TARH - ARATIRMA

Sivastan Venedike Ermenice Yazlm Trke Oyunlar

RPORTAJ: ARS NALCI

oazii Gsteri Sanatlar Topluluunun yayn kolu, son birka yldr Trkiye tiyatro tarihine Ermeni kaynaklarn kazandrarak yeni bir boyut ayor. Ermeni Mhitarist Manastr rahiplerinin arivindeki Ermenice harfli Trke tiyatro eserleri zerine yaplan bir aratrma ile de yaynevi Trkiye tiyatro tarihinin merdivenlerine bir basamak daha ekledi. Kitabn yazar Yervant Baret Manok ve Prof. Boos Levon Zekiyan Boazii niversitesinde ve Cezayir Toplant Salonunda dzenlenen iki tantm toplantsnda okuyucular bilgilendirdiini Parosun geen saysnda bildirmitik. Biz de bu toplantlar frsat bilerek kitabn yazar Yervant Baret Manok ile bir sylei gerekletirdik. Hem Trkoloji hem Armenoloji eitimi alan Manok sze, ilk olarak nasl tiyatro oyunlarna ilgi duymaya baladn anlatarak balad: ARATIRMACI TRKE VE ERMENCE BLMEL Bu eserler aslnda baslmam. Elyazs olduundan okumas olduka g. Baz rahipler tarafndan sadece oynanmas iin yazlm veya evrilmi olan bu eserler, en ok iki kez oynandktan sonra arivlere kaldrlyor. Baslm eserler olsayd onlara ulamak daha kolay olurdu. Elyazsn skmek zor olduundan yllardr ne Ermeni ne de Trk aratrmaclar tarafndan tam anlamyla aratrlmad. Tabii bunun daha farkl sebepleri de var. ki taraf da, Ermeni Mhitarist Rahiplerin Ermenice harflerle yazlm Trke oyunlar olduunu ve oynandn biliyor aslnda. Kltr tekletirme ideolojisi, ulus devletleme srecinde ve sonrasnda Trkiyeli aratrmaclarn sadece Mslman Trk unsurunu gz nnde bulundurmalarna neden oluyor. Ermeniler tarafnda ise, Ermenice yazlmadndan gzard ediliyor bu oyunlar ve stnkr bir bilgi vermenin dnda ayrntl bir almayla ilgilenen olmuyor. Bir de yle bir zorluu var bu iin, aratrmacnn Trke ve Ermenice bilmesi, ayn zamanda Ermenice elyazsna da hakim olmas gerekiyor. Hzl bir ekilde yazldndan, gzn latin alfabesinde olduu gibi yazlara alk olmas gerekiyor. Aratrmacnn bir mddet Venedikte kalmay da gze almas gerekiyor. imdiye kadar bu unsurlarn hepsi bir araya gelememi anlalan. Bu ans bana nasip oldu. ki lisan da bildiim gibi, bir sre Venedikte de yaadm. Kltrn tiyatro ile yaygnlatrmak Katolik dnyasnn genel bir izgisi. O dnemlerde tiyatroyu dini konuda halk eitmek iin tekrar kullanmak istediler. Tekrar dememin sebebi tiyatronun Bat dnyasndaki gemiinin varln belirtmek. Tiyatro Bat dnyasnda zaten vard. Ama bir sre

sonra kt bir ey olarak alglanmaya baland. nk tiyatronun ierisine mstehcen sahneler girmeye balamt ve dini otoriteler tarafndan olumsuz bir ey olarak grlyordu. Daha sonra bu gidiat tersine evirme abasyla bu metinler tekrar gn na kt. Mhitaristler de bu genel izginin ierisinde oyunlar kendilerine uyarlamak istediler. YAZILAN KTAP KAYBOLUYOR Mhitaristlerde tiyatrolar 1730larda balar. Bir yangndan dolay o zamandan kalma belgeler yok olsa da, tarih bilinmektedir. lk bata ar klasik Ermenice oyunlar sergilenir. Bunlar daha ziyade dini, felsefi ve tarihi konulardr. 1790dan itibaren gnlk konulara eilmeye

Mhitar ve rencileri.

106

TARH - ARATIRMA

balarlar. Bazen Trke ve Ermenice ayn oyunda birbirine karr. Bazen nc ve drdnc cmlelerden de ilaveler sz konusudur. Bunun sebebi de gnlk hayattan rnekler seilmesidir. rnein bir arda Ermeni, Rum ve Yahudi tccar hepsi bir aradadr. Rum veya Yahudi tccar Ermenice konuamadndan, doal hayat ve gereklii yanstmak iin dier diller de oyunlara yanstlmtr. Mhitaristlerin tiyatrolarnn ilgin taraf herkesin kendi lehesine gre konuuyor olmasdr. Ama toplamda 25 oyunda arlk Trkede. Biz de kitabmzda bu 25 oyunu ele aldk. Trkenin olduu 10-15 oyun daha var ama orada arlk Ermenicede. Ermenice harfli Trke Mhitarist tiyatrosuyla ilgili sadece nl talyan yazar Methaz Azzio bir kitap yazm, o da kaybolmu. Peki Mhitarist rahiplerin Trke oyunlar yazdklarndan nasl haberdar oldu dnya? Kitap kaybolduu iin, ne Ermeniler ne Trkler bundan haberdar olamyor nceleri. Daha sonra Batl Trkolog Tittze, bu kitab bulup Latin harflerine evirince herkes duyuyor Mhitarist rahiplerin oyunlarn. Metin And da bu kitab grd ve o kitaptaki Trkenin anlalr bir Trke olduuna kanaat getirdi. Fakat Metin Andn dier oyunlar grmediinden eminim. Bu oyunlarn konular ile ilgili nasl bir ereve izebiliriz? Herkesin kendi lehesini oyuna aktarmak da zor. Bunu nasl baaryor Mhitarist rahipler? Konular genellikle stanbulda geiyor. stanbulda gemesinin sebebi rahiplerin byk bir ounun stanbulda domu olmas veya hayatnn bir blmn burada geirmi olmas. stanbulun kozmopolit mahallelerindeki ticari ilikiler, sahtekarlk gibi konular ele alnyor. Oyunlarda nihayetinde dini ierikli mesajlar var. Komedi bile olsa bakn sahtekarlk ne kadar kt dedirtiyor. Yine stanbulun dnda Ermenilerin yaadklar ehirlerde geen oyunlar da var. Oyunlardan biri Khelok Tavit (Akll Tavit). Tavit doudaki bir kyn muhtardr ve stanbula kendi kyne biilmi olan vergilerin yksekliinden ikayet etmek iin geliyor. Burada sosyal bir eletiri yaplyor ama Mhitaristler ynetimle iyi ilikiler srdrmek niyetinde olduklarndan oyunun ierisine bir Ermeni sahtekar da koyuyorlar. Bylece hem Osmanly eletirmi oluyor hem de oyunda sahtekar bir Ermeni karaktere yer veriyor. Yani verilen mesajlar kadife eldiven ierisinde. Bunun dnda bir de Paluda geen bir oyun var. Oyunda Paluda Ermenilerden ok vergi isteyen, ellerinden mallarn alan bir bey var. Bu oyunda da aann babas iyi bir insan rolyle araya girip olay tatlya balyor. Bu iki oyunda da ikayetler gndeme getiriliyor sosyal anlamda ama sonuta ynetimi ikayet deil de kiileri ikayet etmeyle balanyor.

Baret Manok

Bunun dnda Ermeni din adamlarn eletiren oyunlar da var. Der Pilos isimli bir oyunda evli bir din adam eletiriliyor. Bu oyun teatral anlamda deerli bir oyun ancak mezhepsel sorunlar ortaya ktndan kitaba girmiyor. Bu oyunlardan bahsedince bugne gelene kadar pek bir ey deimedii grlyor. Trk ve Ermeni aratrmaclarn bunlar incelemesi gemiin gzler nne serilmesi asndan nemli. Bu konudaki almalar ne aamada? Bu oyunlarn deeri daha ok Osmanl dneminde temeli atlan tiyatro oyunlarndan ok daha nce Venedikte Osmanl tiyatrosunun temellendirilmesinden dolaydr. Osmanl mparatorluunun bir uzants olarak grlen bir adada bu oyunlarn oynanm olmasdr nemli olan. Ermenice harfli Trke oyunlarda ok nemli iki aratrmac var. Karnik ve Hasmik Istepanyan. Adan Zye btn klliyat gzden geirmi kiiler. Hasmik Istepanyann kitab Trkiyede de yaynland. Bu kitaplarn ve kaynaklarn ounluu Ermenistanda Madenataranda (Ulusal Ktphane). Venedik Mhitaristlerinin ktphanesinde daha ok dardan topladklar yaynlar var. Viyana Mhitaristlerinin nemli bir stnl, sreli yaynlar iin dnyadaki en zengin ktphaneye sahip olmalar. Bu ktphanede Ermenice yaynlarn yan sra Ermenice harfli Trke yaynlar da bulunuyor. 107