KURANDA ULHYYET HAKKATI Prof. Dr.

Suat Yldrm Ik Akademi Yaynlar 488 sayfa Not: zet hazrlanrken konu birlii asndan Risale-i Nur Klliyatndan zellikle 24 ve 31. Szlerde geen Esm-i Hsna bahisleri ve Muhterem Hocamzn eserlerinden Kalbin Zmrt Tepelerinde yer alan, Allah ve Ulhiyet Hakikati, Haber Sfatlar, Tevhid, Sft- Sbhaniye ve Esm-i Hsna gibi baz makaleler de mtalaa edilmi ve zet oralardan baz blmlerle birlikte Muhterem Hocamza arzedilmeye allmtr. stifade ve duaya vesile olaca midiyle

nsz Bu almann gayesi, Kuran- Kerime gre, hak ve batl ynleriyle ulhiyyet konusunu incelemektir. Ancak, Kuranda Allah (celle cellh) ile ilgili hususlar ok geni olduundan, Onu tanmakta birinci dereceden nem arzeden ilahi isimlerle erevemizi snrlam buluyoruz. Allahn isimlerini ele alrken, eskiden yaplm olan erhlerden ok farkl bir usl uyguladk. Her ismi incelerken, onun mtak olduu maddenin Kuranda yayld alan zetlemeye almak, isimlerin geldii muhtevay tespit ederek, buna gre anlamaya gayret etmek, sure ve ayetlerin muhtemel nzul srasn izleyerek, isimlerin Kuran vahyi boyunca zuhurunu gzeten bir sra takip etmek, birok ismi ele alrken onlarla alakal baz meseleler zerinde durmak bu cmledendir. Bu almamzn birinci gayesi, Kurann, Allah nasl tantt hakknda bir fikir vermektir. Yoksa, Kuranda tecelli eden ilahi hakikatleri kuatmaya heves etmek, avucunda tutmaya almaktan farkszdr. Kuran ve Kurandaki ulhiyyeti hissetmek iin yaplacak i, onu okumak, kendisini onun nesimine kaptrmaktr. Kuranda, herhangi bir metafizik kitabndaki gibi, durgun bir ulhiyyet fikri yoktur. almamzn daha geni olan birinci blmn, Allahn vasflarna tahsis etmekle beraber, ikinci blmde Kurann, irk ve ulhiyet konusundaki batl anlaya bakn tespite
1

gayret ettik. Zira Kuran, sadece mspeti ve gerei getirmekle kalmam, bunun yerlemesi iin, menfi ve sahte tanrlara gtren her trl bahaneyi rtmeye, her trl geidi tkamaya da byk bir nem vermitir. Kuran irkten bahsederken, o tanrlardan, gerekten mevcut eyler olarak deil, mrikin tasavvurunda yer tutan kavramlar olarak bahseder. Kurann batl tanrlarn mahiyetini hedef almas, onlarn esasen olmayan tanrlklarna deil, halis tevhid inancn bozulmaktan korumak gayesine ynelmitir. Hububat ekilirken, tarladaki ayrk otlarnn temizlenmesi de lazmdr ki, rn salim olsun. Kitabmzda ok geen Tanrlk kelimesi, baz dostlarmz tarafndan tuhaf karlanmtr. Biz bu kelimeyi ulhiyyet ile e anlaml olarak kullanyoruz. Kendim uydurmu deilim. Arapadan Trkeye olan lugatlar arasnda eski ve nl iki lugat olan Ahter ve Kmus Tercmesi, ulhiyye ve ilhe mastarlarnn karl olarak Tanrlk kelimesini verirler. Asm Efendi, Mabudluk ki Tanrlk tabir olunur demekle, bunun kendisince uydurulmu bir karlk olmadn belirtmektedir.

SRELERN NZL SIRASI GR

1. Mriklerin, Yahudilerin ve Hristiyanlarn Tanrlk Anlaylar a) Mriklerin nanlar

Bu husustaki kaynaklar Kuran ile gvenilir rivayetlerdir. Bunlar ise bu meselede fazla bilgi vermezler. Zira batl inanlar, dzenli ve ayrntl bir ekilde bildirme, onlarn hedefleri arasnda yer almaz. Ancak yanll dzeltmek amacyla, rizi mnasebetlerle, birtakm ksm sarhat ve malar ihtiva ederler. Kuran nazil olduu srada, Araplar genel olarak Allah ad ile tandklar bir yce tanry kabul ediyorlard. Onlara, gkleri ve yeri yaratan, gne ve ay buyruu altnda tutan kimdir, diye sorsan, phesiz Allahtr derler1 mealindeki ayet buna delildir.

Cahiliye devrinden bize ulaan iir metinleri de, Allah adyla tandklar bir yce Tanrdan haberdar olduklarn bize gstermektedir. Bu metinler, deiik blgelerde yaayan farkl kabilelere mensup birok aire aittir. Araplar iin ok tanrclktan tek tanrcla gei yerine, bunun tersine olan bir durum vardr. Onlar aslnda inandklar tek Tanrya, sonradan birtakm ortaklar koarak ok tanrcla, daha dorusu irke dmlerdir. slam ncesi Arap mrikleri sktrldklar srada, varln teorik planda itirafa mecbur kaldklar Allah, fiili yaaylarnda lafz- bmedll idi. Onlarn, Allah yaratc olarak kabul ettiklerini bildiren ayetler u ve benzeri ekillerde balar: Eer sorarsan () Allah derler.2 Bunlar gsteriyor ki, ancak bir sktrma halinde, akl ve ftratlarnn gerei olarak ikrara mecbur kaldklarnda veya sadece denizde boulma gibi bir lm kalm durumunda onu hatrlyorlard. Cahiliye Araplarnn birok neviden mahhas varlklar Allaha irk kotuklar bilinmekle beraber, onlarn dini hayatlarn tanmak gtr. Zira yzden fazla puta tapyorlard. Her kabilenin zel tanrs vard. Ayrca Mekkeli her ev sahibinin bir putu vard. Mrikler cinlere de inanyorlard. Her tarafn cinlerle kapl olduunu dnr ve onlardan ekinirlerdi. Hazreti brahim (aleyhisselam)n dininden bu kadar uzaklamalarna ramen, onun zamanndan kalan baz dini vazifeleri yerine getirirlerdi. Kabeye sayg gstermek, tavaf etmek, hac ve umre yapmak, kurban kesmek, telbiyede bulunmak gibi. b) Yahudi Dini slamn zuhurundan ok nce, Yahudilik, Arap yarmadasnda yaylm ve eitli Yahudi kolonileri olumutu. Bunlar Filistinli olabilecei gibi, Yahudilii benimseyen Araplar da olabilir. Altnc asr balarnda, Yahudiler ve Hristiyanlar son lahi Elinin gelmesini bekliyorlard. Yahudiliin Arabistanda yaylm olan eklini kesin olarak bilemiyoruz. Daha ziyade ilmi olmayan, sylentilere dayanan bir Yahudilik olduu bildiriliyor. Onlardan bir ksm da mmidir. Kitab bilmezler, sadece bir ksm kuruntular bilir, srf zanna uyarlar.3 Eski Ahide gre Tanr yce, akn bir varlktr. Onu kimse gremez. Tanr her eyin

. . .
4

2 3

gerek failidir. Tanrdan bahsedilirken, grn itibariyle mahlkata benzetme oka yer alr. Teolojik bakmdan glk karacak ifadeler de vardr. Yahudiler, meleklere, eytanlara inanrlar. Fakat onlar Tanrya bal grdklerinden, bamsz olarak onlara bir tazim ve ibadet yneltmezler. Kuran- Kerim, ehl-i kitap olmalar hasebiyle onlarla en gzel ekilde mcadeleyi tavsiyenin yannda, Allah kendilerine mahsus saymalarn, sabrszlklarn, vefaszlklarn, baz peygamberlere eziyet etmelerini, hatta ldrmelerini, bir peygamber bekledikleri halde Hazreti Muhammed (aleyhissalat vesselam) reddetmelerini, bu konudaki kin ve gayzlarn, Tevrat tahrif etmelerini, din adamlarna gsterdikleri ifrat lsndeki tazimi ve Hazreti zeyr (aleyhisselam)a, -h- Allahn olu demelerini reddeder. c) Hristiyanlk Hristiyanlar Arap yarmadasnda Vadil-Kurada, bilhassa gneydeki Necranda yayorlard. Hristiyanln da o devir Arabistanndaki temsilcilerinin inanlar ayrntlaryla bilinmemektedir. Kimisine gre slmn temas ettii hristiyanlar, ortodokslarca Hristiyanlk dnda saylan kimselerdi. eitli mezheplerden hristiyanlarn olduuna dair belirtiler vardr. Yeni Ahide gre tanr yce ve akn varlktr. Tanrya haa- babalk atfedilir. Hristiyanlar da kendilerini Tanrnn evlatlar sayarlar. Hazreti sa (aleyhisselam) hakknda da h- Tanrnn olu tabiri oka grlr. Daha sonra Hristiyanlar br insanlar hakknda ilah babalk mefhumunu mecazi sayacaklar halde, Hazreti sa iin nedense hakiki manaya alacaklardr. Grnte tebih ifade eden tabirler, Eski Ahide gre az olmakla birlikte mevcuttur. Kurann Hristiyanlar hakknda takbih ettii balca husus, onlarn Hazreti sann tabiat hakkndaki yanl inanlardr. Kurana gre o Allahn kulu ve rasuldr. Kuran- Kerim, Hazreti Meryemin ve bir lde ruhbanlarn Tanr derecesinde tutulmasn, Hristiyanlar iin takbih etmitir. Bize gre, Hazreti sann tanrlatrlmas meselesi esas Synoptique ncilde yoktur. Keza, teslis fikri de ncillerde yer almaz. Tahlis, yani Tanrnn, olunun ahsnda ikence ekerek sulu beeriyeti gnahtan kurtarmas esasnn da, Hristiyanlar arasnda ifade ettii anlam, ncillerde bulmak zordur. 2. Mslmanlardaki Ulhiyet Anlaylar
a) Tevl Yolu

Bu yolu tutanlar, naslarn bir ksmn olduu gibi kabul etmenin Ulhiyete
5

yakmayacan savunurlar. Konuyla alakal ayetleri, ekseriya mecaza hamlederek tevil ederler. Mesela, Allahn Basr, Sem gibi sfatlar Alm manasna alnr. Hayy ismi Bki manasnadr. Zira hayat bir ksm biyolojik zellikleri akla getirir. Allah hakknda, bu kabil tavsifleri ilk nce insanlar hakknda ifade ettikleri manalara alnca, tenzihi gerekletirmek iin, tevil bir mecburiyet oluyor. Sonuta, Allahn Zatn vasfettii birok isim ve sfatn bir bakma- inkr edilmi olur. Hlbuki Kuran balangta bir benzetmeyi nefyetmitir: Yaratan, hi yaratmayan gibi olur mu?4 Onun benzeri hibir ey yoktur.5 Kendi iinde bir ksm mantk boluklar da olan tevil yolunun bir baka mahzuru, kesin bir kstastan mahrum olmasdr. ayet bu kstas aklsa, bir tek kstastan sz etmek yanlmak olur. nk nmze birok akllar, dolaysyla da birok kstaslar kacaktr. En dorusu, Allahn Zatna layk, ilmi, duymas, grmesi, rahmeti, muhabbeti, gazab vardr, demektir. b) Tahyl Yolu Bu telakkiye gre nebiler insanlara gerekleri olduu gibi bildirmemilerdir. nk halk, bu hakikatleri idrak etme yeteneinden yoksundur. Bundan tr, peygamberler, maksud olan mahss bir surette retmilerdir. Bunlara gre cumhur bu retileni bylece kabul etmelidir. Tevil etmeleri kfrdr. Ancak sekin brhan ehli bilir ki, bunlar avamn anlayn okayan misallerden ibarettir. Bu mlahazay tercih eden bn Sinaya gre tevhid bundan dolay tamamen tebih suretinde gelmitir. bn Rd de, bir takm insanlar vardr ki, ancak tahyil yoluyla tasdik ederler, yani ancak tahayyl ettikleri vecihle kabul ederler der. Bu yolda gidenlerle ilgili olarak tenkitlerimiz ksaca unlar olacaktr: nsanlarn idrak alan iinde avam-havas fark sz konusu olabilir. Ne var ki, Allahn Zt ve sfatlarnn mahiyetini bilmek gibi idraki aan bir mevzuda herkes cumhurdur. Cenab- Allah ilahi tenezzlat olarak Kendisini bir takm vasflarla bize tantmtr. Bunlar da tahyil deil hakikattir. Tevilciler naslar kendi anlaylarna uydururken, tahyil mensuplar nasslardaki tavsifleri cumhura verip kendilerini bunlara muhatap saymazlar. Bu yzden, tevillerini srarla cumhura kabul ettirmek isteyen tevil ehline dmandrlar. Hlbuki tevil ehli de, ilahi sfatlar hakkndaki anlaylarn, aslnda tahyil erbabndan almlardr. c) Tebih Meslei Bu yolu tutanlar, grdmz, greceimiz mesleklerle tam bir ztlk ierisindedirler. Bunlar, ulhiyeti niteleyen vasflar ve fiilleri, tamamen beeriyetteki gibi anlarlar. -HCenab- Hakka cismaniyet izafe ederler. Tevil ve tahyil zihniyetlerine bir tepki olarak

4 5

gelimi olmas muhtemeldir. Frkalar hakknda eserler ortaya koyan mellifler bu zihniyeti genel olarak Mebbihe ad altnda incelemilerdir. Bunlar da deiik alardan tenkit edilmi, grleri reddedilmitir. Kuranda ulhiyeti tantma konusunda ispat cihetine, vcudi tarafa ak bir ekilde arlk verilir. Grn bakmndan temsil ifade edebilecek zellikler fazla deildir ve bilhassa Mebbihenin zannettii ekilde kaba deildir. Kurann grn bakmndan tebih izlenimi veren tantma slubunun, gzden kamamas gereken bir zellii vardr: Bu unsurlar hibir yerde bir arada anlmazlar. Deiik muhtevalarda, mteferrik olarak yer alrlar. Ayn muhtevada tenzihin gereini hatrlatan, benzetmeyi nleyen ifadeler bulunur. Bu mteferrik unsurlar bir araya toplayp da onlardan bir neticeye ulamaya almak doru olmad gibi, tebih izlenimi veren ifadelerden, kelimeler treterek bir yere varmak da doru deildir. Mesela, Ar zerine istiva etti mealindeki ayet, Ar zerine mstevidir diye ifade edilmez. nk anlamlar farkldr. br mmetlerin sapmalarnn sebebi, Allahn vasflar konusundaki disiplinsizlikleri olmutur. mam Gazzali gibi limler, bir ihtiyat gstererek, bu tr lafzlarn baka dillere evrilmesini de doru bulmazlar. d) Tevakkuf Bu anlay ar derecedeki bir ihtiyattan ileri gelmi olmaldr. Bunlara gre, Allahn sfatlar hakkndaki naslardan, Onun muradn anlamak, insanlar iin mmkn deildir. Allahn Kendisini vasfettii tabirler konusunda yapacamz i sadece onlar okumaktan ibarettir. Bunlar, manalarn Allahtan bakasnn bilemeyecei mteabih ayetlerdendir. Bu telakki hakl bir soruya yol amaktadr: Kuran, insanlar irad etmek iin gnderilmitir. rad fonksiyonu olan Kitapta, insanlarn anlayamayacaklar bir hususun, stelik onlar artabilecek taraflarn bulunmas hikmete uyar m? Hlbuki Allah, insanlar artmaktan mnezzehtir. zetle, Allahn isim, sfat ve fiillerine dair ayetler hakknda, zahirleri murad deildir ya da biz onlarn manalarn bilemeyiz gibi ifadeler doru deildir. Allah, yaratt mahlku da, ona nasl hitap edeceini de en iyi bilendir. Hikmet ve maslahat iktiza etseydi, Kendisini baka tarzda vasfederdi.
e) Tatilsiz Tenzih Meslei

Bu yolun mensuplar, vahyin, Allah Telya izafe ettii vasflar geldii gibi kabul ederler. Fakat Onu, herhangi bir hususta yaratklara benzemekten tenzih ederler. Bu vasflarn hakikat olduunu, ancak keyfiyetlerini bilemeyeceklerini sylerler. Kendi imknlar iinde olan bir ok eyin bile mahiyetini bilemeyen insanln, ulhiyetin hakikatini
7

bilememesi kusur deildir. Tatilsiz Tenzih yolunun, ulhiyet hakkndaki tavsifleri deerlendiriinin ba ve sonu, denilebilir ki, Allahn Zhir ve Btn isimleridir. Btn sylenenler bu iki vasfn aklamasndan ibarettir. Hi tereddt etmiyoruz ki bu anlay, ulhiyet konusunda sylenecek son szdr. Kuran ve hadisten, Snni slam geleneinden aldmz ve aklmzn da mutmain olduu bu telakki, genel olarak insanln dini tecrbesiyle de dorulanmaktadr. mam Eari ve mam Maturidinin konuyla alakal mlahazalar da bu anlayn isabetini ortaya koyar.

1.

BLM

ALLAHIN VASIFLARINI BLDREN SMLER Birinci Fasl Ulhiyetin smi Hakknda Genel Konular
1. Tanrnn Adnn Mahiyeti

Varlklarn, kendi zlerinde tad deerlerle onlarn adlar arasnda, ok yakn bir ilgi vardr. Bu mnasebet tesmiyede, yani lfzda deil, sz konusu varln adnn olup olmamasndadr. Bir eyin var olmas, bir isim tamasn kendiliinden gerektirir. Bu hkm
8

doruluu, felsef bakmdan tartabilirse de, genel olarak insanlk iin, zellikle eski insanlar iin bunu bir realite olarak kabul etmeye mecburuz. Tenkiti zihniyet yle dnebilir: nsanlar arasnda birbirlerine zel isim verme, karkl nlemek, bir insan br hemcinslerinden ayrt etmek iin yaplr. Allah hakknda cins dnlemeyeceine gre, Onun bir zel isim tamas doru olabilir mi? Buna kar denilebilir ki, genel olarak insanlar, zellikle eski insanlar nazarnda isim, sadece bir ferdi hemcinslerinden ayrt etmeye yarayan basit bir etiket deil, ferdin varln ve ahsiyetini tamamlayan bir paradr. Ad olmayan, denilebilirse, madumdur. te bunun iindir ki, Allah, tek de olsa, yinede zel bir ad tar. Kald ki, ismin objeye tekabl ettii, dolaysyla onu ortaya koyduu tasavvur edilir. Allahn ad, Onun Kendisini insanla tantmasnda nemli bir rol oynar. nk beer anlayta isim, sadece niteleyen, ayrt eden ve bundan tr de onu tayan tantan deil, ayn zamanda ferdin tamamlayc bir rkn kabul edilir. Allah, adnn kutsal ve yce olduunu bildirir. Birok yette adn yce tutmay emreder. Sabah akam adnn anlmasn ister. Ad ile okumay emreder. Allahn ad anlarak boazlanmayan hayvann eti yenilmez. Kurbanlklar, Onun adna kesilir. badet yerlerinde Onun ad anlr. Hz. Nuh yanndakilere, Allahn adyla gemiye binmelerini syler. Bunlardan da anlalaca zere, mmin, Allahn adn anmakla, kendisini Onun huzurunda bulur, yardmna mazhar olur. te yandan isim, beer idrke smayan akn Ulhiyyet ile duyu ve akl dnyasnda yaayan insan arasnda, visali salayan bir ba durumundadr. nk insan, Allah olduu gibi anamaz, Onunla okuyamaz, Onunla gemiye binemez, Onu yceltemez vs., ama ilere Allah adna balayabilir. Kul, ulhiyetle irtibatn, isimle salar. Allahn zt hakknda insanlar bir ey bilemezler, Zt itibariyle insann Onun hakknda syleyebilecei en fazla ey hve/Odan ibarettir. Ancak O, harice Ulhiyet sfatyla tecelli ettiinden, insanlarn lisanlarnda ulhiyyeti ifade eden isimlerle ve kemlini belirten vasflarla bilinmesine izin vermitir. Bundan tr, bu isimlerin ve vasflarn hakik medlulleri bulunduunu ve geerli olduklarn da kabul etmek gerekir. Allahn ismi konusunda, ksaca u meseleye de temas etmemiz gerekir: Allahn vasflar Onun zat mdr? Yoksa onlar hdis midir? Hemen sylemeliyiz ki, bu soruda bulunan terimlere gre, cevap farkl olacaktr. Kanaatimizce, bu noktaya gereken ihtimam ve dikkat verilmedii iindir ki, bu konuda bilinen ve uzayan mnakaa slm ilahiyatnda ortaya kmtr. simden zat anlayan telkkiye gre, eer isim mahlk ve mstear olsayd, yani
9

Allahn gayr olsayd, Allah Kendisinin gayr olan bir mahlkun tebh (tenzh) olunmasn emretmezdi. Allah putlar isimlendirmeyi insanlara nisbet etmitir. Bundan anlalyor ki, Onun isimleri ezeldir. Onun hibir sfat ve ismi hdis deildir. Mahlklardan nce de Hlk, merzuklardan nce de Rzk idi. el-Er, Allahn isimleri, Onun zatdr. fikrini hads ehlinin ekserisine nisbet eder. Bazlar ise, Allahn isim ve vasflar Onun gayridir. demi ve bunlar srf lafz ynden ele alarak esma ve sfat birtakm szlerden ibarettir. fikrini ileri srmlerdir. Birinci gr tutanlar, isimsizlik ve sfatszln, yokluk belirtisi olduunu dnerek, Allahn sfatsz olamayaca zerinde srar etmiler, brleri ise isimlerdeki hudus tarafna bakarak, Allah onlardan tenzh etmeye ynelmilerdir. Aslnda nemli olan udur: Bu isimlerin medlulleri, Allah hakknda ezel ve ebed olarak dorudur. Bu byle olunca insanlarn tesmiyelerinin sonradan (hdis) olmas, bir ey deitirmez ve bu tesmiyeler, isimlerin hdis ve mahlk olduu anlamna gelmez. Zira Allahn isimleri, Onunla tam mutabakat halindedir. Mturd, bu konuya gereken dikkati gstererek diyor ki: Bize gre, Allahn isimleri Onun zatdr, onlarla adlandrlr: er-Rahmn gibi. Keza Onun mevsuf olduu zat sfatlar vardr: Varlklar bilmek ve onlar hakknda kudret sahibi olmak gibi. Lkin bizim Onu tavsf etmemiz veya isim vermemiz, zorunlu olarak gcmz ve ifade kabiliyetimiz nisbetindedir. nk bu hususta bavuracamz ey, grlen lemde bildiimiz durumlardr. Bu ise, lafz olarak mabeheti gerektirir. Zira grlen lemde, bilinene gre takdr (kyas) edilmitir. Hlasa, biz niha imknmz kullanarak, zaruret dolaysyla bu isimleri kullanyoruz. Mahlklarla lafz benzerlik olmasna ramen, biz Onu her hususta mabehetten tenzih ettiimizden, bunlarla Allah adlandrmak mmkndr. Sfat ve Zat mnasebetine bir de tecelli kavramyla yaklamak mmkndr. Allahn sfat ve fiillerinin Kurnla olan tecellisi, beer anlaya ynelen ilah tenezzlattan ibarettir. Allah istedii tarzda, istedii keyfiyette ve istedii zaman Kendisini izhar edebilir. Zuhuru, bizim anlaymza gre Kendisini bir nevi kaytlar gibi grnrse de, O tecellisinde de mutlak olmakta devam eder. Hatta tlak kayd bile, Onu balayamaz. Kaytlanmaktan mnezzehtir, taaddtten beridir. mmetin Selefi ve kalb erbab mutasavvflar, buna zhip olmulardr. Bunu byle bilen, bylesi tekellflere (mteabih ayetleri tevl tekellfne) muhta olmaz ve bu tevller etrafnda dolap durmaz. mdi tecelli, tecelli edeni izhar eder. Fakat bu izhar, Onu zatnda olduu gibi deil, bir anlamda izhar eder. Zira tecell, tecelliye mazhar olann takati nisbetinde olur.

10

2.

simlerin Ulhiyete Delaletleri

Allahn isimleri ister ism-i fail, ister sfat- mebbehe suretinde olsun, ister mastardan menkul olsun, hepsinde vasf anlam gzetildiinden bunlara sfat denir. Dier taraftan vasfn medllyle muttasf Zta delletleri gzetilerek esm denir. Yani Allah, bu sfatlarla o derecede mevsuftur ki, bunlar isim derecesine km saylrlar. Allahn isimlerinden her biri, Zta ve kendisinden mtak olduu sfata birlikte olarak mutabakat suretiyle dellet ettii gibi, tazammun ve lzumdan ibaret olan br iki dellet eidi ile de, Allaha dellet eder. Sadece sfata ve sfattan mcerret olarak zata, tazammun yoluyla dellet eder. Dier sfatlar ise, lzum yoluyla gsterir. Mesela Sem ismi, Allahn Zatna ve iitmesine mutabakat; sadece Ztna veya sadece iitmeye tazammun; Hayy ismine ve hayat sfatna ise lzum suretiyle dellet eder. br isim ve sfatlar da byledir. Allahn isimlerinin okluu, Onun fiillerinin okluunu anlamay kolaylatrr. Ulhiyyetin muhtevasna snrszlk verir. Onu; kstlayc, dar anlaylardan kurtarr. zellikle zt vasflar, ulhiyyeti snrlamak eilimi tayan anlaylara etkili bir engel olurlar. Kimisi Onu, sadece Zhir olarak grmek ister. yledir ama Allah, Btndr ayn zamanda. Kimisi srf Hakm, kimisi srf Kadr, kimisi srf Rahm olarak bilmek ister. Bunlarn hepsi dorudur. simlerin ve delletlerinin okluu, Allahn birliine ve besatetine zarar verir dncesini tayanlar, meseleyi teolojik bir problem haline getirmilerdir. Allah, Kendisini hakikate mutabk olarak, fakat insanlarn anlayabilecei biimde tantmtr. nsan, Rabbinin hususiyetlerini belirten isimlere muhtatr. Rabbini eitli durumlarnda, haline uygun bir ismiyle armak ister. Bu isimler olmasayd, Onunla olan irtibat ok noksan kalrd, belki de mmkn olmazd. Denilebilir ki, bu kavramlar, ulhiyet karsnda, kulun dilsizliini bir dereceye kadar gideren ifadeler, ruhunun kmazlarn aan anahtarlardr. Sadece Allahn isimlerini anmann; iman beslemekte, ilhi huzuru hissettirmekte, Ona olan sevgiyi artrmakta, Onun karsnda huu duymakta, Onun katnda olana rabet etmekte, dnya musibetlerini kmsemekte, dnyann nimetlerini kaybetmekten dolay zntsn azaltmakta byk faydalar vardr. Peygamberimiz Hz. Muhammedin (sallallahu aleyhi vesellem), eitli durumlarda okunmasn tavsiye ettii dua ve zikir formllerinin, Allahn isimleriyle dolu olmas da bu faydalar gstermektedir. ok g artlar iinde bulunan, ilh merhamete ok muhta olanbir mmin, Rabbini yardma arrken, bu halini ifade edip zetleyecekbir tabir arar. Rahm, Erhamur-rhimn isimlerini hazr bulur. Ya Rahm! Ya Erhamer-Rhimn! diye niyaz eder. Gnhlarnn arl altnda ezilirken, ulhiyyetin eitli
11

ynleriyle olan ilgisini kopardn hissederken, bu haliyle Ona yaklaacak bir vesile arar: Gaffr, Settr isimlerini yannda bulur. Ya Settar! Ya Gaffr! diye yalvarr. Kinatta veya kendi ruhunda tecelli eden ilh kudret ve azameti temaa ederken kitaplarla ifade edilemeyecek duygu ve marifetini dile getirecek ok ksabir forml arar: Allahu Ekber! diyerek, dalgalanan ruhu sknet bulur. Ksaca, Allahn mtenevvi vasflarnn aracl ile ruhunun kilitlenmi kaplarn aar ve duyduu byk gerilimi dindirir. Sfatlar zttan, zt sfatlardan ayr dnmek, hakikati olmayan, zihn bir farz ve hayalden teye geemez. Bu, faydas olmayan itibar bir emirdir ki, zerine ne marifet, ne iman, ne de ilim terettp etmez. Allahn birliini, aritmetik birlik eklinde dnenler, realiteyi olduu gibi kavramaktan ciz olan akln, hakikati fakirletiren tecrid ileminin mahkmu olarak, neticede ulhiyyetin sfatlarn, inkra gitmilerdir. Onlar derler ki: Siz Allah bu sfatlarla nitelerseniz, Allah ve kudreti vardr., Allah ve nuru vardr., Allah ve azameti vardr., derseniz Hristiyanlarn fikrini kabul etmi olursunuz. nk onlar da: Ezelden beri Tanr ve nuru vardr., Tanr ve kudreti vardr. diyorlar. Bu itiraza kar Kurn anlay temsl eden Ahmed b. Hanbel yle cevap veriyordu: Biz demiyoruz ki, ezelden beri Allah ve kudreti, Allah ve nuru vardr. Diyoruz ki, Allah, ezelden beri kudreti ve nuruyla vardr. Ahmed b. Hanbel kk, dal, yaprak, lif vb. hususiyetleriyle hurma aacna bir tekismin verildiini, hepsine birden hurma aac denildiini misal verir.Allah ilim ve kudretini yaratmadan nce lim deildi, kdir deildi.denilemeyeceini bildirir. Grld gibi, Ahmed b. Hanbel, sadece zihinde mevcut olan faraz, aritmetik bir vahdet anlayna kar, vakaya uyan organik vahdet gryle mukabele etmitir. 3. simlerde lhad ve Tevkf Olup Olmadklar Esm-i hsn ile ilgili olan bir yette: En gzel isimler Allahndr, Onu o isimlerle arn (adlandrn). Onun isimleri konusunda erilie sapanlar brakn. Onlar yaptklarnn cezasn greceklerdir. buyurulur.6 Erilie sapanlar diye tercme olunan yulhidn, genel olarak Allaha isim ve vasf vermekte kaytsz, laubali kimseleri ifade eder. Tefsir ve mn ehli demilerdir ki ilhd: Allah, Kendisini isimlendirmedii, hakknda ne Kurn ne de Snnette nass gelmemi olan bir isimle adlandrmaktr. Zira Allahn btn isimleri tevkifdir. Ehl-i snnet mslmanlarnn imamlarndan Mturd, Bklln gibi zatlara gre de Allahn isimleri tevkifdir. Bklln nezdinde, Allah hakknda doru olabilecek kil, fatin gibi isimlerle, Onu tesmiye etmek caiz deildir. Birok kelm bilginine gre Allah hakknda

12

Sem, Basr, Nr gibi isimler ancak dinde vrid olduklar iin kabul edilirler. Allahn isimleri, kyas yoluyla sabit olmaz. Earnin dedii gibi, Allah bilmekte ve adlandrmakta, akl ve kyasn dahli yoktur. Bunlar ancak Onun ltfu ile Kendi katndan gelir. el-Cbb gibi baz mtezillere gre Allaha isim vermekte kstas akldr. Onun hakknda aklen caiz olan isimler verilebilir. Mtezilenin Baddiyyn ksm ise, ona muhalefet ederek akl doruluuna dellet etse bile, Allahn Kendisini adlandrmad isimleri veremeyiz. derler. rif ile lim ayn anlamda olmakla beraber, biz Allahn adlandrmasna mukayese edereklim deriz, Arif diyemeyiz. Gazzl bu konuda daha da derinleerek, isim ile vasf birbirinden ayrd eder. Ona gre isim verme dinin iznine baldr. Buna karlk Allah hakknda yalan olmayan doru vasflar, izne bal deildir. sim, msemmaya dellet etmek zere konulan lfzdr. Gazzlnin bu mtalasnda, u hususun unutulur gibi olduu seziliyor: Allahn isimleri aslnda birer vasftan ibarettir. Onlar, alem deildirler. Btn isimleri ierisinde vasf olmayp da, Zt iin alem olan tek ismi vardr: Allah. Byle olunca, Ona verilecek vasf Kurndaki anlamyla isim olacaktr. O zaman da, cumhurun bahsettii tevkf, iptal edilmek tehlikesiyle kar karya kalacaktr. Kald ki, Ulhiyet hakknda hamdan uzak olan vasf bulmak, tatbikatta pek de kolay deildir. Bazlar, Kurn veya hadste bir asl olmas halinde, mesel faili Allah olan bir fiilden isim getirmenin mmkn olduunu sylerler. Kanaatimizce birok durumda bundan saknmak gerekir. nk Allahn baz artlara raci olan, muayyen bir enini veya tecellisini gsteren fiilleri, Kendisine izafe etmesi, onlardan sbut ve devam ifade eden vasflar getirmek iin sebep tekil edemez. Allahn herhangi bir fiili Kendisine isnad etmesi, o fiilden Kendisine bir sfat vermesinden baka bir eydir. Kurnda Allaha izafe edilen fiillerin dairesi, isimler dairesine gre fazlasyla genitir. Bunlar ekseriya, muhataplarn durumlarndaki birtakm artlarla kaytldr. Baz ilh unat bildirirler. Onun iin mesela istev, kerihe, gadibe vb. fiiller var diye Mstev, Krih, Gadbn gibi vasflar tretilemez. Bu vasflar getirmemek, o fiilleri inkr etmekten farkldr. Allah baz kaytlarla, azametine yarar bir tarzda, bize bu fiillerle bildirilebilecek unat gerekletirir. Kurnda izafet veya baka bir yolla kaytl olan vasflardan da mcerret ve mutlak vasflar yaplamaz. eddul-azb vardr. Azab irade etmesi halinde azabnn iddetli olduunu ifade eder. Buradan e-edd vasf getirilemez. Ele aldmz konuyla ilgili olarak, unu da belirtmeliyiz. Allahn birbirine zt sfatlarn gsteren isimleri, tek balarna kullanlamazlar; ancak mukabilleriyle birlikte zikrolunabilirler. Onun Evvel olduunu sylerken, hir olduunu da ayn anda bildirmek
13

gerekir. Zhir, Btndan ayrlmayacaktr. Zira bunlardan yalnz biri deil, ancak ikisi bir arada mutlak kemli ifade ederler. lhdn bir baka eidi, Allaha ait isimlerle putlar adlandrmaktr. bn Abbs ve Mchid diyorlar ki: Mrikler, gh noksan gh ziyade ederek Allahn isimlerini, tadklar mnalardan saptrarak, onlarla putlarn adlandrdlar. Allahdan el-Lt, el-Azizden, el-Uzzy, el-Mennndan Ment trettiler. Birok yette, Allahn ismini tenzh etmek emrolunmaktadr. sim konusunda menf emrin ne olduunu grdkten sonra, msbet emrin de neyi ifade ettiine ksaca temas edelim. smi tenzihten maksat: Allahn isimlerini, onlara yaramayan hususlardan tenzh etmek yani hakknda vrid olan isimleri tevl etmemek; onlar konusunda insanlar arasndaki mn ve keyfiyetleri dnmemek; Kendisine has olan adlar bakalarna vermemek; mesel Kendisine bir eyler veren kimse iin bu benim Rzkmdr. gibi ifadeler kullanarak o isimleri mptezel hale getirmemek; uygun olmayan yerlerde (hela gibi) onlar telffuz etmemek; huu ve tazim iinde olmakszn onlar anmamak ve hatta kar karya bulunduu durum iinde Onu iitmek istemeyen kimsenin yannda anmamaktr. steyen fakire bir ey vermeksizin Allah versin demek gibi. 4. Esma-i Hsnay Sralayan Hadis Hakknda

Esma-i Hsna hadisini rivayet eden Tirmizi, rivayetinden hemen sonra bu hadisin garip olduunu syler ve bu rivayet dnda, isimleri sralayan hibir isnadn kendine gre sahih olmadn ilave eder. simleri mdrec olarak kabul eden veya etmeyen limlerin ittifakyla isimler 99a mnhasr deildir. bn Hazm dndaki limlerin bu konuda ittifak vardr. simlerin tertibinin Raslllahtan gelmediine kail olan taraf ar basnca, baz zatlar 99 says ile de kaytlanmakszn, Kuran inceleyerek Allahn isimlerini toplamaya almlardr. Kuran- Kerimde isim sigas halinde bulunduu halde, Tirmizi hadisinde olmayan 27 vasf vardr. Yine o rivayette bulunduu halde Kuranda grnmeyen vasflarn says da 27dir. bn Hacer der ki: Kuranda olmayp da rivayette bulunan 27 isim listeden karlp, Kuranda bulunduu halde rivayette olmayan 27 isim eklenirse 99 isim elde edilmi olur. 5. Esma-i Hsnada Mteradiflik (Eanlamllk)

Allahn adlar arasnda mteradif olanlarn bulunup bulunmayaca zerinde dnenler

14

olmutur. E anlam, ayn kkten gelen deiik sigalar arasnda olduu gibi, farkl maddelerden gelen isimler iin de szkonusudur: Kdir, Kadr, Muktedir veya Azm, Kebr gibi. Gazzl, kendisinden nce esm-i hsny aklayanlar arasnda, bu konuya temas eden kimseyi bilmediini sylemektedir. Ona gre isim, srf lfz deil, anlam bakmndan deer kazandndan, doksan dokuza dhil olanlar arasnda, gerek mteradiflik dnlemez. Her bir ismin, zel bir mn tamas aranr. Gazzl tezini desteklemek iin, ayn kkten gelen ismi rnek verir: el-Gfir, el-Gafr, el-Gaffr. Gfir, sadece marifetin aslna dellet eder. Gafr, gnhlarn okluu nisbetinde, mafiretin fazlaln gsterir. Miktar ne kadar fazla olursa olsun, srf bir eitgnh rtene Gafr denilmez. Gaffr ise, tekrar suretiyle oka mafiretedene denir. Baka kklerden olup da mteradif grnenlere de: el-Alm ile elHabri rnek verir. Alm sadece bilmeye dellet ettii halde, Habr Onun gizli ileri ve taraflar bildiini ifade eder. Bu kadarck bir fark, eanlaml olmay uzaklatrr. Hatta ince fark biz anlayamasak bile, bunun var olduuna inanmalyz. el-Azm ile el-Kebr arasndaki fark anlatamazsak bile, aslnda bir nans olduundan phe etmemeliyiz. nl lisan bilgini bn Cinnnin binadaki ziyade, mnya ziyadelik verir kuralna baklrsa Mtekebbirde Kebre nazaran, dolaysyla ince bir fark bulunabilir. Rahmn ve Rahm isimleri ayn kkten gelmekte ve aa yukar aynanlamlar ifade etmektedirler. Fakat Kurnn kullanndan, ikisi arasnda baz farklar ortaya kmaktadr. er-Rahmn hem mevsuflu hem mevsufsuz(daha ok) kullanld halde, Rahm her zaman mevsufla kullanlmtr. Yani er-Rahmn ekseriya zel isim durumunda geldii halde, Rahm daima sfattr. Pein bir fikirle, isimler arasnda e anlaml olanlarn bulunabilecei ihtimalini reddetmek iin sebep yoktur. Fakat bu rneklerden anlalyor ki, titiz bir inceleme, baz ince farklar gstermekten hli kalmamaktadr. Byle farklar bulunuyorsa, e anlaml (mteradif) tabiri yerine, yakn anlaml (mtekarib) tabirini kullanmak daha isabetli olur. Mevkf sahibi el-c ile onun rihi el- Crcn, esm-i hsn arasnda mteradif olanlarn bulunduunu kabul ederler. Mesel el-Hlik ve el-Bri ayn mnya gelir,el-l, el-Azm, el-Mtekebbir ayn anlamdadr. derler.

6.

Bitiik simler

a) Ayr Bir ekil Olarak Bitiik simler

15

Kuranda esma-i hsna ekseriya, yan yana getirilmi iki isim halinde Allah tavsif eder. Azzn Hakm, Kaviyyn eddl-ikab gibi. Anlam bakmndan bu isimler bazen birbirini destekler. Kaviyy-Azz, Aliyy-Azm gibi. Bazen zt ve zdda yakn iki ayr kavrama delalet ederek, biri brn dengeler. Afvv-Kadr, Z mafiratin ve Z ikb gibi. Bazen, iki ismin gerekleri arasnda bir derecelenmeyi, sralanmay ifade ederler. Tevvb-Rahm, afr-Rahm isimlerinde olduu gibi. Bu isimler bir araya geldikleri zaman tek balarna ifade ettikleri manann tesinde yeni bir mana ifade ederler. Normal olarak yetlerin sonunda gelen bitiik isimler hakknda, msterikler arasnda daha ok yaygn bir iddiaya gre, bunlar srf seci endiesiyle getirilmi, ekseriya delletten yoksun kfiye unsurlar olmaldrlar. Bu da Kurn, kk drme hevesini ortaya koyar. b) Bitiik simlerin Muhteva ile lgileri 1. Manann kaynan gstermeleri

Allah bir insana ancak vahiy yoluyla veya bir perde arkasndan hitap eder yahut ona Kendi izniyle dilediini vahyedecek bir eli gnderir. (42/51) Ayet, ilh ycelik ve hikmet etrafnda dnmektedir. Dikkatli ve beli bir muhatabn zevki de, yetin bu muhtevasn zetleyen Al, Hakm vasflarnn gelmesini, en gzel bir htime olarak kabul eder. 2. Muhtevann Tam Zddn Ortaya Koymalar

Ey nsanlar! Bir misl verilmektedir, imdi onu dinleyin: Sizlerin Allahtan baka yalvardklarnz, bir araya da gelseler, bir sinek bile yaratamayacaklardr. Sinek onlardan bir ey kapsa onu kurtaramazlar; talib de matlub da ne kadar gsz! Allah gerei gibi deerlendiremediler. Allah elbette Kavdir, Azzdir (22/73-74) Bu aczin karsnda kudretin kimde olduunu gstermek lzmdr. Allah gerei gibi deerlendiremediler geiiyle, kendimizi kudretin karsnda buluyoruz: Allahdr, acizsiz Kav, mutlak galib ve yenilmez Azz. una da dikkat edelim: Kv ve Azz aczin karsna kt gibi, Azz vasf ayrca putperestlerin Allah unutarak baka uydurma tanrlara ynelilerinden, kendisinin deerini takdir edememelerinden dolay izzetinden hibir ey kaybetmediini de anlatmaktadr. 3. stidrk Mahiyetinde Gelmeleri Gklerde ne var, yerde ne varsa hepsi Allahndr. O dilediini affeder, dilediini cezalandrr. Allah gafurdur, rahimdir (ok affedicidir, merhamet ve ihsan boldur). (3/129). lh isimlerden nceki ksmn muhatap zerinde brakt intiba: Deerin, iin, hikmetin, adaletin hlsa dilemesinden baka hibir eyin, yannda deeri olmayan sert bir Hkim
16

Tanr olabilir. Evet, byle bir intiba uyansa bile, yetin Allahn Gafr Rahm isimleriyle bitmesi, yanl anlalmay nlyor, mit tarafn kuvvetlendiriyor. lh isimler istidrk maiyetinde gelerek, yanl anlay nlemektedir.
4. Ayette Bildirilen Hkm, Emir, Nehiy vb. Talil Gayesiyle Esma-i Hsnann

Gelmesi Allaha ibadet maksadna tahsis etmek zere Kbeyi kuran Hz. brahim ve Hz. smail (aleyhimesselm): Rabbimiz, yaptmz kabul buyur. iten ve Bilen ancak Sensin. (2, 127), diye dua ediyorlard. Sonda gelen Sem ve Alm (iten ve Bilen) isimleri, kabul olunma dileinin sebebini gsterir. Murad: Duamz iiten, niyetlerimizi bilen ancak Sensin.demektir. Ancak kelimesiyle ifade olunan hasrdan da gaye budur. te Senin bu vasflarn sebebiyledir ki, biz duamzn kabuln istiyoruz. anlam vardr. 5. Zt ki smin Birbirini Dengelemesi

Bazan zt veya zdda yakn iki isim, biribirini dengelemek iin gelir. Her bir vasfn gerei biribirine aykr olduundan, kullarn bunlardan sadece birine tutunmalarn engellerler. Meleklerin, mminlerle birlikte savamak zere gnderilmelerini bildiren yet, Yardm ancak Aziz Hakm olan Allah katndan olur. (3,126) diye biter. zzet, Allah hakknda, istediini yapmay, sebep-msebbep nizamn tanmamay, yenilmez stnl ifade eder ve gerektirir. Hikmet ise, birtakm gayeler iin, sebep-msebbep nizamn koymay ve onun esiri olmakszn, z iradesiyle gzetmeyi, bir teklif ve imtihan gerektirir. Bunlar, bu anlamda zt (ama mtenakz deil) kavramlardr. Fakat bu iki zt vasf toplamas Allah iin bir keml olduu gibi, bunlarn gereine gre hareket etmesi de kul ynnden bir kemldir. Mmin sebebe gvenerek Rabbini unutmayacak, sadece Onun izzet vasfna tutunarak da koyduu hikmet nizamn ihmal etmeyecektir. Baar, Azz olan Allahn elindedir. Ama bunu vermek hikmetine baldr. Grld gibi, uzun aklamay gerektiren bu gerei, biribirini dengeleyen iki ilh ismin zikrolunmas ksaca belirtmitir. 6. Fezlekedeki Esma, Manay Zihinlere Naketmek indir

yetlerin sonlarnda gelen ilh isimler, ekseriya yette bildirilen mnlar, akllara ve kalblere iyice yerletirmek iin, ok ksa bir hlsa mahiyetini tarlar.Mallarn Allah yolunda sarf edenlerin durumu, her baanda yz tane olmak zere, yedi baak veren tanenin durumu gibidir. Allah, dilediine kat kat verir. Allah Vsidir, Almdir (2, 261). Vsi vasf, Allahn ltuf ve ihsannn bol olduunu, Alm ise her eyi bildiini anlatmaktadr. Btn yet
17

Allahn, rzas yolunda harcanan eyleri, verenlerin niyetlerini ve verdikleri eylerin durumunu bildiini, karlnda veren kimselerin, yedi yz misliyle mkfatlandracaklarn bildirmektedir. 7. Dnyevi Sanlan Ayetlerin Sonular Uhrevidir

Baz yetlerde, dnyaya ait ileri dzenleyen hkmler bulunur. Bildirilen eyler, mesel tamamen hukuk mahiyette kurallar olabilir. Bu kurallarla muhatap dinle ilgisi olmayan bir atmosfere girdiini sanr. Fakatyet muhteva le ilgili ilh vasflarla sonulannca, muhatap kutsal plna ykseltilir. Hem de o emirler, ilh bir meyyide, yaptrm gc bulur. Durumun aka grlmesi iin, uzun da olsa u yetin mealini aynen iktibas edelim:Karlarnzn ocuklar yoksa, braktklarnn yars sizindir; ocuklar varsa, braktklarnn ettikleri vasiyyetten veya bortan artakalann- drtte biri sizindir. Sizin ocuunuz yoksa ettiiniz vasiyyet veya bor ktktan sonra braktklarnzn drtte biri karlarnzndr; ocuunuz varsa, braktklarnzn sekizde biri onlarndr. Eer erkek kardei veya kz kardei olan bir erkek veya kadn, ikinci dereceden miras brakrsa, ikisinden her birine edilen vasiyyetten veya bortan artakalann- altda bir der; ikiden oksalar, te birine, zarara uratlmakszn ortak olurlar. Bunlar Allah tarafndan tavsiye edilmitir. Allah Almdir, Halmdir. (4, 12). Miras gibi karlarn ekitii, en yakn olan insanlarn bile biribirine dp aldatmacalarn, hak inemelerin olabilecei bir konuda, hakszlktan sakndran ifadeler de yer alyor. Bu iki ilh vasftan Alm, Allahn her eyi bildiini, kalblerin sakladn, yaplan en kk hakszlklar bilip onlarn hesabn soracan ifade ettii gibi, Halm vasf da unu telkin ediyor; Yapt hakszlkla, ya dnyada evresi tarafndan bilinmedii veya kendisine hak sahibinin gc yetmedii iin bir dnya meta eline geiren, Allahn Halm olmas sebebiyle, kendisini hemen cezalandrmadn grerek sevinmesin. O geciktirirse de, byle bir suu cezasz brakmaz, nndeki dnyev gelecekte veya hirette, bu hakszln cezasn detir. 8. Fezlekedeki Esma Bildirilen Hususlarn Teminatdr

Baz durumlarda, yetlerin sonlarnda gelen isimler, yette bildirilen vaadlerin, ilerin temnt olarak gelirler. Mesela sebepler dnyasnda imknsz gibi grlp, gzde bytlen iler, Allahn baz vasflarn hatrlatmakla temnat altna alnm olur. Gkleri ve yeri yaratan, onlar gibisini yaratmaya olmaz m kadir! Elbette Kdir! Hallk Odur, alm Odur! (Her eyi yaratan, her eyi bilen Odur). (36/81)

18

9.

Fezlekedeki Esma, Kuru Klieler Deil Aksine Hkm Kaynaklardr

Rabbi de bunun zerine tevbesini kabul etti. phesiz Odur tevbelerikabul eden, Rahm olan. (2, 37). et- Tabers (. 548/1153): Rahmi zikretmesinin sebebi, tevbeyi kabuln ltuf eseri olduunu bildirmek ve tevbeyi kabul etmesinin, Kendisi hakknda vacip olmadn ir etmektir. (Mtezilenin teolojik gr reddolunuyor).
7. Esm-i Hsnann Tasnifi

Allah, baz hikmetlere binaen Kurn- Kerimi tenzl halinde, 23 senelik bir zamana yaylacak ekilde vahyetmitir. Baz konularda, ilh iradn bir tedrc uyguladn biliyoruz. Ulhiyyet, Kendisini insanlara tantmasnda da bir tedric tatbik etmi midir? Yaplan almalar, tedricin gzetilmediini dndrecek ekilde de neticelenebilirdi. Fakat hi deilse hatra gelen bir konu aratrlm olurdu. Ne var ki, tam bir doruluk iinde byle bir alma yapmak imknsz eyler arasna girmitir. Fakat biz, doruluk derecesinin, hibir surette nisblikten teye gemeyeceini bile bile byle bir sralamaya alacaz. Gelecek faslda, ilh isimler ele alnrken, bu sra takip edilecektir. Srelerin nzul sras hakknda, islm gelenekte en mehur olan sralamay izleyeceiz. 8. Surelerin Kronolojik Sralamas Hakknda Not

slm gelenek, umumiyetle, Kurn vahyini bir btn olarak telkki ettii iin, bandan beri, sralama iine ok byk bir nem vermemitir. Sralama gayretlerinin, belli bal mili, nesh meselesi olmutur. Durum byle olmakla beraber, sahabe devrinden beri, btn Kurn srelerinin tam veya ksm sralamasn yapan ahsiyetler eksik olmamtr. Ancak, srelerin mekk veya meden olular hakknda pheye gerek olmayacak bir bilgi olduunu syleyebiliriz. Biz u sonuca varyoruz: Kurn metninin gnmze kadar intikli hakknda cidd hibir phe ortaya konulamad gibi, onun iddia olunan gelimelerini, tenakuzlarn ortaya karmak iin yaplan kronolojik sralama abalar da baarszlkla sonulanmaya mahkm olmutur. Bizim nzul srasna gre incelemeye almamzn gayesi, ilh iradn, ahkmda olduu gibi, ulhiyyet ve sfatlar hakknda da, keza irki iptal etmek konusunda da bir tedrc takip edip etmediini anlamaktr. Yaplmas bazlarnca temenni edilebilecek bir ii yapmaktr. Bir merak gidermektir. Kesin bir fikir beyan etmeksizin, bir sonuca varlaca veya varlamayaca konusunda nisb bir fikir edinmektir. almamz boyunca, kronolojik sralamada, batdakileri de gz nne alrken, islm gelenein sralamasn, bize daha ok
19

gven verici bulduumuzdan onu kullandk. Sonu olarak diyebiliriz ki, kronolojik sralama ve ona dayanarak neticeler karmak, bizce gaye olmad ve bunu kar yol da grmediimiz iin, bu konuda fazla titizlik gstermedik. Shhatli olarak tesbit imkn olmadndan, kronolojik metod zerine bina edilen sonular itminn vermekten uzaktr. Konuyu bylece deerlendirdiimizden, tli plnda, nzul srasna nazar atfetmemiz, almamzn mahiyetini etkileyecek nitelik tamamaktadr. kinci Fasl ALLAHI TAVSF EDEN ESMA- HSNA
A- MEKK SRELERDEK SMLER

1.

Rabb

Rabb kelimesi fail iin mstear olan bir mastardr. Terbiyeden gelir. O da bir eyi kemaline ulatrncaya kadar yava yava gelitirmektir. sm-i fail yerine mastarn kullanlmas mbalaa gayesiyle olur. Marife olarak yalnz Allah iin kullanlr. Herhangi bir isme muzaf olarak insanlar iinde kullanlmtr. Cevheri ve Suyuti bunu dini adan mahzurlu grrler. Rabb ismi, Allah lafz- celalinden sonra, ulhiyeti belirtmek iin, Kuranda en ok kullanlan kelimedir. lk surelerde Allah, Kendisini lafz- celalinden ziyade Rabb ismini kullanarak izhar etmitir. Sonra gittike Allah ismi artar. Ayrca Kuran- Kerimde batl tanrlar ifade iin Rab kelimesi kullanlmaz, daha ziyade ilah kelimesi kullanlr.
2. El-Ekrem, El-Kerm, Zl-Celali vel-kram

Keremin hakikati, karlk beklemeksizin vermektir. Allah kerem sahibi olduu iindir ki, hak sahibi olmayan mahlklarna ibtidaen nimet verir, bir karlk beklemeksizin onlar affeder. Kerem kknden gelen her vasf da mnhasran Mekke devresinde zikrolunmutur. 3. Allah

Allah, btn ilahi sfatlar Kendisinde toplayan Zata delalet eden lemdir. Esma-i hnsann hepsi, istisnasz olarak, Allah lafz- celaline isnad edilirler, yani onu tavsif ederler. Hlbuki bu lafz herhangi bir mevsufun sfat olmaz. Lisan bakmndan, lfz- cellin birtakm zellikleri vardr. Bu ismin tesniyesi ve cemi
20

yoktur. Tenvin kabul etmez. Alem olduu halde munsariftr. lk harfi olan hemzesinin, ne vasl ve ne de kat hemzesi olduu sylenemez. Zira birok durumda vasl edildii halde, mesel mnd olduunda hemze skt olmaz, kat hemzesi saylr. Mesel billhi derken vasl, y Allah derken kat hemzesi durumundadr. Allah lfz- cellinin mtakk olmasnda bir engel grmeyenler arasnda, en ok taraftar toplayan ve bize de en yakn bir ihtimal olarak grnen bir fikre gre, bu lfzn asl el-ilh olmaldr. Buna gre Allah adnn anlam belirli olan gerek tanr demek olur. Taber, bundan baka hibir ihtimal zerinde durmaz. Hatta zaman zaman tefsir ettii yetler iinde geen Allah lfzn, her eyin Kendisine kulluk etmesi gereken Mabd olarak aklar. Cevher, Zemaher, Beydvnin tercihleri de bu merkezdedir. Beydv, lfz- cellin alem olaca grn zayf bulur ve: Zhir olan, aslnda vasf olduudur. Fakat bakalar hakknda kullanlmamak suretiyle, gerek mabd hakknda galip olduundan, Onun iin alem olmutur der. 4. lah

Tanr, mabd anlamna gelen bu isim, ibdet etmeyi ifade eden elehe yelehu veya tefaul ekli olan teelleheden gelir. Anlam bakmndan ism-i meful saylr. Bu kkten hi fiil gelmemitir. Marife olarak da bu kelime Kuranda yer almaz. Kuranda ekseriya gerek ilah hakknda kullanlm, batl tanrlar iin olduka az varid olmutur. Dikkati eken bir durum da dua makamnda, hibir yerde lh (Tanrm!) yahut lhen (Tanrmz!) eklinde mnd olarak gelmemesidir. Bu fonksiyonun mnhasran Rabb vasfyla yaplmas, anlamldr. Belki de Rabb vasfnn tad lh merhamet, muhabbet ve efkat dolaysyla, dualarn o isimle yaplmasna bir tevik ve irad sz konusudur. 5. El-Vekl

Vekl, ism-i meful mnsn tayan, fal vezninden bir sfattr. Allahn vasf olarak: Her eyi tedbr ve idare eden, gzeten, kendisinden hibir eyin bilgisi gizli kalmayan, hibir eyi korumak ve idare etmek Kendisine ar gelmeyen. Yaratt her ey zerinde gzetici ve Hafz (Emn ) olan, hepsinin rzklarnn ve idarelerinin Kendisine ait olduu anlamna gelir. Vekillik vasf insanlardan nefyolunmutur. Vekil ismi her zaman tek bana gelmi, hibir yerde bir baka ilahi isme bitimemitir.
21

6. Ehlt-takva ve ehll-mafire

El-Mddessir sresinin son yetinde, Allah, Kendisini bylece vasf etmektedir. Azabndan saknlmaya ve Kendisine man ve itaat olunmaya lyk olduu gibi, Kendisine man ve itaat edeni balamaya da lyk olan. demektir. 7. er-Rahmn, er-Rahm, Zr-rahme, Hayrurrhimn, Erhamur-rhimn, Z rahme Vsiah Rahmn ve Rahm, ism-i faile mlhak olan mbalaa binalarndan f aln ve fal vezninde, rahmet kknden gelen iki sfattr. Genel olarak kabul edildiine gre Rahmn, rahmetin daha ileri bir derecesini ifade eder. Bazlarna gre faln vezni, fiilin ok olduuna ve tekerrr ettiine, fal vezni ise fiilin sabit ve yerleik olduuna dellet eder. Rahmet kelimesi dilde, ksaca rikkat(yufkalk) ve ihsan anlamna gelir. el-Hattabnin (.388/998) tarifine gre, Allahn sfat olarak er-Rahmn: Btn mahlklara rzklar, yaama vesileleri ve her trl faydalar hususunda rahmeti yaylm olan rahmet sahibi demektir. er-Rahmn sft- glibeden olarak, ulhiyyetin ikinci bir ismi durumunda kullanlmtr. Getii yerlerin ekserisinde byledir. Sfat olarak geldii yerler olduka azdr. er-Rahm ise, mevsufsuz olarak hi kullanlmamtr; getii her yerde (36, 5; 26, 217 istisna edilirse), Allah ismini tavsif etmitir. er-Rahmn her zaman elif-lml geldii halde, Rahm birok defa eliflmsz da gelmitir. Arapada olduu gibi Kurn- Kermde de er-Rahmn insanlar hakknda hi kullanlmam, mnhasran Allahn sfat olmutur. Rahm ise, bir yette (9, 128) Efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) tavsif etmitir. Erhamr-rhimn: Merhamet edenlerin en merhametlisi demek olan bu isim, btn Kuranda 4 defa geer. Hayrur-rhimn: Merhamet edenlerin en hayrls manasnda iki ayette geer. Zr-rahme: Rahmet sahibi demektir. ki Mekk ayette gelir. Z rahme vsia: Bol rahmet sahibi demektir. Bir tek ayette gelir. 8. Mlik-i yevmid-dn, Melk, el-Melik, Mlikul-mlk Din gnnn mliki. Mlik, milk masdarndan ism-i fail olup sahiplik, yani mallarn aynlar ve getirileri zerinde tasarrufu ifade eder. Bir baka mtevatir kraate gre Melk diye okumak gerekir. Melk ise, hkmranlk mnsna olan mlk masdarndan sfat-
22

mebbehe sigsdr. Memleketinde hkmn yrten, istedii ekilde ekip eviren anlamn verir. Ayn kkten olan mlk ve milk masdarlar, kuvvet mnsnda mterektirler. Ancak mlk, milki de gerektirir; dolaysyla her melk, mliktir. Fakat her mlik her zaman hkm sahibi, yani melk deildir. Mlk: insanlar zerinde emir ve nehiyle tasarruftur, uurlu varlklar zerinde hkmet etmeye mahsustur. Bundan dolay, insanlarn meliki, fakat eyann mliki denir. El-Melk: Ksaca hkmdar demektir. Kurnda en ok mlk ekli kullanlm, krktan fazla yerde mlk, yani hkmranlk Allaha nisbet olunmutur. En ok gklerin ve yerin mlk Allahndr. ifadesiyle gelmitir. Ayrca, mbalaa gsteren masdar sas ile melekt ekli de drt yette vrid olmutur. Melekt, tasarruf edilen ey zerinde, mstakil olarak tam hkmran olmaktr. Dikkati eken bir durum da, bu geree ramen insanlarn ilh hkmranl, kendilerince bilinen hkmdarlk kavram ile kartrmamalar iin, Allahn mlkn belirten tabirlerin mcerret olarak getirilmemesidir. El-Melik: Melk ile ayn anlama gelir. Mlikl-Mlk: Dnya ve hiretin mlk, yalnz Kendisine ait olan demektir. Yalnz bir meden yette (3, 26) geer. Demek ki, Kurn; sfat, masdar ve fiil ekilleriyle hkmranl Allaha tahss etmeye byk nem vermitir. Bandan sonuna kadar, Onun bu vasfn hatrlatmtr. 9. Zl-Ar Ar Sahibi demektir. Ar, melikin tahtdr. bn Kesr, Btn mahlktn stndeki yce ve muazzam Arin Sahibi olarak aklyor. Buradaki izfeti, bir yerleme nisbeti olarak dnmemek iin kesin sebepler vardr. Bundan dolay mlk ve hkmranlna, kudretine, ilmine vb. iarettir diye tevl olunmutur. 10. el-Al, el-Al, el-Mutel Yakn mnlara gelen, ayn kkten bu isimlerden nce el-Al, (87, 1) sonra el-Al (31, 30), daha sonra el-Mutel (13, 9) gelir. el-Al: Kurnn tamamnda, Allah iki defa tavsif eder. Her iki yet de vahyin balangcnda yer alan srelerde bulunur. Her iki yette de, zamire muzaf Rabb isminin sfat durumundadr (87, 1; 92, 20).
23

el-Mtel: Pek yce mnsna gelen bu vasf, yalnz bir mekk yette bulunur:

11. el-Habr Hibir ey gizli kalmayacak tarzda Bilen, bir baka tarife gre Kendisinden gizli haberler sakl kalmayan, mlknde olup biten her eyden, hareket eden bir zerreden bile haberdar olan demektir.Alm anlamnadr, fakat sakl olan gizliliklere ait ilim hubre diye adlandrlr ve bu zellie sahip olana da Habr denir. Bir tefsire gre de,olmuu ve olaca Bilen mnsn belirtir. HBR kk, fiil olarak Kurnda hi grnmez. sim ekliyle ise sadece birka yette kullanlmtr. 12. el-Ehad, el-Vhid Ehad ksaca Tek, vhid ise Bir olarak tercme edilebilir. Allah hakknda el-Vhid eriki olmayan, el-Ehad ise ebih ve naziri olmayan demektir. el-Ehad, Tek, Biricik anlamn tad iin hi birey, hibir vecihle Ona benzemez diye de izah olunur. lk anda ayn anlama geldikleri sanlan el-Ehad ve el-Vhid isimleri arasnda, eitli ince farklar vardr. Kullanldklar yerler ayrdr. el-Vhid: Allahn birliini ifade eden bu vasf, say itibariyle birlik deil de, eriki olmamak bakmndan Bir olduunu ifade eder. 13. es-Samed Kurn- Kermde yalnz bir defa vrid olmutur. Bu kkten kullanlan baka hibir kelime de olmamtr. Biraz bundan, biraz da Arapada bu maddenin kullanl alannn geni olmamasndan dolay, bu vasf olduka deiik ekillerde aklanmtr. zerinde daha fazla durulan mnya gre, Samed, kasd anlamna olan samd masdarndan, ism-i mefl mnsn tayan bir kelimedir. Bunu esas alarak es-Samed: Mahlklarn ihtiya ve isteklerinde Kendisini kasd ettikleri. Kendisine yneldikleri tarznda izah olunur. Samedin Arapadaki ikinci anlam, iinde boluk olmayandr. Samed vasf, Arapada insanlar hakknda da kullanlm olduundan haber durumunda elif-lml olarak gelerek hasr ifade etmitir. 14. el-lm, lim, Allmul-Guyb, Alem Allahn ilmine dellet eden ilk vasf, zmnen mukayese deeri tayan ism-i tafdil
24

eklinde, Alem vasfdr. Bu vasfn, ilkin 23. srada yer alan en-Necm, sresinde bulunduunu grrz (53, 30). Daha sonra, ayn sfat bildiren eitli vasflar gelmitir. Bunlardan en ok kullanlan Alm ismidir. lk defa 39. sradaki el-Arf, 200 yetinde gelir. el-Alm, Allahn vasf olarak: Olmu olan, olmakta olan, ve gelecekte olacak eyleri bilen, Kendisine kinattan hibir ey gizli kalmayan ve ilmi kk-byk, zhir-btnher eyi kuatan tarznda tarif olunur. lm, Kurnda en ok kullanlan birka maddeden biridir (ekimleri vemtaklaryla beraber 900 kadar). Allahn ilim sfatnn taallukat hakknda ok ayrntl bilgilere sahip olmamz da, bu keyfiyet ile aklanabilir. Demek ki, Allahn ilim sfat, baka birok sfatyla terkb edilerek, ok yaygn bir alan kuatmtr. Cell sfatlaryla yalnz Mekkede (Azz, Kadr, Fetth, Hallk); Cemal sfatlaryla ise mnhasran Medinede (Halm, kir, Vsi) terkib edilmitir. Bilmek mefhumuna yakn olan sfatlarla ise (Hakm, Habr, Sem), her iki devirde de beraber bulunmutur. Almvasf 50 kadar yerde ise tek bana gelmitir. Alem: Alem, ilimden ism-i tafdil ekli olup, daha iyi, en iyi, pekiyi bilendemektir. Allah hakknda 40tan fazla yette vrid olmutur. lim: limden ism-i fail olarak bilen, bilici anlamna gelen bu ekil, her zaman muzaf olmak suretiyle kaytl bir tarzda Allah tavsif etmektedir. 13 kadar yette vrid olmutur. limn: lim anlamnda olarak, fakat cemi ekliyle Allah tavsif eder. Bu cemi ekli, failin azametini veya fiili hakkyla yaptn ifade eden, aktivitenin kuvvet ve younluunu gsteren bir slp nevidir. Allmul-guyb: Allm, limin tekerrr ve mbalaa bildiren fal eklidir. Gizli denilen hibir ey, Kendisine gizli kalmayan, olmuu ve olaca Bilen, gkte ve yerde Kendisine hibir ey gizli kalmayan tarznda tanmlanmtr, Allm vasf, Kurnda drt yette ve mnhasran gayba muzaf olarak gelmitir. 15. el-Azz Azz, izz masdarndan sfattr. zz bazen galebe, bazen iddet ve kuvvet, bazen deer ykseklii veya nadir olmak anlamlarna gelir. Bu kkn az kullanlmasna ramen Azz sfat ok grnr. 99 yerden 90a yakn hep Allah tavsif eder. zzet masdarnn bata saydmz belli bal anlam, sfat eklinde de vriddir. Azz vasf, byk bir ekseriyetle Allahn mutlak kudret ve stnln belirten muhtevalarda yer alr: Tan yerini aartan, geceyi dinlenme zaman, gne ve ay vakit ls klandr. te bu, Azz, Kadr olann nizamdr.
25

(6, 96) 16. el-Hamd Hamdolunan demek olup, ilk defa 27. olan el-Brc sresinde geer. Hamd, hamd masdarndan, ism-i mefl mns tayan fal vezninde birsfattr. Hamd, kendisindeki gzel vasflardan ve yapt iyiliklerden dolaybir kimseyi mek demektir. kr ve medih unsurlarn, bir arada olarak ihtiva eden hamdi karlayacak Trke asll bir kelime yoktur. Bizdeki mek, sadece medih ve sena karldr. 17. e-ehd Allahn vasf olarak e-ehd Kendisinden hibir ey saklanamayan ve hibir eyi unutmayan demektir. hid olmak, ilk nce huzur dncesini uyandrr. hid oluu, bilmenin br nevilerinden ayran, zellikle bu hzr olma kavramdr. Gazzlye gre ilim, mutlak olarak dnlrse: Allah Alm, gayba ve gizli taraflara izafe edilirse Habr, zhiri durumlar bilme sz konusu olursa ehddir. hidn: Bir yette azamet veya fiildeki aktivitenin iddet derecesini belirten bir slp nevi olarak, Allah hakknda cemi suretinde gelmitir.

18. el-Gafr, el-Gaffr, Gfiruz-zenb, Hayrul-gfirin, Z mafire, Vsiul-mafire Allah, mafiret sfatn bildirmek zere GFR maddesinden gelen mezkr vasflarla Kendisini tavsif etmitir. Bu isimler, aslnda ayn hususiyete dellet ettikleri iin, benzeri durumlarda olduu gibi ayn yerde ele alacaz. Gufran, mafire masdarlar, setr, yani rtmek ifade ederler. Gafr, Gaffr isimleri bu kkten mbalaa binalardr ki, ksaca kullarngnhlarn rten, sularndan ve hatalarndan geen anlamna gelirler. Allah Gafrdur demek, kullarnn gnhlarn affetmekle rtendir. demektir. Gazzl bu maddeden gelmi olan belli bal vasf arasnda u ince farklara dikkati eker. Ona gre: elGfir, mafiret fiilinin yalnz aslna; el-Gafr, gnahlarn okluu nisbetinde marifetinde ok olduuna dellet eder. Hatta gnhlarn sadece bir nevini balayana gafr denilemez. elGaffr ise, gnhlar tekrar tekrar, oka balayan demektir. yle ki, btn gnhlar bir tek defada mafiret eden, ve fakat defalarca gnha dnen insan balamayan, gaffr ismine mstahak olmaz. Gfiruz-zenb: Gnhlar mafiret edici demek olan bu vasf, yalnz bir mekk yette
26

gelmitir. (40, 3). Hayrul-gfirn: Mafiret edenlerin en hayrls demektir. Z MafireMafiret sahibi demektir. 2 mekk yette yer alr (41, 43; 13, 6). Vsiul-mafire: Mafireti geni olan demektir. Mekk olan en-Necm sresinin, meden br yetinde bulunur (53, 32). 19. el-Vedd Vedd anlamna gelen mevedde, vudd masdarlarndan gelir. sm-i fail olan vddn mbalaa sgasdr. ok sevilen, habb veya kendisine yneleni ve tvbe edeni seven diye tarif edilmitir. Arapada fal vezni, hem ism-i fail hem de ism-i mefl mnsn ifade edebileceinden, her iki ekilde de aklamak mmkndr. Vedd ismi ilk defa 27. sradaki el-Brc sresinde grnr. Btn Kurnda iki defa geer. Her ikisi de mekkdir Kurnda Allahn kulunu, kulun Rabbini sevmesi var mdr? Kurn az ok tanyan herkesin, bu soruya verecei cevap msbet olmaldr. nk Kurn, bunun dorudan doruya ve dolaysyla olan delilleriyledoludur. En arpc delil, zerinde durduumuz Vedd ismidir. Allah muhabbetini fiilleriyle ifade etmekle yetinmemi, onu sbt ve istimrar belirten bir isim, bir vasf olarak kendisine vermitir. Baka hibir delilolmasayd bu vasf yeterdi. Kald ki baka deliller de oktur. Bir yette De ki: Eer Allah seviyorsanz, bana uyun ki Allah dasizi sevsin ve gnhlarnz balasn. (3, 31). Demek ki, Allaha inanannezdinde Onu sevmek asl ftrat tekil eder. Ftratta olan bu sevgiye hitab olunarak, Allahn da kendilerini sevmesi iin uymalar gereken yola, bylece ird olunuyorlar. te yandan bu yette sevmek ve balamak kavramlarnn mnasebete konulmasndan anlalyor ki, Allahn mafiretide, kula olan muhabbetinden ileri gelir. Normal olarak, sevmeyen balamaz. Bunun Kurnda rnekleri oktur. Sadece Gafr Vedd (85,14) ve Rahm Vedd (11, 90) terkiblerini hatrlatmakla yetinelim. Allah ile mminler arasndaki karlkl muhabbeti dile getiren hadis-i erifler ise olduka fazladr. Btn bu nasslar deerlendiren Selef, AllahTelnn sevilecei, buna mstahik olduu konusunda mttefiktirler, hattaOndan fazla muhabbete lyk hibir ey olmadn bildirirler; Allahdanbakasnn ancak Onun muhabbetine tbi olarak sevilebileceini kabul
27

ederler. zetleyecek olursak: Kurna gre insan Rabbini mecazen deil, hakikaten sevebilir. Bu sevgi, Allahn fiillerinin, isimlerinin, sfatlarnn, ztnn kemline olan marifetten kaynaklanan halis, nezih taknlktan uzak, kulluun ve ulhiyyetin snrlarn tanyan, Allahn iradesini gerekletiren, Ona itaati artran bir sevgidir. Bu muhabbette, Allahn dnya hayatnda kendisine ve teki yaratklaraolan ltuf ve ihsannn, keza hiret hayatnda bekledii ebed mutluluun rol olsa da, Rabbini bunlardan ayr olarak Zat iin de sever. Zira keml, zt iin sevilir. br yandan Allah da kulunu sever, bu Onun bir vasfdr. Ancak Onun muhabbeti, kullarn bildii sevgiye benzemez. 20. el-Mecd Mecd, mecd masdarndan sfattr. Mecd: Genilik, kerem ve ululuk anlamnadr. bn Abbs, Mecdi kerm olarak aklamtr. Buna yakn olarak ltuf ve ihsan geni olan, kerm eklinde de tarif edilmitir. Bir kimseye Mecd denmesi iin u iki unsurun bir arada bulunmas gerekir: Ulalamayacak izzet ve evketi olacak, fakat bu evketinin yannda gzel hasletleri ve fiilleri bulunacaktr. 21. Fal li m yurd rde ettiini yapan demektir. Fal, yapan anlamna gelenfilin, tekerrr, devamllk ve mbalaa ifde eden sigsdr. Devaml olarak, kesintisiz ve mkemmel tarzda yapan demek olur. el-Halm yle tanmlyor: Tekerrr suretiyle istedike yapan, kimi ilere gc yettii hlde, kimisinden ciz kalan mahlklar gibi olmayandr. Filn: Yapan anlamna gelen, filin cemi eklidir. yette, azamet cemi olarak Allah tavsif etmektedir (21, 17. 79. 104). Bu yetler de mekkdirler. 22. el-Muht Muht, kuatmak anlamna gelen ihtadan ism-i faildir. Hasan el-Basrden, Hafz yani gzetleyen ve hfzeden eklinde bir tarifnaklediliyor. el-Hattb: Kudret ve ilimle ihata eden diyor. Kurnn be yetinde bu ihata fiili, Allaha izafe olunur; bunlarn nde lmen bir ihata olduu, yette tasrh edilmitir (65, 13; 18, 91; 72,28). br iki zikir ise, kudret muhtevasnda yer alr (17, 60; 48, 21). 23. el-Hakm, el-Hakem, Ahkemul-hkimn, Hayrul-hkimn

28

HKM maddesinden, Allah hakknda, bata sraladmz drt vasf vrid olmutur: Bunlarn mnlar, asl itibariyle ayndr. Anlalan Arap dili ve tefekkr tarz: Hikmet, hkm ve adaleti birbirlerinden ayr kavramlar saymamakta, hatta ayn asla irca etmektedir. Arapa olarak nazil olan Kurnn da bunu gzetmesi, normaldir. Arapada, sonraki gelimeler sonucunda bu terimler tamamen birbirlerinden ayr yerlerde kullanlr olmutur. Hatta belli bir lde, bu kristallemeye doru gitme Kurnnkullanlnda da grlebilir. Lisan bilginlerine gre, bu maddenin asl, Salh kasdyla menetmekdir. Hkimin en bariz vasf zulm nlemesidir. Hakmin hikmetiise, samal, yanll engeller. Hakem ise, taraf tutma arzusunu menetmi olan kimsedir. Bylece, bunlar lafz ve anlam ynnden aynaslda toplanrlar. Ahkemul-hkimn: Hukm maddesinden gelen ilk vasf olarak, 28. sradaki et-Tn sresinde vrid olmutur. Hkimlerin Hkimi demektir. Hayrul-hkimn: Hkimlerin en hayrls demektir. el-Hakm: lk defa 43. sradaki Ftr sresinde zikrolunur. Gazzl: En iyi taraf, en stn bir ilimle Bilen diye tarif eder. el-Hakem: Hkm, Kendisine ait olan, hkm elinde tutan demektir. Hkmn asl, dzensizlii ve bozukluu menetme idi. Allahn btn hkmleri, kullar slh edecek mahiyettedir. 24. el-Kdir, el-Muktedir, el-Kadr KDR maddesinden; Kdir, Muktedir ve Kadr isimleri vrid olmutur. Her de ayn kavram ifade ederler. Bu vasflarn hepsi de fiilin, kadere yakdiru eklinden gelirler. Lisan bilgini amir, Kadere yakdirunun yaygn anlamlar arasnda belli ballarn ylece toparlamaktadr: hazrlamak, tanzim etmek, gc yetmek, mlik ve hkim olmak, vakit tayin etmek. Yerine gre: rzk taksim etmek, rzk daraltmak, zenginlik ve kuvvet, hkmvermek, tazim etmek, tasvir ve tezyin eylemek, ykmak ve yapmakmnalarn da tayabilir. Kdirn: lk nce 31. srada olan el-Kyme sresinde (75, 4) grnr. sm-i fail olan Kdirden azamet veya aktivitenin iddetini ifade etmek zere bir slp nevi olarak346 cemi suretinde getirilmi tarzda Allah tavsif eder. el-Kdir: Kadr veya kudre masdarndan ism-i faildir. el-Muktedr: el-Hattb yle tanmlyor: Muktedir, Kendisine hibir ey mmteni olmayan, iddet veya kuvvet ile hi kimsenin Kendisine kar kamayaca tam kudret sahibi olandr. Kudretden mufteildir.
29

Muktedirn: Bir yette, cemi suretinde, Allahn vadettii azab getirmeye gcnn yettiini gsterir. el-Kadr: Kadr, fal vezninde, mbala ifade eden sfat eklidir. Kudreti tam olan, kudretine hibir surette acz bulaamayan veya Hikmetin iktizasna gre ne eksik ne fazla olmayarak-, istediini yapandr. Allah Teldan bakas, bu vasfla nitelenemez. 25. el-Karb Karb, yakn olan demektir. Allahn kulundan uzak olmadn, kulun hibir halinin Kendisine gizli olmadn, onun duasna icabet edeceini ifade eder. el-Hattb, Onun yaknlnn, ilmen olan bir yaknlkolduunu syler. 26. el-Vehhb Vehhb kelimesi, ba anlamna gelen hibe isminden, mbalaa ve tekerrr ifade eden bir bina (kalp)tr. Hibe, garaz ve ivazdan hli olan batr. Allahn sfat olarak el-Vehhb: Kullarna ok ok ve tekrar suretiyle inmda bulunan, yahut hak sahibi olmakszn insanlara ltuf ve ihsanda bulunan demektir. 27. el-Kahhr, el-Khir Bu iki sfat kahr masdarndan gelirler. Kahr galebe demektir. Khir, Glib gelen, hkmeden anlamna gelir. Mbalaa sigas Kahhr ise, ayn mny, iddet ve tekerrr suretiyle ifade eder. Kahir ve Kahhr isimlerinin zikrolunduu btn yetler mekkdirler. 28. el-Fetth, Hayrul-ftihn Kurnda FTH maddesinden iki ilh vasf vardr; Hayrul-ftihn ve el-Fetth. lkin birinci vasf, 39. sradaki el-Arf sresinde vrid olur (7, 89). Feth kapal ve g bir eyi amaktr. el-Fetth: dil Hkim demektir. Bu vasf, Kurnda, bu anlam ifade eder. Gazzl de yle izah ediyor: Kapal olan her eyi inayetiyle aan, her mkil hidyetiyle giderilen, bazen eitli lkeleri peygamberlerine aan ve oralar dmanlarnn ellerinden karan ve yle buyuran: Biz, sana apak bir zafer (feth) verdik. (48, 1); bazen vellerinin kalblerinden hicab kaldran ve semsnn melektuna ve azametinin cemaline doru kaplar aan ve yle buyurandr: Allahn, insanlara at rahmeti, nleyebilecek yoktur (...) (35, 2)b 29. el-Vel, el-Mevl, el-Vl VLY maddesinden Allah tavsif eden vasf vrid olmutur: el-Vel, el-Mevl ve elVl. Bunlarn hepsi, anlam bakmndan da ayn asla varrlar. Bu kk esas itibariyle; yardm, yaknlk ve birinin iini zerine almay ifade eder. 30. es-Sem, Semud-du Sem, iitmek mnasna gelen sem masdarndan, mbalaa ve sbt ifade eden sfat
30

eklidir. Allah hakknda, tlaka dellet eder. Gizliyi ve fslty bile iiten demektir. Ona gre, aka sylenen, ite saklanan msavidir. itmesi, bazen dualar kabul etme anlamna gelir Semud-du: Dualar ok iten yani ok Kabul eden anlamna gelir. Bir mekk (14, 39), bir meden yette (3, 38), Hz. brahim ve Hz. Zekeriyyann dualarnda vrid olmutur. Anlalan, dualarmzda, bu vasfla ulhiyyete hitab etmemiz retilmektedir. 31. el-Hlk, el-Hallk, Ahsenul-hlikn Hlk, yaratma anlamna gelen halk masdarndan ism-i faildir, Yaratcdemektir. Hallk ise, Hlkn, mbalaa ve tekerrr ifade eden fal eklidir, devaml olarak, mkemmel bir ekilde Yaratan anlamn fade eder. el-Hlikn: ki yette, azamet cemiyle Allah tavsif eder (56, 59; 52, 35). Her iki yet de mekkdir. el-Hallk: Bu vasf, Durmadan yaratan, ii gc yaratmak olan anlamna gelir. Ahsenul-hlikn: Kelimesi kelimesine yaratanlarn en gzeli demektir. Arapada ism-i tafdl bazen, hkm, zikrolunan iki eyden birine isbat edip, brnden selbetmek ifade eder. Cennetlikler ve cehennemlikler mukayese edilirken (25, 24)de cennet ehli hakknda ahsenu makl (dahaiyi istirahat yeri), hayrun mustakarr (daha iyi ikametgh) tabiri kullanlr. Bundan maksad, cehennemin de bu vasflar, daha az bir ekilde tad deildir. Gaye, bu vasflar bilklliye cehennemden selbedip, cennete tanmaktr. 32. el-Basr Basr, grme anlamna gelen basar masdarndan sfat- mebbehedir. Allahn vasf olarak: Gren, bilen, hibir ey Kendisinden saklanamayan, yaplanlar tek tek zaptedip muhafaza eden demektir. Bu isim, kendisini destekleyen isimlerle beraber gelerek, Allahn mahlkatn murakebe ettiini gsterir. Habr gizli taraflara, Basr ise basarla, grlen taraflara taallk eder. Keza iitme ile grme de biribirini destekleyen sfatlardr. 33. el-Hd Hd, ayn anlama gelen hd ve hidye masdarlarndan ism-i faildir. Hidye, lutf ile olan rehberlik demektir. Allahn vasf olarak yle tanmlanr: Kendisini tanma yollarn kullarna gsterip tantan, onlar Rubbiyetini ikrar edici klan, her mahlkun bekas ve varln srdrmesi iin gerekli olan cihetlere ynelten.
31

HDY, Kurnda en ok zikrolunan maddelerdendir (eitli ekim ve mtaklaryla 350 kadar). Bu fiilin faili, nadiren peygamberler olur. (40, 38; 42, 52; 7, 181). Kuranda Allahn insan hidayeti, btn mkeleflere amil olmak zere, akl, anlay ve zarur bilgileri istidatlar nisbetinde vermek, insanlar peygamberlerinin lisanyla ard hidayet, bu hidayeti kabul edene mahsus kld tevfik hidayeti ve ahrette cennet hidayeti manalarn tar. 34. en-Nasr, Hayrun-nsrn Nasr, nasr masdarndan sfat olup Yardm eden veya Teyid ve takviye eden demektir. el-Halm de yle tarif ediyor; Velisini yzst brakmayacandan, kendisinin yardmndan mahrum etmeyeceinden emin olunan. Hayrun-nsrn: Yardm edenlerin en hayrls demektir. Bu vasfn daha ok meden yetlerde gelmesi normaldir. nk mminlerin tevik ve takviye edilmeye en muhta olduklar ve cihadn meru klnd devre rastlamaktadr. 35. el-Hayy Hayat kelimesinden sfat olan Hayy kelimesi, ksaca hayat sahibi, diri demektir. Allahn sfat olarak Her zaman Var olan, hayat ile mevsuf olandr. Onun hayat, yokluktan sonra ortaya km deildir. Nitekim hayattan sonra da Ona lm, yokluk rz olamaz. br dirilere ise, hayatn iki ucunda yokluk ve lm arz olur. HYY maddesi Kurnda olduka kullanlm saylr. Fiil olarak en fazla hayat vermek anlamna gelen ifl ekli Allaha izafe edilmitir. Hayy kelimesi Allahn vasf olarak 5 yette zikrolunur. Hepsinde de elif-lmldr. Kelimenin keml mansyla hayat sahibi demek olur ki, byle tlak halinde hibir mahlk bu sfata lyk olmaz. Bu ilh vasf; ya lmsz sfatyla, ya hasr ifadesiyle veya el-Kayym isminin iktiran etmesiyle getirilerek, bildiimiz diriler gibi bir dirinin deil, mtel Ztn karsnda olduumuz hatrlatlmtr. 36. Ftrus-Semvti vel-Ard Gkleri ve yeri Yaratan demektir. Ancak Ftr ile Hlk arasnda ince bir fark vardr. elHattb lk defa yaratmaya balayan anlamn verir ve De ki: Sizi ilk defa yaratan (fatarakum) sizi tekrar diriltecektir. (17,51) yetini de, verdii mnya ahid getirir. el-Halm: Gklerin ve yerin bitiikliini ayran diye tanmlayarak el-Hattbyi teyid eder.
32

FTR maddesi Kurnda fazla zikrolunmamtr (20 defa). Fatara (yaratt) fiilinin faili, her defasnda Allahtr; mefl ise gkler, yer ve insanlardr (43, 27; 21, 56; 20, 72 vb.). Ftratallah, Allahn insanlar, zerine yaratt hilkattir (30, 30). 37. el-Gan Gan, zengin olmak, ihtiyac olmamak anlamlarna gelen gna masdarndan sfattr. Allah hakknda: Kendi nezdinde bulunan ve malik olduu eylerle kmil olan, bakasna ihtiyac olmayan mstani demektir. 38. ekr kir, kr masdarndan ism-i fail, ekr ise ism-i failin mbalaa vetekerrr belirten sigasdr, kr yaplan ihsan bilmek ve yaymaktr. Allahn sfat olarak ekr: Kullarn az amellerine kar ok mkfatveren, ecirlerini kat kat artran olarak tanmlanr. Allahn kullarnakr: Onlar balamas, amellerinin karln vermesi ve onlar mesidir. KR, Kurnda nisbeten ok kullanlan maddelerdendir. kr fiilinin hedefi btn Kurnda istisnasz olarak Allahtr. 39. el-Halm Halm, hilm masdarndan sfattr. Hilm lgatte, nefsi ve tab, gazabn heyecanndan alkoymaktr. Halm, bu vasf haiz olan kimseye denir. Allahn sfat olarak ok sabrl; syanlarna ramen, isyan ehlini cezalandrmakta aceleci olmayan; gazabn kendisini kzdrmad, bir sapn dncesizliinin, bir sinin isyannn Kendisini fkelendirmedii, af ve teenni sahibi olarak tanmlanr. Cezalandrmaktan aciz olarak affeden kimse, halm vasfn alamaz; halm, gl olduu halde affeden, ukubette acele etmeyen, teenni gsteren kimsedir. 40. el-Haf Haf fiili: tina ve ihtimam gstermeyi ifade eder. el-Leys, ez-Zeccc gibi eski dilciler Haf vasfn; ltuf ve ihsan eden, Latf diye tanmlarlar. Hafi vasfnn ikinci anlam da ki el- Ferr buna iaret etmektedir Bir eyi, son derece ayrntl olarak renen bilgindir. 41. Hayr (?) Hayr, herkesin rabet ettii eydir: Akl, adalet, fazlet, faydalar gibi. slm gelenekte Allah Hayr-i Mutlak olarak vasfolunur.
33

Birok yette ise hayr, ism- tafdl olarak Allah tavsif eder: Hayrulhkimn, Hayrulgfirn, Hayrur-rzkn vb. Buralarda aslnda, hayrn muzaf olduu mefhm (hkm, mafiret, rzk), Allah tavsif eder. Fakat bunlarn hepsi de ayn zamanda Allaha hayr olma vasfn da veriyor, diye dnlebilir. Hayr kelimesinin Allaha bir vasf olarak verilmi olmas, ihtimal dhilinde gzkt iin bir istifham koyarak listemize alm bulunuyoruz. 42. el-Kayym, el-Kim Kayyum, kyam masdarndan gelen kimin feyl vezninden mbalaa sigasdr. Allah Tel hakknda: Zevl bulmayan daim demektir. Zevlsiz Kim olan ve her eyin kyam ve idaresini tekeffl eden olarak zetlenebilir. u halde kyam maddesinde: Zevlsizlik, devam, hfz, sebat, kendisiyle kaim olmak, himaye, riayet, bir eyin tam hakkn vermek, idare etmek, dzeltmek mnlar bizzat Kurnda grlebilmektedir. el-Kayym vasf, btn Kurnda yette geer. 43. el-Hakk Hakk kelimesi masdardr. Bu kelimenin asl mutabakat ve muvafakat demektir. Geni bir kullanl alan olan hakk kelimesinin lgatte: Btln zdd, yerine getirilen hkm, adalet, varl sabit olan, doruluk, hakikat vb. anlamlar vardr. Kurnda belli bal drt vecih zere kullanlmtr: a) Hikmetin gereine gre eyay var eden b) Hikmetin gereine gre varedilen eya c) Bir ey hakknda aslna uygun bir inan tamak. d) Gereine gre, gerektii kadaryla ve gerektii zamanda vaki olan sz veya i. 44. el-Azm Azm, azamet masdarndan sfattr. Allah hakknda u anlama gelir.Her eyin Kendi dnunda olduu azamet (byklk, ululuk) sahibidir ki Ondan byk hibir ey olamaz., bn Abbs, Ululuunda kmil olan diye aklar. Bu sfatn, Kurnda vrid olduu balamdan kan mn udur: Gkler ve yer diye tabir olunan btn kinatn stndeki, hkm ve malikiyyet ile onlarn ok kolay bir ekilde tedbir ve idaresi ve varlkta tutulmas ile tezahr eden pek yce ve tenzih edilmesi gereken Rabb, Allah. Azamet ve uluvv, biribirinin mteradifi gibi grnrse de, denilebilir ki, azamet, Allahn
34

kudret ve izzetinin haric tezahrdr; uluvv(Ycelik) ise daha ok Onun zat ynyle ilgilidir ve ycelik, azamet kavramnda, bizzarure dhil deildir. 45. Zl-fadl Lutf ve ihsan sahibi anlamna gelir. Bu vasfla Allah Tel, kullarnn dinlerinde ve dnyalarnda nail olduklar her eyin onlar hak sahibi olmakszn Kendi katndan bir ltuf eseri olduunu bildirmektedir. Bir baka tarife gre: Mahlklarndan sevip istediine, ihsan eden fazl sahibi demektir. 46. el-Vris, Hayrul-vrisin Vris kelimesi irs, virse gibi masdarlardan ism-i fail vezninde bir sfattr, dilimizdeki gibi varis olan demektir. Allah hakknda: lmsz hayat sahibi, btn mahlklarnn yok olmasndan sonra kalan Bk diye aklanr. Dnyada nimetlendirdii mlk sahiplerinin gp gitmelerinden sonra O, bki kalr; nk hem onlarn, hem mallarn mlklerin varl, Onun varl iledir. Oysa Allahn varl, bakasna bal deildir. 47. el-Hafz, el-Hfz Hafz, hfz masdarndan sfattr. sm-i fail ekli olan Hfz ile ayn anlama gelir. Grp gzeten, bir eye mvekkel olan kimseye denir. Allahn vasf olarak: Kendisinden hibir ey gizli kalmayan, hayr ve er olarak kullarnnyaptklar her eyi saklayan, kudretiyle gkleri ve yeri varlkta tutan diye aklanr. 48. el-Mucb Mucb, kabul etmek, cevap vermek anlamndaki icbe masdarndan ism-i fil vezninden bir sfattr. Allah hakknda: Dualar ve dilekleri kabul edip yerine getirmekle karlk veren, steyene, arzu ettii eyi yetitirendemektir. Buna, Allahdan bakasnn gc yetmez. 49. el-Kav, Zl-kuvve Kav, kuvve masdarndan sfattr. Kuvvetli, gl anlamna gelir. Allahn vasf olarak: Hibir halde Kendisine aczin yol bulamad, kuvveti kmil olan demektir. Mahlklar, kuvvet ile nitelenseler de, kuvvetlerinin, gerek nitelik gerek nicelik ynnden bir snr vardr. Halbukiel-Kav, istedii her eye Kdir olandr. 50. el-Msten Msten, yardm istemek anlamna gelen istineden gelir. Allahn vasf olarak Yardm, Kendisinden istenilen demektir. el-Msten vasf sadece iki defa vrid olmutur.
35

kisi de, 53. Sradaki Ysuf sresindedir. Bu vasf, iki peygamberin niyaznda vrid olan, bilhassa duada anlmas telkin olunan bir isimdir. 51. Galib ala emrihi Kurn- Kerimde yalnz bir defa ve muzaf olarak grnr. inde galib olan, isteseler de istemeseler de mahlklar hakknda muradn gerekle tiren demektir. Engellenmeyen, sulularn kap kurtulmalarmmkn olmayan, istediini istedii ekilde yapan diye de tanmlanmtr. el-Cbbye gre el-Galib, zt sfatlarndandr, Kahir, Muktedirdemektir. 52. el-Latf Allahn sfat olarak: Faydal olan eyleri kullarna ve mahlklarna gzellik ve incelikle ulatrmakla ltuf ve ihsan eden veya ilerin en ince ve gizli ynlerini Bilen diye tanmlanr. Grld gibi esas olan iki mn vardr: hsan ve srlar bilmek. Birinci anlam, fiilin latafa yaltufu; ikinci anlam ise latufa yaltufu eklinden kar. Birinci durumda masdar lutf, ikincisinde ise letfe (daha az olarak lutf) eklinde gelir. 53. Hayrul-fsln Fasln lgatte asl, iki eyin arasn, bir aklk meydana gelecekkadar ayrmaktr. Buradan, hakla btl arasnda hkm vermek anlamnda da kullanlr. Hayrul-fsln: Hakla btl ayrd edenlerin, hkmedenlerin en hayrls mnsna gelir. 54. Esraul-hsibn, Serul-hisb, Hsib Hesap grenlerin en seri olan anlamna gelir. Serul-hisb: Hesab abuk olan demektir. Allah, kullarnn kaydettii amellerini, bizce bilinen herhangi bir hesaplama ekliyle veya dnerek hesaplamaz. Hsibn: Adaletle muhasebe eden veya sayan anlamna gelen hsib kelimesinin cemidir. Azamet cemi suretinde Allah tavsif eder. 55. Flikul-habbi ven-nev Falk, bir eyi ap, bir ksmn bir ksmndan ayrmak demektir. Flk bundan ism-i faildir. Ksaca, Tohumlar ve ekirdekleri aan demektir. Allah tohum ve ekirdekleri yer altnda rmekten, bozulmaktan korur, onlar canlanp bymeye hazrlar, sonra da inbt iin onlar aar. Tohumdan ekin, ekirdekten aa karr. Ondan bakas, buna muktedir olamaz. Hasan el-Basr, Katde, es- Sddye gre de bu vasfn mns: Kuru tohumlar yaran, ondan ekinleri karan; ekirdekleri de yarp ondan aalar karan demektir. Mfessirlerin ou da ayn tarifi kabul ederler. 56. Flikul-sbh: Tan yerini aartan demektir. 57. Bedius-semvti vel-ard
36

bda, daha nceki bir rnee uymakszn bir ey yapmak demektir. Bed sfat, cadeden anlamna gelir. Bedus-semvt vel-ard vasf ise Daha nce var olmayan gkleri ve yeri ortaya karan yahut nceden bir rnek olmakszn yaratmaya balayan demektir. Bed vasf, ifl ekli olan ibda masdarndan ism-i fail olan mbdi yerine geer. Arapada bunun baka misalleri vardr. 58. Sdk(n) Sdk, sdk masdarndan ism-i fail eklidir. Sznde, iinde, vaadinde doru olan demektir. Sdk, szn ie ve kendisi hakknda haber verilen eye, mutabk olmasdr. Hlsa Allah, her sznde mutlak olarak Dorudur (3, 95), Ondan daha doru szl hi kimse olamaz (4, 87.122). 59. Serul-kab Cezalandrmas sratli olan demektir. Allah Ztn Gafr, Rahm olarak tavsif ettii halde, azabn sratli olarak nitelemitir. Allah Kendisini mutlak olarak, bir isim ekliyle Muazzib, edd vb.olarak vasfetmemitir. Tergb ve terhb babndan olan bu yetlerde, Ztna nisbet etmedii bir ikab hususiyetine mukabil, Zat olan iki cemal vasfnn getirilmesinden de, Onun rahmetinin genilii anlalr. 60. el-Kebr Kebr, byk anlamnda bir sfattr. Kurnda bu kkten kiber ismi insanlar hakknda kullanld halde Allah hakknda bu isim yerine kibriy masdar vrid olmutur. Kibriya ululuun son derecesi olup, yalnz Ona mahsustur. Dolaysyla, Kebr, Allahn vasf olarak Kibriy Sahibi demektir. el-Azm vasf ile yakn anlamdadr. el-Kebr vasf, getii her yerde Allahn yceliini bildirenbir vasfla beraber gelerek, bu bykln yce ve akn bir byklk olduu hatrlatlmtr. Vrid olduu yerler, Allahn azametinin bildirildiibalamlardr. 61. er-Rezzk, Hayrur-rzikn Rzk, kendisinden yararlanlan ey yahut canlnn varlkta kalmas ve gelimesi iin, Allahn canlya sevk ettii ey demektir. Rzk verene Rzk denilir. Rezzk, bunun mbalaa ve tekerrr ifade eden fal eklidir. Allahn sfat olarak: Rzk ok ve tekrar suretiyle veren Rzka kefil olan ve her bir canly yaatacak zarur gday deruhde eden diye tanmlanr. Rezzk, rzk yaratan, onu veren veya sebeplere balayandr. Herhangi bir
37

mahlka rzkn ulamasna vesile olan insana rzk denilebilirse de, Rezzk Allahdan bakas iin kullanlamaz. 62. el-Kf Kifayet eden, yeten, deruhde eden anlamna gelir. Allahn, ulhiyyette eriki olmadndan, btn kifayetlerin, yalnz Onun hakknda doru olaca ortaya kar. Bundan tr ibdet, mid, rabet, tevekkl ve istiane yalnz Ondan olur. 63. Zntikam Nikme ve intikam, ukubetle karlk vermektir. Zntikam, ksaca intikam, sahibi demektir. Cenb- Allahn vasf olarak mstahak olunan miktarda cezalandran diye tanmlanr. Allah, kfirlerden intikam almaya kdirdir, hi kimse Onu bundan men edemez. ntikam ise, ktlk yapana, cezasn vermektir. ntikam fiilinin Allaha izafe edildii yerlere gz atmak suretiyle de, imdiki yaygn mansyla ahs bir almann, hncn karmann deil, zlimleri ve kfirleri, mminlere yaptklar zulm ve hakszlklardan dolay cezalandrmann sz konusu olduunu grrz. Mntakmn ntikam alan, cezalandran demektir. mekk yette, azamet cemi ile Muntakimn eklinde Allah tavsif eder. Her nde de Hz.Peygambere (sallallahu aleyhi ve sellem) ve mminlere her trl ikenceyi yapan ve irkin davranlarda bulunan mcrimler sz konusudur (32, 22; 43, 41;44, 16). 64. Kbilut-tevb Tevbe edenin, tevbesini kabul eden, demektir. Yalnz bir mekk yette Allah tavsif eder. 65. eddul-kab Cezas iddetli olan demektir. Dikkati eken husus udur: Allah hakknda, hibir zaman, mutlak ve mcerret olarak edd vasf gelmez. edd muzaf olarak gefir ve aslnda muzaf olduu mefhumun vasfdr. Allah: eddul-azbdir, yani azab iddetli olan (yalnz 2, 165). Keza eddul-mihldir (13, 13). 66. Zt-tavl Geni ihsan ve gin sahibi, demektir. bn Abbs, Mchid, Katde gibi, en eski mfesirler, byle aklamlardr. Ltuf ve fazl sahibi tarifi de buna yakndr. Bu vasf Allahn ltuflarnn ok olduunu, kullarna yapmak istedii hayrlardan dolay herhangi bir hususta daralmadn ifde eder. Hlbuki kullarndan olan tavl sahibi, birok durumda, bir eyler balamak istedii halde, onlar bulamaz.
38

67. Refud-derect Ksaca, mertebesi yce olan demektir. Allah hakknda: Azamet bakmndan, Kendisinin stnde hi kimse bulunmayan, yceliine hi kimsenin itirk etmedii, mutlak Yce diye tanmlanr. 68. Muhyl-mevt lleri dirilten demektir; 2 mekk yette Allah, Kendisini bylece vasfetmektedir. 69. Munzir(n) Yalnz bir yette, azamet cemi ile Allah tavsif eder. nsanlara, dinen fayda veya zarar verecek hususlar nceden ve zaman zaman bildiren. demektir. Bylece Allahn insanlar zerindeki hcceti tamamlanr. 70. Mursil(n) Kelime anlam olarak, mutlak surette gnderen demektir. ki mekk yette, azamet cemi ile Allah tavsif eder. 71. Msi(n) Msi, takat mnsna gelen vus masdarndan gelir. Azamet cemi ile Allah tavsif eder. Kadir; rzk, mlk ve nimeti genileten gibi anlamlarvardr. 72. el-Metn Metn, metne masdarndan sfattr, Metnin dilde ilk mns, sulb, yani salam, kuvvetli demektir. bu vasf: Kuvvet, iktidar ve iddet belirtir. Allah Telya fiillerinde meakkat, klfet, yorgunluk ulamadn gsterir. 73. er-Raf Refet, rahmetin en ileri derecesidir. Raf bu kkten mbalaa bildiren bir sfat olduundan merhametin ileri ve husus bir ekliyle merhamet sahibi olan, mfik anlamna gelir. Raf, Rahmden dahahastr. 74. el-Berr Berr, iyilii ve hayr geni olmak anlamndaki birr masdarndansfattr. Allahn vasf olarak: Kullarna kar efkatli, onlara ihsan eden, iyilikleri btn yaratklara yaygn olan diye tanmlanr. Berr, ayrca,sznde sadk mnsna gelir.
39

75. Zl-meric Marecler Sahibi demektir. Marec; merdiven, daha dorusu aadanyukarya kmay salayan her vastaya denir. Urc ve marec, masdarolarak: ykselmek, yukar kmak anlamna gelir. Allahn vasf olarak Zl-meric olduka deiik ekillerde anlalmtr. bn Abbsa, farkl birka izah nisbet olunur; Ycelik ve byk nimetler sahibi, veya derecelerSahibi (bu ikinci izahtan: eitli mahlklarna ait olan derecelerinSahibi mns anlalr ve yahut gn ykseklikleri sz konusu olmaldr ve yksek gklerin Sahibi olan Allah anlam kar. B- MEDEN SRELERE HAS VASIFLAR 82. el-Mukt Mukt ismi, yalnz bir yette Allah tavsif eder. Bu kkten baka kelimede pek vrid olmamtr. Her halde bu sebeplerden olmal ki, Mukt vasf hakknda ok deiik aklamalara ahid oluyoruz. Hafz ve ehd( bn Abbs, Mchid); Kadr ( bn Zeyd, esSdd); her eyin tedbir ve idaresini deruhde eden ( Abdullah b. Kesr) tefsirleri Taber tarafndan rivayet edilmektedir. 83. el-Evvel Evvel kelimesi lisanda, zaman veya rtbe bakmndan ne geenkimseyi niteler. Allahn sfat olarak: Btn varlklardan nce Var olan, Kendisine hic bir eyin sebkat etmedii Zat diye tanmlanr. Allah hereyden, zamandan bile ncedir; nk zaman da dhil olmak zere, her eyi var edendir. Allah Evveldir demek: Onun sabk yoktur. anlamnadr. Yoksa ikincisi vardr demek deildir. Evvel, izaf bir sfat deil, selb ve zat olan bir sfattr. Kdem stlahiyle bilinen ilhi sfat, bu Evvel isminden alnmaktadr. 84. el-hir el-hir, varlklarn gemesinden sonra bak olan demektir. Nitekim Hz. Peygamber (aleyhisselm), bir zikrinde: Allahm! Sen Evvelsin ki Senden nce bir ey yoktur; hirsin ki Senden sonra bir ey olamaz (...) diyerek, bu anlamda tefsir etmitir. el-hir vasf, Allahn zat sfatlarndan olan beka sfatnn esasdr. br zd vasflar gibi, bu da ancak mukabiliyle birlikte anlmaldr. Nitekim Kurnda, Evvel-u hirdir diye iki zd vasf, bir arada zikretmektedir.

40

85. ez-Zhir Zuhur kelimesi dilde: ak ve aikr olmak, yksek olmak, glib olmak, bir eye nail ve muttali olmak anlamlarna gelir. Zahir, zuhur vasfna sahip olan kimsedir. Tabernin tanmlamasyla, Allahn sfat olarak ez-Zhir: Dnundaki her eye glib, her eyin stnde olan Yce demektir. NitekimHz. Peygamber (aleyhisselm) da bir zikrinde: (...) Zhir Sensin ki Senden stn bir ey yoktur, Btn Sensin ki Senden daha ierde, daha gizli bir eyolamaz. demi, bylece bir anlamda tefsir etmitir. 86. el-Btn Butn masdarndan gelen btn, gizil olan veya ierde olan demektir. Allah Telnn sfat olarak Yaratklarn grlerinden ve ilimlerinden saklanan, hibir gzn idrk edemeyecei, hibir vehmin kuatamayaca Zat yahut Her eyin iine nfuz eden, her eye her eyden daha yaknolan diye tanmlanr. 87. el-Kudds Mbalaa binalarndan ful vezninden bir sfat olan Kudds: Thir, pk, Mbarek, Kutlu, Her trl kusurun tesinde, son derece mnezzeh olan diye tarif edilir. Takdisde; Allahn mevsuf olduu temizlik, izzet, byklk gibi sfatlarn Ona verilmesi ve iln edilmesi; tesbihde ise, Allahn, her trl irk ve sapkla mensup olanlarn, Ona isnad ettikleri yaramayan eylerden tenzih edilmesi anlam gliptir. 88. es-Selm Allahn vasf olarak eitli aklamalar toplayc bir ekilde: Kendisi, her trl eksiklikten salim olduu gibi, bakalarna da esenlik verendiye tanmlayabiliriz. Allah btn ilerinde Selmdr yani zulm, bozukluk, dzensizlik Onun fiillerinde bulunmaz. Bu ismi, Arzalardan ve kusurlardan selmette olan diye aklayan mfessirler, irkin bir hata ilemilerdir. es-Selm, Kendisinden salim olunandr. Slim ise, bakasndan selmette olandr. Selmet, Selmn hasletlerinden yalnz birisidir. 89. el-Mmin Mmin, iman eden demektir. man ise hem tasdik etmek, hem de emin klmak, gven vermek anlamna gelir. Allahn vasf olarak, her ikisine gre de aklanmtr. Emin klmak anlamn tercih edenler, bu gvenin niteliinde ayrlrlar. Baz selef mfessirlerine
41

gre, el-Mmin, yaratklarn zulmnden emin klandr. Veya Kulunu haksz yere yakalamaktan emin klandr, yahut kyamet gnnde, mmin Kullarn azaptan emin klandr. br yandan tasdik anlam da birka ekilde tezahr edebilir. Allah, kullarna olan vaadini dorular ve taahhd ettii eyleri yerine getirir: Dnyada rzklandrmak, hirette ise ilerinden dolay kendilerini mkfatlandrmak gibi. 90. el-Mheymin Bu vasf hakknda da, olduka deiik aklamalar yaplmtr. Aralarnda bn Abbsn da bulunduu bir ksm mfessirler insanlarn yaptklarn gzeten diyerek ehd, Rakb anlamn verirler. Zemaher, Koruyan(el-Hfz) mnsn da ekler. Baz bilginler ise elEmn anlam zerinde dururlar. Kurnn tamamnda, bu kkten sadece mheymin sfat gelmekte ve iki yerde gemektedir. 91. el-Cebbr Cebrin asl anlam; bir nevi bask ile herhangi bir eyi slah etmek, dzeltmek ve onarmaktr. Lgat bilginlerinin ounun fikri budur. Srf dzeltmek veya srf bask ve zorlama mnsnda da kullanlabilir. Maddesinin Kurnda az kullanld br isimler gibi, bu vasfn da tarifinde, dilin imkn verdii eitli ekilleri bulmak mmkndr. el-Cebbr: Mahlkatn, meeti istikametine zorlayan demektir( Katdeden). Baka tarifler de yledir: radesiyle yaratklar zerinde Glib ve Khir; Mahlklarnn ilerini slah eden, iyiye gtren, kendi faydalarna gre onlarda tasarruf eden; Kendisine eriilemeyen (ellezi layunal), yani herhangi bir eye zorlanamayan. Mahlkatn, istedii yne icbar eden Khir, Yaratklarnn ihtiyalarn gideren, yaama verzk sebeplerini salayan veyahut boy atan bitki hakknda tecebberennebatu deyimine bakarak, mahlklar zerinde Yce olan demektir. 92. el-Mtekebbir Daha nce grdmz el-Kebir vasf ile yakn anlamldr. Fakat bykln zel durumuna delalet eder. Bundan dolay, u ekillerde tanmlanmaktadr. Bykln kemalinde, her eyden Yce; Her trl ktlkten Yce; Mahlklarn sfatlarndan Yce veya Kullar arasnda azamette Kendisiyle yarmaya yeltenen taknlklara kar, Bykln koruyan ve onlar helk eden; Kullarna zulmetmekten Yce olan. Allah hakknda el-Mtekebbir, mezmum olan gurur ve kibir anlamndaki zentiyi deil de, teferrd ve tahassusu ifade eder..Yani bu vasfn Ona has olduunu belirtir.
42

93. el-Musavvir Suret, varlklarda bulunan ve onlar biri birinden ayran zel durumdur. Hem madd, hem manev olabilir. Musavvir, suret masdarnn tasvir eklinden sfattr. Cenb- Allah hakknda mahlklarn istedii gibi tasvir eden demektir. Allah, herhangi bir eyin olmasn istedii zaman, istedii sfatta ve setii surette varedendir. 94. el-Mbn Mbn isminin mtakk olduu ebne fiili, hem lzm, hem mteadd olarak kullanldndan, iki trl mn vermek mmkn olmaktadr: Mbn (aikr) olan veya ibne eden (izhar eden, aklayan). Allahn vasf olarak: Her hakk izhar eden ve varlndahibir phe ciz olmayan Hak Tel diye tanmlanr. 95. Nrus-semvti val-ard Nr, k veya onun uas ve intiar, grmeye yardm eden yaylan k veya baz bilginlerin tercihine gre k kayna demektir. Bu anlamlar ile bir yaratk olan nurun, sfat olarak Allah Telya izafe edilmesi, balangtan beri deiik yorumlara yol amtr. Allahn mahlklara benzemedii esasndan hareket olunarak, bazen lisan zorlanm, bazen mecaza hamletme gayreti grlmtr. htilfa gtren ikinci sebep udur: Kurnda Allah Tel hakknda, mutlak ve mcerret olarak en-nr veya nr gelmez, sadece muzaf durumunda Nrus-semvti velard (gklerin ve yerin Nru) vrid olur. Taber, bu vasf yle aklyor: Allah, gkte ve yerde olanlarn Hdsidir. Onlar, Kendisinin nuruyla hakka yol bulurlar ve Onun hidayetiyle sapklktan korunurlar.Aklamalarn ou, Allah hakknda nru mecaz olarak mtalaa etmi ve ona gre anlam vermitir. Gazzl ise, bu telakkinin tam tersine, sf perspektifi ile der ki: Hatta ekinmeden diyebilirim ki Nr ismi, lk Nrdan bakas hakknda, srf mecazdr. Zira Ondan gayrisinin zatnda nuru yoktur, nurunu emanet almtr, nrniyeti bakasyla kimdir. Kll Nr Odur ve Ondan bakasnn nuru yoktur.

43

KNC BLM BATIL TANRILAR RKN MAHYET irk hastalna mbtela olanlar, eitli durumlar gsterirler. Kimi Allah tamamen unutmutur, sadece ortaklarna tapar, onlara yalvarr. Bu varlk silsilesinin, Tek Yaratcya mncer olacan dnse bile, Onu bsbtn ihml etmitir. Bazs, kinatn Rabbinin ve Mdebbirinin Allah olduunu kabul eder. Fakat Onun baz mahlklara azamet ve ibadet hakk verdiine, birtakm zel alanlarda onlara tasarruf yetkisi tandna inanr. Bylesi

44

varlklar, sradan yaratklarla bir tutulamayacandan onlara Tanrnn oullar, Tanrnn sevgilileri der; kendilerini ise onlarn kulu sayar, Abdulmesh, Abduluzz diye isimlendirirler. Btn toplumlarda grlen aknlarn hastal budur. slmiyet mazhar masdarla kartrmay nlemek gayesiyle, irke yol aan ileri kfr saymtr; timsallere secde etmek, onlar iin kurban kesmek, onlarn adna yemin etmek vb. gibi irk geitlerini tkamtr. Birinci Fasl RK AMLLER Kurn- Kerim irki iddetle mahkm eder. Onun hibir konudaki mcadelesi, irki ykmak hususundaki mcadelesi kadar dikkat ekici deildir. Youn, gl, kesin ve srarl olan bu savata, hatra gelen her trl delille (akl, psikolojik, teolojik, edeb, tarih vb.) irkin belini krmtr. Kinatn genilii iinde, irke trnak kadar bir yer brakmamtr. unu hatrlatmakta fayda vardr: Kurnn delilleri irk ve inkrn eitlerini istihdaf etmekle beraber, birinci plnda, Allah tand halde Ona bakalarn erik koan mrik tipini muhatap almaktadr. nk insanln en byk ve en yaygn saptmas bu yolla olmaktadr. Ulhiyyetin hususiyetlerinden birini mstakil olarak, bir bakasna tanyan herkes, Kurn nazarnda mriktir. Bunlar, ister Allaha msav tutulsun (6, 150; 26, 98), ister birtakm yar tanrlar saylsn, yaratmada dahli olmayan efaatiler sanlsn (39, 3; 10, 18); isterse ibadete hedef olmad halde, Allah gibi emir ve yasaklar yerine getirilsin, yani yaratklar zerinde tam br hkm sahibi saylsn (9, 31; 4, 117. 119; 14, 22); isterse insanlar tarafndan uydurulan ve tazim olunan varlklar olsun ve isterse tapnma ve mutlak hkm yetkilen mlahaza olunmakszn sadece kendisine verilen sevgi, ancak Allaha verilmesi gereken veya daha fazla bir sevgi olsun(2, 165). Kurnn iaret ettii irk millerini, anlay kolaylatrmak iin drt gurupta mtalaa edeceiz. Beer vakalarn ounda olduu gibi, bu ahs tasnifte de tedahllerin olaca aikrdr. Birine konulan bir husus, tli plnda brn de ilgilendirebilir. Drt ana gurup unlardan ibarettir: 1. Mriklerle ilgili sebepler 2. D etkenler

45

3. Resl ve mminlerle ilgili bahaneler 4. Putlarda dnlen zellikler 1. Mriklerle lgili Sebepler a) Dnmemek Dnmemek, mriin hkim vasfdr. Bu; pein hkm, zann ve akletmemekle tezahr eder. a1 Pein hkm. Hz. Hda mrikler yle derler:

ster t ver, ister t verenlerden olma, bizce birdir. (26, 136). Bu reaksiyon pein hkmden, inattan, baka bir ey deildir. a2 Akletmemek. Birok durumda mrikler, dnmemek ve akllarn altrmamakla nitelenirler.

Sardrlar, dilsizdirler, krdrler. Artk onlar akletmezler. a3 Zan ve tahmine uymak. Mriklerin dnmeyileri ve akl muhakemeye dayanmaylar, inan konusunda sadece bir zann ve bir eye istinad etmeyen tahminden teye geememelerini dourur. Allah, mriklere hitaben,

Siz ancak zanna uyuyorsunuz ve sadece tahminde bulunuyorsunuz der.
b) Bilgisizlik. Mriklere hitaben yle demek emrolunuyor:

De ki, nezdinizde bir ilim varsa onu bize karn.
c) phecilik. Kendilerini tevhide aran Hazreti Salih aleyhisselama mrikler yle

derler:

46


Ey Salih! Sen bundan nce aramzda mit balanan bir kimseydin. imdi babalarmzn taptklarna bizi tapmaktan men mi ediyorsun? Dorusu bizi ardn eyden tam bir phe iindeyiz. d) Antropomorfizm Uydurma tanrlarn ortaya k sebeplerinden biri de insanlarn, Allah kendilerine veya br yaratklara kyas etmi olmalardr. Mrikin hayal gc; Allah, insanlarn vasflarnn ileri derecesini hiz bir varlk olarak ekillendirir. Byle bir tasavvur, Allahn btn kinata Rab ve ilh olarak yeteceini dnemez. Bundan dolay, kendilerini tevhide aran Resl (Hz. Muhammed (aleyhisselm)) hakknda bunlar yle diyeceklerdir:

Ne o! Tanrlar bir tek tanr m yapm, dorusu bu alacak bir ey! e) Heva ve Heves nsanlarn hev ve hevesleri, arzularna uygun ve akllarna esen her eyi yapmalar, Tek ve Mutlak Yaratc ve Hkimlerinden, Onun retilerinden uzaklap psevdi nefs ve hevalarnn holand her eyi ve bazen kendi kendilerini bile ilhlatrmalarna yol aar. Sahte tanrlar ortaya karanlar hakknda u yeti dinleyelim:

Bunlar sizin ve gemi babalarnzn tapt kuru isimlerden baka bir ey deildir. Allah, onlarn tanrlklarna dair bir delil indirmemitir. Onlar yalnz zanna ve nefislerinin hevsna uymaktadrlar (53, 23). f) Kibir Hkmranlk, saltanat, dnyaca gl olmak, refah iinde yaamak da, irk ve kfre gtrebilmektedir. Halknn yalnz kendisine tapmalarn isteyen eski Msr Firavunu (kr. 28, 38), deta tanrlnn dayanaklarn bildirircesine onlara yle diyordu:

Msr hkmranl ve lkemde akan bu rmaklar benim deil mi, grmyor musunuz?
47

(43, 51). te bu gururdur ki, lemlerin Rabbinin elisi olarak geldiini bildiren Hz. M sa ya kar, Firavuna:

lemlerin Rabbi de ne imi! (26, 23) dedirtecektir. 2. D Etkenler irk saiklerinden d etkenler: taklit, bask, refah, eytann aldatmas, cebr (fatalite) ekillerinde grnr. a) Taklit. Bu da gelenek ve grenek eklinde tezahr eder. a1 Gelenek. Gemileri taklid etmek, irkin tarih sebebi saylabilir. Bu ksm, Kurnda en ok zerinde durulan irk millerinden birini tekil eder. Hazreti brahim, putlarn ulhiyetle hibir ilgisi olamayacan, akl ve dnce plannda ispat ettii halde kavmi, bu ynden bir itirazda bulunamaynca,

Dediklerin doru ama biz atalarmz bu ekilde bulduk. diye cevap vermitir. Bylelerine kar Kuran der ki:

(...) Ya babalar bir ey akledemeyen ve doru yolda olmayan kimseler idiyseler? a2 Grenek. evreyi taklit sebebiyle irke dmeye ise, srail oullarnn, komu mriklere bakarak etkilenmelerini rnek verebiliriz. Hz. Msa (aleyhisselm) vesilesiyle Allah onlar doru yola eritirdii, asrlk Msr esaretinden kurtard ve nimetlerine mazhar ettii halde (7, 137), henz Hz. Msa aralarnda iken, onlar putlara ynelen bir millet grnce, ona yle derler:

Ey Msa! Onlarn tanrlar gibi, bize de bir tanr yap. b) Bask Hkm ve otorite sahiplerinin, fiil basklar, irkin devamnn sebeplerinden birini tekil eder. Tevhd inancnn tarihi, Tek olarak Allaha iman eden kimseleri, zorla eski sapklklarna dndrmek iin her trl ikenceye bavurmu olan, birok irk otoritesi tanmtr. Hz. brahim (aleyhisselm), putlara kar kt iin atee atlmtr (21, 67-68). Firavun Hz. Msaya (aleyhisselm):

48

Benden bakasn tanr edinirsen, elbette seni zindanlk ederim. (26, 29) demitir. Hz. Msa ile karlamalarndan sonra iman eden sihirbazlara, ellerini ve ayaklarn aprazlama kestireceini sylemitir (26, 49). c) Refah Rahat ve lks iinde yaay, bazan insanlar Allahtan uzaklatrabilmektedir. krsz refah erbab azarak, Allahn kulu olduunu unutur; iinde bulunduu nimetleri kendi iktidaryla elde ettii zannna kaplr. Onlar zerinde gerek mlk sahibi imi, dnyada devaml kalacakm, Allahn hkm hakk yokmu gibi kendisini mutlak mutasarrf grr. Bylesinin tasavvurunda Allah ok uzaklarda belli belirsiz bir hatradr. nsanlarn, zellikle bat insannn gnmzdeki durumu, bu konu ile ok ilgili grlmektedir. Fikr materyalizmin azald, fakat buna karlk fiil materyalizmin artt, bir vaka olarak kabul ve mahede olunmaktadr.Her ey, sanki h- Tanr yokmu gibi olup bitiyor. Resmen din kabul edenlerin ou, fiilen inanmyorlarm gibi yaamaktadrlar. Bu tezahrn, Kurnda en dikkati eken fert tipi Krundur. Elindeki serveti kendi dehsna veren bu adam,

(...) Allahn, nceleri, ondan daha gl ve toplad ey daha fazla olan nice nesilleri yok ettiini bilmez mi? d) eytann Aldatmas nsanlara her trl ktl telkin eden eytan ve eytanlar, irke de saik olurlar. Kurn; eytann, insanlar irke gtrmesinden bahseder (27, 24). eytanlar cinlerden olduu gibi insanlardan da olur (6, 112). Ancak, onun insanlar zerinde, iradelerini giderecek bir etkisi olmad, Kurnda aka bildirildiinden (14, 22), eytann saptrmasn ifade eden yerleri, sapmalarna yol aacak telkin ve vesveselerde bulunmas eklinde anlamak gerekmitir. Sebe kraliesi hakknda Kurn, Hdhdn dilinden unlar nakleder:

Onun ve kavminin, Allah brakp da gnee secde ettiklerini grdm; eytan, yaptklarn kendilerine gzel gstermi ve onlar yoldan saptrmtr. e) Cebr (Fatalit) Mrikler, irkin doruluunu gsterecek bir delil bulamaynca cebr bir izaha bavururlar. Mminler de, insanlarn mukadderatnn tek Hkimi olarak Allah kabul ettikleri iin, bu bahanelerine itiraz edemeyeceklerini umarak, irklerini, Allahn kaderine isnad ederler.
49

Hlbuki slmn Cebriyeyi sapk grdn dnmezler.

Mrikler: Allah dileseydi, ne biz ne de atalarmz irk komaz, hibir eyi haram klmazdk diyecekler; onlardan ncekiler de, bizim azabmz tadncaya kadar byle demilerdi. 3. Resl ve Mminlerle lgili Bahaneler Mrikler, tevhid inancn benimseyip irkte kalmalarna sebep olarak resuller ile onlara inanan insanlarda baz vasflar bulunduunu ileri srerler, varln ileri srdkleri vasflarla tall ederler. Bunlar yle zetleyebiliriz: a) Resln nsan Olmas Resln insan olmas, mriklerin en belirgin itirazlarndan birini tekil eder. Dikkat edilirse bu, Peygamberin ahsiyetiyle deil, risaletin mahiyetiyle ilgili olan bir itirazdr.

nsanlara doruluk rehberi geldii zaman inanmalarna engel olan, sadece: Allah, resl olarak bir insan m gnderdi? demi olmalardr. (17, 94). Kurnn bu bahaneye kar cevab udur:

De ki: Yeryznde yerleip dolaanlar melek olsalard, Biz de onlara gkten resl olarak melek gnderirdik. b) Resln Madd Ynden Zayf Durumda Olmas Resln madd ynden zayf durumda olmas, mriklerin sath ve dnyev nazarlarnda, gerein gizlenmesine sebep olmutur. Onlar, kuvvetin kendilerinde olmasyla, hakkn da kendilerinde olmas gerektiini dnmlerdir. Hz. uayba (aleyhisselm), mrik olan kavmi:

Ey uayb! Sylediklerinin ounu anlamyoruz. Hem seni aramzda gsz gryoruz. (11, 91) demi ve mrik akrabalarnn hatr olmasayd, kendisini talayarak ldreceklerini sylemilerdir. c) Makamperestlik Mriklere gre Allah, resln, dnya bakmndan, nemli mevki sahibi olanlar arasndan semelidir.
50


Onlar: Bu Kurn, iki ehrin birinden ileri gelen bir byk adama indirilmeli deil miydi? dediler. Rabbinin rahmetini onlar m paylatracaklar? d) Dnyev Gaye Vehmi Peygamberin dnyev hkimiyet peinde kotuunu vehmetmeleri de, mriklerce onu reddetmek iin bahane olmaktadr. Hz. Msa ve Hz. Hrna (aleyhimesselm) kar Firavun ve hkmetinin ileri gelenleri yle derler:

Siz ikiniz, bizi atalarmz zerinde bulduumuz yoldan evirmek ve yeryznde saltanat ve hkimiyet elde etmek iin mi geldiniz? Biz size inanmyoruz. (10, 78). e) mtihanc Zihniyet Mrikler resllerden, onlarn haber verdikleri eylerin doruluunu, -hemen o anda ve kendi inatlklarn tatmin edecek ekilde ortaya koyacak hccet ve burhan isterler.

Ey Hd! Sen bize ak bir mucize (beyyine) getirmedin, senin sznden tr tanrlarmz terketmeyiz ve sana inanmayz. (11, 53) derler. f) Mminlerin Sadelii Resllere iman edenlerin sade insanlar olmalar da; kibirli, zahirperest, gnlden habersiz, ruhu maddelemi mriklerin nefretine yol aar.

Hep dk kimseler sana balanmken, biz mi sana inanacaz! derler (26, 111). 4. Putlarda Dnlen zellikler a) efaatilik Baz mrikler, Allah katnda kendilerine efaat etsinler diye putlara balanrlar. Kurn bundan bahsetmekle beraber umduklar efaatin mevzu ve hedefini bildirmiyor. efaatin maksad, muhtemelen dnyada felketlerden esirgenmeleri ve mutlu bir hayat srmeleridir.

Allahtan baka kendilerine zarar da fayda da veremeyen eylere taparlar ve bunlar, Allah katnda bizim efaatilerimizdir derler. De ki: Gklerde ve yerde, Allahn bilmedii
51

bir eyi mi (yani olmayan bir eyi mi) Ona haber veriyorsunuz? b) Zararlarndan Korkmak Mrikler, taptklar eylerin kendilerine zarar verebileceini dnerek, onlara kulluk edebilirler. Hz. Hda (aleyhisselm) onlar yle diyorlard:

Tanrlarmzdan biri seni arpmtr demekten baka bir ey sylemeyiz. c) Ar Tazim Bir varl tebcilde ileri gitmek, zamanla onu tanrlatrmaya yol aabilir. badet edilecek derecede yceltilen ahsiyetler, Allah katnda makbul ve aslnda byle bir tazimden kaan kimseler bile olabilirler. Hristiyanlarn Hz. s ile Meryemi (5, 116), Yahudilerin Uzeyri (9, 30), her iki din mensuplarnn da din byklerini (9, 31), keza mriklerin melekleri (34, 40) tazimde ileri gitmeleri, onlara ulhiyyete mahsus baz zellikleri vermekle sonulanmtr. bn Abbsn bildirdiine gre, Kuranda adlar sralanan Vedd, Suv vb. gibi putlar da, o adlar tayan ahsiyetlerin, ar tazime hedef olmalaryla ortaya km olmaldr. d) Sevgi Herhangi birine kar beslenen ar sevgi de onu putlatrmaya gtrebilir. Ankebut suresinin 25. yetinin, bir tefsiri, sevginin de irk sebeblerinden olduunu belirtmektedir. Bu tefsire gre yete yle meal verilebilir:

(...) Siz dnya hayatnda, Allahtan baka sevgili putlar edindiniz. Sonra kyamet gnnde ise birbirinizi inkr edecek, birbirinize lanet edeceksiniz (...) Herhangi bir eyi, Allah sever gibi sevip, onlarn arzularna, emirlerine ve yasaklarna itaat etmek, Allaha denkler tutmak demektir. nsanlardan, sevdiklerine kar, bunu aka syleyenler olduu gibi, tasrih etmeksizin ayn muameleyi yapanlar da vardr. Onlar Allah sever gibi severler, velinimet tanrlar, onlarn sevgisini hareket prensibi edinirler. Allaha yaplacak eyleri, onlara yaparlar; Onun rzasn dnmeden, onlarn rzasn elde etmeye alrlar. kinci Fasl KURNIN KRONOLOJK YNDEN RKE KARI DAVRANII 1. Balang Kurn, ilk tenzilinden balayarak, Allahn birliine ve irkin btllna iaret etmitir.
52

Kurn ilk srelerinde, btl tanrlara hcum etmek yerine, mriklerin de tand Allahn kim olduunu bildirmeyi tercih etmitir. lh irad ve terbiye, insanlarn cahilne bir taassupla kkl bir ekilde balandklar putlara hcum etmeyi, onlar ird bakmndan doru bulmamtr. Aksini yapmak, onlar daha iddetli bir inatla putlara sarlmaya gtrrd. Onlarn eriklerinin durumunu ayrntl olarak mnakaa etmek yerine, Allaha niin ve nasl inanlacan ortaya koymu, br yandan temel ahlk ve itima esaslar zerinde durmutur. Mriklerin taptklar tanrlara deinen ilk metin, 18. sradaki el-Kfirn sresidir. Bu srede de putlar terketmeye davet yoktur. Bundan sonra mrikler Efendimize yle diyeceklerdir: Bizim taptklarmz malum, peki sen neye tapyorsun? Bize bildir, nesebini syle.31 Bunun zerine el-hls sresi nzil olur. 2. Kesin ve Youn Hcum 39. olan el-Arf sresinde, Allahtan baka Vel (Koruyucu, Tanr) edinilmemesi emredilir (7, 3). Bu uzun srenin sonlarna doru putlara hcum iddet kazanr.

)191( )291( )391( )491( ) 591( )691( )791( .

Kendileri yaratlm olup bir ey yaratamayan eyleri mi ortak kouyorlar? Oysa onlar (putlar) ne onlara yardm edebilir ve ne de kendi kendilerine bir yardmlar olur. Onlar doru yola arrsanz, size uymazlar; armanz da susmanz da onlar iin birdir. Allahtan baka taptklarnz da sizin gibi kullardr. Eer doru szl iseniz onlar arn da size gelsinler bakalm. Onlarn yryecek ayaklar m var, yoksa tutacak elleri mi var, ya da grecek gzleri mi var veya iitecek kulaklar m var? De ki: O taptklarnz arn (elinizden gelirse) haydi bana tuzak kurun, gz atrmayn. nk benim Velm (Koruyucum, Rabbim) Kitab indiren Allahtr. O, iyileri tevelli edinir. Ondan baka taptklarnz kendi kendilerine yardm edemezler ki size yardm etsinler. Onlar doru yola arrsanz duymazlar, sana baktklarn grrsn, oysa grmezler. (7, 191-198).
53

ni srasnda 42. olan el-Furkan sresinden itibaren, zaman zaman hatrlatlacak olan bir durum haber verilir: Allah hiret gn mriklerle, onlarn taptklar putlar haredecek; putlatrlanlar, mriklerden teberi edecekler, karlkl lnetleeceklerdir. eitli yerlerde temas ettiimiz gibi putlarn, aslnda; cin, melek, insan gibi uurlu varlklar olduunu hatrlamak, bu hair, redd ve lnetlemeleri anlamamz kolaylatrr.36 Bu mesele, birok yette daha gelecektir. Btl tanrlara kar Kurn mcadelenin ok nemli bir prensibi, 55. sradaki el-Enm sresinde bildirilir:

Onlarn Allahtan baka ibadet ettiklerine svmeyin ki, onlar da bilmeyerek ar gidip Allaha svmesinler (...) 3. Meden Devir Mekk srelerde irkin bnyesi yeteri kadar sarslm olduundan, Meden devirde btl tanrlara tapnmay konu alan yetler briz derecede azalr. Mekk devirde reddolunan btl tanrlara, pek deiik bir tip ilve edilmez. Fakat iaret ettiimiz azalmadan, irkin yakasnn brakld anlalmamaldr. Meden devrin her safhasnda da, Allahtan baka taplan objeler mahkm edilir. Genel olarak Kurnda grlen u zellik, Medine devrinde daha brizdir: Btl tanrlar, zel adlarndan ziyade, Allahtan baka taplanlar, ortaklar, tanrlarnz vb. gibi genel ifadelerle mahkm edilirler. Meden devirdeki nidler, ocuk, tgt, cibt vb. demin sylediimiz irk unsurlarnn da hepsi byle genel mefhmlardr. Nidler (denkler, zdlar, benzerler) umum ifadesinin, meden devirde yle bir tedrc geirdii sylenebilir. Bu kelime mekk kullanllarda putperestliin daha kaba tezahrlerini reddeden bir muhtevada olduu halde (34, 33; 41, 9 ve 39, 8), Meden yette

Allah gibi sevilen nidler (2, 165), dolaysyla irkin daha ince ve gizli bir ekli mahkm edilmi olmaktadr. 4. Ehl-i Kitaptaki irk Unsurlar Mekk srelerde irk kfi derecede iptal edildiinden, meden srelerde Ehl-i Kitabn iddialar ele alnr. Mekk devrin sonuna ait 29. Sradaki el-Ankebt sresinde, ilk olarak Ehl-i Kitab hakkndaki tutum bildirilir:

54

.
Ehl-i Kitabtan zulmedenler bir yana, onlarla en gzel ekilde mcadele edin, yle deyin; Bize indirilene de, size indirilene de inandk; bizim Tanrmz da, sizin Tanrnz da birdir. Biz Ona teslim olmuuzdur. (29, 46). Sonu olarak unu syleyebiliriz ki, Kurn nce btl inanlara hcum yerine, doru bir ulhiyyet inancn yerletirmeye ynelmi, irkin yanlln zmnen ifade etmi, 23. Sradaki Mminun (belki de ve bilhassa 39. Sradaki Zmer) sresinden itibaren irkle ve mriklerle, onlar ypratan bir mcadeleye girimi, 85. (yani Mekke devri sonu) sreye kadar bu devam ettirilmitir. irk iyice iptal edildikten sonra Medine devrinde daha ziyade Ehl-i Kitabn inanlar dzeltilmek istenmi, fakat zaman zaman irkin btll da hatrlatlmtr. nc Fasl RK TANRILARINI RED SEBEPLER 1. Hakik Varlklar Yoktur Btl tanrlar konusunda hatra ilk gelen suallerden biri udur: Varlk bakmndan, Kurn onlara gerek bir varlk tanr m? Onlarla mcadele ederken, onlarda gerekten bir varlk ve kudret grerek, bizatihi onlarla m mcadele etmektedir, yoksa onlara dair inancn beer uurda yer tutmasna m hcum eder? Cevap olarak diyeceiz ki, Kurn, btl tanrlara inananlarn varlna inanr; fakat tanrlarna varlkta mekn igal etme hakk tanmaz. u halde onlarn varlklar sjededir, zihindedir, yoksa harite, hakikatte deildir. Bize gre, bu hkm ind olmayp, Kurnn serahatna dayanmaktadr:

(...) Onlar Allaha ortaklar kotular. De ki: Onlara bir ad bulun bakalm; yeryznde bilmedii bir eyi mi Allaha haber veriyorsunuz? Yoksa kuru szlerle mi (aldanyorsunuz)? Kfirlere dzenleri gzel gsterildi ve doru yoldan alkonuldular. Zaten Allahn saptrdna yol gsteren bulunmaz. 2. Tam Acz indedirler Btl tanrlara gerek bir varlk tanmamakla beraber, insanln uurunda igal ettikleri vehm varl uzaklatrmak gayesiyle, Kurn onlara faraz bir vcd verir. Hazreti brahim kavmine der ki:
55

 )66(
O halde, Allahtan baka size hibir fayda ve zarar veremeyecek olan eylere ne diye taparsnz? Yuf olsun (yazklar olsun) size de, Allahtan baka taptklarnza da! Akletmiyor musunuz? (21, 66-67). 3. Canllarn zelliklerinden Bile Mahrumdurlar Taplan varln, ona tapandan daha stn niteliklere sahip olmas gereklidir. Hlbuki putlar, insandan stn olmak bir tarafa, canl mahlklarn zelliklerinden bile mahrumdurlar. Kurn, bu husus zerinde de durmutur.

)391( ) 491(
(...) Onlar doru yola arrsanz, size uymazlar; armanz da susmanz da onlar iin birdir. Allahtan baka taptklarnz putlar da sizin gibi yaratklardr. Eer doru szl iseniz, onlar arn da size gelsinler bakalm. Onlarn yryecek ayaklar m var, yoksa tutacak elleri m var, ya da grecek gzleri mi var veya iitecek kulaklar m var? (..) 4. nsan Eliyle Yaplm Cansz eylerdir Baz mrikler, kendi elleriyle ekil verdikleri birtakm cansz nesnelere taparlar. Tapan insann istedii tarzda biim verecei, yontaca bir surete tapmak, akln haricine kmak, apak eyleri inkr etmektir. Putu yapan insann, ondan daha stn sfatlara ve kabiliyetlere sahip olduu ortadadr. Hazreti brahim bunlar anlatmak iin kavmine yle demitir:

(96) )59(
Yonttuunuz eylere mi tapyorsunuz? Hlbuki sizi de yonttuklarnz da Allah yaratmtr. (37, 95-96). 5. Yaratcya Ait Fiillerden cizdirler Mriklerce taplan tanrlarn sahte olduunu ortaya koymak iin Kurn, Allahn baz fiilleri zerinde dnmeye davet eder. O tanrlarn, bu ileri yapamayacaklar aikr olduuna gre, onlarn Allah olamayacaklar gsterilir. a) Yaratamazlar. Baz filozoflar Allah mevcut maddeye ekil veren bir usta grmek
56

isteseler de Kurna gre, gerek Tanr, Yaratc olan Tanrdr. Yaratma fiilini ulhiyyetin zellii ve gerei saymamak, irke ak kap brakr. Allah gayrdur, Kendisinin yaratp inayetine mazhar ettii kullarnn, baka tanrlar uydurup onlara ibadet etmelerine msaade edemez (16, 71-73). Mrikler, Tanrda yaratc olmak vasfn art grmediklerinden rastgele nesneleri tanr saymaktan ekinmemilerdi. Kurn, onlar sktrr, yaratmadklar halde hangi sfatla tanrlatrldklannn hesabn sorar:

De ki: Kotuunuz ortaklardan ilkin yaratp, sonra bunu tekrar eden var mdr? De ki: Allah ilkin yaratr, sonra bunu tekrar eder. Nasl da dndrlyorsunuz? (10, 34). b) Diriltemezler. Btl tanrlar, bir eyi ilk olarak (ibtiden) yaratamadklar gibi, yaratlm olan ldrp sonra canlandramazlar.

Yeryznde edindikleri tanrlar, onlar m lleri diriltecekler? (21, 21). c) Rzklandramazlar. Rzk yaratan, veren ve sebeplerini yaratp btn canllarn hizmetine mazhar klan Allahtr. Btl tanrlar bundan da cizdirler.

Allah Odur ki, sizi yaratr, sonra rzklandrr, sonra ldrr, daha sonra da diriltir. Ona kotuunuz ortaklarnzdan, bunlardan herhangi birini yapan var mdr? Allah onlarn ortak kotuklar eylerden mnezzehtir, ycedir. (30, 40). d) Duaya cabet Edemezler. Allah O olabilir ki, insann diliyle yapt dualar iitir. Diliyle yapmasa da haliyle ifade ettiini bilir. Hatta kalbinin en derin kelerinde yatan arzularna da muttali olur ve btn bunlarn gereini yerine getirebilir.

(Tanrlarnz m iyidir) Yoksa aresiz kalann, Kendisine yakard zaman duasn kabul eden, bandaki sknty gideren ve sizi yeryznn sahipleri yapan m? Allahn yannda bir tanr ha! Pek kt dnyorsunuz. (27, 62). e) Hkm Yetkileri Yoktur

57

Allah gerekten hkmeder. Ondan baka taptklar ise, hibir eye hkmedemezler. phesiz ki Allah, hakkyla iten ve Grendir. (40, 20). Sahte tanrlar bir ekirdek kabuuna veya zarna bile malik ve mutasarrf olmadklar iin (35, 13), tabiatyla hibir eye de hkmedemezler. g) Hidayet Edemezler

De ki: Kotuunuz ortaklardan geree eritiren var mdr? De ki: Allahtr ki geree eritirir. Hidayet eden mi, yoksa birisi gtrmezse gidemeyen mi uyulmaa lyktr? Ne biim hkm veriyorsunuz? (10, 35) Kurn- Kerm hidyet etmeyi, yani doru yola ve geree eritirmeyi, Allaha tahsis eder. g) Gayb Bilemezler. Sibak itibariyle btl tanrlar tavsif eden bir yetin devamnda:

ldrler onlar, diri deildirler. Ne zaman diriltileceklerini farkedemezler. (16, 21) buyurulmaktadr. Buna gre, btl tanrlarn eksikliklerinden biri de, gayb bilemeyileridir. Gayb bilmek, ulhiyyetin zelliklerinden olduuna gre, bilemeyenlerin ulhiyyeti, kendiliinden der. 6. Byk Felket Srasnda Kaybolurlar. Byk felket anlarnda, btl tanrlarn ie yaramadklarn, ortalkta grnmez olduklarn, Kurn birok yerde, mriklerin yzne arpar.

Denizde dara dtnz zaman, Allahtan baka yakardklarnz (taptklarnz) kaybolur gider (...) Sahte tanrlar, dnyada olduu gibi hirette de mrikleri terk edeceklerdir:

Varlnzda ortaklar olduunu iddia etiiniz efaailerinizi yannzda grmyoruz. te aramzdaki balar koptu, iddia ettiiniz ortaklar, sizden uzaklatlar! (6, 94). 7. Kendilerine Tapanlar Savunamazlar. Mrikler Allahn talimatlarndan yz
58

evirirken (21, 42), kendilerine arka kacak tanrlarna gveniyorlarsa, byle bir eyi hi dnmesinler:

Yoksa kendilerini Bizden (Bizim azabmzdan veya Bizden baka) savunacak tanrlar m var? O tanrlar, kendi kendilerine bile yardm edemezler ve Bizim katmzdan bir yardma nail olamazlar. (21, 43). efaat ise, hkmranlk sahibi olann kendisi katnda efaate msaade etmesi ile olur:

De ki: Btn efaat Allahndr. (39, 44). efaat msaadesi, Ondan gelmezse, hibir deer ifade etmez. Allah ise efaati, iznine balamtr. Raz olduu kimseye, bu hakk verebilir (10, 3; 2, 255). O makbul kullar ise, Allahn kendilerinden raz olduu tevhd yolundaki55 kimselerdir (21, 28; 34, 23; 19, 87). Hlbuki Allah efaati olduklar ileri srlen irk tanrlarna bu yetkiyi vermemitir.

Yoksa onlar, Allahtan bakasn efaatiler mi edindiler? De ki: Hibir eye g yetiremezler ve akl erdiremezlerse de mi? 10. Putlar, Kendilerine Tapanlar Reddederler

)71( )81(
O gn (Allah) onlar ve Allahtan baka taptklar eyleri toplar ve: Bu kullarm siz mi saptrdnz, yoksa kendi kendilerine mi yoldan saptlar? der. Onlar: H, Senin dnunda tanrlar edinilmemiz doru olmaz; fakat Sen, onlara ve onlarn babalarna nimetler verdin de sonunda Senin Zikrini (Seni anmay, yahut Senin Kitabn, tevhidi) unuttular ve helaki hak eden bir millet oldular derler. (O zaman, mriklere Allah tarafndan yle denir:) Sylediklerinizde sizi yalanc kardlar, artk kendinizden azab eviremez, yardma da nail olamazsnz. nkr edenlere byk bir azap tattracaz. (25, 17-19) 11. Aralarnda ekimektedirler. Btl tanrlar, ayn hedefe gz dikmi mefhumlar olduundan, aralarnda rekabet ve ekime vardr. Bunlarn her biri, insanlarn kendisine tapmalarn ister. Kurn nazarnda, onlarn gerek varlklar olmadndan, onlardan Allaha
59

rakib nesneler gibi bahsetmek sz konusu deildir. Fakat maksat, onlarn hepsini birden ayn anda memnun etmek isteyen mrik insann benliinin ve uurunun onlar arasnda blnp paralanmasn, ruh vahdetini koruyamadn, ifade etmektir.

Allah, geimsiz ve birbirine rakip efendileri olan bir adamla, yalnz bir kiiye bal olan adam misal olarak verir. Bu ikisi hi eit olur mu? el-Hamdulillah ki olmaz, fakat onlarn ou bilmezler. (39, 29). Drdnc Fasl BTIL TANRILARI REDD USLNE RNEKLER 1. rnek

. .
De ki: Allahtan baka tanr olduunu iddia ettiiniz eylere istediiniz kadar yalvarn! Onlar, ne gklerde ne yerde zerre arlnca bir eye mlik deiller ki. Oralarda bir ortaklklar da yoktur. Onlardan, Allaha yadmc olan biri de bulunmaz. Onun katnda, hakknda izin verdiinden baka kimse de efaat edemez (...) (34, 22-23). Muhataplarn cierlerine ileyecek, barlarn yakacak bir tehekkm slbu seiliyor: Allahtan baka tanr olduunu iddia etiiniz eylere istediiniz kadar yalvarn! Yalvarn durun! arn gelsinler! Ortaya kp glerini belirtsinler. Yarattklar bir ey varsa gstersinler. Malik olduklar bir ey varsa, sizi kuatan artlara hkm yrtebilirlerse yapsnlar! Tabiatiyle mriklerde ses yok, soluk yok. Desinler? Ne diyebilirler ki? Toprak atlam, ekin kavrulmu. Yer demir, gk bakr ve karnlar tam takr. Nazar bir ey istenmiyor ki, bir zek oyunuyla, bir byleyici szle vaziyet kurtarlsn. 2. rnek

Allah, hibir ocuk edinmemitir. Onun yannda hibir tanr yoktur. Olsayd, o zaman her tanr, kendi yaratt ile beraber gider, birbirlerinden stn olmaya alrlard. Allah, onlarn
60

nitelediklerinden mnezzehtir. (23, 91). Bu yet, ksa ve ak bir lafz iinde, vazh bir delil ihtiva eder. Hak Telnn Yaratc olmas, fail olmas, mahlklar zerinde tasarruf edebilmesi gerektir. Byle olan Allah ile beraber baka Tanr bulunsayd, onun da kendine gre yarattklar, fiilleri ve tasarruflar olacakt. Hkimiyet, ortak veya zd kabul etmeyecei iin, biri brnn hkmranlna raz olmayacakt. 3. rnek

Eer yerde, gkte, Allahtan baka tanrlar bulunsayd, onlar btl olurlard (yani var olsalar, yok olurlard. Yok iken var olamazlard). Arn Rabbi olan Allah, onlarn nitelediklerinden mnezzehtir. (21, 22) yeti de, deminkine yakn bir baka delili ortaya koyar. yetteki burhann, kyas nevileri iinde en kesin olarak nitelenen istisna kyas eidinden olduu sylenmitir. Buna gre, yle bir durum ortaya kar: Kinatta iki tanr olsayd, kinat batl olurdu. Hlbuki kinat muntazam olarak vardr. u halde, birden fazla tanr yoktur. 4. rnek u yete ise, yaratmak kavramna bavurmakla; daha ksa, daha mahhas, daha ak bir delille, irk iptal edilir:

te bu Allahn yaratdr (Bir nceki yette, Allahn gkleri, yeri, btn canllar yaratt bildirilmitir). Ondan bakasnn ne yarattn bana gsterin! (31, 11). Tanrlarnn yarattn ileri sryorlarsa, yarattklar eylerin gsterilmesi isteniyor. Gsteremediklerine gre, acizliklerini, dolaysyla Allah olamayacaklarn kabul ediyorlar, demektir. 5. rnek Allahn, yeryznde kendisine hkmdarlk vermesi sebebiyle, yapt baz ilerle gururlanarak kendisini de, en azndan kk Tanr sayan bir kral ile Hz. brahimin mnakaas vesilesiyle, kinat tedbr ve idare edenin yalnz Allah olduu, herkesin anlayabilecei mahhas ve canl bir delil ile gsterilmitir:

61

Allah, kendisine hkmdarlk verdi diye brahimle Rabbi hakknda tartan grmedin mi? brahim, Rabbim, hayat veren ve ldrendir demiti. O: Ben de diriltir ve ldrrm dedi; brahim: Allah, gnei doudan getiriyor, sen de batdan getirsene! dedi. nkr eden, arp kald. Allah, kfirleri emellerine eritirmez. (2, 258). 6. rnek Kurn irki iptal etmek iin, bazan insanlarn gnlk hayatlarndan alnm misaller getirir. Ulhiyyet hakknda dnmeye lzum grmeyen kimselerin dikkatini ekmek gayesiyle, onlarn btn varlklaryla balandklar sahadan sze girmek, baz durumlarda netice verebilir.

O, size kendinizden bir rnek verir. Size verdiimiz rzklarda, emriniz altnda bulunan klelerinizin de eit olarak hak sahibi olmalarna raz olur ve biribirinizi saydnz gibi bunlar da sayar msnz? te Biz, dnen kimseler iin yetleri iyice aklarz. (30, 28). Beinci Fasl BTIL TANRI FGRLER Kurn- Kerm, mrikler tarafndan tapnmaya konu olan varlklara temas ederken, birok durumda genel ifadeler kullanr: Allahtan baka taptklar (25, 17 vb.); Allahtan baka yalvardklar (7, 194 vb.); Allaha irk kotuklar (28, 68 vb.) Yzlerce defa kullanlan bu genel tabirler gsteriyor ki, Kurn irkin her trlsn iptal iin gelmitir. Yoksa sadece zuhur ettii blgede, birtakm zel isimlerle belirtilen (Ment, Hbel, saf vb.) putlar hedef alm deildir. Dier taraftan, Kurnn mahiyetlerinden bahsettii btl Ulhiyetlerin, insanln eitli devir ve yerlerinde tanrlatrd varlk tipleri durumunda olduu sylenebilir. Bu tipler arasnda, Arabistanda rastlanmayanlarn da bulunmas, Kurnn evrensellii ile aklanmaldr. Bu tipler, yle snflandrlabilir: A- Hayat sahibi varlklar 1. nsanlarca grlmeyen varlklar a) Hayrllar (Melike, ksmen cinler) b) erliler (eytanlar, ksmen cinler) 2. nsanlar a) Tanr olu veya kz (s, Uzeyr)
62

b) Tanra (Shibe) c) Hkmdar tanr ( Firavun) 3. Hayvanlar a) Buza, boa b) Nesr (kartal) B Canszlar 1. Tabiat varlklar a) Gne b) Ay c) Yldzlar (ir) d) Bal e) Aa (el-Uzz) f) Kaya (el-Lt, Ment) 2. nsan Eliyle Yaplanlar a) Esnam, evsn (Vedd, Yags vb.) b) Ensb C- Mcerret Varlklar a) Hev-y nefs b) ri c) Dehr d) Seneviyye 1. nsanlarca Grlmeyen Varlklar a) Melekler Kurnn birok yetinden anlalan odur ki, Cahiliye Araplar, melekleri, Tanrnn evlatlar bilhassa kz ocuklar olarak tasavvur ediyor ve bundan dolay, ibadetlerine konu ediniyorlard.

Onlar, Rahmnn kullar olan melekleri dii yaptlar! Yaratllarn m grdler? Onlarn bu ahitlikleri yazlacak ve sorguya ekileceklerdir. (43, 19). b) Cinler ve eytanlar Bir ksm yetlerden, Cahiliye Araplarnn cinlere ibadet ettikleri de anlalmaktadr (34, 40-41; 6, 100; 18, 51-52; 37, 158-164), Kehf, 51 yetinden anlaldna gre, cinleri Allahn yardmclar veya mavirleri olarak gryorlard.
63


Cinleri O yaratmken mrikler, Allaha ortak yaptlar. Kr krne Ona oullar ve kzlar uydurdular. H O, onlarn vasflandrmalarndan Ycedir. (6, 100). 2. nsanlar a) Shibe (Tanra) Kurn, sahibe ad altnda, kinatn Yaratcsn zevce edinmekten tenzih eder:

Dorusu, Rabbimizin ycelii, her ycelikten stndr. O ne zevce (sahibe) ne ocuk edinmemitir (72, 3).

O, gkleri ve yeri yoktan yaratandr. Zevcesi olmadan nasl ocuu olabilir? Oysa her eyi O yaratmtr, her eyi Bilendir. (6, 101). Kurnn nazil olduu ortamda, Allaha zevce isnad eden bir inan mehur deildir. Ama ana tanra inanc, birok toplulukta grldnden Allahn bundan mnezzeh olduunu, br irk sistemlerini gz nne alarak, Kurn reddetmeye lzum grmtr. b) ocuk Dnyann birok yerinde olduu gibi, Chiliye Araplar arasnda, Tanrya ocuk isnad etme inanc yaygnd. slmn zuhurunda, Hz. s (aleyhisselm) gibi bir resln getirdii dine mensub olduunu iddia eden Hristiyanlar bile, bu sapkl benimsemilerdi. Mrikler, kendi inanlarn ok normal karladklar gibi, Kurnn, ulhiyyeti, ocuktan tenzih eden tevhid inancna kar karken, hristiyanlarn telakkileri ile de istidlal ediyorlar, Son dinde de byle bir ey iitmedik. diyorlard (38, 7). Kurnn ocuk isnad reddindeki srarn, biraz da bu ortam iinde deerlendirmek gerekir.

)88( )98( )09( )19( )29(

Rahmn ocuk edindi dediler. Byle diyen sizler, pek irkin bir ey ortaya attnz. Rahmna ocuk isnad etmelerinden dolay nerdeyse gkler paralanacak, yer yarlacak, dalar gecekti. Hlbuki Rahmna ocuk edinmek yaramaz; nk gklerde ve yerde olan
64

her ey Rahmnn kulundan baka bir ey deildin. (19, 88-93). c) Hz. Meryem ve Teslis Kurn, tanrlatrlan varlklar arasnda, Hz. snn annesi Hz. Meryemi de sayar:

Meryem olu Mesih, sadece resldr, Ondan nce de resller gemitir-. Onun annesi dosdorudur, her ikisi de yemek yerlerdi (...) (5, 75). Hristiyanlar, Meryemi Allahtan baka tanr saydklarn inkr etmi ve etmektedirler. Hristiyanlk tarihine baklacak olursa, onlar arasnda Meryemi tanrlatranlarn bulunduu grlr. Collyridiens diye adlandrlan, drdnc asrda Arabistanda doup sonra kaybolan bir Hristiyan cemaati, tekerlekli bir taht zerinde Meryemi tazim ediyor, ona pastalar takdim ediyorlard. Tamamen kadnlara mahsus, Meryeme ait geni bir ibadet merasimi vard. Meryemi tanrlatrmak baka, onu teslise katmak, daha baka bir eydir. Kuran teslisten aka bahseder ancak eklini ve bu unsurun neler olduunu bildirmez. d) Hz. s (aleyhisselm) Hz. snn esas sfat: Kendisine ncilin verildii Allahn nebisi ve kulu (19, 30), ve zellikle srail oullarna gnderilmi resldr (3, 49).

Allah ancak, Meryemin olu Mesihtir diyenler elbette kfir olmulardr(...). (5, 17).

Allah, ten biridir diyenler elbette kfir olmutur; oysa Allah ancak bir Tek Tanrdr (...). Kurn Hristiyanlarn Hz. sy tanrlatrdklarn sylemekle beraber, teslis veya snn tabiat hakkndaki baz Hristiyan topluluklarnn inanlarna da iaret etmektedir. Mcmel olarak iaret olunan grup inanlarn, btn Hristiyanlara mal etmemektedir. Bu inanlar, Hristiyanlk tarihinde grlmtr. Genel olarak Hristiyanlardan bahsederken Kurn, sy tanrlatrdklar, bu yzden gerek tevhidden uzaklap irke dtklerini aklar (9, 30-31). Daha nce naklettiimiz Hristiyan akideleri gstermiti ki, Hristiyanlar, bu ii pekl yapmlardr. Bu tanrlatrma, Kurnn iniinden cok nce kesinlemi olup halen yrrlktedir. Mesele bizi, bu kadaryla ilgilendirmektedir. e) Uzeyr slm gelenek, Uzeyrin Ezra (Esdras) olduunu syler. Ezra, KM Ezra ve Nehemya
65

kitaplarndan anlald gibi srail oullarnn M.. 4. asrda din ve siyas liderliini yapm bir ahsiyettir. Srgnden sonra, Yahudileri Kudse getirerek Hz. Msann (aleyhisselm) eriatini, devlet kanunu olarak uygulamtr (KM, Ezra, 7, 25-26). f) Hkmdar-Tanr nsanlk iinde en yaygn tazim ve tapnmaya hedef olan btl Ulhiyyetlerden biri de hkmdarlk olmutur. Kurn, hkmdar-tanr tipini, Firavunun ahsnda gsterir. Kendisinin tanr olduunu iln etmek cretkrl, Firavunda (Hz. Msann muhatab olan Firavun) en ileri devreye varmtr;

(...) sizin, benden baka bir tanrnz olduunu bilmiyorum. demiti. (28, 38). Kurn ise el-Melik olarak Allah tanr. Bu mtecebbirin geici ve zahir hkimiyet iindeki aczini anlatr. Kendisini tanr kabul etmeyen mminlerin, yalnz Allaha dayanarak ve Ona boyun eerek, Firavunun yzne kar hakk aklamalarn canlandrr. Allahn hikmeti icab, geici olarak bedenlere hkmeden (20, 72) bu cizin, ruhlara ve kalplere hkim olan Allah inancnn karsnda, nasl perian olduunu gsterir ve sonunda hiretten nce, denizde Allah onu boarken, yes halinde Allahn kudretini grp, frsat kard bir srada Ona iman etmeye mecbur kaldn vb. anlatr. Dolaysyla, onun ahsnda, tanrlk iddia etmeye kalkan hkmdarlarn kbetlerini ortaya koymu olur. 3. Hayvanlar Dinler tarihi, hayvanlarn insanlar tarafndan kutsallatrmasnn ok rneklerini vermektedir: Kurn, srail oullar dolaysyla hemen hemen yalnz buzaya tapnmaktan bahsetmektedir. a) Buza (veya Boa) Arapada icl kelimesi, buza veya boa anlamna gelir. Kurn, srail oullarnn buzay (icl), daha dorusu buza eklinde temsil edilen heykele taptklar bir zamann olduunu bildirir. Kurn, bu sapmadaki manaszla temas etmektedir:

(...) O buzann kendilerine sz sylemediini ve yol da gstermediini grmediler mi? Onu tanr olarak benimseyip kendilerine yazk ettiler. (7, 148). b) Nesr Nesr, kartal veya akbaba anlamna gelir. Nuh kavminin tapt putlar arasnda, Kurn Nesr isimli bir varln da olduunu bildirir:
66


Sakn tanrlarnzdan vazgemeyin, Ved, Suva, Yegs, Yek ve Nesri, bunlardan hibirini brakmayn! dediler. Cahiliye Araplarnn putlar arasnda da Nesr bulunuyordu. B CANSIZLAR 1. Tabiat Varlklar a) Gne Tabiattaki birok varlk arasnda, belki de en geni lde tapnmaya konu olan mahlk gnetir. Msrda R, doan gne tanrsyd. Hindistanda Vedizmde Surya, bir gne tanrsdr. Hintlilere olduu gibi ranllara da mahsus bir gne tanrs olan Mitra (yahut Mithra), k ve hak tanrsdr. Mani dininde, gne ile aya dua etmek yer alyordu. Germenlerde ve Romallarda da gnee taplrd. Arabistanda gnee tapld da bilinmektedir. Abduems gibi isimler de bunu gstermektedir. Kurn- Kerm, gne ve ayn Allah tarafndan hizmete amade klnmasn, Onun byk nimetlerinden olarak zikreder (16, 2; 39, 5). Onlarn, sayma ve l vesileleri (6, 96) olmak, aydnlatmak (10, 5; 71, 16) gibi faydalar vardr. Btn zellikleriyle, Allahn yetlerindendirler (41, 37).

Gece ile gndz, gne ile ay Allahn varlnn belgelerindendir (yt). Gnee ve aya secde etmeyin; eer Allaha kulluk etmek istiyorsanz, bunlar yaratana secde edin. (41, 37). b) Ay Aya tapnma da, yaygn irk ekillerinden olmutur. Msr, ran, Babil, Hindistan, Yunanistan, Avustralya, Yeni Zelanda, Meksika, Bat Avrupada (Keltlerde), Afrikada rastlanmaktadr. Baz blgelerde, ay tanrs Yce Tannnn yerine geer.106 Gney Arabistanda aya tapld biliniyorsa da, Hicazda ona ibadet edildiini bilmiyoruz. c) Yldz e-r isimli yldza baz Araplar tarafndan tapld bilinmektedir. Bunlarn, Huza kabilesi olduu sylenir. Allah, bir yette:

Dorusu, ir yldznn da Rabbi O (Allah)dur. (53, 49) buyurmakla, byle eylere tapmann btl olduunu bildirmitir.
67

d) Bal Kurn, Hz. lyasn Bale tapanlar irad ettiini bildirmektedir.

)421( )521(
O, milletine: Saknmaz msnz, en gzel Yaratan, sizin ve gemi atalarnzn Rabbi olan Allah brakp da Bale mi taparsnz? demiti. (37, 124-126). Bu yette geen Bal hakknda, mehur eski tefsirler yledir; tanr, rabb (bn Abbs, Mchid Katde, krime); bu ismi tayan bir sanem (ed -Dahhk); am tarafnda bir put ( bn Zeyd). Bunlar nakleden Taber, sonra Hz. lysn (aleyhisselm) kssasn anlatr. Kurn nazil olduunda, Mekke civarnda Bal isminde bir tanrya tapldn bilmiyoruz. Fakat kuzey Arabistanda ve br Sam milletlerin hemen hepsinde, Bale taplmtr. e) el-Lt. el-Lt, Taifte bulunuyordu. Sakfin koruyucu tanrs idi. Drt ke bir kaya parasndan ibaretti. zerine bir bina yapmlard. Kabe gibi, bir rtyle rtlrd. f) el-Uzz. el-Uzz, Kureyin en byk putu ve koruyucu tanrs idi. Kureyliler onu Kbede de tazim eder, erefine tavaf ederlerdi. Fetih ylnda, Hlid b. Veld, Hz. Peygamberin emriyle giderek, el-Uzz diye taplan o aalar kesmiti. g) Ment. Ment, byk bir ta idi. Onun, kader tanrs olduu sylenir. Mekke ile Medine arasnda, Kudayd denilen yerde deniz kenarnda dikili idi. Fakat Kbede de tazim olunurdu. Hz. Peygamberin emri zerine, Eb Sfyan veya Hz. Ali tarafndan, bu put ve tapna yklmtr.138 2. nsan Eliyle Yaplan Putlar Kurnda cins isim olarak evsn (22, 30; 29, 17, 25); esnm (7, 138; 14, 35; 6, 74; 26, 71; 21, 57) kelimeleriyle, insan eliyle yaplp taplan putlar ifade edilir, Evsnn tekili olan vesen, taplan ta, asnmn tekili olan sanem ise altun, gm veya aatan yaplp taplan heykele dellet eder. nsan eliyle yaplp taplan putlara ise aada saylacak isimler, Kurnda rnek verilmitir. Vedd, Suv, Yags, Yak, Nesr. Bunlar, Hz. Nuh (aleyhisselm) kavmi tarafndan taplan putlar idi. Cahiliye Araplar tarafndan da, bunlar tazim olunurlard. Buhrnin bn Abbstan rivayetine gre: Nuh kavminin tapt putlar, sonradan, Araplara intikal etti. O putlar Nh aleyhisselamn kavminden salih kiilerin isimleridir. Onlar lnce, eytan onlarn kavmine, onlarn daha nce oturmu olduklar yerlere antlar (ensb) dikmelerini ve bunlara onlarn
68

adlarn vermelerini ilka etti, byle yaptlar. Bunu yapanlar lnceye kadar onlara taplmad. Fakat onlar lp de (buna dair) ilim kalknca onlara taptlar. C MCERRET KAVRAMLAR Bu balk altnda, mahhas varlklar olmayan baz kavramlardan bahsedeceiz. Bunlar, dar anlamda tanr saylmasalar bile, Kurn bunlarn da baz durumlarda tapnmaya konu olabileceklerini bildirmektedir. a) Hev Hev, nefsin arzuya meyletmesidir. u yetler, hevnn tanrlatrlabileceinden bahsetmektedir:

Hevsn kendine tanr edineni grdn m? Ona sen mi vekil olacaksn?

Baksana hevsn tanr edinen, bilgisi olduu halde Allahn artt, kulan ve kalbini mhrledii, gzn perdeledii kimseye! Onu Allahtan baka kim doru yola eritirebilir? (Ey insanlar) bret almaz msnz? (45, 23). Hevy tanrlatran kimse hakknda bn Kesr; Neyi gzel grse, nefsinin hevs neden holansa, dini ve yolu o olur. diyor. ls ise: yet, hevs uyarnca, Allahtan baka eye tapana vesair isyanlarda hevya itaat eden herkese amildir. der. Yeni zamanlar, hevy tanrlatran akmlarn birouna ahid olmutur. Fakat Allahtan kurtulmak isteyen bu hev perestler, baka tanrlar aramaktan kurtulamamlardr. Biz Tanry ldrdk diyen Nietzsche st insan (supermann) tanrlatryordu. Marx da byle yapmaktadr. Mnkir olan Sartre: nsan, esas itibariyle tanr olmak arzusudur. szyle, hev tanrsnn, iman dnyasndaki insanlk iin ne byk bir tehlike tekil ettiini dile getirmitir. b) ed-Dehr Ed-Dehr, aslnda, kinatn varlnn balangcndan sonuna kadar olan mddete denir. Bu kelime Kurnda iki yerde kullanlmtr. Birinden, bir ksm mriklerin, dehrin etkin bir kudret olduuna inandklar anlalabilir.

Dediler ki: Hayat ancak, bu dnyada yaadmzdr. lrz ve yaarz. Bizi ancak dehr helak eder. Bu hususta onlarn bir bilgisi yoktur. Onlar sadece zannederler. (45, 24).
69

Hdiseleri dehre nisbet eden grup iin, fikr temellere oturan mutlak bir inkr deil, yaay planndaki fiil tanrszlk sz konusudur. Bu arada, zaman kavramna, bir anlamda bamsz ve etkin bir g tanmalarndan dolay da mrik olmulardr. Onlarn bu irklerini ykmak iin de Hz. Peygamber: Dehre kt sylemeyin, zira Allahtr Dehr. demitir. e- fi, Eb Ubeyde ve birok bilgin bu hadisi yle aklarlar: Cahiliye devrinde, Araplara bir felaket, bir musibet gelince y haybeted-dehr (kr olas zaman) derlerdi. Bu ileri zamana nisbet edip ona kt sylerlerdi. Hlbuki ileri yapan Allahtr. Dolaysyla onlar zamana smekle, hdiselerden dolay Allaha hakaret etmi saylrlar. te bu itibarla, dehre smek yasaklanmtr. Demek ki, bu hadis bir taraftan dehre mstakil bir tesir vermek irkinden menediyor, br taraftan zaman iinde cereyan eden ilerin Allaha ait olduunu, dolaysyla baka isim altnda da olsa Ondan ikyet etmemeyi retmi oluyor. Bamsz etki itikad irktir. Byle inanmayp dehr yapyor, dehr gsteriyor. demek ise, irk lafzdr. Dehr ad altnda, zmmen Allaha kt sylemek ise, en azndan byk bir gnahtr. c) ri ri, insanlar iin baz eyleri hell, baz eyleri haram klma yetkisini haiz olan, demektir. Kurna gre bu, Ulhiyetin hususiyetlerinden biridir. Kurn Yahudiler ve Hristiyanlar hakknda yle demektedir:

Onlar hahamlarn ve papazlarn ve Meryem olu Mesihi Allahtan baka rabler edindiler. Oysa tek Allahtan bakasna kulluk etmemekle emr olunmulard. Ondan baka tanr yoktur. Allah, kotuklar ortaklardan mnezzehtir. (9, 31). Herhangi bir varla Allah, Rabb ismi verilmese, fakat din tamamen onun (veya onlarn) eline teslim edilse, Kurn nazarnda o varlk (veya varlklar) sahte tanr, bunu byle kabul edenler de mrik saylrlar. d) Seneviyye Kurn mecuslerden ismen, bir yerde (22, 17) bahsettii halde, onlar hakknda baka bir ey sylemez. Kurnn nazil olduu srada, Arabistanda Mecusliin fazla olmamakla beraber mensuplar vard. Hatta Kureyten bazlarnn bile zndkl Hreden aldklar nakledilmektedir. Kurnn, genel olarak Seneviyye inanc ile cidd bir mcadeleye girmemesi belki de tevhid daveti iin onu byk bir engel grmemesiyle aklanabilir. Kurnn esas olan tevhid inancnn, Seneviyyeyi de mahkm ettii ikr olmakla beraber,
70

u yette daha ak olarak bu itikad reddettii sylenebilir:

Allah, iki tanr edinmeyin, O ancak bir tek Allahdr. Yalnz Benden korkun dedi. Bu yetlerde, kinat nr ve zulmet ezel prensiplerine irca eden Seneviyyenin reddolunduu sylenebilir. Onlara gre bu iki prensip, kdemde, msavi olup cevherde, tabiatta, fiilde, meknda vs. birbirlerinden farkldrlar. Bu grte olanlarn eitli kollar vardr. Kurnn, Allahn, hem de nuru yarattn bildirmesinin de, Seneviyyeyi iptal ettii sylenebilir.

SONU almamzn birinci blmnde Kurnn, Allaha verdii isimleri ele aldk. Bu isimlerin bizim anlaymz ynnden teolojik bakmdan az veya ok dellet tayanlar arasnda bir ayrm gzetmeksizin, tam bir listesini vermeye gayret ettik. Ulhiyetin zel ismi deil de, aslnda Onun vasflar durumunda olan bu isimlerin, 100e yakn olduunu grdk. Ayrca incelememizde, Kurn vahyi boyunca, muhtemel nzul srasna gre, isimlerin ilk grnd yerleri tesbit etmeye altk ve onlar bu sraya gre gzden geirdik. Bunu yaparken, islm gelenekteki en mehur nzul sralamasn esas aldk. Mekk devir tenzillerinde, ilah isimler byk bir eitlilik gsterirler. Genel olarak meden devirde ise, say ve tekerrr bakmndan fazlalk vardr. Mekk devirdeki tenevv, deiik
71

maddelerden olan isimlerin okluunda olduu gibi, ayn maddeden gelen farkl ekillerle de ortaya kar. Mesela magfre maddesinden gelen Gafr, Gaffr, Gfiruz-zenb, Hayrulgfirn, Z magfire ve Vsiul-magfire ekillerinden, meden devirde sadece Gafr ile Vsiul-magfire kalr. Birbirine mukarin olarak getirilen iki isimle Allah tavsif etmenin oka grlmesi, Kurnn, ilk bakta dikkati eken bir zelliidir. Bu ekil, balang devresine ait srelerde bulunmakla beraber, oradaki rnekleri fazla deildir. Yaklak bir ey sylemek gerekirse, 43. Sradaki Ftr sresinden itibaren sk sk kullanlr. Bitiik isimler, daha ok meden yetlerde yer alr. yetlerin organik dokularnda bu isimlerin hayat fonksiyonlar vardr. rneklerle gstermi olduumuz gibi bunlarn, birbirini dengelemek, yeti hlasa etmek, yette bildirilen eylerin kaynan gstermek veya onlarn gerekelerini bildirmek, yanl anlay nleyecek tarzda istidrk iin gelmek, gerekleri arasnda bir derecelenme belirtmek vb. fonksiyonlar vardr. Onlar bu zellikleri gsterirken, tali plnda ayrca slp ve henk unsuru da olurlar. Bitiik olarak getirilen isimlerin mna ynnden ortaya koyduklar u hususiyet de ok nemlidir: Bunlarn birbirine mezcedilmesinde, her birinde tek bana bulunmayan, ulhiyetin bir baka kemli, daha ak bir biimde tezahr eder. Bu bakmdan, bu ekillerin her biri, nerdeyse ayr birer vasf olurlar. Kurn, ulhiyeti byk bir tenevv gsteren isimlerle tantmaya nem vermektedir. O, Allah tantrken, teolojik veya felsef bir gaye gzeterek, ulhiyet hakknda birtakm mcerret sfatlar sralamaz; insanlarn idrk edecei lde, beer ifadede bulunan lafzlar istiare ederek Onu izhr eder. Ulhiyetin nihayetsiz taraflarn ortaya koyan bu isimler vastasyla Allah tantmak, Onu soyut kavramlarla nitelemekten daha etkin bir usldr. Allahn vasflarna, selb yn deil, isbat yn hkimdir. Bu da, insan anlaynn yapsnn zelliklerinden ileri gelir. nsanlk normal olarak, vcd taraftan bir marifet edinmeye mecburdur. Bunlar, tadklar snrsz muhteva sayesinde, insanln dini hayatn en fazla tehdid eden Allah unutmak tezahrne engel olurlar; insann Allah ile olan mnasebetlerini canl tutarlar. Birok din sistemde Ulhiyet ok uzaklarda, telerde olan, belli belirsiz bir mefhumdur. irk inanlar, bu uzakl eitli araclarla doldurmulardr. Kurn, insanla indirdii esm-i hsn balaryla, irkin ayr ayr tanrlara datt birok kavram, Allah ile mnasebete koyar, insann arad her eyin, Onun katnda olduunu gsterir. Bylece bu vasflar, insanln anlay iin, mmkn olan en yksek seviyede, bir marifetullh gerekletirirler. Allahn vasflar arasnda zt (mtenakz deil) veya deiik oranlarda farkl taraflara
72

dellet edenlerinin bulunmas ise, Ulhiyetin insan anlayna samayacan, pek gzel bir biimde ortaya koyarlar. O hem Zhirdir, hem Btndr. Hem ycelerdedir (el-Al), hem de insana ah damarndan daha yakndr (el-Karb) vb. Kurn, tevhidi getirirken, nce Allahn kim olduunu ortaya koymu, irkle ak mcadeleye girmemitir. Fakat kendisinin ard Ulhiyeti tanttktan sonra, bu davetin kklemesi iin, insanlktaki irk ayrk ve dikenlerini temizlemeye de geni apta nem vermitir. Onun, hibir husustaki mcadelesi, irkle olan mcadelesi kadar youn ve srarl deildir. Zira insanln byk ksmnn saptmas, irk sapkl eklinde olmutur. Bu sebeple Kurn, insanl irke gtrebilecek her trl bahaneyi ele alp rtm; akl, psikolojik, vicdan, edeb vb. her trl delille irkin tepesine inmi, kinatn genilii iinde sahte tanrlara zerre kadar bir yer, ekirdek zar kadar bir mlk brakmamtr. Kurn, btl tanrlarn zel isimlerine hcum etmekten ziyade, en yaygn irk mahiyetlerini hedef almtr. irkin, rmcek yuvas gibi yapsn ykmak zor deilse de; mriklerin kafalarnda onun kurduu alar skp atmak, pek de kolay deildir. Kurnn irkle uramaya byk yer vermesinin sebebini de, ite burada aramak gerekir.

73