güçlü fiziksel reaksiyonlar yaratabilir. Koku, havada gaz hal-
de bulunan koku moleküllerinin burun içindeki koku reseptörleri vas›tas›yla alg›-
lan›p, beyindeki koku merkezinde duyum haline gelmesi olay›d›r. Koklama s›ra-
s›nda koku molekülleri kiflideki kokusal haf›zay› harekete geçirerek kiflide bir ta-
k›m fiziksel reaksiyonlara neden olur.
Banyo yoluyla; Küvet suyuna 10-15 damla kadar uçucu ya¤ damlat›l›r. Uçucu
ya¤›n hem cilt üzerindeki hem de solunum yoluyla etkisinden yararlan›l›r. Ancak
uçucu ya¤›n cilt ve gözle do¤rudan temas etmemesine dikkat edilmelidir. Papatya
ve lavanta ya¤lar› uykusuzluk ve stresi gidermek amac›yla, biberiye ve çam ya¤la-
r› ise eklem ve adale a¤r›lar›na karfl› banyo fleklinde kullan›l›r.
Ayr›ca, uçucu ya¤lar›n a¤›z çalkalama suyu veya gargara halinde, sabun, flam-
puan gibi günlük bak›m ürünlerine ilave edilerek kullan›mlar› da söz konusudur.
Aromaterapide kullan›lan yöntemler kadar kullan›lan ya¤lar›n, kimyasal bilefli-
mi, safl›k ve kalitesi de önemlidir. Bitkilerden elde edilen uçucu ya¤lar›n kimyasal
bileflimi elde edildi¤i bitki yada ayn› bitkinin farkl› k›s›mlar›na göre ayr›ca, bitkinin
iklim, yükseklik gibi yetiflme ve toplama flartlar›na ba¤l› oldu¤undan aromaterapi
amaçl› kullan›lan ya¤lar›n etkilerinde farkl›l›klar gözlenebilmektedir. Bu nedenle
uçucu ya¤lar›n standardizasyonu önemlidir.
Aromaterapide dikkat edilecek noktalardan bir tanesi seçilecek uçucu ya¤›n ya-
p›lacak tedavi amac›na uygun olmas› gerekir. Baz› uçucu ya¤lar kiflide alerjik re-
aksiyonlara neden olabilir bu nedenle kullan›mdan önce kiflide test edilmelidir.
Aromaterapi bilinçli bir flekilde uyguland›¤›nda güvenilir ve zarars›z bir destek-
leyici tedavi yöntemidir. Ancak Aromaterapide kullan›lan ya¤lar›n uygulanan as›l
tedavilerle veya ilaçlarla etkilefliminin olabilece¤i unutulmamal›d›r. Yine belli has-
tal›klar›n tedavisinde, as›l tedavilerden vazgeçerek ve doktor kontrolü olmaks›z›n
tek bafl›na kullan›lmamas›na özen gösterilmelidir.
Aromaterapide baz› uçucu ya¤lar ve kullan›m amaçlar›na örnekler flu flekildedir;
Anason ya¤›; Haz›ms›zl›k, öksürük, bronflit
Nane ya¤›: Gaz sanc›s›, haz›ms›zl›k, ba¤›rsak spazm›, mide bulant›s›
Bergamot ya¤›: Atefl, akne
Çam ya¤›: Safra kesesi ve böbrek rahats›zl›klar›, romatizma, dolafl›m bozukluklar›
Çay a¤ac› ya¤›: Bakteri, virüs, mantar enfeksiyonlar›, so¤uk alg›nl›¤›, nezle
Lavanta ya¤›; Yara, yan›k, ekzama, sivilce, dermatit, bafl a¤r›s›, rahatlat›c›, sa-
kinlefltirici,uyku düzenleyici, stresi azalt›c›
Rezene ya¤›: Sindirim problemleri, bulant›, kab›zl›k
Ökaliptus ya¤›; Bo¤az a¤r›s›, öksürük, bronflit
Melekotu ya¤›: Haz›ms›zl›k, öksürük, atefl
Bergamot ya¤›: Atefl, akne, antiseptik ve antidepresan
Papatya ya¤›: Anksiyolitik, uykusuzluk tedavisinde
Karanfil ya¤›: Difl a¤r›lar›nda, antispazmotik
Limon ya¤›: Dispepsi, akne, artrit, anemi
Nane ya¤›: Gaz sanc›s›, haz›ms›zl›k, ba¤›rsak spazm›, mide bulant›lar›nda
SIRAveS‹ZDE
9. Ünite - Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri Kullan›lan Bitkiler SIRA S‹ZDE
239
S O R U S O R U
Baz› uçucu ya¤lar cilt üzerinde tahrifl edici etkide olabileceklerinden Daromaterapi
‹KKAT uygula- D‹KKAT
malar›nda mutlaka seyreltilerek (uygun bir sabit ya¤ ile dilüe edilerek) uygulanmas›nda
S O R U S O R U
fayda vard›r.
N N
Bergamot ya¤› gibi baz› uçucu ya¤lar cilde uyguland›ktan sonra günefl D›fl›nlar›na
‹ K K A T maruz ka- D‹KKAT
l›nmamas›na dikkat edilmelidir. Aksi halde fototoksik reaksiyonlara neden olabilir.
N N
fiekil 9.3
Aromaterapi’de
AMAÇLARIMIZ ortam›n AMAÇLARIMIZ
kokuland›r›lmas›
için kullan›lan
TELEV‹ZYON düzenek. T E L E V ‹ Z Y O N
Uçucu ya¤
Is› kayna¤› (mum)

F‹TOTERAP‹
Fitoterapi, hastal›klar›n tedavi edici etkiye sahip, taze veya kurutulmufl bitkinin Fototoksik reaksiyonlar:
Deride günefl ›fl›¤›n›n hasar
tamam› veya belli k›s›mlar›n› içeren ya da bunlardan elde edilen ekstraksiyon verici etkisinden kaynaklan,
ürünleri kullan›larak haz›rlanan çay, toz, damla, draje, kapsül, flurup, tablet vb. k›zar›kl›k, ödem, yan›k gibi
kabarc›klar, bazen kurdeflen
formdaki preparatlarla tedavi edilmesini yada hastal›klardan koruyucu olarak döküntülerini and›ran
kullan›lmas›n› kapsamaktad›r. Yunanca phytos (=bitki) ve therapy (=tedavi) ke- belirtiler ile karakterizedir.
limelerinden oluflmufl ve k›saca bitkilerle tedavi anlam›na gelmektedir. Fitotera-
pi kelimesini ilk kullanan Frans›z hekim Henri Leclerc (1870-1955) olmufltur.
Ancak bu tarihten çok daha önceki dönemlerde insanlar taraf›ndan bitkilerin
yo¤un bir flekilde sa¤l›¤›n korumas› veya hastal›klar›n tedavisi amac›yla kulla-
n›ld›¤› bilinmektedir. Tedavi amaçl› kullan›lan bitkilerde etkinin, hangi madde-
den kaynakland›¤›n›n bilinemedi¤i dönemlerde insanlar, bitkilerin flekil ve renk-
lerine bakarak, hayvan davran›fllar›n› gözlemleyerek veya deneme-yan›lma yo-
luyla hangi bitkilerin hangi hastal›¤a iyi geldi¤ine karar vermifllerdir.
Günümüzde mevcut ilaçlar›n 1/4’ i bitkisel kökenlidir ve bunlar›n pek ço¤un-
da bitkiden elde edilen etken kimyasal maddeler model al›narak ya da bu madde-
ler üzerinde etkiyi artt›racak yada yan etkileri daha az olacak yönde bir tak›m de-
¤ifliklikler yap›lmak suretiyle laboratuvar ortam›nda sentezlenmektedir.
Fitoterapi preparatlar›nda kullan›lacak bitki;
• Do¤ru teflhis edilmifl olmal›; yanl›fl bitki kullan›m› zararl› etkilere yol açabilir.
• Do¤ru zamanda toplanm›fl olmal›; bitkilerdeki etken maddelerin üretimi
ve miktar› mevsime hatta günün farkl› saatlerine ba¤l› olarak de¤ifliklik
gösterebilmektedir.
• Kurutma ve saklanma flartlar›; toplanan materyal duruma göre taze veya ku-
ru olarak kullan›labilir. Uygun yöntemlerle kurutulup, uygun flartlarda sak-
lanmayan bitkilerde, kimyasal bileflikler bozunabilmekte, miktar›nda de¤i-
fliklikler meydana gelebilmektedir. Bunu önlemek için bitkiler özel flartlarda
saklanmal›d›r.
• Ekstraksiyon yöntemleri ve analizleri uygun olmal›; bitkide etken bileflik/bile-
fliklerin yap›s›na uygun, yüksek verimle madde eldesine imkan verecek eks-
traksiyon yöntemleri seçilmelidir. Elde edilen maddelerin safl›k tayini ve mik-
tar› analiz edilmelidir. Günümüzde, bitkisel ilaçlar›n etkileri hayvan deneyle-
ri, klinik deneyler gibi modern ilaçlar için istenen yöntemlerle test edilebil-
mektedir. Fitoterapide kullan›lan bitkilere örnekler Tablo 9.5’de verilmifltir.
Bitkisel ilac›n etkisi, kullan›lan bitki ya da bitki k›s›mlar›n›n tafl›d›klar› madde-
lerin birlikte yapt›¤› etki veya etkilerden kaynaklanmaktad›r. Bu özellik, bitkisel
ilaçlar› tek veya birkaç madde tafl›yan ilaçlardan ay›rmaktad›r. Bitkisel ilaçlar bu
fleklide bir kar›fl›m olmalar› nedeniyle gerek analiz tekniklerinde gerekse etkileri-
nin de¤erlendirilmesinde di¤er ilaçlara göre farkl›l›klar tafl›maktad›rlar. Ancak ilaç,
bitkisel kökenlide olsa tedavi amac›yla kullan›labilmesi için belli özelliklerinin bu-
lunmas› gerekir. Bunlar;
• Kalite,
• Güvenilirlik,
• Etkinlik,
• Standardizasyon fleklinde özetlenebilir.
Ancak bu flekilde, her zaman ayn› etkide, içindeki maddeleri analiz edilebilen,
stabil bitkisel ilaçlar›n al›nabilmesi mümkün olacakt›r.
Bir bitkisel ürünün etiketinde flu bilgilerin mutlaka yer almas› gerekmektedir;
• Kullan›lan bitkinin ad›,
• Etkili bileflikler hakk›nda bilgi,
• Üretim yeri,
• Firma ad›,
• Üretim ve son kullanma tarihi.
Bitkisel ilaçlarda etki;
• Drogun tafl›d›¤› etken madde miktar›na,
• Kullanan kiflinin yap›s›na,
• Etkin maddeye karfl› olan tepkisine,
• ‹laç flekline ba¤l› olarak meydana gelmektedir.
Bitkisel ilaçlarla tedavide en önemli nokta sentetik ilaçlarla tedavide oldu¤u gi-
bi öncelikli olarak hastal›¤›n do¤ru teflhis edilmesidir. Do¤ru teflhisi de ancak bir
doktor yapabilir. Bu noktaya özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir.
Bitkilerle tedavide; istenen etkiyi elde etmek için tedaviye genellikle küçük
dozlarla bafllan›r ve tedaviye belli bir süre devam etmek gerekmektedir. ‹stenen et-
ki elde edildi¤inde hastal›k belirtileri kaybolana kadar kullan›ma devam edilir. An-
cak kusma, ishal, bafl dönmesi gibi yan etki veya zehirlenme belirtileri görülürse
kullan›m› hemen b›rak›lmal›d›r.
Genel kan›, bitkisel ilaçlar›n/ürünlerin do¤al olmalar› nedeniyle her zaman
güvenli oldu¤u ve herhangi bir yan etkisinin ya da toksik olamayaca¤› fleklinde-
dir. Ancak bu do¤ru de¤ildir. Bitkisel ilaçlar içerdikleri kimyasal bileflikleri nede-
niyle yan etkilere, zehirlenmelere neden olabilmekte ya da kullan›lan di¤er ilaç-
larla etkileflebilmektedir.
Yan etkiler yada toksik etkiler daha ziyade afla¤›da belirtilen hususlara ba¤l›
olarak gerçekleflmektedir;
• Bitkisel ürünlerin yanl›fl kullan›m›na,
• Bitkinin do¤rudan kendisinin toksik veya alerjik olmas›na,
• Zararl› maddelerle kontamine olmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kabilmektedir.
Bu nedenle dikkatli kullan›lmas› gerekmektedir.
Diyabet, yüksek tansiyon, kanser ve kalp rahats›zl›klar› gibi ciddi rahats›zl›klar-
da bitkisel tedavinin modern tedavilerin yerini alamayaca¤›n› ancak bu tedavilere
yard›mc› olarak, hekimin bilgisi ve onay› dahilinde, kullan›labilece¤i hususuna
özen gösterilmesi gerekmektedir.
Bitkisel ilaçlarla ilgili ülkemizdeki yasal durum gere¤i bitkisel ilaçlar›n süpermar-
ket ve aktarlar yerine sadece eczanelerde sat›lmas› gerekmektedir. Dikkat edilmesi
gereken bir di¤er husus Sa¤l›k Bakanl›¤›ndan ruhsat alm›fl ürünlerin kullan›lmas›d›r.
Kullan›m amac› Bitkinin Latince Ad› Bitkinin Türkçe Ad› Tablo 9.5
Fitoterapide
Antidepresan ve Sedatif etki Humulus lupulus fierbetçiotu kullan›lan baz›
bitkiler.*
Melissa officinalis O¤ul otu
Lavandula officinalis Lavanta
Anksiyolitik etki Piper methisticum Kava
Antiromatizmal ve Brassica nigra Hardal
Antienflamatuvar etki Urtica türleri Is›rgan türleri
Analjezik ve Antipiretik etki Papaver somniferum Haflhafl
Salix türleri Sö¤üt a¤ac› türleri
Cinchona türleri K›na k›na a¤ac› türleri
Kardiyotonik etki Nerium oleander Zakkum
Convallaria majalis ‹nci Çiçe¤i, Müge
Urginea maritima Ada so¤an›
Digitalis purpurea Yüksük otu
Digitalis lanata Yünlüyüksükotu
Helleborus niger Noel gülü
Adonis vernalis Kanavc› otu
Antihipertansif etki Allium sativum Sar›msak
Veratrum album Beyaz çöpleme
Viscum album Çekem, ökse otu
Antihipotansif etki Ephedra türleri Deniz üzümü
Ruta graveolens Sedef otu
Antiaritmik etki Cinchona türleri K›na k›na türleri
Ekspektron ve Antitussif etki Tilia cordata, Tilia platyphyllos Ihlamur
Eucalyptus türleri Ökaliptus türleri
Althaea officinalis Hatmi
Tussilago farfara Öksürük otu
Tablo 9.5 Sindirim sistemini uyar›c› etki Gentiana lutea Jansiyan

Devam›
Menyanthes trifoliata Su yoncas›
Centaurium erythraea; K›rm›z› kantaron
Brassica nigra Hardal
Gastrit ve Ülser Tedavisinde Glycyrrhiza glabra Meyan kökü
Kolagog ve Karminatif etki Cynara scolymus Enginar
Foeniculum vulgare Rezene
Zingiber officinale Zencefil
Pürgatif etki Linum usitatissimum Keten
Plantago lanceolata, Plantago major Sinirli ot
Cassia acutifolia, Cassia angustifolia Sinameki
Rheum palmatum, Rheum officinale Ravent
Aloe barbadensis, Aloe ferox Sar›sab›r
Rhamnus frangula Barut a¤ac›
Antidiyareik etki Vaccinium myrtillus Çoban üzümü
Quercus infectoria Maz›
Fragaria vesca Çilek
Emetik etki Cephalis ipecacuanha ‹peka kökü
Brassica nigra Siyah hardal
Sinapis alba Beyaz hardal
Antiemetik etki Zingiber officinale Zencefil
Eugenia caryophyllata Karanfil
Karaci¤er hastal›klar›nda etkili Silybum marianum Devedikeni
Cynara scolymus Enginar
Taraxacum officinale Kara hindiba
Hemoroit tedavisinde etkili Hamamelis virginiana Güvercin a¤ac›
Ruscus aculeatus Tavflan memesi
Ranunculus ficaria Basur otu
Anthelmentik etki Chenopodium ambrasoides var. Kenopod
anthelminticum
Artemisia cina Horasani
Pelargonium endlicherianum Solucan otu
Punica granatum Nar
Areca catechu Felfelek
Prostat tedavisinde etkili Serenoa repens Sabal
Urtica dioica, Urtica urens Is›rgan
Diüretik etki Equisetum arvense At kuyru¤u
Camellia sinensis Çay
Helichrysum türleri Ölmez çiçek
Yara ve yan›k tedavisinde Centalla asiatica Yara otu Tablo 9.5

Devam›
etkili Calendula officinalis Kadife çiçe¤i
Arnica montana Öküz gözü
Gut tedavisinde etkili Colchicum autumnale Çi¤dem
Göz hastal›klar›nda etkili Physostigma venenosum Kalabar baklas›
Pilocarpus jaborandi Japorandi
Atropa belladonna Güzel avrat Otu
Kanser tedavisinde etkili Taxus baccata Porsuk a¤ac›
Vinca rosea (Catharanthus roseus) Cezayir menekflesi
Podophyllum peltatum, Podophyllum emodi -
Colchicum autumnale Çi¤dem
Bitkilerin tedavi amaçl› kullan›m› mutlaka hekim ve eczac› denetiminde olmal›d›r.

Özet
N
A M A Ç
Tamamlay›c› tedavi sistemlerini genel olarak N
A M A Ç
Çeflitli tamamlay›c› tedavi sistemlerini sorgula-
1 tan›mlayabilmek. 3 yabilmek.
Günümüzde do¤aya dönüfl ak›m›n›n da etkisiyle Tamamlay›c› tedavi sistemlerinde ortak amaç ön-
pek çok alanda oldu¤u gibi hastal›klar›n tedavi- celikli olarak hastal›klardan korunmakt›r. Hasta-
sinde do¤al yöntemler modern tedavilerle birlik- l›¤›n tedavi edilmesi hem daha zor hem zaman
te as›l tedaviye destek olarak kullan›lmaktad›r. al›c› hem de masrafl› olarak görülmektedir. Ta-
Uygulamalar› çok eskilere dayal›, uzun bir geç- mamlay›c› tedavi sistemlerinin kendilerine özgü
mifle ve birikime sahip bu tedavi yöntemlerinin prensipleri ve uygulamalar› nedeniyle korunma
bilimsel olup olmad›¤› konusunda süregelen tar- ve tedavi amaçl› uygulanan yöntemler farkl›l›k
t›flmalar yan›nda bilimsel araflt›rmalar da yo¤un göstermektedir.
N
bir flekilde devam etmektedir.
Modern ve tamamlay›c› tedavi sistemlerini karfl›-
N
A M A Ç
Tamamlay›c› tedavi sistemlerinde kullan›lan 4 laflt›rabilmek.
A M A Ç
2 bitkileri tan›mlayabilmek. Tamamlay›c› tedaviler as›l tedavilerin yerini al-

Hastal›klar›n varoluflundan itibaren bitkilerin te- maks›z›n modern tedavilere destek amac›yla uy-
davide kullan›lmas› söz konusu olmufltur. Günü- gulanan yöntemler olmal›d›r. Günümüzde do¤al
müzde uygulanan destekleyici tedavilerde bitki- olan zarars›zd›r ve daha iyidir gibi bir düflünce
lerin kullan›m›n›n ayr› bir yeri ve önemi vard›r. nedeniyle baz› durumlarda tamamlay›c› tedaviler
Dünya üzerinde özellikle sa¤l›k imkanlar›n›n k›- tek bafl›na modern tedavilerden uzaklafl›larak ter-
s›tl› oldu¤u bölgelerde nüfusun büyük bir k›sm› cih edilebilmektedir. Ancak bu durum özellikle
hastal›klar›n tedavisinde veya hastal›klardan ko- baz› ciddi rahats›zl›klarda faydadan ziyade bu sü-
ruyucu olarak bitkilerden faydalanmaktad›r. reçte hastal›¤›n ilerleyip kifliye daha çok zarar ve-
rebilecek bir duruma gelmesine neden olabilir.
1. Afla¤›dakilerden hangisi Geleneksel Çin t›bb›na gö- 6. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel bir ilaçta olmas›
re evreni oluflturan befl elementten biri de¤ildir? gereken bir özellik de¤ildir?
a. Atefl a. Güvenilirlik
b. Toprak b. Standardizasyon
c. Su c. Kalite
d. Mineral d. Tek madde
e. Odun e. Etkinlik
2. Ayurveda kelime olarak ne anlama gelmektedir? 7. Afla¤›dakilerden hangisi Aromaterapinin uygulama

a. Yaflam sevgisi flekillerinden biri de¤ildir?
b. Sa¤l›kl› yaflam a. Banyo
c. Yaflam bilgisi b. Kompres
d. Yaflam›n anlam› c. Tentür
e. Yaflam enerjisi d. Bu¤u
e. Gargara
3. Afla¤›dakilerden hangisi bir bitkisel ürünün etiketin-
de yer almas› gereken bir bilgi de¤ildir? 8. Afla¤›dakilerden hangisi Aromaterapinin kurucusu
a. Üretim yeri olarak kabul edilir?
b. Etkili bileflikler hakk›nda bilgi a. Henri Leclerc
c. Yetiflme yeri b. Rene Gattefosse
d. Üretim tarihi c. Samuel Hahnemann
e. Firma ad› d. Hipokrat
e. Henry Allen
4. Ayurveda sisteminde tedavi yapan kiflilere ne ad
verilir? 9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel preparatlarda kul-
a. Terapist lan›lacak bitkiler için dikkat edilmesi gereken husus-
b. Vatta lardan biri de¤ildir?
c. Kapha a. Do¤ru zamanda toplanm›fl olmal›
d. Vaid b. Dikkatli bir flekilde kurutulmal›
e. Hekim c. Is›, nem vs. etkenlerden korunarak saklanmal›
d. Taze olarak kullan›lmamal›
5. Afla¤›dakilerden hangisi Homeopati’nin prensiple- e. Do¤ru teflhis edilmifl olmal›
rinden biri de¤ildir?
a. Seyreltme 10. Akhlat ne anlama gelmektedir?
b. Tek ilaç a. Ayurveda tedavi sistemine göre evreni oluflturan
c. Düflük doz elementlerden biridir.
d. Kiflisellefltirme b. Ayurveda tedavi sistemine göre insan tiplerin-
e. Benzerlik kanunu den biridir.
c. Yunani tedavi sisteminde organlardan biridir.
d. Ayurveda tedavi sistemine göre insan vücudun-
da yer alan elementlerden biridir.
e. Yunani tedavi sisteminde vücut s›v›lar›n› ifade
eder.
Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Homeopati sayesinde koflmaya bafllad›. 1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geleneksel Çin Tedavi
Karin henüz iki ayl›k bir yavruyken Alanya’da köhne sistemi” ile ilgili bölümünü tekrar gözden
bir sokakta iki arka baca¤› k›r›k bir halde bulundu. Ka- geçiriniz.
za geçirmifl olan minik yavru köpek, kötü durumdayd›. 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayurveda” ile ilgili
Hayvanlar› Koruma Derne¤i Alanya flubesinden ‹lknur bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
Koparal, Karin’i ilk gördü¤ünde onun bir daha yürüye- 3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fitoterapi” ile ilgili
meyece¤ini düflündü¤ünü söylüyor. Oysa flimdi, sevim- bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
li ufakl›k coflkuyla kofluyor! Koparal, yaklafl›k bir ayd›r 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayurveda” ile ilgili
homeopati uygulad›klar› Karin’in bir hafta içinde yürü- bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
meye, sonraki birkaç gün içinde ise koflmaya bafllad›¤›- 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Homeopati” ile ilgili
n› hayretle ve mutlulukla izlemifl; “Sa¤l›k durumu gayet
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fitoterapi” ile ilgili
iyi,” diyor. Sa¤l›¤›na kavuflan Karin’in hayat›ndaki di¤er
bir mutlu geliflme ise ona Almanya’dan bir ‘aile’ bulun-
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aromaterapi” ile ilgili
mufl olmas›. Daha önce de pek çok kez yurtd›fl›na hay-
van gönderdi¤ini söyleyen ‹lknur Koparal; “Ciddi bir
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aromaterapi” ile ilgili
araflt›rmadan sonra yüre¤im rahat ederse Almanya’ya
gidecek Karin,” diyor ve sözlerine flöyle nokta koyuyor:
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fitoterapi” ile ilgili
“Karin yürüdü, kofltu ve koflar ad›m yuva buldu kendi- bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
sine...” ‹stanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi’nden 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yunani Tedavi Sistemi” ile
Araflt›rma Görevlisi Ça¤la Parkan, befl y›ld›r hayvanlar- ilgili bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
da homeopati tedavisiyle ilgili çal›flmalar yap›yor ve bu
yöntemin faydalar›n›n önemine dikkat çekiyor: “Home-
opati hayvanlarda görülen bütün hastal›klar›n tedavi-
sinde kullan›lan bir yöntem. Bu alternatif t›p yöntemi;
ilaçlardan, bitkilerden, kayalardan, böceklerden, farkl›
canl›lardan, do¤adaki her fleyden elde edilen özlerle
haz›rlan›yor.” Parkan, bu yöntem sayesinde bir at›n tü-
mörlerinde ufalma gözlemlemifl: “At›n üç tümörü vard›,
biri yok oldu, di¤er ikisi de çok bariz flekilde küçüldü.”
Ankara’daki Kuki & Obuz Veteriner Klini¤i’nden Vete-
riner Hekim Gülay Ertürk ise ‹ngiltere’deki bir enstitü-
de homeopati e¤itimi alm›fl ve bu yöntemle çok say›da
hayvan› sa¤l›¤›na kavuflturdu¤unu söylüyor: “Bir enerji
terapisi, homeopati. Her ne kadar ilaç formunda gra-
nüller tarz› haz›rlanm›fl minik minik ilaçlar› olsa da ener-
ji düzeyinde hastal›¤› tedavi etmeye yönelik bir terapi.
Homeopatik ilaçlarda etkin madde olarak ilaç olarak
haz›rlanan fleylerin materyali bitki olabiliyor, organik
olabiliyor. Ya da küçücük bir böcek bile olabiliyor. Et-
ki farmakolojik de¤il. Homeopatik ilaçlarda farmakolo-
jik etki olmad›¤› için de yan etki, ilac›n doz afl›m›nda
fazlal›k gibi olumsuz fleyleri pek fazla yaflam›yoruz.”
Kaynak: http://arsiv.sabah.com.tr/2006/05/14/
Kaynaklar
Anon. (2001). Legal Status of Traditional Medicine
and Complementary/Alternative Medicine, Re-
port of a WHO Global Survey, WHO, Geneva.
Anon. (2005). National Policy on Traditional Medi-
cine and Regulation of Herbal Medicines, Re-
port of a WHO Global Survey, WHO, Geneva.
Bafler, K.H.C. (2009). Uçucu Ya¤lar ve Aromaterapi,
Bilimsel Fitoterapi Dergisi, 7, 8-25.
Buchberger, D. (1996). Moderne Aromatherapie, Pmi
Verlagsgruppe.
Ernst, E., Pittler, M. H., Wider, B. (Editors) (2006). The
Desktop Guide to Complementary and Alterna-
tive Medicine: An Evidence-Based Approach,
Mosby.
Evans, W.C., Saunders, W.B. (2009). Trease and Evans
Pharmacognosy, 16th Edition, Edinburgh.
Keville, K., Green, M. (1995). Aromatherapy: A Comp-
lete Guide to the Healing Art. Freedom, Ca., Cros-
sing Press.
Liu, C., Tseng, A., Yang, S. (2005). Chinese Herbal
Medicine: Modern Applications of Traditional
Formulas. Boca Raton, CRC Press.
Sarin., Y.K. (1996). Illustrated Manual of Herbal
Drugs Used in Ayurveda. New Delhi, Council of
Scientific & Industrial Research.
10
Amaçlar›m›z
N
N
Do¤al çevre-yaflam ve hastal›k iliflkilerini tan›mlayabilecek,
N
Bitkisel ürünlerle tedavi biçim ve yöntemlerini aç›klayabilecek,
Bitkisel ürünlerle tedavi edilebilen belli bafll› hastal›klar› tan›mlayabilecek ve
t›bbi bitkiler hakk›ndaki mevcut bilgileri araflt›rabilecek ve derleyebilecek,
bilgi ve becerileri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sindirim Sistemi • Fitoterapi
• Homeostaz • Üreme Sistemi
• Dolafl›m Sistemi • Sinir Sistemi
• Solunum Sistemi • ‹nfeksiyon Hastal›klar›
• Boflalt›m Sistemi • Kanser
• Metabolizma • Hareket Sistemi
• G‹R‹fi
• DO⁄AL ÇEVRE VE YAfiAM-
HASTALIK ‹L‹fiK‹S‹
• DO⁄AL ÇEVRE VE HASTALIK ‹LAÇ
‹L‹fiK‹S‹
T›bbi ve Aromatik T›bbi Bitkilerin • F‹TOTERAP‹ NED‹R?
Bitkilerin Kullan›m Farkl› Hastal›klarda
Kullan›m› • B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹
Alanlar› ve Eti¤i
• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹
ED‹LEB‹LEN HASTALIKLAR
• B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N
KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N
SONSÖZLER
T›bbi Bitkilerin Farkl›
Hastal›klarda Kullan›m›
G‹R‹fi
T›bbi bitkilerin kullan›m› insanl›k tarihi kadar eskidir. ‹nsano¤lu deneme-yan›lma
yöntemi ile veya tesadüfler sonucu bitkilerin kullan›labilirliklerini ve tedavi edici
özelliklerini ö¤renmifllerdir. Bilim ve teknolojinin geliflmesi ile do¤adan yararlan-
ma ve zarar verme oran›da artm›flt›r. Bu ünitede T›bbi Bitkilerin Farkl› hastal›klar-
Homeostaz (Homeostasis):
da kullan›m› ile ilgili k›sa bilgiler verilecektir. Ancak uzman tavsiyesi ve kontrolü Vücudun iç koflullar›n›n
olmadan bu bitkilerin kullan›lmamas› gerekti¤i hiç bir zaman hat›rdan çevre koflullar›na
uyarlanmas› demektir.
ç›kart›lmamal›d›r. De¤iflen çevre koflullar›n›
vücut çeflitli biçimlerde
DO⁄AL ÇEVRE VE YAfiAM-HASTALIK ‹L‹fiK‹S‹ tepki vererek
dengelemektedir. Örne¤in,
Di¤er tüm canl›lar gibi insanlar da yak›n çevreleri ve içinde bulunduklar› ortam ile s›cak bir havada doku ve
tümleflik biçimde yaflamlar›n› sürdürürler. Beslenme, bar›nma gibi günlük temel organlar›n›n zarar
görmemesi için vücut
gereksinimlerini sa¤lad›¤› “tümleflik yaflam döngüsünde” canl›, içinde bulundu¤u terleyerek kendi iç
ortama sa¤lad›¤› uyum ölçüsünde türünün devaml›l›¤›n› sa¤lar ve gelecek kuflak- s›cakl›¤›n› düflürür.
lar›n ortaya ç›kmas›na olanak verecek biçimde üreme ifllevlerini gerçeklefltirir. Her Homeostaz konusunda daha
fazla bilgi için bkz:
canl› türünün genlerinde kodlanm›fl bir yaflam süresi vard›r, bu süre “ömür” olarak http://en.wikipedia.org/wiki/
tan›mlanmaktad›r. Canl›lar›n ömürleri türden türe farkl›l›k gösterdi¤i gibi, bir tür Homeostasis
içindeki bireyler aras›nda da önemli düzeyde de¤iflkenlikler gösterir. Canl›lar›n ya-
flam süreleri, yani ömürleri ne olursa olsun ortak yazg›lar› olan “ölüm” ile sonlan-
maktad›r. Canl›lar ömürlerini sa¤l›kl› biçimde sürdürebilecekleri gibi, çeflitli hasta-
Gastrointestinal spazm:
l›klardan muzdarip olarak ve bu hastal›klarla mücadele ederek de devam ettirebi- Mide-barsak kaslar›n›n afl›r›
lirler. Hastal›klar asl›nda çevreden gelen çeflitli etkiler sonucu homeostaz›n bozul- çal›flmas› sonucu ani
mas› sonucu ortaya ç›kmaktad›r. Hastal›klar›n oluflmas› canl›lar›n yaflam kaliteleri- biçimde kas›l›p kalmas›d›r.
Bu organlar›n içlerine
nin bozulmas›na ve/veya ömürlerinin k›salmas›na neden olabilmektedir. Günü- uzanan sinir uçlar› bu
müz ekonomisinde hastal›klar›n di¤er bir önemi de ifl gücü kay›plar› ve kiflilerin spazm sonucunda mekanik
bask› gördü¤ü için oldukça
çal›flmad›¤› dönemlerdeki parasal kay›plar›d›r. fliddetli iç organ (kar›n)
a¤r›lar› oluflur. Spazm
DO⁄AL ÇEVRE VE HASTALIK ‹LAÇ-‹L‹fiK‹S‹ konusunda daha fazla bilgi
için bkz:
Canl›lar yine “tümleflik yaflam döngüleri” çerçevesinde içgüdüsel davran›fllar ile http://en.wikipedia.org/wiki/
hastal›klar›n› “iyilefltirecek araçlar›” yak›n çevresinde aramaya koyulur. Gastroin- Spasm.
testinal spazm nedeniyle karn› a¤r›yan bir kedi veya köpek içgüdüleri ile kendi-
sine iyi gelecek bir bitkiyi bir otlakta bulabilmektedir.
Konuyu tam olarak bilmeyen birisine etobur canl› olan bu hayvanlar›n ot yer-
ken gözükmesi oldukça garip gelecektir. Kedi veya köpek içgüdüsel davran›fllar›
ile “do¤adan” kendilerine iyi gelen bir “ilac›” bulmaktad›r. ‹lk insan da büyük bir
olas›l›kla hastal›¤›n› içgüdüsel olarak do¤adan “keflfederek” buldu¤u otlar, yani
“t›bbi bitkiler” yard›m› ile tedavi etmeye çal›flm›flt›. Geçen milyonlarca y›ll›k evrim-
sel dönemde insanlar bafllang›çta içgüdüsel olan bu kazan›mlar›n›, ak›l ve zekâlar›-
n›n di¤er canl› türlerine göre k›yas kabul edilmez biçimde fazla olmas› nedeniyle,
hem bilgi birikimlerinin geliflimi, hem de deneyimlerini sonraki kuflaklara aktarma-
daki üstünlükleri sonucunda sistemli bir u¤rafl› haline getirmifller ve hastal›klar›n te-
Etnomedikal Kullan›m:
davisi konusunu bir “bilim” haline dönüfltürmüfllerdir. Bafllang›çtaki bu içgüdüsel
Geleneksel Kullan›m, halk ilaç arama çal›flmalar›nda insanlar›n “zehirli bitkiler” kullanmalar› sonucunda hiç
aras›nda kullan›m. “T›bbi kuflkusuz çeflitli boyutlarda zararlar oluflmufl ve hatta ölümler ortaya ç›km›flt›r. Bu
bitkilerin halk aras›ndaki
kullan›m›” konusu bu arada unutulmamas› gereken bir husus da geçen uzun zaman içinde insanlar›n bil-
Kitab›n›n 6. Ünitesinde gi birikimlerinin artmas›na ba¤l› hastal›klar›n teflhisi “(diyagnoz)” ve “nedenleri (eti-
kapsam›nda daha ayr›nt›l›
olarak ele al›nm›flt›r.
yoloji)” hakk›nda ola¤anüstü geliflmelerin sa¤lanmas›d›r. Günümüzün ça¤dafl “teda-
vi (terapi)” uygulamalar› insanlarda art›k bu tür deneme-yan›lma yöntemini kabul
etmemektedir, çünkü bu yöntem sonucunda hastal›¤a iyi gelecek ürünün zaman›n-
da verilmemesi sonucunda hastan›n iyileflmesi mümkün olamamakta veya ürünün
D Ü fi Ü N E L ‹ M “zehirli” olmas›
D Ü fi Ü N Enedeniyle
L‹M hasta ilave zarar görmektedir. Her ne kadar insanl›¤›n
uzun geçmifli boyunca kullan›lan deneme-yan›lma yöntemi art›k günümüzde geçer-
li kabul edilmese de, bu yol ile elde edilen bitkilere ait etnomedikal kullan›m bil-
S O R U S O R U
gileri günümüz “fitoterapi” uygulamalar›n›n temelini oluflturmaktad›r.
D‹KKAT Zehirli bitkiler

D ‹ Kkonusu
KAT bu kitab›n›n 5. Ünitesinde daha ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.
F‹TOTERAP‹S‹ZDENED‹R?
N N
SIRA
SIRA S‹ZDE
S‹ZDE SIRA
SIRA S‹ZDE
Sözcük anlam› itibar› ile fitoterapi “bitkiler ile tedavi” demektir. Bu tedavi, di¤er teda-
vi türleri gibi belirli bilimsel esaslar çerçevesinde uygulanmaktad›r. Söz konusu bu bi-
AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M
AMAÇLARIMIZ
limsel esaslar asl›nda günümüzün di¤er tedavi yöntemlerinden çok da büyük farkl›-
l›k göstermemektedir. Sonuçta fitoterapinin kulland›¤› bitkisel ürünler “etkinlik, gü-
S O R U S O Rbak›m›ndan
venlik ve kalite” U ilaçlar ile ayn› veya çok benzer ölçütleri paylaflmaktad›r.
D‹KKAT Bitkisel kaynakl›

D ‹ K Kham
A T maddelerin etkinlik, güvenlik ve kalite ölçütleri bu kitab›n 1. Üni-
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON
tesinde kapsam›nda
T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.
N N
Bitkisel ilaçlar günümüzün di¤er tedavi seçeneklerinin tamamlay›c›s› olarak da
kullan›lmaktad›r. Ancak son y›llarda bitkisel ilaçlar›n kullan›lan di¤er ilaçlar ile
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
olan etkileflimine dikkat çekilmektedir. Fitoterapide kullan›lacak ürünlerin kullan›-
S O R U ma haz›r hale S Ogetirilmesi
R U de ayr› bir bilimsel çal›flmay› zorunlu k›lmaktad›r.
D‹KKAT “Bitkisel hamD maddelerin
‹KKAT kullan›ma haz›rlanmas›” konusu bu kitab›n›n 3. Ünitesinde ay-
r›nt›l› olarak ele al›nm›flt›r.
N N
TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
Geçmiflte fitoterapi ve etnomedikal uygulamalar yaln›zca do¤adan toplanan
bitkiler ile yap›lmaktayd›, günümüzde baz› bitki türlerinin tar›m› yap›larak hem ye-
terli miktarda kaynak sa¤lanmakta hem de kayna¤›n belli bir standartta elde edil-
mesi mümkün olmaktad›r. Bu flekilde do¤adan veya tar›msal üretim yoluyla elde
edilen bitki ancak çeflitli ifllemler geçirdikten sonra kullan›labilmektedir. Örne¤in,
ac› olan bir bitki ekstresi fleker içeren flurup formunda tad› de¤ifltirilerek hastaya
sunulmaktad›r. Bitkisel ham madde ve ürünlerin kullan›m›nda dikkat edilmesi ge-
reken hususlar bulunmaktad›r.
10. Ünite - T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m› 251
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹

Bitkilerden hastal›klar›n tedavisi (terapi) ve hastal›klardan korunma (profilaksi)
amac›yla üç flekilde yararlan›labilmektedir:
• Bitki toplan›p taze olarak veya uygun flekilde kurutulduktan sonra oldu¤u
gibi kullan›labilir,
• Bitkiden uygun farmasötik teknikler ile standardize bir ekstre haz›rlan›r,
böylece bitkinin etkili maddeleri daha yüksek oranda konsantre edilip kul-
lan›m sunulur,
• Bitkilerden elde edilen maddeler kimyasal ar›tmadan sonra saf halde kulla-
n›l›rlar.
Bu üç seçenekten ilk ikisi genellikle fitoterapinin konusu iken, üçüncü seçenek
daha çok modern t›bb›n seçene¤idir. Modern t›p nadiren de ikinci seçenekten ya-
rarlan›r. Ayr›ca, bitkilerden elde edilen maddelerden hareketle bazen yar›-sentetik
ve sentetik maddeler de haz›rlanmaktad›r. Yap›-etki iliflkilerine dayanarak saf mad-
de molekülünde yap›lan de¤iflimler ile elde edilen bu yeni bileflikler tümüyle mo-
dern t›bb›n tedavi araçlar›d›r.
Bitkisel ürünlerle tedavi kaç biçimde uygulanmaktad›r? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
1
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER ‹LE TEDAV‹ ED‹LEB‹LEN
HASTALIKLAR
Teorik olarak her hastal›k bitkisel ürünler ile tedavi edilebilmektedir. Ancak pra-
tikte bitkiler ile tedavide etkiler genellikle yavafl yavafl ortaya ç›kt›¤›ndan
S O R U acil teda- S O R U
vi gerektiren baz› hastal›klar ile baz› progresif hastal›klar bitkiler ile tedavi edile-
memektedir. Bu tür hastal›klarda ya saf bitkisel maddeler veya sentetik ilaçlar et- D‹KKAT
D‹KKAT
kili olmaktad›r. Özellikle bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmamakta, do-
lay›s›yla tedavi süresini uzatmaktad›r. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler daha
N N
fliddetli gözükürken, en kuvvetli etki saf maddelerde gözükmektedir. Bu tür yavafl
geliflen etkiler asl›nda daha çok profilaktik etki (hastal›ktan koruyucu etki) sa¤la-
mak için daha uygundur. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Bitkilerle tedavide dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta da plasebo etki-
dir. Plasebo etki baz› hastal›klarda %60 kadar yüksek bir oranda ç›kmaktad›r ve tü-
müyle hastan›n “iyileflme” beklentisi düzeyine göre genifl bir Kde¤iflkenlik
‹ T A P gösterir. K ‹ T A P
Baz› hekimler baz› hastal›klarda plasebo etkiyi kullanmak isterler. Genellikle ger-
çek bir hastal›¤› olmay›p “hastal›k hastas›” olan “evhaml›” kifliler, ilaçtan yüksek
düzeyde yarar beklentisi içindeyse hekim onlara fazla farmakolojik T E L E V ‹ Zetkisi
Y O N olmayan TELEV‹ZYON
ve yan etkisi düflük vitamin gibi ilaçlar› vermektedir. Plasebo etkinin tedavi için en
önemli sorunu “güvenilmez” olmas›d›r. Baz› hastalarda hiç görülmezken baz› has-
talarda yüksek ç›kabilmektedir. Bu nedenle, halk aras›nda kullan›lan bitkisel bir
ürünün herhangi bir hastal›k üzerinde görülen etkisinin “plasebo” ‹ N T E R Nolup
E T olmad›¤› ‹NTERNET
mutlaka araflt›r›lmal›d›r. Bunun araflt›r›lmas›nda iki farkl› yöntem vard›r: 1) Hayvan
deneyleri 2) Kontrollü klinik deneyler. Deney hayvanlar›nda plasebo etki görül-
medi¤i için gerçek bir etkinin ay›rt edilmesi hayvan deneylerinde kolayd›r. Kon-
trollü klinik deneylerde ise etik aç›dan güçlükler bulunmaktad›r. Genellikle hay-
van deneyi modeli olmayan hastal›klarda kontrollü klinik deneyler ilaç veya ilaç
aday› maddelerin terapötik (tedavi edici) etkilerinin araflt›r›lmas›nda kullan›l›r. An-
cak, bunun için de ilaç veya ilaç aday› maddelerin hayvan deneylerinde güvenlik
testlerinin tamamlanm›fl olmas› gerekmektedir.
D‹KKAT D‹KKAT
N N
252
AMAÇLARIMIZ
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P Bu kitab›n 4.
K ‹Ünitesinde
T A P “Bitkisel hammadde ve ürünlerin kullan›m›nda dikkat edilecek
husular” konusunu daha detayl› olarak verilmifltir.
TELEV‹ZYON Bu ünitede
T E L E Vdünya
‹ Z Y O N genelinde tedavi edici etkileri resmi kabul görmüfl bitkisel
ürünler çeflitli kategoriler alt›nda örnekler verilerek tan›mlanacakt›r. Burada amaç,
fitoterapi uzmanl›¤› bilgileri vermek de¤ildir, çünkü hangi türde olursa olsun tera-
pi hekimin iflidir ve en az›ndan hekimin koordinasyonu alt›nda yürütülmelidir. Bu
‹NTERNET ‹ N T E Rbitkilerle
ünitenin amac› NET tedavi aç›s›ndan okuyuculara genel bir fikir kazand›r›lma-
s›d›r. Bu nedenle dozaj ve formülasyon detaylar› özellikle verilmeyecektir. Bitkiler
ile tedavi edilebilen hastal›klar› flu kategoriler alt›nda toplamak olas›d›r:
• Sinir sistemi hastal›klar›,
• Duyu sistemi hastal›klar›,
• Hareket sistemi hastal›klar›,
• Sindirim sistemi hastal›klar›,
• Dolafl›m sistemi ve kan hastal›klar›,
• Solunum sistemi hastal›klar›,
• Boflalt›m sistemi hastal›klar›,
• Metabolizma ve endokrin sistem hastal›klar›,
• Üreme sistemi hastal›klar›
• Deri Hastal›klar›
• ‹nfeksiyon ve ba¤›fl›kl›k sistemi hastal›klar›,
• Kanser hastal›klar›

Bitkisel ürünlerle hangi hastal›klar tedavi edilememektedir?
2
Sinir Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›
Sinir sistemi vücuttaki organ ve dokular ile di¤er sistemlerin çal›flmas›n› organize
eder. Yap›sal olarak 2 k›s›mda incelenmektedir: 1) Merkezi sinir sistemi (Beyin, be-
S O R U yincik, omurilikS O Rso¤an›
U ve omurilikten oluflmaktad›r) 2) Periferik sinir sistemi (du-
yu sinirleri, hareket sinirleri ve otonom sinirlerden oluflmaktad›r). Beyin tüm sinir
D‹KKAT sistemini kontrol
D ‹ K K Aederken,
T vücudun ruhsal durumunun oluflmas›, bilinç ve bilinçal-
t› düflünme, bellek ve ö¤renme, a¤r› ve duyu alg›lama ve de¤erlendirmesi ile bi-
linçli hareketlerin organizasyonu gibi önemli üst düzey ifllevleri yürütür. Beyincik
N N
esas olarak denge ifllevlerini düzenlerden, omurilik so¤an› kalp-damar sistemini ve
solunum ifllevlerinin organizasyonunu sa¤lar. Omurilik ise refleks hareketlerin or-
AMAÇLARIMIZ ganizasyonundan
AMAÇLARIMIZ sorumlu organd›r. Duyu sinirleri, sinir uçlar›nda bulunan alg›la-
y›c› yap›lardan gelen dokunma, ›s› alg›s›, kafl›nt›, uyuflma (kar›ncalanma), yanma,
a¤r› gibi duyular› merkezi sinir sistemine iletmektedir. Afl›r› ve ani zarar veren uya-
K ‹ T A P r›lar esas olarak
K ‹ T Aomurilikte
P tepki oluflturur ve refleks hareket ortaya ç›kar. Örne-
¤in, k›zg›n bir soban›n üzerine elinizi sürdü¤ümüzde önce elimizi çekeriz, daha
sonra (1 sn kadar) ac›s›n› hissederiz. Burada omurilik duyu sinirleri ile gelen bilgi-
TELEV‹ZYON yi do¤rudan T E Lilgili
E V ‹ Z Yhareket
ON sinirine aktar›r ve “düflünmeden” çok ani bir biçimde ha-
reket gerçekleflir. Hareket sinirleri komutlar› sadece omurilikten almamaktad›r, ay-
r›ca beyin organize ve bilinçli hareketlerin organizasyonunu sa¤lamaktad›r. Hare-
ket sinirleri kas dokusu ile anatomik kavflak oluflturmufl durumda oldu¤undan, ha-
reket ile ilgili emirleri aksatmaks›z›n kaslara ileterek istemli hareketlerin gerçeklefl-
mesini sa¤larlar. Sempatik ve parasempatik sinirler olarak iki ayr› kategoride de-
¤erlendirilen otonom sinirler ise istem d›fl› biçimde iç organlar›n çal›flmas›n› dü-
zenlemektedir. Sempatik ve parasempatik sinirler genellikle birbirlerine z›t biçim-

de çal›flmaktad›r. Örne¤in, sempatik sinirler kalp çal›flmas›n› h›zland›r›rken para-
sempatik sinirler yavafllatmaktad›r.
Yukar›da yap›lan tan›mlamalardan sinir sisteminde her organ ve sinirin çok belli
görevleri oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ancak, sistemler sürekli birbirleri ile etkileflim ve
iletiflim içinde oldu¤undan sinir sistemi hastal›klar› oluflum mekanizmas› (etiyopato-
lojisi) genellikle karmafl›kt›r. Bu nedenle tedavide kullan›lan ilaç veya bitkiler de ge-
nellikle birçok sistem üzerinde etkilidir, yani etkileri non-spesifiktir (yani özgün de-
¤ildir). Ayr›ca, sinir sistemi vücuttaki di¤er sistemlerin de düzenleyicisi konumunda
oldu¤undan sinir sistemini etkileyen ilaç ve bitkilerin di¤er vücut sistemlerine (örne-
¤in, kalp damar sistemi, sindirim sistemi, vb.) özgü hastal›klarda da etkil olduklar›
görülmektedir. Yukar›da kabaca belirtilen tan›mlama ve s›n›flamalar›n ›fl›¤›nda sinir
sistemi hastal›klar› ve bunlar üzerinde etkili bitkiler flöyle gruplanmaktad›r:
Anksiyete: Kayg›, korku ve gerilimden oluflan bir ruh halidir. “Endifle” olarak
da tan›mlanan bu durumun süreklilik arz etmesi bir hastal›kt›r ve tedavi edilmesi
gerekmektedir. A¤›r anksiyete tedavisinde kullan›lacak etkin ilaçlar›n yan› s›ra, ha-
fif ve orta fliddette anksiyete tablolar›n›n giderilmesinde kullan›lan çeflitli bitkiler
vard›r (Tablo 10.1).
Latince Ad› Türkçe Ad› Yetiflti¤i Yerler Kullan›lan K›s›m Tablo 10.1
Anksiyete
Çiçekli toprak üstü tedavisinde
Adonis vernalis Keklikotu Kuzey ve Do¤u Avrupa, Sibirya kullan›lan bitkiler.
k›s›mlar›
Türkiye (kültür), Dünyan›n çeflitli

Apium graveolens Kereviz Bitkinin tüm k›s›mlar›
yerleri
Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya, Kuzey

Artemisia vulgaris Ayvadana Kökler
Amerika ve Avrupa
Bitkinin taze ya da
Avena sativa Yulaf Bütün Avrupa ve Anadolu (kültür) kurutulmufl toprak
üstü k›s›mlar›
Cinnamomum A¤ac›n odunundan

Kafur A¤ac› Çin, Japonya, Güney-do¤u Asya
camphora haz›rlanan uçucu ya¤
Meyve, tohum ve
Citrus aurantium Turunç Akdeniz bölgesi ülkeleri çiçeklerden
haz›rlanan uçucu ya¤
Gingko, Uzakdo¤u (Çin, Japonya, Kore), baz› Taze veya kurutulmufl

Gingko biloba
Mabet A¤ac› ülkelerde kültürü yap›lmaktad›r yapraklar
Griffonia
- Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohumlar
simplicifolia
Kurutulmufl çiçek
Humulus lupulus fierbetciotu Bilecik, Bursa (kültür)
durumlar›
Hypericum Binbirdelikotu,
Anadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar›
perforatum Sar› kantaron
SIRA S‹ZDE
Tablo 10.1 SIRA S‹ZDE Taze veya kurutulmufl
Devam› Melissa officinalis O¤ulotu Akdeniz bölgesi
yapraklar ya da tüm bitki
D Ü fi Ü N E L ‹ M Nepeta cataria
D Ü fi Ü N EKedinanesi
L‹M Avrupa, ‹ç Anadolu Bölgesi Toprak üstü k›s›mlar›
Panax ginseng Ginseng Çin, Kore, Japonya ve Rusya (kültür) Kurutulmufl kökler
S O R U Passiflora S O R U Taze ya da kurutulmufl
Çark›felek ‹stanbul (kültür)
incarnata toprak üstü k›s›mlar›
D‹KKAT D‹KKAT Taze rizom ile kökler
Piper methysticum Kava Güneydenizi adalar› (kültür) veya kökleri al›narak
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE kurutulmufl rizomlar
Primula veris Do¤u Anadolu (A¤r›, Erzurum, Kars), Rizom, kökler ve
Çuhaçiçe¤i
(P. officinalis) Orta Avrupa çiçekler
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ
Rauwolfia Hindistan, Hindiçin, Borneo,
Ravolfiya Kurutulmufl kökler
serpentina Sri Lanka ve Sumatra
K S ‹ O TR AU P KS ‹O TR D
AU aP¤ e l m a s › , Ege Bölgesi ve tüm Akdeniz bölgesi
Salvia triloba Yapraklar
Elmaotu ülkeleri
D‹KKAT Valeriana D‹KKAT Kurutulmufl kök ve
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ ZKediotu
YON Do¤u Anadolu ve Avrupa
officinalis rizomlar
N N
D‹ NÜTfiEÜRN NE LE‹TM Anksiyete ile

D‹ NÜilgili
Tfi EÜ RN ENolarak
LE‹TM daha fazla bilgi için http://www.almanhastanesi.com.tr/psikiyat-
ri.htm adresini ziyaret ediniz.
S O R U S O R U
K ‹ T A P
Depresyon:
K ‹ T A P
‹çekapan›kl›k, isteksizlik, karamsarl›k, enerjisizlik ve hayattan
zevk almama gibi belirtiler ile karakterize bir ruh halidir. Bu durumun süreklilik
D‹KKAT D ‹ Khastal›kt›r
arz etmesi bir KAT ve tedavi edilmesi gerekmektedir. Günümüzün en yayg›n
hastal›klar›ndan birisidir. Bazen anksiyete ile beraber ortaya ç›kmaktad›r. A¤›r dep-
N N
SIRA S‹ZDE resyon tedavisinde
SIRA S‹ZDEkullan›lacak etkin ilaçlar›n yan› s›ra, hafif depresyon tablolar›-
n›n giderilmesinde kullan›lan çeflitli bitkiler vard›r (Tablo 10.2).
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET Depresyon AMAÇLARIMIZ
‹hastal›¤›
N T E R N E Tile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://www.psikiyatrist.net/dep-
resyonlukisiler.htm adresini ziyaret ediniz.
Demans (Bunama) ve Bellek Bozukluklar›: Farkl› nedenlere ba¤l› olan çe-
flitli bellek bozukluklar› ve bunama türleri vard›r. Serebrovasküler yetmezlik, yafl-
lanma veya Alzheimer hastal›¤› gibi durumlar demans ve bellek yetersizlikleri ile
karakterizedir. Bellek bozukluklar›na ba¤l› problemlerin giderilmesinde kullan›lan
bitkiler Tablo 10.2’de listelenmifltir.
‹NTERNET Demans ile ‹ilgili N E T daha fazla bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Dementia adresi-
N T E Rolarak
ni ziyaret ediniz.
Depresyon, demans
Barsakotu, ve bellek
Anagallis arvensis Avrupa, Asya, Avrupa, ABD, Kurutulmufl çiçekli bozukluklar›n›n
Farekula¤›,
Subtropikal Güney Afrika toprak üstü k›s›mlar tedavisinde
Sülükotu kullan›lan bitkiler.
Artemisia Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya,
Ayvadana Kökler
vulgaris Kuzey Amerika ve Avrupa
Bitkinin taze ya da
Avena sativa Yulaf Avrupa ve Anadolu (kültür) kurutulmufl toprak
Griffonia Toz edilmifl tohumlar
- Bat›-Orta Afrika
simplicifolia
Hypericum Binbirdelikotu, Toprak üstü k›s›mlar›
Anadolu ve Avrupa
Taze veya kurutulmufl
Melissa officinalis O¤ulotu Akdeniz bölgesi yapraklar ya da tüm
bitki
Taze ya da kurutulmufl
Ocimum
Fesle¤en Güney Anadolu (kültür), Hindistan toprak üstü k›s›mlar›;
basilicum
uçucu ya¤›
Origanum Almanya (kültür), Toprak üstü k›s›mlar›
-
majorana Güneydo¤u Akdeniz
Passiflora Taze ya da kurutulmufl
Çark›felek ‹stanbul (kültür)
Rhodiola rosea Rodiola Çin, Orta Asya, Avrupa, Kanada, ABD Kökler
Demans ve bellek bozukluklar›

Gingko biloba Gingko, Taze veya kurutulmufl
Uzakdo¤u (Çin, Japonya, Kore)
Mabet A¤ac› yapraklar
bitki
Kurutulmufl ve tam
Sri Lanka, Hindistan, Malezya (kültür),
Piper cubebe Kebabiye olgunlaflmam›fl
Endonezya
meyveleri
Rhodiola rosea Rodiola Çin, Orta Asya, Avrupa, Kanada, ABD Kökler
Toprak üstü
Rosmarinus Güney Anadolu, Güney Afrika, Asya,
Biberiye k›s›mlar›ndan
officinalis Hindistan, ABD, Avustralya,
elde edeilen uçucu ya¤
Schisandra
Schisandra Çin ve Kore Meyveler
chinensis
D‹KKAT D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE Demans ve bellek bozukluklar›n›n tedavisinde kullan bitkilerden hangileri Akdeniz ve Gü-
SIRA S‹ZDE
3 ney Anadolu Bölgelerinde yetiflmektedir?
Uyku Bozukluklar› (Uykusuzluk): Çeflitli nedenlere ba¤l› olan uykusuzlu¤un
tedavisinde çok çeflitli bitkiler kullan›lmaktad›r. Uykusuzluk tedavisinde sedatif (ya-
S O R U t›flt›r›c›) ve hipnotik
S O R U (uyutucu) özellikler tafl›yan ilaç ve bitkiler kullan›l›r. Uykusuz-
luk (insomnia) tedavisinde yararlan›lan bitkilerin listesi Tablo 10.3’te verilmifltir.
D‹KKAT D‹KKAT
‹NTERNET ‹nsomnia ile‹ Nilgili
T E R Nolarak
ET daha fazla bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Dementia adre-
sini ziyaret ediniz.
N N
Tablo 10.3 Latince Ad› Türkçe Ad› Yetiflti¤i Yerler Kullan›lan K›s›m
Uykusuzluk
tedavisinde
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Bitkinin taze ya da
yararlan›lan bitkiler. Avena sativa Yulaf Bütün Avrupa ve Anadolu (kültür) kurutulmufl toprak
*Ba¤›ml›l›k yap›c› üstü k›s›mlar›
K ‹ T A Pvard›r ve
özellikleri K ‹ T A P
Ortado¤u; Türkiye ve Dünyan›n ço¤u Kurutulmufl difli çiçek
uyku Cannabis sativa* Kenevirotu
bozukluklar›n›n yerinde (kültür) durumu (esrar)
tedavisinde art›k Meyve, tohum ve
Tkullan›lmamaktad›r.
ELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Citrus aurantium Turunç Bütün Akdeniz bölgesi ülkeleri çiçeklerden haz›rlanan
uçucu ya¤
Cretaegus
‹NTERNET ‹ N T E RAl›ç
NET Bat› ve Güney Anadolu; Avrupa Çiçekler
monogyna
Griffonia Toz edilmifl tohumlar
- Bat›-Orta Afrika
simplicifolia
Kurutulmufl çiçek
Humulus lupulus fierbetciotu Bilecik, Bursa (kültür)
durumlar›
Lactuca sativa Marul Anadolu’da birçok yerde (kültür) Yapraklar
Ege, Akdeniz, Karadeniz sahil fleridi;
Laurus nobilis Defne Yapraklar
Akdeniz Bölgesi Ülkeleri
Türkiye’de süs bitkisidir, Akdeniz Taze çiçek ve çiçekli
Lavandula
Lavanta bölgesi ve güney Avrupa (kültürü dallar›ndan elde edilen
angustifolia
de yap›l›r) uçucu ya¤
bitki
Nymphea alba Nilüfer Türkiye’nin sulak olan çeflitli bölgeleri Çiçekler
Çin’de yetiflir; Çin, Kore, Japonya
Panax ginseng Ginseng Kurutulmufl kökler
ve Rusya’da kültürü yap›l›r
Anadolu’da çok yayg›nd›r; Avrupa,
Papaver rhoeas Gelincik Çiçekler
Kuzey Afrika, Asya
Papaver Orta Anadolu (s›n›rl› kültür); tüm
Afyon Haflhafl bafl›
somniferum* dünyada kültürü yap›l›r
Passiflora ‹stanbul (kültür); Taze ya da kurutulmufl
Çark›felek
Tablo 10.3
Peganum harmala Üzerlik Orta Anadolu Tohumlar Devam›
Taze rizom ile kökler

Piper methysticum Kava Güneydenizi adalar› (kültür) veya kökleri al›narak
kurutulmufl rizomlar
Rauwolfia Hindistan, Hindiçin, Borneo,
Ravolfiya Kurutulmufl kökler
serpentina Sri Lanka ve Sumatra SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Anadolu’da yayg›nd›r;
Salix alba Sö¤üt Yapraklar
Orta ve Güney Avrupa D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Kuzey Anadolu Da¤lar›; Dünyada
Tilia türleri Ihlamur Çiçekler
çeflitli yerlerde S O R U S O R U
Valeriana Kurutulmufl kök ve
Kediotu Do¤u Anadolu ve Avrupa
D‹KKAT D‹KKAT
Kokulu Anadolu’da pek bulunmaz; Çiçeklerinden elde
Viola odorata
N N
menekfle Avrupa, Ortado¤u, Orta Asya edilen
SIRA uçucu
S‹ZDE ya¤ SIRA S‹ZDE
Sara (Epilepsi) Hastal›¤›: Nöbetler ile kendini gösteren, tonik ve klonik is-
tem-d›fl› vücut konvülziyonlar› (vücudun kas›l›p kalmas›) ileAMAÇLARIMIZ
karakterize bir mer- AMAÇLARIMIZ
kezi sinir sistemi hastal›¤›d›r. Nöbetler s›ras›nda ço¤u kez hasta D Ü fi Ü N E L ‹ M k›sa bir D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRAbilincini
süre için kaybetmektedir. Çeflitli tipleri vard›r ve beyindeki baz› nöronlar›n afl›r› ak-
tivasyonu sonucunda ortaya ç›kan bir hastal›kt›r. Tedavisinde baflta S O Rdifenilhidanto-
U S O R U
in ve valproik asit gibi etkin ilaçlar›n yan› s›ra baz› bitkiler deD Üyararl›
fi Ü N E L ‹ M
olmaktad›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Sara hastal›¤›nda kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.4’de verilmifltir. Halk aras›nda bu
T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N
hastal›¤›n tedavisinde yat›flt›r›c› özelli¤e sahip olan baz› bitkilerS de O Rkullan›lmakta-
U S O R U
d›r. Bu tür bitkiler söz konusu tabloda yer almamaktad›r.
N N
D‹KKAT D‹KKAT
Epilepsi ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://tr.wikipedia.org/wiki/Epilepsi
‹NTERNET adresini ‹NTERNET
ziyaret ediniz.
N N
Parkinson Hastal›¤›: Kaslarda so¤uma, sertleflme (rijidite), istem d›fl› titreme
(tremor) ve hareketler ve afl›r› tükrük salg›s› (hiper salivasyon) ile karakterize bir
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
merkezi sinir sistemi hastal›¤›d›r. Nedenleri tam olarak bilinmese de, kafa travma-
lar› (darbeleri), karbonmonoksit veya mangan zehirlenmeleri neden olarak göste-
rilmektedir. Bu hastal›¤› yaflayan ünlüler aras›nda ABD’li Müslüman boksör Mu-
TKE L‹E VT ‹ ZA Y OP N T KE L ‹E VT‹ ZAY OPN
hammet Ali Clay (Cassius Clay) de bulunmaktad›r. Parkinson hastal›¤›na karfl›
kullan›lan bitkiler Tablo 10.4’de listelenmifltir.
Parkinson hastal›¤› ile ilgili olarak daha fazla bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Par-
kinson%27s_disease adresini ziyaret ediniz.
Daha fazla bilgi için Bkz: http://en.wikipedia.org/wiki/Muhammad_Ali.

Merkezi Sinir Sistemi Stimülanlar› (Uyar›c›lar›): Bu kategorideki bitkiler

merkezi sinir sistemini uyararak uyku e¤ilimini azalt›rlar veya uykusuzlu¤a neden
olurlar. Ayr›ca, merkezi sinir sistemini deprese eden uyku ilaçlar› gibi maddelerin
ve bitkilerin etkilerini önlemek amac›yla da kullan›l›rlar. Tablo 10.4’de bu tür bit-
kilere örnekler verilmifltir.
Epilepsi ve Parkinson
Tedavisine Yard›mc› Ortado¤u, Türkiye ve Dünyan›n Kurutulmufl difli çiçek
ve Merkezi sinir Cannabis sativa* Kenevirotu
sistemi stimülan› ço¤u yerinde (kültür) durumu (esrar)
baz› bitkiler. Kurutulmufl toprak üstü
k›s›mlar, taze ve
*Ba¤›ml›l›k yap›c› Centella asiatica - Güney-Do¤u Asya
özellikleri vard›r ve kurutulmufl yapraklar ve
epilepsi tedavisinde gövde
art›k
kullan›lmamaktad›r. Kurutulmufl çiçekler,
Convallaria ‹nciçiçe¤i, Türkiye’de süs bitkisi,
**Bu bitkinin yaprak toprak üstü k›s›mlar,
majalis Mügeçiçe¤i Avrupa ormanlar›
ve gövdesi ç›plak elle kök ve rizomlar
tutuldu¤unda
kontakt Ege ve Karadeniz; güney ve
Dictamnus Gazelotu; Taze veya kurutulmufl
fotodermatit’e yol güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u,
açmaktad›r. Ifl›k ve albus** Akgiritotu yaprak veya kökler
Türkistan ve Kafkaslar
günefl varl›¤›nda,
bitkinin bu Griffonia
k›s›mlar›na simplicifolia
dokunuldu¤unda
ekzema benzeri cilt Birçok ülkede kültürü yap›l›r; Kurutulmufl ham
Peonia officinalis Avrupa fiakay›k›
reaksiyonlar› Güney Avrupa Da¤lar› tohumlar, taze kökler
oluflmaktad›r.
Çiçeklenme zaman›nda
Trakya ve Anadolu’nun sahil
Senecio vulgaris Kanaryaotu toplanan toprak üstü k›-
bölgeleri
s›mlar
Taze yapraklar ve genç
Taxus baccata Porsuk A¤ac› Karadeniz Ormanlar›, Avrupa
dal uçlar›
Valeriana Kurutulmufl kök ve
Kediotu Do¤u Anadolu ve Avrupa
Çekem, Türkiye, Avrupa, ‹ran, Kurutulmufl
Viscum album
Ökseotu Çin (kültür) meyve, yaprakl› dal
Parkinson hastal›¤›
Corydalis cava - Bat› ve orta Avrupa Yumrular›
Griffonia
simplicifolia
Merkezi sinir sistemi stimülan› baz› bitkiler
Felfelek;
Hindistan ve Güney Hint Adalar›,
Areca catechu Ferfelek; Tohumlar
Asya ve Güney Afrik
Cevzi fulful
‹fllenmifl veya
Camelia sinensis Çay (yeflil Vatan› Çin, Kuzey-Do¤u Anadolu
ifllenmemifl genç
(=Thea sinensis) veya siyah) ve Dünya’n› birçok yeri (kültür)
yapraklar
Brezilya, Meksika, Kolombiya, Çeflitli biçimlerde
Coffea arabica Kahve
Etopya, Arabistan (Yemen) ifllenmifl tohumlar
Ege ve Karadeniz; güney ve
Dictamnus Gazelotu; Taze veya kurutulmufl
güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u,
albus** Akgiritotu yaprak veya kökler
Arap A¤ac›n gövde ve
Acacia senegal Afrika’n›n tropikal savan kufla¤›
Zamk› A¤ac› dallar›ndan yaralama so-
nucu oluflan lateks
Catha edulis Etopya, Yemen Tablo 10.4

- A¤aç yapraklar› Devam›
Madagaskar
Çin, Orta Asya, Kökler

Rhodiola rosea Rhodiola
Avrupa, Kanada, ABD
Silybum marianum Devedikeni Türkiye ve Avrupa

Ham tohumlar
A¤r›: Vücuttaki çeflitli problemlerin habercisi olan ve hastaya ço¤u durumda s›-
k›nt› veren bir semptomdur (belirtidir). A¤r› tek bafl›na bir hastal›k olmamakla bir-
likte ço¤u zaman hastal›klara efllik eden en önemli belirti olarak karfl›m›za ç›kmak-
tad›r. Genellikle duyu sinirlerinin ucundaki a¤r› alg›lay›c›lar›n (nosiseptörlerin) çe-
flitli faktörler (mekanik bask›, kimyasal maddeler, yaralanma, infeksiyon, psikolo-
jik faktörler gibi) ile uyar›lmas› sonucu oluflan çeflitli tipte a¤r›lar vard›r. Bunlar›n
d›fl›nda “migren” gibi oluflum nedenei tam olarak anlafl›lmam›fl olan a¤r›lar da söz
konusudur. A¤r› genel olarak üç alt kategoride de¤erlendirilir:
a. Spazmojenik a¤r›lar,
b. Nöropatik a¤r›lar,
c. Psikosomatik a¤r›lar.
Spazmojenik a¤r›lar, vücudun çizgili veya düz kasl› yap›lar›n›n spazmlar›ndan
kaynaklanmaktad›r. Spazm çizgili veya düz kas›n içinde yer alan sinir uçlar›na bas-
k› yapt›¤› için a¤r›ya neden olmaktad›r. Düz kas spazmlar›na ba¤l› a¤r›lar asl›nda
iç organ a¤r›lar›d›r, çünkü her iç organ ya içinde ya da d›fl çevresinde düz kas içer-
mektedir. Bu tür a¤r›lara visseral (iç organlara iliflkin) a¤r›lar ad› da verilmektedir.
Visseral a¤r›lar genellikle spazmolitik (spazm çözücü) ilaç ve bitkiler taraf›ndan
önlenmektedir. Spazmolitik etkili bitkilere örnekler Tablo 10.5’de yer almaktad›r.
Nöropatik a¤r›, sinir sistemindeki sinirlerin do¤rudan hasar görmesinde ortaya
ç›kan a¤r›d›r. Periferik (Çevresel) veya merkezi sinir sistemindeki sinirlerin hasar
görmesi sonucu ortaya ç›kan nöropatik a¤r› süre¤endir. Nöropatik a¤r›ya neden
olan birçok farkl› durum vard›r; alkolizm, kanser, baz› nörolojik hastal›klar, damar
hastal›klar›, sinir s›k›flmas›, baz› enfeksiyon hastal›klar› (zona gibi), böbrek yetmez-
li¤i ve fleker hastal›¤› gibi. Tedavide esas nöropatik a¤r›ya neden olan etkenin kal-
d›r›lmas›d›r. Bu radikal (esas) tedaviye yard›mc› olarak veya radikal tedavinin
mümkün olamad›¤› durumlarda hastan›n s›k›nt›s›n› gidermek için analjezik (a¤r›
kesici) ilaç ve bitkilerden yararlan›lmaktad›r. Tablo 10.6 analjezik etkili bitkilere ör-
nekleri içermektedir.
Tablo10.5 Latince Ad› Türkçe Ad› Yetiflti¤i Yerler Kullan›lan K›s›m

Spazmolitik etkili
bitkiler. Achillea Kuzey ve Do¤u Anadolu; Kurutulmufl toprak
Civanperçemi
millefolium Kuzey hariç tüm Avrupa üstü k›s›mlar
*Ba¤›ml›l›k yap›c› Türkiye’nin birçok bölgesi (kültür);
özellikleri vard›r ve Anethum Kurutulmufl olgun
Dereotu Akdeniz bölgesi,
spazmolitik olarak graveolens meyveler
güney Rusya, Avrupa (kültür)
art›k
kullan›lmamaktad›r. Angelica
Melaike otu; Suriye, Hollanda Tohumlar,tüm bitki
**Bu bitkinin yaprak Melaike otu
ve gövdesi ç›plak elle archangelica Melekotu Polonya, Laponya ve Balt›k Denizi ülkeleri veya kökler
tutuldu¤unda
kontakt Kuzey Anadolu; Orta ve
Atropa Güzelavrat
fotodermatit’e yol Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya, Yapraklar ve kökler
belladonna otu
açmaktad›r birçok ülkede kültürü yap›l›r
Aynisafa;
Calendula Ülkemizde süs bitkisi olarak yetifltirilir; Çiçekli dallar veya
T›bbi nergis;
officinalis Orta ve güney Avrupa, kuzey Asya, ABD toprak üstü k›s›mlar›
Nerkis;
Güneydo¤u Anadolu, Kayseri, Bursa, vd.
Capsicum Taze veya kurutulmufl
K›rm›z›biber (kültür); Meksika ve orta Amerika,
annum meyveler
dünyan›n di¤er yerleri (kültür)
Bald›ranotu: Çok zehirli bir
bitkidir, Sokrates’in ölümüne Conium Bütün Türkiye; Avrupa, Asya, Kuzey Kurutulmufl, çiçekli ve
Bald›ranotu
neden olan bitki olarak maculatum Afrika ve Amerika’n›n ›l›man bölgeleri yaprakl› dallar›
bilinmektedir. Buna karfl›n
çeflitli yerlerde piflirilerek
Dictamnus Gazelotu; Ege ve Karadeniz; güney ve güneydo¤u Taze veya kurutulmufl
salatas› yap›lmaktad›r. albus** Akgiritotu Avrupa, Ortado¤u, Türkistan ve Kafkaslar yaprak veya kökler
Tehlikeli olmakla beraber Meyve ve
piflirilince muhtemelen Foeniculum Kuzey Anadolu; Akdeniz bölgesi, ‹ngiltere,
Rezene tohumlardan elde
zehirlili¤i kaybolmaktad›r: vulgare Almanya, Avusturya, ‹ran, Hindistan, Çin
http://garova.blogspot.com/ edilen uçucu ya¤
2009/01/baldran-otu-ve- Griffonia
salatas.html adresini ziyaret - Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohumlar
simplicifolia
ediniz. Ayr›ca
bak›n›z:http://nacizanebilgi.
Kuru yapraklar,
com/sozluk.php?q=sokrates
kurutulmufl yaprak ve
Hyoscyamus Türkiye’de çeflitli yerler; Avrupa;
Banotu çiçekler, kurutulmufl
niger Bat› ve Kuzey Asya
tohumlar, taze tüm
çiçekli bitki
Matricaria Alman Avrupa; Kuzey-Bat› Asya; Türkiye’de Çiçekler veya
recutita papatyas› baz› yerlerde kültürü yap›l›r tüm bitki
Papaver Orta Anadolu (s›n›rl› kültür);
Afyon Haflhafl bafl›
somniferum* tüm dünyada kültürü yap›l›r
Prunus Kurutulmufl a¤aç
- Tropikal ve subtropikal Afrika
africana gövde kabuklar›
Prunus
Çakal eri¤i Kuzey, Bat› ve Güney Anadolu; Çiçekler
spinosa
Thymus Akdeniz Bölgesi; Genifl ölçüde
Kekik Toprak üstü
vulgaris kültürü yap›l›r
Tilia Kuzey Anadolu Da¤lar›;
Ihlamur Çiçekler
türleri Dünyada çeflitli yerlerde
Analjezik etkili çeflitli
Ba¤›rsakotu,
Anagallis Kurutulmufl çiçekli bitkiler.
Sülükotu Avrupa ve Asya’da yayg›nd›r
arvensis bitki (kök de dahil)
Farekula¤›
Anemone Beyaz Kuzey Laponya ve Akdeniz bölgesi Çiçekli dallar ve toprak
nemorosa da¤lalesi hariç tüm Avrupa üstü k›s›mlar
Angelica Melaike otu; Suriye, Hollanda, Polonya, Laponya ve Tohumlar, tüm bitki
archangelica Melekotu Balt›k Denizi ülkeleri veya kökler
Vatan› Volga-Don bölgesidir, ancak
Armoracia Bay›rturpu; Taze veya kurutulmufl
Avrupa ve Dünyan›n
rustica Eflekturpu kökleri
her taraf›na yay›lm›flt›r
Berberis Kuzey Anadolu; Orta Asya’n›n bir Meyve ve kök
Amberparis
vulgaris bölümü; Avrupa kabuklar›
Türkiye ve Avrupa, Dünyan›n bütün
Brassica nigra Hardal Bitkisi Tohumlar
›l›man bölgeleri (kültür)
Cannabis Ortado¤u; Türkiye ve Dünyan›n ço¤u Kurutulmufl difli çiçek
Kenevirotu
sativa* yerinde (kültür) durumu (esrar)
Güneydo¤u Anadolu, Kayseri, Bursa, Taze veya kurutulmufl
Capsicum
K›rm›z›biber vd. (kültür); Meksika ve orta Amerika, meyveler
annum
dünyan›n di¤er yerleri (kültür)
Cimicifuga Taze veya kurutulmufl
- Kanada ve ABD; Avrupa (kültür)
racemosa kökleri
Conium Bütün Türkiye; Avrupa, Asya, Kuzey Kurutulmufl, çiçekli ve
Bald›ranotu
maculatum Afrika ve Amerika’n›n ›l›man bölgeleri yaprakl› dallar›
Curcuma Kuru ve piflirilmifl
Zerdeçal Hindistan ve tropik Asya
domestica rizomlar
Dorema ‹ran’dan güney Sibirya’ya kadar olan Çiçekler ve gövdeden
Çad›rufla¤›
ammoniacum Asya bölgeleri s›zan reçine
Kuzey Anadolu Da¤lar› (Zigana); Taze veya kurutulmufl
Dryopteris Erkek
Avrupa’n›n ›l›man iklim bölgeleri; rizomlar ve taze
filix-mas E¤reltiotu
Kuzey Asya toprak üstü k›s›mlar
Erythroxylon Vatan› And Da¤lar›. Sri Lanka,
Koka Yapra¤› Yapraklar
coca* Hindistan, Endonezya’da kültürü yap›l›r
Vatan› Avustralya ve Tazmanya’d›r. Taze ve kurutulmufl
Eucalyptus Ökaliptus Güney Avrupa, Asya ve Afrika’n›n yapraklar ve dal
globulus A¤ac› subtropikal bölgelerinde de kültürü uçlar›ndan elde
yap›l›r edilen uçucu ya¤
Hypericum Binbirdelikotu,
Anadolu ve Avrupa’da yayg›nd›r Toprak üstü k›s›mlar›
Hyssopus Güney Avrupa ve Akdeniz bölgesi Yapraklar, çiçek uçlar›
Zufaotu
officinalis ve ucucu ya¤
Inula Kuzey ve Do¤u Anadolu; Avrupa ve Taze veya kurutulmufl
And›zotu
helenium Asyan›n ›l›man bölgeleri rizomlar
Lycopodium Do¤u Avrupa; Kuzey-Do¤u Anadolu;
Göbektozu Taze bitki ve sporlar›
clavatum Çin; Dünyan›n birçok yeri
Taze yaprak ve ince
Melaleuca Avustralya’n›n tropikal bölgeleri;
- dallardan elde edilen
leucadendra Güney Do¤u Asya
uçucu ya¤
Tablo 10.6 Melissa O¤ulotu Akdeniz bölgesi Taze veya kurutulmufl yap-
Devam› officinalis raklar ya da tüm bitki
Mentha Nane Kültür bitkisidir; Türkiye’nin ve Dünyan›n Topraküstü k›s›mlar›ndan

piperita birçok yerinde yetiflmektedir. elde edilen uçucu ya¤
Oenothera Eflekotu Avrupa ve Asya’da yayg›nd›r. Ham tohumlardan elde
biennis edilen sabit ya¤ veya çi-
çeklenme döneminde
taze bitki
Panax ginseng Ginseng Çin’de yetiflir; Çin, Kore, Japonya ve Rus- Kurutulmufl kökler
ya’da kültürü yap›l›r
Papaver Gelincik Anadolu’da çok yayg›nd›r; Avrupa, Kuzey Çiçekler

rhoeas Afrika, Asya
Papaver Afyon Orta Anadolu (s›n›rl› kültür); tüm Haflhafl bafl›
somniferum* dünyada kültürü yap›l›r
Passiflora Çark›felek ‹stanbul (kültür); Taze ya da kurutulmufl

Piper Kava Güneydenizi adalar› (kültür) Taze rizom ile kökler ve-
methysticum ya kökleri al›narak kuru-
tulmufl rizomlar
Piper nigrum Karabiber Vatan› Hindistan’d›r, ancak s›cak yerlerde Olgunlaflmadan
kültürü yap›l›r toplanan meyveler
Primula veris Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu (A¤r›, Erzurum, Kars); Rizom, kökler ve
(sinonim: P. Orta Avrupa çiçekler
officinalis)
Rosmarinus Biberiye Güney Anadolu; Yapraklar, çiçekler ve
officinalis ince dallardan elde edilen
uçucu ya¤
Ruta Sedefotu Türkiye’de bahçelerde yetifltirilir; Tüm bitki ve bitkiden
graveolens ç›kar›lan uçucu ya¤
Salix alba Sö¤üt Anadolu’da yayg›nd›r; Orta ve Yapraklar
Güney Avrupa
Sempervivum tecto- Herdemtaze, Orta ve güney Avrupa; Bat› Asya; Kuzey Çiçeklenmeden önce yap-
rum Kulakotu Afrika raklar ve yaprak
Keçilahanas›, suyu
Nas›rotu
Syzygium aromati- Karanfil Molluca adalar›; Tanzanya, Madagaskar, Çiçek tomurcuklar› ve
cum Brezilya ve di¤er tropik bölgeler tam olgunlaflmam›fl
(kültür) meyvelerden elde edilen
uçucu ya¤
Tamus communis Dövülmüfl Kuzey Anadolu Da¤lar›; Avrupa’n›n Kökler
avratotu çeflitli bölgeleri
Tanacetum Solucanotu Orta ve Kuzey-Do¤u Anadolu; Avrupa Kurutulmufl çiçekli bitki
vulgare (toprak üstü k›s›mlar›)
Urginea maritima Adaso¤an› Güney Anadolu; Akdeniz bölgesi So¤an yapraklar›
(kültürü de yap›l›r)
Valeriana Kediotu Do¤u Anadolu ve Avrupa Kurutulmufl kök ve
Veratrum album Çöpleme Kuzey Anadolu (Zigana Da¤›); Britanya ha- Rizom ve kökler
riç Laponya’dan ‹talya’ya kadar tüm Avrupa
Verbascum S›¤›rkuyru¤u Türkiye’nin birçok bölümü; Avrupa; As- Çiçeklenme döneminde
densiflorum ya’n›n ›l›man bölgeleri toprak üstü k›s›mlar,
kökler ve çiçekler
*Bu bitkilerin ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri vard›r ve art›k çok fazla kullan›lmamaktad›r.
Duyu Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m›

Normal fizyolojik koflullarda 5 duyudan söz edilir: Görme, iflitme, koku alma, tad
alma ve dokunma duyular›. Bu duyulardan ilk dördü özel organlar taraf›ndan alg›-
lanarak ilgili sinir arac›l›¤›yla merkezi sinir sisteminin ilgili bölgelerine iletilmekte-
dir. Dokunma duyusu ise vücudun her bölgesi taraf›ndan alg›lanabilmekte ve ilgi-
li duyu siniri arac›l›¤›yla merkezi sinir sistemine uyar› aktar›lmaktad›r. S›cakl›k,
yanma, a¤r›, ac›, sanc›, kafl›nt›, uyuflma gibi fizyopatolojik duyular da dokunma si-
nirleri arac›l›¤›yla merkezi sinir sistemine tafl›nmaktad›r. Alg›lamay› duyu reseptör-
leri ad› verilen ve ilgili duyu siniri ile ba¤lant›l› olan özel hücresel yap›lar sa¤la-
maktad›r. Duyu reseptörleri çevreden gelen çeflitli fiziksel uyar›lar› (›s›, ›fl›k, ses,
mekanik veya kimyasal uyar›) alg›larlar ve duyunun çeflidine göre farkl›l›klar gös-
teririler. Örne¤in gözdeki reseptörler ›fl›k uyaran›na karfl› duyarl› iken, dildeki re-
septörler farkl› tatlar› oluflturan kimyasal maddelere karfl› duyarl›d›r. Kulaktaki al-
g›lay›c›lar da ses ile oluflan titreflimlere karfl› duyarl›d›r.
Görme ‹fllevlerini Etkileyen ve Göz Hastal›klar›na Karfl› Kullan›lan Bit-
kiler: Çeflitli bitkiler görme ifllevlerini olumlu yönlerde de¤ifltirebilmekte ve baz›
göz hastal›klar›na karfl› kullan›lmaktad›r (Tablo 10.7).
‹flitme ‹fllevlerini Etkileyen ve Kulak Hastal›klar›na Karfl› Kullan›lan Bit-
kiler: Çeflitli bitkiler iflitme ifllevlerini olumlu yönlerde de¤ifltirebilmekte ve baz›
kulak hastal›klar›na karfl› yard›mc› olarak kullan›lmaktad›r. Kulak, iflitme fonksi-
yonlar›na ek olarak ayr›ca vücut dengesinin korunmas›nda da önemli görev üst-
lenmifltir. ‹ç kulakta yer alan yar›m daire kanallar› (semisiküler kanallar) ve kohle-
a (cochlea) vücudun durufluna (postür) duyarl› olup vücudun dengesini düzenle-
meye yard›mc› olur. “Hareket hastal›¤› (Tafl›t Tutmas›)” bu ifllevler ile ilgili bir
bozukluk olup tafl›tlara (kay›k, gemi, uçak, otomobil, otobüs, vs) binen baz› kifli-
lerde mide bulant›s›, kusma, halsizlik, sersemlik, bafl dönmesi gibi belirtilerle orta-
ya ç›kmaktad›r. Ayr›ca, her ne kadar nedeni hipertansiyon gibi kulak d›fl›ndaki or-
gan sistemleri ile ba¤lant›l› olabilen kulak ç›nlamas›, u¤ultusu (tinnitus) da kulak
hastal›klar› ile birlikte an›lmaktad›r. Tablo 10.7 görme ifllevlerini etkileyen ve çeflit-
li kulak hastal›klar›na karfl› kullan›lan bitkileri özetlemektedir.
Göz ve kulak
Atractylodes - Çin ve Japonya Tüm bitki
hastal›klarda
lancea*
yard›mc› olarak
Atropa Güzelavrat Kuzey Anadolu, Orta ve Yapraklar ve kökler kullan›lan bitkiler.
belladonna** otu Güney Avrupa, Güneydo¤u
Asya Kaynak: Daha fazla
Avena sativa Yulaf Avrupa, Anadolu (kültür) Taze, kuru toprak üstü k›s›mlar› bilgi için Bkz:
http://en.wikipedia.org
Curcuma Zerdeçal Hindistan ve tropik Asya Kuru ve piflirilmifl rizomlar /wiki/Motion_sickness
domestica
Cydonia Ayva Türkiye, Avrupa ve Akdeniz Meyva ve tohumlar
oblongata bölgesi
Euphrasia - Avrupa Çiçekli bitki
officinalis
Foeniculum Rezene Kuzey Anadolu, Akdeniz Meyva ve tohumlardan elde edilen
vulgare bölgesi, ‹ngiltere, Almanya, uçucu ya¤
Avusturya, ‹ran, Hindistan,
Çin
Hyoscyamus Banotu Türkiye, Avrupa, Bat› ve Kuru yaprak, kuru yaprak ve
niger** Kuzey Asya çiçek, kuru tohum, taze tüm bitki
Devam›
Lycopersicon Domates Dünya Taze yapraklar veya çiçeklenme
esculentum döneminde tüm bitki
Mandragora - Akdeniz bölgesi Kurutulmufl toprak alt› k›s›mlar, taze

officinarum** bitki veya taze kökler
Physostigma Kalabar baklas› Bat› Afrika, Hindistan ve Tohumlar

venenosum*** Güney Amerika (kültür)
Pilocarpus Yaborandi Kuzey-Do¤u Brezilya Kurutulmufl yapraklar
microphyllus***
Quercus robur Sapl› mefle Türkiye, Avrupa, Ön Asya Genç dallar›n kurutulmufl kabuklar›
Kafkasya
Strychnos nux Kargabüken Pakistan’dan Viyetnam’a Ham kurutulmufl meyva,
vomica kadar tüm Güney-Do¤u Asya kurutulmufl gövde kabuklar›
Vaccinium Çobanüzümü; Kuzey Anadolu Da¤lar›, Kuru yapraklar ve
myrtillus**** Yaban Mersini Orta- Kuzey Avrupa, Asya, ham meyvalar
Amerika
Valeriana Kediotu Do¤u Anadolu ve Avrupa Kurutulmufl kök ve rizomlar
officinalis**
Kulak Hastal›klar›
Allium Sar›msak Dünya Taze-kuru yumrular ve ya¤›
sativum+
Capsicum K›rm›z›biber Güneydo¤u Anadolu, Taze veya kurutulmufl meyvalar

annum++ Meksika ve Orta Amerika
Gingko Gingko, Uzakdo¤u (Çin, Japonya, Taze veya kurutulmufl yapraklar
biloba+++ Mabet A¤ac› Kore)
Myrtus Mersin Akdeniz ve Ege Da¤lar›, Yapraklar, ince dallar.
communis+ Bitkisi Akdenizden Kuzey-Bat›
Himalayalara kadar olan bölge
Piper betel+ - Tropikal Güney Asya, Kurutulmufl yapraklar, kökler ve

Do¤u Afrika meyvalar
Zingiber Zencefil Vatan› Hindistan, birçok Kökler
officinalis++ tropikal bölge
*Halk aras›nda “gece körlü¤ü” veya “tavuk karas›” ad› verilen hastal›¤a karfl› etkilidir ve gözün gece görü-
flünü artt›rma özelli¤i vard›r. **Bu bitkiler midriyatik (gözbebe¤ini büyütücü) etkilidir. Bu nedenle göz kamaflt›-
r›c› ve göz içi bas›nc›n› yükseltici etkileri vard›r. Bu nedenle glokom (yüksek göz tansiyonlu) hastalar›n bu bit-
kileri kullanmas› uygun de¤ildir. ***Bu bitkiler miyotik (gözbebe¤ini küçültücü) etkilidir. Bu nedenle göz içi ba-
s›nc›n› düflürücü etkileri vard›r. Bu nedenle glokomlu hastalarda bu bitkiler tedavi edici olarak kullan›l›r. ****Bu
bitkinin de gece görüflünü artt›rma özelli¤i vard›r. +Bu bitkiler kulakta antiseptik ve antiinflamatuvar olarak kul-
lan›l›rlar. ++Hareket hastal›¤›na karfl› kullan›l›rlar. +++Tinnitusa karfl› kullan›l›r.
SIRA S‹ZDE Görme ifllevlerini de¤ifltiren bitkilerden hangilerinin göz tansiyonu durumunda kullan›m›
SIRA S‹ZDE
4 uygun de¤ildir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ Mve Burun ile ‹lgili Hastal›klar: Koku duyusunun alg›lanma-

Koku Duyusu
s›ndaki bozukluklar asl›nda ço¤u durumda rinit (nezle) gibi durumlar sonucunda
S O R U ortaya ç›kmaktad›r.
S O R U Bu nedenle, rinit tedavisinde kullan›lan baz› bitkiler Tablo
10.8’de listelenmifltir.
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Dokunma Duyusu ile ‹lgili Hastal›klar, A¤r› ve Kafl›nt›: Kafl›nt› t›pk› dokun-
ma duyusu gibi deri ve hemen derinin alt›nda alg›lanan normal d›fl› bir duyudur.
A¤r› da normal d›fl› bir duyudur, ancak genellikle daha derinlerde alg›lanmaktad›r.
A¤r›n›n daha yüzeysel alg›lanan biçimleri genellikle “ac›” ve “yanma” biçiminde ta-
n›mlanmaktad›r. Kafl›nt›, ac›, yanma ve a¤r› genellikle ilgili o vücut bölgesinde yo-
lunda gitmeyen fizyolojik olaylar›n habercisidir. Ayr›ca, lokal anestezik özellikler
tafl›yan a¤r› ve dokunma duyusunu “yerel” biçimde ortadan kald›ran Erythroxylon
coca (Koka) gibi bitkiler bulunmaktad›r. Kafl›nt› alerji veya yüzeysel enfeksiyonlar
gibi deri hastal›klar›n›n habercisi olabilir. Di¤er birçok tür semptomda oldu¤u gibi
efllik eden baflka belirtilerin olup olmamas› kafl›nt›n›n önem derecesini belirlemek-
tedir. Tablo 10.8’de antiprüritik (kafl›nt›y› önleyen) bitkilere baz› örnekler verilmifl-
tir.
Rinit Tedavisine
Asarum Azaron Kuzey Anadolu, Kurutulmufl kök ve rizomlar; yard›mc› olan ve
europeum Güney ve Orta Avrupa, ayr›ca nadiren yapraklar Antiprüritik etkili
Kuzey Sibirya baz› Bitkiler.
Pueraria lobata - ABD’nin Güneydo¤usu, Kökler *Bu bitki d›fl›nda
Güney-Do¤u Asya bütün bitkiler lokal
kullan›m ile kafl›nt›y›
Pinus türleri Çam türleri Dünyan›n birçok yeri Yapraklar›n uçucu ya¤› önlerler, Thymus
vulgaris sistemik
Myrrhis odorata - Pirenelerden Tüm bitki ve tohumlar
(örn., a¤›z yoluyla)
Kafkaslara kadar kullan›m ile de
antiprüritik etkili
Antiprüritik etkili baz› bitkiler olmaktad›r.
Anagallis arvensis Barsakotu, Avrupa, Asya, Avrupa, Kurutulmufl çiçekli toprak
Farekula¤›, ABD, Subtropikal üstü k›s›mlar
Sülükotu Güney Afrika
Lycopodium Göbektozu Do¤u Avrupa, Taze bitki ve sporlar›
clavatum Kuzey-Do¤u Anadolu, Çin
Oenothera Eflekotu Avrupa ve Asya Ham tohumlar›n sabit ya¤›,
biennis çiçeklenme döneminde taze
bitkiymus vulgaris*
Thymus vulgaris* Kekik Akdeniz Bölgesi (kültür) Toprak üstü
Triticum Bu¤day Türkiye, Dünya Tohum d›fl kabuklar› (kepek)
aestivum
Verbascum S›¤›rkuyru¤u Türkiye, Avrupa, Asya’n›n Çiçeklenme dönemi topraküstü
densiflorum ›l›man bölgeleri k›s›mlar, kökler ve çiçekler
Hareket Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m›

Hareket sistemi basit tan›mlama ile hareketleri sa¤layan kaslar, onlar›n ba¤l› oldu-
¤u kemikler ile aralar›ndaki eklemler ve kaslara merkezi sinir sisteminden komut
ve emirleri tafl›yan sinirlerden oluflmaktad›r. Hastal›klar da bu yap›lar üzerinde olu-
flan bozukluklardan kaynaklanmaktad›r. Bu hastal›klarda belli bafll› baz›lar› ve bu
hastal›klara karfl› kullan›lan bitkiler afla¤›da verilmifltir.
Artritler (Eklem iltihaplar›): Çeflitli nedenlere ba¤l› olarak eklem iltihaplar› olufl-
maktad›r. ‹ltihapl› eklem hareket ettikçe a¤r› olufltu¤undan hareket k›s›tlay›c› ol-
maktad›r. En yayg›n rastlanan biçimi “Romatoid Artrit (Romatizma) d›r”. Artrit te-
D‹KKAT D‹KKAT
N N
davisinde yard›mc› olarak kullan›lan bitkilere örnekler Tablo 10.9’de verilmifltir.
Artrit tedavisinde analjezik etkili bitkilerden de yararlan›lmaktad›r (Bkz. Tablo
10.6).
Gut Hastal›¤›: Eklemlerde ürik asit kristalleri toplanmas›na ba¤l› olarak geliflen
ve sabaha karfl› belirginleflen a¤r›lar ile karakterize bir artrit türüdür. Bu hastal›¤›n
tedavisinde a¤r› kesici bitkilere (Tablo10.6) ek olarak Tablo 10.9’de yer alan baz›
bitkiler kullan›l›r. Bu bitkilerin baz›lar› diüretik (idrar söktürücü) etkileri nedeniy-
le vücuttan ürik asit at›l›m›n› h›zland›rmaktad›r.
‹NTERNET Daha fazla bilgi

‹ N T E Riçin
N E Tbknz.: http://en.wikipedia.org/wiki/Gout.
Kas Kramplar›: Çizgili kaslardaki yorgunluklar ve/veya kaslardaki kan dola-

fl›m bozukluklar› ve yetersiz oksijenlenme durumlar› kas kramplar›n› tetiklemekte-
dir. Bu durumda kaslar kas›lm›fl durumda kalmaktad›r. Kas gevfletici özelli¤e sahip
bitkiler bu durumlarda kullan›lmaktad›r (Tablo 10.9).
Felçler: Kaslara komut ileten hareket sinirlerinin ifllev yitirmesi veya sinir kas
kavfla¤›ndaki uyar› iletiminin olmamas› sonucu geçici veya kal›c› kas hareketsizli-
¤idir. Kal›c› felçlerin en önemli oluflum nedenlerinden birisi de beyinde belli bir
bölgede serebrovasküler yetmezlik sonucu beyin enfarktüsü veya fiziksel travma-
d›r. Bu hastal›k için kullan›lan bitki say›s› fazla de¤ildir (Tablo 10.9).
Artrit, Gut hastal›¤›,
Kas kramplar› ve Allium Sar›msak Dünyan›n birçok yeri Taze-kuru yumrular
Felç tedavisinde sativum ve ya¤›
yard›mc› olarak
kullan›lan baz› Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kök
bitkiler. kabuklar›
Aesculus Atkestanesi Türkiye ve Dünyan›n birçok yeri Tohum, Yaprak,
hippocastanum Tohum ya¤›
Origanum ‹stanbul Trakya, Bat›-Güney Anadolu, Asya, Çiçekli bitki,
vulgare Keki¤i Avrupa, Kuzey Afrika yaprak uçucu ya¤›
Urtica dioica Is›rgan Türkiye, Dünyan›n ›l›man bölgeleri Taze, kuru çiçekli
bitki, kökler
Nasturtium Suteresi Anadolu, Antalya, Mersin (kültür), Çiçeklenme döneminde
officinale Dünyan›n birçok yeri toplanan bitkinin toprak
Gut hastal›¤›
Aegopodium - Avrupa ve Bat› Asya Toprak üstü k›s›mlar›
podagraria
Apium Kereviz Türkiye(kültür), Dünya Bitkinin tüm k›s›mlar›
graveolens
Armoracia Bay›rturpu; Vatan› Volga-Don bölgesidir, Avrupa Taze veya kurutulmufl
rustica Eflekturpu ve Dünyan›n her taraf›na yay›lm›flt›r kökleri
Atropa Güzelavrat Kuzey Anadolu, Orta ve Yapraklar ve kökler
belladonna otu Güney Avrupa, Güneydo¤u Asya
Avena sativa Yulaf Avrupa ve Anadolu (kültür) Taze, kuru toprak
Berberis Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kök kabuklar›
vulgaris
Citrus aurantium Turunç Akdeniz bölgesi ülkeleri Meyve, tohum ve Tablo 10.9
çiçeklerden haz›rlanan Devam›
uçucu ya¤
Colchicum Ac›çi¤dem Orta Avrupa, Orta Asya Taze çiçekler,
autumnale Kurutulmufl ham
tohumlar, Yumrular
Hypericum Binbirdelikotu, Anadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar›
Juniperus Ard›ç Trakya, Orta Avrupa, Kozalaklar ve
communis Kuzay Afrika, kozalaklardan elde edilen
Kuzay Asya uçucu ya¤
Myrrhis - Pirenelerden Kafkaslara kadar Tüm bitki ve tohumlar
odorata
Primula veris Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu (A¤r›, Erzurum, Rizom, kökler ve
(sinonim: Kars), Orta Avrupa çiçekler
P. officinalis)
Salix alba Sö¤üt Anadolu, Orta ve Güney Avrupa Yapraklar

Tamus Dövülmüfl Kuzey Anadolu Da¤lar›, Kökler
communis avratotu Avrupa’n›n çeflitli bölgeleri
Tanacetum Solucanotu Orta ve Kuzey-Do¤u Anadolu, Kurutulmufl
vulgare Avrupa çiçekli bitki
Taraxacum Karahindiba¤ Avrupa ve Asya’n›n ›l›man Kuru toprak üstü
officinale iklim bölgeleri k›s›m, rizom, kök
Vaccinium Çobanüzü- Kuzey Anadolu Da¤lar›; Orta ve Kurutulmufl yapraklar ve
myrtillus mü; Yaban Kuzey Avrupa; Asya; ham meyveler, taze ham
Mersini Kuzey Amerika meyveler
Veratrum Çöpleme Kuzey Anadolu, Laponya’dan Rizom ve kökler
album ‹talya’ya kadar tüm Avrupa
Kas kramplar›
Aesculus Atkestanesi Türkiye, Dünyan›n birçok yeri Tohum, Yaprak,
Berberis Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyve ve kök kabuklar›
vulgaris
Capsicum K›rm›z› Güneydo¤u Anadolu, Kayseri, Bursa Taze veya kurutulmufl
annum biber (kültür), Meksika ve orta Amerika meyveler
Mentha Nane Türkiye, Dünyan›n birçok Toprak üstü k›s›m›n uçu-
piperita yeri (kültür) cu ya¤›
Primula veris Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, Orta Avrupa Rizom, kökler ve
(sinonim: çiçekler
P. officinalis)
Ruta Sedefotu Türkiye Bitki, bitkinin uçucu ya¤
graveolens
Tanacetum Solucanotu Orta ve Kuzey-Do¤u Anadolu, Kurutulmufl çiçekli
vulgare Avrupa bitki
Felç
Digitalis Yüksükotu Orta ve Bat› Avrupa Yapraklar
purpurea
Origanum - Almanya (kültür), Toprak üstü k›s›mlar›
majorana Güneydo¤u Akdeniz
Moringa - Hindistan Yaprak, gövde kabu¤u,
oleifera tohum, kök
SIRA S‹ZDE Felç tedavisinde

SIRAkullan›lan
S‹ZDE bitkilerden hangisi Güneydo¤u Akdeniz bölgesinde yetiflmektedir?
5
Sindirim Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m›
Sindirim vücut için gerekli besinlerin al›n›p, uygun biçimde ifllenmesi ve kullan›l-
mak üzere haz›r duruma getirilmesi demektir. Kullan›lamayan besin ö¤eleri belli
S O R U ölçülerde depolanmaktad›r.
S O R U Sindirim a¤›zda bafllar, yemek borusu, mide, ince ve
kal›n barsaklarda besinler mekanik ve kimyasal de¤iflimler geçirerek kullan›lmaya
D‹KKAT
haz›r hale getirilir.
D‹KKAT
Bu arada kimyasal dönüflümleri sa¤lamak üzere çeflitli salg›lar
sindirim kanal›na kar›flmaktad›r: A¤›zda tükrük bezleri taraf›ndan salg›lanan tük-
rük, hem besinlerin ›slanmas›n› sa¤lamakta hem de niflasta vb. karbohidratlar›n
N N
SIRA S‹ZDE
sindirimini SIRA S‹ZDE
bafllatmaktad›r. Midede salg›lanan asit ve pepsin proteinlerin sindirimi-
ni bafllatmaktad›r. Pankreastan salg›lanan enzimler ise protein, karbohidrat ve ya¤-
AMAÇLARIMIZ lar›n sindirimini
AMAÇLARIMIZ sa¤lamaktad›r. Karaci¤erde yap›lan ve safra kesesinden sal›nan
safra ya¤lar›n emilimini kolaylaflt›rmaktad›r. ‹nce barsaklara ulaflan besin ö¤eleri
art›k buradan emilime haz›r duruma gelmektedir. Kal›n barsaklarda besin ö¤eleri-
K ‹ T A P nin saprofitK çürükçül
‹ T A P ifllemlerle dönüflmesi ve barsak içeri¤i suyunun emilmesi
sa¤lanmaktad›r. Bu sistemin içinde herhangi bir yerde hastal›k oluflabilmekte ve
bunlar›n tedavilerinde hem ilaçlardan hem de bitkilerden yararlanmak mümkün
TELEV‹ZYON olabilmektedir.
T E L E V ‹“Haz›ms›zl›k”
ZYON genellikle bu salg›lar›n azl›¤› ve/veya besin ö¤eleri-
SIRA S‹ZDE nin mide-barsak SIRA S‹ZDE kanal›nda k›sa süre kalmas› sonucu ortaya ç›kmaktad›r.
Tükrük Salg›s›n› Artt›ran Bitkiler: Tablo 10.10 tükrük salg›s›n› artt›ran baz›
bitkileri özetlemektedir. Bu salg›n›n artmas› hem besinlerin sindirilmesini hem de
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM yemek yeme D‹ NÜTfieyleminin
EÜRNNE LE‹TM daha kolay olmas›n› sa¤lar.
Midede Hiperasiditeye Karfl› Kullan›lan Bitkiler: Midede HCl ( Hidroklorik
S O R U asit) asit salg›s›S O yine
R U mideden salg›lanan pepsin enziminin aktif durumda bulunma-
s› için gereklidir. Bu sayede pepsin proteinlerin parçalanmas›n› sa¤lamaktad›r. An-
cak, bu asit salg›s›n›n fazlal›¤› di¤er baz› faktörlerin de yard›m›yla uzun vadede çe-
D‹KKAT D‹KKAT
flitli problemlere yol açmaktad›r: Gastrit (Mide iltihab›), mide ve düodenum (on iki
parmak barsa¤›) ülserleri. Mide asit salg›s›n› azaltan baz› bitkiler Tablo 10.10’da ve-
N N
SIRA S‹ZDE rilmifltir. SIRA S‹ZDE
Gastrik ve Duodenal Ülserler: Mide ve onikiparmak barsa¤› ülserlerinin se-
bepleri aras›nda midenin hiperasiditesi yer almaktad›r, ancak bu tek bafl›na yeter-
AMAÇLARIMIZ
li de¤ildir. AMAÇLARIMIZ
Bunun yan›nda midede Camphylobacter pylori, Helicobacter pylori gibi
bakterilerin varl›¤› hastan›n maruz kald›¤› psikolojik stres durumlar› gibi ilave fak-
törlerde ülser nedenleri aras›nda yer al›r. Belirtilen bakterilerin midede varl›¤›n›n
saptanmas› halinde antibiyotik ve yan›nda kuvvetli antiülser etkili ilaçlar›n kullan›l-
mas› gerekmektedir. Bu durumda sadece bitkilerle tedavi yetersiz kalabilmektedir.
Tablo 10.10 gastrik ve duodenal ülser tedavilerinde yard›mc› olarak kullan›lan ba-
z› bitkileri listelemektedir. Hiç kuflkusuz, mide asit salg›s›n› azaltan bitkiler de bu
ba¤lamda yarar sa¤layacakt›r.

‹ N T E için
R N E Tbknz. http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%9Clser.
Tükrük salg›s›n›
Lysimachia Kargaotu Avrupa, Kafkasya Taze - kuru tüm bitki artt›ran ve mide asit
nummularia salg›s›n› azaltan ve
Picrasma excelsa Jamaika Antil adalar›, Karaipler Kurutulmufl odun ülser tedavisinde
Ac›a¤ac› yard›mc› olarak
kullan›lan bitkiler.
Piper betel - Tropik Güney Asya Yaprak, kök ve
meyvalar
Mide asit salg›s›n› azaltan
Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Avrupa Meyva ve kök kabuklar›
Betonica Kestere Avrupa Toprak üstü k›s›mlar

officinalis
Filipendula Çay›rkraliçesi; Kuzey ve Güney Avrupa, Kuzey Kuru çiçekler, kuru
ulmeria Keçisakal›; Asya, Kuzey Amerika çiçekli bitki,
Tekesakal› taze toprak alt› k›s›mlar
Gelsemium sem- Yasemin ABD’nin güneyi, Meksika Kökler

pervirens
Orchis türleri Salep Güney-Bat› ve Kuzey Anadolu, Or- Toprakalt› yumrular›
ta ve Güney Avrupa
Atropa Güzelavrat otu Kuzey Anadolu, Orta ve Güney Av- Yapraklar ve kökler
belladonna rupa, Güneydo¤u Asya
Digitalis purpurea Yüksükotu Orta ve Bat› Avrupa Yapraklar
Papaver Afyon Orta Anadolu (s›n›rl› kültür), tüm Haflhafl bafl›

somniferum* dünya (kültür)
Brassica oleracea Lahana Tüm dünya (kültür) Taze yapraklar, taze
yaprak suyu
Acorus calamus E¤ir Sapanca, Yeniça¤a, Beyflehir gölleri, Rizomlar
tüm dünya
Glycyrrhiza glabra Meyan Güney-Do¤u ve Do¤u Anadolu, Gü- Kökler, köklerden
ney Avrupa, Güney-Bat› Asya edilen ekstre
Lawsonia inermis K›na Kuzey-Do¤u ve Kuzey Afrika, Hin- Kurutulmufl yapraklar
distan, Pakistan, Seylan, Güney Ana-
dolu (s›n›rl› kültür)
Chondrus crispus Karagen; Atlantik okyonusu (ABD’den Yap›flkan diskinden

Denizkaday›f› (‹ngiltere’ye kadar yetifltirilir) ayr›lan alg talluslar›
Calendula Aynisafa; T›bbi Türkiye, Orta ve güney Avrupa, ku- Çiçekli dallar veya
officinalis nergis; Nerkis; zey Asya, ABD topraküstü k›s›mlar›
Artemisia vulgaris Ayvadana Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya, Kökler
Kuzey Amerika ve Avrupa
Carica papaya Papaya Tropik Amerika Dünyan›n tropikal Yapraklar ve meyvalar
bölgeleri
Haz›ms›zl›¤a Karfl› Kullan›lan Bitkiler: Haz›ms›zl›k mide asit ve/veya enzim

aktivitesinde azalma, gastrointesinal hareketlerde azalma gibi nedenlere ba¤l› ola-
rak geliflen bir tablodur. Birçok bitki haz›ms›zl›¤a karfl› kullan›lmaktad›r (Tablo
10.11).
Tablo10.11 Latince Ad› Türkçe Ad› Yetiflti¤i Yerler Kullan›lan K›s›m

Haz›ms›zl›¤a karfl›
kullan›lan baz› Acorus calamus E¤ir Sapanca, Yeniça¤a, Beyflehir gölleri; Rizomlar
bitkiler. Tüm dünyada yayg›nd›r
Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yerinde yetistirilir Taze ve kurutulmufl
yumrular ve bu
yumrulardan elde edilen ya¤
Anethum Dereotu Türkiye’nin birçok bölgesi (kültür); Kurutulmufl olgun

graveolens Akdeniz bölgesi, güney Rusya, meyveler
Avrupa (kültür)
Angelica Melaikeotu; Suriye, Hollanda, Polonya, Japonya Tohumlar, tüm bitki
archangelica Melekotu ve Balt›k Denizi ülkeleri veya kökler
Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu; Orta Asya’n›n bir Meyve ve kök kabuklar›
bölümü; Avrupa
Betonica Kestere Avrupa’n›n çeflitli yerleri Toprak üstü k›s›mlar
officinalis
Carum carvi Frenk Do¤u Anadolu; Avrupa; Sibirya; Mo- Olgun meyveler ve
Kimyonu ¤olistan; Kafkasya; dünyada meyvelerden elde edilen
yayg›n kültürü yap›l›r uçucu ya¤
Citrus Turunç Bütün Akdeniz bölgesi ülkeleri Meyve, tohum ve
aurantium çiçeklerden haz›rlanan
uçucu ya¤
Cnicus Mübarek Anadoluda kurak yerlerde yayg›n; Toprak üstü k›s›mlar;
benedictus dikeni özellikle üst körpe k›s›m
Coriandrum Kakule Güney Hindistan ve Sri Lanka; Gu- Tohum veya olgunlaflmam›fl
sativum atamala ve Güney-Do¤u Asya ve meyvelerden elde
(kültür) edilen ya¤
Cuminum Kimyon Orta Anadolu; Türkistan; M›s›r; bir- Ham ve kurutulmufl meyve
cyminum çok yerde kültürü yap›l›r ve bundan elde edilen
uçucu ya¤
Curcuma - Uzakdo¤u Rizomlar
xanthorrhizia
Cynara Enginar Türkiye’de ve Dünyada yayg›n Yapraklar veya toprak üstü
scolymus (kültür); k›s›mlar
Dictamnus Gazelotu; Ak- Ege ve Karadeniz; güney ve güney- Taze veya kurutulmufl
albus** giritotu do¤u Avrupa, Ortado¤u, Türkistan yaprak veya kökler
ve Kafkaslar
Elettaria Kakule Güney Hindistan ve Sri Lanka; Gu- Tohum veya yeni
cardamomum atamala ve Güney-Do¤u Asyada kül- olgunlaflm›fl meyvelerden
türü yap›l›r elde edilen uçucu ya¤
Eucalyptus Ökaliptus Vatan› Avustralya ve Tazmanya’d›r. Taze ve kurutulmufl yaprak-
globulus A¤ac› Güney Avrupa, Asya ve Afrika’n›n lar ve dal uçlar›ndan elde
subtropikal bölgelerinde de kültürü edilen uçucu ya¤
yap›l›r
Filipendula Çay›rkraliçesi; Kuzey ve Güney Avrupa; Kuzey Kurutulmufl çiçekler; kuru-
ulmeria Keçi sakal›; Asya; Kuzey Amerika tulmufl çiçekli bitki; taze
Tekesakal› toprak alt› k›s›mlar
Devam›
Foeniculum Rezene Kuzey Anadolu; Akdeniz bölgesi, Meyve ve tohumlardan
vulgare ‹ngiltere, Almanya, Avusturya, ‹ran, elde edilen uçucu ya¤
Hindistan, Çin
Gelsemium Yasemin ABD’nin güneyi, Meksika Kökler
sempervirens
Lavandula Lavanta Türkiye’de süs bitkisidir, Akdeniz Taze çiçek ve çiçekli
angustifolia bölgesi ve güney Avrupa dalar›ndan elde edilen
(kültürü de yap›l›r) uçucu ya¤
Malus Elma Dünyan›n birçok yeri Kurutulmufl meyve
domestica dilimleri, çiçek durumlar›
Moringa - Hindistan Yaprak, gövde kabu¤u,

oleifera tohumlar, kökler
Ocimum Fesle¤en Güney Anadolu (kültür); Taze ya da kurutulmufl

basilicum Hindistan toprak üstü k›s›mlar›;
uçucu ya¤›
Orchis türleri Salep Güney-Bat› ve Kuzey Anadolu; Or- Toprakalt› yumrular›

ta ve Güney Avrupa
Pimpinella anisum Anason Akdeniz bölgesi; Avrupa; Orta As- Ham ve kurutulmufl
ya; Hindistan, Çin, Japonya meyvelerden üretilen
uçucu ya¤
Saccharomyces ce- Bira mayas› Tüm dünyada yayg›n olarak üretilir Dip kültürü ile elde edilmifl,
revisiae ac›l›¤› al›nm›fl olgun maya
Taraxacum Karahindiba¤ Avrupa ve Asya’n›n ›l›man iklim Kurutulmufl toprak üstü

officinale bölgeleri k›s›mlar; rizom ve kökler
‹fltah Art›r›c›lar ve ‹fltah Azalt›c›lar: ‹fltah art›fl› ve azalmas› sadece sindirim

sistemi ile ba¤lant›l› de¤ildir. Ayr›ca, merkezi sinir sistemi ve otonom sinirlerin de
düzenleyici rolü vard›r. Ancak, sonuç yemek yeme eylemi ile ba¤lant›l› oldu¤u için
bu konu içinde ele al›nm›flt›r. Kaflektik (afl›r› zay›f) kifliler için ifltah aç›c› bitkiler
önem tafl›maktad›r. Bu kifliler, çeflitli nedenlerle normalin alt›nda besin tükettikle-
rinden vücut a¤›rl›klar› da normalin alt›ndad›r. Tablo 10.12’de ifltah artt›r›c› baz›
bitkiler yer almaktad›r.
‹fltah azalmas› ise fazla yemek yiyerek afl›r› kilo alan ve normalin üzerinde vü-
cut a¤›rl›¤› olan (obez) kiflilerlerin daha az yemek yemesi için istenen bir durum-
dur. Di¤er bir deyiflle bu tür bitkiler ço¤unlukla vücut a¤›rl›¤›n› azaltmak amac›y-
la kullan›l›rlar. Bunlar›n bir k›sm› ifltah merkezini etkileyerek “ac›kma” duygusunu
bask›larken, di¤er bir bölümü mide-barsak kanal›nda fliflerek “doygunluk” duygu-
su oluflturur. Ayr›ca, baz› bitki türlerinin metabolizmay› h›zland›rma özelli¤i de
vard›r. Tablo 10.12’de ifltah azaltan ve kilo verdiren baz› bitkiler listelenmifltir.
‹fltah artt›ran,
azaltan ve kilo Angelica Melaike otu; Suriye, Hollanda, Polonya, La- Tohum, tüm bitki veya
verdiren baz› archangelica Melekotu ponya ve Balt›k Denizi ülkeleri kök
bitkiler.
Apium Kereviz Türkiye (kültür)ve Dünya Bitkinin tüm k›s›mlar›
graveolens
Berberis Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Av- Meyve ve kök kabuklar›
vulgaris rupa
Carum Frenk Do¤u Anadolu, Avrupa, Sibirya, Olgun meyveler ve
carvi Kimyonu Mo¤olistan, Kafkasya uçucu ya¤›
Citrus Turunç Akdeniz bölgesi ülkeleri Meyve, tohum, çiçek

aurantium uçucu ya¤›
Cnicus Mübarek Anadoluda kurak yerler Toprak üstü k›s›mlar
benedictus dikeni
Coriandrum Kakule Güney Hindistan ve Sri Lanka, Tohum veya
sativum Guatamala ve Güney-Do¤u Asya olgunlaflmam›fl
meyvelerden elde edilen
ya¤
Cuminum Kimyon Orta Anadolu, Türkistan, M›s›r Ham, kuru meyve ve
cyminum uçucu ya¤›
Curcuma Zerdeçal Hindistan ve tropik Asya Kuru ve piflirilmifl
domestica rizomlar
Curcuma - Uzakdo¤u Rizomlar
xanthorrhizia
Eucalyptus Ökaliptus Avustralya, Tazmanya. Güney Taze - kuru yapraklar ve
globulus A¤ac› Avrupa, Asya - Afrika (kültür) dal uçlar›ndan elde
edilen uçucu ya¤
Gentiana Centiyane Bursa, Ödemifl, Orta ve Güney Kökler

lutea Avrupa Da¤lar›
Juniperus Ard›ç Trakya, Orta Avrupa, Kuzey Af- Kozalaklar ve
communis rika, Kuzey Asya kozalaklardan elde
edilen uçucu ya¤
Lavandula Lavanta Türkiye, Akdeniz bölgesi ve Gü- Taze çiçek ve çiçekli
angustifolia ney Avrupa (kültür) dalar›n uçucu ya¤›
Nasturtium Suteresi Anadolu, Antalya, Mersin Çiçeklenme döneminde
officinale (kültür), Dünyan›n birçok toplanan bitkinin toprak
yeri üstü k›s›mlar›
Panax Ginseng Çin, Kore, Japonya ve Rusya Kurutulmufl kökler
ginseng
Rosmarinus Biberiye Güney Anadolu Yaprak, çiçek, ince
officinalis dallar›n uçucu ya¤›
Saccha Bira mayas› Tüm dünya Dip kültürü ile elde
romyces edilmifl, ac›l›¤› al›nm›fl
cerevisiae olgun maya
Taraxacum Karahindiba¤ Avrupa-Asya’n›n ›l›man bölgeleri Toprak üstü k›s›m,
officinale rizom, kök
Zingibar Zencefil Hindistan, birçok tropikal bölge Kök
officinalis
Tablo 10.12
‹fltah azaltan ve kilo verdiren
Devam›
Hawai, Japonya,
Ananas comosus Ananas Meyveler
Tayvan
Togo, Sierra Leone,

Cola acuminata - Angola, Baz› tropikal Tohumlar
bölgelerde kültür
Kuzey denizi, Bat› Bal-

Fucus versiculosus - t›k, Pasifik ve Atlantik
talluslar›
sahilleri
Anadolu, Avrupa, Kuru kök veya taze

Geum rivale Sukaranfili
Asya çiçekli bitki
Güney Afrika, Nami-

Hoodia gordonii - Toprak üstü k›s›mlar
bia
Kuzey Atlantik Gövde benzeri

Laminaria hyperborea Kelp
sahilleri talluslar›
Kaliforniya ve fiili sa-

Macrocystis pyrifera - Talluslar
hilleri
Taze rizom ile kök

Güneydenizi adalar›
Piper methysticum Kava veya kökleri al›narak
(kültür)
kurutulmufl rizomlar
SIRA S‹ZDE zaman›
Çiçeklenme SIRA S‹ZDE
K›samahmut; Meflecik; Anadolu, Akdeniz
Teucrium chamaedrys toplanan toprak üstü
Yermeflesi bölgesi, Ural Da¤lar›
k›s›mlar
Akdeniz-Ege bölgeleri, Kuru ham meyve veya
Vitex agnus-castus Hay›t
Bat› Asya yaprak
S O R U S O R U
Mide bulant›s› ve Kusma: Mide bulant›s› ve kusma, mide-barsak kanal›n›n ir-
ritasyonu (tahrifli) sonucu olabilece¤i gibi beyinde baz› merkezlerin uyar›lmas› so-
D‹KKAT D‹KKAT
nucu ortaya ç›kabilmektedir. Mide bulant›s› ve kusmaya karfl› kullan›lan baz› bit-
kiler Tablo 10.13’de listelenmifltir.
N N
SIRA S‹ZDE
Diyareye (‹shale) karfl› kullan›lan bitkiler: D›flk› içeri¤inde su miktar›n›n SIRA S‹ZDE
ve gün içindeki d›flk›lama say›s›n artt›¤› bir durumdur. Mikrobik enfeksiyonlara
ba¤l› olmayan ve hafif diyare durumlar›nda baz› bitkiler yararl› olmaktad›r. Mik-
robik enfeksiyona ba¤l› diyare durumlar›nda tedavi için antimikrobiyal bir ilac›n
kullan›m› esast›r. fiiddetli diyarelerde vücudun su ve mineral kayb›n›n karfl›lanma-
s› gerekmektedir. Bu kay›plar özellikle küçük çocuklarda daha ciddi sonuçlara
yol açmakta ve tüm dünyada önemli say›da bebek ölümüne yol açmaktad›r. Su ve
mineral aç›¤›n›n karfl›lanmas› için “oral rehidrasyon tedavisi” gerekmektedir. Bu
yolla a¤›zdan vücudun su ve mineral eksi¤i kapat›l›r ve oluflan dehidratasyon ön-
lenmifl olur. Tablo 10.13 antidiyareik (diyare önleyici) olarak kullan›lan bitkilere
örnekleri içermektedir.
‹shal konusu ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0shal.
Mide bulant›s› ve
Achillea ptarmica - Kuzey ve Orta Avrupa Kurutulmufl kökler
kusmaya karfl›
kullan›lan ve diyare Cannabis sativa* Kenevirotu Ortado¤u, Türkiye, Dünyan›n Kurutulmufl difli çiçek
önleyen baz› bitkiler. ço¤u yerinde (kültür) durumu (esrar)
Helleborus niger Noelgülü, Güney-Orta Avrupa Kuru, taze toprak alt›

Kaynak: Çöpleme ormanlar› k›s›mlar
Daha fazla bilgi için
bknz.: Helleborus viridis** Yeflil Çöpleme Güney-Orta Avrupa Kuru, taze toprak alt›
ormanlar› k›s›mlar
http://tr.wikipedia.or
g/wiki/Helleborus Topraküstü k›s›m›n
Mentha piperita Nane Türkiye ve Dünya (kültür) uçucu ya¤›
Prunus dulcis (P. Tatl› badem Anadolu (kültür), Bat› Asya ve Ham meyve
amygdalus var. dulcis) dünyan›n birçok yeri (kültür)
Diyare önleyen
Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Meyve ve kök

Avrupa kabuklar›
Betonica officinalis Kestere Avrupa’n›n çeflitli yerleri Topraküstü k›s›mlar
Camelia sinensis (=Thea Çay (yeflil veya Vatan› Çin. Kuzey-Do¤u ‹fllenmifl
Anadolu ve Dünyan›n birçok ifllenmemifl
veya
genç
sinensis) siyah) yeri (kültür) yapraklar
Chondrus crispus Karagen; Atlantik okyonusu (ABD’den Yap›flkan diskinden

Denizkaday›f› (‹ngiltere’ye kadar yetifltirilir) ayr›lan alg talluslar›
Coffea arabica Kahve Brezilya, Meksika, Kolombiya, ‹fllenmifl tohum

Etopya, Arabistan (Yemen)
Curcuma domestica Zerdeçal Hindistan ve tropik Asya Kuru ve piflirilmifl

rizomlar
Malus domestica Elma Dünyan›n birçok yeri Kuru meyve dilimleri,

çiçek durumlar›
Moringa oleifera - Hindistan Yaprak, gövde kabu¤u,

tohumlar, kökler
Akdeniz ve Ege Da¤lar›,
Myrtus communis Mersin Bitkisi Akdenizden Kuzey-Bat› Yapraklar, ince dallar
Güney-Bat› ve Kuzey
Orchis türleri Salep Anadolu, Orta ve Güney Toprak alt› yumrular›
Avrupa
Afyon Orta Anadolu (s›n›rl› kültür), Haflhafl bafl›

Papaver somniferum tüm dünya (kültür)
Prunus spinosa Çakal eri¤i Kuzey, Bat› ve Güney Çiçekler

Anadolu
Punica granatum Nar Akdeniz ülkeleri, Güney Asya, A¤aç gövde kabu¤u,
kök, çiçek, meyve veya
Çin, Güney Afrika meyve kabuklar›
Quercus robur Sapl› mefle Türkiye, Avrupa, Ön Asya, Genç dallar›n kuru
Kafkasya kabuklar›
Ruta graveolens Sedefotu Türkiye Tüm bitki ve uçucu ya¤›
Viscum album Çekem, Türkiye, Avrupa, ‹ran, Çin Kuru meyve veya
Ökseotu yaprakl› dallar
*Ba¤›ml›l›k oluflturdu¤u için bu amaçla sürekli kullan›lmamal›d›r.**Eskiden çok kullan›l›rd›, ancak
bitki çok zehirli oldu¤u için art›k bu amaçla kullan›lmamaktad›r.
Konstipasyon (Kab›zl›k) önleyici bitkiler: ‹shalin tam tersi bir durumdur.

D›flk› içeri¤indeki s›v›n›n miktar›n›n ve d›flk›lama say›s›n›n düfltü¤ü bir durumdur.
Tedavisi yap›lmaz ise barsak t›kanmas›na kadar ilerleyen durumlar olabilir. Yafll›-
larda oldukça önemli bir problemdir. Bitkiler aras›nda oldukça kuvvetli laksatif ve
pürgatif (yumuflat›c› ve müshil) etkiye sahip olanlar vard›r (Tablo 10.14).
Kolit: Kal›n barsaklar›n kolon k›sm›nda oluflan iltihap demektir. Bu hastal›kta
fliddetli a¤r›lar oluflmaktad›r (Tablo 10. 14).
Karaci¤er ve safra yollar› hastal›klar›nda kullan›lanlar: Karaci¤er ve safra
yollar›n›n çok çeflitli hastal›klar› vard›r. Bu grupta yer alan bitkiler, daha çok safra
salg›lat›c› (koleretik) ve karaci¤er koruyucu (hepatoprotektif) etkileri ile hastal›k-
lar›n iyileflmesine yard›mc› olmaktad›r (Tablo 10.14).
Pankreas yetmezli¤i: Bu grupta yer alan bitkiler pankreas’›n ekzokrin (ami-
laz, lipaz, tripsin gibi enzimler) ve/veya endokrin (insülin, glukagon, somatostatin)
sal›n›mlar›n› düzenlemektedir. Endokrin sekresyonu düzenleyen bitkilerin fleker
hastal›¤› (diabetes mellitus) durmunda da kullan›m› söz konusudur (Tablo 10.14).
Konstipasyon
Aloe barbadenisis Aloe Güney-Bat› Anadolu, Sudan, Yapraktan elde edilen önleyen, kolit,
Arabistan, Kuzey Afrika, kuru usare
Aloe capensis Aloe Güney Akdeniz Ülkeleri karaci¤er ve safra
yollar›
Aloe vera Aloe; Sar›sab›r* hastal›klar›nda ve
Avena sativa Yulaf Avrupa ve Anadolu (kültür) Taze, kuru toprak üstü pankreas
k›s›mlar› yetmezli¤inde
Calendula officinalis Aynisafa; T›bbi Türkiye, Orta-Güney Çiçekli dallar, toprak yard›mc› olarak
nergis; Nerkis; Avrupa, Kuzey Asya, ABD üstü k›s›mlar› kullan›lan baz›
Fraxinus ornus Manna; Bat› Anadolu, Güney Avrupa, Gövdeden elde edilen bitkiler.
Kudrethelvas› ‹talya (kültür) usare
Glycyrrhiza glabra Meyan Güney-Do¤u ve Do¤u Kök ve kök ekstresi
Anadolu,Güney Avrupa,
Güney-Bat› Asya
Linum usitatissimum Keten Il›man ve tropikal bölgeler Tohum, tohum ya¤›
Rhamnus catharticus Akdiken Kuzey Anadolu, Avrupa, Bat› Taze veya kurutulmufl
Asya, Kuzey Afrika meyveler
Rhamnus frangula Barut A¤ac› Kuzey ve Orta Anadolu A¤aç gövde ve dal
da¤lar›, Bat› Asya, Kafkasya kabuklar›
Rhamnus purshiana Kaskarasagrada Kuzey Amerika, Kanada, Gövde ve dal kabuklar›
Do¤u Afrika
Ricinus communis Hintya¤› Bitkisi Hindistan, Akdeniz bölgesi, Tohumun sabit ya¤›
baz› tropikal ve subtropikal
bölgeler
Saccharomyces cerevisiae Bira mayas› Tüm dünya Dip kültürü ile elde
edilmifl, ac›l›¤› al›nm›fl
olgun maya
Kolit
Bidens tripartita Bidens Rize, Avrupa Bitkinin tümü
Ceratonia siliqua Keçiboynuzu Akdeniz bölgesi, Güney-Do¤u Meyve ve a¤aç kabu¤u
Avrupa, Bat› Asya
Ipomoea purga Calapa Güney ve Orta Amerika, Kuru yumrular
(Exogonium Purga) Meksika, Jamaika
Hamamelis virginiana Hamamelis, Sihirli Kuzey Amerika Atlantik Yaprak, gövde
Ceviz, Cad› bölgesi kabuklar›, kök ve
F›nd›¤› bunlar›n distilast›
Acacia catechu Kaflu Tropikal - subtropikal Bitkinin ekstresi
bölgeler
Ferula Assa-foetida fieytantersi Afganistan, ‹ran Köklerden elde edilen
usare
Mentha piperita Nane Türkiye ve Dünya (kültür) Topraküstü k›s›m›n
uçucu ya¤›
Tablo 10.14 Karaci¤er ve safra yollar›

Devam›
Armoracia rustica Bay›rturpu; Vatan› Volga-Don bölgesi, Taze, kuru kök
Eflekturpu Avrupa ve Dünyaya yay›lm›fl
Atropa belladonna Güzelavrat otu Kuzey Anadolu, Orta ve Yaprak, kök
Güney Avrupa,
Güneydo¤u Asya
Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu, Orta Asya, Meyve ve kök
Avrupa kabuklar›
Curcuma xanthorrhizia - Uzakdo¤u Rizomlar
Cynara scolymus Enginar Türkiye ve Dünya (kültür)
Yaprak, toprak üstü
k›s›mlar
Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac› Avustralya, Tazmanya. Taze, kuru yaprak ve
Güney Avrupa, Asya, Afrika dal uçlar›n›n uçucu
(kültür) ya¤›
Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar› Anadolu ve Avrupa Toprak üstü
kantaron k›s›mlar›
Mentha piperita Nane Türkiye ve Dünya (kültür) Toprak üstü k›s›m›n
uçucu ya¤›
Olea europea Zeytin Güney Avrupa, Akdenizden Yaprak, Yaprakl›
‹ran ve Kafkaslara kadar ince dal, ham
birçok yer meyvelerin ya¤›
Ruta graveolens Sedefotu Türkiye Tüm bitki ve uçucu
ya¤›
Silybum marianum Devedikeni Türkiye ve Avrupa Ham tohumlar
Taraxacum officinale Karahindiba¤ Avrupa-Asya’n›n ›l›man Toprak üstü k›s›m,
bölgeleri rizom, kök
Pankreas yetmezli¤i
Ananas comosus Ananas Hawai, Japonya, Tayvan Meyvalar
Carica papaya Papaya Dünyan›n tropikal bölgeleri Yapraklar ve
meyveler
Haronga - Madagaskar ve Do¤u Afrika A¤aç gövde kabu¤u
madagascariensis ve yapraklar
Petasites hybridus Vebaotu, Kelotu Avrupa, Kuzey Asya, Kuzey Yaprak, toprak alt› -
(P. officinalis) Amerika’n›n baz› yerleri üstü k›s›mlar, tüm
bitki*
Syzygium cumini - Do¤u Hindo-Malaya, Çin, Kuru gövde-dal
Avustralya, Antiller (kültür) kabu¤u, tohum
çekirde¤i (ezilmifl,
maserat)
*Bitkinin farkl› mevsimlerde farkl› bölümleri kullan›l›r.
Dolafl›m Sistemi ve Kan Hastal›klar›nda Bitkilerin

Kullan›m›
Dolafl›m sistemi, kalp ve damarlar ile damarlar içinde dolaflan kandan oluflan bir
sistemdir. Ana görevi kan› dokulara ulaflt›rarak, kan arac›¤›yla dokulara metabolik
faaliyetler için gerekli olan metabolik yak›t (glikoz) ve oksijen sa¤lamak ve meta-
bolizma sonucu dokularda oluflan karbondioksit ve di¤er zararl› maddelerin (üre,
ürik asit, amonyak) uzaklaflt›r›lmas›d›r. Çeflitli hastal›klar› vard›r ve bu hastal›klar
önemli ölüm nedenleri aras›nda ilk s›ralarda yer almaktad›r.
Kardiyak aritmiler (Kalp ritim bozukluklar›): Kalp belli bir ritim ile çal›fl›r.
Bu ritmin bozulmas› onun yapt›¤› iflin azalmas›na ve dolafl›m yetersizliklerine ne-
den olmaktad›r (Tablo 10.15).
Koroner yetmezlik (Anjina pektoris): Kalbi besleyen koroner damarlar›n

daralmas› sonucu ortaya ç›kar. Daralman›n ilerlemesi ve damarlar›n t›kanmas› du-
rumunda ölümcül olan “kalp enfarktüsü” tablosu geliflir.
Hipertansiyon: Kan bas›nc›n›n yükseldi¤i bir durumdur ve kan-doku aras›
madde al›flverifllerinin bozulmas› anlam›na gelmektedir. Bu durum uzun vadede
dokular›n zarar görmesine neden olarak baflka hastal›klar›n geliflmesine katk› sa¤-
lar. Kan bas›nc›n›n yükselmesinin iki temel nedeni vard›r: Ya kalp çal›flmas› bozul-
mufltur, gere¤inden h›zl› ve kuvvetli at›m yapar; ya da damarlar büzülmüfltür ve/ve-
ya gevflemesinde problem vard›r. Arteroskleroz (damar sertli¤i) geliflimi de bu
noktada en önemli haz›rlay›c› nedendir. Ancak, bu belirtilen faktörlerde oluflan de-
¤iflimlerin nedeni ve oluflum flekli tam olarak belli olmad›¤›ndan hipertansiyonun
neden(ler)i tam olarak anlafl›lm›fl de¤ildir. Çeflitli bitkiler hipertansiyon tedavisinde
yard›mc› olarak kullan›lmaktad›r (Tablo 10.15).
Kardiyak aritmilere,
Kuzey - Do¤u Çiçekli toprak üstü kardiyak
Adonis vernalis Keklikotu
Avrupa, Sibirya k›s›mlar yetmezliklere karfl›,
Kuzey Anadolu, anjina pektoris ve
Orta - Güney hipertansiyonda
Atropa belladonna Güzelavrat otu Yaprak, kök
Avrupa, Güneydo¤u yard›mc› olarak
Asya kullan›lan baz›
bitkiler.
Cinnamomum Çin, Japonya,
Kafur A¤ac› Odunun uçucu ya¤›
camphora Güney-do¤u Asya
‹nciçiçe¤i, Türkiye, Avrupa Kuru çiçek, toprak üstü
Convallaria majalis
Mügeçiçe¤i ormanlar› k›s›mlar, kök, rizom
Güney Anadolu,
Urginea maritima Adaso¤an› So¤an yapraklar›
Akdeniz bölgesi
Kardiyak yetmezlikler
Kuzey - Do¤u Çiçekli toprak üstü
Adonis vernalis Keklikotu
Avrupa, Sibirya k›s›mlar›
Türkiye, Yak›ndo¤u,
Ammi visnaga Diflotu Akdeniz, Yendünya Meyveler
ülkeleri (kültür)
Toprak alt› k›s›mlar,
Avrupa ve Orta
Arnica montana Da¤öküzgözü yaprak, çiçek ve
Asya
çiçeklerin uçucu ya¤›
Kuzey Anadolu,
Orta ve Güney
Atropa belladonna Güzelavrat otu Yaprak, kök
Avrupa, Güneydo¤u
Asya
Cinnamomum Çin, Japonya,
Kafur A¤ac› Odunun uçucu ya¤›
camphora Güney-do¤u Asya
‹nciçiçe¤i, Türkiye, Avrupa Kuru çiçek, toprak üstü
Convallaria majalis
Mügeçiçe¤i ormanlar› k›s›mlar, kök, rizomlar
Primula veris Do¤u Anadolu,
Çuhaçiçe¤i Rizom, kök, çiçek
(P. officinalis) Orta Avrupa
Strophantus türleri - Tropik Afrika Ham tohum
Güney Anadolu,
Akdeniz bölgesi
Tablo 10.15 Anjina pektoris

Devam›
Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya Toprak alt› so¤an›
(kültür)
Ammi visnaga Diflotu Türkiye, Yak›ndo¤u, Meyveler
Akdeniz; Yendünya
Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya Toprak alt› k›s›m, yaprak,
çiçek ve çiçeklerin uçucu
ya¤›
Asarum europeum Azaron Kuzey Anadolu, Güney Kuru kök ve rizomlar,
ve Orta Avrupa, Kuzey nadiren yaprak
Sibirya
Chelidonium majus K›rlang›çotu Kuzey Anadolu, Avrupa, Toprak üstü - alt› k›s›mlar
Il›man Asya bölgeleri
Pueraria lobata - ABD’nin Güneydo¤usu, Kök
Güney-Do¤u Asya
Hipertansiyon
Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya Toprak alt› so¤an›
(kültür)
Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeri Taze-kuru yumrular ve
ya¤›
Chelidonium majus K›rlang›çotu Kuzey Anadolu, Avrupa, Toprak üstü - alt› k›s›mlar
Il›man Asya bölgeleri
Hoodia gordonii - Güney Afrika, Namibia Toprak üstü k›s›mlar
Macrocystis pyrifera - Kaliforniya ve fiili Talluslar
sahilleri
Melissa officinalis O¤ulotu Akdeniz bölgesi Taze-kuru yaprak, tüm
bitki
Pueraria lobata - ABD’nin Güneydo¤usu, Kökler
Güney-Do¤u Asya
Rauwolfia serpentina Ravolfiya Hindistan, Hindiçin, Kuru kök
Borneo, Sri Lanka ve
Sumatra
Schinus molle Yalanc› biber Orta-Güney Amerika, Yaprak, gövde kabu¤u,
Antalya, Akdeniz ve meyveler, reçinesi
Güney Avrupa
Viscum album Çekem, Türkiye, Avrupa, ‹ran, Kuru meyve, yaprakl› dallar
Ökseotu Çin
Hiperkolesterolemi/Hiperlipidemi ve Arterosklerozis: Hiperkolesterole-

mi kanda kolesterol düzeylerinin; hiperlipidemi kanda ya¤ asitlerinin yükseldi¤i
durumlard›r. Kanda lipit profilinin bozulmas› damar duvarlar›nda kolesterolce zen-
gin topaklar›n birikmesine yol açar. Bunlara “aterom” ad› verilir. Ateromlar›n say›-
n›n ve büyüklüklerinin artmas› damar çeperlerinin daralmas›na ve damar esnekli-
¤inin düflmesine yol açar. Uzun vadede bu hipertansiyon, anjina pektoris ve baz›
damar hastal›klar›n›n haz›rlay›c›s› olur. Hiperkolesterolemi/hiperlipidemi ve Arte-
roskleroz tedavisinde yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.16’da özet-
lenmifltir.
Serebrovasküler yetmezlik ve inme: Beyni besleyen damarlarda ortaya ç›-

kan dolafl›m yetmezli¤idir. Bunun sonucunda beyne yeterli miktarda kan ve onun-
la birlikte oksijen ve metabolik yak›tlar gidemedi¤inden beyin hücrelerinde ölüm-
ler bafllar. Bu durum yavafl yavafl ve giderek artan bir (daralma) biçimde olufltu-
¤unda “demans (bunama)” durumu, ani ve fliddetli biçimde veya t›kanma biçimin-
de ortaya ç›kt›¤›nda “inme” durumu ortaya ç›kar. Tablo 10.2’de demans tedavisi ve
önlenmesi için kullan›lan baz› bitkiler listelenmiflti. Bu bitkilerden baz›lar› serebro-
vasküler yetmezli¤i önleyerek demans ve inme durumlar›nda etkili olur. ‹nme so-
nucu “yar›m veya tam felç” biçiminde durumlar ortaya ç›kmaktad›r. Felçler gelifl-
tikten sonra bu bitkilerin hiç birinin önemli bir yarar› olmamaktad›r. Bitkilerin in-
meye karfl› esas olarak koruyucu (profilaktik) etkileri vard›r ( Tablo 10.16)
Venöz yetmezlikler: Toplar (venöz) damarlardaki yetmezliklerdir. ‹fli ve gün-
lük u¤rafl›lar› nedeniyle ayakta çok kalan kiflilerde özellikle vücudun alt bölgelerin-
de bulunan venler yerçekiminin daha yo¤un bir biçimde etkisi alt›nda olduklar›n-
dan bir süre sonra (y›llar) deforme olurlar ve geniflleyerek görevlerini tam olarak
yapamaz hale gelirler. Bu nedenle vücudun alt bölgelerinde kan göllenir. En çok
rastlanan flekilleri flebit, tromboflebit, varis ve hemoroit (basur)’tir. Venöz yetmez-
liklere karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.16 ’de listelenmifltir.
Hemoroid her ne kadar bir ven hastal›¤› ise de hem hastal›¤›n olufltu¤u yer
hem de hastal›¤›n geliflim biçimi di¤er ven hastal›klar›na karfl› farkl›l›klar tafl›r. Ay-
r›ca, di¤er venöz yetmezliklerden daha farkl› baz› bitkilerin de tedavi için kullan›l-
d›¤› görülmektedir (Tablo 10.16).
Hiperkolesterolemi/
Ham tohumlar›nn sabit
hiperlipidemi,
Oenothera biennis Eflekotu Avrupa, Asya ya¤›, çiçeklenme
ateroskleroz,
döneminde taze bitki
serebrovasküler ve
Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeri Taze, kuru yumru ve ya¤› venöz yetmezli¤e ve
hemoroid tedavisine
Gossypium Güney Anadolu, Dünyan›n yard›mc› olarak
Pamuk Tohum
hirsutum birçok yeri kullan›lan baz›
‹spanya, ‹ran, Afganistan, bitkiler.
Plantago ovata Karn›yar›k ‹srail, Hindistan, Güney Tohum
Brezilya
Glycine soja Soya Uzakdo¤u Tohum, tohum ya¤›
Cyamopsis Hindistan, Avustralya,
- Bitkinin tümü
tetragonoloba Güney Afrika, ABD
Ateroskleroz
Kuzey denizi, Bat› Balt›k,
Fucus versiculosus - Taze, kuru talluslar›
Pasifik ve Atlantik sahilleri
Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeri Taze, kuru yumru ve ya¤›
Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya (kültür) Toprak alt› so¤an›

Toprak alt› k›s›mlar,
Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya yaprak, çiçek ve çiçeklerin
uçucu ya¤›
Güneydo¤u Anadolu,
Capsicum annum K›rm›z› biber Taze, kuru meyvalar
Meksika ve orta Amerika
Çekem, Kuru meyve, yaprakl›
Viscum album Türkiye, Avrupa, ‹ran, Çin
Ökseotu dallar
Tablo 10.16 Serebrovasküler yetmezlik

Devam›
Güneydo¤u Anadolu,
Capsicum annum K›rm›z› biber Meksika ve orta Taze, kuru meyveler
Amerika
Kuru çiçek, toprak üstü
Türkiye, Avrupa
Convallaria majalis ‹nciçiçe¤i, Mügeçiçe¤i k›s›mlar, kök ve
ormanlar›
rizomlar
Kuzey ‹spanya, Güney Kuru yaprak, çiçekli
Küçük
Vinca minor Avrupa, Fransa’dan bitkinin taze toprak
Cezayirmenekflesi
Kafkasya’ya kadar alt›-üstü k›s›mlar›
Venöz yetmezlik
Aesculus Türkiye, Dünyan›n Tohum, Yaprak,
Atkestanesi
hippocastanum birçok yeri Tohum ya¤›
Toprak alt›
k›s›mlar,yaprak,çiçekve
Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya
ve çiçeklerin uçucu ya¤›
‹stanbul ve Kuzey Çiçekler, yapraklar ve
Borago officinalis Hodan Anadolu, Akdeniz gövde
bölgesi, Tüm Avrupa
Karadeniz bölgesi,
Hedera helix Duvarsarmafl›¤› Avrupa ve Asya’n›n Yaprak, meyve
›l›man bölgeleri
Hemoroid
Aesculus Türkiye, Dünyan›n Tohum, Yaprak,
Atkestanesi
hippocastanum birçok yeri Tohum ya¤›
Avrupa, Asya, Avrupa,
Barsakotu, Farekula¤›, Kuru çiçekli toprak
Anagallis arvensis ABD, Subtropikal
Sülükotu üstü k›s›mlar
Güney Afrika
Kuzey Anadolu Da¤lar›, Taze, kuru rizomlar ve
Dryopteris filix-mas Erkek E¤reltiotu Avrupa (›l›man taze toprak üstü
bölgeler), Kuzey Asya k›s›mlar
Bat› Anadolu, Güney Gövdeden elde edilen
Fraxinus ornus Manna; Kudrethelvas›
Avrupa, ‹talya (kültür) usare
Yaprak, gövde
Hamamelis, Sihirli Kuzey Amerika Atlantik
Hamamelis virginiana kabuklar›, kök ve
Ceviz, Cad› F›nd›¤› bölgesi
bunlar›n distilat›
Taze, kuru toprak üstü
Passiflora incarnata Çark›felek ‹stanbul (kültür)
k›s›mlar
‹spanya, ‹ran,
Afganistan, ‹srail,
Plantago ovata Karn›yar›k Tohum
Hindistan, Güney
Brezilya
A¤aç gövde kabu¤u,
Akdeniz ülkeleri, Güney
Punica granatum Nar kök, çiçek, meyve,
Asya, Çin, Güney Afrika
meyve kabuklar›
Kuzey Anadolu,
Rhamnus catharticus* Akdiken Avrupa, Bat› Asya, Taze, kuru meyve
Kuzey Afrika
Kuzey ve Orta Anadolu
A¤aç gövde ve dal
Rhamnus frangula* Barut A¤ac› da¤lar›, Bat› Asya,
kabuklar›
Kafkasya
Kuzey Amerika,
Rhamnus purshiana* Kaskarasagrada Gövde ve dal kabuklar›
Kanada, Afrika
Avrupa-Asya’n›n ›l›man Toprak üstü k›s›m, Tablo 10.16

Taraxacum officinale Karahindiba¤ Devam›
bölgeleri rizom ve kök
Güney Anadolu,
Akdeniz bölgesi
Çiçeklenme dönemi
Verbascum densiflorum S›¤›rkuyru¤u Türkiye, Avrupa, Asya topraküstü k›s›mlar,
kök, çiçek
*Bu bitkiler laksatif etkileri nedeniyle hemoroid hastalar›na indirekt yarar sa¤lamaktad›r.
Solunum Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m›

Solunum sistemi içinde havan›n dolaflt›¤› burun, geniz, a¤›z, yutak, nefes borusu
(trakea), bronfllar, bronfliyoller ve akci¤erlerden (sa¤ ve sol) oluflan bir vücut orga-
nizasyonudur. Bu sistemin içinde ayr›ca diyafram çizgili kas› ve omurilik so¤an›
(bulbus) içinde yer alan solunum düzenleyici merkezler yer almaktad›r. Akci¤erler,
küçük bronfliyoller ve onlar›n ucundaki hava keseciklerinden (alveoller) oluflmak-
tad›r. Do¤rudan solunum ifllevleri ile ilgili olmasa da burunun hemen üzerinde, al›n
ve yanaklarda yer alan sinüsler de solunum sistemi içinde de¤erlendirilebilmekte-
dir. Solunum sisteminin de çeflitli hastal›klar› vard›r. Bu hastal›klar ve tedavileri kul-
lan›lan baz› bitkiler afla¤›da yer alan alt bafll›klarla tan›mlanarak anlat›lmaktad›r.
Bronflit: Bronfl iltihab› demektir. Bronfl iltihab› nefes darl›¤›, ses k›s›kl›¤› ve ök-
sürük gibi flikayetler ile kendini belli eder. Akut (ivegen) ve kronik (süregen) ol-
mak üzere iki tipi vard›r (Tablo 10.17).
Bronfliyal konjestyon: Bronfllar›n iç yüzünü kaplayan mukoza tabakas›n›n
önce fliflmesi ve sonra sekresyon fazlal›¤› (salg› art›fl›) nedeniyle öksürük gibi bron-
flit belirtilerinin ortaya ç›kmas› demektir. En çok nezle ve grip gibi infeksiyonlar ile
beraber geliflmektedir (Tablo 10.17).
Bronfliyal Ast›m: Nöbetler halinde ortaya ç›kan ve bronfl düz kaslar›n›n kas›l-
mas› ve spazm› ile karakterize bir hastal›kt›r. Hasta nefes almas›na karfl›n, hava
Akut bronflit Akut-kronik bronflit
ve brofliyal
Allium cepa So¤an Türkiye, Dünyan›n her yeri Toprakalt› so¤an› konjestyon
Althaea officinalis Hatmi Türkiye, Dünya (›l›man bölgeler) Çiçek, yaprak tedavisinde
Armoracia rustica Bay›rturpu; Volga-Don bölgesi, Avrupa ve Taze, kuru kök yararlan›lan baz›
Eflekturpu Dünyan›n her taraf› bitkiler.
Cannabis sativa Kenevirotu Ortado¤u, Türkiye, Dünyan›n Kurutulmufl difli çiçek durumu
ço¤u yeri (kültür) (esrar)
Chondrus crispus Karagen; Atlantik okyonusu (ABD’den Yap›flkan diskinden ayr›lan alg
Denizkaday›f› (‹ngiltere’ye kadar) talluslar›
Cinnamomum Kafur A¤ac› Çin, Japonya, Güney-do¤u Asya Odununun uçucu ya¤›
camphora
Conium maculatum Bald›ranotu Türkiye, Avrupa, Asya, Kuzey Kuru, çiçekli ve yaprakl› dallar
Afrika ve Amerika (›l›man bölge)
Echinacea purpurea Ekinezya ABD (orta ve do¤usu), Avrupa Kök, yaprak, tüm bitki
Eucalyptus globulus Ökaliptus Avustralya, Tazmanya, Güney Taze, kuru yaprak ve dal
A¤ac› Avrupa, Asya ve Afrika’n›n uçlar›n›n uçucu ya¤›
subtropikal bölgeleri (kültür)
Foeniculum vulgare Rezene Kuzey Anadolu, Akdeniz Meyva ve tohumuan uçucu ya¤›
bölgesi, ‹ngiltere, Almanya,
Avusturya, ‹ran, Hindistan, Çin
Glycyrrhiza glabra Meyan Güney-Do¤u ve Do¤u Anadolu, Kök ve kök ekstresi
Güney Avrupa, Güney Bat› Asya
Tablo 10.17 Karadeniz bölgesi, Avrupa ve

Devam› Hedera helix Duvarsarmafl›¤› Yaprak ve meyve
Asya’n›n ›l›man bölgeleri
Türkiye, Dünya (›l›man

Malva silvestris Ebegümeci Yaprak, çiçek, tüm bitki
bölgeler)
Akdeniz ve Ege Da¤lar›,
Myrtus communis Mersin Bitkisi Akdenizden Kuzey-Bat› Yaprak, ince dallar.
Çiçeklenme döneminde
Anadolu, Antalya, Mersin
Nasturtium officinale Suteresi toplanan bitkinin toprak
(kültür), Dünyan›n bir çok yeri
Ham ve kurutulmufl
Akdeniz bölgesi, Avrupa, Orta
Pimpinella anisum Anason meyvelerden üretilen
Asya, Hindistan, Çin, Japonya
uçucu ya¤
Primula veris (P. officinalis) Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, Orta Avrupa Rizom, kök, çiçek
Türkiye, Avrupa, Asya, Genç dallar›n kuru
Quercus robur Sapl› mefle
Kafkasya kabuklar›
Kuzey Anadolu Da¤lar›,
Tilia türleri Ihlamur Çiçek
Dünyada çeflitli yerler
Çiçeklenme döneminde
Türkiye, Avrupa, Asya’n›n
Verbascum densiflorum S›¤›rkuyru¤u toprak üstü k›s›mlar, kök,
çiçek
Kronik bronflit
Kuzey Anadolu, Güney ve Kuru kök ve rizomlar;
Asarum europeum Azaron
Orta Avrupa, Kuzey Sibirya nadiren yaprak
Taze, kuru yaprak, tüm
Melissa officinalis O¤ulotu Akdeniz bölgesi
bitki
Sri Lanka, Hindistan, Malezya Kuru, olgunlaflmam›fl
Piper cubebe Kebabiye
(kültür), Endonezya meyveler
Viola odorata Kokulu menekfle Avrupa, Ortado¤u, Orta Asya Çiçeklerin uçucu ya¤›
Brofliyal konjestyon
Betonica officinalis Kestere Avrupa’n›n çeflitli yerleri Toprak üstü k›s›mlar
Trakya, Bat›, Güney Anadolu, Çiçekli bitki-yapraklar›n
Origanum vulgare ‹stanbul Keki¤i
Asya, Avrupa, Kuzey Afrika uçucu ya¤›
Primula veris (P. officinalis) Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, Orta Avrupa Rizom, kök, çiçek
Kuzey Anadolu Da¤lar›,
Dünyada çeflitli yerleri
Viola odorata Kokulu menekfle Avrupa, Ortado¤u, Orta Asya Çiçeklerin uçucu ya¤›
yollar›nda artan direnç nedeniyle vermekte zorluk çeker. Bu hastal›¤›n tedavisin-

de yard›mc› olarak Tablo 10.18 ’de yer alan baz› bitkiler kullan›lmaktad›r.
Öksürük tedavisinde kullan›lan bitkiler: Öksürük solunum yollar›n›n ref-
leks hareketidir. Solunum yollar›na kaçan mikroskopik veya makroskopik yaban-
c› cisimler, afl›r› mukoza (balgam, mukus) salg›s› gibi durumlar öksürük oluflturur.
Öksürük kesici (antitussif) bitkiler ya öksürük refleksini bask›larlar, ya mukusun
k›vam›n› azalt›p ak›flkanl›¤›n› artt›r›rlar (mukolitik etki) ya da mukozada yer alan
kamç›l› epitelyum hücrelerin kamç› hareketlerini (silayer hareket) artt›r›rlar. Birbi-
ri ile ba¤lant›l› olabilen son iki durumda öksürük refleksi ile solunum yollar›nda
olmamas› gereken fazlal›k d›flar› at›l›r (ekspektoran etki). Bitkiler ya bu üç etkiden
ilkini ya da ekspektoran etkiyi tafl›maktad›r. Çok say›da olan antitussif etkili bitki-
lere baz› örnekler Tablo 10.18’ de verilmifltir.
Sinüzit: Burunun hem üstünde al›n ve yanak bölgelerinde yer alan sinüsler
içinde s›n›rl› düzeyde de olsa hava dolafl›m› olan yap›lard›r. Bu yap›lar›n iltihap-
lanmas› bafl a¤r›s› ve burundan nefes almada güçlük, geniz ak›nt›s› ve öksürük gibi
flikayetlere yol açmaktad›r. Kronikleflme e¤ilimi olan bir hastal›kt›r (Tablo 10.18).
Brofliyal ast›m
Türkiye, Yak›ndo¤u, tedavisinde
Ammi visnaga Diflotu Akdeniz, Yendünya Meyve yard›mc› olarak
kullan›lan ve
Kuzey Afrika, antitussif etkili
Asparagus officinalis Kuflkonmaz Ortado¤u, Bat› Toprak üstü-alt› bitkiler.
Sibirya, Avrupa, k›s›mlar
Türkiye (kültür)
Kuzey Anadolu, Orta

Atropa belladonna Güzelavrat otu ve Güney Avrupa, Yaprak, kök
Güneydo¤u Asya
Betonica officinalis Kestere Avrupa’n›n çeflitli Toprak üstü k›s›mlar

yerleri
Catha edulis Khat Etopya, Yemen, A¤aç yapraklar›

Madagaskar
Chelidonium majus K›rlang›çotu Kuzey Anadolu, Toprak üstü - alt›

Avrupa, Asya k›s›mlar
Türkiye, Avrupa,
Conium maculatum Bald›ranotu Asya, Kuzey Afrika, Kuru, çiçekli ve
Amerika (›l›man yaprakl› dallar
bölgeler)
Avustralya, Tazmanya,
Güney Avrupa, Asya Taze, kuru yaprak ve
Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac› ve Afrika’n›n
subtropikal bölgeleri dal uçlar›n›n uçucu ya¤›
(kültür)
Hyoscyamus niger Banotu Türkiye, Avrupa, Bat›- Kuru yaprak ve çiçek,

kuru tohum, taze tüm
Kuzey Asya çiçekli bitki
Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar› Anadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar›

kantaron
Türkiye, Akdeniz
Lavandula angustifolia Lavanta bölgesi, Güney Avrupa Taze çiçek ve çiçekli
dalar›n uçucu ya¤›
(kültür)
Piper methysticum Kava Güneydenizi adalar› Taze rizom ile kök,

kökleri al›narak
(kültür) kurutulmufl rizomlar
Primula veris (P. officinalis) Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, Orta Rizom, kök, çiçek
Avrupa
Thymus vulgaris Kekik Akdeniz Bölgesi Toprak üstü

(kültür)
Çiçeklenme dönemi
Verbascum densiflorum S›¤›rkuyru¤u Türkiye, Avrupa, Asya toprak üstü k›s›mlar,
kök, çiçek
Viscum album Çekem, Ökseotu Türkiye, Avrupa, ‹ran, Kuru meyve, yaprakl›
Çin (kültür) dallar
Tablo 10.18 Antitussif etkili bitkiler

Devam› Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya Toprakalt› so¤an›
(kültür)
Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya Toprak alt› k›s›mlar,
yaprak, çiçek ve
Asarum europeum Azaron Kuzey Anadolu, Güney Kuru kök ve rizomlar,
ve Orta Avrupa, Kuzey nadiren yaprak
Sibirya
Avena sativa Yulaf Avrupa ve Anadolu Taze, kuru toprak üstü
(kültür) k›s›mlar
Ceratonia siliqua Keçiboynuzu Akdeniz bölgesi, Meyve ve a¤aç kabu¤u
Güney-Do¤u Avrupa,
Bat› Asya
C i n n a m o m u m Kafur A¤ac› Çin, Japonya, Güney- Odununun uçucu ya¤›
camphora do¤u Asya
Echinacea purpurea Ekinezya ABD, Avrupa (kültür) Kök, yaprak, tüm bitki
Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac› Avustralya, Tazmanya, Taze, kuru yaprak ve
Güney Avrupa, Asya ve dal uçlar›n›n uçucu ya¤›
Afrika’n›n subtropikal
bölgeleri (kültür)
Foeniculum vulgare Rezene Kuzey Anadolu, Meyve ve tohumun
Akdeniz bölgesi, uçucu ya¤›
‹ngiltere, Almanya,
Avusturya, ‹ran,
Hindistan, Çin
Hedera helix Duvarsarmafl›¤› Karadeniz bölgesi, Yaprak, meyve
Avrupa ve Asya’n›n
Papaver rhoeas Gelincik Anadolu, Avrupa, Çiçek
Kuzey Afrika, Asya
Papaver somniferum* Afyon Orta Anadolu (s›n›rl› Haflhafl bafl›
kültür); tüm dünyada
(kültür)
Pimpinella anisum Anason Akdeniz bölgesi, Ham-kuru meyvan›n
Avrupa, Orta Asya, uçucu ya¤›
Hindistan, Çin, Japonya
Primula veris (P. Çuhaçiçe¤i Do¤u Anadolu, Orta Rizom, kök, çiçek
officinalis) Avrupa
Prunus dulcis (P. Tatl› badem Anadolu (kültür), Bat› Ham meyve
amygdalus var. dulcis) Asya ve dünyan›n
birçok yeri (kültür)
Ribes nigrum Frenküzümü Kanada, Çiçeklenme dönemi
Avrasya Ormanlar›, toplan›p kurutulan
Himalayalar, yaprak, Ham meyve
Avustralya
V e r b a s c u m S›¤›rkuyru¤u Türkiye, Avrupa, Çiçeklenme dönemi
densiflorum Asya’n›n ›l›man toprak üstü k›s›mlar,
bölgeleri kök, çiçek
Vicia faba Bakla Il›man bölgeler (kültür) Taze çiçekler
Sinüzit
Brassica nigra Hardal Bitkisi Türkiye, Avrupa, ›l›man Tohumlar
bölgeler
Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac› Avustralya, Tazmanya, Taze, kuru yaprak ve
Güney Avrupa, Asya ve dal uçlar›n›n uçucu ya¤›
Afrika’n›n subtropikal
bölgeleri ( kültür)
Myrtus communis Mersin Bitkisi Akdeniz ve Ege Da¤lar›, Yaprak, ince dallar.
Akdenizden Kuzey-
Bat› Himalayalara
kadar olan bölge
Rumex acetosa - Avrupa Taze yaprak, tüm bitki
Rumex crispus Evelik Do¤uAnadolu, Taze, kuru kök
Avrupa, Afrika
*Ba¤›ml›l›k yap›c› özellikleri nedeniyle art›k çok fazla kullan›lmamaktad›r.
Boflalt›m Sistemi Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m›

Boflalt›m sistemi, böbreklerde kan› süzerek idrar ad› verilen s›v›y›D Ü fi Üüreten
N E L ‹ M ve bunun D Ü fi Ü N E L ‹ M
uygun zamanlarda vücut d›fl›na at›lmas›n› sa¤layan sistemdir. ‹drar içinde vücut-
taki metabolik ifllevler sonucu at›k ve ifle yaramaz ürün olarak aç›¤aS O R ç›kan
U üre, ürik S O R U
asit, amonyak gibi maddeler idrar ile d›flar› at›lmaktad›r. Bu sistem esas olarak üç
bölümden oluflur: Böbrekler, idrar yollar› ve mesane (idrar kesesi). ‹drar yollar›
D ‹ Kkanallard›r.
KAT D‹KKAT
böbreklerden mesaneye ve mesaneden vücut d›fl›na idrar› tafl›yan Me-
sane ise belli bir süre idrar› depolayarak kontrollü bir biçimde ifleme (miksiyon) ifl-
N N
levinin yürütülmesini sa¤layan bir kesedir. Kullan›lan bitkilerin SIRAhemenS‹ZDE hepsinde SIRA S‹ZDE
diüretik (idrar söktürücü) etkiler vard›r.
Böbrek yetmezli¤i: Böbreklerin yeterince idrar üretememesi ve/veya kan süz-
me görevinde aksakl›klar ile karakterize hastal›kt›r. Albümin, kreatinin gibi baz›
maddelerin idrarda fazla bulunmamas› gerekir. Ayr›ca, kanda üre bulunmas› da
böbrek yetmezli¤ine iflaret say›l›r. Çeflitli bitkiler böbrek yetmezli¤ine karfl› yard›mc›
olarak kullan›l›r (Tablo 4.19).
Böbrek tafllar›: Baz› bünyesel özellikler, beslenme al›flkanl›klar›, içme sular›-
n›n özellikleri ve genetik karakterler böbreklerde tafl oluflumuna neden olmakta-
d›r. Asl›nda böbrek tafllar› belki de en s›k rastlanan böbrek hastal›klar›ndan birisi-
dir (Tablo 4.19).
Böbrek tafllar› konusu ile ilgli daha fazla bilgi için http://tr.wikipedia.org/wi-
ki/B%C3%B6brek_ta%C5%9F%C4%B1.
Mesanede Afl›r› ‹drar Birikmesi (Üriner retansiyon): Çeflitli hastal›klara

ba¤l› olarak idrar kesesinde fazla miktarda idrar toplanmas›na ba¤l› bir rahats›zl›k-
t›r. Miksiyon s›kl›¤›nda art›fllar söz konusu olmaktad›r. En çok rastlanan flekli pros-
tat hipertrofili yafll› hastalarda oluflan retansiyondur. ‹drar retansiyonuna karfl›
yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.19’da yer almaktad›r.
Anagallis arvensis Barsakotu, Avrupa, Asya, Avrupa, Kuru çiçekli toprak Böbrek yetmezli¤ine,
Farekula¤›, ABD, Subtropikal üstü k›s›mlar böbrek tafllar›na ve
Sülükotu Güney Afrika üriner retansiyona
karfl› kullan›lan baz›
Astragalus türleri Kökler Türkiye, ‹ran, Kafkasya, Kökler bitkiler
Çin;, Japonya, Kore
Berberis vulgaris Amberparis Kuzey Anadolu, Meyve ve kök kabuklar›
Asya, Avrupa
Curcuma domestica Zerdeçal Hindistan ve tropik Asya Kuru ve piflirilmifl rizomlar
Griffonia simplicifolia - Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohumlar
Sambucus ebulus Cüce Mürver Türkiye, Avrupa,Kuzey Kuru yaprak, ham meyve
Afrika-Asya-Amerika, ve kök, Taze ham meyve
‹ran
Smilax türleri Saparna Orta Amerika, Meksika;
Vicia faba Bakla Dünya’n›n ›l›man bölgeleri Taze çiçek
Böbrek tafllar›na karfl›
Apium graveolens Kereviz Türkiye (kültür), Dünya Bitkinin tüm k›s›mlar›
Asparagus officinalis Kuflkonmaz Kuzey Afrika, Ortado¤u, Toprak üstü - alt› k›s›mlar
Bat› Sibirya, Avrupa,
Türkiye
Betonica officinalis Kestere Avrupa’n›n çeflitli yerleri Toprak üstü k›s›mlar
Tablo 4.20 Betula türleri Hufl A¤ac› Avrupa, Kuzey Akdeniz Gövde kabuklar›, yaprak
Devam› ülkeleri, Sibirya, Il›man ve tomurcuklar
Asya
Cucurbita pepo Balkaba¤› Il›man iklim bölgeleri Taze, kuru tohum
(kültür)
Equisetum arvense Atkuyru¤u Kuzey ve Do¤u Anadolu, Kuru ve taze k›s›r sürgünler
Olea europea Zeytin Güney Avrupa, Yaprak, Yaprakl› ince dallar,
Akdenizden ‹ran ve ham meyvelerin ya¤›
Kafkaslara kadar birçok
yer
Petroselinum crispum Maydanoz Tüm dünya (kültür) Taze, kuru toprak üstü -alt›
(P. sativum) k›s›mlar, meyvelerin ya¤›
Phaseolus vulgaris Fasülye Dünyan›n heryeri (kültür) Tohum ve meyve kabuklar›
Taraxacum officinale Karahindiba¤ Avrupa ve Asya’n›n ›l›man Kuru toprak üstü k›s›m,
iklim bölgeleri rizom ve kök
Urtica dioica Is›rgan Türkiye, Dünya (›l›man Taze, kuru çiçekli bitki,
bölgeler) kök
Üriner retansiyona karfl›
SIRA S‹ZDE Betula türleriSIRA S‹ZDEHufl A¤ac› Avrupa, Kuzey Akdeniz Gövde kabuklar›, yaprak
ülkeleri, Sibirya, Il›man ve tomurcuk
Asya
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ MMeyan
Glycyrrhiza glabra Güney-Do¤u ve Do¤u Kök ve köklerin ekstresi
Anadolu, Güney Avrupa,
Güney-Bat› Asya
S O R U S O R U
Ribes nigrum Frenküzümü Kanada, Avrasya Çiçeklenme dönemi
Ormanlar›, Himalayalar, toplanan kuru yaprak,
D‹KKAT D‹KKAT Avustralya, Ham meyve
Schinus molle Yalanc› biber Orta-Güney Amerika, Yaprak, gövde kabu¤u,
Antalya, Akdeniz bölgesi, meyveler, reçinesi
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Güney Avrupa
AMAÇLARIMIZ Metabolizma ve Endokrin Sistem Hastal›klar›nda

AMAÇLARIMIZ
Bitkilerin Kullan›m›
Vücudumuzda çok çeflitli hormonlar ve o hormonlar›n yönetti¤i metabolik ifllevler
K ‹ T A P ile ilintili çeflitli
K ‹ Thastal›klar
A P bulunmakta ve bu hastal›klar›n baz›lar›n›n tedavileri için
bitkilerden yararlan›lmaktad›r.
fieker hastal›¤› (Diabetes mellitus): En yayg›n rastlanan endrokrin ve meta-
TELEV‹ZYON bolik bozukluktur.
T E L E V ‹ Z Y OVücutta
N glikozun kullan›lamad›¤› ve kan flekeri düzeyinin yük-
sek oldu¤u bir hastal›kt›r. Uygun bir diyetle birlikte uyguland›¤›nda kan flekerini
kontrol alt›nda tutabilen çeflitli bitkiler bilinmektedir (Tablo 4.20).
Medicago sativa ile ilgili daha fazla bilgi için bkz.: http://tr.wikipedia.org/wiki/Yonca.
Guatr (Tiroid bezi bozukluklar›): Tiroid bezi bozukluklar› da toplum içinde

s›k rastlanan metabolik hastal›klardand›r. Genel olarak iki biçimi vard›r: a) Hipoti-
roidizm, tiroid bezinin düflük fonksiyon yapmas› ve tiroid hormonlar›n› (T3, T4)
yetersiz salg›lamas›, b) Hipertiroidizm, tiroid bezinin afl›r› fonksiyon yapmas› ve ti-
roid hormonlar›n› (T3, T4) fazla salg›lamas›. Guatr hastal›¤›na karfl› yard›mc› olarak
kullan›lan bitkiler Tablo 10.20’de özetlenmifltir.
Latince Ad› Türkçe ad› Yetiflti¤i Yerler Kullan›lan k›s›m Tablo 10.20
fieker hastal›¤›na
Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya (Kültür) Toprak alt› so¤an› karfl› yard›mc›
olarak kullan›lan
Taze, Kuru yumru ve
baz› bitkiler.
Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeri
yumrular›n ya¤›
Kaynak: Daha fazla
Avrupa ve anadolu Taze Kuru toprak üstü bilgi için bkz.:
Avena sativa Yulaf http://tr.wikipedia.or
(kültür) k›s›mlar›
g/wiki/Yonca
Avustralya, Tazmanya, Güney
Taze, kuru yaprak ve dal
Eucalyptus globulus Ökaliptus A¤ac› Avrupa, Asya-Afrika’n›n
uçlar›n›n uçucu ya¤›
subtropikal bölgeleri (kültür)
fiark Yoncas›, Kaba Çiçekli tüm bitki, çimlenen
Medicago sativa Akdeniz bölgesi
Yonca tohum
Yaprak, gövde
Moringa oleifera - Hindistan
kabu¤u, tohum, kök
Güney Avrupa, Akdenizden Yaprak, Yaprakl› ince dal, ham
Olea europea Zeytin
‹ran-Kafkaslara kadar meyvelerin ya¤›
Phaseolus vulgaris Fasülye Dünyan›n heryeri (kültür) Tohum ve meyve kabuklar›
Salvia triloba Da¤elmas›, Elmaotu Ege ve Akdeniz bölgesi Yapraklar
Do¤u Hindo-Malaya, Çin, Kuru gövde-dal kabu¤u, tohum

Syzygium cumini -
Avustralya, Antiller (kültür) çekirde¤i (ezilmifl, maserat)
Avrupa ve Asya’n›n ›l›man iklim Kuru toprak üstü k›s›mlar;

Taraxacum officinale Karahindiba¤
bölgeleri rizom ve kök
Urtica dioica Is›rgan Türkiye, Dünya (›l›man bölge) Taze, kuru çiçekli bitki, kök
Çobanüzümü; Yaban Kuzey Anadolu Da¤lar›, Asya,

Vaccinium myrtillus* Kuru yaprak ve ham meyveler,
Mersini Orta-Kuzey Avrupa, Amerika
Küçük Kuzey ‹spanya, Güney Avrupa, Kuru yaprak, çiçekli bitkinin

Vinca minor
Cezayirmenekflesi Fransa’dan Kafkasya’ya kadar taze toprak alt›-üstü k›s›mlar
Guatr hastal›¤›na
Kuzey denizi, Bat› Balt›k, Pasifik

Fucus versiculosus* - Taze, kuru talluslar
ve Atlantik sahilleri
Laminaria
Kelp Kuzey Atlantik sahilleri Gövde benzeri talluslar
hyperborea
Çiçeklenme sezonunda
Orta Avrupadan ‹skandinaya,
Leonurus cardiaca Aslankuyru¤u toplanan taze toprak üstü
Rusya, Asya, Türkiye
k›s›mlar
Çiçeklenme sezonunda
Lycopus virginicus - Kuzey Amerika toplanan taze, kuru toprak
üstü k›s›mlar
fiark Yoncas›; Kaba Çiçekli tüm bitki, çimlenen
Medicago sativa Akdeniz bölgesi
Yonca tohumlar
Dünyada tropikal bölgeler Tohum, ya¤›-tozu eldesinden
Theobroma cacao Kakao
(kültür) sonraki tohum kabu¤u
*Diyabetik retinopati komplikasyonuna iyi gelmektedir. *Hipertiroidizme karfl› kullan›l›r.

S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
Üreme Sistemi ile ‹lgili Bitkilerin Kullan›m›
Erkek ve kad›nlarda üreme sisteminin çok çeflitli parametreleri vard›r. Bunlar›n bir
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE da kapsamaktad›r. Bitkiler ile etkilenebilen “do¤um kontrolü
bölümü hormonlar›
ve aile planlamas›” gibi baz› parametreler asl›nda normalde hastal›¤a ait paramet-
re de¤ildir.
Menstrüel bozukluklar: Kad›nlarda adet kanamalar›nda oluflan düzensizlikler
ve adet dönemi ile ilgili baz› flikayetleri kapsamaktad›r (Tablo 10.21).
K ‹ T A P
Menoraji: Genifl zaman aral›klar›yla fazla miktarda adet kanamas› demektir.
K ‹ T A P
Çeflitli nedenlere ba¤l› olan bu medikal sorun kad›nlarda üreme yetersizliklerine
(k›s›rl›k; infertilite) neden olabilmektedir. Ayr›ca, kans›zl›k (anemi) baflta gelmek
üzere, kad›nlarda yorgunluk, güçsüzlük, kolay üflüme, bafl a¤r›s›, depresyon, kon-
santrasyon bozukluklar› gibi sonuçlara da yol açmaktad›r. Tablo 10.21 menoraji
problemine karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkileri derlemektedir.

‹ N T E Riçin
N E Tbkz:
http://en.wikipedia.org/wiki/Menorrhagia.
Menstrüel
bozukluklara karfl› Achillea Civanperçemi Kuzey-Do¤u Anadolu, Kuzey Kuru toprak üstü
yard›mc› olarak millefolium hariç tüm Avrupa k›s›mlar
kullan›lan baz› Adonis Keklikotu Kuzey ve Do¤u Avrupa, Sibirya Çiçekli toprak üstü
bitkiler. vernalis k›s›mlar
Aesculus Atkestanesi Türkiye, Dünyan›n birçok yeri Tohum, Yaprak,
Allium cepa So¤an Türkiye ve Dünya (kültür) Toprak alt› so¤an›
Anemone Beyaz da¤lalesi Kuzey Laponya, Akdeniz Çiçekli dallar, toprak

nemorosa bölgesi hariç tüm Avrupa üstü k›s›mlar
Artemisia Ayvadana Kuzey ve Do¤u Anadolu, Asya, Kök
vulgaris Kuzey Amerika ve Avrupa
Calendula Aynisafa; Türkiye, Orta-Güney Avrupa, Çiçekli dallar, toprak
officinalis T›bbi nergis; Kuzey Asya, ABD üstü k›s›mlar›
Nerkis;
Carum carvi Frenk Kimyonu Do¤u Anadolu, Avrupa, Olgun meyveler,
Sibirya, Mo¤olistan, Kafkasya meyvelerin uçucu ya¤›
Dictamnus Gazelotu; Ege ve Karadeniz, Güney- Taze, kuru yaprak veya
albus Akgiritotu Güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u, kök
Hamamelis Hamamelis, Kuzey Amerika Atlantik Yaprak, gövde kabu¤u,
virginiana Sihirli Ceviz, bölgesi kök ve bunlar›n
Cad› F›nd›¤› distilat›
Haronga - Madagaskar ve Do¤u Afrika A¤aç gövde kabu¤u ve
madagascariensis yaprak
Helleborus niger Noelgülü, Güney ve Orta Avrupa Kuru, taze toprak alt›
Çöpleme ormanlar› k›s›mlar
Juniperus Ard›ç Trakya, Orta Avrupa, Kuzay Kozalaklar ve koza-
communis Afrika, Kuzay Asya laklar›n uçucu ya¤›
Nasturtium Suteresi Anadolu, Antalya, Mersin Çiçeklenme dönemin-
officinale (kültür), Dünyan›n bir çok yeri de toplanan bitkinin
toprak üstü k›s›mlar›
Peonia officinalis Avrupa fiakay›k› Güney Avrupa Da¤lar› Kuru ham tohum, taze Tablo 10.21
kök Devam›
Petroselinum Maydanoz Tüm düny (kültür) Taze, kuru toprak
crispum üstü-alt› k›s›mlar,
(P. sativum) meyvelerin ya¤›
Pimpinella Anason Akdeniz bölgesi, Avrupa, Orta Ham-kuru meyvelerin
anisum Asya, Hindistan, Çin, Japonya uçucu ya¤›
Rosmarinus Biberiye Güney Anadolu Yaprak, çiçek ve ince
officinalis dallar›n uçucu ya¤›
Ruta graveolens Sedefotu Türkiye Tüm bitki, uçucu ya¤›
Silybum marianum Devedikeni Türkiye, Avrupa Ham tohum
Vitex agnus-castus Hay›t Akdeniz-Ege bölgeleri, Bat› Kuru ham meyve,
Asya yaprak
Premenstrüel Sendrom: Adet kanamas› öncesinde kad›nlarda oluflan a¤r›,

gerginlik vb. flikayetlerdir. Yat›flt›r›c› özellikleri olan bitkiler bu dönemde yararl›
olabilmektedir (Tablo 10.22).
Afrodiziyak etki: Üreme ifllevi üzerine dolayl› katk›s› olan bu bitkiler cinsel
iliflki için duyulan iste¤i artt›ran bitkilerdir. Konu ile ilgili örnekler (Tablo 10.22).
Ayr›ca, merkezi sinir sistemi uyar›c› veya sedatif etkili bitkilerin de cinsel iliflki
konusundaki isteksizlik ve çekingenlikleri azaltmada de¤iflik biçimlerde yarar› ola-
bilmektedir.
Erektil impotens: Çeflitli psikosomatik nedenlere ba¤l› olarak erkeklerde pe-
nil ereksiyon (penis sertleflme) problemidir. Bu problemin çözümüne yönelik ola-
rak çeflitli bitkiler kullan›lmaktad›r (Tablo 10.22).
Menoraji ve
Dictamnus albus Gazelotu; Ege ve Karadeniz, Güney - Taze, kuru yaprak, kök premenstrüel
Akgiritotu Güneydo¤u Avrupa, Ortado¤u, sendromda yard›mc›
Türkistan ve Kafkaslar olarak kullan›lan,
Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya Toprak alt› k›s›m, yaprak,
kontraseptif, abortif,
çiçek ve çiçeklerin uçucu
afrodiziyak ve erektil
ya¤›
impotense karfl› etkili
baz› bitkiler.
Equisetum arvense Atkuyru¤u Kuzey ve Do¤u Anadolu Kuru ve taze k›s›r sürgünler
Claviceps purpurea Ergot, Tah›llar›n ekildi¤i yerler Mantar›n
Çavdarmahmuzu sklerotyumlar›
Premenstrüel sendrom
Cimicifuga racemosa - Kanada ve ABD, Avrupa (kültür) Taze, kuru kök
Oenothera biennis Eflekotu Avrupa ve Asya Ham tohumun sabit ya¤›,
çiçeklenme dönemi taze
bitki
Valeriana officinalis Kediotu Do¤u Anadolu ve Avrupa Kuru kök ve rizomlar
Vitex agnus-castus Hay›t Akdeniz-Ege bölgeleri, Bat› Asya Kuru ham meyve, yaprak
Kontraseptif
Ricinus communis Hintya¤› Bitkisi Vatan› Hindistan, Akdeniz bölgesi, Tohumun sabit ya¤›
baz› tropikal ve subtropikal bölgeler

Uncaria tomentosa - Orta ve Güney Amerika Kök kabuklar›
Tablo 10.22 Abortif

Devam›
Asarum europeum Azaron Kuzey Anadolu, Güney ve Orta Kuru kök ve rizomlar,
Avrupa, Kuzey Sibirya nadiren yaprak

Peonia officinalis Avrupa fiakay›k› Güney Avrupa Da¤lar› Kuru ham tohum, taze kök
Punica granatum Nar Akdeniz ülkeleri, Güney Asya, Çin, A¤aç gövde kabu¤u, kök,
Güney Afrika çiçek, meyve, meyve
kabuklar›
Lawsonia inermis K›na Kuzey-Do¤u Afrika, Hindistan, Kuru yaprak
Pakistan, Seylan, Güney Anadolu
Taxus baccata Porsuk A¤ac› Karadeniz Ormanlar›, Avrupa Taze yaprak, genç dal uçlar›
Afrodiziyak
Prunus africana - Tropikal ve subtropikal Afrika Kuru a¤aç gövde kabuklar›
Griffonia simplicifolia - Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohum
Serenoa repens - ABD’nin güney eyaletleri Meyva
Erektil impotense karfl›
Lycopodium clavatum Göbektozu Do¤u Avrupa, Kuzey-Do¤u Taze bitki ve sporlar›
Anadolu, Çin
Panax ginseng Ginseng Çin, Kore, Japonya-Rusya (kültür) Kuru kök
Prunus africana - Tropikal ve subtropikal Afrika Kuru a¤aç gövde kabuklar›
Rhodiola rosea Rodiola Çin, Asya, Avrupa, Kanada, ABD Kök

Vitex agnus-castus Hay›t Akdeniz-Ege bölgeleri, Bat› Asya Kuru ham meyva, yaprak
SIRA S‹ZDE Erektil impotens durumunun giderilmesi için kullan›lan bitkilerden hangisi Akdeniz-Ege
SIRA S‹ZDE
6 bölgesinde yetiflmektedir?.
D Ü fi Ü N E L ‹ M Deri Hastal›klar›nda
D Ü fi Ü N E L ‹ M Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›
Deri tüm vücudun üzerini örten koruyucu bir tabakad›r. Ancak, deri sadece vücu-
S O R U du d›fl etkenlerden
S O R U koruyan örtücü ve koruyucu bir tabaka de¤il ayn› zamanda ter-
leme fonksiyonu ile vücut ›s› ve s›v› dengelerini de ayarlayan bir organd›r. Terle-
me ile ayr›ca vücuttaki baz› toksinlerin at›lma sürecine de yard›mc› olunmaktad›r.
D‹KKAT D‹KKAT
Deri hastal›klar› genellikle deri yüzeyindeki enfeksiyonlar, yan›klar, yaralar, alerjik
reaksiyonlar ve pigment bozukluklar› gibi durumlar ile saçl› deride saç dökülme-
N N
SIRA S‹ZDE leri biçiminde SIRAortaya
S‹ZDE ç›kmaktad›r. Çeflitli bitkiler de¤iflik deri hastal›klar›nda kulla-
n›lmaktad›r. Bunlar›n ço¤u deri üzerine uygulanmaktad›r.
Akne (Acne vulgaris): Genellikle yüz derisi üzerinde yo¤unlaflan çok say›da
sivilce ile tan›mlanan bir hastal›kt›r. Ergenlik dönemindeki çocuklarda daha s›k
karfl›lafl›lan bu hastal›¤a karfl› yard›mc› olarak kullan›lan baz› bitkiler Tablo 10.23’
K ‹ T A P
te toplanm›flt›r.
K ‹ T A P
Alopesiya (Kellik): Yerel ve tüm bafl genelinde h›zl› saç dökülmesi ile karak-
terize bir bozukluktur (Tablo 10.23).
Yan›k yaralar›: Deri yüzeyinde derin olmayan yan›k yaralar›nda baz› bitkiler-
den yararlan›lmaktad›r (Tablo 10.23).
Si¤il: ‹nsan papilloma virüsü (HPV) taraf›ndan oluflturulan iyi huylu deri tümö-
rüdür. Bu virüs ayr›ca kad›nlarda serviks karsinomu da oluflturur. Si¤illere karfl›
‹NTERNET kullan›lan baz›
‹ N T E Rbitkiler
NET Tablo 10.24’de toplanm›flt›r.
Akne, Alopesiye,
Saccharomyces Dip kültürü ile elde yan›k yaras› ve yara
cerevisiae Bira mayas› Tüm dünya edilmifl, ac›l›¤› al›nm›fl
olgun maya tedavisinde etkili
Avrupa, Kuzey-Bat› baz› bitkiler.
Matricaria recutita Alman papatyas› Asya, Türkiye Çiçek, tüm bitki
Viola tricolor Menekfle; Hercai Avrupa ve Anadolu Toprak üstü k›s›mlar

Menekfle
Solanum dulcamara Köpeküzümü Türkiye, Kuzey Afrika, Bitkinin gövdesi
Kuzey ve Do¤u Asya
Alopesi
Bidens tripartita Bidens Rize, Avrupa’da birçok Bitkinin tümü
yer
Avrupa, Kuzey Akdeniz Gövde kabu¤u, yaprak,
Betula türleri Hufl A¤ac› ülkeleri, Sibirya, Il›man tomurcuklar
Asya
Buxus sempervirens fiimflir Karadeniz bölgesi, A¤aç dallar› ve odunlu
Avrupa toprak üstü k›s›mlar
Yan›k yaras›
Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar› Anadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar
kantaron
Güney Avrupa, Yaprak, Yaprakl› ince
Olea europea Zeytin Akdenizden ‹ran ve dal, ham meyvalar›n
Kafkaslara kadar ya¤›
(kültür)
Pinus türleri Çam türleri Dünyan›n birçok yeri Yapra¤›n uçucu ya¤›
Kuzey Amerika, Yaprak, yaprakl› dal ve

Thuja occidentalis Thuja Avrupa körpe dallar›n uçucu
ya¤›
Ulmus rubra - Kuzey Amerika D›fl kabuktan ayr›lan iç
kabuk
Vicia faba Bakla Dünya (›l›man Taze çiçek
bölgeleri, kültür)
Yara
Ayn›safa; T›bbi nergis; Türkiye, Orta-Güney Çiçekli dal, toprak üstü
Calendula officinalis Nerkis; Avrupa, Kuzey Asya, k›s›mlar
ABD
Cnicus benedictus Mübarekdikeni Anadoluda kurak Toprak üstü k›s›mlar
yerler
Ege, Karadeniz, Güney-
Dictamnus albus Gazelotu; Akgiritotu Do¤u Avrupa, Taze, kuru yaprak, kök
Ortado¤u, Türkistan
Kafkaslar
Dorema ammoniacum Çad›rufla¤› Asya bölgeleri Çiçek ve gövdeden
s›zan reçine
Equisetum arvense Atkuyru¤u Kuzey ve Do¤u Kuru, taze k›s›r

Anadolu sürgünler
Hypericum perforatum Binbirdelikotu, Sar› Anadolu ve Avrupa Toprak üstü k›s›mlar

kantaron
Melaleuca leucadendra - Avustralya, Güney Taze yaprak ve ince

Do¤u Asya dallar›n uçucu ya¤›
Moringa oleifera - Hindistan Yaprak, gövde kabu¤u,
tohum, kök
Ocimum basilicum Fesle¤en Güney Anadolu Taze, kuru toprak üstü
(kültür), Hindistan k›s›mlar, uçucu ya¤›
Rhamnus purshiana Kaskarasagrada Kuzey Amerika, Gövde ve dal kabuklar›
Kanada, Do¤u Afrika
Kanada, Avrasya Çiçeklenme dönemi
Ribes nigrum Frenküzümü Ormanlar›, kuru yaprak, Ham
Himalayalar, Avustralya meyva
Vicia faba Bakla Dünya (›l›man bölgeler, Taze çiçekler
kültür)
Ekzema: Deride bir çeflit steril (mikropsuz) dermatittir (Bkz. Tablo 10.24).
Deri enfeksiyonlar›: Derideki enfeksiyonlar›n önemli bir co¤unlu¤u abseli
(irinli) sivilce veya ç›ban fleklinde geliflir. Tedaviye yar›mc› olarak kullan›lan ba-
z› bitkiler Tablo 10.24’de yer almaktad›r.
Fungal enfeksiyonlar: Derideki mantar (fungus) enfeksiyonlar› tehlikeli ol-
mamakla birlikte hastay› rahats›z edici özellikler tafl›maktad›r. Tablo 10.24 fungal
deri enfeksiyonlar›n›n tedavisinde yard›mc› olan baz› bitkileri göstermektedir.
Si¤il, selülit, ekzema
ve deri- fungal Türkiye ve Dünya
Allium cepa So¤an Toprakalt› so¤an›
enfeksiyonlarda (kültür)
etkili baz› bitkiler. Taze, kuru yumru ve
Allium sativum Sar›msak Dünyan›n birçok yeri
bunlar›n ya¤›
Bütün Avrupa ve Taze, kuru toprak üstü
Avena sativa Yulaf
Anadolu (kültür) k›s›mlar
Yaprak, gövde kabu¤u,
Moringa oleifera - Hindistan
tohum, kök
Türkiye, Kuzey Afrika,
Solanum dulcamara Köpeküzümü Bitkinin gövdesi
Kuzey-Do¤u Asya
Dünya (›l›man bölgeler,
Vicia faba Bakla Taze çiçek
kültür)
Selülit
Karadeniz, Avrupa ve
Hedera helix Duvarsarmafl›¤› Yaprak, meyva
Asya
Kuzey Anadolu
Da¤lar›, Dünya
Ekzema
Türkiye, Orta-Güney
Ayn›safa; T›bbi nergis; Çiçekli dallar, toprak
Calendula officinalis Avrupa, Kuzey Asya,
Nerkis; üstü k›s›mlar
ABD
Ham tohumun sabit
Oenothera biennis Eflekotu Avrupa ve Asya ya¤›, çiçeklenme
dönemi taze bitki
Türkiye, Kuzey Afrika,
Solanum dulcamara Köpeküzümü Bitkinin gövdesi
Kuzey-Do¤u Asya
Deri enfeksiyonlar›
Kuzey Amerika, Yaprak-körpe dallar›n
Thuja occidentalis Thuja
Avrupa uçucu ya¤›
Hindistan ve tropik Kuru ve piflirilmifl
Curcuma domestica Zerdeçal
Asya rizomlar
Kuzey-Do¤u Anadolu,
Inula helenium And›zotu Taze, kuru rizomlar
Avrupa, Asya
Türkiye, Asya, Kuzey
Quercus infectoria Maz› meflesi Yaprak
Afrika
Gövde-dallar›n kurut-
Andira araroba - Brezilya
toz lateksi
Melaleuca alternifolia - Avustralya Yapraklar›n uçucu ya¤›
Fungal deri enfeksiyonlar› Tablo 10.24

Devam›
Karayipler, Orta-
Anacardium occidentale Kaju Güney Amerika, Afrika Yaprak, meyva ve ya¤›
ve Hindistan (kültür)
Melaleuca alternifolia - Avustralya Yapraklar›n uçucu ya¤›
Enfeksiyon ve Ba¤›fl›kl›k Sistemi Hastal›klar›nda Bitkisel

Ürünlerin Kullan›m›
Vücudumuzda çeflitli enfeksiyonlar ortaya ç›kabilmektedir. Ba¤›fl›kl›k sistemi (im-
mün sistem) çeflitli elemanlar› ile vücudu enfeksiyon etkenlerine ve kansere karfl›
koruyan sistemdir. Enfeksiyonlar genellikle acil tedavi gerektirdi¤inden ço¤u du-
rumda tek bafl›na bitkilerle tedavi yetersiz kalmaktad›r. Günümüzde ucuz bir pe-
nisilin enjeksiyonu ile tedavi edilebilen çok say›da enfeksiyon hastal›klar›n›n bu-
lundu¤u ak›lda tutulmal›d›r. Antibiyotik veya kemoterapötik ilaçlar ile yap›lan te-
daviyi desteklemek ve/veya enfeksiyon hastal›klar› profilaksisinde (enfeksiyon
hastal›klar›ndan korunmada) bitkilerden yararlan›lmaktad›r. Profilaktik (koruyucu)
olarak kullan›lan bitkilerin önemli bir bölümünde immünostimülan (ba¤›fl›kl›k sis-
temi uyar›c›s›) di¤er bir bölümünde antiseptik (mikrop öldürücü) özellikler vard›r.
Tablo 10.25’de enfeksiyon hastal›klar›ndan koruyucu etkilere sahip baz› bitkiler
özetlenmifltir.
Antiviral etkili bitkiler: Baz› bitkiler virüsler üzerine etkilidirler (Tablo 10.25).
Enfeksiyon
Toprak alt› k›s›mlar, hastal›klar›ndan
Arnica montana Da¤öküzgözü Avrupa ve Orta Asya yaprak, çiçek ve koruyunmada
çiçeklerin uçucu ya¤› yard›mc› ve
Orta-Do¤u ABD, Antiviral etkili baz›
Echinacea purpurea Ekinezya Kök, yaprak, tüm bitki bitkiler.
Avrupa (kültür)
Griffonia simplicifolia - Bat›-Orta Afrika Toz edilmifl tohum
Avrupa, Kuzey-Bat›
Matricaria recutita Alman papatyas› Çiçek, tüm bitki
Asya, Türkiye
Avustralya, Güney Taze yaprak ve ince
Melaleuca leucadendra -
Do¤u Asya dallar›n uçucu ya¤›
Türkiye ve Dünya Toprak üstü k›s›mlar›n
Mentha piperita Nane
(kültür) uçucu ya¤›
Pinus türleri Çam türleri Dünyan›n birçok yeri Yapraklar›n uçucu ya¤›
Avrupa ve Asya (›l›man Kuru toprak üstü
Taraxacum officinale Karahindiba¤
bölgeler) k›s›m, rizom, kök
Antiviral
Barsakotu,Sülükotu Kuru çiçekli toprak
Farekula¤›, üstü k›s›mlar
Güney Afrika
Hindistan, Asya, Afrika,
Momordica charantia Kudretnar› Meyva
Türkiye
Yaprak, yaprakl› dal ve
Kuzey Amerika,
Thuja occidentalis Thuja körpe dallar›n uçucu
Avrupa
ya¤›
Uncaria tomentosa - Orta-Güney Amerika Kök kabuklar›
Kanser Hastal›klar›nda Bitkisel Ürünlerin Kullan›m›

Günümüzün en tehlikeli hastal›klar›ndan birisi olarak kabul edilen kanser gerçek-
te tek bir hastal›k de¤il benzer özelliklere sahip çeflitli hastal›klara verilen genel bir
hastal›k grubu ad›d›r. Kanser hastal›klar›n›n genel ortak özelli¤i kontrolsüz biçim-
de vücut hücrelerinin ço¤almas› ve oluflturduklar› mekanik etkilerle sa¤l›kl› hücre-
leri öldürmesidir. Çok say›da bitkinin kanser hastal›¤›na iyi geldi¤i ve korudu¤u
fikri savunulmaktad›r, ancak sadece belli bir bölümünün etkinli¤i bilimsel olarak
kan›tlanm›fl ve hastal›kla savafl için uygun oldu¤u kabul edilmifl durumd›r. Bitkile-
rin destekleyici tedavi olarak kanser hastal›¤›nda kullan›m› da uygulamada önem-
li sorunlar oluflturmaktad›r, çünkü kanser tedavisinde kullan›lan antineoplastik
ilaçlar ile ayn› zamanlarda kullan›lan bitkiler vücutta etkileflime girerek onlar›n
kanser üzerindeki etkinli¤ini azaltabilmektedir. Bu tür etkileflim olas›l›¤› sergileyen
ve destekleyici özelli¤i olan bitkiler antineoplastik tedavinin bitirildi¤i dönemlerde
ideal olarak kullan›labilir. Tablo 4.26, Kanser tedavisinde yard›mc› olarak kullan›-
lan bitkileri özetlemektedir. Bu tabloda ayr›ca antineoplastik ilaçlarla kombine kul-
lan›labilme özelli¤i (adjuvan) olan bitkiler iflaretlenmifltir.
Kansere karfl› etkili
bitkiler. Vatan› Çin’dir; Kuzey-
‹fllenmifl veya
Camelia sinensis (=Thea Do¤u Anadolu ve
Çay (yeflil veya siyah) ifllenmemifl genç
sinensis) Dünya’n› birçok yeri
yapraklar
(kültür)
Kuzey Anadolu; Toprak üstü k›s›mlar
Chelidonium majus K›rlang›çotu Avrupa; Il›man Asya veya toprak alt›
bölgeleri k›s›mlar
Tropikal ve subtropikal Kurutulmufl a¤aç gövde
Prunus africana -
Afrika kabuklar›
Barsakotu, Farekula¤›, Kurutulmufl çiçekli
Sülükotu toprak üstü k›s›mlar
Güney Afrika
Orta ve Güney
Uncaria tomentosa - Amerika’n›n ya¤mur Kök kabuklar›
ormanlar›
ABD’nin Güneydo¤usu;
Pueraria lobata* - Kökler
Güney-Do¤u Asya
Hindistan; Asya; Afrika;

Momordica charantia* Kudretnar› Meyveler
Türkiye’de yetifltirilir.
‹skandinavya; Kuzey
Vaccinium macrocarpon* - Meyveler
Amerika
Hydrastis canadensis* - ABD, Kanada Rizom ve kökler
Maytenus ilicifolia - Güney Amerika Kurutulmufl yapraklar
Fas; Kanarya Adalar›; Bitki yaraland›¤›nda

Euphorbia resinifera Sütle¤en
Kuzey Amerika elde edilen reçine
ABD’nin tropikal 6-8 Yafl›ndaki a¤açlar›n

Cinchona pubescens - bölgeleri; Tropikal kurutulmufl gövde
bölgelerde kültür kabuklar›
Viscum album* Çekem, Ökseotu Türkiye’nin birçok Kurutulmufl meyve Tablo 10.26
bölümü, Avrupa, ‹ran, veya yaprakl› dallar Devam
Çin (kültür)
Erigeron canadensis Kanada flifaotu Amerika; Dünya’n›n Toprak üstü k›s›mlar
baflka yerlerinde de
bulunur
Phytolacca americana fiekerciboyas› kökü Bilecik ve Bursa Kurutulmufl kök veya
(kültür), Kuzey meyva
Anadolu;
B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMINA ‹L‹fiK‹N SON

SÖZLER
Bitkiler günümüzde önemli ilaç elde etme kaynaklar›ndand›r. Ayr›ca, bitkiler vü-
cudumuzdaki hastal›k ve bozukluklar›n giderilmesi ve önlenmesinde önemli rol
oynayabilmektedir. Ancak, bilinçsiz ve bilgisizce, kulaktan dolma bilgilerle bitki
kullan›m› önemli zararlara yol açabilmektedir. Çünkü bitkilerin tedavi edici özelli-
¤inin yan›nda deneyimsiz ve bilgisiz kiflilerin yönlendirmesi ile kullan›lmalar› ze-
hir etkisi oluflturur ve yaflamsal tehlikeler ortaya ç›kabilir. Bitkilerin hastal›klarda
kullan›m› konusunda mutlaka konu hakk›nda bilgili hekim, eczac› veya fitoterapi
uzman›na dan›fl›lmas› en uygun davran›fl olacakt›r.
Özet
N
A M A Ç
Do¤al çevre-yaflam ve hastal›k iliflkilerini tan›m- dize edilerek hastan›n kullan›m›na sunulur. Ayr›-
1 layabilmek. ca, bitkilerden elde edilen maddelerden hareket-
‹nsanlar ve di¤er tüm canl›lar yak›n çevreleri ile le bazen yar›-sentetik ve sentetik maddeler de
içiçe yaflamlar›n› sürdürürler. Beslenme, bar›ma haz›rlanmaktad›r. Yap›-etki iliflkilerine dayana-
gibi günlük temel gereksinimlerini sa¤lad›¤› rak saf madde molekülünde yap›lan de¤iflimler
“tümleflik yaflam döngüsünde” canl›, içinde bu- ile elde edilen bu yeni bileflikler tümüyle mo-
lundu¤u ortama sa¤lad›¤› uyum ölçüsünde türü- dern t›bb›n tedavi araçlar›d›r.
N
nün devaml›l›¤›n› sa¤lar ve nesillerini devam et-
tirme ifllevlerini gerçeklefltirir. Her canl› türünün Bitkisel ürünlerle tedavi edilebilen belli bafll› has-
A M A Ç
bir yaflam süresi vard›r, bu “ömür” olarak tan›m- 3 tal›klar› tan›mlayabilmek.

lanmaktad›r. Canl›lar›n ömürleri türden türe fark- Teorik olarak baz› hastal›klar bitkisel ürünler ile
l›l›k gösterdi¤i gibi, bir tür içindeki bireyler ara- tedavi edilebilmektedir. Fakat bitkiler ile tedavi-
s›nda da önemli düzeyde de¤iflkenlikler gösterir. de etkiler genellikle yavafl yavafl ortaya ç›kt›¤›n-
Canl›lar›n yaflam süreleri, yani ömürleri ne olur- dan acil tedavi gerektiren baz› hastal›klar ile ba-
sa olsun ortak yazg›lar› olan “ölüm” ile sonlan- z› progresif hastal›klar bitkiler ile tedavi edileme-
maktad›r. Canl›lar ömürlerini sa¤l›kl› biçimde sür- mektedir. Bu tür hastal›klarda ya saf bitkisel mad-
dürebilecekleri gibi, çeflitli hastal›klardan muz- deler veya sentetik ilaçlar kullan›lmaktad›r. Özel-
darip olarak ve bu hastal›klarla mücadele ederek likle bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli ol-
de devam ettirebilirler. mamakta, dolay›s›yla tedavi süresini uzatmakta
Milyonlarca y›l öncesinde insanlar bafllang›çta iç- ve bu gecikmeden dolay› hastal›klar fliddetlen-
güdüsel olan kazan›mlar›n›, hem bilgi birikimleri- mektedir. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler
nin geliflimi, hem de deneyimlerini sonraki ku- daha fliddetli gözükürken, en kuvvetli etki saf
flaklara aktarmadaki üstünlükleri sonucunda has- maddelerde gözükmektedir. Bu tür yavafl geliflen
tal›klar›n tedavisi konusunu bir “bilim “ haline etkiler asl›nda tedaviden ziyade daha çok profi-
dönüfltürmüfllerdir. Buna ba¤l› olarak hastal›kla- laktik etki (hastal›ktan koruyucu etki) sa¤lamak
r›n teflhisi “(diyagnoz)” ve “nedenleri (etiyoloji)“ için daha uygundur.
hakk›nda ola¤anüstü geliflmelerin sa¤lanm›flt›r. Sinir sistemi, duyu sistemi, hareket sistemi, sindi-
Günümüzün ça¤dafl “tedavi (terapi)” uygulama- rim sistemi, dolafl›m sistemi ve kan, solunum sis-
lar› insanlarda art›k deneme-yan›lma yöntemini temi, boflalt›m sistemi, metabolizma ve endokrin
kabul etmemektedir, çünkü bu yöntem sonucun- sistem, üreme sistem, deri, infeksiyon ve ba¤›fl›k-
da hastal›¤a iyi gelecek ürünün zaman›nda veril- l›k sistemi ve kanser hastal›klar›nda zaman za-
memesi sonucunda hastan›n iyileflmesi mümkün man bitkisel ürünler tedaviye yard›mc› olarak
olamamakta veya ürünün “zehirli” olmas› nede- kullan›lmaktad›r.
niyle hasta ilave zarar görmektedir.
N
A M A Ç
Bitkisel ürünlerle tedavi biçim ve yöntemlerini
2 aç›klayabilmek.
Bitkilerden hastal›klar›n tedavisi ve korunma
amac›yla yararlan›labilmektedir.
Bitki toplan›p taze olarak veya uygun flekilde ku-
rutulduktan sonra oldu¤u gibi kullan›labilir, bit-
kiden uygun farmasötik teknikler ile standardize
bir ekstre haz›rlan›r veya bitkilerden elde edilen
maddeler kimyasal ar›tmadan sonra saf halde
kullan›l›rlar. Böylece bitkinin etkili maddeleri da-
ha yüksek oranda konsantre bir flekilde standar-
1. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur? 4. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur?
I. Canl›llar›n ömürleri türden türe farkl›l›k gösterdi¤i I. Plasebo etkinin tedavi “güvenilir” olmas›.
gibi, bir tür içindeki bireyler aras›nda da önemli düzey- II. Gerçek bir hastal›¤› olmay›p “hastalak hastas› “olan
de de¤iflkenlikler gösterir. “evhaml›” kiflilere hekim farmakolojik etkisi olmayan
II. Canl›lar›n yaflam süreleri, yani ömürleri ne olursa ol- ve yan etkisi düflük vitamin gibi ilaçlar› vermektedir.
sun ortak yazg›lar› olan “ölüm” ile sonlanmaktad›r. III. Bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmaktad›r.
III. Canl›lar ömürlerini sa¤l›kl› biçimde sürdürebilecek- IV. Bitki ekstreleri daha çok hastal›ktan koruyucu etki
leri gibi, çeflitli hastalal›klardan muzdarip olarak ve bu sa¤lamak için uygundur.
hastalaklarla mücadele ederek de devam ettirebilirler. a. I, II ve IV
IV. Di¤er tüm canlar gibi insanlar da yak›n çevreleri ve b. I, II, III ve IV
içinde bulunduklar› ortam ile tümleflik biçimde yaflam- c. II, III ve IV
lar›n› sürdürürler. d. I ve IV
a. I, III ve IV e. I ve IV
b. I ve IV
c. I, III ve IV 5. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerin kullan›ld¤› Sindi-
d. I, II, III ve IV rim Sistemi Hastal›klar›ndan biri de¤ildir?
e. I, II ve IV a. Midenin hiperasiditesi
b. Gastrit ve ülser
2. Bitkisel ürünler modern tedavide nas›l uygulan›r? c. Nefes darl›¤›
a. Efl- dost tavsiyesiyle d. Haz›ms›zl›k
b. Aktar yard›m›yla e. ‹fltah artt›r›c›
c. Bitki ekstresi haz›rlanarak kimyasal ar›tma ile
saf madde elde edilerek 6. Afla¤›dakilerden hangisi haz›ms›zl›¤a karfl› kullan›-
d. Gelifligüzel lan bitkilerden biri de¤ildir?
e. ‹nternetten bakarak a. Sar›msak
b. Dereotu
3. Afla¤›daki ifadelerden hangileri do¤rudur? c. Turunç
I. Pratikte bitkiler ile tedevide etkiler genellikle yavafl d. Kimyon
yavafl ortayaa ç›kar. e. K›na
II. Acil tedavi gerektiren baz› hastal›klar bitkiler ile te- 7. Afla¤›dakilerden hangisi Akut-kronik bronflit tedavi-
davi edilmemektedir. sinde yararlan›lan bitkilerden biri de¤ildir?
III. Bitkiler ile tedavide etkiler fazla fliddetli olmamakta, a. Hatmi
tedavi uzatmaktad›r. b. Ekinezya
IV. Standardize bitki ekstreleri ile etkiler daha fliddetli c. Rezene
gözükürken, en kuvvetli etki saf maddelerde gözük- d. Meyane
mektedir. e. Güzelavratotu
a. I, III ve IV
b. I. II, III ve IV 8. Afla¤›dakilerden hangisi böbrek tafllar›na karfl› kulla-
c. II, III ve IV n›lan ve Türkiye’de yetiflmeyen bitkidir?
d. I ve IV a. Hufl a¤ac›
e. I, II ve IV b. Kereviz
c. Kuflkonmaz
d. Atkuyru¤u
e. Is›rgan

9. Afla¤›dakilerden hangisi yara tedavisinde kullan›lan 1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤al Çevre ve Yaflam-
etkili bir bitkidir? Hastalak ‹liflkisi” bölümünü tekrar gözden
a. Mübarakdikeni geçiriniz.
b. Ayn›sefa 2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisek Ürünlerle Tedavi”
c. Çad›rufla¤› bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
d. fiimflir 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler ‹le Tedavi
e. Atkuyru¤u Edilebilen Hastal›klar”ile ilgili bölümünü tekrar
gözden geçiriniz.
10. Afla¤›dakilerden hangi yanl›flt›r? 4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Ürünler ‹le Tedavi
I. Bitkiler günümüzde önemli ilaç elde etme kaynakla- Edilebilen Hastalklar” bölümü terar gözden
r› gibi gösterilip ciddi seviyelerde yanl›fl kullan›lmakta- geçiriniz.
d›r. 5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sindirim Sitemi
II. Bitkilerin standardize edilememeleri ve birden fazla Hastal›klar›nda Bitkilerin Kullan›m› “ ile bölümü
madde içermeleri sebebi ile bilinçli kullan›lmalar› gerekir. tekrar gözden geçiriniz.
III. Bitkilerin hastal›klarda kullan›m› konusunda mutla- 6. e Yan›t›n›z yanl›fl isi “Tablo 10.11’i” tekrar gözden
ka hekim, eczac› veya fitoterapi uzman›na dan›fl›lmal›. geçiriniz.
IV. Bilinçsiz ve bilinçsizce, kuluktan dolma bilgilerle 7. e Yan›t›nz yanl›fl ise “Tablo 10.17’yi” tekrar
bitki kullan›m› önemli zararlara yol açabilmektedir. gözden geçiriniz.
a. I, III ve IV 8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “10.19’u” tekrar gözden
b. Hiçbiri geçiriniz.
c. II, III ve IV 9. d Yan›t›nz yanl›fl ise “Tablo 10.23’ü” tekrar gözden
d. I, II, III ve IV geçiriniz.
e. I, II ve IV 10. b Yan›t›nz yanl›fl ise “Bitkisel Ürünlerin
Kullan›m›na ‹liflkin Sonsözler” bölümünü tekrar
gözden geçiriniz.
Yararlan›lan Kaynaklar
Baytop, T. (1984), Türkiyede Bitkiler ile Tedavi
(Geçmiflte ve Günümüzde), ‹stanbul, .‹stanbul
Üniversitesi Yay›nlar› No. 3255, Sanal Matbaac›l›k.
Capasso, F., Gaginella, T.S., Grandolini, G., Izzo, A.A.
(2003), Phytotherapy: A Quick Reference to
Herbal Medicine, Heidelberg, Springer.
Chadwick, D.J., Marsh, J. (1984), Ethnobotany and
the Search for New Drugs, Ciba Foundation
Symposium 185, Chichester, John Wiley & Sons Ltd.,.
Goldstein, A., Aronow, L., Kalman, S. (1974), Principles
of Drug Action: The Basis of Pharmacology, 2nd
Ed., New York, John Wiley & Sons Ltd.
Gruenwald, J., Brendler, T., Janicke, C. (2007), PDR for
Herbal Medicines, 4th Ed., NJ, USA,
ThomasHealthcare Inc.
Kayalp, S.O. (2009), Rasyonel Tedavi Yönünden
T›bbi Farmakoloji, Cilt 1, 12. Bask›, Pelikan
Yay›nc›l›k,
Lawson, L.D., Bauer, R. (1998), Phytomedicines of
Europe: Chemistry and Biological Activity, ACS
Symposium Series 691, Washington DC, American
Chemical Society.
11
Amaçlar›m›z
N
N
Kiflisel bak›m ürünlerini saptayabilecek,
N
Do¤al, bitkisel ve organik maddeleri karfl›laflt›rabilecek,
N
Kozmetik alanda kullan›lan bitkilerin güncel durumunu tart›flabilecek,
Bitkisel kozmetik ürünlerin güvenli¤ini tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kiflisel Bak›m Ürünleri • Kozmetik Bitkisel

• Kozmetik Ürünlerde Bitkiler Ham maddelerin Güvenli¤i
• G‹R‹fi
• K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹
• K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE
Kiflisel Bak›m KULLANILAN B‹TK‹LER‹N
T›bbi ve Aromatik Ürünlerinde
Bitkilerin Kullan›m Kullan›lan T›bbi ve GÜVENL‹⁄‹
Alanlar› ve Eti¤i Aromatik Bitkiler • B‹TK‹LER‹N K‹fi‹SEL BAKIM
ÜRÜNLER‹NDE KULLANIMI
• SONUÇ
Kiflisel Bak›m Ürünlerinde
Kullan›lan T›bbi ve
Aromatik Bitkiler
G‹R‹fi
‹fllevlerinin bafll›calar›n›n bilinmesine karfl›n endokrin bir organ olarak de¤erlendi-
rilen derinin tüm mekanizmalar› henüz çözülememifltir. Mekanizmalar›n tümüyle
çözülmesi cildin yafllanmas›n›n önüne geçilmesini ve her yaflta genç ve sa¤l›kl› ol-
mas›n› sa¤layacakt›r.
Günümüzün koflullar›nda, kiflisel bak›m ürünleri cildi temizlemek, cildi sa¤l›k-
l› tutmak ve iç ve d›fl etmenlerden koruyucu olarak kullan›lmaktad›r. ‘Kaliteli ya-
flam’ felsefesinin uzant›s› olan cilt bak›m› için tahminlerin ötesinde yo¤un çal›flma-
lar sürdürülmekte ve ticarileflmifl ürünlere olan ilgi yüksek fiyatlar›na
D Ü fi Ü N E L ‹ ra¤men
M art- D Ü fi Ü N E L ‹ M
maktad›r. Kad›n-erkek cilt bak›m› herkesin ajandas›ndad›r. Dünya genelinde ya-
p›lan anket sonuçlar› genç popülasyonun da cilt bak›m›na verdi¤i önemin h›zla
S O R U S O R U
artt›¤›n› göstermifltir.
Cilt bak›m›nda mucizeler beklemek hatal›d›r. Bak›m›n ana amac› cildiD sa¤l›kl›
‹ K K A T tutmakt›r. D‹KKAT
1970’li y›llarda bafllayan ‘yeflil hareket’ kozmetik ürünleri de etkilemifl

S‹ZDE ve tüke-
N N
SIRA Do¤al ham madde:
SIRADo¤al
S‹ZDE
tici ve dolay›s›yla medyan›n güdüsü ile kozmetik endüstride do¤al kaynakl› ham (flora, fauna, mineral)
yollardan elde edilen,
madde içeren kozmetik ürün haz›rlama e¤ilimi bafllam›flt›r. Tüketicinin bilinçlen- yenilenebilen/çok miktarda
mesi ile h›zla artan bu e¤ilim günümüzde rekabet oluflturacak AMAÇLARIMIZ
düzeye ulaflm›flt›r. bulunan ve belli amac› olan
AMAÇLARIMIZ
maddedir.
1980’li y›llarda ‘hayvan haklar›’ bilincinin yay›lmas› ile tüketici isteklerinin hayvan-
sal kaynakl› ham maddeleri reddetme noktas›na gelmesi ile bitkisel kaynakl› koz-
metik ham maddeler iyice popülerlik kazanm›flt›r. Küçük/büyük K ‹ T Atüm P kozmetik K ‹ T A P
üreticilerin hiçbir yasal yönetmeli¤in olmad›¤› bitkisel ham madde içeren ürünleri
uzun süre piyasada hükmünü sürdürmüfltür. Daha sonra, bitkisel ham maddelerin
de istenmeyen ve hatta toksik etkilere yol açabilece¤i görülünce T E L Efarkl›
V ‹ Z Y Oyasal
N yönet- TELEV‹ZYON
melikler haz›rlanm›fl ve günümüzde uygulanmaya bafllanm›flt›r. Ancak tüm dünya-
da kabul edilen tek bir yönetmelik halen de yoktur.
Organik g›da yönetmeliklerine uyan kozmetik ham maddeler ‹ N T E R‘organik’
NET olarak ‹NTERNET
etiketlenir. Çok aç›k söylemek gerekirse, yenebilen ve tar›msal olarak yetifltirilen
do¤al maddeler organiktir. ‘Sertifikal› Organik’ etiketli ürün en az % 95 organik
madde (su ve tuz d›fl›nda) içermelidir; ‘Organik’ etiketli ürün ise en az % 70 orga-
nik madde (su ve tuz d›fl›nda) içermelidir. Kalan k›s›mlar da sentetik olmayan ve
genetik olarak modifiye (GMO) edilmemifl maddelerden oluflmal›d›r.
K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹

‹nsan cildi 3 katmandan oluflur: Epidermis, dermis ve hipodermis. En d›fl tabaka
olan epidermis çevre ile temasta olan, cildin nemlenmesinden sorumlu ve engel
gibi davranan katmand›r. Dermis, kan damarlar›n›, ba¤ dokusunu (cilde esnekli¤i-
ni veren doku- kolajen ve elastin proteinleri içerir) ve sürekli olarak üreyen canl›
hücreleri bar›nd›ran katmand›r. Epidermis ve dermis birbirini onarmak için birlik-
te hareket ederler. Sa¤l›kl› ciltte 3-4 ayda bir epidermisten ölü hücreler gözle gö-
rülmeyecek flekilde düflerken alttaki dermisten canl› hücreler yukar› do¤ru ç›kar-
lar. Hipodermis ise, en alt katmand›r ve dermis ile s›k› iliflki içinde vücut s›cakl›¤›-
n›n ayarlanmas›nda ve deriyi floklardan koruyucu olarak ifllev görür.
Temel cilt bak›m› ürünleri cildi temiz, sa¤l›kl› ve korunmal› durumda tutmak
için kullan›l›r. Bu konuda mucize beklemek yanl›flt›r. Genel yafllanma fenomeni
içerisinde ciltte de kronolojik hasar görülmesinin önüne geçilemez, ancak yavaflla-
t›labilir veya azalt›labilir.
Cilt bak›m›nda kullan›lan ham maddeler ve bu ham maddeleri cildin farkl› kat-
manlar›na tafl›yacak sistemler çok önemlidir. Çok etkin bir ham maddenin yanl›fl
tafl›y›c› sisteme konulmas› sonucu ciltte etkinlik görülmeyebilir. Bu nedenle, bilim-
sel çal›flmalar bir taraftan etken ham madde keflfi ile u¤rafl›rken, di¤er taraftan da
uygun tafl›y›c› sistemlerin tasar›m›nda yo¤unlaflmaktad›r. Cilt bak›m›n›n gelece¤i-
nin kozmetik ve ilaç özelli¤inin bir arada oldu¤u “kozmesötik” ham maddelerde
oldu¤u kesinlik kazanm›flt›r. Kozmetik ham maddeler cildin temizlenmesi ve gü-
zellefltirilmesini sa¤larken, kozmesötik maddeler cilde biyolojik olarak etki ederek
cildin ifllevlerinde de¤iflim sa¤larlar.
Antiaging: Cildin yafllanma Son 10 y›ld›r antiaging kiflisel bak›m ürünleri dikkatleri üzerinde toplam›flt›r.
sürecini geciktiren veya
azaltan. Bu alandaki ilginin artmas›n›n nedenleri aras›nda, büyük firmalar aras›ndaki reka-
bet, yeni ham madde ve teknolojilerin gelifltirilmesi ve tüm dünyada “hücre yeni-
leyici” kavram›na olan talebin artmas› say›labilir.
Cilt bak›m› üzerine modern bilimsel araflt›rmalar ve geliflen cilt fizyolojisi bil-
gisi yafl geçtikçe ortaya ç›kan cilt hasar›n›n durdurulmas›n› ve hatta onar›lmas›n›
hedeflemektedir. Dolay›s›yla, en son bilimsel düflünce yaln›zca güneflin zararl›
›fl›nlar›ndan korunma de¤il, hücrelerin kendi kendilerini yenileme özelli¤inden
faydalan›lmas›d›r.
Kozmetik bilimciler farkl› tip ciltlerin yafllanmas›n› incelemifl ve cilt hasar›n›n
%90’n›na çevresel etmenlerin yol açt›¤› sonucunu ç›karm›flt›r. Çevresel etmenler
aras›nda rüzgâr, psikolojik stres, sigara içimi, kimyasal maddeler, hava kirlili¤i ve
hepsinden önemlisi UV radyasyon bulunmaktad›r. Zararl› günefl ›fl›nlar›n›n ciltte
hasara neden oldu¤u bilimsel olarak saptanm›flt›r. Dolay›s›yla, cildin güneflten ko-
runmas› cilt bak›m ürünlerinin olmazsa olmaz özelli¤i olmal›d›r. Cilt hasar›n›n so-
nuçlar› erken yaflta görülmez; ancak 40’l›-50’li yafllarda ortaya ç›kar. Bunun da ne-
deni cildin kronolojik yafllanmas›d›r. Genetik özelliklere ba¤l› kronolojik yafllan-
man›n önüne geçilemez.
Deri engeli: Hücreler-aras› Kronolojik yafllanma sonucu ciltte kal›nl›k de¤iflimi, epidermis ve dermis’de in-
lipitler taraf›ndan birarada
tutulan proteince zengin celme, derinin engel fonksiyonunda de¤iflim, inflamasyon ve derinin destek ya-
keratinositlerin cilde p›s›nda farkl›l›k ortaya ç›kt›¤› bilimsel olarak gösterilmifl ve tüm dünya kozmetik
yabanc› madde giriflini
engellemesi.
bilimcileri bu dört etki etraf›nda hemfikir olmufltur.
Ciltteki kal›nl›k de¤ifliminin nedeni henüz bilinmemektedir. Cilt ya¤lar›n›n vü-
cudun farkl› bölgelerine da¤›l›m› sonucu cilt kal›nl›¤› azalmakta ve alt destek yap›
kaybolmaktad›r. Epidermal-dermal eklentideki proteinlerin üretiminin uyar›lmas›
11. Ünite - Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik Bitkiler 303
incelmenin engellenmesi aç›s›ndan anlaml›d›r. Zaman içinde, cilt hücrelerinin için- AHA (alfa-hidroksi asit):
deki lipitlerin oluflumunda ve keratinositlerin eksfoliasyonunda azalma sonucu de- Meyve asidi. Düflük
konsantrasyonlarda, ölü
rinin engel ifllevinde bozukluk ortaya ç›kmaktad›r. Bu durumda glikolik, laktik ve hücreleri yok eder ve
malik asit gibi meyve asitleri (hidroksi asitler) cilt bak›m ürünlerine sokularak ke- nemlendirici etkisi vard›r.
Orta ve yüksek
ratinositler (ölü hücreler) uzaklaflt›r›labilir. Meyve asitlerinin düflük deriflimde (kon- konsantrasyonlarda ise
santrasyonda) nemlendirici özellikleri de bulunmaktad›r. elastin ve kolajen üretimini
uyar›r.
Deride oluflan nedeni bilinmeyen inflamasyonu tersine çevirmek için yeflil çay
polifenolleri gibi birçok madde denenmektedir. ‹nflamasyonun önüne geçilmesi
için cildin UV radyasyondan korunmas› önemlidir. Dolay›s›yla, tüm cilt bak›m
ürünlerine zararl› günefl ›fl›nlar›ndan koruyucu madde eklenmelidir. Tüm bu bah-
sedilen deri mekanizmalar› günümüzde teoriden öte özellik tafl›mamaktad›r.
Cilt hücreleri (korneositler) aras›ndaki lipit çift-tabakan›n sorumlu oldu¤u cilt-
ten su kayb› cildin önemli özelli¤idir. Cilt kurumas›n›n engellenmesi cilt bak›m›n›n
önde gelen amac›d›r. Transepidermal su kayb› (TEWL) ölçümü cildin sa¤l›kl› ifllev
gördü¤ünü belirlemek için yap›lan testtir.
Deri yafllanmas› ile ortaya ç›kan gözle görünür etkiler nelerdir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
1
K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE KULLANILAN
B‹TK‹LER‹N GÜVENL‹⁄‹ D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Do¤al kelimesi dünyada çok tart›fl›lan bir konudur. Kozmetik alan›nda do¤al keli-
mesinden kozmetik bilimcilerinin anlad›¤› fludur: sentetik maddelerdenS O R U ve petrol- S O R U
den elde edilen maddelerden ar›nd›r›lm›fl ve kimyasal ifllem görmemifl olma duru-
mu. Bu tan›ma göre suyun bile do¤al olup olmad›¤›n›n tart›fl›ld›¤› ortamda neyin
D‹KKAT D‹KKAT
do¤al oldu¤u neyin olmad›¤› kuflku ile karfl›lanmaktad›r.
Etiketinde do¤al yazan her ürün do¤al özellikte de¤ildir. Örne¤in, kozmetik
N N
ürünlerde s›kl›kla kullan›lan lanolin koyun yününün ya¤›ndan SIRA eldeS‹ZDE edilir ve genel- SIRA S‹ZDE
likle do¤al ve saf olarak nitelendirilir. Oysa, koyunlara ço¤unlukla pestisit uygu-
lanmaktad›r ve saflaflt›r›lmam›fl lanolinde kalabilecek eser miktardaki pestisit ko-
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDESense Abo- AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
layl›kla insan derisinden geçerek ya¤l› dokuda birikim yapabilir. ‹ngiliz
ut Science Grubunun 2006 y›l›na ait raporunda, “Tüm bileflenler do¤al olsa bile,
tüm ürünler bir dereceye kadar kimyasal karakter tafl›r. Dolay›s›yla,
KD Ü‹fi ÜT N A‘kimyasal
E L P‹ M
içer-
DKÜ fi‹ ÜTN EAL ‹ M
P
mez’ ifadesi yanl›flt›r” denmektedir. Lanolinin saflaflt›r›lmas› da kimyasal ifllem ge-
rektirdi¤inden saf lanolini bile ‘do¤al’ diye nitelendirme konusu dünyada tart›flma-
S O R U S O R U
lara neden olmaktad›r. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Dünya üzerinde, kozmetik ürünlerin etiketindeki ‘do¤al’ ifadesinin do¤rulu¤unu

D‹KKAT saptayan D‹KKAT
tek bir otorite yoktur.
N N
ABD Special Chem kuruluflunun ‘Kozmetik ve Kiflisel Bak›m’ departman› bafl-
kan yard›mc›s› Bruno Trinquart’›n Haziran 2009 tarihli raporunda SpecialChem’e
üye kozmetik firmalar›n›n formülatörleri taraf›ndan cevaplanan ankette do¤al koz-
metik madde içeren ürünlerdeki bafll›ca problemin kararl›l›k oldu¤u ortaya ç›km›fl-
t›r (fiekil 11.1). Asya k›tas›nda da benzer veriler elde edilmifltir. Bu veriler, yaln›z-
ca etkin bitkisel ham maddelerin keflfedilmesinin de¤il, bu maddelerin
K ‹ T A P deriye tafl›- K ‹ T A P
y›c› sistem haline getirilmesinin de çok önemli oldu¤unu göstermektedir.
fiekil 11.1
Bitkisel ham
maddelerin
kullan›ld›¤›
kozmetik ürünlerin
sorunlar›.
Günümüzde, bitkisel ham maddelerin kozmetik alanda kullan›m›na kuflku ile

bak›lmas›n›n nedenleri, ürün etiketinde yaln›zca ekstre yazmas›, kozmetik yarar
aç›s›ndan fazla say›da bilimsel verinin olmamas›, bitki ekstrelerinin birço¤unun
toksik olmas›, ciltte iritasyon, dermatit veya fotosensitizasyona yol açmas›, batch’ler
(üretilen partiler) aras›nda standardizasyonun olmamas› ve etkinliklerinin kozme-
tik tafl›y›c› sistem içinde kesin olmamas›d›r. Çok iyi bilinen do¤al bilefliklerin bile
toksik bileflenler içerebilece¤i bilimsel olarak gösterilmifltir. Hatta baz› bilim adam-
lar› sentetik maddelerin s›k› yönetmeliklere ba¤l› olmas›ndan dolay› daha güveni-
lir oldu¤unu söylemektedir. European Organization of Cosmetic Material, In-
dustry and Service- UNITIS (Kozmetik Madde, Endüstri ve Servis Avrupa Organi-
zasyonu), “kozmetik ürünlerde kullan›lan botanik maddeler 800 adet CMR (Üre-
timde Karsinojenik, Mutajenik, Toksik) maddesi için test edilmelidir” standard›n›
getirmifltir. Organizasyonun belirledi¤i 800 farkl› grup maddenin bitkisel ekstre
içinde olup olmad›¤›n›n test edilmesi yukar›da bahsedilen kuflkulardan birisini or-
tadan kald›racakt›r.
Son y›llarda, yurtd›fl›ndaki yeni e¤ilim, bütün do¤al ham maddelerin ve ürünle-
rin uluslararas› kabul gören ba¤›ms›z kurumlar taraf›ndan sertifikaya ba¤lanmas›-
d›r. Sertifika veren kurumlar uluslararas› kat› standartlara uymaktad›r. Örne¤in,
uluslararas› kabul gören “Cosmebio” logosu bunlardan birisidir. Bugün Fransa’da
1700 adet “Cosmebio” sertifikal› ürün vard›r. Ancak flunu da vurgulamak gerekiyor
ki “Cosmebio” etiketli ürünler toplam do¤al ürünlerin 1/4’ünü oluflturmaktad›r.
Geriye kalan 3/4’ü do¤al etiketi tafl›makla birlikte etik ve güvenli say›lmamaktad›r.
Avusturalya’n›n en büyük organik sertifikaland›rma kuruluflu Australian Certi-
fied Organic (ACO), Avusturalya’n›n yan›s›ra Avrupa, Japonya, ABD, ‹sviçre ve ‹n-
giltere’deki organik ifllemlerin sertifikasyonu için de akredite edilmifltir.
Kozmetik üreticilerin baflvuraca¤› sertifikasyon yolu ABD’de USDA (ABD Tar›m
Departman›) sertifikas› iken Avrupa’da ECOCERT sertifikas›d›r (fiekil 11.2). Bu du-
rum kozmetik üreticiler aç›s›ndan kargaflaya neden olmaktad›r. USDA’n›n devlete
ba¤l› sertifikasyon sistemi olmas›na karfl›n ECOCERT ba¤›ms›z bir sistemdir. Oysa,
ABD, AB ülkeleri ve di¤er ülkeler bu sertifikalardan birisine sahip oldu¤unda tüm
dünyada geçerlidir.
fiekil 11.2
USDA ve Ecocert
Logolar›.
1991’de kurulan ECOCERT, sertifikasyon ve denetleme görevini tüm k›talarda

80’den fazla ülkede sürdürmektedir. Bu kurulufllar›n her ikisi de (USDA ve ECO-
CERT) ‘Çevre’, ‘Yeflil Kimya’, REACH (Registration, Evaluation, Authorisation and
Restriction of Chemicals- Kimyasallar›n Ruhsatland›rma, De¤erlendirme, Otorizas-
yon ve K›s›tlanmas›) ve ‘Kansere Yol Açan Maddeler’ konular›nda çok duyarl›d›r.
Bir ürünün yukar›da bahsedilen sertifikalardan birisine sahip olmas› için ince-
leme ham maddeden bafllar. Örne¤in, bitki tohumunun nas›l yetifltirildi¤i, toplan-
d›¤›, sakland›¤›, tafl›nd›¤› ve ifllendi¤inin uluslararas› standartlara uygun olup olma-
d›¤› incelenir. Ürünün gelifltirilmesi s›ras›nda kullan›lan her yöntem ayr›nt›land›r›-
l›r ve her basamak incelenir. Her basamak uluslararas› standartlara uygun olarak
tamamlan›rsa bitmifl ürüne ‘do¤al’ logosu verilir. Bu aflamalar›n herhangi birisinde
hayvanlar üzerinde test yap›lmas› tüm dünyada kesinlikle yasaklanm›flt›r.
En genifl do¤al nitelikli cilt bak›m ürünü yelpazesine sahip ABD’de, 100’den
fazla sertifikal› do¤al ürün etken bitki ekstresi içermekte ve sa¤l›k aç›s›ndan temiz
oldu¤u kabul edilmektedir. Bu ürünlerin ambalaj› ürünü uygulama s›ras›nda kon-
taminasyona neden olmayacak flekilde tasarlanm›flt›r. Bunun yan›s›ra, ekstrenin
içindeki etkin maddelerde kayba neden olmamas› için üretimde yüksek s›cakl›k,
kimyasal koruyucu ve emülsiyon yap›c› madde kullan›lmam›flt›r.
Günümüzde di¤er bir popüler konu koku maddesi içermeyen cilt bak›m ürün-
leridir. Kokulara afl›r› duyarl›l›k sonucu “çoklu kimyasal duyarl›l›k” (MCS) görül-
mesi kozmetik bilimcilerin üründen koku maddelerini ç›karmas›na ve ürün etiket-
lerine ‘koku maddesi içermez’ eklenmesine yol açm›flt›r. Mekanizmas› bilinmeyen
MCS, hafiften fliddetliye kadar alerjik-tip reaksiyonlarla sonuçlanmaktad›r. Ancak
yap›lan baz› çal›flmalar klasik alerjik reaksiyon tipi olmayan MCS’nin kokusuz koz-
metik ürünler ile de görüldü¤ünü ve dolay›s›yla koku maddesi içermeyen ürünle-
rin etkili davran›fl olmayabilece¤ini belirtmifllerdir.
B‹TK‹LER‹N K‹fi‹SEL BAKIM ÜRÜNLER‹NDE

KULLANIMI
SIRA S‹ZDE
Bitkisel cilt bak›m›, bitkilerden elde edilen maddelerin (ör. taze bitkiler, ya¤lar, SIRA S‹ZDE
oleorezinler, salg›lar, sular ve koku maddeleri) do¤al kaynakl› tafl›y›c›, koruyucu,
yüzey etkin madde, nemlendirici, ya¤ ve emülsiyon yap›c› maddeler
D Ü fi Ü N Eile
L ‹ Mbirlikte cil- D Ü fi Ü N E L ‹ M
din temizlenmesi ve sa¤l›kl› durumda tutulmas›nda kullan›lmas›d›r. Bitkisel cilt ba-
k›m›n›n klasik tan›m›n›n temelinde sentetik kimyasal maddelerin kullan›lmamas›
S O R U S O R U
ve kozmetik üretimde bitkisel ham maddenin içeri¤inin korunmas› vard›r.
Euromonitor’un 2007 verilerine göre toplam do¤al kozmetik ürünlerD ‹aras›nda

KKAT do¤al cilt D‹KKAT
bak›m ürünlerinin oran› %70’dir. Ancak toplam kozmetik ürünlerin sat›fl›nda do¤allar
%2’den azd›r.
N N
Cilt bak›m›nda kullan›labilecek üründe afla¤›daki bitkisel kaynakl› madde grup-

lar› yer alabilir:
1. Koruyucu (mikroorganizmalardan) (çay a¤ac› uçucu ya¤›, kekik uçucu ya-
¤›, greypfrut tohumu ekstresi)
2. Yüzey etkin madde (yukka ekstresi, zeytinya¤l› sabun, çövenotu ekstresi,
Panama a¤ac› kabuk ekstresi)
3. Emülsiyon yap›c› (bitki mumlar›- kandelila, jojoba, karnauba; ksantan zam-
k›, ayva tohumu ya¤›)
4. Emoliyan (jojoba, avokado, kuflburnu, shea ve kakao ya¤lar›)
5. Hümektan (lesitin, pantenol, gliserin)
6. Antioksidan (α-tokoferol, β-karoten, askorbik asit, resveratrol)
Sa¤l›kl› eriflkinler günlük yaflamlar›nda 120’den fazla kimyasal maddeye ma-
ruz kal›rlar. Bu nedenle, yüz bak›m› kürü içinde temizleyici, cildi koflulland›r›c›
ve nemlendirici bulunmal›d›r. Cildi koflulland›r›c› maddeler aras›nda cildi besle-
yen ve nemlendirici için baz oluflturan bitkiler ve uçucu ya¤lar vard›r. ABD’de
yüz bak›m› için sertifikaland›r›lm›fl yaklafl›k 100 adet do¤al ürün 4 farkl› cilt tipi
için tasar›mlanm›flt›r:
• Dengeleyici- Normal/Karma
• Hücre yenileyici- Kuru/Olgun
• Temizleyici- Ya¤l›/Problemli
• Yat›flt›r›c›- Duyarl›
Bu s›ralamadan da görülece¤i üzere her tip cilde uygulanabilecek do¤al ürün
bulunmaktad›r. Ancak hangi ürün grubunun kullan›laca¤›na uzman görüflü do¤-
rultusunda karar verilmelidir.
Eskiden beri bilinen ve halen uygulanan baz› do¤al cilt bak›m› programlar› ve
maddeler afla¤›da verilmifltir.
SIRA S‹ZDE Bir cilt bak›mSIRA

ürününde
S‹ZDE birden fazla etki beklerseniz, hangi grup maddeler kullan›rs›n›z?
2
Aromaterapi
D Ü fi Ü N E L ‹ M Aromaterapi,D Ü fiholistik
Ü N E L ‹ M olarak beden ve vücut bak›m›n› yapmak için kullan›lan ta-
mamlay›c› tedavi yöntemidir. Tedavide bitkilerin kök, çiçek ve yapraklar›ndan el-
S O R U de edilen ya¤S Oözleri
R U kullan›l›r. Kökü binlerce y›l öncesine dayanan bu yöntem çer-
çevesinde tüm dünyada önemli bir pazar oluflmufltur.
ABD ‘Toplum Sa¤l›¤› Araflt›rma ve Gelifltirme Merkezi’nin 2008 y›l›na ait rapo-
D‹KKAT D‹KKAT
runa göre, aromaterapi konusunda Ohio Devlet Üniversitesi Sa¤l›k Psikolojisi Bö-
lümü’nden Janice Kiecolt-Glaser ve arkadafllar›n›n yapt›¤› çal›flmada, “kokular›n
N N
hiçbirinin stres, ba¤›fl›kl›k durumu, a¤r› kontrolü veya yara iyileflmesinin gösterge-
leri olan biyokimyasal parametreler üzerine herhangi bir olumlu etkisi bulunmu-
yor” sonucu ç›kar›lm›flt›r. “Baz› durumlarda aromatik ya¤ uygulamas›n›n saf su ka-
dar bile etkili olmad›¤›” rapor edilmifltir. Ancak yine de aromaterapinin psikolojik
etkisi oldu¤u gerçe¤i geçerlidir ve cilt bak›m›nda da katk› sa¤lad›¤› söylenebilir.
Ayurvedik Cilt Bak›m›
Ayurvedik cilt bak›m› 2000’den fazla y›l önceki t›bbi deneyimlerden kaynaklanmak-
TELEV‹ZYON tad›r. Cilt bak›m›na
T E L E V ‹ Z Y Oayurvedik
N yaklafl›m holistiktir ve beyni, vücudu ve ruhu birlik-
te ele al›r. Ayurvedik cilt bak›m› teorisinde deri ve saç› yöneten 7 farkl› ilke oldu-
¤una (Vata, Pitta, Kapha, Vata-Pitta, Vata-Kapha, Pitta-Kapha, Vata-Pitta-Kapha)
inan›l›r. Ayurvedik uygulamada bitkisel su, ekstre ve ya¤lardan yararlan›l›r.
Bal ile Cilt Bak›m›

Bal›n do¤al antoksidan, antimikrobik ve havan›n nemini emme ve ciltte tutma
özellikleri bulunduktan sonra cilt bak›m› ürünlerinde yayg›n olarak kullan›larak
zararl› günefl ›fl›nlar›n›n etkisinden cilt korunmaya ve hasar gören deri onar›lmaya
çal›fl›lm›flt›r.
Jojoba Ya¤› ile Cilt Bak›m›

Jojoba ya¤› cilt için do¤al nemlendiricidir; balinan›n do¤al sebumu ile benzer özel-
liktedir. Ayr›ca, cildi yumuflatma özelli¤i de vard›r.
Shea Ya¤› ile Cilt Bak›m›

Shea ya¤› “Hayat A¤ac›”n›n (Karite) çekirde¤inden elde edilmektedir. Her yerde
çok say›da ürünün içeri¤inde bulunmaktad›r. Do¤al olarak sertifikalanm›fl en saf
halinde ekzema, sedef, dermatit ve mimik çizgilerinde iyileflme sa¤lar. Bugün bile,
klinik çal›flmalar shea ya¤›n›n güvenli do¤al cilt bak›m› sa¤lad›¤›n› göstermektedir.
Bitkisel Antioksidan Maddeler

Biyolojik sistemdeki en önemli serbest radikaller normal hücre solunumu s›ra- Serbest radikal: ‹ç ve d›fl
etmenlerle vücutta oluflan
s›nda oluflan süperoksit (HO2) ve hidroksil (OH) radikalleridir. Ayn› zamanda, gü- çiftleflmemifl elektron içeren
nefl radyasyonu ile de ortaya ç›karlar. Etkinli¤i bilinen antioksidanlar, enzimatik ol- atom veya molekül.
mayan s›n›fta yer alan ve do¤al özellikteki α-tokoferol, β-karoten, askorbik asit,
resveratrol ve polidatindir. Biyoflavonoit bileflikleri olan antosiyaninler (örne¤in
üzüm tohumlar›) etkin antioksidanlard›r ve C ve E vitaminlerinin etkinli¤ini artt›r›r-
lar. Antioksidan polifenol içeren yeflil çay ekstresi ve polifenol ve biyoflavonoit
içeren Ginkgo biloba yapraklar› da antioksidan kozmetik ürünlerin formülasyonu-
na sokulurlar.
Antioksidan maddelerin yararlar› üzüm çekirde¤i ekstresinde belirlenmifltir. Bu-
nun ard›ndan, kozmetik firmalar bu yarar› cilt bak›m ürünlerinde kullanmaya bafl-
lam›fllard›r. Üzüm polifenolleri, yeflil üzüm çekirde¤inin ekstresinden elde edilen
do¤al bilefliktir ve güçlü antioksidan etkisi oldu¤u gösterilmifltir. Cildi çok say›da
serbest radikalden korur ve cildin neminin korunmas›na da yard›mc› olur.
Bitkisel antioksidanlar›n önemli kayna¤› uçucu ya¤lard›r. 2008 y›l›nda Tay- ‹n vitro: Kelime anlam›
“camda”d›r. Biyokimyasal
van’dan bir grup araflt›rmac› 45 farkl› bitkiden ekstre edilen uçucu ya¤lar›n antiok- ifllemin tüp ve benzeri
sidan özelliklerini in vitro olarak test etmifl ve karanfil, tarç›n, kekik ve yasemin- ortamda canl› d›fl›nda
gerçekleflti¤i koflul.
den elde edilen uçucu ya¤lar›n serbest radikalleri %90 oran›nda tutarak listenin ba-
fl›nda oldu¤u sonucuna ulaflm›fllard›r.
Pycnogenol«, Fransa’n›n güney-bat› ormanlar›ndaki çam a¤açlar›n›n kabu¤un-
dan elde edilen patentli maddedir. A¤açlar›n kabu¤u biyoflavanoitleri de içeren
yararl› antioksidan maddeler tafl›maktad›r. Pycnogenol«’ün serbest radikal tutucu
özelli¤i C vitamini’nin 20 kat›, E vitamini’nin 50 kat›d›r; güçlü antioksidan etkisi ne-
deniyle cilt bak›m›nda antiinflamatuvar ve mikrodolafl›m› h›zland›r›c› olarak kulla-
n›lmaktad›r. Cilt bak›m› ürünlerine k›r›fl›kl›kl›klar› azaltmak, yafllanma belirtilerini
engellemek ve cilde genç ve s›k› görünüm vermek amaçlar› ile kat›lmaktad›r.
Centella asiatica (Gotu Kola) uzun süredir tedavide kullan›lan ve üzerinde ça-
l›flmalar›n yo¤un oldu¤u bir bitkidir. Cilt yaralar›nda epitelizasyonu (epidermis
hücrelerinin yenilenmesi) h›zland›rd›¤› ve deride kolajen ba¤ dokusunun üretimi-
ni artt›rd›¤› belirlenmifltir. Çok güçlü antioksidan özelli¤i olan Gotu Kola ekstresi
vücutta bulunan enzimatik antioksidan ‘katalaz’›n üretimini uyarmaktad›r. Hücre

yenileyici özelli¤i de güçlü olan ekstre kalsiyum, retinoik asit ve çinko gibi mad-
delerle birlikte cilt bak›m› ürünlerinde daha iyi etkinlik göstermektedir.
Uzun süredir antioksidan özelli¤i ile birçok kozmetik ürüne kat›lan havuçtan
elde edilen β-karoten etkin maddesi ürüne verdi¤i portakal renk ile sak›nca do¤ur-
makta idi. Ham maddenin kendi rengini ürüne vermesi kozmetik aç›dan kabul
görmedi¤i için, yeni çal›flmalarda, karoten prekürsörlerinin ekstraksiyonu ile renk-
siz karotenoidler elde edilmifltir. Domatesten sa¤lanan renksiz karotenoidler, güç-
lü antioksidan, UV’den koruyucu ve antiinflamatuvar özelliktedir. Nergis so¤anla-
r›ndan elde edilenlerin ise, antiaging, k›r›fl›kl›k karfl›t› ve günefl sonras› ürünlerde
cilt rengini aç›c› özelli¤i nedeniyle kullan›labilece¤i rapor edilmifltir.
Zeytin meyvesi için ‹talyan ve Japon firmalar› bir araya gelip yeni teknoloji ge-
lifltirerek Opextan« ham maddesini kozmetik kullan›ma sunmufllard›r. Opextan«
zeytin meyvelerinden elde edilir ve polifenol içerir; serbest radikalleri tutucu etki-
si çok yüksektir.
Barselona Üniversitesi’nden bir grup bilim adam› ve Nuth-Chemie, Euromed,
RAPS, Kuhs ve Becker gibi firmalar› da içeren Alman-‹spanyol AB projesinin so-
nuçlar› Food Chemistry mecmuas›nda yay›mlanm›flt›r. Bu çal›flmaya göre, meyve
suyu üretiminden geriye kalan k›rm›z› pancar, elma, çilek ve armut; konserve ku-
tulamas› endüstrisinden geriye kalan domates, enginar ve kuflkonmaz; hasattan
geriye kalan hindiba, salatal›k ve brokoli ve çiviotu at›klar›n›n ekstrelerinin tümü
polifenol içermektedir. Ancak, ekstrelerin krem formülasyonuna eklenmesi ve ko-
ku, renk, tekdüzelik (homojenlik), kararl›l›k ve antioksidan etkileri aç›lar›ndan de-
¤erlendirilmesi sonucu formülasyon çal›flmalar›n›n daha öteye götürülmesi gerek-
ti¤i rapor edilmifltir.
Bitkisel Ya¤lar
Kozmetik alanda kullan›lan bitkisel ya¤lar terimi, bafll›ca trigliserit içeren ve uçucu
olmayan ya¤lar› ve bafll›ca terpen ve terpen türevlerini içeren ve kokulu ve uçucu
olan “uçucu ya¤lar›” kapsamaktad›r. Bu iki tip ya¤ grubunun özellikleri tümüyle
birbirinden farkl›d›r.
Ülkemizde ‘sabit ya¤’ olarak bilinen trigliserit içeren ya¤lar aras›nda zeytin, ce-
viz, f›nd›k, susam ve ayçiçe¤i ya¤lar› en yayg›n kullan›lanlard›r. Paris Üniversite-
si’nden Prof. Dr. Marie-Claude Martini, trigliserit içeren tropik ya¤lar›n içerdikleri
ya¤ asitlerinin ya¤a ait fizikokimyasal ve biyolojik etkileri belirledi¤ini belirttikten
sonra ya¤lar› doymam›fl ya¤ asidi içeriklerine göre s›n›fland›rm›flt›r; ya¤ asitlerinin
yan› s›ra vitamin ve fitosterol içeriklerini de de¤erlendirmifltir (Tablo 11.1).
Yüksek ω-6 linoleik asit içeri¤i olan ya¤lar Tablo 11.1

‹çerdikleri doymam›fl
Muma¤ac› f›nd›¤› ya¤› Aleurites moluccana ya¤ asidi cinsine
Kaju ya¤› Anacardium occidentale göre ya¤lar.
Baobap a¤ac› ya¤› Andansonia digitata
Argan ya¤› Argania sideroxylon
Dikenli gelincik (fiekil 11.3) ya¤› Argemone mexicana
Brezilya f›nd›¤› ya¤› Bertholletia excels
Tamanu (foraha) ya¤› Calophyllum inophyllum
Çörek otu ya¤› Nigella sativa
Eflekotu (akflam çiçe¤i) (fiekil 11.4) ya¤› Oenothera biennis
Hint inciri (kudret inciri, frenk inciri, kaynana dili) tohumu ya¤› Opuntia ficus-indica
Çark›felek çiçe¤i ya¤› Passiflora incarnate
Inca-Inchi ya¤› Plukenetia volubilis
Kuflburnu ya¤› Rosa rubiginosa
‹stiridye f›nd›¤› (fiekil 11.5) ya¤› Telfairia pedata
Yüksek ω-6 gama linolenik asit içeri¤i olan ya¤lar
Muma¤ac› f›nd›¤› ya¤› Aleurites moluccana
Ketencik ya¤› Camelina sativa
Eflekotu (akflam çiçe¤i) ya¤› Oenothera biennis
Yabani borage ya¤› Trichodesma zeylanicum
Yüksek ω-3 alfa linolenik asit içeri¤i olan ya¤lar
Kivi tohumu ya¤› Actinidia chinensis
Inca-Inchi ya¤› Plukenetia volubilis
Kuflburnu ya¤› Rosa rubiginosa
Yüksek palmitoleik asit içeri¤i olan ya¤lar
Makademia f›nd›k ya¤› Macadamia tetraphylla
Avokado ya¤› Persea americana veya gratissima
Yüksek ω-9 linoleik asit içeri¤i olan ya¤lar
Andiroba ya¤› Andiroba guyanensis
Kalofilik asit, 4-fenilkumarin, C16 ve C18 doymufl ya¤ asidi içeri¤i olan ya¤
Tamanu ya¤› Calophyllum inophyllum
C16, C18, C20 doymufl ya¤ asitleri ve fitosterolleri (β-sitosterol) içeri¤i olan ya¤
Cupuaçu ya¤› Theobroma grandiflorum


Dikenli gelincik. Eflekotu.
(Akflam çiçe¤i)
Kaynak: http://www.agaclar.net Kaynak: http://www.agaclar.net
fiekil 11.5
Taze Hindistan cevizinin kuru-
‹stiridye f›nd›¤›. tulmufl meyvesinin al›fl›lagelmifl ola-
rak so¤ukta preslenmesi ile elde edi-
len hindistan cevizi ya¤›, 2008 y›l›n-
da saflaflt›r›larak ve renginin aç›lma-
s› ile daha da etkin ve güvenli hale
getirilmifltir.
Uçucu ya¤lar ise, antioksidan ve
antiseptik özellikleri ile cildi yat›flt›-
r›c›, pürüzsüzlefltirici, kokuland›r›c›
Kaynak:http://www.botany.hawaii.edu ve antiaging olarak kiflisel bak›m
ürünlerinde yer almaktad›r.
Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› Madde ve Ürünleri

Bitkisel cilt bak›m› üzerinde yak›n geçmiflte yap›lan çal›flmalar ve halen kullan›lan
bitkisel cilt bak›m maddelerinin bafll›calar›ndan afla¤›da bahsedilmifltir.
Uzun y›llard›r kozmetik alanda nemlendirici olarak kullan›lan Aloe vera’dan (sar›
sab›r) elde edilen ilk ticari ham madde (Hydrapol« toz) Carrington Laboratorlar›
taraf›ndan 2005 y›l›n›n sonlar›nda gelifltirilmifltir. Bugüne dek ‘Aloe barbadensis
Yaprak Suyu’ veya ‘Aloe barbadensis Yaprak Ekstresi’ olarak etiketlenen ham mad-
de yerine Hydrapol« tozu bilimsel olarak ‘Aloe barbadensis Yaprak Polisakkaritle-
ri’ olarak isimlendirilmifltir. Cildi yat›flt›r›c›, antiinflamatuvar ve nemlendirici etkisi
teknik verilerle saptanan yeni ham maddenin etkinli¤inin di¤er benzer ham mad-
delere oranla % 50 daha fazla oldu¤u gösterilmifltir.
Yak›n geçmiflte patentlenen Centipeda cunninghamii’den elde edilen ekstre-
nin antiinflamatuvar, antialerjenik, yat›flt›r›c›, zararl› günefl ›fl›nlar›ndan koruyucu
ve cilt hücrelerini yenileyici özellikleri oldu¤u saptanm›flt›r.
Popüler cilt bak›m› konular›ndan birisi de cilt renginin aç›lmas›d›r. Günefl, ha-
milelik ve yafllanma lekelerinin giderilmesi cilt bak›m› ürünlerinden istenilen bir
özelliktir. Artocarpus incisus (Ekmeka¤ac›) (fiekil 11.6) bitkisinin odunözü ekstre-
sinden elde edilen artokarpin’in bilinen renk aç›c› madde olan kojik asitten daha
etkin oldu¤u in vitro olarak gösterilmifltir. Ekstrenin doza ba¤›ml› olarak antioksi-
dan etkisinin de bulundu¤u in vitro testlerle saptanm›flt›r.
Protektol içeren Betu- fiekil 11.6

la alba kabuk ekstresi ve Ekmeka¤ac›.
Scrofularia nodosa eks-
tresi, günefle maruziyet
ve günefl-sonras› cilt ba-
k›m›, akneik (sivilceli)
cilt bak›m› ve kafl›nt›l›
saçl› deri bak›m› prepa-
ratlar›na kat›lmaktad›r.
Çok yeni kozmesötik
madde olan pirinç ekstre-
sinin ciltte koruyucu en-
gel oluflturarak su tutul-
Kaynak: http://calphotos.berkeley.edu
mas›n› sa¤lad›¤›, cildin
do¤al lipitlerinin ve nem-
lendiricilerinin oksidas-
yonunu (dolay›s›yla bozunmas›n›) yavafllatt›¤›, UV’nin indükledi¤i oksidatif stres ve
fotoyafllanmay› engelledi¤i ve k›r›fl›kl›k görünümünü azaltt›¤› belirlenmifltir.
Di¤er yeni do¤al ham madde eflek sütüdür. Eflek sütünün içinde bulunan C vi-
tamini inek sütünün içindekinin 60 kat›d›r. Eflek sütünde yaln›zca C vitamini de¤il,
D ve E vitaminleri, kalsiyum, fosfor ve cildimizde var olan seramit gibi proteinik
maddeler de bulunmaktad›r. Ekvator’da en uzun yaflayan kad›n›n eflek sütü ile
beslendi¤inin saptanmas› üzerine bilimsel olarak araflt›r›lan bu ham madde ne ya-
z›k ki bir eflekten günde yaln›zca 2 litre sa¤lanabildi¤i için oldukça pahal›d›r.
Afl›r› kuruluk ve günefl ›fl›nlar›na ola¤anüstü direnci olan kaktüs dikenli ar-
mut’dan (Opuntia streptacantha) elde edilen ultra-saf eliksir AquaCacteen« yük-
sek derecede nemlendirici ve yat›flt›r›c› özelli¤e sahiptir. Patentli olan bu madde
için ilk kez tüm biyoetkin bileflenlerin ekstre edilebildi¤i söylenmifltir. AquaCacte-
en«’in tüm cilt bak›m ürünlerinde güvenle kullan›labilece¤i in vivo ve in vitro test-
lerle ispatlanm›flt›r.
Eskiden beri bilinen Çin meyvesi hünnap, zengin kalsiyum, protein ve C,
B1, B2 ve A vitamini içeri¤i ile 2005 y›l›ndan bu yana patentlenmifl olarak 22
cilt bak›m ürününde yo¤un nemlendirici, besleyici ve onar›c› olarak kullan›l-
maya bafllanm›flt›r.
Genellikle tek bir bitkisel ham maddenin ürüne sokulmad›¤›, birden fazla etkin
oldu¤u bilinen bitkisel maddelerin bir arada kullan›lmas› kozmetik endüstrinin
e¤ilimlerinden bafll›cas›d›r. Ancak bitkisel maddelerin birbiri ile etkileflmemesine
özen gösterilmelidir. Örnekleri afla¤›da görülebilece¤i gibi bitkisel ham madde içe-
ren ve piyasada sat›lan ancak teknik verilerine ulafl›lamayan baz› ürünler Tablo
11.2’de derlenmifltir.
Tablo 11.2 Ürün Özellikler ve ‹çerikteki Bitkisel Ham Maddeler

Kozmetik Nemlendirici jel Astrenjan, antiseptik, antiinflamatuvar, antibakteryel, antifungal,
piyasas›nda
bulunan ve bitkisel antiviral, antialerjik
ham madde içeren Aloe vera jel, organik A, E vitaminleri, organik kükürt, uçucu ya¤lar-
ürün örnekleri. lavanta, ›t›r
K›r›fl›kl›k azalt›c› jel K›r›fl›kl›k ve ince çizgileri azalt›c›, cildi s›k›laflt›r›c›
Aloe vera jel, do¤al A, E vitaminleri, vitamin C serumu, organik kükürt,
proteinler, amino asitler, lavanta, ›t›r
Glikolik temizleyici pH 3.7, ya¤l› ciltler için makyaj temizleyici
Glikolik asit, alg ekstresi, Aloe vera jel, do¤al gliserin, ›s›rgan (Urtica
dioica) ekstresi, su rezenesi (Spiraea ulmaria) ekstresi, hidrolize tatl›
badem proteini, greypfrut (Citrus grandis) ekstresi, portakal (Citrus
dulcis) ekstresi, misket limonu (Citrus aurantifolia) ya¤›, limonotu
(Cymbopogon flexuosus) ya¤›
Normal cilt için pH 3.9, cilt nemini yok etmeden makyaj› temizler
temizleyici Bu¤day amino asitlerinin sodyum lauroil tuzu, gliserin, su rezenesi
(Spiraea ulmaria) ekstresi, ›s›rgan (Urtica dioica) ekstresi, sitrik asit,
portakal (Citrus dulcis) ya¤›, limon (Citrus limonum) ya¤›
Mineral krem pH 4.2, Normalden kuruya ve hassas ciltler için, zengin bitki aromal›,
temizleyici hafif abrasif, antiinflamatuvar ve yara iyilefltirici etkili
Montmorilonit (kil), alg ekstresi, yalanc› safran (Carthamus tinctorius)
ya¤›, kay›s› çekirde¤i (Prunus armeniaca) jel, soya fasülyesi (Glycine
soja) ekstresi, do¤al gliserin, Aloe vera jel, lesitin, bu¤day (Triticum
vulgare) tohumu ya¤›, ginseng (Panax ginseng) ekstresi, maya
betaglükan ekstresi, α-tokoferol (E vitamini), tamanu (foraha)
(Calophyllum inophyllum) ya¤›, kalendula (Calendula officinalis) ya¤›,
ksantan zamk›, lavanta (Lavandula angustifolia) ya¤›, Japon han›meli
(Lonicera japonica) ekstresi
Salatal›kl› afl›nd›r›c› pH 3.3, normalden ya¤l›ya ciltler için, boncuklar›n üç boyut etkisine
sahip, afl›nd›r›rken temizleyici
Aloe vera jel, do¤al gliserin, hidrolize jojoba ya¤›, salatal›k (Cucumis
sativus) ekstresi, vanilya (Vanilla planifolia) (fiekil 11.7) ya¤›
Nem kompleksi pH 3.7, normalden ya¤l› ciltlere hafif nemlendirici, uzun sürede
antiaging etkili
Avokado (Persea gratissima) ya¤›, Gotu Kola (Centella asiatica)
ekstresi, yalanc› safran (Carthamus Tinctorius) ya¤›, Soya fasülyesi
(Glycine soja) tohumu ekstresi, eflekotu (akflam çiçe¤i) (Oenothera
biennis) ya¤›, papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, yeflil çay (Camelia
oleifera) ekstresi, betaglükan, adenozin trifosfat, pantenol, hyalüronik
asit, bisabolol, ksantan zamk, tokoferil asetat (E vitamini), sitrik asit,
etilhekzil gliserin
Titanyum dioksit pH 3.9, SPF 30, UVA ve UVB’den koruyucu, titanyum dioksit ve
güneflten koruyucu çinko oksit süzgeçleri
Etil metoksisinnamat, shea (Butyrosperimum parkii) ya¤›, gliserin,
siklometikon, dimetikon, ceviz (Julans regia) tohumu ya¤›, fosfolipitler,
stearil alkol, soya fasülyesi (Glycine soja) lipitleri, balmumu, titanyum
dioksit, çinko oksit, Aloe vera ekstresi, sodyum hyalüronat, α-
tokoferol, retinil palmitat, portakal (Citrus dulcis) ekstresi, vanilya
(Vanilla planifolia) (fiekil 11.7) ekstresi, etilhekzil gliserin
Yo¤un nemlendirici pH 4.2, kurudan ya¤l›ya ciltler için, so¤uk kuru havalar için, koruyucu Tablo 11.2
ve göz kremi nem siperi, yüz çizgilerini azalt›r Devam›
Yalanc› safran (Carthamus tinctorius) ya¤›, f›nd›k (Corylius americana)
ya¤›, stearik asit, do¤al gliserin, kaprilik/kaprik trigliserit, tokoferol
asetat, yeflil çay (Camelia oleifera) ekstresi, papatya (Anthemis nobilis)
ekstresi, Aloe vera ekstresi
Ultra nemlendirici pH 4.1, kurudan normale ciltler için, nemi tutan ve antiaging yarar›
ve yenileyici olan ham maddeler
Tatl› badem (Prunus dulcis) ya¤›, kaprilik/kaprik gliserit, do¤al gliserin,
yeflil çay (Camelia oleifera) ekstresi, eflekotu (akflam çiçe¤i)
(Oenothera biennis) ya¤›, hidrolize yulaf proteini, betaglükan,
hyalüronik asit, Ginseng (Panax ginseng) ekstresi, fosfolipitler,
tokoferil asetat, üzüm (Vitis vinifera) ekstresi, tokoferol, ksantan
zamk›, etilhekzil gliserin
Meyve/enzimli pH 3.4, boncuklar›n 3 boyut etkisine sahip, ananas enzimi do¤al
afl›nd›r›c› antibakteryel
Aloe vera jel, deniz yosunu ekstresi, kapril glikol, do¤al gliserin,
papatya (Anthemis nobilis) ekstresi, poliamino fleker yo¤uflkusu
(kondansat), hidrojene jojoba ya¤›, ananas (Ananas sativus) ekstresi,
maya betaglükan›, mandalina (Citrus reticulata) ya¤›
Besleyici Maske pH 3.9, kil-bazl›, antiaging, antioksidan ve cildi onar›c› ham maddeler,
cilt nemlenmesinde ve iyileflmesinde görünürlük
Montmorilonit (kil), yalanc› safran (Carthamus tinctoria) ya¤›, do¤al
gliserin, lavanta (Lavandula angustifolia) suyu, bitki fosfolipitleri,
betaglükan, lesitin, sö¤üt (Salix alba) kabu¤u ekstresi, Aloe vera
ekstresi, guta kola (Centella asiatica) ekstresi, yeflil çay (Camellia
senensis) ekstresi, üzüm çekirde¤i (Vitis vinifera) ekstresi, çay a¤ac›
(Melaleuca alternifolia) ya¤›, combava (Citrus hystrix) ya¤›, ksantan
zamk›, kaprilil glikol, retinil palmitat, askorbil palmitat
Kaynak: http//www.specialchem.com
fiekil 11.7
Vanilla planifolia.
Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Vanilla_planifolia_1.jpg
SONUÇ
ABD’deki do¤al kozmetik ürün pazar›n›n 2009 y›l›nda % 58 büyüyece¤i ve antia-
ging ürünlerin en büyük yükselme alan› olaca¤› öngörülmektedir. Ancak pazar›n
büyümesi ile birlikte güvenlik sorunlar›n›n da büyüyece¤i aç›kt›r. Dolay›s›yla tüke-
ticilerin bilinçlenmesi büyük önem tafl›maktad›r.
‘Bireysel cilt bak›m›’ sistemlerinin ve ucu görünemeyen nanoteknolojinin gün-
demde oldu¤u günümüzde bitkisel kozmetik ürünlerle ile ilgili konuda iki farkl›
görüfl (sentetik ham maddelerle devam veya do¤al ham maddelerle devam) süre-
cektir. Her ikisinin de olumlu ve olumsuz noktalar› vard›r. Görüfl ne olursa olsun,
herkesin sentetik kozmetik ürünü kullanamayaca¤› gibi herkes do¤al ürün kulla-
namayabilir. E¤er do¤ru olarak e¤itilirse, tüketici hangisinin kendisi için uygun ol-
du¤unu baflkas›n›n fikri ile belirlemeyecektir. Bu nedenle, ‘bireysel cilt bak›m›’ ge-
lecekte öne ç›kacakt›r.
Özet
N
AM A Ç
Kiflisel bak›m ürünlerini saptayabileceksiniz. N
A M A Ç
Bitkisel kozmetik ürünlerin güvenli¤ini tart›flabi-
1 ‹fllevler aras›nda bafll›calar›: cildi temizlemek, 4 leceksiniz.
nemlendirmek; antioksidan, antiaging, zararl› Dünyada sertifikaland›rma için tek bir otoritenin
günefl ›fl›nlar›ndan koruyucu, antiseptik, antiinf- olmad›¤›n›, do¤al veya organik logosunun ne
lamatuvar, antibakteryel, antifungal, antiviral, an- anlama geldi¤ini, farkl› sertifika kurumlar›n›n
tialerjik ve abrasif etkilerdir. hangileri oldu¤unu ve tüketicinin cilt bak›m ürü-
nünü seçmesi s›ras›nda güvenli¤i için etikette
N
A M A Ç
Do¤al, bitkisel ve organik ham maddeleri karfl›-
laflt›rabileceksiniz.
bakaca¤› sertifika logolar›n›n hangileri oldu¤u-
nu anlatabilecektir.
2
Do¤al ham madde: do¤adan kaynakl› (flora, fau-
na, mineral), yenilenebilen/çok miktarda bulu-
nan ve belli amac› olan maddedir; Bitkisel ham
madde: bitkilerin farkl› k›s›mlar›ndan standart
özelliklerde elde edilen, yenilenebilen/çok mik-
tarda bulunan ve belli amac› olan maddedir; Or-
ganik ham madde: do¤al kaynakl›, sentetik mad-
de veya kimyasal tepkime (reaksiyon) içerme-
yen ifllemlerden geçirilmifl maddedir.
N
AM A Ç
Günümüzde kiflisel bak›m ürünlerinin amaçla-
3 r›n› aç›klayabileceksiniz.
Günümüzün koflullar›nda, kiflisel bak›m ürünleri
cildi temizlemek, sa¤l›kl› tutmak ve koruyucu
olarak kullan›lmaktad›r. Bunun yan›s›ra, yafllan-
ma izlerini azaltmak ve yavafllatmak da öne ç›-
kan amaçt›r.
Antioksidan özellikteki maddeler öncelikle ken-
dileri oksitlenip serbest (oksijen) radikalleri or-
tamda yok ederek veya serbest radikallerin he-
def maddeye ulaflmas›n› engellemek için madde-
yi çevreleyerek koruyucu olarak etki ederler.
Kozmetik alanda kullan›lan en popüler bitkilere
örnekler: Aloe vera, Gotu Kola, havuç, salatal›k,
badem, üzüm, yeflil çay, çay a¤ac›, papatya, tu-
runçgiller, avokado, jojoba, soya fasülyesi, efle-
kotu (akflam çiçe¤i), ›s›rgan ve kay›s› popüler
bitkilere örneklerden baz›lar›d›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi cilt hasar›na yol açan çevre- 6. ‹laç ve kozmetik özelli¤inin bir arada oldu¤u ham
sel etmenlerden biri de¤ildir? maddelere ne ad verilir?
a. Rüzgar a. Kozmesötik
b. Sigara içimi b. Do¤al
c. Hava kirlili¤i c. Organik
d. UV radyasyon d. Emoliyan
e. Lekelerden kurtulma çal›flmalar› e. Cosmebio
2. Afla¤›dakilerden hangisi ciltte yafllanma sonucu 7. Kozmetik firmalara uygulanan ankete göre bitkisel
oluflan de¤iflikliklerden de¤ildir? cilt bak›m ürünlerindeki en önemli sorun afla¤›dakiler-
a. Kal›nl›k de¤iflimi den hangisidir?
b. Epidermisde incelme a. Renk
c. Derinin destek yap›s›n›n de¤iflmemesi b. Fiyat
d. Dermisde incelme c. Bitmifl ürün kararl›l›¤›
e. Derinin engel fonksiyonunda de¤iflme d. Bitkisel ekstre kararl›l›¤›
e. Koku
3. Afla¤›dakilerden hangisi antioksidan nitelikli madde
içeren bitkilerden biri de¤ildir? 8. Afla¤›dakilerden hangisi Çin meyvesi hünnap’›n
a. Üzüm çekirde¤i cilt bak›m ürünlerinde kullan›lma nedenlerinden biri
b. Karanfil uçucu ya¤› de¤ildir?
c. Tarç›n uçucu ya¤› a. Kalsiyum içermesi
d. Kekik uçucu ya¤› b. E vitamini içermesi
e. Balmumu c. Protein içermesi
d. B1 ve B2 vitamini içermesi
4. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel cilt bak›m ürünle- e. A vitamini içermesi
rinde istenilen özellikler aras›nda yer almaz?
a. Kalite 9. Afla¤›dakilerden hangisi bitkilerden elde edilen ya¤-
b. Antialerjenik lar›n bir grubunu oluflturan uçucu ya¤lar›n özellikle-
c. Etkinlik rinden biri de¤ildir?
d. Hayvan testlerini geçmifl olma a. Antioksidan
e. Sertifikal› olma b. Antiseptik
c. Kokuland›r›c›
5. Afla¤›dakilerden hangisi dikenli armut’dan elde d. Yat›flt›r›c›
edilen ‘AquaCacteen’in cilt bak›m ürününe eklenme e. Lekeleri azalt›c›
amac›d›r?
a. Temizlemek 10. Afla¤›dakilerden hangisinde cilt bak›m› holistik
b. Lekeleri azaltmak program›n bir parças›d›r?
c. Antibakteryel etki a. Ayurveda
d. Nemlendirmek b. Aloe vera ile bak›m
e. Zararl› günefl ›fl›nlar›ndan korumak c. Ultra nemlendirici ve hücre yenileyici bak›m
d. Jojoba ya¤› ile bak›m
e. Bal ile bak›m

Kaynaklar
1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünleri” Boudier, D., Mazalrey, S., Gofflo, S., Vignau, E. ve Closs,
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. B. (2009). Double approach for improving the
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünleri” epidermal barrier function. SÖFW J, 135, 50.
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Donsing, P. ve ark. (2009). Evaluation of the effect of
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Antioksidan Thai breadfruit’s heartwood extract on
Maddeler” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. melanogenesis- inhibitory and antioxidant activities.
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünlerinde J Cosmet Sci, 59, 41.
Kullan›lan Bitkilerin Güvenli¤i” bölümünü Fruit and veg waste rich with extractable antioxidants,
tekrar gözden geçiriniz. Food Chem (2006). 97, 137.
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› Liersch, R., Grohs, B. (2005). Study concerning the use
Madde ve Ürünleri” bölümünü tekrar gözden of herbal raw materials in the cosmetic industry.
geçiriniz. SÖFW J, 1 (2), 2.
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünleri” Özer, Ö., Ayd›n, B. ve Yazan Y. (2001). Evaluation of
bölümünü tekrar gözden geçiriniz. multiple w/o/w emulsions containing different oils.
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Archiv der Pharmazie, 334 (Suppl.1), 14.
Kullan›lan Bitkilerin Güvenli¤i” bölümünü Özer, Ö., Ayd›n, B., Yazan, Y. (2006). Effect of oil type
tekrar gözden geçiriniz. on stability of w/o/w emulsions. Cosm Toilet, 121
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Di¤er Bitkisel Cilt Bak›m› (7), 57.
Madde ve Ürünleri” bölümünü tekrar gözden Wang, H.-F., Wang, Y.-K.ve Yih, K.-H. (2008). DPPH
geçiriniz. free radical scavenging ability, total phenolic
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkisel Antioksidan content, and chemical composition analysis of forty
Maddeler” ve “Bitkisel Ya¤lar” bölümünü tekrar five kinds of essential oils. J Cosmet Sci, 59, 509.
gözden geçiriniz. Yazan, Y. (Ed.) (2004). Kozmetik Bilimi, ‹stanbul,
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bitkilerin Kiflisel Bak›m Nobel Kitabevi.
Ürünlerinde Kullan›m›” bölümünü tekrar göz- Yazan, Y. (Ed.) (2008). Kozmetik Ürünler Rehberi,
den geçiriniz. ‹stanbul, Graphis Matbaa San. Tic. Ltd. fiti.
Yazan, Y., Seiller, M., Arslan, K. (1997). Formulation
and evaluation of a multiple emulsion containing
glycolic acid. Drug Cosm Ind, 160 (1), 30-37,101.
Yazan, Y. (1998). Kozmetolojide α-hidroksi asitler.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› FABAD Farm Bil Der, 23 (1), 29.
S›ra Sizde 1 Yazan, Y. (2008). The next generation of skin antiaging
Cilt yafllanmas› ile ortaya ç›kan gözle görünür etkiler: dermacosmetic products. Türk Klin. T›p Bil. Der.
gözeneklerin genifllemesi, cilt yüzeyinde pürüzlülük, (Suppl. S), 28 (6), S182-S185.
k›r›flma, sarkma, cilt renginde de¤iflimler (soluk renk, http://www. cosmeticdesign.com
koyulaflma, kahverengi lekeler), telanjiektazi (k›r›k http://www.specialchem.com
venler). http://www.tureng.com
S›ra Sizde 2
Cilt bak›m ürünlerine, hümektan, emoliyan, antioksi-
dan, koruyucu ve emülsiyon yap›c› madde gruplar›
kat›labilir.
12
Amaçlar›m›z
N
T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›m neden-
N
lerini sorgulayabilecek,
T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›m avan-
N
tajlar›n› aç›klayabilecek,
Tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›lan t›bbi ve aromatik bitkilere örnek-
ler verebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Tar›m • Pestisit
• Bitkisel üretim • ‹nsektisit
• Hayvanc›l›k • Herbisit
• ‹yi Tar›m Uygulamalar› • Bitkisel ürünler
• Yem katk› maddesi • Aromatik bitki
• Allelopati
• G‹R‹fi
• TARIM VE HAYVANCILIK
• TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N
T›bbi ve Aromatik TARIM ALANINDA KULLANIMI
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve
Bitkilerin Kullan›m Hayvanc›l›k • TARIMDA KULLANILAN B‹TK‹SEL
Alanlar› ve Eti¤i Alanlar›nda ÜRÜNLERE ÖRNEKLER
Kullan›m› • TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N
HAYVANCILIKTA KULLANIMI
• HAYVANCILIKTA KULLANILAN
B‹TK‹LERE ÖRNEKLER
T›bbi ve Aromatik Bitkilerin
Tar›m ve Hayvanc›l›k
Alanlar›nda Kullan›m›
G‹R‹fi
Ülkemiz, as›rlard›r gerek tar›m gerekse hayvanc›l›k bak›m›ndan bölge ülkeleri
aras›nda önemli bir yere sahip olmufltur. Co¤rafik konumu ve uygun iklim flartla-
r› bak›m›ndan tar›m ürünleri üretmeye elveriflli olmas› nedeniyle, tar›msal üretim-
de özellikle de g›da maddelerinin üretiminde dünya üzerinde stratejik bir konum-
dad›r. Ülkemiz ayn› zamanda toprak alan› bak›m›ndan dünyan›n büyük ülkelerin-
den biridir. Türkiye’nin toplam ekilebilen tar›m alan› 30 milyon hektar olup, bu
tar›m alanlar›n›n d›fl›ndaki topraklar›n›n %60’tan fazlas› belediyeler ve özel idare-
ler olmak üzere kamuya ait olup, büyük bir k›sm›n› mera, çay›r, otlak ve orman
arazilerini oluflturmaktad›r. Bu alanlar›n d›fl›nda kalan tar›ma elveriflli arazi ise
yaklafl›k %35’ni teflkil etmektedir, bunun da yaklafl›k %20’si sulamaya elveriflli
olan arazilerdir.
Toprak, su, hava, canl› gibi do¤al kaynaklar, ortam›nda bitkisel ve hayvansal
üretim materyallerini kullan›larak yap›lan faaliyetlere tar›m denir.
Tar›m ve hayvanc›l›k sektörlerinde, özellikle organik üretimlerde son y›llarda
t›bbi ve aromatik bitkilerden (TAB) yo¤un bir flekilde yararlan›lmaktad›r. Ünite
kapsam›nda bu alanlarda TAB kullan›m›m›na örnekler verilecektir.
TARIM VE HAYVANCILIK
Tar›msal faaliyetler bitkisel üretim ve hayvansal üretim olmak üzere iki tiptir.
1. Bitkisel üretim: Bitkisel kökenli tohum ve tohumluk (fide/fidan) materyalle-
ri kullan›larak yap›lan ekim (tohum ekilir), dikim (fide/fidan dikilir), bak›m
(çapalama/gübreleme/ilaçlama), hasat ve hasat sonras› ifllemler (kurutma/ifl-
leme/ambalajlama/depolama) gibi faaliyetlere denir.
2. Hayvansal üretim: Hayvansal kökenli üretim materyalleri (yumurta, do¤al
ve suni döllenme vb.) kullan›larak yap›lan faaliyetlerdir.
Tar›m dünyada ve ülkemizde farkl› yöntemlerle yap›lmaktad›r:
Konvensiyonel (Geleneksel) tar›m: Günümüzde en yayg›n yap›lan ve tar›m-
sal üretimde kullan›lan kaynaklar›n kontrolü yap›lmayan/yap›lamayan ve
sürdürülebilir özelli¤ini kaybetmifl üretimlere denir.
‹yi Tar›m uygulamalar› (Modern) [‹TU; GAP (Good Agriculture Practices)]:
Üretim kaynaklar›n›n kullan›m›nda sentetik kökenli üretim materyallerin s›-
n›rl› /kontrollü kullan›mlar›na izin veren, üretim kaynaklar›n›n sürdürebilir-
li¤ini tehdit etmeyen ve üretilen ürünlerin kullan›m› insan sa¤l›¤› aç›s›ndan

kullan›labilir s›n›rlar içerisinde pestisist kal›nt›lar› olan üretimlere denir.
Üretim aflamalar› kontrollüdür, fakat organik tar›mda istenilen kriterlere gö-
re daha az kriterleri olan üretim fleklidir. Organik tar›m ise, hem bitkisel
hemde hayvansal üretimden tüketim aflamas›na kadar, her aflaman›n kon-
trolleri yap›larak ve ba¤›ms›z denetim kurumlar›nca sertifikaland›r›larak ya-
p›lan üretim faaliyetleridir. Organik tar›m›n temel amac›; toprak, su ve ha-
va gibi çevre kaynaklar›n› kirletmeden ve bitki, hayvan ve insan sa¤l›¤›n›n
korunarak üretilen bitkisel ve hayvansal kaynakl› ürünlerin tüketime sunul-
mas›d›r. Organik tar›mda kimyasal gübre ve tar›msal mücadele ilaçlar› kul-
lan›lmaz, bunlar›n yerine organik kökenli gübreler (hayvan gübresi/ yeflil
gübre/ do¤al at›klar vb.), biyolojik mücadele yöntemleri (bitkisel kökenli
ya da do¤al/organik kökenli etkili maddeler içeren preparatlar) ve tar›msal
üretimlerde karfl›lafl›lan hastal›k, parazit, böcek, haflere vb. zararl›lar› etkisiz
hale getiren faydal› organizmalar kullan›l›r. Organik di¤er tan›m›yla ekolo-
jik veya biyolojik tar›m, toprak-bitki, bitki-hayvan, hayvan-toprak aras›nda
etkileflimler göz önünde bulundurularak do¤al dengenin korunmas›na özen
gösterir, dolay›s›yla biyolojik çeflitlili¤in oluflmas›na ve korunmas›na katk›
sa¤lar.
K›saca hayvanc›l›k olarak tan›mlanan hayvansal üretim, hayvan yetifltirme, bes-
leme, ›slah› yan› s›ra hayvansal ürünlerin ifllenmesi ve pazarlanmas› gibi genifl bir
faaliyet alan› içerisinde yap›l›r. Hayvanc›l›k genel olarak büyükbafl, küçükbafl, kü-
mes hayvanc›l›¤›, su ürünleri, ar›c›l›k ve ipek böcekçili¤i gibi alanlar›n› içermekte-
dir. Organik hayvanc›l›k ise do¤al ve organik yemlerle besleme, uygun bar›nak ve
mera alanlar›n›n sa¤lanmas›, sa¤l›kl› hayvanlar›n yetifltirilmesi gibi prensiplere da-
yal› olarak gerçeklefltirilen kontrollü ve sertifikal› hayvansal üretim faaliyetidir.
Tar›m ve hayvanc›l›k sektörü, nufusun neredeyse % 40’› tar›mla u¤raflan ülke-
mizin ekonomik ve sosyal geliflmesinde her zaman önemli bir yer teflkil etmifltir.
Tar›m ve hayvanc›l›k sektörleri aras›ndaki iliflki fiekil 12.1’de flematize edilmifltir.
Tar›m ve hayvanc›l›k sektörlerinin ülkemiz sosyo-ekonomisine katk›lar›ndan baz›-
lar› flu flekilde özetlenebilir;
- Artan nüfusun beslenme ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas›nda katk›da bulunmas›,
- Önemli istihdam olanaklar› sa¤lamas›,
- K›rsal kesimin kalk›nmas›na destek olmas›,
- K›rsal alanlardan flehirlere göçlerin engellenmesi,
- Sanayi dahil birçok sektörünün hammadde ihtiyac›n› karfl›lamas›,
- Ülkemize hammadde çeflitlili¤inin art›r›larak bitmifl ürün sektörlerinin zen-
ginlefltirilmesi,
- Tar›msal mekanizasyon ve sanayilerin oluflumunu sa¤layan sektörlerin geli-
flimi,
- Milli gelire önemli katk› sa¤lamas›,
- Ülkenin ihracat›na hem do¤rudan hem de dolayl› olarak katk› sa¤lamas› gi-
bi nedenlerden dolay› tar›m ve hayvanc›l›k sektörleri ekonomimiz aç›s›ndan
önemlidir.
12. Ünite - T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k Alanlar›nda Kullan›m› 321
fiekil 12.1
Organik tar›m ve
hayvanc›l›k
döngüsü.
Hayvanc›l›k
Tar›m
Son y›llarda gündemde olan geneti¤i de¤ifltirilmifl organizmalar (GDO) Genetik yap›s› de¤ifltirilmifl
organizmalar (GDO):
özellikle tar›m sektöründe önem kazanm›flt›r. Laboratuvar ortam›nda, yani in vitro Çiftleflme ve/veya do¤al
koflullarda, çeflitli faydalar sa¤lamak amac›yla, biyoteknolojik yöntemler kullan›la- melezlemelerle, yani türlerin
rak farkl› türlerden ve mikroorganizmalardan al›nan genlerle yeni bir genetik ma- kendi içindeki gen
al›flveriflleriyle meydana
teryal kombinasyonu olan herhangi bir canl› organizma gelifltirilebilir. Ayr›ca gelmeyen organizmalard›r.
GDO’lar taraf›ndan veya bu organizmalar›n kullan›m› ile üretilen, ancak GDO’la-
r›n kendisini içermeyen maddeleri, ürünlerini veya türevleriniSIRA ifadeS‹ZDE eder. SIRA S‹ZDE
Örne¤in, en yayg›n geneti¤i de¤ifltirilmifl ürünlerden biri olan m›s›r, toprakta
bulunan mikroorganizmalardan Bacillus thuringiensis bakterisinden al›nan bir ge-
nin m›s›r bitkisine aktar›lmas›yla üretilmifltir. Bu bakteri seçiciDolarak
Ü fi Ü N E L ‹sadece
M Lepi- D Ü fi Ü N E L ‹ M
doptera zararl›lar›n›n larvas›na karfl› bir protein üretmekte ve larva d›fl›ndaki canl›-
lara zarar vermeyerek ürünü korudu¤u, bundan dolay› biyolojikS Okontrol R U program- S O R U
lar› ile uyumlu oldu¤u savunulmaktad›r.
Ülkemizde organik tar›m uygulamalar›nda GDO ve/veya GDO türevleri

D ‹ 25.10.2008
KKAT tarihli D‹KKAT
Resmi Gazete 27035 No’lu yönetmeli¤ine göre kullan›lmaz!
N N
Özellikle son y›llarda tar›m ve hayvanc›l›kta, iyi tar›m uygulamalar› ve organik
üretimlerinde t›bbi ve aromatik bitkilerden yo¤un bir flekilde yararlan›lmaktad›r.
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N TARIM ALANINDA
KULLANIMI
Tafl devri boyunca günlük ihtiyaçlar›n› avc›l›k-toplay›c›l›kla sa¤layan
K ‹ T A insan P grupla- K ‹ T A P
r› tar›mla u¤raflan toplumlara dönüflmesiyle birlikte toplu hayata geçifl bafllam›flt›r.
Di¤er bir ifade ile tar›m, insanlar›n büyük yerleflik topluluklar haline geçiflinde bü-
yük bir rol oynam›flt›r. Sanayi devrimine kadar tar›m, toplumun T E Lbüyük
E V ‹ Z Y O ço¤unlu¤u-
N TELEV‹ZYON
nun temel geçim kayna¤› olmufltur. Bu do¤rultuda 20. yüzy›ldan itibaren tar›mda
önemli de¤ifliklikler yaflanmaya bafllanm›flt›r. Örne¤in, ilk yapay gübreler elde
edilmifl, makineleflme sayesinde tar›mda iflgücünde ve iflçi say›s›nda azalmalar
gözlenmifl, tar›msal üretim ve verim artm›flt›r.
Tar›m›n temel amac› toplumun yiyecek ve çeflitli hammadde gibi tar›m ürünle-
rine olan ihtiyaçlar›n› karfl›lamakt›r. Tar›msal ürünlerin kalitesini belirleyen de¤iflik
etkenler söz konusu olabilmektedir. Tar›m› etkileyen bafll›ca faktörler:
1. Tohumlar›n ›slah›,
2. Sulama,
3. Toprak yap›s›, gübre kullan›m› ve sürdürülebilirli¤i,
4. ‹klim özellikleri (ya¤›fl, s›cakl›k, nem vb.),
5. Makineleflme,
6. Hasat ve hasat sonras› ifllemleri,
7. Tar›m ürünlerinin pazar› ve pazarlanmas›,
8. Çiftçi e¤itimi,
9. Tar›msal zararl›lar ile mücadele,
fleklinde s›ralanabilir.
1. Tohum ›slah›: Yüksek verimli ve kaliteli ürün eldesi için tohum ›slah› ve ›s-
lah sonucu gelifltirilen kaliteli tohum kullan›m› en önemli aflamalardan biri-
dir. Tohum ›slah›, mutasyon, sa¤l›kl› tohumlar›n seçilmesi ve melezlefltirme
fleklinde yap›l›p, bu sayede verim ürüne ba¤l› olarak önemli miktarlarda ar-
t›fl gösterebilmektedir.
2. Sulama: Ürün verimini do¤rudan etkileyen di¤er bir faktör sulamad›r. Bitki-
lerin su tüketimleri ilgili tür ve koflullara göre önemli derecede farkl›l›klar
gösterebilir. Bitkilerin su tüketimleri göz önünde tutularak yap›lan sulama
bitki verimlili¤i ve kalitesini belirleyen yetifltiricili¤in önemli ad›m›n› olufltur-
maktad›r. Bitkilere gere¤inden fazla su vermekle daha fazla ürün ya da da-
ha kaliteli ürün al›nmaz. Bunun aksine bitkinin su tüketimi s›n›rland›r›ld›-
¤›nda bir miktar verim düflebilir ancak bitkinin susuzluk karfl›s›nda metabo-
lik faaliyetlerini devam ettirebilmek için sekonder metabolit üretimi art›r›r-
lar. Özellikle t›bbi ve aromatik bitkilerde uçucu ya¤, alkaloit, glikozit vb.
sentezlenen metabolitler istenen kalitenin ortaya ç›kmas›nda önemli kriter
olarak kabul edilmektedir. Ayr›ca sulamaya ba¤l› olarak ürün çeflitli¤i yan›
s›ra y›lda birden fazla kaliteli ürün al›nmas›na olanak sa¤lar.
3. Toprak yap›s›, gübre kullan›m ve sürdürülebilirli¤i: Topra¤›n verimli ve
uzun sürede tar›msal üretimde kullan›labilmesi için toprak kullan›m›n›n dü-
zenlenmesi ve ›slah edilmesi gerekmektedir. Topra¤›n fiziksel ve kimyasal
özelliklerinin dengede tutulmas› için pek çok makro (azot, fosfor, potasyum
vb.) ve mikro besin elementlerinin (demir, çinko, magnezyum vb.) yan›nda
mikroorganizma faaliyetleriyle su ve hava boflluklar›n› içererek denge halin-
de bulunmal›d›r. Bu dengeyi bozabilecek topra¤›n yap›s›na dönüflemeyen
at›klarlardan uzak tutulmas› topra¤›n ömrünün sürdürülebilirli¤i bak›m›n-
dan son derece önemlidir. Ayr›ca topra¤›n yap›s›na ba¤l› olarak uygun güb-
re kullan›m› verimin artt›r›lmas›nda önemli bir unsurdur.
4. ‹klim özellikleri: Bitkisel üretimlerde iklim bölge ve koflullar›na göre yetiflti-
ricilikte ilgili bitki türlerinin seçimine de dikkat edilmesi gerekir. Örne¤in,
kekik türleri (Origanum sp.) düflük nemli ortamlar› tercih ederken çay (Ca-
mellia sinensis) gibi baz›lar› da yüksek nemli bölgelerde yetiflmeyi sever.
Çark› felek (Passiflora incarnata), defne (Laurus nobilis), zeytin (Olea eu-
ropaea) düflük hava s›cakl›klar›nda (<0°C) zarar görürken, kardelen (Ga-
lanthus sp.), çi¤dem (Colchicum sp.) gibi bitkilerin yetiflebilmesi için so¤uk
ortamlara ve kar ya¤›fllar›na gereksinim duyulur.
5. Makinalaflma: Tar›mda verimlili¤i, kaliteyi art›rabilmek ve üretim maliyetle-

rini düflürebilmek için tar›msal mekanizasyonu kullanmak önemli üretim
avantajlar› sa¤lamaktad›r. Bitkisel üretimlerde özellikle t›bbi bitki yetifltirici-
li¤inde bitkilerin tam zaman›nda hasad› çok önem tafl›maktad›r. Hasat son-
ras› kurutma, gerekti¤inde uygun boyutlarda parçalanma gibi ifllemlerin ka-
liteyi art›rmak için h›zl› ve uygun zaman aral›¤›nda yap›lmas› gereken ifllem-
lerdendir. Bununla birlikte üretilen ürünleri ambalaj ve sunumu, kalite stan-
dard› ürünün birim fiyat›n› belirler, maliyeti en uygun olan pazarda önemli
avantaj elde eder.
6. Hasat ve hasat sonras› ifllemleri: Bitkisel üretimlerde hasat verim ve kaliteyi
belirleyen en önemli tar›msal ifllemlerden birisidir. Özellikle t›bbi bitkilerin
hasat ifllemi özel bir bilgi ve beceri gerektirir. Tohum, çiçek, kök vb. farkl›
organlar›ndan faydalan›lan t›bbi ve aromatik bitkilerin verim ve kalite art›fl›-
n› sa¤layabilmek için yetifltirilen bitkiye ba¤l› olarak bir yetifltirme sezonu
içinde 2-4 defa biçim fleklinde hasat yap›labilmektedir. Biçim aral›k sürele-
ri, biçim yükseklikleri ve biçim zaman› gibi ifllemler bitki verimi ve kaliteyi
do¤rudan etkilemektedir. Örne¤in, nane (Menta piperita) çiçeklenme önce-
si; ‹stanbul keki¤i (Origanum vulgare) çiçeklenme bafllang›c›; lavanta (La-
vandula angustifolia) çiçeklenme döneminde biçilmedi¤i zaman hem uçu-
cu ya¤ verimi hem de kalitesinde önemli kay›plar olmaktad›r. Ayn› flekilde,
sabah erken hasat› yap›lan gülün (Rosa damascena) uçucu ya¤ verimi ve
kalitesi ile ö¤leden sonra yap›lan hasat ile önemli farkl›l›klar gösterir.
7. Tar›m ürünlerinin pazar› ve pazarlanmas›: Tar›msal ürünler içerisinde, ülke-
miz için pazarlanma koflullar› aç›s›ndan en cazip ürünlerin bafl›nda t›bbi ve
aromatik bitkiler gelmektedir. Arz talep do¤rultusunda TAB üretim planlan-
mas› önemlidir. Ham bitki ticaretinden ziyade ifllenmifl ürün pazarlamas›na
geçebilmek için endüstriyel yap›lanma avantajlar sa¤lar. ‹yi tar›m uygulama-
lar› ve modern yöntemler kullanarak üretim maliyetlerinin rekabet edebilir
düzeyde olmas› ürünlerin pazarlar›n› artt›r›r.
8. Çiftçi e¤itimi: Ürünün, tohum aflamas›ndan hasat sonras› uygun koflullarda
ifllenip ambalajlanmas›, depolanmas› nakliyesi, pazarlanmas› dahil her afla-
mada çiftçilerin ve ilgili personelin konu ile ilgili e¤itimi tar›msal faaliyetleri
do¤rudan etkiler. Tar›msal üretim kay›plar›n›n temel nedeni üretimde yer
alan insan kaynaklar›n›n güncel ve geliflmeye aç›k bilgi ve becerinin yeterli
seviyelerde olmamas›d›r. E¤itimde, tar›msal sorun ve uygulamalar›n AR-GE
boyutunda ve üretime yönelik olmas› gerekmektedir.
9. Tar›msal zararl›lar ile mücadele: Tar›m› do¤rudan etkileyen faktörler aras›n-
da tar›msal zararl›lar ile mücadele son y›llarda daha da önem kazanm›flt›r.
Tar›m ürünlerindeki hastal›klar›n, yabani otlar›n ve böceklerin meydana ge-
tirece¤i verim kayb›n› önlemek için tar›m ilac› olarak tan›mlanan çeflitli Tar›m ilac›: Tar›m ürünlerine
zarar veren, ürün kalitesi ve
kimyasal maddeler ile mücadele yap›lmaktad›r. veriminde kay›ba neden olan
Bitkisel üretimlerde t›bbi ve aromatik bitki yetifltiricili¤inde genelde hastal›k ya hastal›k, zararl› ve yabanc›
da tar›msal zararl› sorunu ile karfl›lafl›lmamas› dikkat çekici bir husustur. T›bbi ve otlar› yok etme amac›yla
kullan›lan kimyasal
aromatik bitkilerin içermifl oldu¤u etkili maddeler bitkiyi çok say›da hastal›k etkeni maddelerdir.
ve zararl›lardan korumaktad›r. Bu özelliklerinden dolay› t›bbi ve aromatik bitkiler
son y›llarda kültür bitkilerini korumada etkin bir flekilde kullan›lmaktad›r. fiekil
12.2’de flematize edildi¤i üzere ekim yap›lan tarlalarda belirli bölgelere TAB ekimi,
baz› zararl›lar›n tarladan di¤er alternatif konakç› bitkiye do¤ru uzaklaflt›r›lmas›n›
sa¤lar.
fiekil 12.2
T›bbi ve aromatik
bitkilerin (TAB)
kültür bitkisi
tar›m›nda
kullan›m›.
ÇEK‹C‹
KOVUCU
Alternatif
konakç›
TAB Kültür bitkisi TAB Kültür bitkisi TAB bitki
Pestisit: Tar›m ilaçlar›d›r. Tar›msal üretimde, gübrelerden sonra en fazla kullan›lan kimyasal maddeler,
Hastal›k etkeni böcekler, pestisitlerdir.
bitki patojenleri, yabani
otlar, yumuflakçalar, kufllar, Günümüzde 1000’den fazla madde pestisit olarak kullan›lmaktad›r. Pestisitler
bal›klar, solucanlar ve inorganik, organik sentetik (DDT gibi organoklorür, organofostfatlar, azotlu bile-
mikroplar gibi çeflitli zararl›
organizmalar› engellemek, flikler, karbamatlar) ve do¤al kaynakl› (piretroit, rotenoit, nikotin türevi bileflikler)
kontrol alt›na almak ya da olabilir.
zararlar›n› azaltmak için
kullan›lan madde ya da
madde kar›fl›mlar›d›r.
Pestisitler do¤al kaynakl› Baz› pestisit çeflitleri ve kullan›m amaçlar› flu flekilde özetlenebilir;
olmas› halinde biyopestisit Akarisit: Akarlara karfl›,
olarak tan›mlan›r.
Algisit: Alglere karfl›,
DDT: Dikloro difenil Avisit: Kufllara karfl›,
trikloroetan, kimyasal
yap›s›nada 1970’li y›llara Bakterisit: Bakterilere karfl›,
kadar en çok ve etkin Fungusit: Mantarlara (funguslara) karfl›,
kullan›lm›fl sentetik kökenli
Herbisit: Yabanc› otlara karfl›,
bir pestisittir. Çevreye ve
insanlara karfl› olan kal›c› ‹nsektisit: Böceklere karfl›,
zehirli etkilerinden dolay› Larvisit: Larvalara karfl›,
kullan›m› s›n›rland›r›lm›flt›r.
Mollusit: Salyangoz gibi yumuflakçalara karfl›,
Nematisit: Yuvarlak solucanlara, nematotlara karfl›,
Rodentisit: Kemirgenlere karfl›,
Virüsit: Virüslere karfl› kullan›l›r.
fiekil 12.3’de örnekleri verilen baz› böcekler, yumuflakçalar, kemirgenler, kufl-

lar, mikroorganizmalar vb. tar›msal ve günlük hayatta do¤rudan veya dolayl› ola-
rak ürün ve insana zararlar vermektedir. Bu tip zararl›lara karfl› etkin mücadele ya-
p›lmad›¤› takdirde tar›msal üründe verim kayb› en az üçte bir oran›nda, baz› y›llar-
da veya durumlarda ise ürünün tamam› kaybedilebilmektedir. Bundan dolay› ta-
r›msal mücadelede ilk kullan›lan yöntem bol miktarda kolay ve ucuz olarak temin
edilen pestisitlerle mücadeledir. Ancak pestisitler kullan›ld›klar› miktara ba¤l› ola-
rak, özellikle yüksek dozlarda do¤adaki pek çok canl›ya zarar verebilir. Tar›msal
mücadelede bitki zararl›lar›n› ve hastal›klar›n› yok etmek amac›yla kullan›lan kim-
yasal maddeler genelde insan ve do¤adaki pek çok canl› için zehirli etkiler göste-
rebilmektedir. Tar›m ilaçlar›n›n baz›lar› çok az miktarda bile kullan›ld›¤›nda, canl›-
da zararl› etkilere yol açabilir. Pestisitler yanl›fl kullan›ld›¤›nda toprak-su-canl› ilifl-
kisini bozmaktad›r. Dolay›s›yla tar›mda hastal›k etmenleri ve bitki zararl›lar›yla mü-
cadelede büyük güçlükler yaflanmaktad›r.
fiekil 12.3
Tar›msal zararl›
organizmalardan
baz›lar›.
Ayr›ca, son y›llarda pestisitler üzerinde yap›lan bilimsel çal›flmalarla yüksek

dozda kullan›lan baz› sentetik pestisitlerin baflta akut zehirlenmeler olmak üzere
genetik bozukluklar, sinir sistemi hastal›klar› hatta uzun vadede kanser ve ölüme
neden olabilece¤i tespit edilmifltir. Baz› pestisitler ya¤ dokular›nda birikerek kara-
ci¤er ve böbrek fonksiyonlar›nda bozukluklara neden olabilmektedir, baz›lar› ise
vücutta birikmedi¤i halde sinir uçlar›nda tahribata neden olup unutkanl›k, ö¤ren-
me güçlü¤ü gibi olumsuz etkilere yol açabilir.
Tüm bu olumsuzluklara ra¤men tüm dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de pesti-
sitler yayg›n bir fleklide kullan›lmaktad›r. Tar›msal mücadelede kullan›lan ilaçlar›-
n›n bilinçli bir flekilde kullan›m›n›n yan› s›ra, kullan›m sonras›nda ürünler üzerin-
de ve çevredeki kal›nt› miktarlar›n›n incelenmesi gerekmektedir. Tar›m ilaçlar› uy-
guland›ktan sonra kullan›lan ilaç çeflidine göre gerekli süre geçmeden ürün hasa-
d› yap›lmamal› ve ürün tüketilmemelidir.
Stokholm Sözleflmesi gere¤ince birçok hastal›l›¤›n yan›s›ra genetik bozukluk
ve ölüme neden olan kal›c› organik kirletici maddelerin yasaklanmas›, at›klar›n›n
do¤adan uzaklaflt›r›lmas› ile yeryüzünden yok edilmesi, Türkiye’nin de içinde bu-
lundu¤u 166 ülke taraf›ndan, kabul edilip uygulanmaktad›r. Türkiye’de son y›llar-
da pazarlara, marketlere giren bitkisel ürünlerde üretim sertifikas› flart koflulmaya
bafllanm›flt›r. Buradaki temel amaç pestisit kal›nt›s› olan ürünlerin tüketicisine ula-
fl›m›n› engellemektir. Bundan dolay› Tar›m Bakanl›¤› ve ilgili kurum ve kurulufllar
sertifikal› üretimleri (‹TU ya da organik) teflvik etmektedirler. Tüketici tercihleride
S O R U S O Rgeliflmektedir.
U
bu yönde h›zla
D‹KKAT Kaynak: Ayr›ca

D ‹ Kbkz.,
K A T Stokholm Sözleflmesi:
http://www.cmo.org.tr/index.php/uluslararas-cevre-mevzuat/1258-stokholm-sozlesme
N N
Tar›m ilaçlar›nda olmas› gereken özellikler flu flekilde özetlenebilir;
- Hastal›k etkeni ve zararl›lara karfl› etkili olmal›,
AMAÇLARIMIZ - Bitkiye toksik etkisi olmamal›,
AMAÇLARIMIZ
- Ar›, kufl ve bal›k gibi canl›lara ve insanlara zarars›z ya da mümkün oldu¤un-
ca az zararl› olmal›,
K ‹ T A P - Parçalanma
K ‹ T A Pve bozunma sonunda aç›¤a ç›kan ürünler çevreye zarars›z
olmal›,
- Ekonomik olmal›,
TELEV‹ZYON - Kullan›lacak
T E L E V ‹ Z Y O bitkiye
N göre ruhsatland›r›lmal› ve kontrolu yap›lmal›,
- Kullan›lan tar›msal ilaçlar uzman› taraf›ndan reçete edilmeli,
- Bitkisel kökenli etkili madde içeren tar›msal ilaçlar desteklenmeli.
‹NTERNET Kimyasal ‹ N Ttar›m
E R N E Tilaçlar›n›n olumsuzluklar› nedeniyle do¤al kökenli bitkisel pre-
paratlar›n kullan›m› büyük avantajlar tafl›maktad›r. Gerek tarlada ürünlerin yetiflti-
rilmesi aflamas›nda gerekse hasat sonras›nda toplanan ve depolarda saklanan
ürünlerin çeflitli hastal›k ve zararl›lardan korunmas› amac›yla de¤iflik yöntemler
baflar›yla uygulam›flt›r. En yayg›n olarak uygulanan yöntemlerden birisi ürünlerin
bitkisel materyaller veya bitkilerden elde edilen çeflitli ekstre ya da uçucu ya¤lar›
kullanmak suretiyle hastal›k ve zararl›larla mücadele edilmesidir. Sentetik kimya-
sallar›n geliflmesi ve kullan›mlar›n›n yayg›nlaflmas›yla birlikte bitkisel ürünlerin
kullan›m›nda gözlenen gerileme, çevre kirlili¤inin artmas› sonucu do¤al dengele-
rin h›zla bozulmas› nedeniyle alternatif do¤aya dost, insanlara ve hayvanlara zarar-
s›z maddelerin ve yöntemlerin bulunma zorunlulu¤unu ortaya ç›kartm›flt›r.
Sentetik fungusit ve bakterisitlerin, özellikle g›da olarak kullan›lan bitkilerdeki
hastal›k etkenleri ile olan mücadelede kullan›mlar›n›n uygun olmamas›, do¤al kay-
naklardan elde edilen antimikrobiyal özelli¤i bulunan bitkisel kökenli preparatla-
r›n kullan›m›n› gündeme getirmifltir. Bu nedenle günümüzde bitkiler ve bitkiler-
den elde edilen ürünler (ekstre veya uçucu ya¤lar) büyük önem kazanm›flt›r. Bit-
kisel ürünlerin/preparatlar›n antibiyotiklere nazaran iyi bir alternatif olarak görül-
me nedenleri:
- Do¤al ürün olmalar› nedeniyle toksik etkilerinin daha düflük olmas›,
- Tamamen parçalanarak baflta toprak ve su olmak üzere çevrede kal›c› kirli-
li¤e yol açmamalar›,
- ‹nsan sa¤l›¤›n› riske sokacak kal›nt›lar oluflturmamalar› fleklinde özetlenebilir.
Ülkemizde tar›m alan›nda bitki zararl›lar›yla mücadelede antibiyotik içeren ilaç-

lar›n kullan›m›n›n yasak olmas› nedeniyle, bu tip ilaçlara ruhsat verilmemektedir.
Antibiyotik içeren tar›m ilaçlar›n›n yasaklanmas›ndaki en önemli etkenler:
- Antibiyotik kullan›m› sonucunda dirençli mikroorganizma popülasyonlar›-
n›n ortaya ç›kma ihtimalinin yüksek olmas›,
- Antibiyotik kullan›ld›ktan sonra elde edilen ürünler üzerinde ilaç kal›nt›s›
olma ihtimali,
- ‹laç kal›nt›lar›n›n insan veya di¤er canl›lar taraf›ndan al›nd›¤›nda, hastal›k
yapan mikroorganizmalar›n antibiyotiklere karfl› direnç SIRAkazanma S‹ZDE
ihtimalinin SIRA S‹ZDE
olmas›,
- ‹laç uygulamas› yapan kiflilerde zararl› etki oluflturma ihtimalidir.
Özellikle bilinçsiz bir flekilde yap›lan ilaçlamalar›n, önerilen dozun üzerindeki
miktarlarda kullan›m› nedeniyle insan dahil tüm canl›larda çeflitli zararlara neden
S O R U S O R U
olmas› mümkündür.
Kaynak: Ayr›ca bkz., Resmi Gazete 27.01.2005 tarihli ve 25709 say›l›:D ‹“Halk
K K A T Sa¤l›¤› Ala- D‹KKAT
n›nda Haflerelere Karfl› ‹laçlama Usul ve Esaslar› Hakk›nda Yönetmelik”
http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/23086.html
N N
Mikroorganizmalar›n, özellikle bitki geliflimini uyaran bakterilerin (Plant

Growth-Promoting Rhizobacteria = mikoriza) biyolojik gübre olarak kullan›larak
tar›msal üretimde önemli oranlarda verimlilik sa¤lad›¤› da göz önünde bulundurul-
mal›d›r. Günümüzde hasat öncesinde veya bitki geliflme aflamas›nda mikrobiyal et-
kenlere karfl› demir veya bak›r içeren preparatlar etkenleri yok K ‹ etmekten
T A P ziyade K ‹ T A P
bitkiye bulaflmas›n› önlemek amac›yla kullan›lmaktad›r. Demir fosfat, bak›r sülfat,
bak›r oksiklorür gibi maddeler örnek olarak verilebilir.
T E L E V zararl›lara
Ekonomik aç›dan de¤erli bitkilerde hastal›k etkeni ve çeflitli ‹ZYON karfl› TELEV‹ZYON
kullan›labilecek, insan ve çevre sa¤l›¤›na zarars›z, toksik olmayan, antibiyotikle-
re alternatif olabilecek bitkisel ürünlere yönelik bilimsel çal›flmalar yo¤un bir fle-
kilde sürdürülmektedir. Tar›m esnas›nda verim ve kaliteyi artt›rmak ve hasat edi-
len ürünleri korumak amac›yla kullan›lan bitkisel ürünlerin bafl›nda uçucu ya¤lar
gelmektedir.
TARIMDA KULLANILAN B‹TK‹SEL ÜRÜNLERE

ÖRNEKLER
Pek çok bitkinin kemirgen, akar, alg, mikroorganizma, nematod, mollus (yumu-
flakçalar) ve böceklere karfl› çeflitli etkilerinin oldu¤u bilinmesine karfl›n pratikte
yararlan›lan bitki ve bitkisel ürün say›s› çok azd›r. Bu amaçlarla kullan›lan bitkisel
ürünlerin az olmas› do¤al kaynaklar›n k›s›tl› olmas›, standardizasyon, saklanmas›n-
daki ve ruhsat almadaki zorluklar, ruhsats›z ürünlerde kronik toksisite ve bitki üze-
rindeki kal›nt›lar›n›n tespit edilememesi gibi problemler günlük hayatta kullan›m-
lar›n› s›n›rland›rmaktad›r.
Örne¤in, fare ve s›çan gibi kemirgenler tarlada ve depodaki ürünleri gerek tü-
keterek gerekse d›flk› ve k›llar›yla kontamine ederek (kirleterek) büyük ölçüde za-
rara neden olabilmektedir. Kemirgenlere karfl› kovucu olarak t›bbi ve aromatik bit-
kilerden, özellikle nane (Mentha türleri), lavanta (Lavandula türleri), kedi nanesi
(Nepeta türleri), sar›msak ve adaso¤an› (Allium ve Scilla türleri), pelinotu (Artemi-
sia absinthium), üzüm sümbülü (Muscari armeniacum), nergis (Narcissus türleri),
mürdümük (Lathyrus latifolius), sütle¤engiller (Euphorbia türleri), mürver (Sam-

bucus türleri), çemen (Trigonella foenum-graceum), çörekotu (Nigella sativa), ke-
kik türleri (Origanum sp) vb. gibi bitkiler ve bunlardan haz›rlanan ürünler kulla-
n›lmaktad›r. Anason ya¤› ile haz›rlanan fare tuzaklar› insan kokusunu bask›lad›¤›
için daha etkin bir flekilde kullan›labilmektedir. Bu bitkilerden baz›lar› baflka tar›m
zararl›lar›na karfl› da etkilidir.
Özellikle halk aras›nda aromatik ve t›bbi etkilerinden dolay› baflta baharat ola-
rak kulllan›m› d›fl›nda çeflitli amaçlarla kullan›lan kekik ve uçucu ya¤› pestisitlere
alternatif olarak son dönemlerde ön plana ç›km›flt›r. Bu amaçla kekik üzerinde ya-
p›lm›fl çok say›da çal›flma mevcuttur. Bu çal›flmalarla keki¤in ve ürünlerinin böcek-
lere ve tar›msal zararl›lara olan toksik etkisi, kovucu etkisi bunlar›n yan› s›ra bes-
lenmeyi ve ço¤almay› engelleyici etkileri tespit edilmifltir.
Bitkilerde ve bitkisel ürünlerde ekonomik kay›plara neden olan bafll›ca etken-
lerden biri de bakterilerdir. Bakteriler pek çok bitkide tarlada iken ya da hasat son-
ras›nda depolanm›fl ürünlerde ekonomik kay›plara neden olmaktad›r. Gerek ülke-
mizde gerekse dünyada antibiyotikler d›fl›nda, bakterilere karfl› kullan›labilecek et-
kili bir tar›msal mücadele maddesi bulunmamaktad›r.
Yap›lan çal›flmalarla, kekik uçucu ya¤›nda bulunan karvakrol ve timol isimli bi-
Aphis gossypii: Pamuk lefliklerin Aphis gossypii ve Tetranychus cinnabarinus isimli sera zararl›lar›na
yaprak biti. K›fl› yumurta
veya kanats›z difli halinde
karfl› toksik etkili oldu¤u bulunmufltur.
ayva a¤ac›, çoban çantas›, Allelopatik etki, baz› bitkilerin yan›ndaki veya yak›n›ndaki di¤er bitkilerin çim-
ebegümeci ve pamu¤un yeni lenmesi ve geliflmelerini engellemek amac›yla topra¤a b›rakt›¤› kimyasal maddele-
sürgünlerinde geçirir.
rin oluflturdu¤u etkidir. Örne¤in, ceviz a¤ac› (Juglans nigra) köklerinden salg›lad›-
Tetranychus cinnabarinus: ¤› juglon adl› madde nedeniyle yak›n›ndaki baz› bitkileri öldürmektedir veya ge-
Pamuk k›rm›z› örümce¤i. liflmesini engellemektedir. Ayn› flekilde yapraklar›nda veya baflka organlar›nda bu-
K›fl› tarla kenar›nda, bahçe
ve çal›l›klardaki yabanc› lunan fenolik maddeler baz› ç›nar, ard›ç ve mefle a¤ac› türlerinin alt›nda veya ya-
otlarda üremesine devam k›n›nda çim gibi bitkilerin yetiflmesine engel olur. ‹yi tar›m uygulamalar›nda ve or-
ederek geçiren k›rm›z›
örümcekler ilkbaharda ganik tar›mda son y›llarda allelopatik etkiden pratik olarak yararlan›lmaktad›r, ör-
havalar›n ›s›nmas› ve nek olarak kanyafl (Sorghum halepense) mücadelesinde brokoli kullan›lmas› veri-
pamuk bitkilerinin
ç›kmas›yla pamuk
lebilir. Kültür bitkileri ile yabanc› otlar aras›ndaki allelopati, tar›m ilaçlar› ile müca-
tarlalar›na geçerler. Bitkinin dele yerine do¤al bir alternatif olarak önemli faydalar sa¤lar. Bu tip etkileflmeler-
tüm k›s›mlar›nda den elde edilen veriler sayesinde yabanc› ot kontrolü daha etkin bir flekilde ger-
bulunabilmekle birlikte,
özellikle taze yapraklar›n çeklefltirilebilmektedir. Konu ile ilgili olarak fiekil 12.2’ye bak›n›z.
SIRA yerleflir.
alt›na S‹ZDE Önce SIRA S‹ZDE çimlenmesini engellemek amac›yla da özellikle uçucu ya¤lar
Tar›m ürünlerinin
yapraklarda sar› noktalar
oluflturur. Daha sonra etkin bir flekilde kullan›lmaktad›r. Büyük depolarda patates çimlenmesini önlemek
yapra¤›n bir bölümü veya
D Ü fi Ü N E L ‹ M amac›yla karaman kimyonu veya di¤er ad›yla keraviye (Carum carvi ) ya¤› kulla-
tamam›n›n zaman›ndan
önce kuruyup dökülmesine n›m› örnek olarak verilebilir.
neden olur. Tablo 12.1’de örnekleri verilen bitkisel kaynakl› koruma maddeleri, 25841 say›-
S O R U S O R U
l› Yönetmeli¤e göre organik tar›m uygulamalar›nda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.
D‹KKAT Kaynak: Ayr›ca

D ‹ Kbkz.,
K A T Resmi Gazete 10.06.2005 tarihli ve 25841 say›l› “Organik Tar›m›n
Esaslar› ve Uygulanmas›na ‹liflkin Yönetmelik”.
http://www.tarim.gov.tr/Files/images/organik_Tarim/organik_yonetmelik_son_degisik-
N N
lik.pdf
Ham madde/ürün Kullan›m Tablo 12.1

Bitkisel kaynakl›
Azadirachta indica (Neem a¤ac›)’dan elde - ‹nsektisit koruma maddelerine
edilmifl azadiraktin (Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile) örnekler ve kullan›m
flekilleri.
- Çekici
Hidrolize proteinler (Sadece tan›mlanm›fl ve ekte yer alan di¤er
uygun ürünlerle birlikte kullan›labilir)
Lesitin - Fungisit
Balmumu - Budama ve afl› yaralar›
Nane ya¤›, çam ya¤› ve kimyon ya¤› gibi - ‹nsektisit, akarisit, fungisit ve çimlenme
bitkisel uçucu ya¤lar önleyici
Chrysanthemum cinerariaefolium dan elde - ‹nsektisit
edilmifl piretrinler (Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile)
Quassia amara’dan elde edilmifl Quassia - ‹nsektisit, uzaklaflt›r›c›
Derris spp, Lonchocarpus spp. ve Terphrosia - ‹nsektisit
spp. dan elde edilmifl rotenon (Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile)
- Efleysel davran›fl bozucu,
Feromon
- Sadece tuzak ve yay›c›larda
- ‹nsektisit
- Sadece türe özgü cezbedici tuzaklarda
Piretroitler kullan›l›r
(sadece deltametrin veya lambda-sihalotrin) - Sadece Bactrocera oleae ve Ceratitis
capitata’ya karfl› kullan›l›r
(Yetkilendirilmifl kurulufl onay› ile)
TIBB‹ VE AROMAT‹K B‹TK‹LER‹N HAYVANCILIKTA

KULLANIMI
Ülkemiz ekonomisinde tar›mda bitkisel üretim kadar hayvanc›l›¤›n da önemli bir
yeri vard›r. Tar›m ve hayvanc›l›k iliflkisi fiekil 12.1’de gösterilmifltir. Hayvanc›l›k
sektörü yeni ifl olanaklar› yaratmas›, sanayiye girdi sa¤lamas› en önemlisi de top-
luma sa¤l›kl›, yeterli ve dengeli beslenme sa¤lamas› aç›s›ndan kaynak teflkil etme-
si nedeniyle büyük önem tafl›maktad›r.
Kimyasal maddelerin hayvanlar›n beslenmesinde kullan›lmalar› sonucu hay-
vanlarda, dolay›s›yla bu hayvanlar›n çeflitli ürünlerini (et, süt, yumurta vb.) tüke-
ten insanlarda görülen olumsuzluklardan dolay› son y›llarda baflta ABD ve Avru-
pa Birli¤i ülkeleri olmak üzere tüm dünyada, bitkisel üretimde oldu¤u gibi hay-
vanc›l›kta da organik üretim gündeme gelmifltir. Organik hayvanc›l›k sayesinde,
yüksek kaliteli, sa¤l›kl› ve güvenli ürünlerin yan› s›ra çevre dostu üretim teknikle-
riyle çevre kirlili¤ide büyük ölçüde önlenebilmifltir. Organik hayvanc›l›kta kontrol-
lü ve sertifikal› olarak gerçeklefltirilen üretim sayesinde hayvan ve insan sa¤l›¤›n›
olumsuz yönde etkileyecek ve de çevre kirlili¤ine neden olacak baflta antibiyotik-
ler olmak üzere her türlü kimyasal katk› maddesinin kullan›m› yasaklanm›flt›r. Ba-
z› antibiyotikler havyanlar›n h›zl› büyümesini sa¤lamak amac›yla da yo¤un bir fle-
kilde kullan›lm›flt›r. Ancak antibiyotiklerin uzun süre kullan›m›, bu antibiyotiklere
karfl› dayan›kl› mikrobiyal sufllar›n geliflmesine ve dolay›s›yla antibiyotiklere karfl›
dirençe neden olabilmektedir. Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün (WHO) yay›nlad›¤› bir ra-
porda antibiyotiklerin yanl›fl ve kontrolsüz kullan›lmas› sonucunda birçok mikro-
organizman›n bu antibiyotiklere karfl› ba¤›fl›kl›k kazand›¤› ve insan sa¤l›¤›n›n ko-

runmas›nda veya tedavide yeterince etkili olamad›klar› bildirilmektedir. Bu neden-
le, 2006 y›l›ndan itibaren 70/524/EEC Direktif ve 1831/2003/EC say›l› yönetmelik-
le Avrupa Birli¤i ülkelerinde hayvanc›l›kta büyüme ajan› olarak antibiyotik kulla-
n›m› yasaklanm›flt›r ve s›k› bir flekilde denetlenmektedir. Bu durum, özellikle kü-
çükbafl ve büyükbafl hayvanc›l›¤›n›n yan› s›ra kanatl› hayvan endüstrisini de bü-
yük ölçüde etkilemifltir. Bu nedenle, son y›llarda antibiyotiklere alternatif olabile-
cek do¤al ve güvenli maddelerin araflt›r›lmas› büyük önem ve h›z kazanm›flt›r. T›b-
bi ve aromatik bitkiler ve bu bitkilerden elde edilen ekstre ve uçucu ya¤lar›n an-
timikrobiyal ve sindirim sistemini uyar›c› etkilerinden dolay› son dönemlerde an-
tibiyotiklere alternatif olarak kullan›mlar› güncellik kazanm›flt›r. T›bbi ve aromatik
özelliklerinden dolay› bu grup bitkilerin hayvan beslemede yem katk› maddeleri
(kekik herba olarak) kaba yem olarak (Meryemana dikeni herbas›) gibi alternatif
kullan›mlar› her geçen gün artmaktad›r. Hayvanlar›n do¤al otlama meralar› içeri-
sinde t›bbi özellikli bitkilerin tür olarak çeflitlili¤i fazlal›¤› o meralarda otlayan hay-
vanlar›n sa¤l›kl› olmalar› ile beraber et/süt vb. ürün kaliteleri de çok yüksektir.
T›bbi bitkilerin hayvan besleme ve ürün özelliklerine etkisi bak›m›ndan ar›c›l›kta
çok önemli bir yere sahiptir. Hem bitkilerin tozlaflmas› bak›m›ndan ar› önemli
hem de bal›n kalitesi bak›m›ndan t›bbi bitki özellikleri önemli birer özellik olarak
karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Uçucu ya¤lar›n bilefliminde bulunan pek çok kimyasal madde gerek insan ve
GRAS: Generally Regarded gerekse hayvan sa¤l›¤› aç›s›ndan güvenli maddeler olarak (GRAS kalitesi) kabul
As Safe = Uzun süre edilmektedir. Uçucu ya¤lar, yem katk›s› d›fl›nda, baz› veteriner ilaçlar›n bileflimin-
kullan›lm›fl ve herhangi bir
olumsuz etkiye neden de de yer almaktad›r. Bu amaçla, en çok araflt›r›lan uçucu ya¤lardan biri ülkemiz-
olmam›fl güvenli de de yayg›n olarak yetiflen kekik türlerinden elde edilen kekik uçucu ya¤›d›r. Ya-
maddelerinin statüsünü
belirtmek amac›yla p›lan çok say›da deneysel çal›flma, kekik uçucu ya¤›nda ana bileflik olarak bulu-
kullan›l›r. nan karvakrol olarak bilinen maddenin kuvvetli antimikrobiyal etkisinin oldu¤u-
nu göstermifltir.
Karvakrol: Kekik olarak
bilinen Origanum türlerinin Genel olarak t›bbi ve aromatik bitkilerin hayvanc›l›k alan›nda bafll›ca kullan›m
uçucu ya¤›nda ana bileflik alanlar› flunlard›r:
olarak bulunan C10H16
kapal› formülüne sahip,
1. Hayvanlar› çekici - cezbedici,
fenolik monoterpen 2. Hayvanlar› kovucu - uzaklaflt›r›c›,
yap›s›nda bir bilefliktir. 3. ‹nsektisit ve antiparaziter,
4. Hayvanlar›n beslenmesinde,
5. Havyanlar›n tedavisinde, veteriner hekimlikte,
6. Hayvansal ürünlerin kalite art›fl›nda,
7. Hayvanlar›n ifltah vb. özelliklerine etkisinden dolay› verim art›fl›na sebep
olmaktad›r.
Daha ayr›nt›l› olarak bahsedersek;
1. Hayvanlar› çekici (cezbedici): T›bbi ve aromatik bitkilerdeki baz› uçucu bi-
lefliklerin hayvanlar› cezbettikleri bilinmektedir. Örne¤in, kedi otu (Valeria-
na officinalis), kedi nanesi (Nepeta türleri), tatar han›meli (Lonicera tarta-
rica), su yoncas›- ac› yonca (Menyanthes trifoliata), kedi verem otu (Teuc-
rium marum) gibi bitkiler ve uçucu ya¤lar› erkek kedileri çeker. O¤ul otu
(Melissa officinalis) uçucu ya¤› ise bal ar›lar›n› cezbeder. Bu nedenle o¤ul
verdirilecek ar›lar›n kovanlar›n›n oldu¤u yere o¤ul otu bitkisi konur. Dug-
las köknar› (Pseudotsuga menziesii) uçucu ya¤›n›n geyik ve yabani domuz
gibi hayvanlar› kendine çekti¤i bilinmektedir. Köpeklerin genellikle berga-
mot gibi çiçeksi kokular› sevdikleri, çam ve narenciye kokular›ndan ise
kaçt›klar› gözlenmifltir. Kediler de köpekler gibi çiçeksi kokular› severler.

Ancak, kedilerde uçucu ya¤daki kimyasal bileflikleri sindirebilecek enzim-
ler bulunmad›¤›ndan kedilere verilecek g›dalar›na uçucu ya¤ kat›lmamas›
gerekmektedir.
Ayr›ca aromatik bitki ve ürünlerinin pek çok böcek, sinek, güve gibi zararl›-
lar› çekerek tuzaklarda yakalanmas› amac›yla kullan›lmas› da söz konusudur.
2. Hayvanlar› kovucu (uzaklaflt›r›c›): Di¤er taraftan pek çok bitki ve ürünleri
baz› hayvanlar için kovucu özellik tafl›maktad›rlar. Bu tip ya¤lara örnek;
özellikle mentol içeren nane türlerinden (Mentha sp.) elde edilen uçucu
ya¤lar›n fareleri kaç›rd›¤› bilinmektedir. Köpekleri kaç›rmak için baz› uçucu
ya¤ kar›fl›mlar› kullan›lmaktad›r. Bu kar›fl›mlarda; hufl a¤ac› (Betula sp.), ga-
ulteria (Gaultheria procumbens), ökaliptus (Eucalyptus sp), çam (Pinus
sp.), limon (Citrus sp.) gibi uçucu ya¤lar bulunmaktad›r. Karabiber (Piper
nigrum) ile biberiye (Rosmarinus officinalis) ve k›rm›z›biber (Capsicum
annuum) ekstrelerinden haz›rlanan kar›fl›m›n pek çok hayvanlar› uzaklafl-
t›rd›¤› bildirilmifltir.
Kedileri uzaklaflt›rmada etkili oldu¤u öne sürülen uçucu ya¤larda bulunan
do¤al maddeler ve de ya¤lar flu flekilde özetlenebilir: Allilizotiyosiyanat
(hardal ya¤›), trans-anetol (anason ya¤›), sitral (o¤ul otu ve limon yapra¤›
ya¤›), metilsalisilat (gaulteria ya¤›) ayr›ca narenciye ya¤lar›, ökaliptus ya¤›,
›t›r ya¤›, lavanta ya¤› gibi uçucu ya¤lar ile mentol, metilnonilketon, naftalin,
nikotin (sigaradaki uçucu bilefliklerden biri) gibi maddelerin kedileri uzak-
laflt›rmada etkili olduklar› gösterilmifltir.
Sedir ya¤›, tarç›n ya¤›, adaçay› ya¤›, ard›ç meyvesi ya¤› ve biberiye ya¤› kar›fl›-
m› ayr›ca ökaliptus, defne yapra¤› ve adaçay› uçucu ya¤lar› ve ya¤lar›n›n ana
bilefli¤i olan 1,8-sineol, trans-anetol (anason uçucu ya¤›n›n ana bilefli¤i), öje-
nol (tarç›n ve karanfil uçucu ya¤lar›n›n ana bilefli¤i) gibi bileflikler y›lanlar› ko-
vucu ve uzaklaflt›r›c› etkisi oldu¤u düflünüldü¤ünden dolay› kullan›lmaktad›r.
3. Böcek ve parazitlere karfl› (insektisit ve antiparaziter): Bahçe ve tarla bitki-
lerinde önemli zararl›lardan böcek ve haflerelerin kontrolünde bergamot,
anason, çay a¤ac› (Melaleuca alternifolia), sö¤üt a¤ac› (Salix sp.), ›t›r (Pe-
largonium sp.), nane (Mentha sp.), kekik türleri (Thymus sp.), zufa otu
(Hyssopus officinalis), biberiye (Rosmarinus officinalis) gibi bitkilerin uçu-
cu ya¤lar› kullan›lmaktad›r.
Yap›lan çal›flmalarla, solucan otu (Tanacetum vulgare) uçucu ya¤›n›n laha-
na kurdunu, Pelinotu (Artemisia absinthium) ve su teresi ya¤lar›n›n ise
meyve a¤açlar›ndan yaprak bitlerini kovdu¤u gösterilmifltir. Kedi nanesi
(Nepeta cataria), gümüfldü¤me (Tanacetum parthenium), kadife çiçe¤i (Ta-
getes sp.), nergis (Calendula officinalis) uçucu ya¤lar› tek ya da kar›fl›m ha-
linde yaprak bitlerine karfl› etkili olduklar› tespit edilmifltir.
Kedi nanesi olarak bilinen Nepeta türlerinden elde edilen uçucu ya¤lar siv-
risinekler kovucu özellik tafl›maktad›rlar. Bu özelli¤in ya¤›n bileflimnde bu-
DEET: N,N-Dietil-meta-
lunan Nepetalakton isimli bilefliklerden dolay› oldu¤u bilinmektedir. Yap›- toluamit isimli kimyasal
lan bilimsel çal›flmalarla bu bileflikleri tafl›yan Nepeta ya¤lar›n DEET’den 10 bilefliktir. Güçlü böcek
kat daha etkili olduklar› gösterilmifltir. Nepeta ya¤lar›n yan›s›ra, Ard›ç mey- kovucu etkiye sahiptir. En
yayg›n kullan›lan
vesi ya¤›, fesle¤en ya¤›, zencefil ve biberiye ya¤lar›n›n ayr›ca kafur, 1,8-si- maddelerden biri olup son
neol, metil öjenol, limonen, mirsen ve timol gibi bilefliklerin sivrisineklere y›llarda nörotoksik, alerjik,
sistemik etkilerinden dolay›
karfl› etkili oldu¤u gösterilmifltir. Karanfil ve sedir ya¤›n›n ise güveleri uzak- daha dikkatli ve az
laflt›r›d›¤› tespit edilmifltir. kullan›lmaya bafllam›flt›r.
Küçük ve büyük bafl hayvanlar›n yan› s›ra özellikle kedi, köpek ve atlarda
görülen pire ve kenelere karfl› sitronella, limon ya¤›, sedir ve çam ya¤lar›
kullan›labilir. Bu ya¤lar›n birkaç damlas› ›l›k suda kar›flt›r›ld›ktan sonra bir
f›rça yard›m›yla hayvan›n k›llar›na uygulan›r.
Bafl biti, uyuz ve barsak parazitlerine karfl› yüksek oranda karvakrol içeren
kekik ya¤lar›n›n etkili oldu¤u gösterilmifltir. Bu amaçla kekik ya¤›n›n sabun
ve flampuanlara kat›larak kullan›lmas› söz konusudur.
4. Hayvanlar›n beslenmesi: Yap›lan bilimsel araflt›rmalar uçucu ya¤lar›n pato-
jen mikroorganizmalara karfl› antimikrobiyal ve antifungal etkilerinin yan›s›-
ra hayvanlar›n sindirim sistemini stimüle etti¤i, sindirim enzimlerinin üreti-
mini ve etkilerini art›rd›¤› ve karaci¤ere olumlu etkiler gösterdi¤i tespit edil-
mifltir. Bu nedenle, aromatik bitki ve bu bitkilerden elde edilen uçucu ya¤-
lar gerek antimikrobiyal madde olarak gerekse sindirim sistemindeki yarar-
l› etkileri nedeniyle yem katk› maddesi olarak büyümeyi stimüle edici ya-
saklanm›fl sentetik maddelerin ve antibiyotiklerin yerine kullan›lmaktad›r.
Hayvan yemlerine ya da sular›na bitki ekstreleri, uçucu ya¤ ya da kar›fl›mla-
r›n›n ilavesiyle;
- Hayvanlar›n yem tüketiminde ve yemden yararlanma kapasitesinde art›fl,
- Hayvanlarda a¤›rl›k art›fl›,
- Hayvanlar›n ölüm oran›nda azalma,
- Kesim süresinin k›salmas›,
- Hayvanlar›n et kalitesi gibi parametrelerde iyileflmeler oldu¤u tespit edil-
mifltir.
Örnek olarak, hayvan yemlerine uygun miktarlarda kekik ya¤› ilave edildi-
¤inde; ifltah aç›c›, yemlere tat ve kokular›nda iyilefltirici, yem tüketimini ar-
t›r›c›, sindirim salg›lar›n› artt›r›c›, enzim aktivitesini artt›r›c›, canl› a¤›rl›kta ar-
t›fl etkileri tespit edilmifltir.
Burada dikkat edilmesi gereken husus, yemlere ilave edilecek uçucu ya¤
miktar›n›n do¤ru olarak belirlenmifl olmas›d›r. Aksi halde yemlere gere¤in-
den fazla uçucu ya¤ kat›lmas› durumunda yemin hayvan taraf›ndan yenme-
me olas›l›¤›n›n yan› s›ra, hayvan›n sa¤l›k durumunu ve verimi de olumsuz
etkilemesi söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle yemlerde katk› olarak
kullan›lacak uygun uçucu ya¤ ve miktarlar›n›n do¤ru olarak ayarlanabilme-
si için gerekli ön çal›flmalar›n ve araflt›rmalar›n yap›lmas›nda fayda vard›r.
Bitkilerin ya da bunlardan elde edilen uçucu ya¤lar›n hayvan yemlerine
farkl› yöntemlerle kat›lmas› mümkündür. S›v› haldeki uçucu ya¤lar›n uygun
bir tafl›y›c›ya emdirilerek, bitkilerin ise toz haline getirildikten sonra hayvan
yemlerine ya da sular›na belirli oranda kar›flt›r›lmas› uygulanan yöntemlerin
bafll›calar›d›r.
Süt veren hayvanlarda süt verimini art›rd›¤› ortaya konmufltur. Tavuklarda
ise yumurta verimini olumlu etkiledi¤i, yumurta a¤›rl›¤›n› artt›rd›¤›, k›r›k çat-
lak oran›n› azaltt›¤›, yemden yararlanmay› iyilefltirdi¤i ve ölüm oran›n› azalt-
t›¤› gösterilmifltir.
Yap›lan bilimsel çal›flmalarda hayvan yemlerine; kekik, adaçay›, defne, mer-
sin, rezene, turunçgil uçucu ya¤ kar›fl›m›, kiflnifl tohumu ilavesinin canl›
a¤›rl›k art›fl›n› antibiyotikli gruba göre belirli oranlarda iyilefltirdi¤i tespit
edilmifltir.
Uçucu ya¤lar›n pek ço¤unun antiseptik özellikte olmalar› nedeniyle, hay-

vanlarda do¤rudan kullan›m›n›n yan› s›ra hayvan bar›naklar›n›n dezenfeksi-
yonunda da kullan›labilmeleri mümkündür.
5. Hayvanlar›n tedavisi (veterinerlik): Genellikle, insan hastal›klar›n›n tedavi-
sinde kullan›lan uçucu ya¤lar veteriner hekimlikte hayvanlar için de kulla-
n›lmaktad›r. Bu uçucu ya¤lara örnek olarak;
Fesle¤en (Ocimum basilicum) uçucu ya¤› hayvanlarda öksürük kesici ola-
rak kullan›l›r. Hayvanlarda a¤›z kokusunu önlemek için, bir çorba kafl›¤› ye-
mek sodas› ile kar›flt›r›lm›fl birer damla karanfil ve anason ya¤› kar›fl›m ha-
linde veya anason, lavanta ve karanfil ya¤lar› tek olarak kullan›labilir.
Yara, yan›k ve apse tedavisinde lavanta, kekik ve çay a¤ac› gibi uçucu ya¤-
lar haricen uygulan›r. Büyükbafl hayvanlar›n t›rnak yaralar›n› iyilefltirmek
amac›yla zeytinya¤›nda çözülmüfl papatya, kekik ve o¤ulotu ya¤lar› s›cak
kompres halinde uygulan›r.
Atlar›n barsak kurtlar›na karfl› yemlerine kekik ve solucan otu ya¤› kat›lmak-
tad›r. S›¤›r ve keçilerde süt verimi artt›rmak amac›yla yemlerine o¤ulotu ya-
¤› kat›lmaktad›r. Yine bu amaçla yabani anason türleri de kullan›lmaktad›r.
Atlar› sakinlefltirmek için insanlar üzerinde de sakinlefltiri etkileri bilimsel
çal›flmalarla gösterilmifl papatya ya¤› hayvan yemlerine kat›lmak suretiyle
kullan›lmaktad›r. Atlarda çeflitli yaralar›n tedavisinde ayvadana ya¤›, kafl›nt›-
lar› gidermek için ise t›bbi nane ya¤› kullan›lmaktad›r. Mentol ve mentol içe-
ren uçucu ya¤lar böcek kovucu etkilerinin yan› s›ra losyon halinde kafl›nt›-
y› gidermek ve bacaklar› serinletmek için kullan›lmaktad›r.
HAYVANCILIKTA KULLANILAN B‹TK‹LERE

ÖRNEKLER
Geleneksel olarak t›bbi ve aromatik bitkiler hayvanc›l›kta yayg›n olarak kullan›l-
maktad›r. Bu tip kullan›mlara baz› örnekler:
- Chrysanthemum coronarium, ala gömeç, ala gümeç, dallama yöresel adla-
r› ile bilinen bitkinin meyveleri dövülüp toz edildikten sonra büyük ve kü-
çükbafl hayvanlar›n gözüne püskürtülerek iltihapl› göz hastal›klar›n›n teda-
visinde kullan›l›r.
- Cupressus sempervirens var. sempervirens - Selvi a¤ac›n›n gövde ve dallar›n-
dan elde edilen katran dahilen hayvanlar›n mide rahats›zl›klar›n›n gideril-
mesinde kullan›l›r.
- Çakfl›r otu olarak bilinen Ferula türlerinde bitkinin tamam› et, süt ve fertili-
te verimini artt›rmak amac›yla hayvanlara verilmektedir.
- Juniperus oxycedrus ssp. oxycedrus (Ard›ç) dallar›n›n hava geçirmeyen ka-
pal› bir kapta yak›lmas›yla (kuru distilasyon) elde edilen katran› haricen
hayvanlar›n yara ve k›zar›kl›k gibi cilt hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›l›r.
- F›st›k çam› olarak bilinen Pinus pinea gövde kabuklar›n›n tereya¤› ile kar›fl-
t›r›lmas›yla haz›rlanan lapa haricen hayvan yaralar›n›n tedavisinde kullan›l›r.
- Yavflan yöresel ad›yla bilinen Teucrium polium yapraklar›ndan haz›rlanan
dekoksiyon hayvanlarda dahilen kurt düflürücü, haricen ise yara tedavisin-
de kullan›l›r.
Larva: Özellikle böceklerin
- Yunanistan’da yap›lan bir çal›flmada onbir adet farkl› uçucu ya¤›n Drosophi- embriyonik geliflimi
la auraria yumurtalar›, larvalar› ve yetiflkinlerine karfl› böcek öldürücü et- s›ras›nda görülen döllenmifl
yumurtan›n oluflmas›ndan
kisi denenmifltir. Bu denemeler sonucunda; denenen tüm uçucu ya¤lar bö- koryon zar›n›n çatlamas›na
cek öldürücü etki göstermifltir. Denenen ya¤lar aras›nda yumurtalar üzerin- kadar geçen geliflim evresi.
de en etkili Mentha pulegium ve Mentha spicata uçucu ya¤lar›n›n oldu¤u,

Satureja thymbra, Coridothymus capitatus, Origanum vulgare ssp. hir-
tum’un larva üzerinde ve Mentha pulegium’un yetiflkinler üzerinde daha et-
kili oldu¤u tespit edilmifltir.
- Origanum vulgare ekstrelerinin bal ar›lar›na dadanan Acarapis woodii za-
rarl›lar›n›n kontrolünde yararl› oldu¤u bildirilmektedir.
- Origanum vulgare ssp. hirtum yapraklar› ve de uçucu ya¤› salyangozlara
karfl› etkili olup uçucu ya¤›n antifeedant etki gösterdi¤i, salyangozlar›n gün-
lük yiyecek tüketim miktarlar›n› azaltt›klar› tespit edilmifltir.
- Origanum compactum’un etil asetat ekstresi 15 dakikal›k uygulamadan
Schistosoma haematobium: sonra Schistosoma haematobium üzerinde molluskisit etki gösterdi¤i tes-
Üriner sistem hastal›klar›na
neden olan önemli bir
pit edilmifltir.
parazittir. - Kekik ve kaya keki¤i gibi ço¤u bitkiler ve bu bitkilerden elde edilen uçucu
ya¤lar antimikrobik ve lezzet verici özelliklere sahip fenolik monoterpenler
içermektedirler. Bu nedenle, bu bitkilerin ya da uçucu ya¤lar›n›n hayvan
yemlerine kat›lmalar› sonucunda yem mikrobik kirlenmesinin büyük ölçü-
de önlendi¤i bunun yan› s›ra bu yemlerle beslenen hayvanlar›n karkas a¤›r-
l›¤›nda da ciddi iyileflmeler görülmüfltür. Yine bu bitki ya da ya¤lar›n anti-
oksidan etkileri nedeniyle, etin kalitesinde de art›fl görülmektedir.
Elde edilen bu sonuçlar neticesinde günümüzde kekik ya¤›n› tek veya kar›fl›m
halinde içeren çok say›da ticari ürün yem katk› maddesi olarak hayvanc›l›k sektö-
ründe kullan›ma sunulmufltur.
Tablo 12.2 Latince Bitki Ad› Türkçe Bitki Ad› Kullan›lan k›sm› Kullan›m Amac›
Hayvanc›l›kta
kullan›lan bitkilere Abies sp. Köknar Yaprak, gövde, dal, Böceklere karfl› etkili
baz› örnekler. tohumlar›
Cedrus libani Sedir Yaprak, gövde, katran Güve ve Böceklere
karfl› kovucu
Cupressus sempervirens Akdeniz servisi Dal ve meyveler Veterinerlikte
Endoparazitlere karfl›
Sineklere karfl› fumigan
Hedera helix Sarmafl›k Yapraklar› Bitki gövde parazitlerine

karfl›
Juniperus sp. Ard›ç Yaprak, gövde, dal, Güve ve Böcek kovucu,
tohumlar› antiparaziter,
antimikrobiyal
Laurus nobilis Defne Yaprak, gövde, dal, Böcek kovucu,

tohumlar› Antimikrobiyal
Liquidambar orientalis S›¤ala Balzam Fumigant olarak Böcek
kovucu ve insektisit
Populus sp. Kavak Yapraklar Sinek kovucu
Sambucus nigra Mürver Tüm bitki Böcek kovucu ve

insektisit
Trigonella Çemenotu Tohumlar›, yapraklar› Ambar böceklerine
foenum-graecum karfl›
Özet
N
A M A Ç
T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›l›k NA M A Ç
‘Tar›m ve hayvanc›l›k alanlar›nda kullan›lan
1 alanlar›nda kullan›m nedenlerini sorgulayabi- 3 t›bbi ve aromatik bitkilere örnekler verebilecek-
leceksiniz’. siniz’.
Bitkiler insanl›¤›n varoluflundan beri çok çeflitli Günümüzde TAB ve ürünlerinin tar›m vb. alan-
amaçlar için kullan›lm›fl ve her zaman önemli bir larda, geçmifle dayal› kullan›m bilgileri do¤rultu-
yere sahip olmufltur. Bitkilerin gerek bitkisel ta- sunda yeni kullan›m ve uygulamalar› baflar› ile
r›m gerekse hayvanc›l›ktaki kullan›mlar› paralel gerçeklefltirilmektedir. Bu ünite kapsam›nda çok
geliflmifl ancak endüstrileflme ile tar›m farkl› bo- say›da örnek kullan›mlar bulunmaktad›r.
yutlar kazanm›flt›r. Yeni teknolojikler ile daha
verimli tar›msal üretimler gerçeklefltirilirken, kul-
lan›lan çok çeflitli tar›m ilaçlar›yla ve baflka kim-
yasallar ile çevreye dolay›s›yla insanlara büyük
zararlar verildi¤i k›sa sürede anlafl›lm›flt›r. Ekolo-
jik, yani organik tar›mla as›rlar öncesi kullan›lan
TAB ve çeflitli ürünleri tekrar keflfedilmifltir.
N
A M A Ç
‘T›bbi ve aromatik bitkilerin tar›m ve hayvanc›-
2 l›k alanlar›nda kullan›m avantajlar›n› aç›kla-
yabileceksiniz’.
Tar›m ilaçlar›n›n ve yem katk› maddelerinin kul-
lan›mlar›n›n son y›llarda s›n›rland›r›lmas› hatta
yasaklanmas› ile alternatif ilaçlar ve kaynaklar
gündeme gelmifltir. Bunlar aras›nda tar›m alan›n-
da as›rlard›r kullan›mlar›n›n getirdi¤i bilgi ve tec-
rübe birikimi ile TAB sektörde önemli bir yer al-
m›flt›r. TAB üzerinde yap›lan daha detayl› bilim-
sel araflt›rmalar sonucu, genelde, bu tip do¤al
maddelerin veya ürünlerin çevreye ve insanlara
zararlar› olmad›¤› gösterilmektedir.
1. Organik tar›m ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi 6. Afla¤›dakilerden hangisi do¤al kaynakl› pestisitlere
yanl›flt›r? bir örnektir?
a. Üretimden tüketime her aflamas› kontrol edilir. a. Nikotin türevleri
b. ‹nsan ve hayvan sa¤l›¤›n›n korunmas›n› amaçla- b. Azot türevleri
maktad›r. c. Karbamat türevi maddeler
c. Sertifikal› tar›msal üretimdir. d. Organoklorürler
d. Çevre kaynaklar›n› kirletmeden yap›lan ekolojik e. Organofosfatlar
bir uygulamad›r.
e. Kimyasal gübre ve tar›msal mücadele ilaçlar› kul- 7. Afla¤›dakilerden hangisi kemirgenlere karfl› koruyu-
lan›l›r. cu olan bitkisel ürünlerden biri de¤ildir?
a. Artemisia absinthium
2. Afla¤›dakilerden hangisi bitkisel tar›m› etkileyen te- b. Carum carvi
mel faktörler aras›nda yer almaz? c. Lathyrus latifolius
a. Do¤al gübre kullan›m› d. Muscari armeniacum
b. Nüfus yo¤unlu¤u e. Nepeta türleri
c. Sulama
d. Tohum ›slah› 8. Fungusit ilaçlar hangi etkenlere karfl› kullan›l›r?
e. Toprak yap›s› a. Mantarlara
b. Yuvarlak solucanlara
3. Afla¤›dakilerden hangisi yabanc› otlara karfl› kullan›- c. Böcek ve haflerelere
lan ilaçlar› ifade eder? d. Yumuflakçalara
a. Avisit e. Yabanc› otlara
b. Rodentisit
c. ‹nsektisit 9. Afla¤›dakilerden hangisi bal ar›lar›n›n kolonizasyo-
d. Herbisit nunda çezbedici rol oynar?
e. ‹nsektisit a. Rosmarinus officinalis
b. Salvia officinalis
4. Afla¤›dakilerden hangisi tar›msal mücadelede kulla- c. Melissa officinalis
n›lan maddelerden biri de¤ildir? d. Lavandula angustifolia
a. Larvisit e. Mentha spicata
b. Avisit
c. Lökosit 10. Afla¤›dakilerden hangi t›bbi ve aromatik bitki ta-
d. Algisit r›mda hem bitkisel mücadelede hem de veterinerlikte
e. Nematisit kullan›l›r?
a. Olea europaea
5. Afla¤›dakilerden hangisi hayvan yemlerinde uçucu b. Muscari türleri
ya¤lar›n kullan›m›n›n avantajlar›ndan biri de¤ildir? c. Narcissus türleri
a. Yem tüketimini art›rmas› d. Nepeta türleri
b. ‹fltah açmas› e. Ocimum basilicum
c. Yemlerin tat ve kokular›n› iyilefltirmesi
d. Sindirim salg›lar›n› azaltmas›
e. Enzim aktivitesini artt›rmas›

Kaynaklar
1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›m ve Hayvanc›l›k” bö-
Altunda¤, fi., Asl›m, B. (2005). Keki¤in Baz› Bitki
lümünü tekrar gözden geçiriniz.
Patojeni Bakteriler Üzerine Antimikrobiyal
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-
Etkisi. Orlab On-Line Mikrobiyoloji Dergisi, 03 (07)
rin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” bölümünü tekrar
5-14. [‹nternet: http://www.mikrobiyoloji.org/pdf/
gözden geçiriniz.
702050702.pdf]
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-
American Chemical Society Publications, Volume 387.
rin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” ile ilgili bölümü-
Arnason, J. T., Philogène, B. J. R., Peter Morand, P.
nü tekrar gözden geçiriniz.
(1989). Insecticides of Plant Origin.
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-
Bafler K.H.C., Buchbauer, G. (2010). Handbook of
Essential Oils: Science, Technology and
gözden geçiriniz.
Applications. CRC Press, Boca Raton, London, New
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-
York pp. 881-894
rin Hayvanc›l›k Alan›nda Kullan›m›” ile ilgili bö-
Bafler, K.H.C. (2008). Uçucu Ya¤lar ve Hayvanlar.
lümünü tekrar gözden geçiriniz.
Derki, Say› 25. [‹nternet: http://www.derki.com/sayi
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-
24/513-ucucu-yaglar-ve-hayvanlar.html]
Bafler K.H.C., Buchbauer, G. (2010). Handbook of Es-
gözden geçiriniz.
sential Oils: Science, Technology, and Applica-
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›mda Kullan›lan Bitkisel
tions, CRC press, Boca Raton, London, New York.
Ürünlere Örnekler” bölümünü tekrar gözden
Bafler, K.H.C., Franz Ch. (2010). Essential Oils Used
geçiriniz.
in Veterinary Medicine, in Handbook of
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-
Essential Oils: Science, Technology, and
rin Tar›m Alan›nda Kullan›m›” ile ilgili bölümle-
Applications. Bafler K.H.C., Buchbauer G. (Eds),
ri tekrar gözden geçiriniz.
CRC press.
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi ve Aromatik Bitkile-
Bogers, R.J., Craker, L. E., Lange, D. (2006). Medicinal
rin Hayvanc›l›k Alan›nda Kullan›m›” bölümünü
and Aromatic Plants, Agricultural, Commercial,
tekrar gözden geçiriniz.
Ecological, Legal, Pharmacological and Social
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tar›mda Kullan›lan Bitkisel
Aspects. Wageningen UR Frontis Series, Vol. 17,
Ürünlere Örnekler” ve “Hayvanc›l›k Alan›nda
Springer.
Kullan›lan Bitkilere Örnekler” bölümlerini tek-
Franz, Ch., Bafler, K.H.C., Windisch, W. (2010).
rar gözden geçiriniz.
Aromatic plants, essential oils and volatiles in
animal feeding - A European Perspective.
Flavour Fragr. J. DOI. 10.1002/ffj.1967
Ingraham, C. (2006). The Animal Aromatics
Workbook: Giving Animals the Choice to Select
Their Own Natural Medicines. UK.
Kahveci- Caner, Y., Tuncer, C.(2004). Organik Tar›m-
da Zararl›larla Mücadele Yöntemleri. CINE Ta-
r›m Dergisi, Ekim, Say›: 83. [‹nternet: http://www.ci-
ne-tarim.com.tr/dergi/arastirma02. htm]
Koul, O., Dhaliwal G.S. (2000). Phytochemical
Biopesticides. Advances in Biopesticide Research,
CRC Press.
Tuzlac›, E. (2006). Türkiye’nin Bitkisel Halk ‹laçlar›.
Alfa Bas›m Yay›m Da¤›t›m Ltd. fiti, ‹stanbul.
Wickens, G.E. (2001). Economic Botany: Principles
and Practices. Kluwer Academic Publishers,
Dordrecht, The Netherlands.
Wynn, S.G., Fougere, B. J. (2007). Veterinary Herbal
Medicine. Elsevier Health Sciences, China.
Yararlan›lan ‹nternet Kaynaklar›

Tar›m Bakanl›¤›: http://www.tarim.gov.tr/
T›bbi ve Aromatik Bitkiler: http://www.hort.purdue.
edu/newcrop/med-aro/default.html
Online Information System for non-chemical Alterntive
pest management in the Tropics (OISAT):
http://www.oisat.org/library.htm
Biyopestisitler: http://www.epa.gov/opp00001/biopesti
cides/whatarebiopesticides.htm
Ekolojik Tar›m: http://www.turkgap.com/index.php?op
tion=com_content&view=article&id=19&Itemid=27
Ekolojik Tar›m: http://volkanderinbay.net/tarimnet/ta
rimnet.asp
Ekolojik Tar›m ve Hayvanc›l›k: http://www.tarimhayvan
cilik.net/
Sözlük 339
Sözlük
A Aromatik bitki: Kendine has koku ve tad› olan bitki.
Aromatik Su: Uçucu ya¤ ve di¤er hofl kokulu maddelerin ya
Abrazyon: Stratum corneum’un ölü hücrelerini de¤ifltirmek,
da bitkilerin suda çözünebilen k›s›mlar›n› içeren doy-
parçalamak veya uzaklaflt›rmak için yap›lan ifllemler.
mufl sulu çözelti.
Advers ilaç etkisi: ‹laçla veya bitkisel drogla tedavi s›ras›nda
Askorbik asit: C Vitamini.
ortaya ç›kan, istenmeyen ve beklenmeyen etki.
Ast›m: Solunum yollar›n›n iltihaplanmas› sonucu afl›r› dere-
Aflatoksin: Baz› Aspergillus türü mantarlar taraf›ndan üreti-
cede duyarl› olmas› ve baz› etkenlerle zaman zaman da-
len toksik madde. Özellikle karaci¤er üzerine etkiyerek
ralmas› ile karakterize bir solunum yolu hastal›¤›d›r.
kansere neden olabilir.
Avrupa Farmakopesi: Türkiye’nin de dahil oldu¤u Avrupa
Aktivite: Baz› biyolojik, fizyolojik, farmakolojik etkileri
birli¤i ülkelerinin ortak farmakopesi (European Phar-
oluflturma.
macopeia).
Akut: Ani olarak ve fliddetli belirtilerle ortaya ç›kan, k›sa
Ayurvedik t›p: Hindulara özgü, beslenme al›flkanl›klar›na ve
süren.
hijyene dayanan alternatif t›p sistemi. Ayur (yaflam) ve
Alazlama: Vücutta k›z›ll›k ya da k›z›l lekeler belirmesi durumu.
veda (bilgi) sözcüklerinden türetilmifltir. Bu sistemde
Alerjen: Alerjik reaksiyona neden olan.
M.Ö.2000’li y›llarda yaz›lm›fl belgeler esas al›nmaktad›r.
Alerji: Vücut hücrelerinin antijen ve alerjenlere karfl› duyarl›-
l›k göstermesi.
Alkaloit: Genellikle bazik özellikte, herterosiklik halka içinde
B
Balneoterapi: Uçucu ya¤ içeren banyolar›n uygulanmas›yla
veya d›fl›nda, en az bir azot atomu içeren ve farmakolo-
yap›lan aromaterapi, t›bbi banyo.
jik etki gösteren sekonder metabolit.
Balsam: Bitkilerden elde edilen, uçucu ya¤ ve reçine yan›n-
Alkola: Taze ya da kuru bitkisel dro¤un alkolle maserasyonu
da serbest aromatik asitleri içeren, kokulu, yar›-s›v›, uçu-
sonucu distilasyonu ile haz›rlanan aromatik ürün.
cu ya¤ ve reçineden oluflan kar›fl›m (oleorezin).
Alkolatür: Taze bitkisel dro¤un alkolle maserasyonu ile ha-
Bileflen: Bir bileflimi oluflturan ö¤elerin her biri.
z›rlanan ürün.
Bileflik: Bitkisel ilaç içinde yer alan kimyasal madde grupla-
Alopatik t›p: Bk. Geleneksel t›p.
r›na ait her bir madde.
Alternatif tedavi: Geleneksel tedavinin (Alopatik t›p) d›fl›n-
Birincil ekstre: Elde edildikten sonra herhangi bir ifllem gör-
daki tüm tedavi flekilleri.(Ör., Ayurvedik tedavi, home-
memifl ekstre. Bütün ekstre.
opati, hipnoz, akupunktur v.b.)
Bitkisel banyo: Bitkisel drog veya bitkilerden elde edilen
Anjin: Bademciklerin iltihaplanmas›.
uçucu ya¤larla haz›rlanan banyo. Tedavi buharla sürük-
Anksiyete: ‹ç s›k›nt›s›, huzursuzluk.
lenen uçucu bilefliklerin inhalasyonu ile gerçekleflir.
Antibakteryel: Bakterilerin üremesini engelleyen veya öldü-
Bitkisel çay: Bir veya birden fazla bitkisel drogdan infüzyon,
ren madde.
dekoksiyon ya da maserasyon yöntemi ile haz›rlanan ve
Antihistaminik: Histamin’in etkisini ortadan kald›ran.
oral yolla kullan›lan preparat, tizan.
Antioksidan: Ciltte oluflan oksijen radikallerini (serbest radi-
Bitkisel drog: Tüm veya parçalanm›fl/kesilmifl bitki veya bit-
kal) tutan.
ki organlar›n›n (yaprak, çiçek, meyve, tohum vb.) kuru-
Antiseptik: Mikroplar› öldüren veya ço¤almalar›n› önleyen
tulmufl veya taze flekli.
ajan.
Bitkisel drog-do¤al bitkisel ekstre oran›: Ekstrelerde bitki-
Antropoloji: ‹nsan›n kökenini, evrimini, biyolojik özellikleri-
sel drog miktar›n›n, içinde bulundu¤u preparat miktar›-
ni, toplumsal ve kültürel yönlerini inceleyen bilim dal›;
na oran›. Bitkisel drog preparat›n›n (ekstrenin) miktar›
insan bilimi.
“1” kabul edilir, buna göre, kullan›lan drog miktar› veri-
Aroma: Baz› g›da ve katk› maddelerinin çi¤nenmesi ve yutul-
lir. Ekstre için DER-natif 20:1 ise, bu preparatta ekstre
mas› sonucunda özel reseptörlerce alg›lanan tat ve ko-
edilen materyal miktar› %5’dir. K›saltmas› DER-natif dir
kunun birlikte oluflturduklar› his; bu hissi sa¤layan mad-
(Drug Extract Ratio).
delere de aromatik madde denir.
Bitkisel dufl: Sürekli akan suyu alt›nda uygulanan bitkisel
Aromaterapi: ‹nsan vücudunun fiziksel, duygusal, zihinsel
banyo.
ve ruhsal tedavisi için bitkilerden elde edilen uçucu ya¤-
Bitkisel flurup: Bitkisel drog veya bitkisel preparat içeren
lar›n daha çok uçucu halde ve transdermal olarak kulla-
flurup.
n›ld›¤› bilimsel bir tedavi yöntemi.
Biyoçefltililik: Canl›lar›n gen, tür ve ekosistem olarak içinde Dozaj: Dozlar›n miktar›, verilme s›kl›¤› ve say›lar›n›n tayini ve
bulunduklar› karmafl›k yap›larla, birbirleriyle ve çevrele- düzenlenmesi.Çözelti: ‹ki veya daha fazla maddenin ka-
riyle karfl›l›kl› etkileflimleri; canl›lar›n farkl›l›¤›, de¤iflken- r›flt›r›lmas› ile haz›rlanan tektür (homojen), yani her ta-
li¤i, zenginli¤i. rafta ayn› oranda çözünmüfl veya da¤›lm›fl kar›fl›m.
Biyoetik: Bütün bir yaflam› ve ö¤elerini konu alan bir etik ba- D-pantenol: B5 vitamini.
k›fl aç›s›; biyolojik etik; canl› eti¤i. Dünya Sa¤l›k Örgütü (DSÖ): Birleflmifl Milletler’in sa¤l›k ko-
Biyokorsanl›k: Geliflmifl ülkelerin geliflmemifl veya geliflmek- nusunda otorite olan, uluslar aras› sa¤l›k çal›flmalar›nda
te olan ülkelerin genetik, biyolojik kaynaklar›n› ayr›ca efl güdümü sa¤layan ve sa¤l›k hizmetlerinin gelifltirilme-
geleneksel bilgilerini haks›z ve kanun d›fl› maddi ve tek- si için hükümetlere yard›mc› olan kurumu (WHO= World
nolojik avantaja ve ürüne dönüfltürmeleri; biyolojik ma- Health Organization).
teryal h›rs›zl›¤›, gasp›.
Biyosfer: Üzerinde hayat olan yeryüzü bölgesi; bir gezegenin d›fl E
kabu¤unun, hava, toprak, ve su içeren, içinde yaflam bulu- Egzama: Çeflitli nedenlerle ortaya ç›kan ve deride k›zar›k-
nan, biyotik dönüflümler ve çevirimler gerçekleflen bölümü. l›k, fliflme, kafl›nt› gibi belirtilerle neden olan bir deri
Biyotop: S›n›rlar› az çok belirli, topluluk oluflturan türlere uy- hastal›¤›d›r.
gun yaflama alan› sa¤layan do¤al veya do¤al ortama ben- Eksfoliasyon: Cildi ölü hücrelerden ar›nd›rma.
zer fiziksel ortam. Elastin: Dermiste bulunan ve cilde esnekli¤ini veren protein
Botanik: Bitkileri inceleyen bilim dal›. Eliksir: Su, alkol, aromatik su, sakkaroz ve gliserin gibi mad-
Bronflit: Soluk borusundan dallanarak akci¤erlere yay›lan ha- deler içeren ve oral olarak kullan›lan tatl› çözelti.
va borular›n› örten mukoza dokusunun akut ya da kro- EMEA: European Medicines Agency – Avrupa ‹laç Kurumu.
nik iltihab›d›r. Emoliyan: Katmanlar aras›n› doldurarak, kayd›r›c› nitelik ile
Bulbus: So¤an, fliflkin toprak alt› organ›. Yapraklar› çok s›k ve cildi yumuflat›c› özellik.
etli toprak alt› gövdesi. Emülsiyon Yap›c› Madde: Birbiri ile kar›flmayan iki s›v› fa-
z›n birbiri içinde da¤›lmas›n› sa¤layan madde.
C-Ç Emülsiyon: Birbiri ile kar›flmayan iki veya daha fazla s›v› fa-
Cins: Birbirine yak›n benzer türlerin oluflturdu¤u biyosiste- z›n birbiri içinde da¤›ld›¤› heterojen sistem.
matik topluluk. Endikasyon: Hekimin tespit etti¤i hastada tedavi gereklili¤i-
CITES: Convention on International Trade in Endangered Spe- ni ortaya koyan belirti ya da durum.
cies- Nesli Tehlike Alt›nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Endokrin: ‹ç
Türlerinin Uluslararas› Ticaretine ‹liflkin Sözleflme. Enterik kaplama: Barsakta da¤›lan kaplama
Çözelti: En az iki madde kar›fl›m›ndan oluflan homojen s›v› ESCOP: Avrupa Bilimsel Fitoterapi Birli¤i (European Scientific
preparat. Cooperation of Phytotherapy).
Çözelti: ‹ki veya daha fazla maddenin kar›flt›r›lmas› ile haz›r- Etik kod: ‹lgili meslek alan›ndaki ödevlerin, haklar›n, erdem-
lanan tektür (homojen), yani her tarafta ayn› oranda çö- li ve iyi davran›fllar›n nas›l olmas›n› gerekti¤ini belirle-
zünmüfl veya da¤›lm›fl kar›fl›m. yen yaz›l› ve yay›nlanm›fl metinlerdir.
Etik: Çeflitli meslek kollar› aras›nda taraflar›n uymas› veya ka-
D ç›nmas› gereken davran›fllar; ahlâki, ahlâkla ilgili konu-
Dekoksiyon: Dro¤un so¤uk su ile kaynat›lmas› ile yap›lan lar; töre bilimi.
maserasyon. Parçalanm›fl drog üzerine su eklenerek kay- Etnobotanik: Halk taraf›ndan tedavide kullan›lan bitkileri in-
nar su banyosunda yar›m saat ›s›t›l›r, s›cakken süzülür. celeyen botanik dal›.
Deontoloji: Kiflinin mesleki etkinlikleri s›ras›nda, meslektafl-
lar›na ve topluma karfl›, uymak ve uygulamak zorunda F
oldu¤u kurallar, tutum ve davran›fllar›n bilgisi; yükümlü- Farmakognozi: Genifl anlamda ilâç bilgisi. Özellikle do¤al
lükler bilgisi; normatif bilgi. kaynakl› ilâç hammaddelerini inceleyen, eczac›l›¤›n bafl-
Dermatit: Cildin tahrifl olmas›, iltihaplanmas›. l›ca disiplinlerinden biridir. Do¤al kaynaklar›n ve ham-
Diüretik: ‹drar söktürücü. maddelerin tan›mlanmas›, bunlardan elde edilen drogla-
Dozaj flekilleri: Hastan›n bitkisel ilâçtan en iyi flekilde ya- r›n etkin maddelerinin elde ediliflleri, kimyasal yap›lar›-
rarlanabilmesi için haz›rlanan kat› veya s›v› preparat n›n belirlenmesi, teflhis ve miktar tayini, biyolojik/farma-
flekilleri. kolojik etkileri ve kullan›l›fllar› ile u¤rafl›r.
Sözlük 341
Farmakoloji: ‹laçlar›n biyolojik ortamlarda ilgili dozaj form- G›da deste¤i: Günlük kullanma dozlar› belirlenmifl, vücudun
lar›nda in vivo ve in vitro etkilerini, etki mekanizmalar›- günlük gereksinimine göre haz›rlanm›fl, beslenmeyi des-
n› ve tedavide kullan›mlar›n› inceleyen bilim dal›. tekleyici ürün. G›da destekleri, vitamin, mineral, bitkisel
Farmakope: Tedavi edici etkisi kesinleflmifl veya onaylanm›fl drog, enzim, ekstreler, konsantreler içerirler.
etkin maddelerin ve bunlarla haz›rlanan preparatlar›n Gingivit: Difletleri iltihab›.
formülleri, fizikokimyasal özellikleri, teflhis reaksiyonla- Ginkgo biloba: Yelpaze biçiminde yapraklar› olan süs a¤ac›.
r›, miktar tayinleri, safl›k kontrolleri, saklama koflullar›- Yapraklar›nda bulunan polifenol ve biyoflavonoit nedeniy-
n›n ve uyar›lar›n yer ald›¤› belirli aral›klarda güncellenen le kozmetik kullan›mda antioksidan ve antiinflamatuvar.
kanun niteli¤inde resmi kitap. Ayn› zamanda yard›mc› Gliserin: Yumuflat›c›, kayd›r›c› ve higroskobik (nem çekici)
maddeler, ilgili deneylerde kullan›lan madde ve yön- madde.
temler ilgili standartlar› da belirler. Ör. Türk Farmakope- GMO (GDO): Genetically modified organism - Geneti¤i de-
si, Avrupa Farmakopesi, ‹ngiliz Bitkisel ‹laç Farmakope- ¤ifltirilmifl organizmalar,
si, Uluslaras› Farmakope v.b. GMP: Good Manufacturing Practices = ‹yi Üretim Uygulamalar›
Farmasötik formülasyon: Bk. ‹laç formülasyonu. Guatr: Tiroid bezinin afl›r› büyümesi ile oluflan bir hastal›kt›r.
Farmasötik: ‹laçla ilgili, eczac›l›kla ilgili. Hammadde: ‹laç haz›rlanmas›nda kullan›lan etkin olan veya
Fauna: Belli bir bölgede yaflayan hayvanlar›n tümü olmayan tüm maddeler. Bafllang›ç maddesi. Bitkisel ilâç-
Fito- : Ön ek; bitkiyle ilgili, bitkisel. larda hammadde bitkisel drog/droglar veya bunlardan
Fitoeflde¤erlik ve Fitoeflde¤er preparatlar: Sentetik ilâçlar- elde edilen preparatlard›r.
daki farmasötik efl de¤erli¤e özdefl kavram. Bitkisel ilâç-
lar çok say›da maddeden oluflan kompleks kar›fl›mlar ol- H
duklar›ndan dolay› içerdikleri bitkisel droglar tan›, safl›k Haricen: A¤›z yolu d›fl›ndaki ilaç uygulama yollar›.
ve içerik aç›s›ndan farmakope monograflar›na uygun Hayvansal drog: Hayvanlardan elde edilen ilâç hammaddesi.
olan, ekstreleri farmakope standartlar›na uygun olarak Hemoroid: Basur olarak da bilinir. Makat bölgesindeki da-
haz›rlanan ve bitmifl ürün kontrolünde de standartlara marlar›n genifllemesi yani varisidir.
uygunlu¤u belirlenen ürünlerdir. Hepatotoksik: Karaci¤er hücreleri için toksik olan, karaci¤er
Fitofarmasötik: Bk. Bitkisel ilâç. hasar› yapan madde.
Fitokimya: Bitkilerde bulunan kimyasal bileflikleri inceleyen Herba: Bir bitkinin toprak üzerinde kalan organlar›. Bitkinin
bilim dal›. toprak üstünde kalan gövdesi, dallar›, yaprak ve çiçekleri.
Fitokimyasal analiz: Bitkilerin içerdi¤i kimyasal bilefliklerin Herbalist: Bitkiler konusunda, özellikle de t›bbi bitkiler ko-
tan›s›, ayr›lmas› ve miktar tayini, fizikokimyasal özellik- nusunda bilgili kifli, t›bbi bitkileri satan kifli, modern
lerinin tayini, yap› tayini gibi analitik çal›flmalar. aktar.
Fitoterapötik: ‹nsan hastal›klar›n›n bitkilerle, bitki organlar› Herbaryum: Kurutulmufl bitki koleksiyonu.
veya bitkilerden haz›rlanan preparatlarla önlenmesi ve- Herbisit: Yabanc› ot engelleyici etki.
ya tedavi edilmesi. Hipertansiyon: Yüksek tansiyon.
Flora: Belli bir bölgenin bitki türlerine verilen isimdir. HMPC: Avrupa ‹laç Komisyonunda T›bbi Bitkisel Ürünler Ko-
Fotosensitizasyon: Normalde ciltte duyarl›l›¤a neden olma- misyonu (The Committee on Herbal Medicinal Products)
y›p günefl ›fl›nlar›n›n etkisi ile duyarl›l›k kazanma durumu (2004 y›l›ndan itibaren).
Fungusit: Hastal›k yapan mantarlar› öldürücü etki. HMPWP: Working Party on Herbal Medicinal Products- Bitki-
sel ‹laçlar Çal›flma Grubu.
G Holistik: Bütünsel
GACP: Good Agricultural Collection Practices = ‹yi Tar›msal Homeopati: “Benzer ile tedavi” prensibini temel alan, hasta-
Hasat ve Toplama Uygulamalar› l›k belirtilerine benzer etki gösteren ilâçlarla uygulanan
Geçimsizlik: Bir ilac›n haz›rlanmas›nda kullan›lan maddele- bir alternatif tedavi yöntemi.
rin bir arada bulunmas›n›n uygun olmad›¤› durum. Hümektan: Ciltten su uçmas›n› engelleyen, deri hücrelerinde
Geleneksel t›p: Hastal›klar›n ilâçlarla (terapötiklerle) tedavi suyun emilimini ve saklanmas›n› sa¤layan non-lipidik
edildi¤i günüzde yayg›n olan modern t›p sistemi. higroskobik madde.
Hyalüronik asit: Cildin ba¤ dokusu için kayd›r›c› özellikte
protein. Do¤al cilt nemini tutar.
‹ Keratin: Derinin boynuzsu katman›ndaki (Stratum corneum)

lifsi protein.
‹laç: Canl›lar› hastal›ktan koruma, hastal›¤› teflhis etme veya
Kimyasal ›rk: Ayn› türe ait bitki örneklerinin kimyasal bile-
tedavi etme amac› ile belli bir formülde haz›rlanan ve
flikleri aç›s›ndan farkl›l›k göstermesi.
de¤iflik yollarla kullan›lan bir ürün.
Kolajen: Fibroblast hücreleri taraf›ndan üretilen, deri hücrele-
‹n vivo: Kelime anlam›yla “canl›da” anlam›na gelir. Biyokim-
rinin aralar›ndaki boflluklar› dolduran ve esnek yap›ya
yasal ifllemin canl› hücre, organizma, hayvan veya insan-
sahip protein.
da gerçeklefltirildi¤i koflul.
Komisyon E: Almanya’da tedavide kullan›lan t›bbi bitkilere
‹nflamasyon: Deride infeksiyon, k›zar›kl›k ve ödem ile orta-
ait monograflar› haz›rlayan sa¤l›k bakanl›¤› bünyesinde
ya ç›kan durum.
uzmanlar komitesi.
‹nfüzyon: Parçalanm›fl dro¤un üzerine kaynar su eklenerek
Konstipasyon: Kab›zl›k
su banyosunda ›s›t›lmas› ve so¤uduktan sonra süzülme-
Kontaminasyon: ‹çerikteki maddelerin d›fl›nda yabanc› mad-
siyle yap›lan, bitkisel ilâç haz›rlanmas›nda s›kça kullan›-
de içerilmesi.
lan bir yöntem.
Kormus: Gövde yumrusu, so¤ana benzeyen, ancak yap› bak›-
‹nhalasyon preparat›: Uçucu etkin madde içeren ve solu-
m›ndan ondan farkl› olan fliflkin toprak alt› gövde k›sm›.
num yolu hastal›klar›nda haricen, inhalasyon yoluyla uy-
Kozmesötik (Etkin kozmetik): Dermakozmetik, Dermato-
gulanan preparat.
kozmetik, Performans kozmetik, Fonksiyonel kozme-
‹nhalasyon: Bir ilac›n soluk alma ile akci¤erlere çekilmesi.
tik): Kozmetik ve farmasötik özelliklerin ikisine birden
‹nsektisit: Böcek öldürücü etki.
sahip madde veya ürün.
‹flaretleyici madde: Bitkisel ilâç standardizasyonunda yaln›z
Kozmetik formülasyon: Kozmetik özelli¤e sahip bir veya
analitik amaçlarla kullan›lan, terapötik etkiye katk›s› ol-
birden fazla madde içeren ve topik olarak uygulanan
mayan, kimyasal olarak tan›mlanm›fl madde (Marker
kompozisyon.
compound).
Kozmetik olarak kabul edilebilir: Anlaml› yarar/risk oran›-
‹yi laboratuar uygulamalar›: ‹yi üretim uygulamalar›na gö-
na sahip, toksisite, iritasyon, alerjik cevap veya di¤er
re haz›rlanm›fl ilâçlar›n kalite kontrollerindeki temel ku-
problem ve komplikasyonlar› yasal kurallar çerçevesin-
rallar ile ilgili düzenlemeler. (GLP= Good Laboratory
de ve insan veya hayvan cildine kullan›lmas› uygun olan.
Practice).
Kozmetik tafl›y›c› sistem: Kozmetik özelli¤e sahip bir veya
‹yi üretim uygulama yöntemleri: Hastaya en yüksek kalite-
birden fazla maddenin cildin farkl› katmanlar›na tafl›n-
de ve güvenilir bir ilâç sunmak için, ilâçlar›n üretimi s›-
mas›n› sa¤layan s›v›, yar›-kat› veya kat› sistem.
ras›nda uygulanmas› gereken en yeni bilimsel ve tekno-
Krem: Cilde uygulamak üzere haz›rlanan ve ciltte yay›l›m
lojik yöntemler (GMP= Good Manufacturing Practice) .
gösteren emülsiyon sistem.
‹zohidri: pH’s› vücut s›v›lar›na ayn› olan çözelti (7.36-7.42).
Kromatografi: Bir kar›fl›m›n iki faz aras›nda farkl› flekilde da-
‹zotoni: Canl› bir hücre ile temas›ndan sonra, hücre gerginli-
¤›lmas› veya fazlardan biri taraf›ndan kuvvetle adsorb-
¤inde bir de¤ifliklik olmayan çözelti.
lanmas›ndan yararlan›larak yap›lan ay›rma ifllemi.
K Kromatografik analiz: Bir madde veya madde kar›fl›m›n›n

kromatografi yöntemleri kullan›larak yap›lan analizi.
Kararl›l›k (Stabilite): Madde veya ürünün tüm özelliklerinin
Kumarin: Bitkilerde serbest ya da glikozit halinde bulunan
üretimden tüketime kadar süre içinde de¤iflmemesi.
ve benzo-alfa-piron yap›s›na sahip olan bileflikler.
Kar›fl›k ekstre: Bitkisel droglar›n bir arada ekstraksiyonu so-
Kurdeflen: T›p dilinde “Ürtiker” olarak bilinen, vücudun her-
nucu elde edilen ekstre.
hangi bir yerinde gruplar halinde oluflan, soluk k›rm›z›
Kataplazma: Vücudun belli bölgelerindeki a¤r› ve inflamas-
renkli kabar›kl›klard›r.
yonu azaltmak için kullan›lan, vücuda genellikle s›cak
Kültür bitkisi: Belirli alanlarda, insanlar taraf›ndan uygun
olarak uygulanan, müsilaj, niflasta veya di¤er etkin mad-
koflullar sa¤lanarak yetifltirilen bitki. Modern koflullarda
deleri içeren yumuflak, nemli kitle, lapa.
tar››m› gerçeklefltirilen seçilmifl tür, kültivar.
Katran: Pinaceae familyas›na ait bitkilerin odunlar›n›n kuru
Kürtaj: ‹stenmeyen gebeli¤in sonland›r›lmas›.
kuruya dam›t›lmas› yoluyla elde edilen koyu renkli, ka-
rakteristik kokulu, yar› s›v› ürün.
Kemotaksonomi: Bitkilerin kimyasal içerikleri esas al›narak
s›n›fland›r›lmas›.
Sözlük 343
L Öjeni: Do¤ufltan sakat, zeka özürlü ve hasta ceninlerin ay›k-

lanmas› ve sa¤l›kl› bireylerin ço¤alt›lmas› yoluyla daha
Laksatif: Barsak muhtevas›n› yumuflat›c›
sa¤l›kl› ve daha iyi bir toplum yaratmay› hedefleyen bi-
Larenjit: Larenk iltihab›
limsel temelli bir toplum felsefesidir.
Liniment: Yaral› olmayan deriye ovularak uygulanan, yat›flt›-
Ötenazi: Canl›lar›n yaflamlar›n›n genelde tedavisi olmayan
r›c› veya uyar›c› maddeleri içeren preparat.
hastal›klardan dolay› dayan›lamayacak olarak alg›lanma-
Lipit: Ya¤ asitinin bir alkol ile meydana getirdi¤i ester.
s› sonucu yasal olmayan çeflitli flekillerdeki yaflam son-
Losyon: Deriye uygulanan gerçek çözelti ya da iki fazl› sis-
land›rma ifllemi; ölüm yard›m›.
temlerden oluflan s›v› preparat.
Lumbago: Bel a¤r›s›
P
M Parfüm: Do¤al veya sentetik olarak elde edilen koku maddesi
Pastil: fieker içinde, etkin madde ve kokulu madde içeren,
Maserasyon: Bir dro¤un belli süre ve s›k s›k çalkalanarak çö-
a¤›zda yavaflça çözünen veya da¤›lan topikal etkili
zücü ile temasta b›rak›lmas›; s›v› k›sm›n aktar›l›p, kat›
preparat.
k›sm›n s›k›lmas› ve s›v› k›sma kat›lmas› fleklinde uygula-
Periodontitte: Difl çevresi dokusu iltihab›.
nan bir ekstraksiyon yöntemi.
Pestisit: Böcek ve zararl› bitkileri veya hayvanlar› uzaklaflt›r-
Maserat: Bir dro¤un çözücü ile maserasyonu sonucu elde
mak, yok etmek için kullan›lan toksik maddelerdir. Etki
edilen ürün.
gösterdi¤i kayna¤a ba¤l› olarak insektisit, herbisit, fungi-
Melanin: Cilde rengini veren pigment.
sit, rodentisit, antelmintik gibi isimler al›rlar.
Menstrüel ritm bozukluklar›: Aybafl› veya adet görmede
pH: Çözeltilerin H+ iyonu konsantrasyonunun eksi logaritma-
düzensizlik.
s›. Asit, nötral veya alkali olma özelli¤ini gösteren de¤er.
Menstürasyon: Adet, aybafl› kanamas› .
Nötral pH de¤eri 7.0’dir.
Merhem: Bir s›va¤ içinde çözünmüfl veya da¤›lm›fl s›v›/kat› et-
Pirojen: Bakteri, mantar ve virüslerin metabolik ürünleri olan,
kin madde tafl›yan haricen kullan›lan yar› kat› preparat.
fosfolipit, lipopolisakkarit veya protein yap›l›, atefl ya-
Monograf: Özel bir konudan söz eden yaz›, bir konu üzerin-
pan bileflik.
de bilimsel inceleme. Farmakopelerdeki monograflar,
Pirojen: Bakteri, mantar ve virüslerin metabolik ürünleri olan,
incelenen ilâçlar ve yard›mc› maddeler hakk›nda ayr›nt›-
fosfolipit, lipopolisakkarit veya protein yap›l›, atefl ya-
l› bilgi verirler.
pan bileflik.
Müstahzar: Formülasyonu bir üretici firma taraf›ndan, büyük
Plasebo ilâç: Hastan›n hastal›¤›n› tedavi edecek özgün farma-
ölçekte ve ilâç endüstrisi teknolojisinin kurallar›na uy-
kolojik etkiye sahip olmayan ilâç.
gun olarak üretilen, üreten firma taraf›ndan verilen özel
Plaster: Cilde uzun süreli tedavi için uygulanan, ilâç emdiril-
bir ada sahip olan endüstriyel ürün.Nörit: Sinir iltihab›
mifl yap›flkan örtü. Genellikle kan toplay›c›, a¤r› kesici
N ve koruyucu etkiye sahiptir.

Polisakkarit: Bitkilerde bulunan, yap›s›nda monosakkarit ve-
Nicel analiz: Bir bileflimi oluflturan bileflenlerin miktarlar›n›n
ya türevlerini içeren polimer bilefliklerdir.
belirlenmesi ifllemi. (Quantitative analysis).
Posyon: Bir veya birkaç etkin madde içeren çözelti veya kol-
Nörit: Sinir iltihab›
loidal fleklindeki preparat.
Nutrasötik: Bitkisel ilâç olarak kabul edilen, farmakolojik et-
Profilaktik: Hastal›¤› önleyen.
kiye sahip, günlük dozlar› belirlenmifl g›da kaynakl›
ürünlerdir.
Nutrikozmetik: D›fl görünümü düzeltmeyi amaçlayan ve ge-
R
Rafine ekstre: Çöktürme, ya¤›n›n al›nmas›, s›v›-s›v› ekstraksi-
nellikle a¤›z yoluyla al›nan supleman.
yon gibi ifllemlerle temizlenmifl ekstre.
O-Ö Raflitizm: Kemiklerin yumuflamas› sonucu flekil bozukluklar›

ile belirgin kemik hastal›¤›.
Oral: A¤›zdan, a¤›z yoluyla(yutarak) ilaç kullanma (per os).
Ortodoks t›p: Bk. Geleneksel t›p.
Reçete: Hekimin hastal›¤›n tedavisi için önerdi¤i ilâçlar›n ya-
z›l› oldu¤u, eczac›ya yönelik resmi evrak.
Reçine: Bitkilerin odunsu k›s›mlar›ndan elde edilen, kimyasal
olarak karmafl›k yap›ya sahip, amorf, do¤al kar›fl›mlard›r.
Retin-A: Retinoik asit. Tretinoin.

T
Retinol: A vitamininin daha saf ve asitsiz hali
Tablet: ‹laç veya ilaç kar›fl›mlar›n›n direkt olarak veya özel
Rinofarenjit: Bo¤az (farenks) iltihab›
baz› yöntemlerle formülasyon yap›ld›ktan sonra özel ma-
Romatizma: Vücudumuzun hareket etmesini sa¤layan kaslar,
kinalarda s›k›flt›r›lmas› ile haz›rlanan, farkl› büyüklük ve
kemikler, eklemler ve bu yap›lar› birlefltiren ba¤larda a¤-
flekilde kat› içinde kat› grubuna dâhil çok fazl› ilaç flekli.
r› ve hareket k›s›tl›l›¤›na bazen de flifllik ve flekil bozuk-
Ta¤flifl: Özellikle pahal› ve aranan bitkisel droglar›n de¤eri
lu¤una neden olan hastal›klara verilen genel isimdir.
daha düflük olan farkl› drog veya droglarla kar›flt›r›lma-
s›yla ortaya ç›kan, istenmeyen durum. Kat›flt›rma.Kar›fl-
S-fi t›rma genellikle toz drog ile daha çok yap›l›r.
Sabit ya¤: Bitki ve hayvanlardan ekstraksiyon yöntemiyle el-
Takson: Bitki sistemati¤indeki birimlerden her biri.
de edilen ya¤ asidi gliseriti, serbest ya¤ asiti ve sabunlafl-
Taksonomi: Bitkilerin morfolojik karakterleri esas al›narak
mayan k›s›m içeren kar›fl›m.
yap›lan s›n›fland›rma.
Semptom: Belirti, yaln›z hasta taraf›ndan alg›lanan ve bir has-
Tafl›y›c› ya¤: Aromaterapide uçucu ya¤lar›n seyreltilmesi için
tal›¤› iflaret eden herhangi bir olay.
kullan›lan bitkisel sabit ya¤.
Sendrom: Bir hastal›¤a veya sa¤l›ks›z bir duruma özgü belir-
Terapi: Tedavi, canl›lardaki hastal›k veya herhangi bir bozuk-
ti ve iflaretlerin oluflturdu¤u klinik tablo.
lu¤un çeflitli yöntemlerle iyilefltirilmesi.
Sera: Yüksek alkollerin ya¤ asitleriyle oluflturdu¤u esterlerin
Terapötik doz: Tedavi edici etkiyi sa¤layan ilâç miktar›.
meydana getirdi¤i do¤al kar›fl›m, mum.
Terapötik eflde¤erlik: Tedavide hastaya uyguland›¤›nda ay-
Seyreltik: Bir s›v›da çözünen maddenin derifliminin düflük
n› etkiyi gösteren ilâçlar. Bir bitkisel ilac›n üretim ve ka-
olmas›.
lite parametreleri bir standard›n ve jenerik bir bitkisel
S›tma: Hastal›k yap›c› bir grup parazit olan plazmodiumlar›n,
ilac›n farmasötik yararl›l›¤›ndan sorumlu parametrelerle
difli anofel sivrisineklerinin insanlar› sokmas›yla bulaflan
efl de¤er veya k›yaslanabilir ise, di¤er farmakolojik, kli-
ateflli bir hastal›kt›r.
nik veya biyoyararl›l›k araflt›rmalar›na gerek görülmeden
S›va¤: Merhemlerde etkin maddeyi tafl›yan ortam.
efl de¤er kabul edilir.
Sinerji: ‹ki veya daha fazla maddenin birlikte uyguland›k-
Terapötik: Tedavi edici, tedaviyle ilgili.
lar›nda her birinin yarataca¤›ndan daha büyük etki
Tezgah üstü ilâç: Hekimin görüflü al›nmaks›z›n basit rahats›z-
oluflturmas›.
l›klar›n giderilmesine k›sa süreli kullan›lan, belirtilen etki-
Sinüzit: Sinüs iltihab›
leri kabul edilmifl, güvenli ilâç (OTC= over the counter).
Spazmolitik: Spazm› ortadan kald›ran
T›bbi çay: Bir hastal›¤›n tedavisine yard›mc› olmak üzere bir
Spesifikasyon: Analitik veya biyolojik yöntemler kullan›larak
drogtan veya drog kar›fl›mlar›ndan haz›rlanan çay.
ve uygun ay›r›c› ölçütlerden yararlan›larak haz›rlanan
T›bbi olmayan çay: S›cak bir içecek olarak, hofla gitti¤i için
testlerin listesi.
kullan›lan çay.
Stabilite: Dayan›kl›l›k, bitkisel ilac›n içinde bulundu¤u prepa-
T›bbi ürün: Bk. Bitkisel ilaç.
ratta de¤iflikli¤e u¤ramadan kalmas›..
T›bbi: Tedavi edici etkisi olan.
Standartlaflt›r›lm›fl ekstre: Tedavi edici etkisi bilinen mad-
Tizan: Bk. Bitkisel çay.
de veya maddelerin miktar› kabul edilebilir s›n›rlar için-
Toksik, Toksik doz: Zehirli, zehirlenmeye neden olan ilâç
de bulunan ayarlanm›fl ekstre.
miktar›.
Sterilizasyon: Preparat› veya ortam› mikroorganizmalardan
Toksikoloji: Zehirlerin kaynaklar›, kimyasal yap›lar›, etki me-
temizlemek.
kanizmalar›, analiz yöntemleri ve zehirlenmelerin teda-
Süspansiyon: Kat› ilaç partiküllerinin çözünmedikleri bir s›v›
visi konular›n› inceleyen bilim dal›, zehir bilimi.
ortam içerisindeki tekdüze da¤›l›mlar›.
Topik uygulama: Vücudun d›fl›na uygulama
fiurup: Etkin madde içeren veya içermeyen, Sakkaroz veya
Topikal uygulama: Lokal uygulama, ilâç uygulamalar›nda,
di¤er flekerlerin yüksek deriflimdeki çözeltilerinin için-
ilâc›n belli bir bölgeye haricen uygulanmas›.
deki etkin madde ve yard›mc› maddelerin çeflitli yön-
Tür: Kal›tsal özellikleri ayn› olan bireylerin meydana getirdi¤i
temlerle çözünmesi ile oluflmufl s›v› ilaç flekli.
topluluk.Zehir: Canl›larda hayati fonksiyonlar› de¤iflti-
fiurup: Sakkaroz veya di¤er flekerlerin yüksek deriflimdeki
ren, harabeden veya tamamen ortadan kald›ran herhan-
çözeltilerinin içindeki etkin madde ve yard›mc› madde-
gi bir madde.
lerin çeflitli yöntemlerle çözünmesi ile oluflmufl s›v› ilaç
flekli.
Sözlük 345
U
Uçucu ya¤: Aromatik bitkilerden distilasyon (dam›tma) yön-
temi ile elde edilen kendine has koku, tat, renk ve gö-
rünümleri yan› s›ra uçucu özelli¤e sahip, oda s›cakl›-
¤›nda s›v› halde olan fakat bazen donabilen ya¤›ms›
kar›fl›mlard›r.
Y
Yabani bitki: Do¤ada kendili¤inden yetiflen bitki.
Ya¤: Su ile kar›flmayan, ya¤ asitleri ve sebum içeren, ciltte de
do¤al olarak bulunan çok çeflitli madde grubu
Yan etki: Bitkisel ilac›n kullan›m nedeni olan farmakolojik et-
kisi d›fl›nda ortaya ç›kan etki.
Yüzey Etkin Madde (Sürfektan): ‹ki faz›n (örne¤in su ve
ya¤) yüzeyleraras›ndaki gerilimi düflürerek birbiri içinde
da¤›lmas›n› sa¤layan madde
Z
Zehir: Canl›larda hayati fonksiyonlar› de¤ifltiren, harabeden
veya tamamen ortadan kald›ran herhangi bir madde.
α -tokoferol: E vitamini

Tıbbi Ve Aromatik Bitkiler

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tıbbi Ve Aromatik Bitkiler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‹çindekiler iii

Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, 1. ÜN‹TE

T›bbi ve Aromatik Bitki ve Bitkisel Ürünlerin 2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE Bitkisel Ham Maddelerin Kullan›ma Haz›rlanmas›.............. 50

4. ÜN‹TE Bitkisel Hammadde ve Ürünlerin Kullan›m›nda Dikkat

Hyperici herba (Sar› Kantaron, Binbirdelik otu)................................... 102

5. ÜN‹TE Zehirli, Narkotik ve Halusinojenik Bitkiler .......................... 116

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 141

T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Halk Aras›nda Kullan›m› ....... 144 6. ÜN‹TE

T›bbi ve Aromatik Bitkilerin G›da ve Baharat 7. ÜN‹TE

Kavrularak Kullan›lan Bitkiler ...................................................................... 175

8. ÜN‹TE Bitkisel Çaylar. ......................................................................... 198

Mikrobiyal Kirlenme ............................................................................... 203

Tamamlay›c› Tedavi Sistemleri ve Kullan›lan Bitkiler ........ 224 9. ÜN‹TE

10. ÜN‹TE T›bbi Bitkilerin Farkl› Hastal›klarda Kullan›m›..................... 252

11. ÜN‹TE Kiflisel Bak›m Ürünlerinde Kullan›lan T›bbi ve Aromatik

T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Tar›m ve Hayvanc›l›k 12. ÜN‹TE

Sözlük ................................................................................... 339

• G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹)

G‹R‹fi - TAR‹H ÖNCES‹NDE (TIBB‹) B‹TK‹LER

Hayvanlar t›bbi bitki kullan›yor! Maymunlar hastaland›klar›nda etraflar›ndaki

Milattan Önce (M.Ö. 50.000-0)

SIRA S‹ZDE Bitkilerin tedavi

da kaleme al›nmas›na karfl›l›k kökeninin M.Ö. 2.000 y›l›na dayand›¤› san›lmakta-

Milattan Sonra (M.S. 0-1900)

DO⁄AL HAZ‹NE KAYNA⁄I OLARAK B‹TK‹LER

1. Ünite - Bitkisel Kaynakl› Ham Maddelerin Kullan›m›nda Kalite, Etkinlik ve Güvenlik 7

Modern sa¤l›k hizmetlerinde teflhis ve tedavi hekim ve eczac› denetiminde

Baharat nedir? Örnek veriniz. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Bu ünite kapsam›nda, t›bbi ve aromatik bitkiler (TAB) tedavi amaçl› kullan›m-

SIRA S‹ZDE SIRAiçinde

K ‹ T A P ‹laçla ilgili daha

TELEV‹ZYON Örnek Tolarak

Tablo 1.1 Drog (Latince) Türkçe

Farmakope ve Bitkisel Ürünler Farmakope: Etkin

10 T›bbi ve Aromatik Bitkilerin Kullan›m Alanlar› ve Eti¤i

D‹KKAT Bir bitkiyi veya

Myroxylon balsamum (L.) Harms

Farmakope’de ayr›ca çok say›da bitkisel preparat ve ürünün monograflar›na

Türk Farmakopesi Standartlar›

Farmakope’de Bitkisel Droglarda Kalite ile ‹lgili Kriterler

D‹KKAT Tahflifl, Pestisit,

Bitkisel Drog Preparatlar›= Plantae medicinales praeparatore (1434)

Bitki Çaylar›= Plantae ad ptisanam (1435)

Bitkisel çaylara örnek veriniz. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE Su ekstraksiyonu ile hangi bitkisel ürünler elde edilebilir?

B‹TK‹SEL ÜRÜNLER‹N KULLANIMI ÖNCES‹NDE

Bir ilaçta olmazsa olmaz nedir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Daha detayl› bilgi için EMEA - HMPC sayfalar›n› inceleyiniz! http://www.emea.euro-

D‹KKAT Zay›flamada Dkullan›lan

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Yararlan›labilecek Di¤er Kaynaklar

Yararlan›lan ‹nternet Adresleri

Bu ünite kapsam›nda TAB ve çeflitli bitkisel ürünlerin tohumdan itibaren son

D‹KKAT Daha detayl› Dbilgi

Genelde, kurallar kiflilere seçme veya yarg›lama olana¤› vermez. Bu durumda

Etik, huku¤un yetersiz oldu¤u, hüküm ve karar veremedi¤i durumlarda

Hukuki sorumluluk insan hayat›nda tüm toplumlarda farkl›l›klar göstermekle

Tablo 2.1 Tarih Numara ve Say› Bafll›k

19.06.1986 NO: 3298 R.G.: 19139 Uyuflturucu Maddelerle ‹lgili Kanun

15.08.1986 R.G: 19196 Farmasötik ve T›bbi Müstahzar, Madde, Malzeme,

03.03.1994 NO: 15O5 Befleri ‹spençiyari ve T›bbi Müstahzar ‹malathaneleri