Uzgoj Koza

Vedad aki, Velija Katica, Jasmin Ferizbegovi
UZGOJ KOZA
Sarajevo, 2011.
============================================================
Naslov knjige: Autori:
UZGOJ KOZA
Prof. dr. Vedad aki, Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu Prof. dr. Velija Katica, Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu Prof. dr. Jasmin Ferizbegovi, Prirodno-matematiki fakultet Univerziteta u Tuzli
Recenzenti:
Prof. dr. Velimir Sui, Veterinarski fakultet Sveuilita u Zagrebu Prof. dr. Zvonko Antunovi, Poljoprivredni fakultet Sveuilita J. J. Strossmayer u Osijeku Prof. dr. Ahmed Muteveli, emeritus, Veterinarski fakultet Univerziteta u Sarajevu
Izdava: Za izdavaa: Lektor: Tehniki urednik: tampa:
Promocult Sarajevo Samira Katica Arnautovi Alma Palalija mr. Samir Bekto amparija Svjetlost Fojnica
------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 636.39.03(075.8) AKI, Vedad Uzgoj koza / Vedad aki, Velija Katica, Jasmin Ferizbegovi. - Sarajevo : Promocult, 2011. - 298 str. : ilustr. ; 24 cm Kratke biografije autora: str. 297-298. Bibliografija: str. 272. ISBN 978-9958-789-08-3 1. Katica, Velija COBISS.BH-ID 18632710 -------------------------------------------------
Ova knjiga je rjeenjem Senata Univerziteta u Sarajevu broj 01-38-248-6/11 od 26.01.2011. godine proglaena univerzitetskim izdanjem. Copyright - Fotokopiranje i umnoavanje po dijelovima i u cjelini je zabranjeno. Sva prava pridrana. 2 =======================================================
========================================================= LEGENDA O TUZLANSKOJ KOZI

Legenda o tuzlanskoj kozi datira iz davnih vremena, jo dok je Bosna i Hercegovina bila pod okupacijom Austro-Ugarske carevine. U Tuzlu je poslat proglas kojim se zabranjuje dranje koza i nareuje da se sve koze pobiju, poto se smatralo da unitavaju ume. U Mosniku, jednom od tuzlanskih naselja, ljudi se nisu drali te naredbe. Neki stranac koji je u to doba posjetio Tuzlu vidjevi kako ljudi tajno uvaju, hrane i muzu jednu kozu izmisli i danas poznati stih:
CIJELA TUZLA JEDNU KOZU MUZLA, PA SE HVALI DA SE SIROM HRANI.

Danas, tuzlanska koza predstavlja simbol snalaljivosti i otpora u prevazilaenju svih problema sa kojima se grad Tuzla suoavao kroz svoju historiju.
The Legend of Tuzla's goat

The story dates back to ancient times, even while the Bosnia and Herzegovina was occupied by Austria-Hungary empire. In Tuzla, was sent a proclamation banning the keeping of goats and orders to kill all the goats, since it is considered that destroy forests. In Mosnik, one of the Tuzla village, people are not kept such order. One stranger who was visited Tuzla at that time seeing how people are kept secret, food and milked only one a goat, and from this time remained famous verse: All of Tuzla drinks the milk of one goat and praise to eat cheese. Today, statue of Tuzla's goat is a symbol of ingenuity and resistance to overcome all the problems facing the city of Tuzla faced throughout its history.
Spomenik kozi ispred Hotela Tuzla u Tuzli The statue of a goat in front of Hotel Tuzla in Tuzla
=======================================================
============================================================
IZ RECENZIJA
rukopisu su na zanimljiv i suvremen nain obraene i prezentirane dosadanje spoznaje o uzgoju koza, s interesantnim poglavljima koja obrauju novije znanstvene spoznaje iz podruja uzgoja, selekcije i reprodukcije koza. Istovremeno, u rukopisu su vrlo kvalitetno obraena i poglavlja o izvornim oblicima, pasminama i proizvodima koza te poglavlja hranidba koza, smjetaj koza i bolesti koza. U tekstu su autori znalaki ukomponirali i vlastita istraivanja i zakljuke proizale iz njih, to je svakako za pohvaliti. Rukopis je napisan jasnim i jednostavnim stilom i bez napora italac moe pratiti sadraj u cijelosti. Tekst je napisan jasno, sustavno i jezgrovito te je bogato ilustriran fotografijama i tablicama, to ne zauuje s obzirom na dugogodinje znanstveno i struno iskustvo autora rukopisa. Takoer, tekst knjige je dopunjen i s brojnim prilozima. Pri koncipiranju rukopisa autori su nastojali ii u korak sa suvremenim razvojem svjetske znanosti u oblasti uzgoja koza te istovremeno prikazati i stanje kozarstva na ovim prostorima. Istovremeno, ova knjiga e popuniti prazninu koja je izraena zbog nedostatka kvalitetne znanstveno-strune literature u Bosni i Hercegovini. S obzirom na veliki uloeni trud u koncipiranju i pisanju rukopisa te prikupljanju svjetske relevantne literature iz podruja uzgoja koza, autorima estitam na ovom vrlo vrijednom i kvalitetnom djelu te sa zadovoljstvom preporuam objavljivanje ove knjige kao univerzitetskog udbenika.
Prof. dr. sc. Zvonko Antunovi, redoviti profesor
z obilja meunarodno priznate literature autori rukopisa Uzgoj koza znalaki su probrali suvremene znanstvene spoznaje i informacije vezane za uzgojne ciljeve, proizvode, podrijetlo, pasmine, tehnologiju proizvodnje, mlijenost, sustave uzgoja, selekciju, reprodukciju, hranidbu, smjetaj i bolesti koza. Kao rezultat nastao je sveobuhvatan i originalan rukopis koji objedinjuje recentne podatke iz svjetske literature, ali ukljuuje i vlastite spoznaje autora koji su i sami eminentni znanstvenici i sveuilini nastavnici iz podruja kozarstva. Stoga ne udi umjenost njihova pisanja bazirana na knjievnom jeziku, jasnom stilu i hijerarhiji prezentiranih podataka. Koncept 14 poglavlja i veeg broja potpoglavlja logino je postavljen i, s obzirom na opseg, uravnoteen pa je itateljima razliite razine predznanja olakano usvajanje velikog broja informacija, bez obzira na to ita li se rukopis od poetka do kraja ili samo pojedino poglavlje. Rukopis Uzgoj koza nesumnjivo e na kvalitetan nain popuniti prazninu i zadovoljiti potrebu koja za takvim tivom postoji u Bosni i Hercegovini. Njego4 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
=========================================================
vo objavljivanje snaan je poticaj za svekoliki razvoj ove grane stoarstva za to su najvaniji preduvjet obrazovani strunjaci te kontinuirani prijenos najnovijih znanstvenih spoznaja u kozarsku praksu. U tom smislu rukopis je nezaobilazno nastavno tivo za sve studente veterinarske medicine i agronomije. Rukopis se pojavljuje u trenutku dubokih i vanih reformi visokog kolstva pa je za oekivati da e u sklopu interdisciplinarnosti i mobilnosti pobuditi interes mnogih studenata srodnih studija, te predstavljati izvrsnu polaznu grau za postdiplomante iji je znanstveni interes usmjeren na uzgoj i proizvodnju koza. Ne treba iz vida ispustiti i injenicu da e rukopis, osim za studente, sigurno biti i vrelo mnogobrojnih podataka koji e u svakodnevnom radu koristiti strunjacima, pa i uzgajivaima. Uvaavajui sve navedeno, te zakljuujui recenzentsku prosudbu, iznosim miljenje kako je rukopis Uzgoj koza suvremeno, kvalitetno, vrijedno i viestruko potrebno djelo, stoga predlaem da se objavi kao sveuilini udbenik.
Prof. dr. sc. Velimir Sui, redoviti profesor
oboljanja na polju pristupa naunim informacijama nastalim putem istraivanja i informacijama dostupnim iz drugih izvora, danas su mnogo vie zna o dranju, ishrani, genetici, selekciji i reprodukciji koza. Autori su na osnovu ovih i sopstvenih saznanja koncipirali veoma vrijedan rukopis o uzgoju koza. S punim pravom moemo rei da e to biti prva struna knjiga ove vrste u Bosni i Hercegovini. Jasno predstavljajui grau knjige u ovih etrnaest tematsko-naunih cjelina autori su izveli logiki korektno nauno-pedagoki udbeniku grau i tako na najbolji nain osigurali planirani cilj. Rukopis u potpunosti ispunjava zahtjeve nastavno-naune literature. Smatram da rukopis svojom izuzetnom kvalitetom, zasluuje znaajnu panju i pohvalu i neophodno ju je tampati kako bi korisno posluila i unapreenju kozarske proizvodnje. Studenti, ali i drugi strunjaci razliitih profila posebno iz domena prirodnih znanosti dobili bi knjigu napisanu jasnim, jednostavnim stilom i bez napora pratili sadraj u cijelosti. Rukopis predstavlja garanciju za bolje sutra u kozarstvu Bosne i Hercegovine, i ne samo to, nego i nauk kako koristiti savremena dostignua naunih istraivanja, koja su itekako naglaena u pojedinim segmentima ovog rukopisa. Toplo preporuujem ovaj rukopis za tampanje kao univerzitetskog izdanja Univerziteta u Sarajevu, a autorima elim estitati na izvanrednom trudu uloenom u ovaj projekat.
Prof. dr. Ahmed Muteveli, redovni profesor, emeritus
=== Uzgoj koza =============================================
============================================================
SADRAJ
1. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 3. 3.1. 4. 4.1. 4.1.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.6.1. 5. 5.1. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.2.3. 6. 6.1. 6.1.1. 6.1.2. 6.1.3. 6.1.4. 6.1.5. 6.1.6. 6.1.7. 6.1.8. 6.1.9. 6.2. 6.2.1. 6.2.2. 6.3.
6
IZ RECENZIJA UVODNE NAPOMENE STANJE KOZARSTVA U SVIJETU, EVROPI I BOSNI I HERCEGOVINI Stanje kozarstva u svijetu Stanje kozarstva u Evropi Stanje kozarstva u Bosni i Hercegovini UZGOJNI CILJ I KORISNOST DRANJA KOZA Ekoloki uzgoj koza PROIZVODI OD KOZA Mlijeko Koziji sir Meso Koa Kostrijet Gnoj ubre Ostali proizvodi ili koristi od koza Koze za vuu i rad PORIJEKLO KOZA Koze u religijama Izvorni oblici koza Capra prisca Capra aegagrus aegagrus (Bezoar koza) Markhor PASMINE KOZA Pasmine koza za proizvodnju mlijeka Sanska koza Njemaka bijela oplemenjena koza Holandska bijela koza Francuska alpina koza - Alpine Srnasta smea alpska koza vicarska alpina Oberhasli Pincgavska koza Smea kratkodlaka koza Togenburka koza Nubijska i anglo-nubijska koza Kombinovane pasmine koza (mlijeko-meso) Bagot Damaska koza Damascus Pasmine koza koje se uzgajaju radi kostrijeti ili dlake
4 9 11 11 15 20 23 27 33 33 38 62 67 72 73 76 77 83 87 87 88 88 89 95 105 105 107 108 109 110 111 112 113 115 117 117 118 119
==================================== Vedad aki i saradnici ===
=========================================================
6.3.1. 6.3.2. 6.3.3. 6.3.4. 6.4. 6.4.1. 6.4.2. 6.5. 6.5.1. 6.6. 6.6.1. 6.6.2. 6.6.3. 6.6.4. 6.6.5. 6.6.6. 7. 7.1. 7.2. 7.3. 7.3.1. 7.3.2. 7.3.3. 7.3.4. 7.3.5. 7.3.6. 8. 8.1. 8.2. 9. 9.1. 9.2. 9.3. 10. 10.1. 10.2. 10.3. 10.4. 10.5.
Angora koza Kamirska koza pashmina Pigora koza Nigora koza Patuljaste pasmine Patuljasta koza - pigmejska koza Nigerijska patuljasta koza Mesne pasmine Boer koza burska koza Pasmine i tipovi koza Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja Domaa balkanska rogata koza ili domaa brdska koza Domaa oplemenjena koza Bara Hrvatska arena koza Hrvatska bijela koza Domaa bijela koza Drenika koza TEHNOLOKI POSTUPCI UZGOJA KOZA Utvrivanje dobi Uzgoj i odbie jaradi Njega odbijene jaradi i koza Kastracija muke jaradi Uklanjanje rogova Obrezivanje papaka etkanje i ianje Odreivanje tjelesne mase Postupak uklanjanja uginulih koza ANATOMSKO-FIZIOLOKE ODLIKE VIMENA, MLIJENOST I MUA KOZA Mua Biljeenje podataka o mlijenosti NAIN I SISTEMI UZGOJA KOZA Ponaanje koza Naini uzgoja Sistemi uzgoja METODE UZGOJA I SELEKCIJA U KOZARSTVU Uzgoj u istoj krvi (u istoj pasmini) Uzgoj krianjem Bastardiranje Selekcijski postupci u funkciji realizacije uzgojnog cilja Bioloki test
119 122 126 129 131 131 132 134 134 136 136 137 138 139 140 140 145 147 148 150 150 150 151 155 156 157 161 165 170 173 173 176 177 179 179 180 182 183 191
7
=== Uzgoj koza =============================================
============================================================
11. 11.1. 11.2. 11.3. 11.3.1. 11.3.2. 11.4. 11.5. 11.6. 11.7. 11.8. 12. 12.1. 12.2. 12.3. 12.4. 12.5. 12.6. 12.7. 12.8. 13. 14. 14.1. 14.2. 14.3. 14.4. 14.5. -
REPRODUKCIJA KOZA Muki spolni organi enski spolni organi Organizacija i nain pripusta Izbor mukih rasplodnih grla Izbor enskih rasplodnih grla Priprema koza i jareva za pripust Mrkanje, pripust, oplodnja Osjemenjavanje Bremenitost Jarenje OSOBENOSTI ISHRANE KOZA Nain ishrane i sputavanje vezanje koza pri ispai Izbor krmiva Ishrana skoznih bremenitih koza Ishrana koza u laktaciji Ishrana rasplodnih jareva Ishrana jaradi Tov jaradi Napajanje koza SMJETAJ KOZA BOLESTI KOZA Bolesti probavnog sistema Bolesti dinog sistema Bolesti reproduktivnog trakta i mljene lijezde Bolesti koe Ostale bolesti INDEKS POJMOVA KORITENE KRATICE PRILOZI Prilog 1. Najpoznatije pasmine koza u svijetu prema abecednom redu Prilog 2. Koze u religijama Prilog 3. Kozorozi Prilog 4. Obrasci ocjenjivakih listi za mlade jareve iz performans testa Prilog 5. Primjeri kozarnika otvorenog, poluotvorenog i zatvorenog tipa Prilog 6. Primjer kozarnika za 150 koza Prilog 7. Tlocrti staja za 8 koza i njihovu jarad KRATKE BIOGRAFIJE AUTORA
193 193 194 195 197 198 198 200 202 203 204 207 210 213 218 219 220 220 223 224 227 237 237 241 243 245 248 251 255 257 258 260 273 289 292 294 295 297
================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===
1.
UVODNE NAPOMENE
obzirom na aktualnu demografsku ekspanziju u svijetu i sve vei problem u osiguranju hrane, prije svega u nerazvijenim zemljama, potrebni su krajnji napori da se intenzivira proizvodnja ivotnih namirnica, a posebno animalnih proteina. Rjeenja se kontinuirano trae i u intenziviranju stoarske proizvodnje, veem koritenju prirodnih potencijala i primjeni novih dostignua nauke u ovoj oblasti s ciljem vee proizvodnje mesa i popravljanju njegovih osobina. Rjeavanje globalnog problema prehrane svjetskog stanovnitva pokuava se ak i farmskim uzgojem tzv. egzotinih vrsta ivotinja kao to su nojevi, jeleni, zmije, puevi i sl. U svim pokuajima rjeavanja gore navedenog problema u veem broju zemalja u svijetu, pa i u Bosni i Hercegovini, zaboravlja se na potencijale koje prua koza. Koza je skromnih zahtjeva, vrlo prilagodljiva na razliite uvjete i sisteme uzgoja. Proteklih godina je bilo ope priznato, iako se o tome nije puno pisalo, da su koze potakle iskru mnogih novih i konstruktivnih ideja i znaajno poboljale integraciju razvijenih i nerazvijenih djelova svijeta. Tokom proteklih dvadeset godina mnoga istraivanja su obraivala temu razvoja uspjenih tehnika reprodukcije i svojstava koza. Dugotrajne pionirske i komparativne studije su poduzete kako bi se otkrio nain ishrane i ponaanja koza. Istraivanja su provedena s ciljem utvrivanja socijalne uloge ove vrste ivotinje, a tehnike uzgoja su modernizirane do odreenog nivoa. Oigledno je da je potrebno ispitati uzgoj koza u novom svjetlu i iz nove perspektive. Trebalo bi odbaciti kliee iz prolosti (npr.; 'koza je krava siromaha'). Ovo dinamino podruje moglo bi postati novi stepenik u razvoju poljoprivrede u 21. vijeku. U svijetu se koza najvie uzgaja za meso, a potom mlijeko. Prema podacima FAO (2007.), u svijetu se uzgaja 830.391.683 koza, pri emu se 96% od ukupnog broja uzgaja u nerazvijenim zemljama i zemlja=== Uzgoj koza ============================================= 9
============================================================
ma u razvoju. U Evropi se koze uglavnom uzgajaju u mediteranskim zemljama. Prema procjenama, u naoj zemlji se uzgaja oko 70.000 grla s tendencijom poveanja populacije i poboljanja pasminskog sastava. Bre obnavljanje ratom unitenog stonog fonda, zatim nedostatak hrane ivotinjskog porijekla, odnosno, injenica da su fond stoke i njene potrebe u hrani u uvjetima skromnih proizvodnih mogunosti ogranieni te nunost prelaska na robnu proizvodnju u okvirima trne privrede, zahtjevat e od stoara tokom perioda obnove ivotnih prilika u naoj zemlji izuzetne napore. Takva orijentacija e i od uzgajivaa koza zahtijevati struno i kvalitetno znanje. Isto se moe stei organiziranim strunim obrazovanjem ili samostalnim usavravanjem. Pri stjecanju strunih saznanja treba uvijek imati na umu da se svi problemi vezani za proizvodnju mlijeka i mesa u stoarstvu moraju rjeavati jedino na bazi tekovina nauke, naunih rezultata i najcjelishodnijih tehniko-tehnolokih zahvata. Stoga, sva savremena dostignua treba na to pristupaniji nain predoiti studentima, strunim licima i uzgajivaima koza. Jer kao to je rekao Ibn Mubarek: ovjek je uen sve dotle dok bude traio nauku. Kada pomisli i uobrazi da zna - postaje neznalica. Takvo nastojanje predstavlja i ova publikacija koja, kao univerzitetski udbenik, treba doprinijeti podizanju strunog znanja i ublaiti nedostatak strune literature iz ove oblasti u naoj zemlji. Raspoloivi uvjeti diktirali su potrebu da osnovna iskustva o savremenom dranju, iskoritavanju i ishrani koza, budu to saetije i pristupanije izneseni. Na taj nain sljedei sadraj daje osnovne elemente bitne za dobro organizovanu proizvodnju u kozarstvu, kao i preporuke u kom pravcu treba farmer djelovati sam ili uz pomo strune slube, prvenstveno u proizvodnji mlijeka i mesa na bazi koritenja vlastitih krmnih izvora. Ovakav pristup ne samo da e doprinijeti intenziviranju proizvodnje nego e omoguiti i njenu visoku ekonominost u trnim uvjetima privreivanja. Autori
10
2.
Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini
2.1. Stanje kozarstva u svijetu
oza je jedna od rijetkih vrsta domaih ivotinja koju moemo okarakterisati kao viestruko korisnom za ovjeka. Posebno su znaajni kvalitet i pozitivan uticaj njenih proizvoda (meso, mlijeko) na zdravlje ljudi. U svijetu se danas uzgaja preko 570 pasmina koza. U zemljama u razvoju se uzgaja 96% svjetske populacije koza, ali se u ovim zemljama uzgaja samo 60% pasmina. Najmanja meupasminska varijabilnost je izraena u Evropi a najvea u Africi. Prema izvjetajima FAO (Food Agriculture Organization) proizvodnja kozijeg mlijeka u svijetu iznosi 15.126.792 tona ili 2% ukupne proizvodnje mlijeka. Proizvodnja kozijeg mlijeka u Evropi u kontinuiranom je porastu, to je rezultat bolje produktivnosti i iznosi 2.587.154 tona (FAO, 2007.). Pored mlijeka i mesa, nita manji znaaj nemaju koa i kostrijet koze, koje nikako ne moemo nazvati nusproizvodima, jer se pojedine pasmine koza u svijetu uzgajaju prvenstveno radi kvalitetne dlake (moher, kamir). Ova vlakna su visokog kvaliteta i veoma su traena na svjetskom tritu. Prema podacima FAO u svijetu se tokom 1977. godine proizvelo ukupno 355.136, 1987. godine 504.755, 1997. godine 770.793, a 2007. godine 1.005,367 tona kozijih koa. Posljednjih nekoliko desetljea u pojedinim podrujima svijeta znatno se poveao broj koza. Tokom posljednjih dvadeset godina, broj koza irom svijeta je porastao oko 60%, ali ne samo u nerazvijenim (75%) nego i u razvijenim zemljama (25%). Rauna se da se danas u
=== Uzgoj koza ============================================= 11
============================================================
svijetu uzgaja preko 840 miliona koza, od ega oko 90% u Aziji i Africi (tabela 1).
Tabela 1. Broj koza u svijetu, Evropi i BiH u posljednja tri desetljea, 000 grla (Izvor: FAOSTAT | FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011.). Godina 1978. 1987. 1992. 1997. 1999. 2001. 2003. 2005. 2007. 2009.
* procjena
Svijet 439.062 521.839 603.431 692.574 728.366 754.660 781.642 820.880 830.392 867.969
Broj koza, 000 grla Evropa 16.983 19.959 19.179 19.365 19.040 18.738 19.148 18.392 17.927 15.912
BiH 80* 170* 102* 101* 81* 73 70 71
Radi boljeg uvida u brojnost koza u pojedinim zemljama u tabeli 2 su navedene zemlje u kojima se uzgaja vie od 5 miliona koza. Iz navedene tabele moe se uoiti da su Kina, Indija, Pakistan i Sudan zemlje sa najveim brojem koza, a da se meu ovim zemljama nalaze samo dvije evropske (Turska i Grka).
12
Tabela 2. Zemlje sa preko 5 miliona koza, 000 grla (Izvor: FAOSTAT | FAO
Statistics Division 2011 | 08 February 2011.).
Zemlja / godina Kina Indija Pakistan Sudan Banglade Nigerija Iran Etiopija Mongolija Indonezija Kenija Somalija Tanzanija Niger Burkina Faso Mali Filipini Brazil Meksiko Jemen Uganda Nepal ad Junoafrika Republika Afganistan Turska Mauritanija Maroko Grka
* podaci za 2008. godinu
2000. 148.400 121.400 47.400 38.548 34.100 42.500 25.757 8.597 11.034 12.566 9.922 12.300 11.889 9.327 9.104 7.087 6.245 9.347 8.704 6.918 6.396 6.325 5.179 6.706 7.300 7.774 5.087 4.931 5.614
2004. 149.835 120.000 54.700 42.000 34.500 48.700 26.000 14.850 10.653 13.500 13.390 12.700 12.550 10.806 10.366 8.273 6.365 9.087 8.852 7.785 7.566 6.979 5.717 6.372 7.648 6.772 5.600 5.358 5.619
2007. 146.769 125.181 53.789 42.756 48.900 51.224 25.833 18.559 13.267 13.790 13.966 12.700 12.550 11.687 11.062 9.206 7.100 10.401 8.900 8.414 8.034 7.421 5.971 6.399 5.387 6.517 5.600 5.355 5.421
2009. 152.458 126.009 58.300 43.270 56.400* 53.800* 25.300* 21.961 19.652 15.768 13.872 12.700* 12.650 12.641* 11.805* 10.150* 9.222 9.200 8.831* 8.883 8.523* 8.473 6.439 6.358 6.386* 5.594 5.600 5.251 4.178
Kina, Indija, Pakistan, Somalija i Sudan su zemlje sa najveim brojem koza po km2. Radi boljeg uvida u rasprostranjenost koza na naoj planeti, na slici 1 prikazana je gustoa naseljenosti po km2 povrine.
=== Uzgoj koza ============================================= 13
============================================================
Slika 1. Gustoa naseljenosti koza u pojedinim zemljama svijeta po km2 povrine (Izvor: www.fao.org).
Zemlje najvei proizvoai kozijeg mesa (Kina, Indija, Pakistan, Nigerija, Banglade, Sudan, Iran, Indonezija, Mali i Turska) su i najvei konzumenti ovog mesa. Smatramo vanim pomenuti injenicu da je Australija u svijetskim okvirima mali proizvoa kozijeg mesa (na 31. mjestu u svijetu), ali je istovremeno i najvei svijetski izvoznik kozijeg mesa. Tokom sezone 2006./2007. u ovoj zemlji je privedeno klanju 1.120.000 koza. Australija je 2007. godine izvezla 17.994 tone kozijeg mesa u vrijednosti od 77 miliona dolara, a od ukupne koliine izvezenog mesa najvei je dio izvezen u SAD (60%) i Tajvan (24,3%). Australija je, takoer, veliki izvoznik koza te je u 2007. godini iz ove zemlje izvezeno 75.344 grla. Najvei uvoznik koza uzgojenih u Australiji je Malezija sa oko 75% ukupnog australskog izvoza, zatim Indonezija i Singapur sa po 7,9% uea u izvozu. Deset najveih uvoznika kozijeg mesa u svijetu su SAD, Tajvan, Saudijska Arabija, Hong Kong, Ujedinjeni Arapski Emirati, Italija, Kanada, Francuska, Trinidad i Tobago te Portugal.
14
2.2. Stanje kozarstva u Evropi

ozarstvo u zemljama Evropske Unije (EU) se zasniva uglavnom na uzgoju mlijenih pasmina koza. Najvei broj koza u Uniji se uzgaja u paniji, Grkoj, Francuskoj, te u Italiji, Rumuniji i Bugarskoj. U tabeli 3 navedena je brojnost koza u pojedinim evropskim zemljama.
Tabela 3. Broj koza u pojedinim zemljama Evrope, 000 grla (Izvor: FAOSTAT | FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011.).
Zemlja / godina Holandija Norveka Portugal Moldavija Rumunija Srbija Slovaka Slovenija panija vicarska Ukrajina Albanija Austrija Belgija Bugarska Hrvatska Kipar eka Republika Finska Francuska Njemaka Grka Maarska Italija Rusija Turska Bosna i Hercegovina
2000. 179 69 630 100 558 241 51 15 2.627 62 825 1.106 72 16 1.046 79 346 32 8 1.211 135 5.614 189 1.397 2.147 7.774 100
2004. 265 65 502 115 665 195 39 23 2.833 68 965 1.025 58 26 800 93 460 12 5 1.250 160 5.619 140 961 2.344 6.772 72
2007. 372 72 547 112 727 149 38 28 2.891 79 693 876 53 27 549 103 461 16 6 1.254 180 5.421 70 955 2.166 6.517 70
2009. 416 68 485 112 898 143 36 24 2.265 85 631 772 63 31 430 76 318 22 6 1.267 220 4.178 66 957 2.168 5.594 71
=== Uzgoj koza ============================================= 15
============================================================
Na sljedeim slikama (slika 2, 3, 4 i 5) moe se vidjeti da uzgoj koza nije tipian samo za krevita podruja kao to je kod nas uvrijeeno miljenje. Naime, farme uzgajivaa koza u razvijenim stoarskim zemljama Evrope nalaze se i u podrujima bogatih panjakih povrina.
Slika 2. Distribucija koza po km2 u Grkoj 2003. godine

(Izvor: http://kids.fao.org).
Slika 3. Distribucija koza po km2 u Italiji 2005. godine

16
Slika 4. Distribucija koza po km2 u paniji 2004. godine

Slika 5. Distribucija koza po km2 u Turskoj 2004. godine

Pravni okvir za statistiku kozarstva EU je definiran Direktivom Vijea 93/25/EEC i Odlukom Komisije 2004/747/EC. Analizom statistikih podataka moe se uoiti negativan trend uzgoja koza u zemljama EU u posljednjih nekoliko godina. Najznaajnije zemlje proizvoai kozijeg mesa i mlijeka biljee blagi pad broja grla (0,6%), u periodu od 2006 do 2007. godine. Najvei pad su zabiljeile Bugarska (-9,8%), Portugal (-6,2%), Italija (- 3,7%), panija (-2,9%) i Francuska (-0,3%). S druge strane, u nekim zemljama broj koza znaajno je povean, kao naprimjer u Rumuniji (+18,9%), dok je u Grkoj ostao relativno stabilan broj. Cijena, kako ovaca tako i koza, po grlu u 2007. relativno je nia u odnosu na 2006. godinu.
=== Uzgoj koza ============================================= 17
============================================================
Posmatrajui prikazane indekse (slika 6) za period od 1995. do 2007. godine u skupini EU-27, moe se primjetiti trend pada proizvodnje mesa svih kategorija koza izraenog u tonama za -26,3%. U istom periodu smanjena je proizvodnja goveeg (-9,7%) i ovijeg mesa (13,6%). Tokom 2007. godine proizvodnja kozijeg mesa je 6,7% manja u odnosu na 2006. godinu, dok je uvoz kozijeg mesa u EU ostao relativno stabilan. Najvei izvoznik kozijeg mesa u zemlje EU je Novi Zeland (86%).
Napomena: Grafiki prikaz koji se odnosi na koze zaokruen je crvenom bojom.
Slika 6. Grafiki prikaz broja stoke u EU-27 za period 1995.2007. godine

(Izvor: Eurostat, 2008.).
U zemljama EU je tokom 1998. godine privedeno klanju 8.301.500 koza, a ukupno je izalo na trite 760.600 tona kozijeg mesa. Iako se navedene vrijednosti kozijeg mesa ine velikim, one sudjeluju sa svega 0,21% od ukupne koliine mesa plasiranog na trite iz zemalja Evropske unije. U periodu od 2006. do 2007. godine broj koza privedenih klanju se neznatno poveao (+0,1%), dok se u 2008. godini oekivalo daljnje poveanje (+1,8%). U EU-27 tokom 2007. godine je proizvedeno 1.094 miliona tona mesa ovaca i koza, to je smanjenje od 3% u odnosu na 2006.
18
Najvea dostignuta cijena kozijeg mesa u posljednjem desetljeu bila je u etvrtom kvartalu 2005. godine. Ona je zatim privremeno pala, a potom je ostala relativno stabilna na oko 15% vie cijene u odnosu na 2000. godinu. Cijena kozijeg mesa je 2007. godine bila nia u odnosu na 2006. godinu. Radi boljeg poznavanja znaaja evropskog kozarstva u svijetu u tabeli 4 komparativno je navedena proizvodnja kozijeg mesa i mlijeka u periodu od 1982. do 2007. godine u svijetu i Evropi.
Tabela 4. Prikaz proizvodnje kozijeg mesa i mlijeka u periodu od 1982. do 2007. godine (Izvor: FAOSTAT| FAO Statistics Division 2009.). Broj koza privedenih klanju, 000 grla Svijet Evropa 163.860 11.143 201.641 12.757 242.883 13.324 280.975 12.222 315.733 11.790 381.915 12.480 386.317 11.973 Mesa, u 000 tona Svijet 1.829 2.304 2.874 3.366 3.764 4.683 4.828 Evropa 119 131 136 131 121 131 125 Svjeeg mlijeka, u 000 tonama Svijet Evropa 8.125 1.920 8.601 2.072 10.358 2.103 12.124 2.470 12.918 2.525 14.512 2.623 15.127 2.587
Godina 1982. 1987. 1992. 1997. 2001. 2005. 2007.
Nakon uvida u brojnost i koliinu proizvedenog kozijeg mesa i mlijeka, radi potpunije informacije o stanju kozarstva u 27 zemalja EU, u tabeli 5 su navedeni podaci o broju farmi i veliini stada koza.
Tabela 5. Broj kozarskih farmi i veliina stada u EU-27 2005. godine (Izvor:
http://epp.eurostat.ec.Evropa.eu).
Vrsta ivotinje Koze1

1
Veliina stada Ukupno farmi 11.680 >0 -<5 1.192 5-<50 6.931 50-<100 2.248 >=100 1.309
nedostaju podaci za Njemaku i vedsku
=== Uzgoj koza ============================================= 19
============================================================
Iz podataka prikazanih u tabeli 5 moe se zakljuiti da je najvei broj registriranih farmera s veliinom stada od 5 do 50 koza, a najmanje je onih do 5 koza.
2.3. Stanje kozarstva u Bosni i Hercegovini

Bosni i Hercegovini pred 1. svijetski rat se uzgajalo oko 1.500.000 koza. U narednom periodu taj broj je stalno opadao, da bi se u 1939. godini uzgajalo oko 500.000 grla. Nakon 2. svjetskog rata tj. u posljednjih pedesetak godina, broj koza je znaajno smanjen za 80% u odnosu na 1939. godinu. Razlog ovome je donoenje Zakona, 1954. godine, kojim je zabranjeno dranje koza (osim 1-2 sanske koze pod odreenim uvjetima). Koze su okarakterisane kao tetne ivotinje, prvenstveno po uzgoj uma i nastajanje veih erozijom ugroenih podruja sredinjeg i junih dijelova nae zemlje. Stagnaciji kozarstva kao i svih ostalih grana stoarstva u novije vrijeme je u velikoj mjeri doprinijela i agresija na Bosnu i Hercegovinu (1992.-1995.). Meutim, u periodu od 1995. do 1999. godine ovaj trend se promijenio. Proirio se interes za uzgoj koza, a broj koza se iz godine u godinu konstantno poveavao, emu je doprinijeo poslijeratni uvoz veeg broja kvalitetnih koza inostranih pasmina. Pretpostavka je da se u posljednjih nekoliko godina brojno stanje koza smanjilo. Brojno stanje koza u periodu od 1895. do 1999. godine navedeno je u tabeli 6.
20
Tabela 6. Broj koza u Bosni i Hercegovini u periodu 1895.-2009. godine i podaci o izvozu koza u periodu 1890.-1910. godine (Izvor: Bugarski i aki,
2001.).
Godina 1895. 1910. 1921. 1939.
Broj koza 1.447.049 1.392.565 1. svijetski rat 529.434 475.923 2. svijetski rat
Izvoz koza 1890.-1900. - 477.626 1900.-1910. - 312.514
1946. 200.851 1950. 129.827 1954. Zakon o zabrani dranja koza izuzev sanskih u farmskom uzgoju 1982. - Zakon o zabrani dranja koza (Sl. novine SR BiH, br: 16/82) rat u Bosni i Hercegovini (1992.-1995.) 2009. 71.000*
* FAOSTAT | FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011.
Kada je u pitanju pasminski sastav koza u Bosni i Hercegovini, smatra se da krianci domae balkanske sa sanskom kozom ine oko 70% ukupnog broja koza. Procjenjeni procentualni pasminski sastav je prikazan u tabeli 7.
Tabela 7. Pasminski sastav koza u Bosni i Hercegovini - procjena (Izvor: Bugarski i aki, 2001.).
Pasmina Domaa balkanska koza Domaa balkanska x sanska koza = domaa oplemenjena bijela koza Bara Krianac domae balkanske x alpina koze Sanska koza Alpina koza
% ukupne populacije 15% 70% 5% 5% 5%
=== Uzgoj koza ============================================= 21
============================================================
Literatura:
Adilovi S.: Ope stoarstvo sa biostatistikom. Grafika aran, Sarajevo, S. 182., 1994. Boyazoglu J., Hatziminaoglou I., Morand-Fehr P.: The role of the goat in society: Past, present and perspectives for the future. Small Ruminant Research, 60, 1-2, 13-23, 2005. Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Evropean Commission - Eurostat: Statistics Database [citirano 19.06.2009.]. Dostupno na: http://epp.eurostat.ec.Evropa.eu/portal/page/portal/agriculture/data/database FAOSTAT| FAO Statistics Division 2009 | 04 February 2010. Dostupno na: http://faostat.fao.org FAOSTAT | FAO Statistics Division 2011 | 08 February 2011. Dostupno na: http://faostat.fao.org/site/573/DesktopDefault.aspx?PageID=573#ancor Lindahl I.L.: A Dairy Goat for Home Milk Production. United States Dept. of Agriculture, Pg. 8, Washington D.C., 1978. Sekulovi P.: Mjesto i znaaj svjetske proizvodnje kozjih proizvoda i sirovina. Veterinarski glasnik, 42, 2-3, 149-160, Beograd, 1988. aki V.: Klaoniki parametri jaradi ekstenzivnog uzgoja na podruju Bosne i Hercegovine. S.91, Magistarski rad, Veterinarski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 2000. The Food and Agriculture Organization of the United Nations: Cattle density map (modelled data). [citirano 11.01.2010.]. Dostupno na: http://www.fao.org/ag/againfo/resources/documents/multimedia/popu p/glw.html The Food and Agriculture Organization of the United Nations: The Global Livestock Production and Health Atlas (GLiPHA). [citirano 11.01.2010.]. Dostupno na: http://kids.fao.org/glipha/index.html COMMISSION DECISION of 30 May 1994 Council Directive 93/25/EEC as regards the statistical surveys on sheep and goat population and production (94/434/EC) (OJ L 179, 13.7.1994, p. 33). Available on http://eurlex.Evropa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG: 1994D0434:19990111:EN:PDF ...Zakon o zabrani dranja koza (Sl. novine SR BiH, br. 16/82)
22
============================== Uzgojni cilj i korisnost dranja koza ===
3.
Uzgojni cilj i korisnost dranja koza
lobalno posmatrajui, uzgojni cilj u kozarstvu zavisi od genetskog faktora, klimatskih i zoohigijenskih uvjeta, naina ishrane, kvaliteta trita, religije, kulinarske tradicije i drugih uvjeta. U najveem dijelu svijeta koze se dre prvenstveno radi proizvodnje mesa. U mnogim zemljama, a naroito azijskim i afrikim, gdje se uzgaja vei broj takozvanih patuljastih pasmina (naprimjer zapadno afrika patuljasta koza), kozije i jaree meso ima veliki znaaj za ishranu stanovnitva i predstavlja glavni koziji proizvod. Konstantan porast populacije koza i njenih proizvoda u zamljama u razvoju, posebno u onim najsiromanijim, ukazuje na to da bi ove ivotinje mogle biti adekvatan instrument za zadovoljavanje potreba koje prate brz porast populacije ljudi. U evropskim razvijenim zemljama se ne uzgajaju tipine pasmine koza za proizvodnju mesa, odnosno uzgajaju se uglavnom visokokvalitetne mlijene pasmine, jer je mlijeko uz razliite preraevine od mlijeka, najtraeniji koziji proizvod, a meso (jaree) se dobiva kao vrijedan nus-proizvod. Zbog visoke bioloke vrijednosti, jaree meso je sve vie traeno u razvijenim zemljama, a u nekim predstavlja delikates i konzumira se u posebnim prilikama i to u dobi od 15 do 45 dana i tjelesnoj masi od 6 do 15 kg. Mlada jaretina ima odreene prednosti u odnosu na druge vrste mesa domaih ivotinja, prije svega u manjoj koliini intramuskularne i ekstramuskularne masnoe, to ju ini dijetetskim i lahko probavljivim proizvodom. Zbog svog nesumnjivog kvaliteta, jaree meso je kod nas i u susjednim zemljama u maloprodaji i do 20% skuplje od janjetine ili teletine. S obzirom da je plodnost mlijenih koza koje se uzgajaju kod nas relativno visoka, mogue je prodavati jarad, bilo kao ona u dobi do 3 mjeseca ili kao rasplodni materijal.
=== Uzgoj koza ============================================= 23
============================================================
Iskustva pokazuju da u uvjetima kontrolisanog uzgoja i ishrane, dranje manjeg broja koza u klimatskim podrujima, poput naeg, moe se kao privremena mjera socijalnog karaktera osigurati, u ratom pogoenim i osiromaenim domainstvima (osobito brdskoplaninskih podruja), sa znaajnim koliinama kvalitetnog mlijeka i mesa, uz relativno niske trokove nabavke, dranja i ishrane. Naime, izdaci za nabavku koza nisu veliki, a u pogledu zahtjeva ishrane i dranja, one su vie nego skromne ivotinje. Slobodno se moe rei da koze spadaju u produktivne ivotinje iji uzgoj nije skup. Potvrda za ovo je injenica da dobro odgajane mlijene koze plemenitijih pasmina u dobi od oko dvije godine proizvedu tokom laktacije 10-15 puta veu koliinu mlijeka od njihove tjelesne mase (500-700 litara), odnosno oko 2,5-3 litra na dan po grlu (visokomlijene ak i do 5-6 litara). Takve koze mogu, dakle, dati toliko mlijeka da otplate same sebe unutar 10 mjeseci. Na slici 7 prikazana je domaa oplemenjena koza koja je najee uzgajana pasmina koza kod nas.
Slika 7. Domaa oplemenjena koza (Foto: aki V., 2010.).
Proizvodnjom mlijeka i njegovom prodajom mljekarama ili preradom u pojedine proizvode, najee u sir koji je traen na tritu, uzgajivai mogu ostvariti znaajan prihod. Dobit od zasnivanja kozarske proizvodnje, u veoj mjeri, moe se poveati poboljanjem pasminskog sastava koza i boljom organizacijom proizvodnje. Na opravdanost dranja ove ivotinje upuuje i mogunost njenog iskoritavanja i do 20 godina, s tim da je najrentabilnije koritenje tokom prvih 7 do 8 godina. Prema tome, veliki je broj razloga koji opravdavaju dranje koza kao i daljnje napore na unapreenju ove vane grane stoarstva u Bosni i Hercegovini.
24
Osim to koze uz druge domae ivotinje stoljeima koriste ljudima obezbjeujui ih hranom, odjeom i drugim proizvodima, u novije vrijeme, ova vrsta malih preivara se sve vie koristi u cilju upravljanja zemljitem obzirom na njihovu sposobnost da se hrane razliitim biljnim vrstama, to je korisno ne samo za ovjeka nego i za ovjekovo okruenje, odnosno prirodni okoli. U posljednjih nekoliko desetljea, postao je oigledan sve vei pritisak na iskoritavanje zemljinih resursa, a sa druge strane prirodni resursi su sve ogranieniji. Svakim danom je sve manje obradivog zemljita, panjaka i uma. Upravljanje zemljitem ima za cilj smanjenje pojave poara, kontrolu tetnih korova (naprimjer Euphorbia esula, Centaurea maculosa, Delphinium spp.), popravljanje izgleda okolia, poboljanje kvaliteta stanita divljai i smanjenje konkurencije nasadima stabala u odnosu na korovske i druge biljne vrste. Do sada su pomenuti ciljevi u razvijenim zemljama realizirani uz ogromno ulaganje sredstava za gorivo, hemijska sredstva i radnu snagu. Meutim, nakon analize uloenih sredstava u odnosu na realizaciju ostvarenih ciljeva dolo se do konstatacije da nisu postignuti adekvatni rezultati i ak da su oni neodrivi na dui vremenski period. Jedan od naina da se sauvaju prirodni resursi je koritenje onoga to se danas naziva propisana ispaa. Ovo nije nita vie do upotreba panih ivotinja, u ovom sluaju ovaca i koza, da konzumiranjem razliitih vrsta biljaka (od trave do bunja) ostvare cilj upravljanja zemljitem. U nekim zemljama lokalne zajednice sklapaju ugovore sa vlasnicima stada koza koji na odabranim mikrolokacijama hrane svoje stado koza i na taj nain iste tlo od bunja ili korova koji mogu tokom ljetnih mjeseci biti izloene poaru, a to u tom sluaju moe ugroziti naselja, ume ili usjeve. Poveavanjem interesa za ouvanje okolia, prirodne metode za unapreenje okolia postae u budunosti sve znaajnije i bie intenzivnije koritene zbog svojih dokazanih prednosti. Meutim, sve pozitivne osobine i koristi koje ovjek ima od koza danas ne oslikavaju stvarnost ili oekivanja. Ova grana poljoprivrede prima znaajno manje dravne potpore u odnosu na druge grane stoarstva, kao to je proizvodnja kravljeg mlijeka, goveeg mesa, te
=== Uzgoj koza ============================================= 25
============================================================
uzgoj peradi i svinja. Uprkos priznatim osobinama i potencijalu koza, ova ivotinjska vrsta je manje favorizirana u komercijalnom smislu. U zemljama u razvoju, vjerovatno manje od 5% ukupne koliine mlijeka koje se prodaje predstavlja kozije mlijeko. Osim toga, siromaniji farmeri posjeduju 90% koza. Za ove vlasnike imanja je karakteristino siromatvo i zbog toga se bave onim u to se mora manje ulagati. Njima nedostaju i adekvatne vjetine voenja farmi koje su neophodne kako bi se poboljala produktivnost. Ope je poznato da ulaganje u sektor uzgoja koza u veini zemalja u razvoju, ak i u razvijenim zemaljama, nije dovoljno po pitanju infrastrukture, marketinga i istraivanja. Nakon vijeka negativne percepcije, u razvijenim zemljama, danas se gleda na uzgoj koza u pozitivnijem svjetlu. Izraz 'razvijene zemlje' odnosi se posebno na Evropu, iji se pozitivan razvoj kozarstva odnosi na funkcionalnost i prilagodljivost koju je koza pokazala u poreenju s drugim vrstama domaih ivotinja. Zbog toga je koza danas popularna za uzgoj, a konzumenti sve vie prihvataju superiorne kvalitete kozijih proizvoda (mlijeko, meso). Rasprostranjivanje koza (i ovaca) koje daju mlijeko je veoma bitno za nacionalnu ekonomiju mnogih zemalja, posebno onih mediteranskih (Francuska, Grka i panija), koje su pokazale da mua koza (i ovaca) nije sinonim za siromatvo i nerazvijenost. U ovim je zemljama proizvodnja kozijeg mlijeka i sira, uz proizvodnju kozijeg mesa, veoma cijenjena, to je sluaj posebno u Grkoj. Nadalje, zdrava i ekoloka komponenta kozijih proizvoda je esto udruena sa agroturizmom u mnogim planinskim predjelima Evrope. Osim toga, koze se sada ee koriste kako bi aktivnije oblikovale vegetacijski pokrov tako to iste podruja koja su obrasla grmljem, bunjem i trnovitom vegetacijom, kako bi ove i druga stoka nakon toga mogla pasti na kvalitetnijim panjacima ili da se to zemljite privede drugoj kulturi. Uklanjanjem grmlja smanjuje se i izbjegava rizik od umskih poara. Tokom svoje duge historije i koegzistencije sa ljudima, koza je zadrala svoju prisutnost u svim sferama ljudske aktivnosti. Izvanredne kvalitete ove ivotinje (prilagodljivost uzgojnom ambijentu, sposobnost pae na panjacima loe kvalitete i brstenje, sposobnost prelaenja velikih udaljenosti, visoka stopa prihoda od prometa proizvo-
26
da sa malim investicijskim rizikom, visoka produktivnost mlijenih proizvoda, itd.) uinile su je znaajnim faktorom marginalnih ruralnih podruja svijeta sa suhom ili polu suhom klimom. Cilj sadanje poljoprivredne politike nije intezivirati uzgoj koza, jer veina proizvoaa i nije jo spremna krenuti u tom pravcu. Takozvana 'ekonomija koja se temelji na razmjenskoj prodaji' odrala se mnogo bolje u manje razvijenim drutvima, nego sistem velike nacionalne i internacionalne prodaje. Zbog toga se mora biti veoma paljiv sa sistematskim i slijepim usvajanjem novih standarda sistema komercijalnog pristupa. Nadalje, vrijednost sektora uzgoja koza u rastuoj ekoloki osvjetenoj potroakoj populaciji ne bi trebalo potcjenjivati. Proizvodnja kvalitetnog brenda kozijeg proizvoda je samo jedna od stvari u nizu kojima se sprijeava mogui pad cijene. Za to je potrebno kombinirati kulturoloko naslijee prolosti sa izvanrednim uvjetima okoline, savremenih metoda uzgoja i tehnologije proizvodnje.
3.1. Ekoloki uzgoj koza
koloka poljoprivreda predstavlja sloen sistem proizvodnje hrane tano definiranih postupaka i pravila iji je krajnji rezultat proizvod obiljeen oznakom ekolokog proizvoda. Ekoloka proizvodnja hrane svakako ukljuuje i proizvodnju hrane animalnog porijekla. Ova vrsta proizvodnje danas je u svijetu u ogromnoj ekspanziji kako u razvijenim tako i u nerazvijenim zemljama. Razlog za to je sve vea potranja za proizvodima proizvedenim na ovaj nain iako je cijena takvih proizvoda vea za 20-100%. Ovu vrstu proizvodnje mogue je organizirati i na malim porodinim farmama. Takve male ruralne jedinice sastavljene od biljne proizvodnje i stoarstva minimiziraju uticaj vanjskih inputa, kao to su stona hrana, stajski gnoj-ubar, kompost i ispaa na cijenu konanog proizvoda. Naime, radi se o harmoninim funkcionalnim vezama izmeu stoarske proizvodnje (iji su proizvodi meso, mlijeko i stajski gnoj-ubar) i biljne proizvodnje (koja stajski gnoj-ubar ponovo koristi za svoj rast). Situacija je vrlo slina i u obrnutom sluaju kada se vikovi biljne proizvodnje upotrebljavaju u obliku stone hrane, a zemljine povrine na kojima se uzgajaju leguminoze sa svrhom
=== Uzgoj koza ============================================= 27
============================================================
opskrbljivanja tla azotom slue i kao dobra ispaa. Prema tome, za uspjeh u ekolokom uzgoju koza neophodni preduvjeti su povoljni klimatski uvjeti, mogunost proizvodnje jeftine i kvalitetne hrane, velike koliine prostirke te posjedovanje certificiranih ekolokih zemljinih povrina. Naravno, navedeni preduvjeti smanjuju trkove uzgoja pa su stoga i manja financijska ulaganja. Osnovne prednosti ekolokog uzgoja koza u odnosu na kovencionalni su u pogledu ouvanja okolia, dobrobiti i zdravlja ivotinja, sinergizma izmeu ovjeka i ivotinje s obzirom da ovjek nije antropocentrist, povezanost s prirodom, kvalitetan proizvod i visoka potranja za takvim proizvodima na tritu. Osim toga, dobiva se i znatno vea koliina kvalitetnog kozijeg gnoja kojim se na jeftiniji i ekoloki prihvatljiv nain mogu poveati prinosi na livadama i oraninim povrinama. Sve ovo e u budunosti dati znaajan doprinos za odluku sve veeg broja farmera u odabiru ekolokog uzgoja koza. Na osnovu istraivanja pojedinih autora dolo se do saznanja da je ekoloki uzgoj koza ekonomian, jer je odnos vrijednosti proizvodnje i ukupnih trokova iznad koeficijenta 1 tj., iznosi 1,2 odnosno, utvrena je stopa rentabilnosti od 20,6% (Antunovi Z. i sur., 2007.). Prije nego to se krene u uzgoj potrebno je prouiti Pravilnik o ekolokoj proizvodnji ivotinjskih proizvoda zemalja koje su donijele zakon i pravilnike o ekolokom uzgoju domaih ivotinja, jer u Bosni Hercegovini ovaj zakon jo nije doneen. Zato je potrebno prouiti ovaj pravilnik? Razlog je, to samo farme koje ispunjavaju predviene uvjete mogu, kada se donese ovaj zakon i odgovarajui pravilnici u Bosni i Hercegovini, biti certificirane za ovu vrstu proizvodnje. Najlake je doi do Zakona o ekolokoj proizvodnji Republike Hrvatske objavljenom u Narodnim Novinama br. 12/01; br. 91/01; br. 13/02. Prema ovom Zakonu ekoloko stoarstvo je sastavni dio sistema ekoloke proizvodnje poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda, a ekoloko kozarstvo njegov sastavni dio. Pravilnik donesen na osnovu pomenutog Zakona pradvia 30% vei poticaj za ekoloki uzgoj ivotinja. Potrebno je uzgajati zdrave, prirodno otporne koze prilagoene uvjetima uzgojnog podruja. Vano je znati da se ekolokom proizvodnjom nastoji minimizirati tetni uticaj po okoli. Pravilnici predviaju da se na 2 ha panjaka (za uzgoj na otvore-
28
nom) uzgaja samo 25 koza. Pravilnici, takoer, predviaju da se po jednoj odrasloj kozi predvidi 1,5 m2 prostora u tali, i po jaretu 0,3 m2. Koze treba da imaju dovoljno prostora za stajanje, lijeganje, okretanje odnosno prirodno mijenjanje poloaja tijela. Prostor koji se prirodno provjetrava i ima dovoljno svjetla udovoljit e uvjetima biolokih i etolokih potreba koza. Zahvaljujui angamanu stranih eksperata i radom domaih nevladinih organizacija u okviru projekta Razvoj organske poljoprivrede u BiH koji je finansirala SIDA (vedska agencija za razvoj i saradnju) u Bosni i Hercegovini je od 2001. god. poeo intenzivniji razvoj organske poljoprivrede. Znaajan doprinos razvoju organske poljoprivrede u Bosni i Hercegovini dale su nevladine organizacije Econ, Beta i Udruenja poljoprivrednika iz FBiH i RS koje su u 2003. god. u okviru ovog projekta osnovale OK - Udruenje za podrku i razvoj organske proizvodnje u BiH s ciljem da stimuliu, razviju i promoviu organsku poljoprivredu kroz razvoj certifikacijskog sistema za BiH. OK Udruenje je 2004. godine osnovalo prvu certifikacijsku organizaciju u Bosni i Hercegovini Organsku kontrolu OK s ciljem da razvije certifikacijski program na temelju meunarodnih IFOAM standarda za organsku poljoprivredu i preradu. Na slici 8 prikazan je logo proizvoaa organske hrane u Bosni i Hercegovini.
Slika 8. Logo BH organskih proizvoaa (Izvor: www. organskakontrola.ba).
Prema OK standardu za organsku proizvodnju i preradu u poglavlju 4, koje se odnosi na ispunjavanje neohodnih standarda za uzgoj stoke precizno su propisani svi postupci koji se odnose na postupanje sa ivotinjama, smjetaj, zdravstveni nadzor i kontrolu, ishranu te transport i klanje ivotinja.
=== Uzgoj koza ============================================= 29
============================================================
Ekoloki uzgoj koza na otvorenom podrazumijeva da farmer svoje koze veinu vremena dri na otvorenom prostoru. Mora im se osigurati prostor za njihovu zatitu, poput sklonita od vjetra, padavina, sunca ili visokih temperatura. Blizina pitke vode i nesmetan pristup vodi je vaan preduvjet. Povrina prostora za dranje koza van objekta treba da iznosi 2,5 m2 po odrasloj kozi i 0,5 m2 po jaretu. Zdravstvena zatita se zasniva uglavnom na preventivnoj zdravstvenoj zatiti koja se provodi pravilnom ishranom, adekvatnim smjetajem, propisanim cijepljenjem, opom higijenom, te dezinfekcijom staja i stajske opreme bez upotrebe hemijskih sredstava.
30
Literatura:
Adilovi S.: Ope stoarstvo sa biostatistikom. Grafika aran, Sarajevo, S. 182., 1994. Antunovi Z., Seni ., peranda, M., Steiner, Z.: Unapreenje kvalitete ekolokih kozjih proizvoda (Zavrno izvjee), Poljoprivredni fakultet u Osijeku, 2007. Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Jovanovi S., Savi M., Petrujki T., Vuini M.: Savremeni trendovi u uzgoju i zdravstvenoj zatiti ovaca i koza. Centar za unapreenje obrazovanja u veterinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007. Karadjole I., Dominikovi Z., Dragojlov D.: Program gojidbenog stvaranja koza u Republici Hrvatskoj. Hrvatski stoarsko selekcijski centar, S. 33, 1996. Marcolini E.: Elementi di zootechnia. S.217. Edicioni Agricole, Bologna, 1976. Mio B., Pavi V.: Kozarstvo. Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb, 2002. Morand-Fehr P., Boutonnet J.P., Devendra C., Dubeuf J.P., Haenlein G. F.W., Holst P., Mowlem L., Capote J.: Strategy for goat farming in the 21st century. Small Ruminant Research Vol. 51, 2, 175-183, 2004. Organska kontrola. OK Standardi za organsku proizvodnju i preradu [publikacija na Internetu]. 2009 [citirano 16.06.2009.]. Dostupno na: http://www.organskakontrola.ba/site/OK_Standards_2009.pdf Rako A.: Uzgoj saanske koze u predjelima kra. Veterinarski arhiv 14, 2, 5774, Zagreb, 1944. Savi Mila, Jovanovi S., Vegara M.: Stoarstvo: farmske i socijalne ivotinje, Izdava: Univerzitet u Beogradu, S. 306, 2007. Sekulovi P.: Mjesto i znaaj svjetske proizvodnje kozjih proizvoda i sirovina. Veterinarski glasnik, 42, 2-3, 149-160, Beograd, 1988. aki V.: Klaoniki parametri jaradi ekstenzivnog uzgoja na podruju Bosne i Hercegovine. S.91, Magistarski rad, Veterinarski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 2000. Goat, World Book Encyclopedia, 525 W. Monroe Chicago, 1999 (November 3, 2000) Zakon o ekolokoj proizvodnji Republike Hrvatske. Narodne Novine br. 12/01; br. 91/01; br. 13/02.
=== Uzgoj koza ============================================= 31
============================================================
32
========================================== Proizvodi od koza ===
4.
Proizvodi od koza
4.1. Mlijeko
lijeko je glavni koziji proizvod. U mnogim razvijenim zemljama potronja kravljeg mlijeka stagnira ili je u opadanju. Meutim, na globalnom nivou, procjenjeno je da potronja kozijeg mlijeka raste. Takoer, u posljednjih dvadeset godina, proizvodnja kozijeg mlijeka u svijetu biljei znaajan porast. Danas je Indija najvei proizvoa kozijeg mlijeka sa oko 2 miliona tona godinje. Najvei proizvoai kozijeg mlijeka u Evropi su Grka (30%), Francuska (28%) i panija (25%), a veina proizvedenog mlijeka u ovim zemljama se koristi za proizvodnju sira. U Evropi se uzgaja svega 3% od ukupne svjetske populacije koza, a proizvodi se 17% od ukupne koliine kozijeg mlijeka u svijetu. Razlog zato potroai sve vie konzumiraju kozije mlijeko je njegova reputacija visoko probavljivog mlijenog proizvoda. Jedno od najinteresantnijih svojstava kozijeg mlijeka je hipo-alergenost. Manji broj djece ne podnose majino mlijeko ili kravlje mlijeko, a podnose kozije mlijeko. Procjenjuje se da do 7,5% dojenadi i 20% starije djece nisu u mogunosti da konzumiraju kravlje mlijeko. Do danas nije utvreno zato djeca osjetljiva na kravlje i majino mlijeko mogu da konzumiraju kozije mlijeko, ali se pretpostavlja da razlog moe biti aminokiselinski sastav mlijeka koza koji se razlikuje od onog u mlijeku krava. U vimenu koza se sintetiziraju masne kiseline kratkih (C6, C8, C10, C12) i srednje dugih lanaca. Kozije mlijeko sadri poeljne koliine nikotinske i pantotenske kiseline, riboflavina, tiamina i niacina. Prema sastavu i biolokoj vrijednosti kozije mlijeko je punovrijedna, visokokalorina namirnica po sastavu slina kravljem (tabela 8).
=== Uzgoj koza ============================================= 33
============================================================
Tabela 8. Prosjean sastav (%) i energetska vrijednost mlijeka (Izvor:

http://www.dairyforall.com).
Sastojci Ukupno suhe tvari % Energija: Kcal KJ Protein % M. mast % Ugljikohidrati % Pepeo % Kalcijum (mg) eljezo (mg) Magnezijum (mg) Fosfor (mg) Kalijum (mg) Natrijum (mg) Cink (mg) Askorbinska kis. (mg) Tiamin (mcg) Riboflavin (mg) Niacin (mg) Pantotenska kis. Vitamin B6 (mcg) Vitamin B12 (mcg) Vitamin A (mcg) Vitamin D (mcg) Vitamin E (mg) Vitamin C (mg)
Kozije mlijeko 12,97 69 288 3,56 4,14 4,45 0,82 134 0,05 14 111 204 50 0,30 1,29 40 0,138 0,277 0,310 60 0,065 44 0,11 0,03 1
Kravlje mlijeko 12,01 61 257 3,29 3,34 4,60 0,72 119 0,05 13 93 152 49 0,38 0,94 40 0,162 0,084 0,314 60 0,0357 52 0,03 0,09 1
Mlijeko ene 12,50 70 291 1,03 4,38 6,89 0,20 32 0,03 3 14 51 17 0,17 5 20 0,036 0,177 0,223 10 0,045 58 0,04 0,34 4
Sastav mlijeka, a posebno sadraj mlijene masti, uvjetovan je pasminskom pripadnou, ishranom, nainom dranja, dobi, muom, itd.. U odnosu na kravlje mlijeko, kozije sadri vie visokovrijednih proteina i sitnije masne kapljice (veliine 2,7-4 m) to ga ini veoma probavljivim. Veliina masnih kapljica u bivoljem mlijeku u rasponu je od 2 do 20 m, a kod krava do 10 m. Kod krava 62% masnih kapljica su manje od 5 m, dok je u kozijem mlijeku oko 83% to omo-
34
guava bolju probavljivost. Meutim, ovako male masne kapljice stvaraju problem proizvoaima maslaca. Nadalje, zbog nedostatka aglutinina u kozijem mlijeku, masne kapljice se ne spajaju u grozdove u hladnom ambijentu. Razlika izmeu kozijeg i kravljeg mlijeka je i u tome to se kozije probavi u roku od oko 40 minuta za razliku od kravljeg kojem je potreban jedan sat ili vie. Oko 80% proteina u mlijeku ini kazein. Konzumirano mlijeko dovodi do promjena unutar kratkih lanaca aminokiselina i uzrokuje blagotvoran uticaj na organizam konzumenta, to i danas predstavlja predmet istraivanja. Ostatak od 20% proteina su oni (posebno imunoglobulini) koji osiguravaju funkciju zatite mukozne membrane. Zbog svojih karakteristika, esto se preporuuje za dojenad, trudnice, osobe koje pate od bolesti jetre, alergije, ira eluca ili debelog crijeva i drugih probavnih problema. Mlijeko koze je izrazito bijele boje kao posljedica nedostatka karotina i specifinog je mirisa i ukusa. Manje je stabilno na visokim temperaturama od kravljeg. Ova stabilnost varira od uzorka do uzorka, s obzirom na razlike u sastavu mlijeka uzrokovane genetskim uticajem, ishranom, sezonom te nainom uzgoja. Kozije mlijeko ima bazinu ili lunatu reakciju, za razliku od kisele reakcije kravljeg mlijeka. Posebno je interesantan i sastav minerala kao i postotak Ca, P, Mg i K u kozijem mlijeku koji je vei u odnosu na kravlje mlijeko. Specifina teina kozijeg mlijeka varira u rasponu od 1,028 do 1,030 dok viskozitet ima vrijednost od 13,4 mP na 27 0C, to je relativno nie u odnosu na kravlje mlijeko. Vrijednost indeksa loma svjetlosti (refractive index) kozijeg mlijeka se nalazi izmeu vrijednosti bivoljeg i kravljeg mlijeka. Elektrina provodljivost kozijeg mlijeka se kree u rasponu izmeu 0,0101 i 0,0188 ohm-1 cm1. Vrijednost pH kozijeg je u rasponu 6,5-6,9, dok je vrijednost pH 6,6-6,8 kod kravljeg mlijeka. Prosjena vrijednost pepsin kalcijevog klorida, koji je odgovoran za bolju probavljivost kozijeg u odnosu na kravlje mlijeko, iznosi 36. U prehrani ljudi mlijeko koza se upotrebljava u svjeem stanju i u obliku preraevina. Preraevine od kozijeg mlijeka imaju veliku vrijednost na tritu. Rauna se da se 40% svjetske proizvodnje kozijeg mlijeka koristi za proizvodnju sira, pavlake, kajmaka, maslaca, kefira, sladoleda i drugih mlijenih proizvoda.
=== Uzgoj koza ============================================= 35
============================================================
Kao komercijalni artikl na tritu moe se kupiti fermentirano kozije mlijeko. Kao svojstven napitak ovo mlijeko se priprema od koncentriranog obranog mlijeka koje se standardizira na 2% mlijene masti i 10,5% bezmasne suhe tvari i kao takvo je veoma traeno od strane potroaa zemalja EU i SAD. Ovo mlijeko obino je obogaeno vitaminom A i D. Nakon fermentacije, kozije mlijeko djelomino gubi svojstven ukus neprihvatljiv mnogim potroaima, pa je vrlo interesantan za proizvodnju fermentiranih napitaka. Iako se ve koristi u terapijske svrhe, osobito zbog antialergijskih odlika, prema dostupnim objavljenim podacima smatra se da proizvodnja fermentiranih napitaka od kozijeg mlijeka nije do sada nauno znaajnije istraena, bez obzira na to to se ovo mlijeko proizvodi ve dui niz godina u zemljama s dugogodinjom kozarskom tradicijom (zemlje Bliskog Istoka i Mediterana). Takvi proizvodi najee imaju manju viskoznost u poreenju sa kravljim. Kozije mlijeko je, s obzirom na superiorniji sastav masnih kiselina izvanredan potencijal za proizvodnju maslaca. Maslac od kozijeg mlijeka ve je prisutan na tritu, ali u malim koliinama. Razlog tome moe biti zahtjevan tehnoloki postupak proizvodnje, jer se mast iz kozijeg mlijeka tee izdvaja zbog manjeg promjera masnih kapljica, te, kao to smo ve pomenuli, nedostatka aglutinina koji povezuje masne kapljice u grozdove. Drugi razlog bi mogao biti taj to su upravo masne kiseline (kaprilna, kaprinska i kapronska) glavni nosioci specifinog ukusa ovog mlijeka, koji neki potroai ne prihvaaju, a drugi ga vrlo cijene. Kozije mlijeko se koristi i u kozmetikoj industriji tako da se na tritu mogu kupiti kreme za kou, losioni, sapuni na bazi kozijeg mlijeka i drugi proizvodi.
36
Slika 9. Sapun od kozijeg mlijeka proizvoaa Davida Fishera iz Teksasa (SAD)

(Izvor: http://www. alabu.com).
Slika 10. Sapun od kozijeg mlijeka iz Kikinde - Srbija

(Izvor: http://www. kuririnfo.rs).
U Bosni i Hercegovini su rijetke domae kompanije koje su poznate po proizvodnji kozijeg mlijeka i preraevina od kozijeg mlijeka poput sirnog namaza, surutke, kefira, sira i jogurta. Osim to opskrbljuju domae trite ove kompanije posluju i sa izvoznom orijentacijom. Meutim, proizvodnja kozijeg mlijeka i preraevina od kozijeg mlijeka se uglavnom odvija u domainstvima uzgajivaa koza koja i troe vlastite proizvode ili prodaju u malim koliinama, neorganizirano i to kao nestandardizirani i nedeklarisani proizvod. Na slici 11 je prikazan jedan od rijetkih deklarisanih kozijih proizvoda u Bosni i Hercegovini.
=== Uzgoj koza ============================================= 37
============================================================
Slika 11. Kozije mlijeko proizvedeno u Mostaru

(Foto: aki V., 2009.).
4.1.1. Koziji sir

Najpopularniji proizvodi od kozijeg mlijeka je sir. Arheolozi su dokazali da se proizvodnja sira od kozijeg ili kravljeg mlijeka odvijala prije 8.000 godina i da je dran u visokim posudama. Takoer, murali u egipatskim grobnicama stari preko 4.000 godina pokazuju tehnike pravljenja sira i maslaca. Prema legendi, zasluge za otkrivanje sira pripisuju se arapskim nomadima koji su dane provodili jaui kroz velika pustinjska prostranstva. Smatra se da je recept otkiven sluajno. Zbog dugih putovanja nomadi su nosili mlijeko u mijeinama. Kada je jedan od njih poslije napornog puta htio utoliti e, zapanjeno je otkrio da se mlijeko podijelilo na vodenastu tenost (surutku) i zgruane grudvice (sir). ivotinjska mijeina sadravala je enzim renin koji je odgovoran za koagulaciju mlijeka. Trenje uzrokovano jahanjem u kombinaciji sa toplotom koju je emitiralo sunce dodatno su pospijeili nastajanje sira. U nerazvijenim se zemljama (uglavnom u Aziji) kozije mlijeko troi u svjeem, a manje u preraenom stanju, dok se u zapadnim zemljama veina kozijeg mlijeka koristi za preradu. U Evropi se gotovo
38 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
svo proizvedeno kozije mlijeko upotrebljava za proizvodnju sira. Vodea zemlja u proizvodnji sira od kozijeg mlijeka neosporno je Francuska sa oko 68.000 tona godinje, te asortimanom veim od 90 razliitih vrsta kozijih sireva. Tradicionalni nain proizvodnje u domainstvima temelji se na originalnim recepturama. Uglavnom su to razliite vrste autohtonih kozijih sireva karakteristinih za pojedina podruja. Kozije mlijeko je vrlo pogodno za izradu razliitih vrsta mehkih sireva koji su popularni u Evropi i SAD. Proizvodnja sira ujednaenog sastava i namijenjenog prodaji iju osnovu ini kozije mlijeko moe biti problematina s obzirom na procentualni odnos dodatog mlijeka drugih vrsta domaih ivotinja. Problem moe biti i znatna promjenjivost sastava mlijeka tokom jedne laktacije, posebno udjela masti i proteina. Naime, veina mlijenih koza je u istoj fazi laktacije u odreeno doba godine. Tako je sredinom laktacije, kada je ukus mlijeka najizraeniji, udjel masti i proteina nizak, to je obino sredinom ljeta kada i klimatski uvjeti uzrokuju proizvodnju manje masti i manje suhe tvari u mlijeku. Sirevi proizvedeni od mlijeka razliitog sastava ne mogu zadrati iste karakteristike tokom cijele godine. Da bi se taj problem rijeio, proizvoai sira moraju imati na raspolaganju mlijenu mast i nemasni mlijeni prah od kozijeg mlijeka, kako bi bila osigurana proizvodnja sira ujednaenog sastava i kvaliteta. Specifinost kozijeg sira je u tome da bolje zadrava vlagu i ima nii sadraj natrija, masti te visok sadraj suhe tvari i odline organoleptike kvalitete to ga ini superiornijim u odnosu na kravlji sir. Masne kiseline koje daju kozjim proizvodima osebujan miris i opor ukus su kaprilna, kaprinska i kapronska kiselina. Ove kiseline su i dobile ime prema latinskom nazivu za kozu Capra. Tokom zrenja sira raste bijela ili plava plijesan koja moe proizvesti snaan ukus i koristi se za pravilno formiranje kore sira. U mnogim dravama Evropske Unije, kozji sir se prodaje kao proizvod premium kvalitete. Danas postoji veliki broj vrsta kozijih sireva. Neki od svjetski najpoznatijih sireva od kozijeg mlijeka su vicarski krem sir Neufchatel, francuski Coulommier i Rokfor, norveki Brunost (u SAD ima naziv: Gjetost) i brojni drugi mehki i tvrdi sirevi. Neki od danas najpoznatijih kozijih sireva u svijetu navedeni su u tabeli 9.
=== Uzgoj koza ============================================= 39
============================================================
Tabela 9. Najpoznatije vrste kozijih sireva (Izvor: en.wikipedia.org). Sir Anari Aejo Anthotyros Banon Bokmakiri Bouq missaire Brunost Bucheron Cabcou Cabrales Caciotta Castelo Branco Cathare Cabcou Chaubier Chvre Noir Corleggy Couronne Lochoise Crottin de Chavignol Dunlop Feta Garrotxa bejna Gevrik Halloumi Harbourne Blue Humboldt Fog Jibneh Arabieh Zemlja porijekla Grka Meksiko Grka Francuska Junoafrika Republika Kanada Norveka Francuska Francuska panija Italija Portugal Francuska Francuska Francuska Francuska Irska Francuska Francuska kotska Grka panija Malta Engleska Grka Engleska SAD Bliski Istok Sir Kasseri Kefalotyri Majorero Manouri Mat Manchego Mizithra Nabulsi Pantysgawn Plardon Picodon Picn BejesTresviso Pouligny-SaintPierre Queso Palmita Rigotte de Condrieu Robiola Rocamadour Rodoric Rubing Sainte-Maure de Touraine Santarm Selles-sur-Cher Snfrisk Testouri Valenay Xynomizithra Xynotyro Zemlja porijekla Grka Grka panija Grka panija panija Grka Jordan, Palestina Vels Francuska Francuska panija Francuska Venecuela Francuska Italija Francuska Belgija Kina Francuska Portugal Francuska Norveka Bliski Istok Francuska Grka Grka
40
Postoji mogunost, a i praksa je, da se ovo mlijeko mijea sa mlijekom drugih vrsta domaih ivotinja kako bi se dobila posebna vrsta sira. Naprimjer, kozije mlijeko pomjeano sa bivoljim mlijekom u omjeru 1:1 se koristi za proizvodnju sira Mozzarella. Dodatkom 10-25% kozijeg mlijeka u bivolje mlijeko dobiva se sirovina koja slui za proizvodnju sira Cheddar, koji dobiva otar i uravnoteen ukus nakon 6 mjeseci dozrijevanja. Sir Gouda ima specifinu aromu zahvaljujui dodatku 15% kozijeg mlijeka bivoljem. U Italiji, sir od kozijeg mlijeka se ili konzumira kao svjei (mladi) ili zreli nakon zrenja od oko 2 mjeseca. Francuska Francuska je jedna od zemalja u kojima se proizvodi veliki broj kozijih sireva, posebno u dolini Loire i Poitou, gdje se uzgoj koza pominje jo u 8. vijeku. Najpoznatije vrste francuskih kozijih sireva su Banon (2003.), Cabecou (1988.), Chabichou du Poitou (1990.), Couronne Lochoise, Crottin de Chavignol (1976.), Plardon des Cevennes (2000.), Picodon (1983.), Pouligny Saint-Pierre (1972.), Rocamadour (1996.), Sainte-Maure de Touraine (1990.), Selles-sur-Cher (1975.), Valenay (1998.) i Pyramide (1976.). U zagradama su navedene godine njihovog certificiranja. Banon koziji sir potjee iz okoline grada Banon u provinciji Alpesde-Haute-Provence na jugoistoku Francuske. Takoer, poznat je pod imenom Banon la feuille. Proizvodi se od nepasteriziranog kozijeg mlijeka. Sir je u prodaji u obliku diska irine oko 7 cm, debljine oko 2,5 cm i teine oko 100 g. Prije zrenja ovaj sir je oporog ukusa, bijele boje i mehke teksture. Zamotava se u kestenov list u kojem zrije i transportuje se. Zrije najmanje 21 dan. Certificiran je od strane AOC (Apellation d'origine contrle) 2003. godine.
=== Uzgoj koza ============================================= 41
============================================================
Slika 12. Banon koziji sir u fazi zamotavanja u kestenov list (Izvor: www.dev1.
gourmetsleuth.com).
Slika 13. Banon koziji sir umotan u kestenov list (Izvor: www.dev 1.gourmetsleuth.
com).
Cabcou (Chabichou) je mehki koziji sir koji se proizvodi u srednjepirinejskoj regiji june Francuske. Ima prugastu tanku koru na kojoj nakon 14 dana izraste plava plijesan koja daje aromu ovom siru. Ovaj sir, takoer, poznat kao Chabichou du Poitou, je tradicionalni mehki, nepasterizirani sir sa prirodno formiranom korom. Zrije 10-20 dana nakon ega poprima vrstu i kremastu teksturu. Legenda o Chabichou see do 732. godine, u vrijeme poraza Saracena na tom podruju u 8. vijeku, nakon bitke kod Poitiera. Nakon poraza veliki broj Saracena je napustio ovo podruje, ali su neki ostali i trajno se naselili sa svojim porodicama. Osnovno zanimanje im je bilo uzgoj koza. U to vrijeme koziji sir koji su pravili je imao ime cheblis (koza na arapskom), koji se vremenom promjenio u chabichou. Domestikacija koza na ovom podruju potjee jo iz vremena rimske kolonizacije, a tradicija uzgoja koza je sauvana do danas.
42
Slika 14. Cabcou sir u listu kestena (Izvor: http// www.en.

wikipedia.org/wiki/Cabcou).
Chabichou du Poitou je koziji sir koji se proizvodi iskljuivo u PoitouCharentes regiji. Certificiran je od strane AOC 1990. godine. Ovaj sir se jo 1782. godine spominje u francuskom vodiu za putnike kroz Poitiers i njegovu okolinu. Proizvodnja sira je znaajno poveana formiranjem mljekarske zadruge 1906. godine u Bougonu. Tokom 2003. godine proizvedeno je oko 555 tona ovog sira. Proizvodi se od svjeeg neobranog kozijeg mlijeka koji se tokom procesa proizvodnje soli i uva u kalupima 24-48 sati. Zrije u podrumima na temperaturi izmeu 10 i 12 C i pri vlanosti zraka od 80 do 90%. Proces zrenja traje 10-21 dan. Snaan ukus sira se moe zadrati vie mjeseci.
Slika 15. Chabichou du Poitou koziji sir (Izvor: http//www.en.
wikipedia.org/wiki/Cabcou).
Crottin de Chavignol je najpoznatiji od mnogobrojnih vrsta kozijih sireva koji se proizvode u Loire dolini. Ovaj sir je jedini proizvod sela Chavignol u Francuskoj, a koje ima samo 200 stanovnika. Ovaj mali sir valjkastog oblika se proizvodi jo od 16. vijeka, ali prvi pisani tragovi o njemu potjeu iz 1829. godine. Pravi se od nepasteriziranog kozijeg mlijeka, zrije najmanje mjesec dana i certificiran je od strane francuskog AOC, 1976. godine. I danas se proiz=== Uzgoj koza ============================================= 43
============================================================
vodi tradicionalnim metodama. Ako se na etiketi sira nalazi natpis Crottin onda se radi o Crottin tipu sira, a ako se na tritu nalazi sa etiketom Crottin de Chavignol, onda se radi o originalnom siru koji potjee iz podruja oko Chavignola.
Slika 16. Crottin de Chavignol sir (Izvor: http://en.
wikipedia.org/ wiki/Cabcou).
Plardon, nekad zvan paraldon, plardou i praudou, je francuski sir iz Cvennes okruga Languedoc - Roussillon regije. To je tradicionalni sir dobiven od svjeeg kozijeg mlijeka. To je mehki okrugli presovani sir prekriven bijelom korom (a tjeme molle crote fleurie) teine oko 60 g, promjera 6-7 cm i visine od 2,2-2,7 cm. Plardon je od augusta 2000. godine certificiran od strane AOC.
Slika 17. Plardon koziji sir (Izvor: http:// en.wikipedia.org/ wiki/Cabcou).
Picodon je koziji sir koji se proizvodi u regiji oko rijeke Rhne na jugu Francuske. Proizvodi se od nepasteriziranog kozijeg mlijeka. Rije picodon u okcitanskom jeziku znai zainjen. Dolazi na trite u nekoliko varijanti, od malih, ravnih i okruglih oblika i u rasponu od bijele do zlatne boje. Ima promjer 5-8 cm i visinu (debljinu) od 1,8-2,5 cm i teinu 40-100 g. Zrela varijanta sira se dobiva nakon 2-4 sedmice. Zreli sir je zainjen i neobino suh zadravi pri tome glatku i finu teksturu, dok mladi
sir ima mehku bijelu koru te blagi i svjei ukus. Ako ovaj sir due zrije moe izgubiti polovicu teine, a kao posljedicu ima nastanak kore zlatne boje sa veoma suhom sredinom sira i koncentriranijim ukusom. Tokom 2005. godine proizvedene su 584 tone ovog sira. Certificiran je od strane AOC 1983. godine. Proizvodi se u nekoliko varijanti, od kojih je svaka potvrena AOC propisima, a to su: Picodon de l'Ardche - teine 40-60 g, kojeg karakterie primjetna kiselost, Picodon de Crest - teine 60 g, proizvodi se od najkvalitetnijeg mlijeka koje daje jai ukus, Picodon du Dauphin kao zreo ima odline prodajne rezultate, Picodon de Dieulefit - teine 40-90 g, na tritu se nalazi i kao mladi zreli sir, Picodon de la Drme - teine 45 g, niske kiselosti, sa slanim i slatkim ukusom, Picodon l'huile d'olive - mariniran u maslinovom ulju. Pouligny-Saint-Pierre je francuski koziji sir koji se poizvodi u Indre regiji centralne Francuske. Njegov naziv je izveden iz imena komune Pouligny-Saint-Pierre u Indre regiji gdje je prvi put proizveden u 19. vijeku. Sir je poseban po tome to ima piramidalni oblik i zlatno smeu boju sa primjesom plavo-sivih plijesni, a esto je poznat po nadimcima Ajfelov toranj ili Piramida. Ima bazu iroku 6,5 cm2 i visinu oko 9 cm i teinu od oko 250 g. Unutranjost sira je svijetlo bijele boje s glatkom mrvljivom teksturom. Ukus je u poetku kiseo, nakon toga slan i na kraju sladak. Kora ima plijesniv miris koji podsjea na miris sijena. Proizvodi se iskljuivo od nepasteriziranog mlijeka. Zrenje traje 2-5 sedmica. Kako bi se razlikovali sir proizvoden u kunoj radinosti i onaj proizveden na industrijski nain donesena je odluka da oni sirevi koji su proizvedeni u kunoj radinosti imaju zelenu oznaku na etiketi, a oni koji su proizvedeni na industrijski nain imaju crvenu oznaku na etiketi. Proizvodnja industrijskog sira se odvija tokom cijele godine, a sir iz kune radinosti se proizvodi od proljea do jeseni. Pouligny-Saint-Pierre sir je certificiran od strane
=== Uzgoj koza ============================================= 45
============================================================
AOC 1976. godine. Tokom 2005. godine ukupno su proizvedene 294 tone ovog sira, a od ove koliine 55 % je proizvedeno u kunoj radinosti.
Slika 18. Pouligny-Saint-Pierre koziji sir (Izvor:
http://www.fromages.com).
Rocamadour je francuski koziji sir iz regije Prigord i Quercy. Ime je dobio po nazivu komune Rocamadour u regiji Lot. Certificiran je od strane AOC 1996. godine. To je mladi sir teine samo 35 g, koji se moe konzumirati nakon 12-15 dana zrenja, ali intenzivniji ukus dobiva nakon zrenja od nekoliko mjeseci. Kao mladi sir esto se konzumira namazan na vrui tost i u salatama. U kunoj radinosti se proizvodi od nepasteriziranog mlijeka. Godine 1998. je proizvedeno 546 tona ovog sira.
Slika 19. Rocamadour sir (Izvor: www.firmafrance.com).
Sainte-Maure de Touraine je francuski koziji sir proizveden u regiji Touraine. Ime je dobio po gradiu Sainte-Maure-de-Touraine. Proizvodi se iskljuivo od nepasteriziranog mlijeka. Ima oblik malog smotuljka duine 16-17 cm i teine od najmanje 250 g. Bijele je boje i ima mehku sivkastu plijesnivu koru. Na kori se nalazi AOC peat te oznaka i broj proizvoaa. Zrije najmanje 10 dana, a kao takav ima 45% mlijene masti. Od 1990. godine je certificiran i
zatien. Proizvodi se tradicionalnim metodama u kunoj radinosti. Meutim, ovaj sir se proizvodi i na industrijski nain, ali je znatno cijenjeniji onaj koji je proizveden u kunoj radinosti. Industrijski proizveden sir na sebi nema peat i oznaku proizvoaa. Tokom 2003. godine ukupno je proizvedeno 1.065 tona Sainte-Maure de Touraine, od toga 58% na industrijski nain i 42% u kunoj radinosti.
Slika 20. Sainte-Maure de Touraine koziji sir (Izvor: http://www. murrayscheese.com).
Nakon certifikacije proizvodnja ovog sira je znatno porasla i to sa 275 tona do preko 1.000 tona godinje (poveanje od gotovo 300%). Danas je poslije Crottin de Chavignol sira, drugi po koliini proizvedenih kozjih sireva u Francuskoj. Selles-sur-Cher je koziji sir koji se proizvodi u centralnom dijelu Francuske. Njegov naziv je izveden iz imena komune Selles-surCher u Loir-et-Cher regiji, gdje je prvi put proizveden u 19. vijeku. Sir se na tritu prodaje u obliku malih cilindara baze irine od oko 8 cm i koji se ka vrhu suava na oko 7 cm. Visine je 2-3 cm i teine oko 150 g. Sir koji se nalazi ispod kore je tipini koziji sir, krut i teak, ali pod uticajem pljuvanih sokova se omeka u ustima. Njegov ukus je blago slan i ovaj slankast ukus ostaje u ustima i nakon gutanja sira. Kora je suha sa plavo-sivim plijesnima koje pokrivaju njegovu povrinu i ima plijesniv miris. Kora se moe konzumirati i ima znatno jau aromu u odnosu na unutranji dio sira. Potrebno je oko 1,3 litara nepasteriziranog kozijeg mlijeka kako bi se dobilo 150 g sira. Sir zrije na hladnom zraku pri vlanosti zraka od 80% izmeu 10 i 30 dana i u toj fazi mu se formira konani oblik. Na poetku zrenja se premazuje prainom drvenog uglja to potjee na rast njegovu karakteristinu plijesan.
=== Uzgoj koza ============================================= 47
============================================================
Slika 21. Selles-sur-Cher koziji sir

(Izvor: http://www.forkandbottle. com).
Godine 2005. je proizvedeno 747 tona, a od ove koliine oko 36% u kunoj radinosti. Industrijski nain proizvodnje se odvija tokom cijele godine, a u kunoj radinosti izmeu proljea i jeseni. Sir je certificiran 1975. godine. Prema AOC propisima, ovaj sir mora biti proizveden samo u pojedinim regijama pokrajina Cher, Indre i Loir-et-Cher. Valenay je koziji sir koji se proizvodi u pokrajini Berry u sredinjoj Francuskoj. Ime je dobio po gradu Valenay u pokrajini Indre. Izgled mu je profiliran u krnji piramidalni oblik. Proizvodi se od nepasteriziranog mlijeka. Sir je teine 200-250 g i visine oko 7 cm. Njegova plavo-siva boja potjee od prirodnih kalupa koji formiraju njegovu koru koja se u poetku faze zrenja premazuje prainom drvenog uglja. Mladi sir ima svje ukus na limun, a tokom zrenja poprima pun ukus slian orahu uz karakteristian ukus kozijeg sira. Sir je certificiran 1998. godine. Zrenje sira traje oko 20 dana. Proizvodnja se odvija od marta do decembra, a najvea koliina se proizvede izmeu aprila i augusta. Osim ovog sira iz pokrajine Berry ve stoljeima se proizvode mnogi sirevi poput Selles-sur-Cher, Crottin de Chavignol i Pouligny-Saint-Pierre i drugi. Prema narodnoj usmenoj predaji Napoleon je na povratku nakon poraza u Egiptu odsjeo u dvorcu Valenay. Razmiljajui o Egiptu na trpezi je ispred sebe imao ovaj sir koji je u fazi bijesa svojim maem formirao u piramidalan oblik kakav je ostao do danas.
48
Slika 22. Valenay koziji sir (Izvor: http://www.firmafrance.com).
panija U paniji su najpoznatije vrste kozijih sireva Manchego (u prijevodu: pijani jarac) i Mato proizveden od kravljeg i kozijeg mlijeka i karakteristian je po tome to se posluuje zajedno sa medom. Mato sa planine Montserrat je najpoznatiji.
Slika 23. Manchego koziji sir
(Izvor: http://upload.wikimedia. org/wikipedia).
Cabrales je panski sir koji se pravi uglavnom od kravljeg mlijeka, ali nekada se pravi i sa dodatkom kozijeg i/ili ovijeg mlijeka. Ovaj sir zrije 2 do 6 mjeseci. Spada u kategoriju plavih sireva poput Gorgonzola i Roquefort. Garrotxa je, takoer, panski, odnosno katalonski sir koji se pravi iskljuivo od kozijeg mlijeka. Nepasteriziran je i zrije oko 60 dana. Do danas nije certificiran.
=== Uzgoj koza ============================================= 49
============================================================
Slika 24. Cabrales sir (Izvor:

http://www. oldbacon.com).
Majorero (izgovara se Ma-Hor-Ero) je panski kozji sir. Sline je teksture kao Manchego sir. Bijele je boje, a konani izgled sira je u obliku velikog toka. Sir se pravi od nepasteriziranog mlijeka. Nakon zrenja se premazuje uljem kako bi se sprijeilo daljnje suenje. Ovaj sir je kao originalan zatien u EU. Majorero izvorno potjee s otoka Fuerteventura na Kanarima. Rije mahorero (izv. majorero) se i danas koriste za imenovanje ljudi sa otoka Fuerteventura. Koze sa ovog otoka daju visokokvalitetno aromatino mlijeko sa visokim sadrajem mlijene masti. Ovaj sir ima gumastu teksturu. Ukus je kiseo, mastan i najee se konzumira zajedno sa tjesteninom, paradajzom i mnogo drugog povra.
Slika 25. Majorero koziji sir (Izvor: http://
www.artisanalcheese.com).
Picn Bejes-Tresviso je plavi koziji sir iz regije Cantabrie na sjeveru panije. Pod imenom Picn de Tresviso and Queso Picn de Bejes je zatien kao originalni proizvod od 1994. godine. Proizvodnja se odvija kontrolisano u dolini Libana i to samo u nekoliko opina Potes, Pesaguero, Cabezn de Libana, Camaleo, Cillorigo de Libana, Pearrubia, Tresviso i Vega de Libana. Pravi se od mjeavine kravljeg, ovjeg i kozijeg mlijeka. Sir se tokom proizvodnje soli i nakon toga sui 12-18 dana na temperaturi 15-18C. Kalup za zrenje sira je u obliku cilindra dugog 7-15 cm i
promjera 15-20 cm i kao takav ima teinu 700 g do 2,8 kg. Sir ima tanku glatku koru sivo do uto-zelene boje. Iako se danas industrijski proizvodi, propisi nalau da se finalna faza zrenja odvija minimalno dva mjeseca u prirodnim krenjakim peinama. Sazrijevanjem u ovim peinama sa visokom vlanosti zraka razvija se specifian ukus i dolazi do razvoja brevi bakterija koje ga svrstavaju u kategoriju plavih sireva. Pomenute bakterije su odgovorne i za veoma opor miris sira. Grka Najpoznatiji grki koziji sirevi su: Anari, Anthotyro Xero, Feta, Halloumi, Kasseri, Kefalotyri, Mizithra, Xynomizithra, Xynotyri. Anari je koziji sir koji moe imati mehku do veoma tvrdu teksturu. Potjee sa Kipra tako da je manje poznat pod nazivom Kiparski sir. Jedan od industrijskih proizvoaa ovog sira sa Kipra je 2005. godine dobio srebrenu medalju na svjetskom ampionatu odranom u Londonu. Od ovog sira nakon zrenja se dobiju poznati Halloumi i Kefalotyri sirevi.
Slika 26. Anari koziji sir (Izvor:
http://upload.wikimedia.org).
Anthotyro Xero je sir koji se dobiva od mjeavine kozijeg i ovijeg mlijeka. Obino se ne pasterizira, ali ako se proizvodi za trite onda podlijee pasterizaciji. Nakon zrenja u trajanju od 10 dana poprima tvrdu teksturu. Komercijalni oblik sira je poput kupe ili grudve. Sir je suh i bijele je boje. Zovu ga i cvijetni sir jer poprima aromu ljekovitog bilja koje konzumiraju ovce i koze.
=== Uzgoj koza ============================================= 51
============================================================
Slika 27. Anthotyro Xero koziji sir (Izvor: http://upload.

wikimedia.org/wikipedia).
Kasseri je polutvrdi sir dobiven od mjeavine nepasterizovanog ovijeg i kozijeg mlijeka, mehke je teksture i ute boje pa se kao takav koristi pri pripremanju sendvia. Nakon zrenja postaje tvri i podsjea na permezan sir. Feta koziji sir je poznati grki sir. Porijeklo vodi sa otoka Krita. Polumasni je sir koji se dobiva od ovijeg i minimalno 30% kozijeg mlijeka i kao takav nakon dugogodinje sudske borbe sa Danskom od 2002. godine zatien je kao grki proizvod u EU. U zemljama izvan EU feta sir se proizvodi uz dodatak kravljeg mlijeka. Mehak je, upljikav i ima oblik kocke.
Slika 28. Feta sir (Izvor: http:// commons.wikimedia.org).
Zrije minimalno 3 mjeseca. Feta je soljeni sir koji se uva u vodi do upotrebe. Sadraj mlijene masti se kree u rasponu 30-60%, a najee 45%, sa pH 4,4-4,9. Zovu ga i salatni sir jer se dosta koristi pri pripremanju raznih salata. Slini sirevi se proizvode u zemljama istonog mediterana i u zemljama koje okruuju Crno more. Tako se u Albaniji proizvodi slian sir pod nazivom djath, u Bugarskoj sirene - , na Kipru - halitzi, u Makedoniji
- belo sirenje, u Srbiji sir - , Izraelu gvina bulgarit Bugarski sir, u Turskoj beyaz peynir bijeli sir, u Egiptu domiati, Sudanu gibna beyda, Rumuniji brnz telemea, Rusiji brynza - , Ukrajini brynza - , Iranu panir liqvan, Malti bejna tan - naga oviji sir, itd.. Halloumi ili Levantski sir je najpoznatiji grki koziji sir u zemljama zapadne Evrope. Vodi porijeklo sa Kipra gdje se proizvodi jo od prije okupacije od strane Turaka 1571. godine, a proizvodi se od mjeavine ovijeg i kozijeg mlijeka. Na tritu se nalazi kao polutvrdi, a nakon zrenja i kao soljeni tvrdi sir. Bijele je boje i teksture sline mocarela siru. Na trite dolazi u obliku poluluka teine 220-270 g, sa sadrajem mlijene masti od 25% i 17% proteina. Zreli sir je mnogo suhlji, jaeg ukusa i slaniji.
Slika 29. Halloumi ili Levantski koziji sir (Izvor:
http://3.bp.blogspot.com).
Kefalotyri je veoma poznat sir jo od bizantijskog doba. Radi se o tvrdom, utom ili bijelom i slanom siru. Originalni sir se proizvodi od mjeavine ovijeg i kozijeg mlijeka. U zavisnosti od procenta kozijeg mlijeka moe imati bijelu, ukastu ili utu boju. Takoer, poznati su jo Mizithra i Xynomizithra grki sirevi, dobiveni iz mjeavine ovijeg i kozijeg sira.
=== Uzgoj koza ============================================= 53
============================================================
Slika 30. Kefalotyri sir (Izvor: http://upload.wikimedia.org).
Italija U Italiji, osim Caciotta Alpina kozijeg sira, poznate su mnoge vrste kozijih sireva. Tako imamo skupinu kozijih sireva pod zajednikim nazivom Caprino. Zavisno od geografskog porijekla nose sljedee nazive: Caprino al pepe di Bagnolo, Caprino da grattugia, Caprino dell'Aspromonte, Caprino degli Alburni, Caprino della Limina, Caprino della Val Brevenna, Caprino della Val Vigezzo, Caprino di Baceno, Caprino di Cavalese, Caprino di Demonte, Caprino di malga delle Alpi Marittime, Caprino di Montefalcone del Sannio, Caprino di Rimella, Caprino Francese, Caprino fresco, Caprino fresco veneto, Caprino lattico Piemontese, Caprino lombardo, Caprino Ossolano, Caprino presamico Piemontese, Caprino stagionato, Caprino Trentino, Caprino vaccino, Caprino Valle, Caprino Valsesiano.
Slika 31. Caciotta Alpina koziji sir (Izvor: http://shop.
cheeseitalia.com).
Ovi sirevi se prave od kozijeg mlijeka ili od mjeavine kozijeg sa kravljim mlijekom. Dvije osnovne varijante
Caprina sira su svjei i zreli sir. Svjei sir zrije 3-4 dana i nakon toga se konzumira. Kao takav ima mehku kremastu teksturu. Zreli sirevi zriju 20-40 dana, a u nekim podrujima i due. Slani je sir okruglog ili cilindrinog oblika.
Slika 32. Zrenje sira (Izvor: http:
//www.057info.hr).
Robiola je italijanski mehki sir napravljen od kravljeg, ovijeg i kozijeg mlijeka u razliitim omjerima. Prema jednoj teoriji sir je dobio ime po gradu Robbio u pokrajini Pavia, a prema drugoj ime dolazi od rijei rubeole to znai crven. Razni varijeteti ovog sira se proizvode irom pokrajine Piedmont, provincije Cuneo, Asti and Alessandria i u Lombardiji. Aroma ovog sira zavisi od mjesta proizvodnje. Robiola di Roccaverano nema kore i blago je ute boje sladunjavog ukusa. Robiola Lombardija je tanak sir, mlijeno-bijele do ruiaste boje kore i obino se pravi u obliku malih peciva. Blago je kiselog ukusa, vjerovatno zbog visokog sadraja masnoe od 52%. Robiola iz regije Pijemont je svjei sir i esto se koristi za pice ili se konzumira u kombinaciji sa gljivama. Portugal Najpoznatiji portugalski koziji sir je Castelo Branco. Sir je dobio ime po gradu Castelo Branco, koji je i glavni grad istoimene regije. Proizvodi se od kozijeg ili ovijeg mlijeka ili mjeavine ova dva mlijeka. Ima mehku teksturu. Ako se pravi od kozijeg mlijeka sir zrije najmanje 40, a ako se pravi od ovijeg mlijeka zrije najmanje 50 dana. Sadraj mlijene masti je 45% i bijele je boje. Santarm je koziji sir iz Portugala. Proizvodi se u nekoliko portugalskih regija, a naroito u okrugu Santarm i Serra de Santo Antnio. Sir je najbolji za konzumiranje kada je zreo iako moe da se konzu=== Uzgoj koza ============================================= 55
============================================================
mira kao svjei sir. Zrelom siru se produuje rok upotrebe premazivanjem kvalitetnim jestivim uljem. Koziji sirevi iz drugih zemalja i regiona svijeta Aejo je meksiki koziji sir. Tradicionalno se proizvodi od obranog kozijeg mlijeka, ali danas se najee proizvodi od obranog kravljeg mlijeka. Pravi se tako to se u sir dodaju razni zaini kako bi se omoguio dodatni otar ukus. Sir je slanog ukusa. Slian je Parmezan Romano siru, ali nije jak kao Cotija sir. Kao svjei sir je mrvljiv i lomljiv u male komadie. Kada se osui dobiva vrstu teksturu koja dozvoljava da se lahko sijee ili ree. Queso Aejo je sir koji je dobar za peenje na grilu ili se isjeckan posipa po vrhu ili se pune tradicionalna meksika jela poput enchiladas, burritos i tacos. Ovaj sir se spominje i pod imenom Aejo Enchilado sir ili Aejo (to znai u dobi ili zreli). U kvalitetne evropske sireve spada i Brunost koziji sir. Na norvekom jeziku rije brunost znai smei sir. U Sjevernoj Americi se proizvodi i prodaje pod imenom Gjetost. Ova vrsta sira je izuzetno popularna u vedskoj gdje je poznat pod imenom Mesost, u Danskoj Myseost i na Islandu pod imenom Mysuostur. Dva najpopularnija varijeteta u Norvekoj su onaj porijeklom iz doline Gudbrands pod imenom Gudbrandsdalsost to znai sir iz Gudbrandsdala, koji se proizvodi od 24% kozijeg mlijeka i 76% kravljeg mlijeka, i drugi varijetet pod tradicionalnim nazivom geitost, to u prijevodu jednostavno znai kozji sir koji se proizvodi od iskljuivo kozijeg mlijeka ili djelomino od kozijeg mlijeka. Postoje i regionalni podvarijeteti koji se razlikuju kako po boji tako i po ukusu. Gjetost ima snaan, sladak, ali i pomalo otar ukus koji potjee od karmela i kozijeg mlijeka. Gudbrandsdalsost sir mu je slian, ali ima izraeniji ukus zrelog sira. Pomenuti varijeteti ovog sira se esto koriste kao preljevi na sendviima. Brunost se koristi u nekim podrujima kao prilog za lutefisk, tradicionalno jelo od bakalara.
56
Slika 33. Brunost koziji sir (Izvor:

http://upload.wikimedia.org).
Snfrisk je norveki koziji sir promoviran javnosti tokom Zimskih olimpijskih igara 1994. godine. Proizvodi se od 80% kozijeg i 20% kravljeg mlijeka. Bijele je boje i kramast. Na trite se plasira u plastinoj trokutastoj ambalai i sa vie ukusa npr. borovnica, kopar i umske gljive. Rodoric je drevni belgijski koziji sir dobiven od nepasteriziranog mlijeka koji tradicionalno zrije u vlanim peinama. Porijeklo vodi iz pokrajine Lije. Kada je ovaj sir nezreo ima sladunjav, a kada sazri ima jak ukus. Moe da bude i zainjen. Sadraj mlijene masti u siru se kree u rasponu od 35 do 45%. Tradicionalno se konzumira u kombinaciji sa crnim kruhom i pivom. Corleggy je irski tvrdi koziji sir koji se proizvodi od pasteriziranog kozijeg mlijeka. Sir zrije od 8 sedmica do 4 mjeseca ovisi o sezoni, vremenskim prilikama, vlanosti te od kvalitetu trava i drugih biljaka koje su bile na raspolaganju kao hrana kozama u vrijeme mue koza. Kora sira je slanog ukusa zbog potapanja sireva u vodu sa morskom solju. bejna (plural - bejniet) je sir proizveden na otoku Malti od kozijeg ili ovijeg mlijeka, soli i sirila. Uglavnom se cjelokupno kozije mlijeko sa otoka Malta i Gozo koristi za proizvodnju ovog sira u malim porodinim sirarama. Sir se priprema i posluuje u razliitim oblicima poput turije, kao slani sir, sueni (zreli) ili kao obini svjei sir. Ulaskom u Evropsku Uniju Malta je podnijela zahtjev da se ovaj sir zatiti kao tradicionalni malteki sir pod imenom bejna.
=== Uzgoj koza ============================================= 57
============================================================
Slika 34. Gbejna sir

(Izvor: http://upload.wikimedia.org).
Rubing je svjei koziji sir koji se proizvodi u Junan provinciji od strane Bai i Sani manjinskog naroda u Kini. esto se posluuje kao pren i umoen u so ili eer. On se, takoer, esto mijea sa povrem pa se onda sve zajedno pri. U Velikoj Britaniji najpoznatiji je velki Pantysgawn i Gevrik sir koji se dobiva od mlijeka Korni koza. Humboldt Fog je koziji sir koji se proizvodi u Kaliforniji, preciznije u pokrajini Humbolt. Ime Humboltska magla je dobio po oceanskoj magli koja se esto nalazi u Humboltskom zaljevu. Karakteristian je po niti na presjeku koja potjee od gljivica koje se razvijaju tokom zrenja sira to se moe vidjeti na slici 35. Sir se dobiva od pasteriziranog mlijeka. Zrije 60 dana i ima polumehku teksturu. Kremast je, blago kiselog ukusa koji se pojaava to je blie kora. Kora sira je jestiva, ali je prilino neukusna. Ovaj sir je tri puta proglaavan najboljim od strane Amerikog udruenja sirara, i to 1998., 2002. i 2005. godine.
58
Slika 35. Humboldt Fog (Izvor: http://www.pdphoto.org).
Nabulsi sir se proizvodi na teritoriji Bliskog Istoka odnosno Palestine, Jordana i njihovih susjednih zemalja. Proizvodi se od mjeavine kozijeg i ovijeg mlijeka. Bijele je boje i formira se u pravougaoni oblik i onda ostavlja da zrije. To je polutvrdi sir bez rupica u siru nastalih od gasova koji nastaju tokom zrenja. Sir nakon grijanja postaje mehak i elastian. Konzumira se kao stolni slani sir. Testouri sir se poeo proizvoditi na teritoriji Sjeverne Afrike u 15. vijeku. Danas je vrlo popularan u zemljama Bliskog Istoka sir od mjeavine kozijeg i ovijeg mlijeka. Jibneh Arabieh je sir koji se proizvodi diljem Bliskog Istoka. Posebno je popularan u podruju Perzijskog zaljeva. Sir ima otvorenu teksturu i blagi ukus slian feta siru ali je manje slan. Proizvodnju su zapoeli Beduini koristei mlijeko ovaca ili koza. Danas se proizvodi i uz dodatak kravljeg mlijeka. Jibneh Arabieh se koristi za kuhanje ili jednostavno kao stolni sir. U SAD su popularni sljedei sirevi: Bluebonnet koji je 1996. godine ponio titulu najboljeg sira u SAD, Classic Blue Log koji je ponio istu titulu 1999. godine, zatim White Buck koji se proizvodi na isti nain kao prethodno navedeni s razlikom to se tokom zrenja u kalupu razvijaju plave gljivice P. Roqueforti, a ne bijele od Str. Candidum u Classic Blue Log. Popularan je i Hubbardston Blue koji spada u kategoriju plavih kozijih sireva i koji je bio proglaen najboljim irom u SAD 1993. godine.
=== Uzgoj koza ============================================= 59
============================================================
Slika 36. Blue bonnet
Slika 37. Classic Blue Log
(Izvor: http://shop.hotscot.net).
Slika 38. White Buck

(Izvor: http://s2.thisnext.com).
Slika 39. Hubbardston Blue

(Izvor: www.massfoodcoop.org).
Bosna i Hercegovina U Bosni i Hercegovini se proizvodi koziji sir i to najee u kunoj radinosti. U Hercegovini je poznat sir koziji sir u miini zbog zrenja u specifinoj ambalai a to je mijeh. U svom marketinkom materijalu jedan od vlasnika imanja na kojem se proizvodi ovaj sir je napisao sljedee: U srcu Hercegovine, na proplancima gdje se budi sunce u kamenjaru brda Galac smjetena je naa tvrtka. Lagani povjetarac, mirisna kadulja i smilje, jo oko 150 vrsta ljekovitog bilja je odlika ovog krnog okolia gdje se redovito izvodi 'blago', kako vlasnici nazivaju svoje ovce, koze i krave.
Tako se moe rei da su nadaleko poznati sirevi iz ove tvrtke velika gurmanska poslastica i dijelom ljekovitog karaktera.
Slika 40. Hercegovaki koziji sir iz mijeha (Foto: Galac,
2008.).
Takoer, u Hercegovini se proizvodi zreli sir od iskljuivo kozijeg nepasteriziranog mlijeka. Izgledom podsjea na poznati francuski sir Crottin de Chavignol. Zrenje traje najmanje 30 dana. Kora je suha i djelimino pokrivena sivo-plavkastom plijesnima i ima plijesniv miris. Kora se, takoer, moe konzumirati i ima znatno jau aromu u odnosu na unutranji dio sira. Sir se na tritu prodaje u obliku malih cilindara irine od oko 6 cm a visine je 4-5 cm i teine oko 50-75 g. Njegov ukus je blago slan i ovaj slankast ukus ostaje u ustima i nakon gutanja sira.
Slika 41. i 42. : Hercegovaki koziji sir u ambalai i na presjeku (Foto: aki V., 2010.).
=== Uzgoj koza ============================================= 61
============================================================
4.2. Meso
ozije ili jaree meso spada u kategoriju crvenog mesa. Oko 63% crvenog mesa konzumiranog u svijetu odnosi se na kozije meso. Kod nas je poznato pod nazivom kozije meso i jaretina, dok u drugim dijelovima svijeta i u drugim jezikim podrujima nose sline ili specifinije nazive kako bi se meso populariziralo konzumentima. Iako je u SAD dominantni jezik engleski, proizvoai i trgovci kozijeg i jareeg mesa preferiraju koritenje naziva chevon (od francuske rijei chvre) jer su istraivanja trita pokazala da je ovo kod konzumenata prikladniji i popularniji naziv. Takoer, je u upotrebi i naziv cabrito za jaree meso iako je to rije panskog porijekla. Zbog svog nesumnjivog kvaliteta potranja za chevon, ili cabrito ili kozijim mesom u SAD je danas tako velika da ameriki proizvoai ne mogu pratiti potranju. Zbog toga su prinueni da uvoze kozije meso uglavnom iz Novog Zelanda i Australije. Godinje se uveze oko 33 miliona kg kozijeg mesa, a obzirom da potranja raste predvia se poveanje trenda uvoza. Danas je u SAD trend izgradnje specijaliziranih klaonica za koze. Meso ovih koza ide sa klaonica direktno do mesnica ili preraivaa kako bi se ubzao promet ovom vrstom mesa. Naziv cabrito se koristi za meso sisajue jaradi i to najvie u Junoj Americi. Na Karibskim otocima, Nepalu, Pakistanu i Indiji, dakle, gdje je engleski jezik gotovo udomaen, i za kozije i jaree meso se koristi rije mutton, iako se tehniki na engleskom govornom podruju ova rije koristi samo za meso ovaca. Uvrijeeno miljenje prosjenog konzumenta mesa je da kozije meso ima snaan i specifian ukus. Meutim, kozije meso moe imati i blag ukus u zavisnosti od naina uzgoja koza i kulinarske pripreme mesa. Da bi se postigao eljeni blagi ukus potrebno ga je kuhati na manjoj temperaturi due vrijeme u cilju ouvanja njenosti miinih vlakana i sonosti. Ova vrsta mesa je najee prisutna u kulinarskoj tradiciji Afrike, Azije te June i Srednje Amerike. Takoer, kao delikates je prisutna i u nekoliko evropskih kuhinja. Kozije meso se moe pripremiti na razliite naine ukljuujui pirjanje, peenje, pre-
62
nje, rotiljanje, kao mljeveno meso, u obliku preraenih proizvoda poput kobasica, itd.. Jaree meso je dobar izvor bioloki vrijednih proteina, vitamina B kompleksa i nekih minerala. Ima izvanredne dijetetske osobine, a i lahko je probavljivo pa se iskoritava sa 85-90%. Ovo je meso posebno traeno u zemljama gdje ive pripadnici islamske, budistike i hebrejske vjeroispovijesti. U mediteranskim zemljama npr. u paniji, Francuskoj i Italiji jarad se kolju dosta mlada (u 80% sluajeva pri tjelesnoj masi 7-14 kg). Jarad se jo mlaa kolje u zemljama Latinske Amerike i Indije (u dobi od 8-12 sedmica i mase 6-8 kg). Na naem tritu su zaklana jarad teka 7-12, a rjee 15 kg. Meutim, smatra se da se jarad laka od 15 kg ne bi trebala klati. Svakako da to zavisi i od pasmine, naina dranja, ishrane, dobi, spola, tradicije u odreenom podruju, itd.. Kozije meso se moe koristiti u svjeem stanju, kao osueno ili u obliku preraevina sa mesom drugih ivotinja za klanje. Koziji i jarei trupovi se razlikuju od trupova drugih domaih ivotinja po tome to su njeniji, ui i plii sa malim naslagama masti (loja) to ih ujedno ini kompaktnijim i lakim. Mala koliina masnoe u trupovima jaradi, uz slab randman, su glavne osobine jareih trupova. Jaree meso je njeno i veoma ukusno (naroito kao peeno). To je najee i razlogom to je u nekim zemljama njihovo meso traenije od mesa drugih vrsta stoke. Meso starijih grla se koristi u ishrani ljudi i kao osueno (pastrma, stelja). Kozije meso nakon kulinarske pripreme sadri 50-60% manje masnoe i skoro isti sadraj proteina u odnosu na govee meso. Takoer, sadraj masnoe kod kuhanog kozijeg mesa je za 40% manji u odnosu na pilee meso. I drugi dijelovi, osim trupa, koza su jestivi i traeni na tritu poput mozga i jetre. Glava i noge odvojeni od trupa nakon hlaenja mogu biti podvrgnuti procesu dimljenja i nakon toga koristiti za pripremu raznih zainjenih jela i supa. U klaonikoj masi jareeg i kozijeg trupa normalan sadraj miinog tkiva se kree 56-68% trupa. Koliina masnoe varira sa dobi u trupovima jaradi i kree se oko 4%, dok je kod odraslih grla znatno vea (do 18%). U tabeli 10 navedene su neke od kvalitativnih osobina mesa pojedinih vrsta domaih ivotinja. Koliina i rasporeenost masnog tkiva u trupu je bitna za sonost, mehkou i ukus mesa. Zavisno od kategorije trupa kod jaradi doma-
=== Uzgoj koza ============================================= 63
============================================================
e balkanske koze i krianaca domae balkanske i sanske koze u dobi od 3 do 6 mjeseci sadraj miinog tkiva iznosi 40,53-80,79%, masnog i vezivnog tkiva 5,42-12,67%, a uee kotanog tkiva iznosi 13,27-48,84%.
Tabela 10. Komparativni prikaz nekih kvalitativnih osobina mesa razliitih ivotinjskih vrsta (Izvor: USDA Handbook #8, 1989). Vrsta mesa Kozije meso Govedina Svinjetina Janjetina Piletina Kalorija 122 245 310 235 120 Mast (g) 2,58 16 24 16 3.5 Proteini (g) 23 23 21 22 21 eljezo (mg) 3,3 2,9 2,7 1,4 1,5
Komparacije radi, pomenut emo da uee pojedinih tkiva u trupovima ovaca znatno varira, tako miino tkivo ini 46-78%, odvojivo masno tkivo 2-38%, a kosti 13-28%. Kod domae bijele koze sadraj masti u jareem mesu se kree u rasponu 6,4-11,0%, a proteina 2122%. Kod jaradi domae balkanske koze te krianaca domae balkanske i sanske koze u dobi od 3 do 4 mjeseca, prosjean sadraj masti iznosi 5,52%, a kod jaradi u dobi od 6 do 7 mjeseci 2,27%, dok sadraj proteina kod obje dobne kategorije iznosi 16,42-22,32%. Na randman mesa utjeu mnogobrojni faktori, kao to su pasminska pripadnost, porodna masa, vrijeme odbia, veliina legla, dob, spol, vrsta hrane, uestalost hranjenja, uvjeti dranja, klimatski uvjeti, kastriranost, itd.. Takoer, krianje primitivnijih sa plemenitim pasminama koza utjee pozitivno kako na produktivnost tako i na randman.
64
Slika 43. Jarei trup

(Foto: aki V., 2000.).
Prema raspoloivim podacima prinos mesa (randman) se kree 45 55%. Komparativni prikaz vrijednosti randmana mesa jaradi i koza razliitih pasmina naveden je u tabeli 11.
Tabela 11. Vrijednosti randmana mesa jaradi i koza razliitih pasmina (Izvor: Bugarski i aki, 2001.)
Pasmina Kutchi Sirohi Marwari Sikim Thai
Spolna kategorija muka jarad " " " " koze muka jarad
Randman % 51,1 50,0 48,6 49,3-51,2 oko 55
Thai x anglo-nubijska " " oko 55 Alpina " " 48,14 Sanska " " 45,27 Domaa balkanska muka i enska jarad 50,4-51,33 Izvor podataka: Nagpal i sur.,1995.; Bhushan i Ghei 1994..; Pralomkarn i sur.,
1995.; Pavi i sur.,1998.; aki, 2000.
U pogledu relativne koliine pojedinih dijelova trupa u polutkama (but, pleka, potrbuina, itd.) jaree i kozije meso se svrstava u tri kategorije (I, II i III) kao to je to prikazano na slici 44.
=== Uzgoj koza ============================================= 65
============================================================
Slika 44. Kategorije jareeg mesa (Foto: aki V., 2000.).
Relativne vrijednosti pojedinih kategorija su varijabilne i sline su vrijednostima ostalih ivotinja za klanje. U tabeli 12 navedene su vrijednosti mase pojedinih dijelova trupa jaradi nakon rasjecanja i hlaenja.
Tabela 12. Rezultati rasjecanja lijeve polutke jaradi u dobi 3-4 i 6-7 mjeseci
(Izvor: aki V., 2000.).
Spol Dob Masa lijeve polutke But Slabinski dio Dijelovi I kategorije Pleka Lea Vrat Dijelovi II kategorije Grudi s podlakticom Potkoljenica Potrbuina Dijelovi III kategorije Glava
enska kg 3-4 4,10 0,92 0,58 1,50 1,13 0,30 0,28 1,71 0,30 0,24 0,35 0,89 0,89
muka kg 4,97 0,98 0,59 1,57 1,39 0,52 0,37 2,28 0,35 0,30 0,37 1,02 1,03
enska kg 6-7 6,24 1,61 0,64 2,25 1,85 0,44 0,39 2,68 0,49 0,40 0,42 1,31 1,30
muka kg 6,50 1,64 0,48 2,12 2,03 0,46 0,48 2,97 0,62 0,43 0,45 1,50 1,40
66
4.3. Koa
ozije i jaree koe imaju znaaj kako u industriji obue i galanterije, tako i u domainstvu za pravljenje mjeina i slinih proizvoda. Izrada proizvoda od kozije koe datira jo iz daleke prolosti. ak u rimskoj mitologiji sveenici boga Lupercusa su nosili koziju kou na sebi kao odjevni predmet. Heinrich Hanicke koji je umro prije vie od 70 godina je 1895. godine napravio shemu za maksimalno iskoritavanje kozije koe. Neutavljena kozija koa se koristi kao pergament, za bubnjeve kao muzike instrumente ili kao mijeh u kojem se komprimira zrak kod nekih muzikih instrumenata poput mjehova (gajdi) u srednjovjekovnoj Evropi, bodhrn u Irskoj, esraju Indiji ili za muziki instrument bubanj od koe koji se u Indoneziji zove bedug.
Slika 45. Heinrich Hanicke-ova shema (Foto: Heinrich Hanicke, 1895.).
Godine 1974. dolo je do velike kontraverze u SAD u vezi sa uvozom fine koe porijeklom iz Haitija. Naime, Centar za kontrolu bolesti SAD otkrio je da su neki od tih proizvoda sadravali smrtonosne spore antraksa. Nakon toga kompletan kontingent je vraen i na sreu nije dolo do kontaminacije antraksom. Afriki profesionalni embe bubanj (slika 46) se proizvodi i koristi u Obali Slonovae, Gvineji i drugim zemljama Zapadne Afrike. Visoko kvalitetna kozija koa je razapeta na izdubljenom drvetu Iroko, Lenge, Akajou ili Khadi.
=== Uzgoj koza ============================================= 67
============================================================
Slika 46. embe bubanj

(Izvor: http//www.flickr.com).
Utavljena fina koa se smatra iznimno izdrljivom i obino se koristi pri izradi tepiha, rukavica, izmi drugih proizvoda za koje je potrebna mehka koa.
Slika 47. i 48. Rukavice od kozije koe

(Izvor: http://www.eastcoastglove.com).
Autori Paul Larisch i Josef Schmid u svom radu iz 1902. godine daju fotografiju dvojice lovaca koji nose bunde izraene od kozije koe.
68
Slika 49. Bunde od kozije koe iz 1902. godine (Izvor: Modelle der Firma Revillon Frres, Paris 1900.).
Upotrebljava se i kao tradicionalna panska mjeina za vino koju zovu bota ili kozija koa. Tradicionalna proizvodnja kefira se obavlja u mjeini od fine kozije koe.
Slika 50. Mjeina za vodu ili vino iz Alira nazvana Guerbas (Izvor: Devouard B. i Devouard F., 2005.).
=== Uzgoj koza ============================================= 69
============================================================
Slika 51. Mjeina za vodu u Mauritaniji (Foto: Pugachevsky

Alexandra, 2006.).
Slika 52. Mjeine od kozije koe za sir (Foto: Bugarski .,

1967.).
Koa sa kostrijeti zavisno od dobi ini 6 do 8% tjelesne mase. Kvalitet koe zavisi od pasmine, kategorije, klimatskih faktora, ishrane te vremena klanja. Pasmina koza od koje se dobiva visoko kvalitetna koa je crna bengalska koza porijeklom iz Bangladea. Kvalitet jaree koe je najbolji kada jare tei 10-12 kg, pa bi i na osnovu toga trebalo prilagoditi vrijeme klanja ili prodaje za klanje. Mlijene koze drane u staji imaju tanju, rahliju i slabije graenu kou. Kozije koe imaju manje masnog tkiva od ovijih, a po svojoj grai su sline teleim. Podkono tkivo kod koza daje mehkou koi. Karakterie je i puno podkonih mjehuria zraka. ak i kod koe suene rastegnute na zraku (slika 54), ipak se zadri odreen postotak masnoe koja daje njenost. Osuene kozije koe su tako tanke da kroz njih prolazi suneva svjetlost. Obzirom da je tako tanka vrlo ju je teko isjecati u komade. Obino je to nemogue uraditi sa noem, a da se ne oteti. Suhe kozije koe dijele se po teini na one do 1.500 g, 1.500-2.000 g i preko 2.000 g po komadu, a po klasama kozije u etiri a jaree u tri klase. Jarea koica u suhom stanju ima masu od 350 do 400 g, kozija
70
koa 700-900 g, a koa jarca 1,5-2 kg. Skidanje koe treba obaviti paljivo i to odmah nakon klanja tj. dok su ivotinje jo tople.
Slika 53. Posebnost strukture kozije koe

(Izvor: http://apps.webcreate.com).
U protivnom moe doi do oteenja koe. Kou je potrebno razapeti i suiti na prohladnom, vjetrovitom mjestu i bez uticaja sunca. Postupak razapinjanja i suenja koe na zraku je prikazan na slici 54.
Slika 54. Suenje kozije koe (Foto: Maas
Michal, 2007.).
=== Uzgoj koza ============================================= 71
============================================================
4.4. Kostrijet
ostrijet koza kao i koa, ima svoju upotrebnu vrijednost u domainstvu (izrada vrea, torbi, konopa i pokrivaa za konje) i u industriji (tepisi, kistovi, etke). Kostrijet odreenih pasmina se koristi i u tekstilnoj industriji (angora, kamir). Veina koza imaju dva sloja vlakana, odnosno kostrijet se sastoji od dugih grubih i kratkih finih niti. Na grube otpada 90-95%, a na fine 5-10%. Prvi blii koi je sloj izolacijskih vlakana, a drugi je sloj duih i grubljih vlakana koji se nalazi na povrini. Za tekstilnu industriju poeljniji je sloj blii koi, a koji ima nekoliko imena i to donja dlaka, kamir (pashmina). Gruba povrinska vlakna imaju malu vrijednost u tekstilnoj industriji jer su previe valovita i spiralna, te ih je teko bojiti. Kod pasmina koje se kod nas uzgajaju najdue niti su na plekama i bedrima. Koza daje 700-800 g kostrijeti, a jarevi po 1,5 kg. Prosjena duina niti kod domae koze je oko 9 cm, a finoa oko 70 m.
U svijetu postoje tri tipa koza od kojih se koriste vlakna: moher, kamir i obina koza za dlaku. Moher je vlakno koje proizvodi angora koza. Ova pasmine koza producira duga i sjajna vlakna mohera. Cjelokupni trup jaraca je pokriven moherom, osim glave. Kod angora koze dlake rastu 30 cm godinje sa prosjenom godinjom proizvodnjom po grlu oko 3,2 kg, a moe dosei i 4-5 kg. Pojedina muka grla mogu proizvesti 13-18 kg kostrijeti godinje. eljanjem kozije vune se dobiva koziji puh ija su vlakna izvanredne finoe, boje i sjaja. Uzgojeni su ak i krianci angora koze sa patuljastom i nubijskom kozom pod imenom Pygora i Nigora. Ove koze je mnogo lake uzgajati od originalne angora koze, a iaju se dva puta godinje. Kamir je tanko i njeno vlakno koje potjee ispod vanjskog sloja koza azijskih zemalja. Kamirska koza producira komercijalne koliine kamir-dlake. Ova dlaka je u prolosti bila jedan od najskupljih prirodnih vlakana proizvedenih komercijalno jer je kamir dlaka fina i vrlo mehka. Kamir se ia jednom godinje. Najbolji kamir se proizvodi u Kini i Mongoliji sa promjerom vlakana od 14-15 m i koristi se za proizvodnju odjevnih predmeta, dok se neto grublji kamiri proizvode u Turskoj, Iranu,
Afganistanu, Turkmenistanu i Kazahstanu (vlakna 17-18 m u promjeru) i koriste se za tkanje. U principu, poeljno je da fini kamir u prosjeku ima manji promjer vlakana od 16 m, uz nekoliko grubljih vlakna od 25 m. Najveu cijenu dostie bijeli kamir. Na proizvodnju i kvalitet mogu utjecati dob grla, spol, vrsta kao i sezonski uvjeti. Kina je najvei svjetski proizvoa kamira u koliini od 11.057 tona u 2000. godini. U Junoj Aziji, kamir se naziva pashmina (od Perzijske rijei pashmina, fina vuna). U 18. i poetkom 19. vijeka tadanja indijska pokrajina Kashmir pod engleskom upravom, imala je naprednu industrijsku proizvodnju kozijih alova od dlake kamira uvezene iz Tibeta i Tataristana. alovi su potom izvoeni u Zapadnu Evropu. Prvi alovi u Pariz dopremljeni su preko Egipta 1799. godine. Danas su cijenjena i vlakna kagora koze koja je krianac angora jareva i kamirskih koza. Na tritu se mogu kupiti kagora vlakna bijele i smee boje sa duinom vlakana od 35 do 40 mm. Od ovih vlakana u kombinaciji sa vlaknima poliamida izrauju se veoma kvalitetna odijela i drugi odjevni predmeti koje karakterie vstoa i mehkoa.
4.5. Gnoj ubre

tajski gnoj predstavlja smjesu gustih i tekuih izmeta domaih ivotinja i slame. Njegova vrijednost zavisi o vrsti ivotinje, ishrane, dobi ivotinje, vrsti stelje, postupku skladitenja i nainu primjene na polju. Gnoj, osim vodika, kisika i ugljika, u svom sastavu ima 0,20-0,60% azota (N), 0,04-0,30% fosfora (P2O5), 0,100,80% kalija (K2O), 0,07-1,00% kalcija (CaO) i 0,03-0,06% magnezija (MgO). Osim ovih sastojaka, obino ima i bora, cinka, molibdena i mangana u manjim koliinama. Stajski gnoj moemo razvrstati po porijeklu na: govei, ovji, konjski, svinjski i gnoj peradi. Prema sadraju vode dijelimo ga na topli i hladni. Topli gnoj je gnoj konja, magaraca, ovaca, koza, mazgi i mula, a hladni gnoj je gnoj goveda i svinja. Kubni metar (m3) svjeega slamnatog stajskoga gnoja tei 300-400 kg, 1 m3 poluzreloga stajskoga gnoja tei 500-600 kg, 1 m3
=== Uzgoj koza ============================================= 73
============================================================
zreloga stajskog gnoja tei 650-750 kg, 1 m3 potpuno zreloga nabijenog stajskog gnoja tei 800-900 kg. Radi zatite zdravlja ljudi i ivotinja, gnojite treba biti od staje udaljeno najmanje 50 m, od stambene zgrade najmanje 100 m, a od bunara najmanje 50-100 m. Gnojite mora biti nizvodno od bunara. Dubina gnojita treba biti 1-1,5 m. Odgovarajui pad dna gnojita iznosi 2-3% (2-3 cm na svaki duni metar). Gnoj se slae do visine od 2 m. Potrebna povrina gnojita iznosi 58 m3 po grlu. Kako je gnoj potencijalni prenosilac i rezervoar uzronika raznih oboljenja, ima veliki epizootioloki i epidemioloki znaaj. Preivljavanje patogenih bakterija u gnoju ovisi o temperaturi, pH, vlanosti i vrsti mikroorganizama. Razgradnjom gnoja nastaju razliiti plinovi poput amonijaka, sumporovodonika i indola. Ovi plinovi imaju neugodan miris, a mogu izazvati i oteenja kod ljudi i ivotinja koji su im dugo izloeni. Neugodni mirisi mogu da se osjete na velikim udaljenostima, ak i do 5 km. Kruti gnoj ne zagauje tlo, ali tekui gnoj koji se prska u obliku vjetake kie moe zagaditi podzemne vode patogenim mikroorganizmima i izazvati degradaciju tla razvojem trulenih procesa (fermentacija). U literaturi je teko pronai informacije o kvalitetu i upotrebi kozijeg gnoja, ali je ope poznato je da je velika potranja za ovom vrstom ubriva od strane uzgajivaa povra i voa na tradicionalan nain. Kozji gnoj obogauje zemlju azotom vie od gnoja drugih vrsta domaih ivotinja. Smatra se da je u dananje vrijeme koziji gnoj 30% jeftiniji od vjetakih gnojiva. Danas, otprilike 40% poljoprivrednika u svijetu koristi u cjelosti ili djelomino ivotinjski izmet za poboljanje plodnosti tla. Jedna koza godinje daje oko 400-500 kg gnojaubreta. Ako je u pitanju stajski gnoj koji je pomjean sa prostirkom, ostacima hrane ili urinom onda ova koliina moe iznositi 1.000 do 1.500 kg ili 1,5 m3 po kozi godinje. Koziji gnoj se smatra vrlo kvalitetnim jer sa-
74
dri dvostruko vie azota (N) nego stajnjak goveda. Veoma je cijenjen u povrtlarstvu i cvjearstvu. Koziji gnoj nakon izlaska iz crijevnog trakta koze brzo postaje suh i kao takav se lahko skladiti ili se posipa po zemljitu na kojem se uzgaja povre, cvijee ili stabla drvea. Koziji izmet u pravilu ne privlai muhe i druge insekte. Veliki broj istraivanja je dokazao veliku vrijednost kozijeg izmeta kao ubriva.
Slika 55. Koziji gnoj pripremljen za kompostiranje (Izvor: http://
database.deptan.go.id).
Kvalitet ovisi o stepenu hranjenja, odnosno visoko proizvodne mlijene koze dobro hranjene bi trebale proizvesti vie i ubrivo boljeg kvaliteta. Boja izmeta zavisi od vrste hrane koju koze konzumiraju. Nakon konzumiranja zrnevlja jema ili kukuruza moe se u izmetu uoiti vei broj neprobavljenih zrna. Ali, u principu, koze mnogo bolje iskoritavaju zrnastu hranu u odnosu na telad ili krave. Koziji izmet ne sadri samo neprobavljene ostatke hrane nego i druge ostatke iz crijevnog trakta. Koza, bez obzira na vrstu hrane koju konzumira, dnevno izlui minimalno 34 g proteina, 8 g masti i 13 g ugljikohidrata po kg konzumirane suhe tvari ili prosjeno 108 g proteina dnevno. Od doba kada je ovjek otkrio vatru, pa do danas, ivotinjski izmet se koristi kao energent. U dananje vrijeme nedostatka alternativnih energenata u odnosu na fosilna goriva, a s obzirom da je energetska vrijednost ivotinjskog izmeta velika, razmilja se o njegovoj upotrebi kao izvoru energije. Suhi kravlji gnoj ima energetsku vrijednost
=== Uzgoj koza ============================================= 75
============================================================
od 4,58 do 4,72 kalorije po gramu. Danas se u Indiji godinje iskoristi 60 do 80 miliona tona suhog izmeta bivola, ovaca i koza kao gorivo. U centralnoj Indiji gdje nema drugog ogrjeva godinje se potroi oko 1 tona animalnog izmeta po stanovniku. Prema nekim proraunima godinja potronja izmeta kao energenta Indiji utedi vie od 3 milijarde US $ godinje koje bi se potroile na uvoz uglja i nafte. Procjene su da se vie od 200 miliona tona animalnog izmeta godinje potroi kao gorivo za kuhanje, grijanje i rasvjetu u zemljama u razvoju. U Africi i Americi animalni izmet se danas ne koristi u maksimalnom kapacitetu kao gorivo, ali e se vjerovatno u bliskoj budunosti poveati koritenje ovog izvora energije. Dugorono gledajui, potronja metana porijeklom iz animalnog otpada e vjerovatno biti energent budunosti. U SAD se 1985. godine proizvelo gotovo 1% energetskih potreba iz obnovljivih izvora. Pretpostavka je da bi se 2020. godine moglo proizvesti ak 25% energije iz obnovljivih izvora, odnosno planira se poveati proizvodnja metana sa 5% u 1985. godini na 25% u 2020. Kanada, takoer, ima sline mogunosti i plan.
4.6. Ostali proizvodi ili koristi od koza
d proizvoda koji su interesantni za upotrebu ovom prilikom pomenuemo crijevo koje se koristi kao ica, koja je jo uvijek u upotrebi, za muzike iane instrumente. Od crijeva se proizvodi i hirurki konac poznatiji kao catgut za unutarnje hirurke zahvate. Zatim u upotrebi su koziji rogovi, koji se u nekim civilizacijama koriste kao rog izobilja i oznaava dobrobit, pa se u tom smislu koriste za izradu kaika. Koze se danas koriste kao eksperimentalne ivotinje u razliitim biomedicinskim istraivanjima, a upotreba kozijih proizvoda kao sastojaka brojnih medikamenata veoma je prisutna u farmaceutskoj industriji. Uzgoj koza, kao ukrasnih ivotinja, je interesantan. Njihova stanita su brojni vrtovi i zoovrtovi. Za pomenuti je i upotreba koza za vuu i igru djece.
76
4.6.1. Koze za vuu i rad - Harness Goat

Otkako je koza domesticirana koristila se kao ivotinja za vuu tereta. U doba Rimljana djeca su vozila zaprena kola koja su vukle koze oponaajui tako odrasle mukarce koji su vozili konjska zaprena i borbena kola. Ova kola su bila minijaturna, ali su bila odlina za zabavu djece. ak su bile organizirane i utrke zaprega kojima su upravljala djeca, a koje su vukle koze. I u dananje vrijeme, kozije zaprege se koriste za vuu manjeg tereta. Od 18. vijeka pa sve do Drugog svjetskog rata kozije zaprege su bile veoma popularne kao atrakcija za fotografiranje u Velikoj Britaniji, posebno u junim i istonim obalnim gradovima. U to vrijeme, koze i magarci su bili izuzetno zlostavljane ivotinje. U Velikoj Britaniji 1986. godine osnovano je Drutvo uzgajivaa koza za vuu (Harness Goat Society) kako bi se brinuli da ove ivotinje ne budu izloene maltretiranju.
Slika 56. Zaprena kola koja vue koza (Izvor:
www.webspace.webring.com).
Pored toga, zadatak Drutva je bio poticanje stanovnitva da koze koriste kao radne ivotinje. Sve pasmine koza i oba spola mogu biti podvrgnute treningu za vuu, ali gore pomenuto Drutvo preporuuje kastrirane mujake.
=== Uzgoj koza ============================================= 77
============================================================
Slika 57. Djeca u vonji zaprenih kola (Izvor: www.all

goats.com).
78
Literatura:
Alabu Natural Products for Skin Health. Shaving Goat Milk Soap Mug Refill. [citirano 11.05.2009.]. Dostupno na: http://www.alabu.com/goat-milksoap/shaving-soap.html Bhushan B., Ghei J. C., Gaur G. K.: Milk Production and its Composition of Sikkim local and Barbari goats in Sikkim. Indian Veterinary Journal, vol. 75, 2, 174-175, 1998. Cvetkovi T.: Uticaj ishrane i naina dranja jaradi na proizvodnju i kvalitet mesa. Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1996. Dairyforall.com, The Milk and Dairy Products website. Nutrients and Composition of Goat Milk in Comparison with Cow and Human Milk [citirano 18.07.2009.] Dostupno na: http://www.dairyforall.com/goatmilkcomposition.php Fehr, P.M., Sauvant, D.: Production of heavy kids. I. influence of age and mode of leaning on the performances of kids slaughtered at 26.5-29 kg. Ann. Zootech. 25:243-257, 1976. Foto: sapun od kozjeg mleka [citirano 11.05.2009.]. Dostupno na: http://www.kurir-info.rs/clanak/kurir-08-04-2008/sapun-od-kozjeg-mleka Foto: banon sir [citirano 14.06.2009.]. Dostupno na: http:// dev1. gourmetsleuth.com /images/Banon.jpg Foto: Cabecou sir [citirano 25.12.2009.]. Dostupno na: http://en. wikipedia.org /wiki/File:Cabecou_cheese.jpg Foto: Pouligny-Saint-Pierre sir [citirano 18.07.2009.] Dostupno na: http://www.fromages.com/epicurian_cheese_shop_detail.php?id_fromage =98 Foto: Rocamadour sir [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: www.firmafrance. com /images_firmafrance/2403.jpg Foto: Valenay sir [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: http://www. firmafrance.com/french-business-export-directory/export-companies/companyshowcase.aspx?s=40195&uc=15 Foto: Sainte-Maure de Touraine sir [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: http://www .murrayscheese.com/prodinfo.asp?number=00000000105 Foto: Selles sur cher sir. [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: http://www.forkandbottle.com/cheese/cheesefind/images/selles_sur_che r/label_lg.gif Foto: Manchego sir. [citirano 16.11.2009.] Dostupno na: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/59/Manchego.jpg Foto: Cabrales sir. [citirano 16.11.2009.] Dostupno na: http:// www. coldbacon.com/pics/food/cheese/cabrales.jpg Foto: Majorero sir [citirano 12.11.2009.] Dostupno na: http:// www. artisanalcheese.com/images/10339.jpg
=== Uzgoj koza ============================================= 79
============================================================
Foto: Feta sir [citirano 12.11.2009.] Dostupno na: http:// commons.wikimedia.org/wiki/File:Feta_Cheese.jpg Foto: Halloumi sir [citirano 16.11.2009.] Dostupno na: http:// 3.bp.blogspot.com/_0ekp2fmR6Vw/RyssW8yWRAI/AAAAAAAAAVU/5 EG0eO3v5DA/s320/halloumi2.jpg Foto: Anari sir [citirano 15.10.2009.] Dostupno na: http:// upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Anari_Limassol.jpg/ 230px-Anari_Limassol.jpg Foto: Anthotyro Xero sir [citirano 15.10.2009.] Dostupno na: http:// upload.wikimedia.org/wikipedia/en/thumb/5/5a/Cheese.Greek2.jpg/180pxCheese.Greek2.jpg Foto: Kefalotyri sir [citirano 15.10.2009.] Dostupno na: http:// upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b4/Kefalotyri.jpg Foto: Caciotta Alpina sir [citirano 15.10.2009.] Dostupno na: http:// shop.cheeseitalia.com/images/12279019808211008061955.jpeg Foto: Brunost sir [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http:// upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c5/Brunost.jpg Foto: Zrenje sira [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http:// www.057info.hr/images/vijesti/orginal/sir_1213011108.jpg Foto: Gbejna sir [citirano 19.09.2009.] Dostupno na: http:// upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b2/Malta_Gbejniet.JPG Foto: Humboldt Fog sir [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http:// www.pdphoto.org/jons/pictures5/cheese_30_bg_051906.jpg Foto: Blue bonnet i Classic Blue Log sir [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http://shop.hotscot.net/customer_images/E5EF3591-DC95-4F40-86ACF4B558D092A6/thumb/bonnet%20pack-thumb.jpg Foto: Hubbardston Blue sir [citirano 12.10.2009.] Dostupno na: http:// www.massfoodcoop.org/shop/producers/westf.php Foto: White Buck sir [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http://s2.thisnext. com/media/130x130/38FD3A8B.jpg Foto: embe bubanj [citirano 21.10.2009.] Dostupno na: http:// www. flickr.com/photos/mfl/3768860283/ Foto: Rukavice [citirano 22.10.2009.] Dostupno na: http:// www. eastcoastglove.com/Leather_Driver_Gloves.htm Foto: Struktura kozije koe [citirano 01.11.2009.] Dostupno na: http:// apps. webcreate.com/ecom/catalog/product_specific.cfm?ClientID=15&ProductI D=20737 Foto: Koziji gnoj pripremljen za kompostiranje [citirano 20.01.2010.] Dostupno na: http://database.deptan.go.id/saims-indonesia/Teknologi/ Figure4GoatDungusedforCompostingpurpose.jpg
80
Foto: Djeca u vonji zaprenih kola [citirano 21.01.2010.] Dostupno na: http:// www. all goats.com/breeds2.htm i http:// webspace.webring.com/ people /oc/cathiwim/ Gibb M.J., Cook J.E., Treacher T.T.: Performance of British Saanen, Boer X British Saanen and Anglo-Nubian castrated male kids from 8 weeks to slaughter at 28, 33 or 38 kg live weight, Anim. Prod. 57:263-271, 1993. Hayes Lord John: The Angora Goat: Its Origin, Culture And Products (1868). Publisher: Kessinger Publishing, P.40., ISBN 1104381834, Paperback, 2009. Krajinovi M., Kunc V., inkulov Mirjana: Proizvodnja i kvalitet jareeg mesa. Savremena poljoprivreda, 48, 1-2, 245-250, Novi Sad, 1999. Markovi Boidarka, Markovi M., Skalicki Z., Adi N., Mirecki S.: Porast jaradi domae balkanske koze u dojnom periodu. Poljoprivreda i umarstvo, 44, 4, 45-55, Podgorica, 1997. Mio B.: Povezanost pasmine i intenziteta rasta s kemijskim sastavom jareeg mesa. S. 127. Disertacija, Agronomski fakultet Zagreb, Zagreb, 1997. Mio B.: Povezanost pasmine i intenziteta rasta s kemijskim sastavom jareeg masa. Poljoprivredna znanstvena smotra. Vol. 63, 4, 179-186, 1998. Modelle der Firma Revillon Frres, Paris 1900. Nagpal A. K., Singh D., Prasad V. S. S., Jain P. C.: Effect of weaning age and feeding system on growth performance and carcass traits of male kids in three breeds in India. Small Ruminant Research, Vol. 17, 1, 45-50, 1995. Pavi Vesna, Mio B., ivkovi Z.: Some carcass traits Alpine and Saanen kids in Croatia. Conference for Ovine and Caprine Production Pg. 24, Ohrid, 1998. Pourlis A.F., Christodoulopoulos G.: Morphology of the Hairs in the GoatBreed Capra prisca. Journal of Animal and Veterinary Advances 7 (9), 1142-1 145, 2008. Available at Medwell online: http://www. medwelljournals. com/fulltext/java/2008/1142-1145.pdf (19.02.2010.) Pralomkarn W., Saithanoo S., Kochapakdee S., Norton B.W.: Effect of genotype and plane of nutrition on carcass characteristics of Thai native and Anglo-Nubian X Thai native male goats. Small Ruminant Research, Vol. 16, 1, 21-25, 1995. aki V., Saraevi Lejla, Gradaevi N., Fejzi N.: Influence of the age and sex on body dimensions of kids of crosses F1 generation Domestic white and Saanen goat. 26th World Veterinary Congress, www. mondialvet99. com/WVA/CC/ORAUX/Reproduction/sakic.htm, Lion, France, 1999. aki V.: Klaoniki parametri jaradi ekstenzivnog uzgoja na podruju Bosne i Hercegovine. S.91, Magistarski rad, Veterinarski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 2000. Utterback C.: PBA Fiber Study. PBA Newsletter, May 2004.
=== Uzgoj koza ============================================= 81
============================================================
Van der Westhuysen J.M.: Marketing goat fibres. Small Rumin. Res., 60, 215218, 2005. Wuliji T., Litherland A., Goetsch A.L., Sahlu T., Puchala R., Dawson L.J., Gipson T.: Evaluation of melatonin and bromocryptine administration in Spanish goats. II. Effect on seasonal cashmere growth, yield and fiber characteristics of does. Small Rumin. Res., 49, 41-49. 2003. ivkovi J., Kneevi D.: Istraivanje randmana, prinosa i kakvoe mesa jaradi. Stoarstvo, 45, 5-6, 181-187, Zagreb, 1991. ujovi M., Josipovi S.: Uticaj tjelesne mase jaradi pred klanje na prinos i kvalitet mesa. Ref. VII jugoslov. savetovanje o problemima kvaliteta mesa i standardizacije, 319-332, Bled, 1983. ... USDA Handbook #8, 1989; Home and Garden Bulletin #72, USDA 1981.
82
============================================ Porijeklo koza ===
5.
Porijeklo koza
ve ivotinje koje ovjek koristi danas, kao to su psi, make, goveda, ovce, deve, perad, konji i svinje su bile nekad divlje ivotinje, ali ih je ovjek pripitomio tokom prethodnih desetak hiljada godina. Tokom razvoja ljudske civilizacije, ljudi su nauili da njihov pristup hrani i ostalim potreptinama za ivot kontroliu promjenom prirodnog okolia i pripitomljavanjem divljih ivotinja. Jedna od koristi domestikacije ivotinja za ovjeka je to prestaje biti klasini nomad uzgajajui stoku u ograenom prostoru to mu omoguava stalni pristup mlijeku i mesu, te izvoenjem iz ograenog prostora goveda i konja omogueno mu je koritenje istih za oranje zemljita. Zatim je poeo vriti obuku pasa za uvare, te uio konje da se prilagode za oranje ili jahanje. Pojedine vrste ivotinja su domesticirane u razliitim dijelovima svijeta u razliitom historijskom trenutku. U tabeli 13 je navedeno kada i gdje su razliite ivotinje domesticirane, od divljih ivotinja koje je dugo vremena trebalo izbjegavati ili loviti, u ivotinje od kojih se danas ivi i bez kojih se dananja civilizacija ne bi mogla niti zamisliti.
Koze (Capra hircus) su bile meu prvim domesticiranim ivotinjama, koje potjeu od divljih koza (Capra aegargus). Novija istraivanja sugeriu da Capra hircus potjee od obje vrste divljih koza i to Capra aegargus i Capra falconeri. Poevi od prije 10.000-11.000 godina, neolitski su farmeri na Bliskom Istoku i u Iranu poeli uzgajati mala stada koza zbog njihovog mesa i mlijeka, izmeta kao goriva, koe kao materijala za odjeu i obuu, te ostalih potreptina od kostrijeti i kostiju.
=== Uzgoj koza ============================================= 83
============================================================
Tabela 13. Vrijeme domestikacije nekih vrsta ivotinja (Izvor: http://

archaeology.about.com).
ivotinja Pas Ovca Maka Koza Svinja Govedo Koko Magarac Konj Kamila Pela Patka Guska urka
Gdje je domesticirana Istona Azija Zapadna Azija Fertile Crescent Zapadna Azija Zapadna Azija istona sahara Tajland Sjeveroistona Afrika Kazahstan Saudijska Arabija Egipat Zapadna Azija Njemaka Meksiko
Vrijeme domestikacije prije 15.000 godina prije 10.500 godina prije 10.500 godina prije 10.000 godina prije 9.000 godina prije 9.000 godina prije 8.000 godina prije 6.000 godina prije 5.600 godina prije 5.000 godina prije 5.000 godina prije 4.500 godina prije 3.500 godina prije 2.000 godina
Proces domestikacije koza utvren je na osnovu bogatih arheolokih nalaza i prisutnosti skeletnih ostataka ivotinja i njihovih promjena u regijama koje su bile unutar i izvan njihovog normalnog stanita, a koje su pod uticajem naina i mjesta uzgoja doivljavale promjene svoje morfologije odnosno veliine i oblika. iri prostor na kojem je ova ivotinja prvobitno pripitomljena zajedno sa kolijevkom ljudske civilizacije (Mezopotamija), doprinijeli su direktnom sudjelovanju populacije koza u svim aspektima ivota ljudi i razvijanju civilizacije na podruju koje se danas naziva Bliski Istok i ire. Nedavna istraivanja ukazuju da se proces domestikacije provodio na razliitim mjestima i u razliito vrijeme. Arheoloki nalazi sugeriraju vie mjesta pripitomljenja meu kojima su najstarija do sada otkrivena ona u dolini rijeke Eufrat na Nevali ori, Turska (prije 11.000 godina), te Zagros planinama u Iranu, na Ganj Dareh jugozapadni Iran (prije 10.000 godina). Druga mogua mjesta pripitomljenja ukljuuju podruje dananjeg Pakistana (Mehrgarh, prije 9.000 godina) te sredinje i june Anadolije. Ostala vana arheoloka nalazita s dokazima za poetke procesa domestikacije koza ukljuuju Cayn, jugoistona Turska (prije 10.000-10.500 godina), Tell Abu Hureyra u Siriji
============================================ Porijeklo koza ===
(prije 9.400-10.000 godina), Jerihon u Izraelu (prije 9.500 godina), i Ain Ghazal u Jordanu (prije 9.500-9.600 godina). Istraivanjem je utvreno da se poetak domestikacije koza vezuje za planinu Zagros u zapadnom Iranu prije 10.000 godina. Na osnovu otkrivenih ostataka kostiju istraivai su na ovom lokalitetu utvrdili da su ljudi u to vrijeme u veem broju privodili klanju spolno nezrele mujake ostavljajui spolno zrela muka grla za parenje sa kozama. Prema miljenju istraivaa udomaene koze su u to vrijeme vjerovatno konstitucijski odnosno fiziki izgledale slino dananjim divljim kozama.
Slika 58. i 59. Lokalitet Ganj Dareh, Kermanshah dolina u Iranu (Foto:
Brian Hesse, 2000.).
Prisutnost populacije koza i njihova uloga u svim aspektima drevnog ljudskog drutva nije samo bila neprekidna, nego je imala i bitnu ulogu. Koze su bile prisutne u religiji, ekonomiji, ishrani, obiajima, svakodnevnim navikama, itd.. Na slici 60 prikazani su putevi kretanja divljih koza (Capra aegagrus) sa Bliskog Istoka ka Evropi, kao i dva glavna puta kojima su rairene u Evropi u doba neolita: mediteranski i dunavski. Strelice oznaavaju glavne puteve, a isprekidane strelice oznaavaju mogue sekundarne puteve.
=== Uzgoj koza ============================================= 85
============================================================
Slika 60. Putevi kretanja divljih koza (Capra aegagrus) sa Bliskog Istoka ka Evropi (Izvor: Fernandez i sur., 2006.).
Nedavna istraivanja potvruju da je koza kao divlja ivotinja lovljena u zapadnom i sjeveroistonom Iranu jo u vrijeme neandertalaca i da je u to vrijeme poeo proces njene domestikacije. Arheoloki nalazi i na Bliskom Istoku su potvrdili proces domestikacije koza u istom vremenskom periodu. Sudei prema saznanju veliine kosti modernih divljih koza komparativno se moe potvrditi da 10.000 godina stara kost nonog prsta (prva falanga) na desnoj strani slike 61 potjee vjerovatno od muke ivotinje, dok manja kost prikazana na lijevoj strani slike 61 potjee od enske ivotinje.
Slika 61. Noni prst kostiju koze (Capra hircus) naen na 10.000 godina starom naselju Ganj Derah, Iran (Foto: Carl Hansen, 2000.).
Na osnovu ovih ostataka kosti utvreno je da je muka ivotinja privedena klanju prije nego to je dostigla spolnu zrelost. Nasuprot tome, kost enske ivotinje pokazuje da je privedena klanju u starijoj dobi. Proces domestikacije je zapoeo izolacijom grla u stada to ima za posljedicu poetak selektivnog uzgoja
============================================ Porijeklo koza ===
utjeui na taj nain na morfometrijske i produktivne osobine koza. Smatra se da domestikacija vrlo brzo dovodi do morfolokih promjena na skeletu takvih ivotinja kao to je promjena na rogovima i njihova manja veliina. Istraivanja na lokalitetu Ali Kosh u Iraku potvruju prisustvo koza u periodu od prije 7.500 do 9.500 godina. Kotani ostaci koza na ovom lokalitetu potvruju pretenost mladih ivotinja uz promjene u korijenu rogova.
5.1. Koze u religijama
K
P
oze su imale veliki znaaj u starim civilizacijama. Ideja o personificiranju koze sa boanstvima potjee jo iz drevnih vremena. Stari mnogoboaki narodi su u svom vjerovanju zamiljali bogove u ljudskom obliku, sa ljudskim vrlinama i manama. O znaaju koze kao ivotinje i njenih proizvoda u starim mnogoboakim narodima i monoteistikim religijama opirnije je navedeno u prilogu 1.
5.2. Izvorni oblici koza

rema taksonomiji domae koze (Capra aegagrus hircus, prema Linnaeus, 1758.) spadaju u rod sisavaca (mammalia), red papkara (artiodactyla), podred preivara (ruminantia), familiju bovidae, porodicu upljoroaca (cavicornide), subfamiliju caprinae et ovinae. Klasifikacija roda Capra je jedan od najsloenijih problema savremene sistematike papkara. Prema razliitim autorima, ovaj rod sadri jednu do jedanaest vrsta i to vrsta C. caucasica sa podvrstama caucasica, cylindricornis i severtzovi, vrsta C. falconeri sa podvrstama falconeri, heptneri i megaceros, vrsta C. hircus sa podvrstama hircus, aegagrus, chialtanensis, cretica, jourensis i picta, vrste C. ibex, C. nubiana, C. pyrenaica, C. sibirica i C. walie. Mnogi autori svrstavaju kavkasku divlju kozu (C. caucasica i C. cylindricorni) u jednu posebnu vrstu.
=== Uzgoj koza ============================================= 87
============================================================
Izvornim oblikom koza (Capra hircus) smatraju se divlje koze i to: Capra prisca (Adametz), Capra aegagrus (Bezoar koza) i Capra falkoneri (Markhur).
5.2.1. Capra prisca

Danas je dosta kontraverzno nekadanje postojanje divlje koze Capra prisca koja je izumrla, a ije fosilne ostatke je svojevremeno opisao zoolog Leopold Adametz (1861-1941). Prema nekim autorima bila je veoma slina dananjoj bezoar kozi (C. aegagrus). Smatra se da od Capra prisca potjeu mnoge evropske koze pa i naa domaa koza. Takoer se smatra da je C. prisca rano izumrla, a da je bila rasprostranjena u srednjoj i jugoistonoj Evropi. Rogovi te koze su bili uvrnuti u blagoj liniji prema natrag, to nalazimo i kod njenih potomaka. Prednji dio rogova je otar, a stranji zaobljen.
5.2.2. Capra aegagrus aegagrus (Bezoar koza)

Uobiajeno ime ove koze je divlja koza. ivi kao divlja u sljedeim dravama: Afganistan, Armenija, Azerbejdan, Banglade, Kipar, Gruzija, Grka, Indija, Izrael, Iran, Irak, Italija, Libanon, Oman, Pakistan, Kamir, Rusija, Slovaka, Sirija, panija, Turska i Turkmenistan. Odlikuje se sabljastim rogovima koji su savijeni prema natrag, snanom tjelesnom graom, velikom tjelesnom masom, dobrom predispozicijom za proizvodnju mesa i visinom grebena oko 95 cm. Uobiajena boja kostrijeti je crna, smea, siva, crvena i bijela ili kombinacija nekih od pomenutih boja. Cijeli trup je prekriven gustom kostrijeti ukljuujui i noge. Mujaci i enke imaju kratke brade iste boje kao i kostrijet. Veina koza ove vrste imaju savijene rogove prema natrag, dok su kod nekih savijeni natrag i spiralno uvijeni. Posebna karakteristika ove koze je izgled rogova poput zakrivljenih istonjakih sablji iji su unutranji dijelovi otrih rubova. enke ive sa jaradi u skupini od oko 50-500 grla, a mujaci ive sami ili u mukim oporima. Mujaci esto imaju meusobne teke borbe za dominaciju koja pobjednicima omoguava parenje sa enkama.
============================================ Porijeklo koza ===
Slika 62. Bezoar koza - Capra aegagrus aegagrus (Izvor: http://en.wikipedia. org).
Graviditet u prosjeku traje oko 170 dana. Jarad su sposobna slijediti majku gotovo odmah po porodu. enska jarad dostie spolnu zrelost u dobi od 1,5-2,5 godine, a muka 3,5-4 godine. Ako ih ne ulove predatori mogu doivjeti 12-22 godine. Jarac je esto plijen raznih predatora poput risa i akala. enke donose na svijet jedno ili dvoje jaradi. Jarad doje mlijeko majki do dobi od 7 dana, a nakon toga poinju postepeno konzumirati travu i brst. Period dojenja ukupno traje oko 6 mjeseci. Bezoar koza je biljojed i njena ishrana se sastoji od trave, pupoljaka, lia, raznih plodova i kore drvea. Kada se nasele u nova stanita izuzetno su destruktivne po vegetaciju. Naprimjer, na otocima Galapagosa poremetile su ekosistem u tolikoj mjeri da su ih domoroci ubijali do istrijebljenja. Posebna karakteristika ove koze je njena dlaka (kostrijet) koja joj omoguava preivljavanje u otroj planinskoj klimi. Ova koza izumire u zemljama u razvoju koje predstavljaju njeno mjesto porijekla. Od 1996. godine je na crvenoj listi ugroenih ivotinjskih vrsta u ovim zemljama.
5.2.3. Markhor (Capra falkoneri Wagner, 1839)

Koza markhor je latinski naziv dobila po Hju Falkoneru (Hugh Falconer - 1808.-1865.) kotskom paleontologu i botaniaru koji je ivio i radio u Indiji. Porijeklo vodi iz jugozapadne Azije (India, Kamir), a od nje potjeu neke druge azijske pasmine koza poput kamirske i afganistanske. Najbrojnija populacija ove koze se nalazi u planinama zapadnih Himalaja sa bogatom umskom vegetacijom na
=== Uzgoj koza ============================================= 89
============================================================
nadmorskoj visini od 600-3.600 m. Od 1996. godine spada u kategoriju ugroenih ivotinjskih vrsta. Ime ove koze markhor je izvedeno iz perzijskih rijei MAR to znai zmija i rijei KHOR to znai jedenje. Rije je o vrlo specifinom imenu obzirom da je ova koza vegetarijanac.
Slika 63. Distribucija markhor koze - obojeno zeleno (Izvor: Shackleton D.M., 1997.).
Razliite interpretacije imena su ubica zmija (po emu su bile poznate), a mogue da su ime dobili i prema uvrnutim rogovima koji pomalo podsjeaju na uvijeno tijelo zmija. Karakterie je prosijedo-sivosmea do crna boja kostrijeti koja je glatka i kratka ljeti, a dua i deblja zimi. Mujaci imaju dugu bradu koja prekriva podruje od vrata do grudi. Donji dijelovi nogu su proarani i crno-bijele su boje. Oba spola karakteriu vrsti, spiralno uvijeni rogovi koji se kako rastu ire postranice. Kod mujaka rogovi mogu narasti do 160 cm, a kod enki do 25 cm. Duina trupa odraslih jedinki je u rasponu od 132-186 cm, visina do grebena 65115 cm te tjelesna masa 32-110 kg. Graviditet traje 135-170 dana, a donose na svijet jedno do dvoje jaradi, rijetko troje. Odbie je u dobi od 5 do 6 mjeseci. Spolnu zrelost dostiu u dobi od 18 do 30 mjeseci.
90
============================================ Porijeklo koza ===
Slika 64. Odrasli mujak turkomenskog markhora - Capra falconeri heptneri (Foto:
B. Huffman, 2001.).
Prosjena ivotna dob im traje 12 do 13 godina. Estrus (gonjenje) se javlja u zimskom periodu, a jarenje od kraja aprila do poetka juna. Uglavnom su aktivne u rano jutro i kasno poslijepodne. Tokom proljetnih i ljetnih mjeseci je na planinskoj bogatoj ispai, a zimi preivljava kopajui pod snijegom ostatke trave ili zahtijeva prihranjivanje od strane ljudi. Ovu kozu je u prirodi mogue esto vidjeti kako stoji na stranjim nogama uz drvo kako bi mogla dosegnuti visoku vegetaciju.
Slika 65. Odrasla enka turkomenskog markhora - Capra falconeri heptneri (Foto: B. Huffman, 2001.).
U Pakistanu gustina naseljenosti ovih koza se kree u rasponu 1-9 grla po km2. U prirodi se u periodu pred parenje moe esto vidjeti mujaci u meusobnoj borbi. enke sa jaradima ive u stadima od oko 9 grla, dok su mujaci uglavnom samotnjaci. Najei predatori ovih koza su vukovi, snjeni leopardi, leopardi i ljudi. U prilogu 2 biti e opisane vrste divljih koza koje imaju zajedniki naziv kozorog ili ibex.
=== Uzgoj koza ============================================= 91
============================================================
Slika 66. Markhor jarac (Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/ Markhor).
92
============================================ Porijeklo koza ===
Literatura:
About.com, Archaeology: Animal Domestication: Table of Dates and Places When and Where Animal Domestication Occurred. [citirano 18.11.2009]. Dostupno na: http://archaeology.about.com/od/dterms/a/domestication.htm Fernndez H., Hughes S., Vigne J.D., Helmer D., Hodgins G., Miquel C., Hnni C., Luikart G., Taberlet P.: Divergent mtDNA lineages of goats in an Early Neolithic site, far from the initial domestication areas. PNAS, vol. 103, no. 42, 1537515379, 2006. Foto: Bezoar koza [citirano 22.12.2009.] Dostupno na: http://en. wikipedia.org/wiki/Wild_goat Foto: Markhor jarac [citirano 22.12.2009.] Dostupno na: http://en. wikipedia. rg/wiki/Markhor Hess, R.: Markhor (Capra falconeri). In Grzimek's Encyclopedia of Mammals. Edited by S. P. Parker. New York: McGraw-Hill. Vol. 5, pp.529-535, 1990. Kazanskaya E. Y., Kuznetsova M. V., Danilkin A. A.: Phylogenetic reconstructions in the genus Capra (Bovidae, Artiodactyla) based on the mitochondrial DNA analysis. Russian Journal of Genetics, Vol. 43, 2, 181-189, 2007. Available online at http:// www. springerlink. com/ content/ t66k1n07tqn8l564/fulltext.pdf?page=1 Larisch P., Schmid J.: Das Krschner-Handwerk, 1. Jahrgang, No. 3-4, 1. Teil, Die Geschichte des Krschner-Handwerks, Kapitel: Der rauhe Paletot, 1902. Lydekker R.: Catalogue of the Ungulate Mammals in the British Museum (Natural History). London and New York: Johnson Reprint Company, 1913. Nowak, R. M. [editor]. Walker's Mammals of the World (Fifth Edition). Baltimore: The Johns Hopkins University Press. 1991. Pidancier Nathalie, Jordan S., Luikart G., Taberlet P.: Evolutionary history of the genus Capra (Mammalia, Artiodactyla): Discordance between mitochondrial DNA and Y-chromosome phylogenies. Molecular Phylogenetics and Evolution, Vol.40, Issue 3,739-749, 2006. Pourlis A. F., Christodoulopoulos G.: Morphology of the Hairs in the GoatBreed Capra prisca. Journal of Animal and Veterinary Advances, 7 (9), 11421145, 2008. Available at Medwell online: http://www. medwelljournals.com/fulltext/java/2008/1142-1145.pdf (19.02.2010.) Shackleton D.M. [Editor] and the IUCN/SSC Caprinae Specialist Group.: Wild Sheep and Goats and their Relatives. Status Survey and Action Plan for Caprinae. IUCN: Gland, Switzerland and Cambridge, UK. pp. 172-193, 1997. Shackleton D.M. [Editor] and the IUCN/SSC Caprinae Specialist Group: Wild Sheep and Goats and their Relatives. Status Survey and Action Plan for Caprinae. IUCN: Gland, Switzerland and Cambridge, UK., 1997.
=== Uzgoj koza ============================================= 93
============================================================
Terzano G.M., Bartocci S., Borghese A.: Laproduzione del capretto negli allevamenti intensivi. 4. Dati in vita e al macello in soggetti saanen e camosciata delle alpi di 35 e 50 giorni di eta. Zootechinca e Nutrizione Animale 14:495-501, 1988. Zeder M.A., Hesse B.: The Initial Domestication of Goats (Capra hircus) in the Zagros Mountains 10,000 Years Ago. Science, Vol. 287. no. 5461, pp. 2254 2257, 2000. Animal Info-Notes on the Information. Available online at http://www. animalinfo.org/ notes.htm# vulnerable96, June 2001. IUCN (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources). 2004. 2004 IUCN Red List of Threatened Species. Available online at http://www.redlist.org/ Chapter 1. - Origin and Domestication of the Goat and History of the Angora goat and the Mohair industry. Available online at http:// sanangelo.tamu.edu/angora/01Originanddomestication.pdf (citirano: 21.01.2010.)
94
============================================ Pasmine koza ===
6.
Pasmine koza
aksonomski naziv za kozu je Capra aegagrus hircus (Linnaeus, 1758.). Obzirom da je vjerovatno nastala pripitomljavanjem od divlje koze migratornim procesima stanovnitva, proirena je irom svijeta. Tokom dugog vremenskog perioda, koze kao i ostale domae ivotinje, bile su podvrgnute promjenama u pogledu tjelesne grae i proizvodnih svojstava. Ove promjene su posljedica uticaja klime, naina ishrane i djelovanja ovjeka (selekcija). Tako u pojedinim dijelovima svijeta nalazimo pasmine koza koje se prema tjelesnoj grai i proizvodnim svojstvima u mnogome razlikuju od pasmina u drugom dijelu svijeta. Razlog postojanja velikog broja pasmina koza je to su svrstane u pasmine na osnovu razlika u rogovima (rogate i bezrone), morfometrijskih karakteristika (veliina, tjelesna masa, boja kostrijeti) i proizvodnih karakteristika (mlijenost, mesnatost, plodnost i proizvodnja kostrijeti). Pri svrstavanju koza u pojedine pasmine odreen znaaj se pridaje i geografskom podruju odakle potjeu i nadmorskoj visini. Prosjean ivotni vijek koza je oko 15 godina, ali ekstremno mogu doivjeti i 22 godine. Za ispau zahtijevaju kvalitetnu floru, ali mogu preivjeti i sa vrlo malim koliinama trave, to je posebno interesantno zbog konkurentnosti sa veim preivarima koje uzgaja ovjek. Prema podruju odakle potjeu razlikujemo evropske, afrike i azijske pasmine koza. Imena pojedinim pasminama koza dodjeljivana su i prema nazivu drave iz koje dolaze, nekoj dolini, planini, itd.. Prema proizvodnim osobinama dijele se na mlijene, mesnate te pasmine za proizvodnju kostrijeti. Neke od izrazito mlijenih pasmina su: sanska, togenburgka, alpina (vicarski i francuski soj), njemaka plemenita koza, ruska i holandska bijela koza. Meu afrikim pas=== Uzgoj koza ============================================= 95
============================================================
minama istie se nubijska koza, dok od azijskih treba pomenuti kamirsku i angora kozu. Izbor odgovarajue pasmine od strane uzgajivaa zavisit e od brojnih faktora, a izmeu ostalog od uzgojnog podruja, mogunosti ishrane i materijalnog statusa uzgajivaafarmera. Dakle, izbor se obino ostavlja uzgajivau, s napomenom, da bi trebalo forsirati grla to plemenitije pasmine. Danas u svijetu egzistira preko 570 pasmina koza. Neke pasmine su pred izumiranjem, odnosno kritino su ugroene dok su druge minimalno ili nisu ugroene. U prilogu 1 navedena su imena najpoznatijih pasmina koza u svijetu prema abecednom redu. Iako je uobiajeno prikazati podjelu pasmina prema proizvodnoj namjeni, u ovom udbeniku smo se odluili da prezentiramo evropske pasmine koza prema slinosti u genotipu kako je to uradila Evropska asocijacija uzgajivaa domaih ivotinja (EAAP). Naime, EAAP je izvrila podjelu evropskih pasmina koza prema slinosti u genotipu u jedanaest skupina kako je navedeno u tabelama 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23 i 24. Pomenute tabele prikazuju i stanje ugroenosti pojedinih pasmina kao i precizno evidentiran broj rasplodnih enki.
96
============================================ Pasmine koza ===
Tabela 14. Obojene amoa vajcarske koze (Izvor: www.tiho-hannover.de).

Internacionalni naziv
Drava Albanija Belgija eka Republika Francuska Njemaka Njemaka Italija Italija Holandija Slovenija vicarska Bivi SSSR
Lokalni naziv Alpine Chamoisee, Hertkleurig Hneda krtkosrst Alpine Bunte Deutsche Edelziege Erzgebirgsziege Alpina Camosciata delle Alpi Franse Alpine Srnasta koza Gemsfarbige Gebirgsziege Hneda kratkosrsta
Status ugroenosti nije definiran nije ugroena nije definiran nije ugroena nije ugroena min. ugroena kritino ugroena nije definiran nije definiran nije definiran nije ugroena min. ugroena
Evidentirani broj rasplodnih enki
Alpine Belgian Fawn Brown Shorthaired Alpine German Improved Fawn Erzgebirg Goat Alpine Camosciata Alpine French Alpine Alpine Chamois Coloured Brown Shorteared
90 529 350 522.500 5.476 150 104 5.412 16 9.600 6.222 560
=== Uzgoj koza ============================================= 97
============================================================
Tabela 15. Skupina nordijskih landras koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).

Drava Danska Finska Holandija Norveka vedska
Lokalni naziv Dansk Landrace Suomenvuohi Nederlandse Landgeit Norsk Melkegeit Svensk Lantrasget
Status ugroenosti nije definiran nije ugroena nije ugroena nije ugroena nije definiran
Danish Landrace Finnish Landrace Dutch Landrace Norwegian Dairy Goat Swedish Landrace Goat
140 6.100 880 37.100 1.500
Tabela 16. Skupina crnih ili crvenih koza (Izvor: www.tiho-hannover .de).
Drava Francuska Njemaka Italija Portugal panija panija panija
Lokalni naziv Rove Rove Ziege Derivata di Siria Charnequeira Cabra Mallorquina Castiza, Negra Serrana MurcianaGranadina
Status ugroenosti nije ugroena nije definiran nije ugroena nije ugroena nije ugroena nije ugroena nije ugroena
Rove Rove Syrian Derivative Charnequeira Majorcan Goat Andalusian Black MurciaGranada
2.000 12 1.935 2.625 450 10.000 363.527
98
============================================ Pasmine koza ===
Tabela 17. Skupina amoa koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).

Drava Albanija Belgija eka Republika Francuska Njemaka Njemaka Italija Italija Holandija Slovenija vicarska biva SSSR
Lokalni naziv Alpine Chamoisee, Hertkleurig Hneda krtkosrst Alpine Bunte Deutsche Edelziege Erzgebirgsziege Alpina Camosciata delle Alpi Franse Alpine Srnasta koza Gemsfarbige Gebirgsziege Hneda kratkosrsta
Status ugroenosti nije definiran nije ugroena nije definiran nije ugroena nije ugroena min. ugroena kritino ugro. nije definiran nije definiran nije definiran nije ugroena min. ugroena
Alpine Belgian Fawn Brown Shorthaired Alpine German Improved Fawn Erzgebirg Goat Alpine Camosciata Alpine French Alpine Alpine Chamois Coloured Brown Shorteared
90 529 350 522.500 5.476 150 104 5.412 16 9.600 6.222 560
=== Uzgoj koza ============================================= 99
============================================================
Tabela 18. Skupina sanskih koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).

Drava Albanija Belgija eka Republika Francuska Njemaka Njemaka
Lokalni naziv Sana Blanche, Wit Bila krtkosrst Saanen Saanenziege Weie Deutsche Edelziege, Saanenziege Irish Goat Saanen Nederlandse Saanen, witte geit Zwitserse Saanen geit Carpatina Cashgora Biela Kratkosrsta koza Sanska koza Appenzellerziege Saanen Bila kratkosrsta Saanen Kecisi
Status ugroenosti nije definiran nije definiran nije definiran nije definiran nije definiran nije ugroena potencijalno ugroena nije definiran nije ugroena nije definiran nije ugroena nije definiran nije definiran nije ugroena nije ugroena nije ugroena -
Saanen Campine White Shorthaired French Saanen Saanen German Improved White Irish Goat Saanen Dutch Saanen Swiss Saanen Carpathian Goat White Shorthaired Saanen Appenzell Saanen White Shorteared Saanen Kegisi
81 659 30.592 427.500 32 3.784
Irska Italija Holandija Holandija Rumunija Slovaka Slovenija vicarska vicarska biva SSSR Turska
650 9.013 3.500 26 316.500 538 2.760 615 6.212 9.800 -
100
============================================ Pasmine koza ===
Tabela 19. Skupina togenburg koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).

Drava Belgija Francuska Njemaka Njemaka Njemaka Njemaka Holandija Holandija vicarska Vel. Britanija
Lokalni naziv Toggenburger Poitevine Hollnder Schecke Poitevine Thringer Waldziege Toggenburger Bonte geit Toggenburger Toggenburger Pure Toggenburg
Status ugroenosti nije definiran nije ugroena nije definiran nije definiran nije definiran nije definiran nije definiran nije ugroena nije ugroena nije definiran
Toggenburg Poitou Dutch Pied Poitou Thuringian Forest Toggenburg Dutch Pied Original Dutch Toggenburg Toggenburg Toggenburg
276 2.375 47 16 641 594 2.800 2.170 3.341 285
=== Uzgoj koza ============================================= 101
============================================================
Tabela 20. Skupina junih arenih koza (Izvor: www.tiho-hannover.de).

Drava Hrvatska Francuska Grka Grka Italija Italija Italija Italija Portugal panija
Lokalni naziv Balkanska koza Corse Skopelos Vlahiki, Eghoria, Paggaio Primitiva Sarda Roccaverano Val di Livo Valgerola Serrana Payoya, Montejaquena
Status ugroenosti nije ugroena nije ugroena nije ugroena nije definiran nije ugroena nije ugroena nije ugroena nije definiran
Balkan Goat Corsican Skopelos Greek Primitive Sardinian Roccaverano Val di Livo Valgerole Serrana Montejaquena
24.500 8.488 6.251 10.976 867 1.186 270.000 5.919
102
============================================ Pasmine koza ===
Tabela 21. Skupina junih bijelih koza (Izvor: www.tiho-hannover.de). Lokalni naziv Girgentana Ziege (braun und wei) Girgentana Istriana Sempione Blanca Serrana Andaluza Status ugroenosti nije definiran potencijalno ugroena kritino ugro kritino ugroena nije definiran
Drava
Njemaka Italija Italija Italija Spanija
Girgentana Girgentana Istrian Sempione Andalusian White
8 150 35 6 973
Tabela 22. Skupina vicarskih planinskih koza (Izvor: www.tiho-hannover.

de). Evidentirani broj rasplodnih enki
Drava Njemaka Njemaka Njemaka vicarska vicarska vicarska
Lokalni naziv Bndner Strahlenziege Nera Verzasca Pfauenziege Bndner Strahlenziege Pfauenziege Schwarzer Tessiner, Nera Verzasca St Galler Stiefelgeiss, Sardonaziege
Status ugroenosti nije definiran nije definiran nije definiran nije definiran nije ugroena nije ugroena
Grisons Striped Nera Verzasca Peacock goat Grisons Striped Peacock Goat Verzasca St. Gallen Booted Goat
50 12 42 660 372 1.376
vicarska
nije ugroena
613
=== Uzgoj koza ============================================= 103
============================================================
Tabela 23. Skupina bijelih i crnih koza (Izvor: www.tiho.hannover.de).

Drava
Lokalni naziv Walliser SchwarzhalsZiege Vallesana (Vallese) Serpentina Walliser Schwarzhalsz iege
Status ugroenosti nije definiran nije definiran nije definiran nije ugroena
Njemaka Italija Portugal vicarska
Valais Blackneck Vallesana (Vallese) Serpentina Valais Blackneck
239 26 50.400 1.502
Tabela 24. Skupina maltekih/aplina/garganika koza (Izvor: www. tihohannover.de). Internacionalni naziv Evidentirani broj rasplodnih enki
Drava Italija Italija Italija Italija Italija Italija Italija Italija Italija Italija panija
Lokalni naziv Bastarda, Di Benevento Cilentana Grigia Di Campobasso Di Cosenza Di lAquila Di Potenza Di Teramo Garganica Jonica Maltese Costena, Malaguena
Status ugroenosti nije ugroena min. ugroena min. ugroena nije definiran nije ugroena nije definiran nije definiran
Benevento Grey Cilentana Campobasso Cosenza Di lAquila Potenza Di Teramo Garganica Jonica Maltese Malaga
537 224 168 13.406 1.147 5.839 165.339
104
============================================ Pasmine koza ===
6.1. Pasmine koza za proizvodnju mlijeka

rodukcija mlijeka kod koza poinje neposredno nakon jarenja. Proizvodnja mlijeka varira u zavisnosti od pasmine, dobi, kvaliteta i naina ishrane. Mlijene koze tokom laktacije proizvedu 660-1.800 litara mlijeka. U prosjeku daju oko 3 litra mlijeka na dan. Naravno, prvojarke daju manje, a one koje su ojarile za ivota vie jaradi mogu dati i 5-7 litara mlijeka dnevno. U nekim klimatskim regionima, mogue je uzgajati koze tokom cijele godine. Pri uzgoju koza u zemljama sa umjereno-kontinentalnom klimom, poput vicarske, uzgojna sezona poinje sa poetkom skraenja dnevne svjetlosti, a zavrava u rano proljee. enku u tom periodu karakterie visoko podignut rep, pribliava se i stoji u neposrednoj blizini jareva ako su prisutni, pojaano se glasa, moe pokazivati slabiji apetit i smanjuje koliinu datog mlijeka.
6.1.1. Sanska koza

Tipina je mlijena pasmina koza. Ime je dobila po Sanskoj dolini (njem. Saanen Tal, eng. Saanen valley) u vicarskoj, odakle i potjee. U vicarskoj se najvie uzgaja u Kantonu Bern. Sanska koza je najznaajnija i najpoznatija pasmina koza u svijetu. Danas postoje brojni lokalni sojevi ili linije irom svijeta od kojih su najpoznatiji njemaki, vicarski, francuski i britanski. Ve nekoliko stotina godina se selekcionira u pravcu poboljanja mlijenosti. Kao takva importirana je mnoge evropske zemlje. Naprimjer, u Holandiju je uvezena nakon zavretka Prvog svjetskog rata, a iz Holandije i iz vicarske u Veliku Britaniju 1922. godine. Kod nas se uzgaja ve preko 80 godina i to u istoj krvi, a posluila je i za oplemenjivanje domae balkanske koze (domaa kriana bijela koza). Rezultati oplemenjivanja su bili izraeni u pogledu mlijenosti, plodnosti kao i u neto veoj tjelesnoj masi u odnosu na domau balkansku kozu. Oplemenjena domaa balkanska koza u Bosni i Hercegovini je dobila ime bara. Oplemenjene pasmine domaih koza sa sanskom kozom u Hrvatskoj i Sloveniji su dobile status pasmine i to kao hrvatska bijela koza, odnosno slovenska sanska koza.
=== Uzgoj koza ============================================= 105
============================================================
Sanska koza ima dlaku bijele ili blago krem boje sa crnim ili sivim pjegama na nosniku ili oko oiju, finu i elastinu kou te prostrano vime sa pravilno razvijenim sisama. Visina do grebena koza je 74-85, a jareva 80-95 cm.
Slika 67. Britanska sanska koza (Izvor:
www.allgoats.com).
Tjelesna masa enskih grla kree se 65-70, a mukih 80-90 kg, dok u izuzetnim uvjetima dranja i ishrane koze mogu dostii tjelesnu masu od 90, a jarevi i do 110 kg. Obino je bez rogova (bezrona), a mogu biti i sa rogovima. enska jarad sanske koze su ve u dobi od 7-9 mjeseci spolno zrela za rasplod. Prve godine obino ojari samo jedno jare, a kasnijih godina dva, tri pa ak i etiri jareta. Maksimalnu plodnost dostie u dobi 6-8 ili 9 godina koja kasnije opada, tako da u 13. ili 14. godini ojari jedno, a rjee dvoje jaradi. Ova pasmina se odlikuje visokom mlijenou.
Slika 68. vicarska sanska koza (Izvor: en.wikipedia.
org/wiki/Saanen_goat).
Tokom laktacije koja traje 7-10 mjeseci u prosjeku daje 700-900 kg mlijeka. U boljim uvjetima mogu dati i 1.000-1.200, pa ak i 1.700 kg. Sanska koza je, u odnosu na ostale pasmine koza, svijetski rekorder po koliini datog mlijeka. Jedna koza ove pasmine za 305
============================================ Pasmine koza ===
dana laktacije je dala 3.028 kg. U skromnim uvjetima, kakvi su najee kod naih uzgajivaa, mlijenost iznosi oko 600-650 kg mlijeka. Na vrhuncu laktacije maksimalna dnevna koliina mlijeka po grlu kree se od 5,7 do 8 litara. Sadraj mlijene masti kree se od 3,5 do 4,0%, a to, pri gore navedenoj godinjoj proizvodnji, predstavlja oko 25-30 kg mlijene masti tokom jedne laktacije sa 3% bjelanevina. Osjetljiva je na vremenske nepogode, ali je u pogledu ishrane neizbirljiva, pogotovo u skromnim uvjetima dranja i u vrijeme oskudice. Prosjena porodna masa jaradi sanske koze je u irokom rasponu kako je navedeno u tabeli 25.
Tabela 25. Prosjena porodna masa jaradi sanske koze (Izvor: Uroevi i sur.,
1988.; Krajinovi M. i sur., 1999; Rako, 1944).
Porodna masa jaradi (kg) 3,76 4,30 2,90 3,46
Broj jaradi po kozi 1,5 1,4-2,2 -
Jedinci (%) 55,1 55-65 -
Vie jaradi (%) 44,9 35-45 -
6.1.2. Njemaka bijela oplemenjena koza

Njemaka bijela oplemenjena koza je nastala krianjem bijele njemake koze sa vicarskom sanskom kozom 1880. godine. Ove koze imaju kratku dlaku i bijele su boje. Srednjeg su do velikog okvira, mogu biti bezrone ili rogate. Lea su im vrsta sa iroko postavljenom karlicom. Noge su suhe, nisu previe fine grae i stav nogu je pravilan. Jarevi imaju tjelesnu masu 80-100, a koze 60-80 kg. Mlijena je pasmina visokog proizvodnog potencijala. Karakterie je ujednaeno, vrsto vime razvijenih mlijenih lijezda, srednje dugih i pravilno postavljenih sisa, prikladno za runu i mainsku muu. Kvalitetnija grla u poboljanim uvjetima ishrane i dranja daju 800850 litara mlijeka tokom jedne laktacije, a visoko selekcionirana reprenzentativna grla na visoku mlijenost mogu proizvesti izmeu 700 i 1.200 litara mlijeka u toku jedne laktacije uz sadraj proteina 2,83,2% i mlijene masti 3,2-3,5%. Karakteristika pasmine je i dobra
=== Uzgoj koza ============================================= 107
============================================================
plodnost, iji je prosjek 1,8-2,0. esta je pojava jarenje blizanaca. Mrkanje je sezonsko i pojavljuje se obino izmeu augusta i decembra.
Slika 69. Njemaka bijela oplemenjena koza (Foto: Brigitte Weissmann, 2004., www.ziegen-treff.de).
6.1.3. Holandska bijela koza

Holandska bijela koza je nastala krianjem lokalne primitivne koze sa vicarskom sanskom i njemakom bijelom oplemenjenom kozom. Odlikuje se grubom konstitucijom. Mlijena je pasmina visokog proizvodnog potencijala. Prosjena mlijenost selekcioniranih grla kree se 900-950 litara tokom jedne laktacije.
Slika 70. Jarac holandske bijele koze (Izvor: http//
www. en. wikipedia.org /wiki/Saanen_goat).
108
============================================ Pasmine koza ===
Slika 71. Holandska bijela koza (Izvor: http//

www. en.wikipedia.org/ wiki/Saanen_goat).
6.1.4. Francuska alpina koza - Alpine

Pasmina je koza koja potjee iz francuskih Alpa. Pripada amoa skupini koza. Kod stvaranja ove pasmine koritena je dugogodinja selekcija na visoku proizvodnju mlijeka, zbog ega danas spada u najmlijenije pasmine koza. Prema morfometrijskim mjerama spada u kategoriju srednjih do velikih koza. Grublje je grae. Dobroudna je i jedina je pasmina sa uspravnim uima kod koje su dozvoljene sve boje i kombinacije irokog spektra boja kostrijeti, ak mogu biti i pjegave. Izdrljiva je, prilagodljiva svim podnebljima, odlinog zdravstvenog statusa i izuzetno produktivna. Kostrijet je kratka do srednje duga. Ima ravan nosni profil. Dananja alpina je potomak bezoar koze. U alpskom regionu se nalazi u kontinuiranom prirodnom selekcijskom procesu ve hiljadu godina. Tokom ovog perioda razvile su izvanredan osjeaj za ravnoteu tako da se bez problema hrane po strmim liticama. Imaju i razvijenu sposobnost opstanka u sunim predjelima. Njenu prilagodljivost i osjeaj za ravnoteu iskoristili su moreplovci koji su ih vodili na duga putovanja kako bi imali na raspolaganju mogunost konzumacije svjeeg mlijeka, a po potrebi i mesa. Danas se uzgaja u svim klimatima i to kao farmska koza.
=== Uzgoj koza ============================================= 109
============================================================
Slika 72. Francuska alpina (Izvor: http://www.dreamyhollow.com).
Poetkom 20. vijeka ova pasmina je bila najpopularnija za uzgoj u Francuskoj i u ovoj zemlji se oduvijek nazivala alpina, ali su joj amerikanci dali ime francuska alpina. Prvi doseljenici u Ameriku, poput kapetana Dona Smita (John Smith) i Lorda Delavara (Delaware), su 1590. godine sa sobom poveli i ove koze. Prosjena tjelesna masa koza je 60-80, a jareva 80-100 kg. Mlijenost koza ove pasmine iznosi 500-800 litara u toku jedne laktacije koja traje oko 280 dana.
Slika 73. Amerika alpina koza
(Izvor: www. goatmilkstuff.com).
6.1.5. Srnasta smea alpska koza vicarska alpina - Oberhasli

vicarska alpina je, takoer, mlijena koza koja potjee iz Brienzer regije u vicarskoj (Kanton Bern). Visina grebena kod koza je 65-75, a kod jareva 75-85 cm. Tjelesna masa koza je 55-65, a jareva 60-80 kg. Ubraja se u kategoriju srednjih do velikih koza. Sivosmee do svetlocrvene je boje sa tamnom glavom i karakteristinom crnom
110
============================================ Pasmine koza ===
lenom linijom. Mogue je vidjeti i crne koze ove pasmine, ali ovo nije tipina pasminska osobina nego uticaj recesivnih gena. U SAD ove koze registriraju, ali jarce crne boje ne. Koa joj je fina i elastina, a vime je prostrano sa pravilno razvijenim sisama. Ima ih rogatih i utih. Mlijenost u jednom laktacijskom ciklusu koji traje 7 do 10 mjeseci iznosi 700-1000 kg sa 3,5% mlijene masti i 3% bjelanevina. enska jarad su spolno zrela i prvi put se priputaju u dobi od 7 do 9 mjeseci i prosjeno jare 2-3 jareta godinje. Osjetljive su na klimatske nepogode i zahtjevaju pojaanu njegu.
Slika 74. Stado vicarskih alpina koza (Foto: Damien
Hardy, 2006.).
6.1.6. Pincgavska koza Pinzgau - Pinzgauer Gebirgsziege

Autohtona je austrijska pasmina i u ovoj zemlji se najvie uzgaja u regijama Salzburg, Tirol, Krnten, Ober-und Nierdersterreich. Knjiga rodovnica (herdbook) je ustanovljena 1995. godine i prema dananjoj brojnosti populacije ne spada u ugroene vrste ivotinja. Crnosmee je boje kostrijeti sa crnim nogama i podrujem vrata. Rogata je. Visina grebena kod jareva je oko 95, a koza 77 cm. Tjelesna masa je u prosjeku kod jareva oko 95, a kod koza 52 kg. Prvenstveno se uzgaja radi proizvodnje mlijeka, ali i zbog mesa. Mlijeko se uglavnom koristi za proizvodnju pincgavskog planinskog kozijeg sira.
=== Uzgoj koza ============================================= 111
============================================================
Slika 75. Jarac pincgavske pasmine (Foto: Marina

Caldwell-Schffer, 1999.).
Slika 76. Pincgavske koze

(Foto: Marina CaldwellSchffer, 1999.).
6.1.7. Smea kratkodlaka koza - Brown Shorthaired Goat Hneda krtkosrst eka je pasmina koza nastala krianjem domae eke i herc pasmine koza (njem. Harzziege). Sedamdesetih godina prolog vijeka dobiveni krianci su oplemenjivani sa njemakom oplemenjenom i njemakom smeom kozom. Knjiga rodovnica (herdbook) ove pasmine je ustanovljena 1992. godine. Prema dananjoj brojnosti populacije ne spada u kategoriju ugroenih ivotinja. Smeecrne je boje sa karakteristinom crnom prugom du lea, crnom bojom donjih dijelova nogu, njuke i uiju. Rogata je, ali podvrgnuta je selekcijskom procesu obezroavanja.
112
============================================ Pasmine koza ===
Slika 77. Smea kratkodlaka koza (Izvor: http://www.ansi.

okstate.edu).
Prosjena visina do grebena kod jareva iznosi oko 85, a kod koza oko 72 cm. Tjelesna masa u prosjeku kod jareva iznosi oko 75, a kod koza 45 kg. Prvenstveno se uzgaja radi mlijeka, na drugom mjestu mesa, a i radi hobija, odnosno sporta. U ekolokim uvjetima dranja od mlijeka ovih koza se u ekoj pravi sir kao certificirana eko-namirnica.
6.1.8. Togenburka koza - Toggenburg

Togenburka koza je, poslije sanske koze, najvanija za kozarstvo vicarske jer je vrlo produktivna, otporna i vrste tjelesne grae. Dobila je ime po dolini Toggenburg u vicarskoj. To je pasmina srednje veliine i rogata je. Tjelesna masa koza iznosi 45-60, a jaraca 6575 kg. Vime je jako razvijeno, a mlijenost vrlo dobra. Prosjeno u laktaciji od 277 dana daje oko 900 kg mlijeka, sa 2-3 % masti i 3% bjelanevina. Ima kratku kostrijet sivomrke do boje tamne okolade sa ili bez svijetlih pruga du glave, svijetlijim dlakama po nogama i svijetle boje uiju sa tamnim flekama. Plodnost je vezana uz sezonu parenja. Prvi put ulazi u pripust u dobi od 7 do 9 mjeseci i ojari velik postotak blizanaca.
=== Uzgoj koza ============================================= 113
============================================================
Slika 78. Togenburka koza (Izvor: http//www.

en.wikipedia.org/ wiki/ Toggenburg_goat).
Slina vicarskoj togenburkoj kozi, u Njemakoj se uzgaja pasmina nazvana Bunte Deutche Edelziege, tj. njemaka srnasta (arena) plemenita koza, koja ima kratku dlaku svijetlo do tamnosmee boje te prugu na leima.
Slika 79. Togenburki jarac (Izvor: http//www.
en.wikipedia.org/wiki/ Toggenburg_goat).
Mogu biti bezrone ili rogate, srednjeg su do velikog tjelesnog okvira, duboke, dugake, dugih i korektnih profinjenih nogu. Ovo je dugovjena, plodna i otporna pasmina koza. Otpornija je od bijele njemake plemenite koze, ali je i neto manje mlijena. Mlijenost iznosi izmeu 700 i 1.350 kg mlijeka tokom jedne laktacije sa 3,2-3,5% mlijene masti i 2,8-3,2% proteina. Karakterie je iroko postavljeno vi-
114
============================================ Pasmine koza ===
me, srednje duge sise, dobra muznost, prikladnost kako za runu tako i mainsku muu.
Slika 80. arena njemaka plemenita koza (Izvor: www. ziegenzucht-rheinland.de).
Tjelesna masa koza se kree 55-70 kg, a jareva 70-100 kg. Mrkanje je sezonsko i pojavljuje se obino izmeu augusta i decembra. Ojari u prosjeku 1,8-2,0 jaradi po jarenju.
6.1.9. Nubijska i anglo-nubijska koza

Nubijska koza potjee iz Nubije (Etiopija) i uzgaja se uglavnom u Egiptu, Etiopiji i Junoj Africi. To je krupna pasmina koja se odlikuje dobrom mlijenou i konstitucijom. Glava je kratka, jako izraenog ovnujskog profila, skraenog linog dijela i irokih klempavih uiju koje su velike bar koliko i cijela glava ili ak i vee. Boja dlake, koja je kratka, razliita je, a najee je crna, crvena ili mrka ili sastavljena od nabrojanih boja. Mlijenost se kree 400-600 pa i 800 litara, sa prosjeno 4% mlijene masti. Pasmina se odlikuje i velikom plodnou i normalno daje 2-3 jareta po jarenju. Mlijeko i meso ove pasmine nemaju karakteristian koziji miris. U velikom broju se uzgaja i u zemljama zapadne Evrope. U Dansku je iz Etiopije uvezen kontingent koza ove pasmine i 1991. godine je ustanovljena rodovna knjiga (herdbook). Uz kvalitetan tretman kakav im pruaju danski farmeri, prosjek visine do grebena je dostigao kod jareva 87, a kod koza 75 cm i tjelesna masa kod jareva od 100, a kod koza 65 kg.
=== Uzgoj koza ============================================= 115
============================================================
Slika 81. Nubijska koza (Izvor: http://www. greend ayfarms.org).
Kao tip nubijske koze, krianjem sa evropskim pasminama koza, uzgojena je malteka koza. Tjelesna masa koza ove pasmine se kree 35-50 kg. Boja dlake je bijela, crvenkastouta, uta, arena, ali i crna i crnobijela. Dlaka je kratka i tanka. Odlikuje se velikom plodnou. Prosjena mlijenost iznosi 300-600 litara, sa 4% mlijene masti.
Slika 82. Anglo-nubijska koza (Izvor: http://www. rarebreeds.co.nz).
Anglo-nubijska koza je uzgojena u Engleskoj kao tip dvojnih proizvodnih svojstava, za meso i mlijeko. Engleskovicarski tip ove koze je nastao krianjem ove pasmine sa jarevima iz Indije, Egipta i Etiopije. Sve boje i kombinacije boja dlake su dozvoljene. Karakterie je ovnujski profil njuke i duge klempave ui. Ova pasmina koza je najpopularnija u Sjevernoj Americi i uobiajeno je da tokom jarenja ojari 3-4 jareta. Ova koza je mnogo otpornija na visoku nego na niu temperaturu ambijenta u odnosu na vicarske pasmine. Imaju tendenciju da budu vie asezonalne u odnosu na vicarske pasmine koza tako da veina daje mlijeko i tokom zime. Takoer, ove koze imaju i bolji randman nakon klanja u odnosu na druge mlijene koze. Tokom deset mjeseci laktacione sezone daju oko 700 litara mlijeka.
============================================ Pasmine koza ===
Slika 83. Jarac anglo-nubijske koze iz SAD (Izvor: www. braveheartfarms.com).
6.2. Kombinovane pasmine koza (mlijeko-meso) 6.2.1. Bagot

Bagot pasmina je jedna veoma stara britanska autohtona pasmina koza sa kontinuitetom uzgoja od 1380. godine do danas. Ime pasmine potjee od imena familije Bagot iz Blithfield Hall u Staffordshire jer je u ovoj familiji zabiljeen prvi uzgoj. Radi se o pasmini koza srednje veliine koja ima dugu kostrijet i rogove. Vrlo je plaljiva i nemirna. Prepoznatljiva je po tamnoj boji dlake koja pokriva glavu i podbradak sve do ramena. Obzirom da nije mlijena pasmina uzgajaju se zbog mesa. Iako se radi o primitivnoj pasmini, populacija koza ove pasmine je iz godine u godinu sve vea. Na ovaj nain e se izbjei parenje u istoj krvnoj liniji. The Bagot Goat Breed Society posjeduje pedigree svih grla koji su i uneeni u bazu podataka asocijacije.
=== Uzgoj koza ============================================= 117
============================================================
Slika 84. Bagot pasmina koza (Izvor: www.

allgoats.com).
6.2.2. Damaska koza Damascus (tur. Halep Kecisi)

Damaska koza pripada skupini koza nubijskog tipa. Vodi porijeklo iz Sirije. Uzgaja se u velikom broju u zemljama istonog Mediterana i sjeverne Afrike. Samo na Kipru je u uzgoju preko 30.000 koza ove pasmine. Ova pasmina bi se mogla veoma uspjeno uzgajati u naem mediteranskom i submediteranskom dijelu zemlje.
Slika 85. Damaska koza iz Turske (Izvor: www. damascusgoat.com).
Naime, radi se o vrlo otpornoj, prilagodljivoj i skromnoj kozi, duge kostrijeti crvene ili smee boje. Mogua je i arena boja kostrijeti, ali je rijetka. Rogata je koza sa visinom do grebena oko 65 cm i tjelesnom masom 4550 kg. Tjelesna masa koza ove pasmine uzgajanih na Kipru iznosi oko 65 kg, a kod jareva oko 80 kg. Prvenstveno se uzgaja radi mlijeka, a sekundarno radi mesa. Indeks plodnosti je 1,8-2,0.
118
============================================ Pasmine koza ===
Slika 86. Damaska koza sa Kipra (Izvor: www. damascusgoat.com).
6.3. Pasmine koza koje se uzgajaju radi kostrijeti ili dlake 6.3.1. Angora koza angora (tur. Tiftik Kecisi - Ankara Kecisi)
Angora koza se kao pasmina razvila u ravnicama Anadolije u Maloj Aziji ili dananjoj Turskoj. Ime je dobila po gradu Ankari ili je, moda, grad Ankara dobio ime po ovoj pasmini koza. U kojoj je regiji razvijena ova pasmina koza i danas je predmet nagaanja, ali je u svakom sluaju sigurno da se uzgoj koza radi proizvodnje moher dlake u Maloj Aziji odvija najmanje 2.000 godina. Ovo je potvreno u mnogim historijskim dokumentima, pa ak i u onim religijskog karaktera. Izraz moher, navodno, potjee od arapske rijei mukhayyar. U Turskoj, moher ima naziv tiftik, ali ovaj pojam se odnosi iskljuivo na dlaku bijele koze, dok ostale boje imaju drugaija imena. Prvi zabiljeeni podaci o angora kozi kao pasmini postali su dostupni iroj javnosti u drugoj polovini devetnaestog vijeka. U knjizi autora lorda Hayesa (1868.) nalaze se prve pisane informacije o ovoj kozi do kojih su autori doli iz trgovakih izvjetaja i prepiski prvih uvoznika angora koza u Evropu. Prvi uvozi u Evropu su zabiljeeni u 16. vijeku. Prema najranijim radovima napisanim o ovoj kozi, navodi se da je angora koza u svojoj originalnoj postojbini sitna koza sa dugim runom koje je blistavo bijele boje, a koje sadri malo masnoe. Runo je fino, mehko, njeno, vrlo sjajno, duine uvojaka
=== Uzgoj koza ============================================= 119
============================================================
runa 8-10 cm. Stria se obavljala jednom godinje. Jarci ovih koza su uzgajani u dolinama i na planinskim platoima oko Angore (Ankare) i to u regionu koji obuhvata podruje oko 100 km istono, 100 km zapadno, 120 km juno i 180 km sjeverno od Angore. Angora koze su opisane kao profinjene, elegantne, a nakon strie daju 2-4 kg runa u zavisnosti od spola i dobi. Koze su znatno sitnije od jareva i ojare samo jedno jare po porodu. Ovu kozu je danas mogue uzgajati u skoro svim dijelovima svijeta, ali su, osim u Turskoj, najznaajniji uzgoji u Junoj Africi i SAD (Edwards visoravan u Teksasu).
Slika 87. Angora koza iz Turske (Izvor: www. medical-dictionary.the free dictionary.com).
Ova podruja imaju veoma sline mikro i makro klimatske uvjete onima u ravnicama Turske, to je vjerovatno jedan od bitnih razloga uspjenog uzgoja. Prvi uvoz angora koza u Junu Afriku je zabiljeen 1838. godine. Od 1856. do 1896. godine preko 3.000 grla je iz Turske uvezeno u Junu Afriku u kontingentima od po 500 do 700 grla. Neke od ovih ivotinja su dospjele i do Lesota, ime se uspostavlja uzgoj ove pasmine i u ovoj zemlji. Danas, broj ovih koza u Lesotu iznosi oko milion grla. U 19. vijeku dolazilo je do nekoliko razmjena rasplodnih grla izmeu June Afrike i SAD. Poznato je da su 1961. i 1965. godine dvije poiljke, od ukupno 40 grla, iz SAD dopremljene u Junu Afriku. Angora koza je na interesantan nain dospjela na teritoriju SAD. Naime, u vrijeme administracije predsjednika Polka, sultan Turske je zatraio strunu pomo u proizvodnji pamuka. Predsjednik Polk je poslao dr. ejmsa B. Dejvisa (dr James B. Davis) iz Kolumbije u Junoj Karolini u Tursku. Godine 1849. po povratku u SAD, dr. Dejvis je doveo sedam koza i dva jarca angora pasmine koza kao dar sultana. Nakon 134 godine u Tursku je iz SAD uvezeno desetine jareva ove pasmine u cilju pop120 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
============================================ Pasmine koza ===
ravljanja turske angora koze. Meutim, prva generacija krianaca se nije pokazala uspjenim zbog loih uvjeta ishrane, ali nakon nekoliko generacija je utvreno kvalitativno i kvantitativno unapreivanje uzgoja. Ove koze su osamdesetih godina prolog vijeka izvoene iz SAD u mnoge zemlje Azije i Evrope (Indija, Pakistan, Kina). Godine 1992. i 1993. iz SAD su izvezene u Australiju i Novi Zeland.
Slika 88. Angora koza iz Engleske (Foto: Adrian
Pingstone, 2007.).
Najvei proizvoai mohera danas su SAD, Junoafrika Republika, Turska, Argentina i Lesoto. Do danas nije ustanovljena knjiga rodovnica (herdbook) angora koze u Turskoj. Danas se u svojoj domovini ova koza uzgaja prvenstveno radi mohera, a potom radi mesa. Dosta su sitne, sa tjelesnom masom jareva oko 42 i koza oko 35 kg, te visinom grebena oko 55 cm. U Danskoj je knjiga rodovnica ove pasmine ustanovljena 1987. godine. Danski uzgoj se znaajno razlikuje po morfometrijskim mjerama u odnosu na turski. Tako je visina do grebena jareva u prosjeku 78, a koza 73 cm, dok tjelesna masa jareva iznosi oko 80, a koza 50 kg.
=== Uzgoj koza ============================================= 121
============================================================
Slika 89. Angora jarac (Izvor: www.britannica. com).
6.3.2. Kamirska koza pashmina

Kamirska koza ili pashmina (Capra hircus kaschmiriensis ili Capra hircus laniger) je skupina azijskih pasmina koza koja se prvenstveno uzgajaju radi proizvodnje kamir vlakana. Porijeklo vodi iz regije Kamira. Ime pashmina vodi porijeklo od istoimene perzijske rijei koja znai koza za proizvodnju vune. Danas je najznaajnije uzgojno podruje Mongolija, Tibet i Himalaji. Interesantno je da se danas ova pasmina najmanje uzgaja u Kamiru. Uzgajaju se u velikim stadima. Znaajna karakteristika ove pasmine je da dobro podnose hladniju klimu. Spada u kategoriju sitnih pasmina koza sa tjelesnom masom odraslih koza 30-40, a jareva oko 60 kg. Prosjena visina do grebena odraslih koza je oko 60, a jareva 6075 cm. Indeks plodnosti je oko 1,2. Velika mlijenost joj nije odlika. Osnovni proizvod koji daje je poddlaka ili sekundarna vlakna nazvana kamir i u prosjeku po grlu godinje se dobije 100200 g kamira debljine 1416 m i duine 4-20 cm. Koze daju manje kamir dlake od jareva, ali je znatno kvalitetnija. Prvi pisani radovi u kojima se pominju vuneni alovi od kamira potjeu iz perioda izmeu 3. vijeka p.n.e. i 11. vijeka nove ere. Osniva prvog industrijskog pogona za preradu kamirske vune je vladar Kamira u 15. vijeku Zayn-ul-Abidin koji je doveo tkae iz Turkmestana.
122
============================================ Pasmine koza ===
Slika 90. Kamirska koza

(Izvor: http://farm3. static.flickr.com).
Kina, sa preko 146 miliona koza u 2007. godini, od kojih najvei broj kamirske pasmine koza, postala je najvei proizvoa sa preko 10.000 metrikih tona neopranog kamira godinje. Mongolija proizvodi neto vie od 3.000 tona, dok su Indija, Pakistan, Iran, Afganistan, Turska, centralne azijske drave znaajni proizvoai, ali u znatno manjim koliinama u odnosu na Kinu i Mongoliju. Godinja svijetska proizvodnja se procjenjuje na 15.000 do 20.000 metrikih tona neopranog kamira. Nakon uklanjanja masnoe, prljavtine i dlake od grubog runa, godinja svjetska proizvodnja istog kamira se procjenjuje na oko 6.500 tona. isti kamir se moe u industrijskom procesu bojiti, nakon toga prolazi proces predenja, te ga je mogue koristiti za pletenje dempera, eira, rukavica, arapa, jakni, pidama, alova, pokrivaa i drugih odjevnih predmeta. Lideri na tritu ovih odjevnih predmeta su kompanije iz Italije, kotske, Engleske i Japana.
Slika 91. Kamirski jarac
(Izvor: www. britannica. com).
=== Uzgoj koza ============================================= 123
============================================================
Postoji nekoliko pasminskih skupina kamirskih koza: - Australijska kamirska koza je koza ija je selekcija lokalne populacije zapoela kasnih sedamdesetih godina prolog vijeka. Proizvodnja dlake varira od stada do stada, a produktivnija grla daju oko 250 g kamira godinje sa debljinom vlakana od 15 m. - Changthangi uzgoj joj je ustanovljen u regijama Kamir i Ladakh. Uzgaja se radi proizvodnje mesa i kamira, a koriste se i kao tovarne ivotinje. Obino je bijele boje, ali moe biti i crne, sive i smee boje. Karakteriu je i veliki uvijeni rogovi.
Slika 92. Australijska kamirska koza (Izvor:
www.absoluteastronomy. com).
- Hexi kamirska koza - se ve dugo vremena uzgaja u pustinjama i polupustinjama kineske pokrajine Gansu. Oko 60% populacije ovih koza je bijele boje. Uzgaja se i u kineskim pokrajinama Qinghai i Ningxia. Odrasla koza daje godinje 184 g kamira debljine vlakana od 15,7 m. - Kamirska koza unutranje Mongolije je pustinjska i polupustinjska koza koja ima dugu tradiciju uzgoja. Ova koza ima pet sojeva i to: Alasan (Alashanzuoqi), Arbus, Erlangshan, Hanshan i Wuzhumuqin. Prva tri soja daju izuzetno kvalitetan kamir, ali u malim koliinama, dok su posljednja dva selekcionirana za visoku proizvodnju. Prosjeni prinos dlake je oko 240 g godinje sa prosjenom debljinom vlakana izmeu 14,3 i 15,8 m. Duina dlake je izmeu 41 i 47 mm. Ukupna populacija ovih koza 1994. godine iznosila je oko 2,3 miliona.
124
============================================ Pasmine koza ===
- Alashanzuoqi ili bijela kamirska koza - Ovo je mongolska kamirska koza koja se uzgaja u Alashan regionu koji se nalazi na zapadnom dijelu mongolskog platoa. Selektivni uzgoj za proizvodnju kamira je poeo 1970. godine. Ova koza daje dugu bijelu kamir dlaku izvanrednog sjaja. Prosjena proizvodnja dlake je 251 g po kozi godinje, sa prosjenom debljinom vlakana od 14,5 m. - Liaoning kamirska koza je koza koja se od 1960. godine do danas kontinuirano selekcijskim procesima unaprijeuje i koja se koristi za poboljanje proizvodnih osobina kamirskih koza u cjeloj Kini. Selekcijski rad je zasnovan na unaprjeenju veliine, duine trupa, koliine i kvaliteta kamir dlake, sposobnosti penjanja, vrstini tjelesne grae i brzom porastu. Proces unapreivanja je poeo u istonom planinskom podruju pokrajine Liaoning. Uzgaja se uglavnom u Buyun planinama, na Liaodong poluotoku, u provinciji Liaoning. Ova koza je zvanino ime Liaoning kamirska koza dobila 1984. godine od strane kineskog ministarstva poljoprivrede. Do 1994. godine najkvalitetnija grla su proizvodila 326 g kamira godinje sa prosjenom debljinom vlakana od 15 m. - Licheng Daqing koza - je koza dvojnih proizvodnih svojstava (kamir-meso) iz Shanxi pokrajine u Kini. Karakteristina je po tome to joj je donji dio trupa sme, a prosjeni godinji prinos odrasle koze je 115 g kamira sa debljinom vlakana od 14 m. - Koza tibetanskog platoa je koza koja se osim na tibetanskom platou uzgaja i u Indiji, Pakistanu i Nepalu. Radi se o brojnoj populaciji. Tako se 1994. godine uzgajalo vie od 7 miliona ovih koza. Od ovog broja 5 miliona na tibetanskom platou u Kini, 1 milion u Sichuanu, pola miliona u Quanghai pokrajini, te oko 100.000 u Gansu. Uzgaja se prvenstveno radi proizvodnje kamira. Prosjena godinja proizvodnja odrasle koze iznosi oko 200 g, dok odrasli jarac daje oko 260 g. - Zhongwei koza vodi porijeklo iz polupustinja i pustinja podruja oko Zhongwei u provinciji Ningxia i Gansu u Kini. Poznata je po
=== Uzgoj koza ============================================= 125
============================================================
jareem krznu i proizvodnji kamira. Godinja prosjena proizvodnja iznosi 216 g sa debljinom vlakana od 15 m. - Luliang crna koza je koza dvojnih proizvodnih svojstava (mesokamir) iz podruja Lliang. Daje male koliine kamira tamne boje vlakana. - Wuzhumuqin koza je koza unutranje Mongolije. To je nova pasmina koza priznata 1994. godine. Razvoj pasmine zapoeo je 1980. godine. Godine 1994. uzgajalo se 372 nukleus stada i 681 stado u postupku selekcije. Jarevi su karakteristini po dugim rogovima, a 85% koza ima rogove. Skoro 98% koza su bijele boje. Prosjena godinja proizvodnja odraslih Wuzhumuqin koza prije petnaest godina je iznosila 285 g sa debljinom vlakana 15,6 m, uz prosjenu duinu vlakana od 46 mm.
6.3.3. Pigora koza Pygora

Pigora je pasmina koza nastala u SAD krianjem amerike angora koze i jareva amerike patuljaste (Pygmy) pasmine koza kako bi se uzgojila pasmina koja e prvenstveno proizvoditi njenu moher dlaku. Uiteljica Katharine Jorgensen je ranih osamdesetih godina prolog vijeka u Navaho rezervatu u Arizoni (SAD) dola na ideju da se uzgoje krianci ove dvije pasmine. Prvi dobiveni krianci su registrirani kao F1, dok je naredna generacija dobila ime pigora (Pygora). U ovu pasminu se registriraju samo ona grla kod kojih udio gena patuljaste ili angora pasmine prelazi 75%, a ostalih pasmina ispod 25%. Sva grla ove pasmine proizvode moher prema utvrenim pasminskim standardima (Breed Standard of PBA). Pigora koze proizvode jedan od tri razliita tipa runa i to tip A, B i C. Runo tipa A je svilenkasto, glatko i hladno na dodir i ima dijametar vlakana od 28 m. Duina vlakana iznosi preko 150 mm. Tip B predstavlja runo sa karakteristikama moher i kamir tipa runa.
126
============================================ Pasmine koza ===
Slika 93. Pigora jarac (Izvor:

http:// www.timboucher.com).
Kudravo je i i u prosjeku je dugo 75-150 mm. Dijametar vlakana je u prosjeku ispod 24 m. Tip C ine vrlo fina vlakna, obino dijametra ispod 18,5 m. Vlakna moraju biti duga najmanje 25 mm. Niti jedan od ovih tipova nije bolji od drugih.
Slika 94. Pigora tip A
Slika 95. Runo tipa A
(Izvor: ncag.blogspot.com).
Svaki je jedinstven sa svojim karakteristinim posebnostima. Trup koza ove pasmine je dobro pokriven runom izuzev distalnih dijelova nogu. Boja runa moe biti crna, bijela i karamel. Visina do grebena koza iznosi 18-22, a kod jareva 23-27 ina. Prema standardu ne postoji ogranienje maksimalne veliine.
=== Uzgoj koza ============================================= 127
============================================================
Slika 96. Pigora tip B

(Izvor: ncag.blogspot.com).
Slika 97. Runo tipa B
Eksterijerna karakteristika ove pasmine je pruga koja se nalazi du lea i koja je uvijek tamnija u odnosu na osnovnu boju. Tamnija boja podruja lopatica je karakteristika jareva. Prosjeno trajanje gravidnosti je 145-150 dana, a ojare 1-4 jaradi.
Slika 98. Pigora tip C
Slika 99. Runo tipa C
(Izvor: www.pygoras.ca).
128
============================================ Pasmine koza ===
6.3.4. Nigora koza Nygora

Nigora je nova pasmina koza nastala 1992. godine krianjem angora koze i jareva nigerijske patuljaste pasmine koza kako bi se uzgojila pasmina koja e prvenstveno proizvoditi moher dlaku. U ovu pasminu se ubrajaju samo grla kod kojih postotak gena nigerijske patuljaste ili angora pasmine prelazi 75, a kod ostalih pasmina je ispod 25. Prva generacija krianaca izmeu nigerijske patuljaste i angora koze je poznata kao F1 i tehniki je najistiji oblik nigore. Nigora koze koje imaju vei udio gena angora pasmine nazivaju se teke nigore (vei tjelesni okvir i vei nastrig mohera). Nigora koze sa veim udjelom gena nigerijske patuljaste pasmine se nazivaju lahke nigore (manji tjelesni okvir i manji nastrig mohera), a koze koje imaju 50:50 postotaka gena angore i nigerijske patuljaste pasmine su poznate pod imenom standardna nigora. Nigora koze, takoer, mogu biti uzgojene od grla tzv. uravnoteenog porijekla, pri emu se dobiju grla koja udovoljavaju nigora standard za tjelesni okvir, vrstu, kvalitet vlakana, veliinu, boju, itd., ali potjeu od roditelja od kojih je jedan nigerijska patuljasta pasmina, a drugi roditelj nepoznatog porijekla ili grla dobivenog u kombinaciji nigora koze sa nekom drugom pasminom iji je osnovni proizvod dlaka (npr. kamirska).
Slika 100. Jare nigora pasmine koza (Izvor: http://
familytymeacres. homestead.com).
Prema tjelesnom okviru nigora spada u kategoriju koza srednje veliine, uravnoteenog i pravouglog tjelesnog okvira, te elegantnog izgleda (neto duih nogu u odnosu na tipine nigerijske patuljaste koze). Imaju kombinaciju karakteristika angore i nigerijske patuljaste koze. Oi mogu biti bilo koje boje, a ui mogu biti us=== Uzgoj koza ============================================= 129
============================================================
pravne kao kod nigerijske ili oborene kao kod angora pasmine ili ak negdje izmeu. Ui moraju biti uravnoteene i simetrine. Nigora koze mogu biti raznih boja ili arene u raznim kombinacijama boja. Odrasla grla oba spola trebaju imati izraene sekundarne spolne odlike.
Slika 101. Nigora koza (Izvor:
http://familytymeacres.homestead.com).
Vime kod koza treba da pokazuje izraziti mlijeni karakter. Nigora koze su rogate, ali su za uzgoj poeljna bezrona grla. Postoje tri osnovne vrste vlakana kod nigora koze: Tip A koji najvie slii moheru angora koze. Vlakna su duga, valovita, u prosjeku duga do 150 mm i na dodir su hladna. Koze se iaju jednom godinje, a u posebnim uvjetima uzgoja, svakih 6 mjeseci. Tip B je tipian veini nigora koza. Vlakna su poznata pod imenom kagora. Predstavlja kombinaciju tipa A (moher) i tipa C (kamir). Vlakna su obino duga 75150 mm. Mogu, ali ne moraju, biti sjajna, vrlo su topla i mehka na dodir. Tip C spada u kategoriju kamir tip vlakana. Ima jako fina vlakna duga 25-75 mm koja su topla i mehka na dodir.
130
============================================ Pasmine koza ===
6.4. Patuljaste pasmine 6.4.1. Patuljasta koza pigmejska koza - Capra hicus
Minijaturna koza (Capra hicus) je afrika pasmina ije koze dostiu tjelesnu masu 23-34, a jarevi 27-39 kg. Iz Afrike su u SAD uvezene 50-ih godina prolog vijeka i od tada su postale veoma popularne ivotinje kao kuni ljubimci i izlobene ivotinje. U Velikoj Britaniji Klub uzgajivaa minijaturnih koza (The Pygmy Goat Club) je postavio standarde u veliini i tipu za ovu pasminu koza i organizira edukaciju izlagaa ovih koza na izlobama. Standardom je propisana maksimalna visina do grebena i ona iznosi 56 cm za jareve, a za koze je neto nia. Koze imaju kratke noge i karakteristian trbuh koji ostavlja dojam da je ivotinja gravidna. Dozvoljene su sve boje dlake, izuzev isto bijele boje. Prvenstveno se uzgajaju kao kuni ljubimci, iako u odnosu na svoju veliinu daju veliku koliinu mlijeka, a i meso im je veoma ukusno. Obzirom da se radi o preivarima, vrlo jednostavno ih je hraniti jer u ishrani koriste sve zeljaste biljke i trave ukljuujui i drvenasto bilje. Mnoge pasmine koza imaju dobar odnos sa djecom, ali se smatra da su ove koze najprikladnije za igru sa djecom zbog svog mirnog temperamenta i dobroudnog karaktera, mada i kod ovih koza postoje izuzeci. Obino se za kunog ljubimca odabere kastrirani jarac ili se kao kuni ljubimci dre u paru. Takoer, dobro se podnose sa drugim kunim ljubimcima poput maki i pasa. esti su stanovnici zoolokih vrtova diljem svijeta. Za smjetaj im je potrebno obezbijediti kuicu poput onih za vee pse, s tim da zahtijevaju bolju ventilaciju i to tako da se ureu mali otvori u gornjoj zoni stranje strane kuice. Pod moe biti betonski, malo nagnut prema vratima i pokriven debljim slojem slame. Ulazna vrata bi trebala biti napravljena tako da se mogu otvarati kako bi se obavilo ienje unutranjosti. Zimi se ienje rijetko obavlja kako bi slamnati pod posluio kao izolator. U sluaju hladnijih zimskih dana moe se ubaciti na pod manja vunena prostirka.
=== Uzgoj koza ============================================= 131
============================================================
Slika 102. Patuljasta koza (Izvor: www. allgoats.com).
6.4.2. Nigerijska patuljasta koza - The Nigerian Dwarf goat

Nigerijska patuljasta koza je minijaturna pasmina koza mlijenog tipa porijeklom iz zapadne Afrike. Ovu su kozu dopremili na brodovima u SAD kako bi u zoolokim vrtovima posluili kao hrana za velike divlje make, poput lavova. Danas je ova pasmina koza popularna za uzgoj kao kuni ljubimac zbog svog malog uzrasta i skromnih zahtjeva. Postoje dva razliita standarda tjelesnih mjera za ovu pasminu koza. Prema standardu Amerikog udruenja uzgajivaa koza (American Goat Society) visina do grebena kod koza ne smije biti nia od 57, a kod jareva 60 cm. Prema standardu Udruenja za uzgoj nigerijske patuljaste koze (Nigerian Dwarf Goat Association) idealna visina do grebena kod koza bi trebala biti 43-48 cm sa maksimalno dozvoljenom visinom od 53 cm, a kod jareva idealna visina bi trebala biti 48-53 cm uz maksimalnu dozvoljenu visinu od 53 cm. Boja kostrijeti moe biti bijela, crna, crvena, smea kao i kombinacija spomenutih boja sa arenom glavom i vratom i drugim dijelovima tijela. Rogata je pasmina koza, ali se veina uzgajivaa opredjeljuje za uklanjanje rogova kod jaradi u dobi do 2 sedmice. Dominantna boja oiju je crna, dok ima grla sa plavim oima. Ui su im uspravne i imaju ravan nosni profil. Dlaka im je mehka, kratka do srednje duga. Koze ove pasmine, s obzirom na njihovu veliinu, daju iznenaujue veliku koliinu mlijeka. Njihova proizvodnja se kree 1-8 kg na dan, s prosjekom od 2,5 kg. Mlijeko ima veliki sadraj mlijene masti i to u prosjeku oko 5%, a pri kraju laktacije i do 10%. Zbog to-
132
============================================ Pasmine koza ===
ga se od mlijeka ove pasmine koza moe proizvesti vea koliina sira.

Slika 103. Nigerijska patuljasta koza (Izvor: http//www.en.
wikipedia. org).
Graviditet koza traje 145-153 dana. Obino se jare jednom godinje, iako se mogu jariti i tri puta u dvije godine. U prosjeku ojare 3-4 jaradi. Jarad po porodu imaju tjelesnu masu od 900 g do 1 kg. Mlade jareve treba rano odvojiti od koza, jer ve u dobi od 2 mjeseca mogu oploditi kozu. enska jarad se moe pripustiti u dobi 7-8 mjeseci ako dostignu adekvatan tjelesni uzrast. Veina uzgajivaa ih ne priputa dok ne navre godinu dana dobi. I koze i jarevi ove pasmine su mirnog karaktera i lahko se dresiraju. Ove osobine u kombinaciji sa svojim malim uzrastom i bojom ine ih popularnim kunim ljubimcima. Nigerijska patuljasta koza se moe dresirati tako da se vodi na povodcu, a neki ih vlasnici dre i u kui. Odlino se slau sa djecom. Vlasnici koji ih dre na otvorenom prostoru moraju im napraviti adekvatan objekat za smjetaj. Obino je to kuica poput one za vee pse, ali pri tome treba voditi rauna o tome da ne podnose vlagu i da kuica treba biti prozrana. Na pod je potrebno postaviti slamu. Ako se dre kao kuni ljubimci preporuljivo je drati ih u paru. Obzirom da, kao i sve druge koze, imaju osobinu da mogu preskakati ogradu, vlasnici se trebaju pobrinuti da im onemogue ovaj nagon.
=== Uzgoj koza ============================================= 133
============================================================
6.5. Mesne pasmine 6.5.1. Boer koza burska koza

Boer koza je mesni tip koze porijeklom iz June Afrike. Rije boer na holandskom jeziku znai farmer. Najranije zabiljeeni uzgoj ovih koza u Africi je onaj u zapadnoj Ugandi ve 1200. godine. Boer koza je nastala krianjem domaih koza sa uvezenim evropskim, angora i indijskim kozama. Osnovna populacija za ova ukrtanja bile su koze nomadskih plemena Bantu i Namaqua Hotentota. Namjera selekcionera bila je uzgojiti izdrljivu, vrlo prilagodljivu pasminu koja e moi opstati u afrikim uvjetima uzgoja, uz to biti vrlo plodna i da joj osnovni proizvod bude meso. Selekcija pasmine je provoena u pravcu proizvodnje mesa i to za proizvodnju jareeg mesa, lahkih do tekih trupova. Danas je to veoma plodna pasmina sa mogua tri jarenja u toku dvije godine. Vrlo su mirnog temperamenta. Uzgojna asocijacija burske koze iz Junoafrike Republike je 1959. godine ustanovila standard za ovu pasminu koji je do danas vie puta mijenjan i unaprijeivan. Od 1959. godine do danas ova koza se intenzivno uzgaja u Evropi, Sjevernoj Americi, Australiji i Okeaniji. Osnovna boja burske koze je bijela, sa glavom djelimino crvene boje dlake i ovnujskog profila. Crvene are, takoer, mogu biti prisutne na vratu i prsima. Pasminu karakteriu rogovi i visee ui, tjelesni okvir srednje veliine, iroki grudni ko, duga i iroka lea. Ima izraenu miiavost prsa, lea i butova koja je posebno istaknuta kod jaradi. Jaree meso je vrlo njeno, nemasno, neutralnog ukusa, te se zbog toga konzumira kao dijetetski proizvod. Ako se neutralni ukus mesa eli posebno istaknuti, muka jarad predviena za klanje pri ivoj teini 30-35 kg obavezno se kastrira u vrlo ranoj dobi. Koze imaju vansezonsko gonjenje, tako da se jarenja deavaju tokom cijele godine ako se uz odgovarajui menadment postignu za to potrebni uvjeti. Indeks jarenja iznosi 1,8-2,4. Tjelesna masa jareva iznosi 80120 kg, a odraslih koza 70-90 kg. Obzirom da se radi o izrazito mesnoj pasmini koza randman (s glavom) iznosi 5457%, a prirast jaradi iznosi 200-250 g na dan.
134
============================================ Pasmine koza ===
Burske koze se za vrijeme vegetacije dre na panjacima. Zbog svog mirnog temperamenta posebno su prikladne za dranje na panjacima zajedno s drugim ivotinjama, naprimjer, konjima, govedima i ovcama.
Slika 104. Koza burske pasmine sa jaradi (Izvor:
http://www.ansi.okstate. edu).
Koze, openito, pasu na poseban nain pri emu preferiraju mlado lie, izdanke bunja, ivica i drvea. Na taj nain mogu preuzeti vanu ulogu u ouvanju okolia, zaustavljajui ili sprijeavajui zarastanje povrina grmljem. esto pretvaranje zelenih travnatih povrina u bunovite ekstenzivne povrine, naprimjer, u parkovima prirode, postaje danas sve znaajniji problem. Dranje koza na ekstenzivno koritenim povrinama e u budunosti dobivati na znaaju, s obzirom da e se zbog nedostatka financijskih sredstava drugi skupi naini odravanja panjaka i livada sve manje koristiti. Primjer masovnog uzgoja koza ove pasmine je Australija koja, osim to prodaje velike koliine kozijeg mesa, na svjetskom tritu prodaje i selekcionirana rasplodna grla superiornih karakteristika ove pasmine.
Slika 105. Jarei trupovi sanske koze (Foto: Mio B., 1998.).
=== Uzgoj koza ============================================= 135
============================================================
Slika 106. Jarac boer pasmine

(Izvor:http://www. easterncongo.net).
6.6. Pasmine i tipovi koza Bosne i Hercegovine i susjednih zemalja 6.6.1. Domaa balkanska rogata koza domaa brdska koza
Kod nas se najee uzgaja u podrujima gde se drugim vrstama domaih ivotinja ne moe obezbijediti dovoljno hrane. Domaa balkanska rogata koza se uglavnom uzgaja u niim i viim podrujima golog i pokrivenog kra. Prema uzgojnom podruju pojedini sojevi ove koze nose ime kao to je hercegovaka, dalmatinska, sokobanjska, gulijanska, itd., a u zavisnosti od uzgojnog podruja razlikuju se po manjoj ili veoj mlijenosti odnosno tjelesnoj masi. Tijelo im je obraslo dugom i gustom kostrijeti crne, bijele ili smee boje, a ima i arenih grla. Najrjea je bijela boja kostrijeti. Vrat im je dug i tanak, a prsa uska i plitka. Zdjelica im je uska. Rogovi su savijeni prema unutra i nazad. Vime je dosta slabo razvijeno i pokriveno grubom dlakom. Visina grebena kod koza iznosi 60-65, a kod jaraca oko 70 cm. Tjelesna masa odraslih koza iznosi 30-45, a jareva 40-65 kg. Tokom 6-7 mjeseci laktacije proizvede 100-300 litara mlijeka.
136
============================================ Pasmine koza ===
Slika 107. Domaa balkanska rogata koza (Foto: aki V.,

2010.).
Kasnozrela je i slabo plodna pasmina, jer prvo jare ojari obino u dobi preko dvije godine. Najee ojari po jedno jare, a tek u 20% sluajeva ojari dvojke. Proizvodnja mesa je minimalna. Zbog male porodne mase kada se jarad po odbiu privedu klanju u prosjeku daju 5-6 kg, dok odrasle koze daju 15-20 kg mesa. Domae koze su snane kostitucije, skromne u ishrani, vrste i otporne. U odnosu na plemenitije pasmine, otpornije su na loije uvjete dranja i nisu izbirljive u ishrani.
6.6.2. Domaa oplemenjena koza - domaa bijela koza - bara

Domaa oplemenjena koza je rezultat dugogodinjeg krianja domae balkanske rogate sa sanskom kozom. Jedna od karakteristika je da moe biti rogata ili bezrona. Kostrijet joj je obino bijele boje (slika 74), ali boja dlake nije ustaljena pasminska osobina, tako da ona moe biti crna, smea, ili u kombinaciji raznih boja. Ovu kozu odlikuje sposobnost za dugo hodanje u potrazi za hranom, ak i po najloijim terenima. Visina do grebena kod koza iznosi 65-70, a jareva 75-80 cm. Tjelesna masa odraslih koza je 30-50, a jareva 60-80 kg u zavisnosti od uvjeta dranja. ensku jarad odlikuje rana spolna zrelost (ve sa 6-7 mjeseci dobi) i dobra plodnost sa ak 80% ojarenih blizanaca. Tokom laktacije, koja traje 7-8 mjeseci, prosjeno daje 300500 litara mlijeka.
=== Uzgoj koza ============================================= 137
============================================================
Slika 108. Domaa oplemenjena koza - bara (Foto: aki

V., 2010.).
6.6.3. Hrvatska arena koza

Hrvatska arena koza (ranije poznata kao balkanska ili domaa koza) je najbrojnija pasmina koza u Hrvatskoj, a glavna podruja uzgoja ove pasmine su prostor juno od Velebita, Dalmacija i dalmatinsko zalee. U projektu zatite i odrivog razvoja dalmatinske obale nazvana je dinarska arena koza. Karakteriu je otpornost i prilagodljivost teko pristupanim i teko prohodnim krevitim terenima. Prosjena tjelesna masa odraslih koza je oko 45 kg, a jareva 4060 kg. Prosjena visina do grebena, odraslih, potpuno razvijenih koza je oko 61 cm, duina trupa 69 cm, irina prsa oko 18 cm, dubina prsa 31 cm, opseg prsa 84 cm, opseg cjevanice oko 8 cm. Tjelesne mjere jareva su vee od onih u koza iste dobne kategorije. Oba spola su rogata. Rogovi su tamni, grubi i bez sjaja, rastu unazad poput sablje i prosjene duine 28-29 cm. Kod starijih grla su vrhovi rogova znatno udaljeni jedan od drugog. Tijelo je prekriveno dugom, gustom i sjajnom kostrijeti razliite boje, najee crno-bijele a moe biti i potpuno bijela, smea, crno-smea, crvenkasta, siva, crno-arena grla. Koa je pigmentirana, elastina i poprilino tvrda. Glava je srednje duga, sa ravnim profilom lica. Ui su srednje duge i ravno poloene. Vrat je dug, tanak i osrednje miiav, a kod pojedinih grla s donje strane vidljive su malene resice. Lea su duga i ravna. Stranji dio tijela razvijeniji je od prednjeg. Prsa su plitka i uska. Greben je
138
============================================ Pasmine koza ===
jasno izraen. Noge su tanke i vrste. Vime je malo, mehko i prekriveno kratkom dlakom.
Slika 109. Hrvatska arena koza (Izvor:
www.hpa.hr).
Uzgoj ove koze je organiziran uglavnom u krajnje ekstenzivnim uvjetima, najee u talama koje ne osiguravaju minimum zootehnikih uvjeta. Kroz cijelu godinu panjaci i brst predstavljaju gotovo jedini izvor hrane s tim da se veina uzgajivaa za zimskih mjeseci osigura sa zalihama sijena i djetelinsko-travnih smjesa. Prihranjivanje koncentratnim krmivima praktikuje se kod zanemarivo malog broja uzgajivaa. Plodnost koza u prosjeku iznosi 100%, a u boljim stadima moe biti 20-30% blizanaca. Prosjena mlijenost je oko 100 litara u laktaciji koja traje 150-250 dana, s tim da bi se u uvjetima poboljanja dranja i ishrane mlijenost, vjerovatno, poveala. Glavni proizvodni cilj uzgajivaa je proizvodnja jareeg mesa, s tim da se jarad uzgaja do 25 kg tjelesne mase.
6.6.4. Hrvatska bijela koza

Ova koza predstavlja oplemenjeni tip domae balkanske koze sa sanskom kozom. Koze ove pasmine su potpuno bijele boje, katkada kremaste do svjetlo ukaste boje. Za razliku od bijelih sanskih, ova koza ima neto duu i grublju dlaku, posebno na stranjim bokovima. Koze su s rogovima i resama ili bez njih. Muka grla imaju bradu i po cjelom tijelu vie kostrijeti nego enska. Tijelo im je neto krae, plie i laganije od izvornih tipova sanske koze. Prosjena tjelesna masa odraslih enskih grla je izmeu 40-60, a mukih 50-70 kg. Prosjena porodna masa jaradi je 3 kg, za mjesec dana dostiu 6,5
=== Uzgoj koza ============================================= 139
============================================================
kg, a za dva mjeseca oko 13,5 kg. Koze su dobre plodnosti (indeks 1,6-1,8), ranozrele, najee jare dvojke. U laktaciji koja traje 250-280 dana proizvedu 250-300 kg mlijeka. U odgovarajuim smjetajnim i hranidbenim uvjetima mlijenost koza u laktaciji moe dosei i 500 kg mlijeka. U dobi od dva mjeseca prosjeni dnevni prirast jaradi je oko 180 g. Osnovne odlike pasmine su otpornost, prilagodljivost, skromnost, pokretljivost, ivahnost i izdrljivost. U uzgoju preovladavaju izraziti ekstenzivni uvjeti dranja i ishrane. U obroku gotovo tokom cijele godine dominiraju brst i paa. U zimskim mjesecima kozama se daje i sijeno (razliitog sastava i kvaliteta) i lisnik. Rijetko se dodatno prihranjuju itaricama ili drugim krepkim krmivima.
6.6.5. Domaa bijela koza

Ova pasmina i njeni krianci nastali su krianjem domae balkanske rogate koze sa plemenitim pasminama, uglavnom sanskom. Uticaj sanske koze na autohtonu balkansku kozu u Srbiji zapoeo je jo poetkom 20. vijeka. U populaciji ovih koza se nalaze i bezrona i rogata grla. Boja kostrijeti je bijela. Tjelesna masa koza je 40-50, a jareva preko 60 kg. Tokom laktacije koja traje oko 240 dana proizvede 300500 kg mlijeka. Indeks plodnosti je 1,6-1,8.
6.6.6. Drenika koza

Pasmina je dobila ime po Drenikoj krajini u dolini rijeke Soe. Kao autohtona slovenaka pasmina priznata je 2000. godine. U banci gena se nalaze uzorci preko 200 koza i 6 jaraca. Danas se mala populacija koza ove pasmine uzgaja u Drenici, na planini Boca iznad Srpenice i na planini Krnica iznad Boveca. Predstavlja kombiniranu pasminu koja se uzgaja zbog mesa i mlijeka. Od mlijeka se u kombinaciji sa ovijim i kravljim mlijekom proizvodi Bovki sir. Imaju bradu i na gornjem dijelu vrata mogu se vidjeti resice poput zvonia.
140
============================================ Pasmine koza ===
Slika 110. Drenika koza (Izvor:

www.hervardi. com).
U populaciji dominiraju rogata grla i to 70-80%. Prevladava crna boja, ali mogua je crno-siva i crveno-crna boja kostrijeti. Tjelesna masa je u rasponu od 40 do 60 kg.
=== Uzgoj koza ============================================= 141
============================================================
Literatura:
Adilovi S.: Ope stoarstvo sa biostatistikom. Grafika aran, Sarajevo, S. 182., 1994. Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. EAAP publications, Goat breed list by genotypes [citirano 28.10.2009.] Dostupno na: http://www.tihohannover.de/einricht/zucht/eaap/breedlst/1_3total.htm Foto: Britanska sanska koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http:// www.allgoats.com/breeds2.htm#SAANEN Foto: Holandska bijela koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http:// en.wikipedia.org/wiki/Saanen_goat Foto: Njemaka bijela oplemenjena koza [citirano 12.08.2009.] Dostupno na: http://www.ziegen-treff.de Foto: Francuska alpina koza [citirano 12.08.2009.] Dostupno na: http:// www.dreamy-hollow.com/untitled3.html Foto: Smea kratkodlaka koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http:// www.ansi.okstate.edu/breeds/goats/brownshorthair/index.htm Foto: Amerika alpina koza [citirano 10.08.2009.] Dostupno na: http:// www.goatmilkstuff.com/images/Victoria.JPG Foto: Togenburki jarac [citirano 09.08.2009.] Dostupno na: http:// en.wikipedia.org/wiki/Toggenburg_goat Foto: arena njemaka plemenita koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http://www.ziegenzucht-rheinland.de/r_bde. shtml Foto: Nubijska koza [citirano 22.02.2009.] Dostupno na: http:// www.greendayfarms.org/Soap%20Pictures/Nubian%20Goat%20Pic2 Foto: Anglo-nubijska koza [citirano 16.01.2009.] Dostupno na: http:// www.rarebreeds.co.nz/nubian3.jpg Foto: Jarac anglo-nubijske pasmine iz SAD [citirano 10.08.2009.] Dostupno na: http://www.braveheartfarms.com/desknote_adga.html Foto: Bagot pasmina koza [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http://www. allgoats.com /breeds2. htm#BAGOT Foto: Damaska koza sa Kipra [citirano 10.08.2009.] Dostupno na: http:// www.damascusgoat.com/damascus.htm Foto: Angora koza iz Turske [citirano 12.08.2009.] Dostupno na: http:// www.medical-dictionary.the free dictionary.com/Angora Foto: Angora jarac [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// www.britannica.com/EBchecked/topic/25204/Angora-goat Foto: Kamirska koza [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// farm3.static.flickr.com/2790/4197434834_1c9ea225ff.jpg
142
============================================ Pasmine koza ===
Foto: Kamirski jarac [citirano 27.11.2009.] Dostupno na: http:// www.britannica.com/.../10570/Cashmere-goat Foto: Australijska kamirka koza [citirano 27.11.2009.] Dostupno na: http:// www.absoluteastronomy.com/topics/Australian_Cashmere_Goat Foto: Pigora jarac [citirano 16.11.2009.] Dostupno na: http:// www.timboucher.com/journal/wp-content/uploads/2007/06/pygoragoat-marriage.jpg Foto: Pigora tip A i B [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// ncag.blogspot.com/.../cindys-pygora-goats.html Foto: Pigora koza tip C [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// www.pygoras.ca/images/Hailey.JPG (citirano: 28.11.2009.) Foto: Nigira koza [citirano 28.11.2009.] Dostupno na: http:// familytymeacres.homestead.com/goatgallery.html Foto: Minijaturna koza [citirano 27.11.2009.] Dostupno na: http://www. allgoats.com/breeds2.htm Foto: Nigerijska patuljasta koza [citirano 29.11.2009.] Dostupno na: http:// en. wikipedia.org/wiki/File:Nigerian_Dwarf_Goat_01.jpg Foto: Koza burske pasmine sa jaradi [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http://www.ansi.okstate.edu/breeds/goats/boer/BOER2.jpg Foto: Jarac boer pasmine [citirano 14.08.2009.] Dostupno na: http:// www.easterncongo.net/images08/boer.jpg (citirano: 14.08.2009.) Foto: Hrvatska arena koza [citirano 01.11.2009.] Dostupno na: www.hpa.hr/Portals/0/Sarna_koza2.jpg Foto: Drenika koza [citirano 14.11.2009.] Dostupno na: http:// www.hervardi.com/drezniska_ koza.php Galal S.: Biodiversity in goats. Small Ruminant Research, Vol. 60, 1-2, 7581,2005. Hayes Lord John: The Angora Goat: Its Origin, Culture And Products (1868). Kessinger Publishing, P.40., 2009. Hrvatska udruga za odnose sa javnou. Projekt zatite i odrivog razvoja dalmatinske obale. [citirano 18.09.2009]. Dostupno na: http:// www.huoj.hr/lgs.axd?t=16&id=4270 Lindahl I.L.: A Dairy Goat for Home Milk Production. United States Dept. of Agriculture, Pg. 8, Washington D.C., 1978. Mio B., Pavi V.: Kozarstvo. Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb, 2002. Mio B., Bara Z., Prpi Z., Vnuec I., Pavi V.: Vanjtina hrvatske arene koze. Proceedings. 43rd Croatian and 3rd International Symposium on Agriculture. Opatija. Croatia, 827-828, 2008. Mio B., Prpi Z., Vnuec I., Sui V., Antunovi Z., Bara Z., Pavi Vesna: Vanjtina razliitih kategorija hrvatske arene koze. Stoarstvo, 62, 6, 439447, 2008. Ochodnicky D.: Moderny chov koz. Animapress, Dunajska streda, 1996.
=== Uzgoj koza ============================================= 143
============================================================
Krajinovi M., Kunc V., inkulov Mirjana: Proizvodnja i kvalitet jareeg mesa. Savremena poljoprivreda, 48, 1-2, 245-250, Novi Sad, 1999. Rako A.: Uzgoj saanske koze u predjelima kra. Veterinarski arhiv 14, 2, 5774, Zagreb, 1944. Uroevi M., Skalicki Z., uri M.: Fenotipska varijabilnost reproduktivnih osobina sanske koze. VIII Seminar inovacija u stoarstvu 88', 159-165, Beograd-Zemun, 1988.
144
================================ Tehnoloki postupci uzgoja koza ===
7.
Tehnoloki postupci uzgoja koza
vaka koza u stadu, odnosno farmi, treba da potjee iz zdravog i umatienog stada, da posjeduje pedigre, dokumentaciju o zdravstvenom stanju i proizvodnji. Mlijene koze moraju imati sve karakteristike enske ivotinje, a koje se oituju poeljnom konstitucijom i dobro razvijenim ljezdastim vimenom. Optimalne eksterijerne karakteristike mlijenih koza u okviru priznatih standarda za ovu vrstu domae ivotinje prikazane su na slici 111.
Slika 111. Vanjske (eksterijerne) karakteristike mlijene koze

(Izvor: The Dairy Goat in Canada, 1441/1976).
=== Uzgoj koza ============================================= 145
============================================================
LEGENDA:
1. GLAVA - mala, suha, lagana sa irokim elom; 2. OI - bistre, ivahne i blage; 3., 4. VRAT - dug, tanak, lijepo graen, njean, gladak; 5. GREBEN pravilno, skladno graen i ravan; 6. LENA LINIJA - duga i ravna; 7. PREDNJE NOGE - vrsto graene, suhe, prave, ne suvie primaknute; 8. PUTILO - sasvim uspravno; 9. PAPCI - vrsti, suhi, pravilno oblikovani i glatki; 10. SISE - cjevaste, pravilno razvijene, blago usmjerene prema naprijed; 11. VIME - okruglo, vrsto graeno, mehko elastino sa finim dlaicama, nije mesnato, pravilno je podijeljeno na dva renja jednake veliine; 12. MLIJENE VENE - dobro izraene i vijugave; 13. TRBUH - dobro razvijen i izrazito naglaenog kapaciteta; 14. GRUDNI KO - dubok, dug i irok; 15. KARLICA-ZDJELICA - iroka, duga i prostrana sa dobro razvijenom muskulaturom; 16. SAPI - blago sputene, ne naglo oborene; 17. ANALNA REGIJA - iroka i visoko uzdignuta; 18. STRANJA STRANA VIMENA - razvijena, uravnoteena na dva jednaka renja; 19. ZADNJE NOGE - pravilno razvijene, skoni zglobovi iroko razmaknuti; 20. REBRA - duboka i pravilno savijena.
Pored navedenih karakteristika svaki uzgajiva treba obratiti panju i na sljedee: 1. stanje zubala, jer ako su zubi jako istroeni koza nee ni pod kakvim uvjetima dranja i ishrane biti dobra mljekulja, 2. oko oiju ne smiju biti prisutne rane, kraste i bradavice, 3. donja vilica mora biti bez izraslina, vorova i slinih degenerativnih promjena, 4. kostrijet mora biti sjajna, glatka, zdrava i dobro polegla uz tijelo, a koa bez rana i prhuti, 5. vime mora biti bez oiljaka, bradavica, tvrdih mjesta i rana. Znak da je vime ljezdano je njegova mlohavost, te odzvanjanje pri protresanju nakon mue. Koliina mlijeka ne zavisi od veliine vimena ve od razvijenosti mlijenih ljezda,
146
6. papci moraju biti njegovani obrezani, jer ako to nisu moe doi do njihove upale, a koza koja epa nee napredovati pri daljnjem uzgoju. Iz tog razloga kozu treba dobro osmotriti dok se kree. Dobra mljekulja mora imati zdrave noge i papke, 7. ne treba posjedovati debelu kozu, jer je debljina najee znak slabe mlijenosti.
7.1. Utvrivanje dobi

oza posjeduje 32 stalna zuba i to 8 sjekutia u donjoj vilici i po 6 kutnjaka sa svake strane u donjoj i gornjoj vilici (ukupno 24 kutnjaka). Dob se odreuje posmatranjem promjena na sjekutiima (slika 112, tabela 26). U momentu dolaska na svijet ili ubrzo nakon toga jare ima 8 mlijenih sjekutia. U dobi 12-15 mjeseci centralni par mlijenih sjekutia tzv. prednjaci, bivaju zamjenjeni parom irokih, jakih i bijelih stalnih zuba.
Slika 112. Utvriva-
nje dobi na osnovu zuba (Izvor:

www.goatlink.com).
LEGENDA: 1 u dobi 1 godine; 2 u dobi 2 godine; 3 u dobi 3 godine; 4 u dobi 4 godine; 5 u dobi 5 godina.
Sa dvije godine sljedei par mlijenih sjekutia nestaje, a drugi par stalnih sjekutia zauzima njihovo mjesto. Ovaj proces se nastavlja i traje sve dok svi mlijeni sjekutii ne budu zamjenjeni stalnim. To obino traje oko 4 godine (3-5), ali se ponekad navedene promjene
=== Uzgoj koza ============================================= 147
============================================================
obave znatno bre pa koze imaju sve stalne zube ve sa navrene 3 godine. Kod naih domaih kasnozrelih koza sjekutii se mijenjaju 36 mjeseci kasnije u odnosu na naprijed navedene termine.
Tabela 26. Dinamika izrastanja sjekutia kod koza (Izvor: aki V., 2000.) Vrsta sjekutia Prednjaci Unutranji srednjaci Vanjski srednjaci Krajnjaci Stalni zubi poetak rasta / mjeseci zavren rast / mjeseci 12-15 16 20 22 24 36 36 48
7.2. Uzgoj i odbie jaradi

rvo mlijeko-kolostrum jare mora obavezno da posie jer se u njemu nalaze i materije (antitijela) pomou kojih e jare stei imunitet za prvih 15-20 dana ivota. Ako jare ne ustane i ne pone samo da sisa majku, treba pomusti kozu i manju koliinu kolostruma dati jaretu putem boce. Prvog dana jarad treba da dobiju kolostrum svakih 4-6 sati ili 4-5 puta dnevno. Prvih dana ivota poeljno je pustiti jarad da slobodno sisaju, a potom ih treba navikavati na napajanje, prvo iz boce, a potom iz posude. Pri kombiniranom, kao i pri panom, uzgoju jarad nakon 5-7 dana po jarenju idu sa majkom na pau i ve u dobi 12-15 dana sama poinju uzimati manje koliine pae ili sijena. U ovoj dobi jarad provode cijeli dan sa stadom. To je vrijeme kada se koza moe poeti musti. Jarad se preko noi mogu zatvarati u posebne zajednike boksove sa ostalom jaradi istog ili slinog uzrasta gdje im je na raspolaganju voda i hrana. Hrana i voda trebaju biti postavljene tako da ih jarad ne gazi. Nije poeljno izmusti svo mlijeko iz vimena koza-majki, jer je potrebno ostaviti neto mlijeka i za jarad. Koze-majke brzo naue da ustegnu mlijeko u odreenom momentu mue kako bi neto ostalo za jarad. Poeljno je da nakon mue jare odmah nastavi sa dojenjem iz razloga sprijeavanja infekcije vimena. Pljuvaka jareta je izvanredno dezinfekciono sredstvo. U dobi 30-45 dana sposobna su da konzumira148 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
ju znatnije koliine pae ili pokoene zelene mase odnosno sijena. U ovoj dobi poeljno je vakcinirati jarad protiv enterotoksemije i tetanusa. Takoer, potrebno je jarad tretirati protiv kokcidioze i to svako grlo posebno na osnovu tjelesne mase. U dobi od 6 sedmica potrebno je ponoviti tretman protiv enterotoksemije, tetanusa i kokcidioze. U uzgojima gdje se forsira proizvodnja mlijeka za trite, jarad se odmah po porodu tj. kada posiu kolostrum odvajaju od majke i stavljaju u posebne boksove uz ishranu napajanjem putem boce ili kofe (tzv. ishrana iz ruke) i koritenjem kozijeg ili kravljeg mlijeka ili pak specijalne smjee (zamjenjiva mlijeka). Ukoliko se ele dobiti zdrava i vitalna jarad, ne treba provoditi njihovo zaluenje prije nego dosegnu 15 kg ive vage (2-3 mjeseca dobi). Dnevni prirasti kod jaradi, zavisno od spola, dobi, pasminske pripadnosti, naina ishrane itd., kreu se 100-200 g na dan. Ovakvi prirasti omoguavaju da jarad u dobi od 7 mjeseci tee ak i 30-35 kg. Naime, ukoliko je jare dobro hranjeno u dobi od 6 mjeseci, njegov ukupni prirast treba da iznosi mjeseno 3-5 kg. Uticaj spola i dobi na dnevne priraste ilustriraju i podaci navedeni u tabeli 27 za jarad domae balkanske koze.
Tabela 27. Rezultati porasta jaradi domae balkanske koze (Izvor: Markovi i
sur., 1997).
Porodna masa n Prosjek 6 stada Jedinci Blizanci Muka jarad enska jarad 373 267 106 194 179 kg 2,58 2,84 2,32 2,66 2,50
Masa i ukupan dnevni prirast sa 30 dana dobi kg 5,50 g 97,04
Masa i ukupan dnevni prirast sa 60 dana dobi kg g 8,63 104,15 9,52 114,80 7,74 93,56 8,97 108,92 8,29 99,43
Masa i ukupan dnevni. prirast sa 90 dana dobi kg g
11,67 101,3 12,85 111,0 10,50 92,0 12,20 107,7 11,15 99,3
6,08 108,14 4,91 85,94 5,70 101,27 5,29 92,82
=== Uzgoj koza ============================================= 149
============================================================
Pri stajskom, ali i ostalim sistemima dranja jaradi, ve osmi dan po jarenju treba otpoeti sa davanjem kvalitetnog sijena (po mogunosti lucerkinog i sl.) i koncentratnih krmiva, odnosno krmne smjee (npr. starter za janjad ili telad), a sve s ciljem da se jarad to prije naviknu na ove vrste hrane, odnosno da se kao i kod drugih preivara to prije promijene zapreminski i teinski odnosi predeludaca. Drugim rijeima, razluivanje po spolovima treba obaviti ve u drugom mjesecu po jarenju i svu jarad koja nisu za rasplod prodati ili po mogunosti staviti u tov.
7.3. Njega odbijene jaradi i koza

jega obuhvata itav niz mjera (njega koe i dlake, pranje i masaa vimena, dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija objekta i dr.), ali meu njima poseban znaaj se pridaje kastraciji muke jaradi, uklanjanju rogova, obrezivanju papaka i etkanju koe.
7.3.1. Kastracija muke jaradi

Kastracija muke jaradi se obavlja unutar prve dvije sedmice ivota ili najkasnije u prva tri mjeseca dobi. Ova mjera ima veliku ekonomsku vanost, jer se kastrirane ivotinje lake i bre tove, a i meso je kvalitetnije. Ako se tove jarevi nakon izluenja iz rasploda, kastriraju se najkasnije na 2-3 mjeseca prije prodaje, odnosno, privoenja klanju.
7.3.2. Uklanjanje rogova

Kako bi sprijeili meusobno ozlijeivanje rogovima, potrebno je ukloniti rogove ili sprijeiti njihov rast. Rogovi se moraju ukloniti svim ivotinjama koje se ostavljaju za rasplod, odnosno obnovu (remont) stada. Pri kupovini rasplodnih jaradi, poeljno je da su bez rogova. Uklanjanje rogova, odnosno ronih osnova treba obaviti kada se oni i pojavljuju - prvih dana ivota jaradi. Rogovi kod plemeni150 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
tih pasmina, kao kod sanske i drugih evropskih pasmina, rastu veoma brzo. Iz tog razloga jarad ovih pasmina se moraju obezroiti ve u prvim danima po jarenju (5-15 dana). To se obavlja primjenom termokautera u tzv. postupku kauterizacije. Pri tome se ne uklanjaju rogovi (jer ih nemaju), nego rona osnova iz koje oni rastu nakon poroda. Prije samog procesa paljenja preporuuje se sedacija jaradi pomou nekog sedativnog sredstva ili upotrebom anestetika. U SAD se obezroavanje radi sa ili bez anestezije, a u Velikoj Britaniji obavezno nakon anestezije. Najpraktinije je raditi ovaj posao koritenjem specijalne kutije u koje se ubaci jare i sanduk poklopi poklopcem. Tako iz sanduka viri samo glava jareta, a osobi koja obavlja posao paljenja su obje ruke slobodne za rad. Kako bi tano znali mjesto paljenja, potrebno je regiju oiati. Prije paljenja potrebno je temperaturu termokautera provjeriti prislanjanjem na drvo, pri emu se mora pojaviti dim i nakon toga pristupiti paljenju. Termokauter se prislanja vrsto na glavu i pritom lagano okree do 4 sekunde. Mjesto paljenja, nakon obavljenog posla, mora biti boje bakra. Za ovu namjenu moe uspjeno posluiti i primitivno sredstvo poput usijanog eljeza ili pak odgovarajue kaustino sredstvo. Kauterizirano mjesto treba po izvrenom tretmanu premazati nekom antibiotskom masti za rane, vazelinom ili otopinom joda. Kauterizacijom se moe odstraniti i jarev miris i to istovremeno sa uklanjanjem rogova. Naime, iza svakog roga (1-2 cm) nalazi se po jedna lijezda koja izluuje sekret koji daje karakteristian miris ne samo kod jareva nego ponekad i kod koza.
7.3.3. Obrezivanje papaka

Papci su graeni od roine. Roina je u normalnom stanju tvrda i vrsta te kao takva osigurava ivotinji pravilno oslanjanje i jednako optereenje na sve etiri noge. Obzirom da koze spadaju u red dvopapkara, izmeu papka se esto skuplja stelja, ubre i slino. Zbog toga je potrebno papke s vremena na vrijeme pogledati i oistiti. Svaki se papak sastoji od dva dijela. Taban svakog dijela je okruen
=== Uzgoj koza ============================================= 151
============================================================
tankim zidom. Taj papani zid obino raste bre nego to se troi pa uzrokuje nepravilnost oblika i rasta papka. Pravilan i nepravilan izgled papaka prikazan je na slici 113.
Slika 113. Pravilan i nepravilan izgled papaka (Izvor: www. hzpss.hr).
Kozama, posebno uzgajanim farmskim nainom, u odravanju papaka neophodna je pomo farmera, odnosno, vlasnika. Ako pomo izostane, njihovi e papci postati predugi, a koze mogu postati epave. ivotinje u tom sluaju gube apetit, manje se kreu i kao posljedica dolazi do probavnih problema i slabijih proizvodnih rezultata. Prema tome, jedan od vanih zadataka farmera je da kozama redovno pregleda (svaka dva mjeseca) i obrezuje papke. Obino se obrezivanje papaka obavlja dva puta godinje to je dovoljno ako se koze putaju van iz staje. Ako se koze stalno dre u staji, papke je potrebno ee kontrolirati i obraivati. Ako koze vei dio godine provedu na ispai na krakim terenima, obino im nije potrebno provoditi obrezivanje, jer im se papci pri kretanju troe. Vrijeme izmeu dviju obrada papaka zavisi od veeg broja faktora i to od tipa terena po kojem se hoda, dobi koze, stepenu aktivnosti, ishrani i nainu uzgoja. Obrezivanje papaka bi trebao obavljati iskusan obreziva i to koritenjem posebnih noeva. Potrebno je obrezati papke na sve etiri noge. Prije nego to se pone obrezivanje, ivotinju je pot-
152
rebno postaviti na mjesto gdje e biti mirna. Postoji vie naina kako ivotinju postaviti pri obradi papaka. Koza se moe staviti na izmuzite, prisloniti uz zid, koristiti pomo pomonika ili obuhvatiti stranji dio tijela koze nogama, kako je to prikazano na slici 114. Da bi se lake izveo postupak obrezivanja mogu se pred rad koristiti preparati za omekavanje papaka.
Slika 114. Naini fiksiranja koza pri obradi papaka (Izvor: www. hzpss.hr).
Postupak kod obrade papaka: 1. oistiti papak od neistoa, stelje, kamenja, trulei, i ubreta jer je isti papak lake obraditi i nee se otetiti alat za obrezivanje. 2. odstraniti prerasle rubove sa zidova papka. Zidovi papka mogu narasti toliko da se ponu savijati ispod papka. U tom sluaju, prvo je potrebno skratiti vrh papka da bi se pravilno mogli odrezati zidovi papka. Vrh papka i zid ree se jaim makazama, a peta i taban bolje se mogu obrezati posebnim noem za obradu papaka. Pri upotrebi noa papak treba obrezivati u smjeru suprotnom od koze i osobe koja ga obrauje.
=== Uzgoj koza ============================================= 153
============================================================
3. prerasli taban papka ree se u tankim renjevima ili listiima do trenutka kada peta, taban i zid zatvore ravnu povrinu koja s povrinom na kojoj koza stoji formira ugao od 45. Obrezivanje je potrebno obustaviti im se primijeti da taban poinje poprimati ruiastu boju. Ako su papci due vremena bili zaputeni, nije ih preporuljivo dovesti u normalno stanje tokom jedne obrade. Bolje je u tom sluaju obrezivati ih postepeno u vie navrata i tako vratiti u normalan oblik, veliinu i pravilan ugao.
Slika 115. Pravilan nain dranja papka tokom obrade (Izvor: www. hzpss.hr).
Slika 116. Obrada unutranjeg dijela pete

(Izvor: www.hzpss.hr).
154
Slika 117. Obrada vanjskog ruba papka (Izvor: www. hzpss.hr).
7.3.4. etkanje i ianje

etkanjem koe odstranjuju se neistoe i paraziti. Ovim postupkom njege onemoguava se pojava neprijatnog mirisa u mlijeku, zatim, pojaava se cirkulacija krvi, a prema nekim saznanjima, povoljno utjee i na koliinu datog mlijeka. Iz higijenskih razloga potrebno je povremeno provoditi i ianje kostrijeti na mjestima oko vimena ili drugim mjestima na trupu. Za ovu namjenu danas se koriste razni tipovi mainica za ianje, poput ove prikazane na slici 118.
Slika 118. Maina za ianje (Izvor:
http://cgi.ebay.com).
=== Uzgoj koza ============================================= 155
============================================================
7.3.5. Odreivanje tjelesne mase

Tjelesnu masu jaradi i koza, osim vaganjem, mogue je odrediti i na sljedei nain. Potrebno je uzeti krojaki metar i izmjeriti obim grudi iza prednjih nogu. Pri mjerenju potrebno je priljubiti metar uz tijelo (zategnuti ga). Nakon oitanja vrijednosti obima grudi ivotinje uz pomo tabele 28 moe se dobiti konana informacija o tjelesnoj masi izmjerenog grla. Ova tabela se moe koristiti iskljuivo za mlijene pasmine koza.
Tabela 28. ablon za odreivanje tjelesne mase (Izvor: fiascofarm.com). Obim grudi, cm 27,3 28,6 29,9 31,1 33,7 36,2 38,7 41,3 43,8 45,1 46,3 47,6 50,2 52,7 54,0 56,5 59,1 61,6 64,1 65,4 Oekivana tjelesna masa, kg 2,27 2,50 2,72 2,95 3,63 4,54 5,44 6,80 8,62 9,53 10,13 11,34 13,15 14,97 15,88 17,69 20,41 23,13 25,86 27,22 Obim grudi, cm 66,7 68,0 69,3 73,2 73,2 75,6 78,2 80,6 83,2 85,6 88,2 90,6 91,9 93,2 95,6 98,2 100,6 103,2 104,4 105,6 Oekivana tjelesna masa, kg 28,58 29,94 32,66 36,74 36,74 39,46 42,18 45,80 49,94 54,43 59,02 63,56 65,83 68,10 72,64 77,18 81,72 86,26 88,53 90,80
156
7.3.6. Postupak uklanjanja uginulih koza

Pri uzgoju koza oekivana stopa mortaliteta jaradi do odbia iznosi oko 10%, dok je stopa mortaliteta odraslih grla 5% godinje u jednom stadu. Naprimjer, na farmi sa 25 rasplodnih koza koje daju godinje 1,8 jaradi po kozi, ovi postotci kroz planirani godinji mortalitet znae, petero jaradi i jedno odraslo grlo. Ako uzmemo da je prosjena tjelesna masa jaradi do odbia 13,5 kg, a odraslih koza 57 kg, to znai da ukupni gubitak izraen u kg tjelesne mase iznosi 125 kg na farmi sa 25 koza. Ovom iznosu je potrebno dodati masu mrtvoroene jaradi i mumificiranih plodova. U nastojanju da se zatiti zdravlje osoblja koje radi na farmi, zdravlje koza i jaradi, ouvanje od kontaminacije zraka, vode i tla potrebno je na adekvatan nain eliminirati ove leine. Jedan od ekoloki najprihvatljivijih naina je bioloka razgradnja koja e biti opisana u nastavku. Zdravstveni programi propisuju da uginule ivotinje od nepoznate bolesti moraju biti transportovane na siguran nain do dijagnostike institucije na postupak autopsije. Nakon toga, moraju biti na ekoloki prihvatljiv nain uklonjene. Ostale ivotinje za koje se na mjestu uginua moe utvrditi da nisu uginule od zarazne bolesti bivaju eliminirane zakopavanjem u sanitarnu jamu ili spaljivanjem. Zakopavanje je najei i jeftiniji postupak. Dubina jame u koju se zakopava leina je 1,5-2 metra. Nije preporuljivo prekrivanje leine kreom kako bi se pospjeilo raspadanje. Jame grobnice se nesmiju kopati na vodopropusnom tlu u blizini vodozatitne zone jer moe doi do kontaminacije vode. Postupkom spaljivanja se u potpunosti uklanja leina i patogeni mikroorganizmi. Kapacitet veine spalionica je ogranien, tako da je proces spaljivanja spor. Tokom spaljivanja mogue je zagaenje zraka zbog isputanja neprijatnih mirisa u okolinu.
=== Uzgoj koza ============================================= 157
============================================================
Uklanjanje leina putem kompostiranja sve je ea metoda koja se koristi u SAD i zapadnoj Evropi. Tokom procesa truhljenja termofilne bakterije stvaraju obogaeni azot (iz leine) i osiromaeni ugljik (iz sijena, slame i sl.). Nastali kompost sadri bakterijsku biomasu i organske rezidue. Tokom procesa kompostiranja toplota, ugljen dioksid i voda stvaraju biomasu. Nastali proizvod je osloboen od tetnih mikroorganizama i moe se koristiti kao ubrivo. U tipinom sistemu kompostiranja trupovi ili dijelovi trupa se smjetaju u drvene sanduke u kojima se nalazi piljevina ili slama u jednakom teinskom omjeru kao i masa trupa, stvarajui optimalne uvjete za rast bakterija. Optimalni odnos ugljika i azota za razvoj bakterija je 30:1. Tokom procesa kompostiranja stvara se relativno visoka temperatura i nakon nekoliko sedmica sva tkiva osim kotanog bivaju u potpunosti razloena. Ostaju samo krte kosti koje se lahko usitnjavaju. Pretresanjem sadraja sanduka u drugi sanduk nakon dvije sedmice pomae se odravanju temperature koja podstie nastavak kompostiranja (razlaganja). Sanduk u kojem se vri kompostiranje treba da je napravljen od presovanog drveta i smjeta se na betonsku podlogu. Piljevina ili slama se poloi na dno u sloju debljine 20-tak cm. Zatim se trup leine poloi na lea u piljevinu. Noem se otvore grudna i trbuna upljina i duboko se zasjee muskulatura. Crijeva i unutranji organi se isijeku. Nakon toga se truplo prekrije piljevinom debljine 20-tak cm. Ako ima jo leina predvienih za kompostiranje mogue je sljedeu poloiti na isti nain kao i prethodnu i ponovo prekriti sa 20-tak cm piljevine ili slame. Piljevinu je mogue navlaiti po potrebi. Idealna vlanost piljevine je 50-60%. Nakon punjenja piljevinom ili slamom i leinom sanduk se pokriva platnom. Ovim sistemom kompostiranja, odrasle koze mogu biti razloene za nekoliko sedmica, a mrtvoroena jarad se razloe za 24 sata. Na brzinu kompostiranja utjee i vanjska temperatura zraka. Ako se pravilno postupa, jedinica za kompostiranje moe biti estetski nevidljiva sa malom ili nikakvom kontaminacijom zraka, tla i vode.
158
Literatura:
Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Estien J. M.: Disposing of dead goats. Presentation given at Practical Goat Farming seminar, Salisbury, Maryland, Feb. 1998. FIAS CO FARM, Weight Chart. [citirano 10.01.2010.]. Dostupno na: http:// www.fiascofarm.com/goats/weight-chart.htm. Foto: Utvrivanje dobi na osnovu zuba [citirano 11.02.2010.] Dostupno na: http://www.goatlink.com/.../teeth%20by%20year2.gif Foto: Obrada papaka [citirano 29.10.2009.] Dostupno na: http://www. hzpss.hr Foto: Maina za ianje [citirano 29.11.2009.] Dostupno na: http:// cgi.ebay.com/NEW-320W-Electric-SHEEP-GOATS-SHEARING-CLIPPERSHEARS-/310236410787 HLEDE.net E-zoohigijen@ Gnoj povrinski vodotoci kao prijemnici otpadnih voda. [citirano 17.12.2009.]. Dostupno na: http:// hlede.net/studentski_radovi/zoohigijena/index.html Jovanovi S., Savi M., Petrujki T., Vuini M.: Savremeni trendovi u uzgoju i zdravstvenoj zatiti ovaca i koza. Centar za unapreenje obrazovanja u veterinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007. Markovi Boidarka, Markovi M., Skalicki Z., Adi N., Mirecki S.: Porast jaradi domae balkanske koze u dojnom periodu. Poljoprivreda i umarstvo, 44, 4, 45-55, Podgorica, 1997. aki V.: Klaoniki parametri jaradi ekstenzivnog uzgoja na podruju Bosne i Hercegovine. S.91, Magistarski rad, Veterinarski fakultet Sarajevo, Sarajevo, 2000. ...The Dairy Goat in Canada. Canada Dept. of Agriculture, Otawa, 1976.
=== Uzgoj koza ============================================= 159
============================================================
160
============== Anatomsko-fizioloke odlike vimena, mlijenost i mua koza ===
8.
Anatomsko-fizioloke odlike vimena, mlijenost i mua koza
ime je organ karakteristian samo za sisare. Predstavlja modificiranu znojnu tubuloalveolarnu lijezdu sa apokrinim tipom sekrecije koja se nalazi ventralno na trupu i to u preponskom podruju. Za razliku od drugih sisara koze, kao i kobile, krave i ovce imaju ingvinalni tip mlijene lijezde. Vime koze ine dva mamarna kompleksa podijeljena sa sulcus intermammaricus koji predstavlja granicu izmeu mlijenih lijezda i dvije sise. Mlijena lijezda se sastoji iz: tijela - corpus mammae i sisa - papilla mammae. Sa vanjske strane mlijena lijezda je prekrivena koom, a ispod koe je fascia superficialis mammae dok se ispod ove fascije nalazi fibroelastina ahura. Parenhim mlijene lijezde ine tubuli i alveole koji se sjedinjuju u odvodne mlijene kanalie. Mali kanalii se ulijevaju u vee (ductus lactiferi), a vei u mlijenu cisternu. Alveole se sastoje od specijaliziranih elija na bazalnoj membrani okruene miinim vlaknima, krvnim sudovima i mioepitelnim elijama. Funkcija alveola je transformiranje hranjivih materija iz krvi u mlijeko i istiskivanje mlijeka u lumen i kanalie. Mlijeko je produkt epitelnih stanica laktocita, lobuloalveolarnog tkiva koje ini ljezdani parenhim. Laktociti sintetiziraju proteine, lipoide, laktozu i druge materije mlijeka. Materije potrebne za sekreciju mlijene lijezde obezbjeuju se cirkulacijom krvi. Proces sinteze i sekrecije mlijeka naziva se laktogeneza. Vime se snabdjeva krvlju preko Arteria pudenda externa, dok njegovu inervaciju ine ogranci
=== Uzgoj koza ============================================= 161
============================================================
lumbalnog spleta nerava. Tubuloalveolarni sistem vimena shematski je prikazan na slici 119.
Slika 119. Tuboalveolarni sistem vimena (Izvor:
Stojanovi i Kati, 1997).
Neuroendokrini mehanizam luenja mlijeka kod koza je istovjetan kao i kod drugih sisara. Mlijena lijezda pripada reproduktivnom sistemu, jer njena funkcija zavisi od istih spolnih hormona (estrogeni i progesteron), kao i spolni organi. Formiranje mlijene lijezde poinje oko 90-tog dana razvoja fetusa. Sve do puberteta, mlijenu lijezdu ini samo vezivno i masno tkivo, te mali broj mlijenih kanalia i alveola. U doba puberteta poinje razvoj mlijene lijezde. Hipofizni gonadotropni hormoni FSH i LH utjeu na razvitak jajnika, odnosno folikula i utih tijela, koji lue estrogene i progesteron. Estrogeni poinju da djeluju na razvoj mlijene lijezde indirektno preko adenohipofize, tako to podstiu stvaranje hormona mamogen I. Direktni uticaj estrogena na rast i umnoavanje kanalia mlijene lijezde manje je izraen. Progesteron utjee indirektno preko adenohipofize na stvaranje hormona mamogen II, koji dalje podstie, kao i progesteron, razvoj alveola mlijene lijezde (parenhim). Mlijena lijezda postie pun razvoj tokom gravidnosti. U tom periodu, osim djelovanja pomenutih hormona, i posteljica lui estrogene i progesteron koji utjeu na razvitak kanalia i alveola mlijene lijezde.
Slika 120. Neuroendokrina regulacija mamogeneze

(Izvor: Stojanovi i Kati , 1997).
Na razvoj i funkciju mlijene lijezde utiu jo i nadbubrena lijezda i tireoidne lijezde. Sekreciju mlijeka podstiu prolaktin i laktogen. Za vrijeme gravidnosti i nakon partusa (poroda), sve dok se ne ukloni posteljica, estrogeni i progesteron (ovarijalni i placentarni) djeluju inhibitorno na sekreciju mlijeka. Usljed antagonistikog djelovanja ovih hormona, mlijena lijezda ne vri sekreciju mlijeka u vrijeme gravidnosti. Ekstrakcijom placente poslije jarenja, smanjuje se koliina estrogena u organizmu, te preovladava dejstvo prolaktina i mlijena lijezda poinje sa sekrecijom, prvo kolostruma, a poslije 3-5 dana mlijeka. Luenje mlijeka poinje kao posljedica djelovanja oksitocina. Hormoni gonadotropin, insulin i tiroksin, takoer, utjeu na poetak laktacije.
=== Uzgoj koza ============================================= 163
============================================================
Akt sisanja mlijeka i mua ine mehaniki podraaj koji refleksno podstie luenje oksitocina i kontrakcije miinih i elastinih dijelova ljezdanog parenhima mlijene lijezde i tako nastaje istiskivanje mlijeka (ejekcija). Takoer, nervni podraaj sisanja ili mue preko centripetalnih nerava se prenosi u centralni nervni sistem, gdje se posredstvom hipofize lui galaktopoetini kompleks, koji utjee na daljnje luenje mlijeka. Sekret mlijene lijezde koji se lui prvih 3-5 dana naziva se kolostrum. Sastav kolostruma se znatno razlikuje od mlijeka. Kolostrum ima veu gustou, viskozitet, kiselost, sadraj suhe tvari, ukupnih bjelanevina, masti i minerala. Sadraj laktoze je manji u kolostrumu nego u mlijeku. U kolostrumu su poveane globulinske frakcije, tj. frakcije krvi koje sadre antitijela protiv razliitih mikroorganizama. Znaaj kolostruma jeste u dominantnom sadraju imunoglobulina, jer se jarad raaju bez steenog imuniteta i stjeu ga postnatalno sisanjem kolostruma prvih dana, putem kojeg koza prenosi antitijela na jarad. Zbog toga je potrebno da jare posie kolostrum to prije po roenju. Kolostrum sadri visok postotak mineralnih materija (Ca, Mg, P i dr.). eljeza ima 10 puta vie u kolostrumu nego u mlijeku, to utie na brzo poveanje hemoglobina u eritrocitima novoroene jaradi. Mineralne materije, naroito Mg, imaju purgativno dejstvo, te izazivaju ienje (pranjenje) crijeva od mekonijuma. Kolostrum je veoma bogat vitaminima (karotin, vitamini A i B12, riboflavin i pantotenska kiselina) i zbog veeg sadraja karotina ima ukastu boju. Kolostrum je bogat i abluminima, pa se pri zagrijavanju grua. Otuda i narodni naziv gruevina. Na mlijenost koze utjeu brojni faktori kao to su: genetska predispozicija, ishrana, njega, smjetaj, nain mue, broj dnevnih mua, itd. Koze vrhunac svojih proizvodnih mogunosti doseu u dobi od 4 do 6 godina, odnosno, u prvih 3-5 laktacija, mada ima grla koja se odlikuju visokom proizvodnou do 10 i vie godina. Najmanja mlijenost je u prvoj laktaciji. Nakon toga ona raste i u dobi 7-8 godina je jo dobra, a potom postepeno opada. Koliina mlijeka u drugoj
164
laktaciji u odnosu na prvu vea je za 15%, a u treoj i etvrtoj za 20%. U petoj laktaciji mlijenost se smanjuje nekad ak i za 25% u odnosu na etvrtu. U narednim laktacijama opadanje je sporije. Nakon jarenja mlijenost raste otprilike 2-2,5 mjeseca i ostaje na istom nivou naredna 3-4 mjeseca. Nakon toga, mlijenost postepeno pada sve do zasuenja (9-10 mjeseci po jarenju). Dakle, laktacija moe trajati i do 300 dana. Mlijene koze daju najbolje rezultate ako se ishrana i mua provode po unaprijed utvrenom rasporedu. Dvokratna (ujutro i uvee) i to redovna, brza i potpuna mua je u pravilu dovoljna. Pri jutarnjoj mui dobiva se vie mlijeka, ali je ono manje masno. Samo visokomlijene koze u periodu neposredno po jarenju zahtijevaju trokratnu muu.
8.1. Mua
ogua su dva naina mue: runa i mainska. Svaka od ova dva naina imaju svojih prednosti i nedostataka. injenica je da farmer koji ima 200 koza nije u mogunosti pomusti runo sam sve koze. Za ovaj posao bilo bi potrebno angairanje veeg broja muzaa. U ovom sluaju poeljno je muu obavljati mainski, sa eventualno runim domuzenjem na kraju mue. Pri runoj mui treba paljivo postupati sa kozama. Kad god je to mogue, ista osoba treba da ih pomuze i po mogunosti u isto vrijeme i na istom mjestu. Mua se izvodi sa strane, to je higijenski bolje ili od straga. Ako se mua obavlja na zadovoljavajui nain, kod koze se pojavljuje akt preivanja. Prilikom mue vana je priprema muzare i muzaa. U farmskom nainu uzgoja pod pripremom se podrazumijeva obustavljanje hrane najmanje jedan sat pred muu, posebno kabaste hrane (npr. sijeno) jer se jedenjem iste stvara praina. Takoer, jedan sat pred muu prestaje ienje farme. Neposredno pred muu potrebno je odstraniti grube neistoe sa tijela koze, kako eventualno pri runoj mui ne bih dospjele u kantu sa mlijekom. Nakon toga se vime ispere mlakom vodom i posui istom krpom natopljenom u blagi dezinfi=== Uzgoj koza ============================================= 165
============================================================
cijens ili papirnim ubrusom. Muza bi trebao imati ist mantil i kapu. Potrebno je prije mue skinuti prstenje i muza ne smije imati duge nokte. U sluaju da su ruke muzaa ili sise na vimenu ispucale potrebno ih je namazati neutralnom mau. Izmuzanje se vri u iste muzilice ili kante. Kvalitetne muzilice su od aluminija ili emajliranog lima (slika 121), jer su trajnije, lake se peru i dezinficiraju.
Slika 121. Runa mua (Izvor: www. poljoinfo. com).
Prije mue potrebno je na otvor muzilice postaviti istu gazu da bi se sprijeilo upadanje neistoa u mlijeko. Nakon ovih priprema pristupa se munji koja moe biti runa ili mainska (mehanika). Prve mlazeve mlijeka potrebno je obavezno prosuti, jer se u njima nalazi najvea koncentracija mikroorganizama koji mogu biti uzronici oboljenja konzumenta. Prve mlazeve mlijeka obavezno izmusti u posebnu posudu - NIKAKO NA POD! Dobra tehnika rune mue utjee na poveanje sekrecije (koliine) mlijeka. Oko 70% mlijeka se neposredno pred muu spusti u donji dio vimena i ono je odmah na raspolaganju muzau pri mui dok se 30% mlijeka nalazi u gornjem dijelu vimena (slika 122). Hoe li ovo mlijeko biti pomueno zavisi od muzaa i njegovog postupka sa kozom pri munji. Ovo je zadnje mlijeko pri izmuzanju i u njemu se nalazi najvea koliina mlijene masti.
Slika 122. Distribucija mlijeka u vimenu neposredno pred muu (Izvor: www.
hzpss.hr).
166
Runa mua se obavlja tako to se gornji dio sise obuhvati sa palcem i kaiprstom, koji se lagano povlai prema vrhu sise, pritiui je pri tome i ostalim prstima. Tehnika mue je ilustrativno prikazana na slici 123.
Slika 123. Tehnika rune mue

(Izvor: www. hzpss.hr).
Poslije mue ponovo se operu sise i po mogunosti dezinficiraju i posue ubrusom, a izmuzeno mlijeko se procjedi i ohladi na temperaturu ispod 10 0C. Postoje i drugi naini, odnosno, tehnike rune mue koritenjem razliitih prstiju ruke. Mainska mua na principu pulsirajueg vakuma poela se koristiti u svijetu krajem 19. i poetkom 20. vijeka. Osnovni uvjeti za provoenje mainske mue su: zdrava koza, zdravo mlijeko, ispravni ureaj za munju i osposobljeni muza. Danas se na tritu mogu kupiti muzilice raznih proizvoaa sa razlikama u cijeni i do tri puta. Da bi se muzilica isplatila potrebno je da farmer ima minimalno osam koza. Mainska mua je neuporedivo bra, laka i to je najvanije higijenski ispravna. Od tako higijenski dobivenog mlijeka se mogu proizvesti vrhunski proizvodi koji zadovoljavaju i najstroije sanitarne propise. Princip mainske mue se zasniva na imitaciji sisanja mlijeka mladuneta, jer se sisanjem stvara negativni pritisak sa odreenim brojem usisnih faza u minuti. Broj pulsacija tokom mue koza je od 85-90 u minuti sa podpritiskom od 3,8-4,2 kPa. Prije mue poeljna je masaa vimena jer se na ovaj nain poboljava sekrecija mlijeka. Nakon obavljene mainske mue poeljno je runo izmusti jo 12 dl zaostalog mlijeka u gornjim partijama vimena. To je otprilike oko 10% mlijeka, i to onog najmasnijeg. Ureaji za mainsku muu imaju etiri dijela i to: ureaj za vakum, pribor za muu, sistem za pulsaciju i sistem za odvoenje mlijeka (mlijekovod, kanta).
=== Uzgoj koza ============================================= 167
============================================================
Slika 124. Dvije muzne jedinice na kolicima sa prokrom posudom za muu (Izvor:
www.poljoinfo.com).
Mainska mua se obino provodi na farmama sa veim brojem muzara. Po zavrenoj mui kompletan pribor se mora prvo oprati hladnom, a potom toplom vodom, a nakon toga sav pribor je potrebno preliti kipuom vodom ili dezinficirati. Pribor drati na posebnom i pri tome istom mjestu. Kod mladih koza koje se prvi put muzu, vezivanje je od velike koristi. Njihovom smirivanju doprinosi i konzumiranje koncentrata tokom trajanja mue. Poto je koza mala ivotinja, ona bi se morala i na prikladan nain musti. Ako farmer ima manji broj koza, jedan od moguih naina je primjena specijalne izmuzne platforme-stajalita za runu muu (slika 125).
Slika 125. Izmuzna platforma-stajalite

(Izvor: Bugarski . i aki V., 2001.).
168
Ta platforma je, ustvari, jednostavna klupa visine oko 45 cm sa jaslama - valovom za hranu i sistemom za vezivanje, a sjedite za muzaa je sa jedne, a ograda sa druge bone strane. Bitno je da je podnica (gazite) pokrivena gumom kako bi se temeljitije obavljalo njeno pranje i odravanje. Takoer, mogue je koristiti i veoma jednostavnu platformu prikazanu na slici 126. Ako se na farmi nalazi vei broj koza i planira se mainska mua potrebno je posjedovati rampu ili platformu za minimalno osam koza. Pomueno mlijeko se uva u laktofrizima, a laktofriz sa ostalom opremom potrebnom za muu i dezinfekciju treba da se nalaziti u posebnoj prostoriji (slika 128).
Slika 126. Platforma za runu muu (Izvor:
www. poljoinfo.com).
Slika 127. Platforma za mainsku muu na kozarskoj farmi u Kumara Junction Westland, West Coast, New Zealand (Izvor:
www.planetproperty. de).
=== Uzgoj koza ============================================= 169
============================================================
Slika 128. Prostorija za laktofriz i sirana (Izvor:

www. planetproperty.de).
8.2. Biljeenje podataka o mlijenosti
vaki ozbiljan uzgajiva mlijenih koza redovno vodi evidenciju o mlijenosti svakog grla posebno. Biljeenje podataka o mlijenosti je vano zbog unaprijeenja farmskog menadmenta, koritenja ovih podataka u postupku provoenja selekcijskih zahvata u stadu i u konanici radi unaprijeivanja pasmine. Na duinu laktacije, pored endogenih faktora, znaajan uticaj imaju i egzogeni faktori, poput duine laktacije, dobi koze i standardiziranosti sezonalnosti jarenja. Duina laktacije od 305 dana, koja je osnov za registriranje mlijenosti kod krava, je uobiajena i kod koza. Meutim, veina koza ne daje mlijeko svih 305 dana. Neke studije pokazuju da samo jedna treina koza ija se mlijenost slubeno evidentira u SAD daju mlijeko svih 305 dana. Ako se laktacija zavri prije 305 dana ili iz nekog drugog razloga doe do zasuenja ili se koza proda prije isteka 305 dana, dotadanji dobiveni podaci o mlijenosti se proglase nepotpunim ili se putem odreenih priznatih metoda preraunava na 305 dana laktacije. Ako koza daje mlijeko preko 305 dana, dobiveni rezultat mlijenosti 305. dana se uzima u obzir.
170
Pri preraunavanju mlijenosti na 305 dana koriste se razliiti faktori za korekciju koji uzimaju u obzir varijaciju laktacione krivulje, naroito u odnosu na poetak padanja proizvodne krivulje i broja dana mlijenosti. Pri odabiru odgovarajueg faktora u obzir se uzima i pasmina koze, prosjena proizvodnja mlijeka stada, mjesec odnosno sezona jarenja, dob koze kada se ojarila. Naprimjer, ako se koza ojarila u rano proljee proizvede vie mlijeka od koze koja se ojarila u kasnu jesen. Projektirani podaci se dobiju ako se nekompletni rezultati saberu sa procjenjenom proizvodnjom za ostatak laktacije. Registriranje mlijenosti kod koza u kraem periodu od 305 dana bi bilo efektivnije i objektivnije jer bi bio obuhvaen vei broj grla. Zbog toga su danas osmiljeni kompjuterski programi specijalno za evidenciju mlijenosti koza.
=== Uzgoj koza ============================================= 171
============================================================
Literatura:
Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Cvetkovi T.: Uticaj ishrane i naina dranja jaradi na proizvodnju i kvalitet mesa. Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1996. Foto: Distribucija mlijeka u vimenu neposredno pred muu [citirano 26.10.2009.] Dostupno na: http://www.hzpss.hr Foto: Runa mua [citirano 29.10.2009.] Dostupno na: http:// www.poljoinfo. com Foto: Platforma za mainsku muu [citirano 11.11.2009.] Dostupno na: http://www.planetproperty.de/en/real_estate_for_sale/real_estate.php?es tate_id=11172#thumb Hrvatski zavod za poljoprivrednu savjetodavnu slubu. Smjetaj koza. [citirano 18.11.2009]. Dostupno na: http://www. hzpss.hr/adminmax/ publikacije/Smjestaj%20koza.pdf Jovanovi S., Savi M., Petrujki T., Vuini M.: Savremeni trendovi u uzgoju i zdravstvenoj zatiti ovaca i koza. Centar za unapreenje obrazovanja u veterinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007. Mio B., Pavi V.: Kozarstvo. Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb, 2002. Morand-Fehr P., Boutonnet J.P., Devendra C., Dubeuf J.P., Haenlein G. F.W., Holst P., Mowlem L., Capote J.: Strategy for goat farming in the 21st century. Small Ruminant Research Vol. 51, 2, 175-183, 2004. Savi Mila, Jovanovi S., Vegara M.: Stoarstvo: farmske i socijalne ivotinje, Izdava: Univerzitet u Beogradu, S. 306, 2007. Stojanovi L., Kati Vera: Higijena mleka. GrafoPak, Aranelovac, 1997. ... Veterinarski prirunik. S.1328. Jugoslovenska medicinska naklada Zagreb, Zagreb, 1989.
172
=================================== Naini i sistemi uzgoja koza ===
9.
Naini i sistemi uzgoja koza
9.1. Ponaanje koza
vaki uzgajiva mora da poznaje osnove ponaanja koza u stadu, na panjaku, u odnosu prema drugim kozama u stadu, u nainu ishrane, ponaanju prije, u toku i poslije parenja, odnosu prema mladunadi nakon poroda, te osnovne fizioloke karakteristike i smjetajne zahtjeve. Koze su socijalne ivotinje koje ive u stadima. Grupni nain dranja daje niz prednosti svakom grlu posebno, kao to je zatita od predatora, bolji i bezbjedniji uvjeti za preivljavanje jaradi i lake pronalaenje jedinke suprotnog spola u sezoni parenja. Kod koza je jako izraena tenja da stalno budu unutar svog stada i da slijede predvodnika. Stado koza je uglavnom malo i ini ga manja ili vea familijarna skupina. Vrlo su znatieljne ivotinje kod kojih je izraeno istraivako ponaanje. Za ovjeka se lahko i jako vezuju. Smatra se da je koza ivotinjska vrsta kod koje je domestikacija najmanje utjecala na promjenu karakteristika socijalne organizacije i socijalnog ivota. Kada je u pitanju ponaanje koza prije, u toku i poslije parenja, kod njih je kao i kod drugih sisara, ljubavna predigra u sezoni parenja veoma oskudna i ne postoje posebni rituali. Pronalaenje parova u sezoni parenja, tj. odgovarajuih mujaka i enki, jareva i koza, obavlja uglavnom uzgajiva odnosno vlasnik stada. Pred jarenje koze se izdvajaju iz stada. Neposredno poslije jarenja koze poinju da liu svoju mladunaad. Za razliku od ostalih preivara kod koza je lizanje mladunadi naroito intenzivno i najveim dijelom usmjereno na lizanje prvoojarenog jareta. Ovo znai da drugoojareno jare, koje je obino slabije od prvog, prije poinje da sisa jer nije zaokupljeno panjom majke. Lizanje mladunaca je u funkciji meu=== Uzgoj koza ============================================= 173
============================================================
sobnog raspoznavanja majke i mladunca. Proces uspostavljanja veze izmeu majke i mladuneta je kod koza brz. Meutim, lizanje mladunaca je i u funkciji higijenskog ponaanja, tj. odravanja higijene tijela mladunca, jer se lizanjem ukloni oko 500 ml zaostale plodne tenosti. Lizanjem se povrina tijela mladunca sui i sprijeava gubitak toplote koji bi bio vei ukoliko bi tjelesni pokriva bio vlaan. Ovo je od posebnog znaaja sa zdravstvenog aspekta jer su jarii skloni pothlaivanju. Obzirom da se esto ovce i koze uzgajaju zajedno potrebno je poznavati i sljedeu mogunost. Naime, mogue je podmetnuti jare pod ovcu i janje pod kozu. Da bi ovaj pokuaj bio uspjean neophodno je podmetanje janjeta pod kozu obaviti to prije nakon jarenja, a jare podmetnuti pod ovcu u periodu do jednog sata nakon njenog janjenja. Janje ili jare koje se podmee pod drugu ovcu ili kozu treba da se premae amnionskom tenou ili posteljicom ojanjene ili ojarene enke pod koju se podmee. Proces podmetanja tuih mladunaca pospjeuje i masaa grlia materice ojanjene ovce. Masau grlia materice ovca doivljava kao poroaj, a podmetnuto jare kao svoj porod. Jednom uspostavljena veza izmeu podmetnutog tueg janjeta ili jareta i dojilje ostaje neraskidiva i ovca i koza podmetnuto mladune odgaja kao svoje. Stroga veza koja se uspostavlja izmeu majke i mladunca prilikom lizanja po poroaju zasnovana je na jakim olfaktornim stimulansima koji potjeu iz analnog i genitalnog podruja jareta gde majka upravo najintenzivnije lie mladunce. Za raspoznavanje mladunaca bitni su i vizuelni stimulansi. Gotovo da se svi jarii oglaavaju istovjetno odmah po roenju, tako da ih koze na osnovu ovog auditornog stimulansa ne mogu raspoznavati. U dobi od 4. dana meketanje jaradi poinje da se razlikuje i svaka koza na osnovu oglaavanja moe raspoznati svoje jare. Prvih nekoliko dana po jarenju koze se sa svojom jaradi izdvajaju od ostalog stada. Jarad se raaju dovoljno zreli u kondicionom smislu, tako da se ve poslije 15 minuta od raanja podiu na noge i stoje. Brzo se poveava i sposobnost njihove koordinacije tako da njukaju svoju majku du tijela sve dok ne pronau sisu. Veina jaradi sisaju u toku prvog sata po roenju. Pri sisanju mladunci glavom udaraju vime ime se poveava pritok mlijeka.
174
Jedna od glavnih razlika izmeu janjadi i jaradi je ta to janjad uvijek prate svoju majku dok pase. Suprotno njima, jarad ne prate svoju majku dok pase, ve su skriveni i u leeem poloaju ekaju njen povratak sa pae. Ovako skriveni ostaju u periodu od jednog do osam sati i za to vrijeme se ne oglaavaju. Po isteku vremena za napasanje koza se vraa sa velikom preciznou na mjesto gde je ostavila svoje jare. Pri povratku koza se ne oglaava uobiajeno meketanjem ve posebnim bezvunim vibrirajuim signalom kako bi najavila jaretu da prihvati svoju majku. Ukoliko se koza oglasi meketanjem, jare se u leeem poloaju ukoi. Ovakvim ponaanjem koza jaretu ukazuje da ne treba da se podie jer vreba opasnost od predatora, a predatoru je tee da otkrije jare koje lei. Ovaj period naputanja jareta radi napasanja koze traje od 3 dana do nekoliko sedmica. Poslije ovog perioda jare slijedi svoju majku i oboje mekeu da bi odrali kontakt na panjaku. Takoer je potrebno znati da koze ne podnose kiu i ne mogu preivjeti hladne zime ukoliko im se ne obezbijedi sklonite. Njihov relativno tanak dlani pokriva i slabo razvijeno potkono masno tkivo ne pruaju zatitu od hladnoe. Za razliku od ovaca, koze su prilagodljivije na vruinu i visoku vlanost. Kratak i svijetao dlani pokriva koza lahko reflektuje suneve zrake. Koze su veoma pokretne ivotinje koje mogu skakati, kopati kanale ispod ograde i zato ih je putem ograde teko kontrolirati. One se lahko penju uz stepenice, ali se i lahko provlae kroz tijesne prolaze. Socijalno ponaanje koza je veoma slino socijalnom ponaanju ovaca. Na prirodnim stanitima koze ive u skupinama koje su organizirane na principu socijalne hijerarhije. U toku borbe za prevlast u skupini jarevi se propinju na zadnje noge i sukobljavaju se tako to se na protivnika ustrijeme nanie glavom ili itavim tijelom. Za koze je sukobljavanje sa protivnikom od primarnog znaaja. One nikada nee prepustiti vodstvo skupine bez borbe i nikada pred protivnikom nee pobjei, ve e se sa protivnikom suoiti u svim situacijama. Osim toga, veliina rogova moe biti znaajna pri uspostavljanju socijalne hijerarhije. Na kraju ovog kratkog osvrta na ponaanje koza namee se zakljuak da su osnovni zahtjevi koje treba osigurati za uspjean uzgoj:
=== Uzgoj koza ============================================= 175
============================================================
dovoljna koliina kvalitetne hrane i vode za odravanje vitalnosti i zdravlja, adekvatan smjetajni prostor u kojem koze mogu zauzeti prirodne stavove i poloaje tijela, da lijeu i ustaju, proteu, okreu se i iste, zatite od predatora, povreda i bolesti, zatite od ekstremnih klimatskih uticaja i neprijatnih tjelesnih i emocionalnih iskustava kao to su bol, stres, patnja, strah i sl..
9.2. Naini uzgoja
oze se veoma lahko prilagoavaju razliitim nainima uzgoja. U praksi se najee susreu tri osnovna naina uzgoja: ekstenzivni, intenzivni i poluintenzivni.
U loim uvjetima dranja i ishrane, a kakvi se susreu pri ekstenzivnom nainu uzgoja (kao to je sluaj na podrujima golog kra Bosne i Hercegovine), uglavnom su do sada uzgajane primitivnije pasmine koza ije su proizvodne sposobnosti skromne. Meutim, ovaj nain uzgoja moe imati znaaja za proizvodnju jareeg mesa, osobito u podrujima oskudnim u kvalitetnim panjacima i drugim povrinama za proizvodnju stone hrane. Ulaganje u ovaj nain dranja su minimalna pogotovo ako se raspoloivi panjaci koriste racionalno. U ovakvim uvjetima koze daju maksimalno 200-250 litara mlijeka i prosjeno 1- 2 jaradi godinje. Intenzivni nain uzgoja podrazumijeva uz kvalitetan smjetaj, primjenu osjemenjavanja, mehaniku muu i ishranu koritenjem bujnih i kvalitetnih panjaka kao i dodavanje manjih ili veih koliina drugih hraniva (npr. koncentratnih) unutar dnevnog obroka. Ovaj nain uzgoja podrazumijeva voenje proizvodno-reproduktivne evidencije svakog grla posebno. Ovim se omoguava intenzivna selekcija na proizvodnju mesa i mlijeka, a to je mogue oekivati jedino od plemenitih pasmina koje karakterie visoka produktivnost i plodnost. Proizvodnost se kree iznad 600 litara mlijeka, a pri posebnim uvjetima njege i ishrane i preko 1.000 litara uz jarenje prosjeno 2,2 jareta godinje.
176
Izmeu ova dva je poluintenzivan nain uzgoja koza. U naim uvjetima je najprihvatljiviji, jer ga karakterie dobar smjetaj i kvalitetna ishrana uz obavezno racionalno iskoritavanje panjaka, to stvara podjednako dobre uvjete kako za proizvodnju mlijeka tako i mesa. Pri takvim uvjetima susreu se najee krianci primitivnih sa plemenitim pasminama kao i grla plemenitih pasmina.
9.3. Sistemi uzgoja
K
Sistem
ao i kod drugih vrsta preivara i kod koza postoje tri osnovna sistema uzgoja, odnosno dranja, i to pani, stajski i pano-stajski ili kombinirani. Ovi sistemi imaju presudan uticaj na uzgojne i proizvodno-reprodukcione pokazatelje, a na to ukazuju i podaci navedeni u tabeli 29.
Tabela 29. Osnovni uzgojni i proizvodno reprodukcioni pokazatelji pri razliitim sistemima uzgoja koza (Izvor: Bugarski , aki V., 2001.).
enska jarad u vrijeme I. pripusta dob, mjeseci tjelesna masa, kg
Mlijenost (lit./ god.)
Jaradi po kozi / god.
Nain pripusta
Gravidnost, dana
Prosjean broj godina iskoritavanja
Stajski Pani Komb.
600700 300400 400500
1,8 1,5 1,7
8 9 8
35 30 32
grupno ili iz ruke slobodno grupno ili iz ruke
147 152 150
6-6.5 6,5 6-7
Detaljnije o ovim uticajima biti e navedeno prilikom razmatranja njihove prisutnosti u pojedinim fazama reprodukcije enskih rasplodnih grla. Bitno je napomenuti, da je, ako se ele ostvariti maksimalni proizvodni i reproduktivni rezultati, poeljno voditi farmsku evidenciju (proizvodnu i reproduktivnu).
=== Uzgoj koza ============================================= 177
============================================================
Literatura:
Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Chapman C. Kim, Reid Chad R.: Sheep and Goats: Ecological Tools for the 21st Century, Utah State University Extension, Richfield, Iron County, May 2004, AG/Sheep/2004-01. Jovanovi S., Savi M., Petrujki T., Vuini M.: Savremeni trendovi u uzgoju i zdravstvenoj zatiti ovaca i koza. Centar za unapreenje obrazovanja u veterinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007. Karadjole I., Dominikovi Z., Dragojlov D.: Program gojidbenog stvaranja koza u Republici Hrvatskoj. Hrvatski stoarsko selekcijski centar, S. 33, 1996. Mio B., Pavi V.: Kozarstvo. Hrvatska mljekarska udruga, Zagreb, 2002.
178
============================= Metode uzgoja i selekcija u kozarstvu ===
10.
Metode uzgoja i selekcija u kozarstvu
10.1. Uzgoj u istoj krvi (u istoj pasmini)
etoda uzgoja u istoj krvi (u istoj pasmini) primjenjuje se kod plemenitih pasmina, koje se odlikuju dobrim karakteristikama koje treba sauvati, kao to je sluaj sa kvalitetom dlake kamirske koze. Kod metoda uzgoja u istoj krvi moe se primjeniti varijanta uzgoja u srodstvu sa ciljem da se konsolidiraju pojedine poeljne odlike, to je neophodno pri formiranju novih pasmina ili linija koza. Pod uzgojem u srodstvu podrazumijevamo parenje grla koja se nalaze u nekom rodbinskom odnosu odnosno srodstvu. Ovo je vii stepen uzgoja u istoj krvi i primjenjuje se kada se eli to prije uzgojiti grla homozigotnih genetskih konstitucija i na taj nain postii odravanje nasljednog tipa, odnosno proizvodnih sposobnosti. Uzgoj u srodstvu moe biti linijski uzgoj i uzgoj po krvnim linijama i rodovima. Primjena uzgoja u srodstvu, posebno incestnog parenja, je posebno interesantna kod progenog testiranja nekog rasplodnjaka, odnosno kod ocjene rasplodne vrijednosti, kada se eli utvrditi postojanje nekih letalnih, semiletalnih i subvitalnih gena. Takoer, treba imati u vidu da nekontrolisana primjena metode uzgoja u srodstvu moe imati za posljedicu negativne efekte koji se odraavaju na slabljenje otpornosti ivotinja (vigora). U irokoj praksi inbriding se ne primjenjuje jer stoari svake 2 do 3 godine mijenjaju jarce u stadu. Druga varijanta je uzgoj u istoj krvi grla koja nisu u srodstvu. Uobiajena definicija za ovu metodu uzgoja je da je to parenje ivotinja,
=== Uzgoj koza ============================================= 179
============================================================
koje nisu u srodstvu, a pripadaju istoj pasminskoj populaciji. To praktino znai parenje jarca sanske pasmine sa sanskom kozom ili jarca bagot pasmine sa kozom bagot pasmine. Ovoj uzgojnoj metodi se esto pripisuje statinost, odnosno sprijeavanje uzgojnog napretka posebno pasmina koje su usmjerene u jednom proizvodnom pravcu. Uzgoj u istoj krvi neki smatraju samo sredstvom za ouvanje istoe pasmine. Meutim, ovu metodu je potrebno podravati sve dok se postiu uzgojni uspjesi. Ova metoda uzgoja ima naroitu primjenu kod daljnje selekcije rezistentnih ivotinja, odnosno onih koje su otporne na neke bolesti. Poznato je da neke ivotinje imaju prirodnu rezistentnost prema nekim zaraznim bolestima. Ova rezistentnost moe biti steeno ili genetski uvjetovano svojstvo. Trea varijanta uzgoja u istoj krvi je metoda osvjeavanja krvi. Metoda se zasniva na principu parenja koze nekog plemenitog uzgoja sa jarcem nekog drugog plemenitog uzgoja iste pasmine ili soja koji pri tome nisu u meusobnom srodstvu, a koji se odlikuju dobrim zdravljem i otpornou. Upotrebljava se kada se u nekom uzgoju uoi nazadovanje otpornosti, zdravlja, tjelesne grae i sl.. Ovo nazadovanje moe nastati kao posljedica forsiranja samo jednog proizvodnog svojstva (npr. mlijenosti) to obino ide na tetu nekih drugih svojstava. Kod osvjeavanja krvi potrebno je obratiti posebnu panju na odabir rasplodnjaka jer se esto deava da stoari koji su uvezli stado visokoproduktivnih koza nastoje odrati u visokoj proizvodnji stalnim uvozom jareva radi osvjeavanja krvi. U tom sluaju stado se nee u potpunosti aklimatizirati, a uzgoj e postati trajno ovisan o uvozu iz inozemstva.
10.2. Uzgoj krianjem
P
180
arenje koza razliitih pasmina nazivamo krianjem. Ova metoda uzgoja ima veliki znaaj u kozarstvu zbog dobijanja visoko produktivnih pasmina, koje su objedinile pozitivna proizvodna svojstva, a zadrale otpornost autohtonih pasmina. Krianje treba uvijek provoditi planski jer pored uspjeha koji se moe postii, krianje je osjetljiv postupak koji zahtjeva pravilan izbor pasmine i
kontrolu rezultata, s obzirom na to da se pri krianju pasmina mogu pojaviti i negativni efekti. Kod krianja nastaju odreene pojave koje treba poznavati. To je, prije svega, luksoriranje bastarda ili krianaca, odnosno heterozis efekt, gdje dolazi do pojave vee ivotne snage (vigora). Krianci su obino vee tjelesne mase, temperamentniji su, vitalniji, otporniji i plodniji. Takoer, mogua je pojava atavizma, to jest pojava nekih svojstava koja nisu imali roditelji, ali su imali daleki preci. To nazivamo hibridnim atavizmom. Postoji nekoliko metoda krianja: a. Upotrebno (uporabno ili industrijsko) krianje U ovom sluaju podrazumijevamo proizvodnju krianaca za direktnu upotrebu. Krianci F-1 generacije bre rastu, plodniji su i imaju veu otpornost na vanjske (egzogene) tetne uticaje u odnosu na roditelje. Efekti ovog krianja zavise od izbora pasmine i heterozis efekta koji se postie njihovim krianjem. Mnogi programi su bazirani na korienju dvije, tri ili etiri pasmine, pri emu se najee koriste visokoplodne, visokoproduktivne i visokootporne pasmine. Najee se kriaju koze autohtonih pasmina sa jarevima mlijenih pasmina. Dobijeni krianci su otporni i imaju dobre proizvodne sposobnosti. Ovo krianje se vri na tri naina i to kao: jednokratno, izmjenino i rotaciono krianje. b. Melioracijsko krianje Svrha ovog krianja je da se primitivnoj pasmini popravi jedna ili najvie dvije osobine ili svojstva, poput proizvodnih osobina ili svojstava tjelesne grae, nastojei pri tome ouvati njen pasminski tip. Brojni su primjeri uspjene primjene ove metode kod veeg broja domaih ivotinja, pa tako i koza. Za primjenu ove metode potrebno je veliko iskustvo uzgajivaa i vjetina pri izboru pasmina. Ipak treba napomenuti da ovo krianje ima privremeni karakter.
=== Uzgoj koza ============================================= 181
============================================================
c. Povratno, pretapajue ili potiskujue krianje Vri se sa ciljem da se autohtona (primitivna) pasmina pretopi u plemenitu. Ova metoda se provodi parenjem autohtone pasmine koze sa jarcem plemenite pasmine, a zatim dobiveno ensko potomstvo ponovo sa jarcem plemenite pasmine sve dok autohtonu pasminu ne pretopimo u novu odabranu plemenitu pasminu. Ovaj postupak se sprovodi onda kada jednu plemenitu pasminu elimo postepeno uvesti u odreeno uzgojno podruje. Smatra se da je nakon pet do est generacija krianja, pasmina pretopljena. Pretapanje nikada ne moe biti potpuno, jer se oznake zoolokog karaktera, poput grae kostura, ne mogu pretopiti upotpunosti i one ostaju kao karakteristika autohtone pasmine. Ovakvu vrstu oplemenjivanja uzgajivai esto prakticiraju radi jednostavnosti postupka i brzog uspjeha. d. Kombinacijsko krianje Kombinacijsko krianje vri se u cilju stvaranja novih produktivnijih pasmina na osnovu nove kombinacije gena. Ovim nainom krianja nastao je veliki broj pasmina koza. Takoer, za primjenu ove metode potrebno je veliko iskustvo uzgajivaa, vjetina pri izboru pasmina i kontrola rezultata. U pojedinim fazama formiranja pasmina nastalih kombinacijskim krianjem primjenjivano je kontrolisano parenje u srodstvu, u cilju ustaljivanja udruenih osobina. Uspjeh kod ovog krianja je bolji to je vei broj podmlatka na kojem se zatim vri selekcija na vei broj kombinacija.
10.3. Bastardiranje
astardiranje je parenje grla razliitih vrsta. Smatra se da su potomci nastali nakon ovog parenja neplodni. Meutim, dokazano je da to nije tano. U kozarstvu imamo primjer parenja ovna i koze u Botsvani pri emu je kao produkt nastao muki hibrid (slika 129). Dobiveni hibrid je dobio ime Bemya ili u prijevodu nasilnik. Imao je veoma razvijen libido tako da je esto skakao na
ovce u stadu, iako one nisu bile u estrusu. Zbog toga je bio kastriran u dobi od 10 mjeseci. Kod bastarda je esto izraen libido, ali izostaje oplodnja, budui da je poremeeno normalno odvijanje spermatogeneze i ovogeneze.
Slika 129. Hibrid ovna i koze (Izvor: http//www.
en.wikipedia.org/wiki/Toast _of_Botswana).
10.4. Selekcijski postupci u funkciji realizacije uzgojnog cilja
Bosni i Hercegovini do danas nije napravljen uzgojni program u kozarstvu. Organiziran uzgojno-selekcijski rad ne postoji i svodi se na evidentiranje proizvodnje mlijeka i plodnosti koza na rijetkim farmama naprednih farmera koji su uvezli odreen broj grla plemenitih pasmina, a u cilju realizacije odreenih naunih istraivanja. Veliina populacije koza u nekoj zemlji, posebno matinog dijela populacije, jedan je od odluujuih faktora o kojima ovisi mogui uzgojni napredak. Takoer, brojnost mogueg kontrolisanog dijela populacije koza odreuje i mogunosti primjene odreenih uzgojno-selecijskih metoda i postupaka u realizaciji uzgojno-selekcijskog rada. Meutim, brojnost populacije u naoj zemlji danas nije bila nikada manja u posljednjih stotinu godina, a kontrolisani dio populacije i ne postoji. Ipak, u ovom poglavlju pojasnit emo osnovne selekcijske metode koje se primjenjuju u zemljama sa naprednim stoarstvom, a to su selekcija na osnovu porijekla, eksterijera i proizvodnih svojstava, progeno testiranje i primjena genetskih markera u selekciji.
=== Uzgoj koza ============================================= 183
============================================================
a. Selekcija na osnovu porijekla (pedigrea) Uzgajivai koza odabirom kvalitetnih rasplodnih grla iz svake naredne generacije nastoje poveati proizvodne osobine potomstva. Zbog toga, u stadu ostavljaju najbolja grla pri emu posebnu panju poklanjaju izboru jareva. Selekcija na osnovu porijekla se zasniva na analizi podataka o zdravstvenim i proizvodnim karakteristikama grla koja su predmet istraivanja. Takoer, na osnovu uvida u matine knjige, mogue je dobiti informacije o stepenu srodstva izmeu pojedinih grla. Zbog toga je potrebno voditi evidenciju o svakom grlu posebno, odnosno napraviti matini list u kojem je potrebno napisati sljedee podatke: datum jarenja, spol, broj jaradi u leglu, matini broj roditelja i njihovih najbliih predaka. Osim ovih podataka poeljno je za oba roditelja na posebnom obrascu, tzv. proizvodnom listu, ovisno o cilju proizvodnje, voditi sljedee podatke: tjelesna masa, veliina legla, plodnost, dnevni prirast, proizvodnja, itd. Obzirom da u kozarstvu pojava inbridinga nije preporuljiva, podaci iz matinih knjiga predstavljaju jedan od najvanijih elemenata koji se koriste pri izboru roditeljskih parova. Za kvalitetan izbor roditeljskog para potrebno je imati gore navedene podatke o minimalno tri generacije predaka. b. Selekcija na osnovu eksterijera (vanjtine) U dananje vrijeme uzgajivai koza sve manje provode odabir roditeljskih parova iskljuivo na osnovu eksterijera, a bez informacija o njihovim proizvodnim osobinama. Ovaj vid selekcije se najee primjenjuje pred sezonu parenja pri emu se vri procjena eksterijera i rasplodne kondicije. Svako grlo mora udovoljavati standardu pasmine i imati izraene primarne i sekundarne spolne karakteristike. Pri procjeni eksterijera procjenjuje se svako grlo posebno i to njegova pripadnost pasmini, proizvodnom tipu, zdravstveno stanje, konstitucija i kondicija. Posebna panja se posveuje utvrivanju postojanja eventualnih konstitucijskih mana koje su kod koza relativno este. este su i nasljedne mane, poput patuljastog rasta kao razvojne anomalije, guavosti, metakarpalnog hoda, nervoze, itd.. Od svih nasljednih mana, u praksi najvei problem predstavlja interseksual-
184
nost vezana za utost (bezronost) i to kod mlijenih pasmina koza koja za posljedicu ima neplodnost. utost se nasljeuje dominantno u odnosu na rogatost i pojavu steriliteta, koja se javlja, predstavlja pleotropni efekt ovog gena. Gen za utost sa najveom uestalou se javlja kod sanske pasmine, a sa najmanjom kod angora pasmine koza. Od reproduktivnih poremeaja koza jo su esti kriptorhizam i abortusi. Pri selekciji na osnovu eksterijera posebnu panju treba posvetiti procjeni proizvodnog i u isto vrijeme eksterijernog tipa jer su kriteriji za ocjenu razliiti. Kod koza imamo tri osnovna proizvodna tipa i to mlijeni tip, tip za proizvodnju mesa i tip za proizvodnju dlake ili kostrijeti. Mlijeni tip koza Ovaj odabir je posebno znaajan za evropsko kozarstvo zbog prisutnog favoriziranja uzgoja mlijenih pasmina. Zbog toga je selekcijski cilj odabir zdravih, ivahnih i otpornih grla koji odgovaraju proizvodnom tipu. Vana eksterijerna karakteristika mlijenog tipa koza je njena konstitucija, razvijen stranji dio trupa i dobro razvijeno vime. Glava treba biti lahka sa irokim elom. Vrat treba da je dug i slabo miiav. Treba da ima ravan greben sa dugom i ravnom lenom linijom. Karlica treba da je dobro razvijena, a sapi blago oborene prema natrag. Grudni ko treba da je dug, dubok i irok. Vime treba da je dobro razvijeno i povezano, okruglo i prekriveno tankom i njenom koom. Sise trebaju da su duge i usmjerene blago prema naprijed. Ekstremiteti trebaju da su pravilno razvijeni, suhi i vrsti kao i papci. Tip za proizvodnju mesa Ovaj vid selekcije se znatno rjee koristi. Tom prilikom vaan je znaaj odabira otpornih ivotinja na uvjete ambijenta u kojem se uzgajaju kao i procjena tjelesne razvijenosti. U tom smislu procjenjuje se razvijenost muskulature na svim dijelovima trupa. Procjena tjelesne razvijenosti i kondicije vri se pred rasplodnu sezonu.
=== Uzgoj koza ============================================= 185
============================================================
Tip za proizvodnju dlake Pasmine koza uzgajane radi proizvodnje dlake ili kostrijeti spadaju meu najstarije pasmine koje su do danas kontinuirano selekcionirane na visok prinos i kvalitet finih vlakana. Znaajan selekcijski uspjeh je ostvaren zahvaljujui umjerenom do visokom heritabilitetu poeljnih svojstava. Meutim, negativan efekt intenzivne selekcije na ovo svojstvo kod ovih pasmina je esta pojava grla slabije konstitucije i reproduktivnih problema. c. Selekcija na osnovu proizvodnih svojstava (progeni test, performans test) Najznaajniji proizvodi koza su meso i mlijeko. Za to realniju procjenu svakog grla potrebno je imati informacije o kvanitativnim, odnosno proizvodnim osobinama. Selekciju na osnovu proizvodnih svojstava mogue je provoditi samo u populacijama koza za koje se redovno vodi evidencija o proizvodnim rezultatima. Za brz i uspjean uinak selekcije vano je poznavanje ponovljivosti pojedinih osobina. Koeficijent ponovljivosti odraava povezanost osobina koje se ponavljaju vie puta tokom ivota grla poput, prinosa kostrijeti ili tjelesne mase. Takoer, koeficijenti heritabiliteta pojedinih osobina su osnova uspjeha selekcijskog rada. Uspjenost, odnosno korisnost uzgoja koza i njihova proizvodnost najee zavisi od vie osobina pa je zbog toga poeljno poznavanje korelacije razliitih osobina. Kod mlijenih pasmina koza, kao selekcijski kriterijumi se koriste podaci o mlijenosti, sadraju i koliini mlijene masti i bjelanevina u mlijeku, te plodnosti mukih i enskih grla koji se mogu dobiti progenim testiranjem. Udio nasljednosti za proizvodnju mlijeka odnosno svojstva znaajna za proizvodnju mlijeka karakterie nizak do srednje izraen heritabilitet (0,25-0,30) te je procjena uzgojne vrijednosti po rodovnicima (pedigreima) nedovoljno pouzdana. Selekcijsko unapreivanje kod pasmina za proizvodnju mesa usmjereno je na dva selekcijska cilja. Prvi cilj je poveanje tjelesne mase jaradi pri roenju, pri odbiu i poveanju dnevnog prirasta. Drugi
186
selekcijski cilj je poveanje plodnosti odnosno brojnosti jaradi po jarenju. Udio nasljednosti (h2) za veinu osobina plodnosti je nizak (0,05-0,15), te je selekcija na ta svojstva slabo uinkovita. Kod pasmina za proizvodnju finih vlakana dlake ili kostrijeti procjena proizvodnih sposobnosti se vri pri razliitoj dobi i to po odbiu i nakon prvog ianja. Pravi uvid u proizvodnju svakog grla se moe stei tek nakon drugog ili treeg ianja, odnosno u dobi 12-18 mjeseci. Kao selekcijski kriteriji koriste se prinos i kvalitet vlakana i to debljina i duina, sjaj, randman i druge osobine vlakana. Pri procjeni vrijednosti svakog grla na proizvodna svojstva potrebno je uvaavati standarde svake pasmine i planiranu proizvodnju odreene populacije (stada). Naprimjer, ako je odreena proizvodnja 100 indeksnih jedinica, za daljnji rasplod treba ostavljati grla koja imaju indeks preko 100. U savremenoj kozarskoj proizvodnji uzgojna vrijednost jareva najee se procjenjuje progenim testiranjem, ali pri tome u obzir dolaze i sve druge poznate metode procjene (performans test, sib test, kombinirani test). Na veini farmi koza remontna stopa enskih grla iznosi oko 20%, dok je za jareve taj postotak znatno nii jer se ne preporuuje koristiti rasplodne jareve nakon sedam do osam godina dobi, osim, ako se radi o jarcu izuzetne genetske vrijednosti. Kod mlijenih pasmina koza, za progeno testiranje jareva, potrebno je da se dobiju proizvodni podaci za najmanje 10-15 kerki. Kerke testiranih jareva kontroliu se do kraja prve laktacije. Nakon zavrenog testa odreuje se rasplodna i proizvodna vrijednost testiranih jareva. Selekcija rasplodnih jareva provodi se na osnovu rezultata testiranja mladih jareva, a postupak testiranja provodi se u testnim stanicama ili na farmama. Progeni testovi se u principu koriste da bi se preciznije predvidjela vjerovatna uzgojna vrijednost roditelja za pojedina kvantitativna svojstva. Princip progenog testa je da svaki potomak prima polovicu nasljea od svakog roditelja, a to je polovica uzgojne vrijednosti roditelja.
=== Uzgoj koza ============================================= 187
============================================================
Prema definiciji, ako imamo vei broj potomaka u progenom testu, nakon izraunavanja prosjeka potomka, mogue je procijeniti uzgojne vrijednosti roditelja. Dakle, na osnovu prosjenog fenotipskog oitovanja svojstva jareva potomka u testu te njihovim usporeivanjem s podacima za isto svojstvo potomaka drugih jareva, mogue je uz pomo odreenih metoda (Blup Sire ili Blup Animal Model i sl.) procijeniti uzgojnu vrijednost svakog jarca. Progeni test jareva u pravilu se provodi na bitna proizvodna svojstva, iji je udio nasljednosti (h2) nizak ili osrednji, kao i na osobine koje su spolno vezane, npr. proizvodnja mlijeka. Progenim testiranjem se produuje trajanje generacijskog intervala te je potrebno da se ono provede pri to mlaoj dobi jarca. Kod nas ne postoji stanica za progeno testiranje jareva. Da bi se poelo raditi testiranje potrebno je donijeti zakonske i podzakonske akte koji reguliraju ovu djelatnost. Pravilnikom je potrebno predvidjeti obrasce u koje bi se unosili neophodni podaci. Kao primjer dajemo obrasce ocjenjivakih listi za mlade jareve iz performans testa u terenskim uvjetima Hrvatskog stoarskog centra za tovne i mlijene pasmine koza (prilog 4). Test na vlastitu proizvodnost mukog potomstva (performans test) se organizira i provodi u testnim stanicama ili odabranim farmama (field test). Prije toga potrebno je izvriti test osjemenjavanja. Svrha testa osjemenjivanja je da se u to ranijoj dobi jareva dobije dovoljan broj potomaka za provedbu progenih testova. U test osjemenjivanja e biti ukljueni svi mlai odabrani jarevi. Po jarcu e se oploditi najmanje 50 koza, nasumino odabranih iz matine populacije. Muka jarad se odabire nakon jarenja na osnovu procjene vanjtine i informacija iz pedigrea (rodovnice). Sljedei odabir se obavlja po odbiu, a trei u dobi oko 100 dana. Za svako muko grlo se ovim testom izraunavaju uzgojne vrijednosti za svaku ispitivanu osobinu pojedinano, a potom se daje zbirna ocjena uzgojne vrijednosti izraena indeksom.
188
d. Primjena molekularnih markera u selekciji Molekularna genetika u protekla dva desetljea je nala svoju primjenu u animalnoj proizvodnji. Uzgojni rad u selekciji domaih ivotinja se do danas zasnivao iskljuivo na upotrebi metoda kvantitativne genetike, pri emu je varijanca fenotipskih odnosno proizvodnih obiljeja populacije predstavljala temelj selekcijskog napretka. Zahvaljujui injenici da omoguava uvid u strukturu i funkciju genoma i gena, kao i genetiku kartu svakog organizma, genetiki markeri su postali orue i za efikasniju selekciju. Primarni interes animalne molekularne genetike danas je pronalaenje direktnih i indirektnih genetikih markera vezanih za ekonomski bitna proizvodna obiljeja domaih ivotinja. Sprega odreenih genskih varijanti i proizvodnih odlika nalazi se u prvom planu, jer je otvorena mogunost direktnog uticaja na proizvodna svojstva preko tipizacije odreenih genskih lokusa. Strukturnom analizom genoma utvreno je da je najvei broj proizvodno bitnih svojstava poligenske prirode, a samo manji dio svojstava signifikantno je ovisan o jednom ili manjem broju gena. Predmet velikog broja studija je utvrivanje povezanosti alelnih varijanti gena sa proizvodnim svojstvima u kvalitativnom i kvantitativnom pogledu to se moe koristiti za uzgojnoselekcijski rad (MAS i QTL). Takve nasljedne jedinice predstavljaju genetike markere i njihova molekularna karakterizacija u sklopu uzgojnih programa omoguava biranje uzgojno pogodnih jedinki u ranoj ivotnoj dobi, nezavisno od spola, konstitucije, fiziolokog statusa i drugih faktora, prije nego to se ekonomski bitna proizvodna svojstva uope ispolje. Takoer, favoriziranje odgovarajuih genskih varijanti u sklopu uzgojnih programa omoguava generacijsko poboljavanje uzgojne populacije. Za sve navedene potrebe primjenjuju se molekularno-genetiki markeri, standardizirani prema ISAF i IFAG (International Society for Animal Genetics i International Foundation for Animal Genetics). Prilikom istraivanja vezanosti odreenih genetikih markera sa poligenskim proizvodnim znaajkama u nekim su sluajevima uoene signifikantne veze alelnih varijanti s kvantitativnim svojstvima, zbog ega se takvi lokusi nazivaju Quantitative Trait Loci (QTL) i esto se
=== Uzgoj koza ============================================= 189
============================================================
nalaze na razliitim hromozomima. Takva kvantitativna svojstva su ustvari fenotipske karakteristrike koje su produkt interakcije dva ili vie gena i okolinskih faktora. Zbog veeg broja gena koji uestvuju u nasljeivanju takvih svojstava, uglavnom ostaje nejasan direktni utjecaj promjene nasljedne varijante (DNK koda, mutacije) na proizvodne osobine. No, za primjenu navedenih markera bitno je korektno pozicioniranje genskih lokusa (markera) na hromozomima. Utvrene su signifikantne veze odreenih QTL-markera goveda s koliinom i sastavom mlijeka, prirastom i kvalitetom mesa, uticajem na ovulaciju, blinjenjem, reproduktivnim svojstvima rasplodnjaka, eksterijerom, itd.. Takoer se pretpostavlja da i nukleotidne razlike u kodirajuim i nekodirajoim regijama mitohondrijalne DNK (ektrahromozomska DNK smjetena u mitohonondrijama) imaju uticaja na ekonomski bitne osobine domaih ivotinja kao to su rast, reprodukcija i laktacija. Ve je odavno poznata veza odreenih proteinskih polimorfizama sa proizvodnim osobinama. Kao primjer mogu posluiti polimorfni laktoproteini za koje je utvreno da imaju veze s iskoristljivou mlijeka u tehnolokim postupcima obrade, posebno u sirarstvu. Razvoj molekularne genetike unio je promjene i pomak u odnosu na detekciju proteinskih polimorfizama. Prednost primjene molekularnogenetikih markera je u tome to oni predstavljaju izvornu nasljednu strukturu jedinke, budui da je DNK osnovi nasljedni materijal. Promatrajui takve markere moemo procijeniti nasljedne predispozicije jedinke. Dakle, na ovaj nain se promatra sama osnova varijabilnosti. Sljedei primjer primjene molekularne genetike u selekciji je detekcija varijanti gena koje uestvuju u nasljeivanju oboljenja kod koza. Ovim testom se na DNK nivou moe potvrditi oboljenje, ali i detektovati jedinka, nosilac alela koji izaziva oboljenje, ak i u sluaju kada jedinka sama nije bolesna (npr. geni u heterozigotnom stanju). Provjera postojanja odreenih genskih poremeaja u nekim je zemljama postala obaveza nacionalnih uzgojnih programa, te preduvjet pristupu tritu rasplodnog materijala i animalnih proizvoda. Potvrda rodoslovlja na DNK razini setom visoko polimorfnih geneti-
190
kih markera daje gotovo potpunu sigurnost u ispravnost podataka, odnosno, otkriva sluajne ili namjerne greke u voenju podataka. Prema tome, molekularna genetika, odnosno, primjena molekularnih markera u selekciji je nesumnjivo nala svoje mjesto u animalnoj proizvodnji.
10.5. Bioloki test
ioloki test jareva predstavlja mjeru selekcije. Osnovna svrha biolokog testa je da se kod reprezentativnog broja potomaka utvrdi da li jarac rasplodnjak utie na pojavu tekog jarenja, mrtvoroene jaradi kao i pojave jedne ili vie degenerativnih mana u potomstvu. Podaci za izraunavanje biolokog testa dobivaju se tokom upisa jaradi u centralni popis matinih grla, kojeg obavlja selekcijska sluba. Rezultati izrauna biolokog testa obavljaju se mjeseno za sve jareve rasplodnjake za koje su na raspolaganju podaci od najmanje pedeset potomaka. Druga svrha biolokog testa je da se dobije pravi uvid u kvalitet jaradi.
=== Uzgoj koza ============================================= 191
============================================================
Literatura:
Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Davis G. P., DeNise S. K: The impact of genetic markers on selection. J. Anim. Sci. 76, 2331-2339, 1998. Foto: Hibrid ovna i koze [citirano 18.11.2009.] Dostupno na: http:// en.wikipedia. org/wiki/Toast_of_Botswana Ivankovi A.: Uporaba molekularne genetike u animalnoj proizvodnji. Stoarstvo, 59, 2, 121-144, 2005. Jovanovi S., Savi M., Petrujki T., Vuini M.: Savremeni trendovi u uzgoju i zdravstvenoj zatiti ovaca i koza. Centar za unapreenje obrazovanja u veterinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007. Karadjole I., Dominikovi Z., Dragojlov D.: Program gojidbenog stvaranja koza u Republici Hrvatskoj. Hrvatski stoarsko selekcijski centar, S. 33, 1996. ... Pravilnik o testiranju uzgojno valjanih rasplodnih ivotinja. NN 74/98, 1998.
192
========================================= Reprodukcija koza ===
11.
Reprodukcija koza
11.1. Muki spolni organi
polni sistem jarca ine skrotum ili monja, testisi ili sjemenici, sjemene kesice, epididimisi ili pasjemenici, sjemonovodi, penis, dopunske (akcesorne) spolne lijezde, prostata, uretra i prepucij. Detaljniji opis spolnog sistema prikazan je na slici 130.
Slika 130. Spolni sistem jarca A. pogled sa ventrolateralne strane, penis i lijevi testis, B. Pogled sa lateralne strane, lijevi testis
(Izvor: http://cal.vet.upenn.edu).
=== Uzgoj koza ============================================= 193
============================================================
Sinhronom aktivnou spomenutih spolnih organa proizvode se muke spolne elije tzv. spermatozoidi, a ujedno omoguavaju unoenje istih u odreene dijelove genitalnih organa enskih ivotinja.
11.2. enski spolni organi

polni sistem koze ine jajnici, jajovodi, materica, usmina (vagina), predvorje ili usmine i stidnica (vulva). Meu njima se razlikuju generativni organi (jajnici), gestacioni (uterus) i kopulacioni (vagina, usmine i vulva). Detaljniji opis spolnog sistema koze prikazan je na slici 131.
Slika 131. Spolni sistem koze

(Izvor: (http://cal.vet.upenn.edu).
194
11.3. Organizacija i nain pripusta

ako bi se na najbolji nain organizirao i odabrao nain pripusta potrebno je poznavati sljedee injenice. U toku estrusa koji obino traje izmeu 18 i 24 sati, kod koza je poveana motorna aktivnost i znatno manje vremena provode u odmaranju. Koze spremne za parenje uestalije se oglaavaju nespecifinim glasanjem-meketanjem. Jarevi evropskih ili tzv. sjevernih pasmina postaju spremni za parenje u vrijeme pojave estrusnog ciklusa kod koza. Znaci spremnosti za parenje jareva su smanjenje apetita i opsesivan interes za koze. U sezoni parenja jarevi uriniraju, masturbiraju i ejakuliraju po svom stomaku i prednjim nogama pri emu se iz urina i sperme oslobaa jak miris koji deluje stimulativno na koze. U toku ljubavne predigre jarevi prednje noge trljaju o koze. Za akt parenja je veoma bitno da jarac osjeti miris urina koze. Kada ejakuliraju jarevi zabace glave prema gore, a kimu savijaju prema tlu (ventrofleksija). Jarevi se kreu od jedne do druge skupine parei se sa kozama, a sve vrijeme potujui jake zakone dominantne socijalne hijerarhije. Koze u estrusu esto skau na druge koze. Da bi otkrili koze u estrusu jarevi koriste olfaktorne i gustatorne stimuluse. Jarevi njue urin koza u estrusu i kada ih otkriju gotovo da stoje ukoeni sa podignutim glavama i razmaknutim usnama. Ovaj oblik ponaanja poznat je kao Flehmanovo ponaanje i kod jareva traje 1030 sekundi. Koze u estrusu njue tijelo jareva, a posebno u predjelu spolnih organa. Ovo meusobno njuenje jarca i koze u predjelu genitalija tjera ih da oni krue jedno oko drugog. Potom jarevi poinju da se oglaavaju i da liu koze u predjelu spolnih organa. Jarevi lagano guraju koze njukom, a zatim koza svoju glavu okree prema jarcu. Ljubavna predigra se zavrava kada koza postane nepokretna i kada zauzme poloaj koji jarcu omoguava skok. Ako je koza spremna za parenje kopulacija nastupa odmah i traje veoma kratko. Pri ejakulaciji jarac naglo i jako zabacuje glavu unazad. Poslije toga silazi sa koze. Poslije parenja jarevi liu svoj penis. Odreeno vrijeme poslije parenja veina jareva ne pokazuje nikakve znakove seksualne aktivnosti (refraktorni period). Mada ishod prirodnog parenja (pripust) kod koza treba da rezultira koncepcijom, ipak veina embriona propada za 30 do 50 dana od parenja.
=== Uzgoj koza ============================================= 195
============================================================
U naim se uvjetima koze najee oplouju prirodnim parenjem, kada jarci u vrijeme tjeranja (mrkanja) skau na koze i oplouju ih, dok je primjena osjemenjivanja koza rijetka. U zavisnosti od uzgojnog cilja, uzgajiva odabire roditeljske parove i odluuje o nainu pripusta. Prije pripusne sezone poeljno je obaviti sva preventivna tretiranja da bi koze tokom gravidnosti to manje uznemiravale. Postoji nekoliko naina parenja koza, a najpoeljniji je skok iz ruke. Prednosti navedenog naina parenja su: racionalnije koritenje jarca, sprijeavanje iscrpljivanja brojnim skokovima na istu kozu, poznato je vrijeme pripusta to omoguava daljnje praenje grla u tome hoe li se ponovo tjerati te praenje tokom gravidnosti do partusa. Kod ovog naina parenja poznat je otac, to je teko utvrditi u stadima u kojima se u isto vrijeme nalazi vie jareva. Koritenjem ove metode pripusta moe se oploditi vei broj koza. U poetku pripusne sezone jarac moe obaviti 2-4 skoka dnevno, a kasnije se broj skokova moe poveavati ili smanjivati u zavisnosti od kondicije i zdravlja jarca kao i optereenosti u stadu. Uestalost skokova treba uskladiti s dobi jarca, ishranom i nainom dranja. Navedenim nainom pripusta jedan odrastao jarac tokom pripusne sezone moe oploditi 50-70 koza. Poeljno je detaljno voenje evidencije pripusta, iz koje e se precizno vidjeti broj jareva koji su oplodili kozu, datum i vrijeme pripusta, broj skokova, broj tjeranja, itd.. Spomenuta evidencija pomoi e pri organizaciji jarenja, voenju matine evidencije i uspjenosti selekcije. Metoda divljeg parenja kod nas se esto koristi u ovarstvu i kozarstvu. Primjenom ove metode pripusta u stadu nalazi se vie jareva istodobno tokom cijele sezone. Nema odreenog plana o tome koji e jarac oploditi koliko i koje koze, ne evidentira se broj skokova, datum i vrijeme pripusta. Ne vodi se nikakva evidencija. Ovim nainom pripusta jarevi se nepotrebno iscrpljuju vie puta skaui na iste koze te se u rasplodu krae zadravaju. Stoga je potreban vei broj jareva, to umanjuje rentabilnost farme, a uz to nema niti kvali-
196
tetnog selekcijskog rada. U takvom nainu parenja jedan odrastao jarac potreban je za 20-25, a mlai za 10-15 koza. Pri haremskom skoku odreenom jarcu dodjeljuje se odreen broj koza (20-50) koje treba osjemeniti tokom pripusne sezone. Broj koza po jednom jarcu zavisi od veliine stada, broja raspoloivih jareva i trajanjem pripusne sezone. Porijeklo potomstva je koritenjem ove metode poznato, ali se ne zna tano vrijeme pripusta i broj skokova. Mogunost iscrpljivanja jarca viekratnim skokovima na jednu kozu je znaajna, to se negativno odraava na duinu upotrebe u rasplodu. Metoda klasnog parenja provodi se u stadima koja se prije parenja klasiraju po odreenim kriterijima i svakoj skupini dodjeljuje se odreeni broj jareva. Skupine se mogu formirati prema visini proizvodnje (npr. mlijeka), dobi, tjelesnoj razvijenosti, utosti ili rogatosti i dr.. Ovom metodom parenja jedan jarac tokom pripusne sezone moe osjemeniti 30-50 koza. Nedostatak ovog naina pripusta je nepoznavanje porijekla po ocu i vrijeme pripusta.
11.3.1. Izbor mukih rasplodnih grla

U tehnici dranja, odnosno pri izboru rasplodnih grla posebnu panju treba posvetiti mujacima (jarevima), budui da je njihov uticaj na kvalitet uzgojenog materijala presudan. Prije svega, jarac mora imati tipine pasminske eksterijerne karakteristike. Takoer, veoma vano je da su mu pravilno graeni spolni organi. Za pripust je najbolje koristiti jareve sa jednog odreenog podruja i po mogunosti esto mijenjati jareve u stadu zbog nepoeljnog uzgoja u srodstvu. To ne moraju biti istokrvni rasplodnjaci ve mujaci iz dobrih i kontrolisanih uzgoja. Treba uvijek pokuati nai jarca koji je potomak koze sa visokom proizvodnjom mlijeka (dobre mljekulje) ili jarca ije su keri dobre mljekulje. Jedan jarac u dobi od 12 do 18 mjeseci moe oploditi 20-25 i vie koza u sezoni pripusta, dok odrasli (stariji) u sezoni pripusta oplode 60-100 koza. Osim toga, nije ekonomski opravdano drati jarca za jednu ili dvije koze. Jareve u rasplodu treba drati 6-8 godina.
=== Uzgoj koza ============================================= 197
============================================================
11.3.2. Izbor enskih rasplodnih grla

Kada je u pitanju izbor rasplodnih enki potrebno je, prije svega, voditi rauna da je koza potomak dobre mljekulje kako bi jarad naslijedila osobinu dobre mlijenosti. Potrebno je da ima optimalne eksterijerne karakteristike enske ivotinje. Pri kupovini kvalitetnih plemenitih rasplodnih enki uobiajeno je da se dobije matini list za svako grlo. Ako se kupovina obavlja na stonim sajmovima i ako grla nemaju matini list onda se mora osloniti na procjenu kvaliteta od strane strunjaka.
11.4. Priprema koza i jareva za pripust
a bi se dobili to bolji rezultati pripusta (krae trajanje pripusta, izraeniji znaci tjeranja, manji postotak preganjanja, dobra plodnost i zadovoljavajua vitalnost dobivenog potomstva) potrebno je pripremiti koze i jareve za pripust. Prije pripusta vri se odabir, odnosno iz daljnjeg rasploda iskljuuju se sva grla koja iz bilo kojeg razloga nisu za daljnji rasplod (bez zuba, bolesna, smanjene proizvodnosti, eksterijernih mana i nedostataka itd.). Ako se koze muzu, potrebno ih je zasuiti, a u stadima u kojima je proizvodni cilj mlijeko i gdje se ivotinja ne planira zasuiti, obrok treba biti kvantitativno i kvalitativno pripremljen da ivotinje budu u dobroj kondiciji.
Kvalitetan rasplodni jarac mora biti tipian predstavnik svoje pasmine, mora biti dobre tjelesne razvijenosti, u rasplodnoj kondiciji, ivahan i sa dobro izraenim sekundarnim spolnim osobinama. Meutim, ivahnost jarca, njegova elja za skakanjem (libido) na kozu u vrijeme mrkanja, ne mora biti siguran pokazatelj proizvodnje dovoljne koliine spermatozoida zadovoljavajueg kvaliteta. Dokazano je da i sterilan jarac ima izraen spolni nagon i moe luiti spermu. Dobra kondicija i izdrljivost rasplodnjaka vrlo je vaan faktor uspjene oplodnje koza u prirodnom nainu parenja. Prije svake pripusne sezone poeljno je izvriti analizu sperme. Pomou mikroskopa utvruje se gustoa sperme, oblik i pokretljivost sper198 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
matozoida. Bra metoda prosudbe kvaliteta sperme je utvrivanjem stepena kiselosti (pH). Izrazito kisela reakcija sperme ukazuje na veliku fertilnost spermatozoida, a alkalna upuuje na sterilnost jarca. Na koliinu i kvalitet sperme, osim pasmine i individualnih osobina, utjeu i vanjski faktori poput ishrane i klimatskih prilika. Nauno je dokazano da fertilne osobine jarca nisu jednako izraene tokom cijele godine. Za razliku od hladnijeg vremena koje pogoduje kvalitetu sperme, previsoke vanjske temperature negativno se odraavaju na kvalitet sperme, odnosno moe doi do degeneracije spermatozoida. Previsoke temperature ambijenta i sparina dovode do fiziolokog stresa koji se odraava na reproduktivnu sposobnost, stvaranjem nepovoljnog endokrinog balansa te usljed sniavanja metabolike aktivnosti i smanjenog apetita mujaka. Takoer, ishrana koza i jareva, prije i u vrijeme pripusne sezone znaajno utjee na rezultate pripusta. Kvantitativno i kvalitativno izbalansiran obrok tokom cijele godine, a posebno uoi pripusta i za vrijeme pripusta kod enskih grla rezultira izraenijim znakovima tjeranja (smanjen broj tihih gonjenja), poveavan je broj ovuliranih jajnih stanica, povean je stepen koncepcije, smanjena je smrtnost embrija, a dobiveno potomstvo je vitalnije i ima veu porodnu masu. Kod loije hranjenih jareva smanjuje se koliina ejakulata, gustoa sperme i pokretljivost spermatozoida, a poveava se smrtnost spermatozoida i broj abnormalnih spermatozoida. Navedeno se negativno odraava na oploenost koza. Nedostatak vitamina A i nekih minerala (npr. cinka) negativno se odraava na tok spermatogeneze i na kvalitet sperme, a samim tim i na postotak koncepcije. Na koliinu i kvalitet sperme negativno utjeu razliite bolesti, posebno bolesti spolnih organa. Potrebno je provesti i ocjenjivanje tjelesne kondicije svih rasplodnih grla. Preporuuje se pojaano hranjenje samo za grla slabije tjelesne kondicije. Izraena fizika kondicija nije poeljna, kao niti slaba. Ako su koze prije pripusta debele, ne samo da ih ne treba dodatno hraniti, nego im obrok mora biti kvantitativno i kvalitativno manji da bi se dovele u rasplodnu kondiciju.
=== Uzgoj koza ============================================= 199
============================================================
Prije pripusne sezone potrebno je sva rasplodne ivotinje tretirati protiv vanjskih i unutarnjih parazita te ih vitaminizirati.
11.5. Mrkanje, pripust, oplodnja

oze su poznate po velikoj plodnosti. Pojava blizanaca je uobiajena, ali nije rijetka pojava jednog ili troje jaradi. Za vrijeme svog ivota dobra koza, onih pasmina koje se najee uzgajaju u naem podneblju, ojari 20-30 jaradi. Njihova plodnost je najvea u dobi 3-6 godina, a kasnije opada. Iako im se prvi spolni ciklus javlja u dobi 5-6 mjeseci, mlade koze bi trebalo prvi put priputati kada navre 8-10 mjeseci, odnosno kada dostignu 60% tjelesne mase odrasle koze istog genotipa. Smatra se, da se u sluaju stajskog i kombiniranog sistema uzgoja, koze mogu pripustiti ve u dobi od 8 mjeseci, a u sluaju panog sistema sa 9 mjeseci i to pod uvjetom da dosegnu potrebnu tjelesnu masu. Meutim, preporuka veine strunjaka je da se mlade koze namijenjene za rasplod ne priputaju prije navrenih 12 mjeseci jer su u toj dobi bolje razvijene i stoga e dati kvalitetnije potomstvo. Vrlo je vano da se koze u vrijeme pripusta nalaze u tzv. rasplodnoj kondiciji, a koja se, izmeu ostalog, postie i dodatkom koncentratnih krmiva (jeam, kukuruz, zob) u koliini do 0,5 kg po grlu nekoliko sedmica pred mrkanje. Spolni ciklus se javlja sezonski tj. u vrijeme kada je duina dnevne svjetlosti kratka (period septembar-februar). U tom periodu spolni ar se pojavljuje svakih 21 dan (variranje 15-30 dana). Za vrijeme tjeranja (mrkanja, prcanja, prskanja) koze imaju slabiji apetit, uznemirene su i stalno vrte repom. Mrkanje traje 1-3 dana, a ponekad i 4 dana. Samo izbacivanje jajeta (ovulacija) nastaje 30-36 sati od prvih znakova spolnog ara, odnosno samo nekoliko sati prije zavretka mrkanja. Radi toga je najpovoljniji period za parenje 8-10 sati prije zavretka mrkanja. Ukoliko ne doe do oplodnje, spolni ciklus se ponavlja nakon 2-3 sedmice. Shematski prikaz trajanja estrusa, vremena ovulacije i optimalnog vremena osjemenjavanja prikazano je na slici 132.
200
Slika 132. Trajanje estrusa, momenat ovulacije i optimalno vrijeme osjemenjavanja (Izvor: Stani B., 2007).
Za koze je svojstveno da se u prvom ciklusu parenja oplodi 85-90% grla, u drugom 5-10%, dok se oko 5% uope ne oplodi. Ova osobina omoguava grupno jarenje u sva tri sistema uzgoja i vrlo ujednaenu jarad. Novi estrus se javlja unutar 30 dana po jarenju, ali je slabo primjetan. Optimalno je planirati tri jarenja u dvije godine, jer tada izmeu jarenja i parenja proe tri mjeseca. Time se omoguava potpuni oporavak koza uz mogunost pune fizioloke podobnosti za uspjeno sljedee parenje. Iako mladi jarevi ve u dobi od est mjeseci dostiu spolnu zrelost, ne preporuuje se pripustiti ih prije navrenih 7-8 mjeseci. Meutim, u uvjetima iroke prakse pokazalo se uputnim njihovo koritenje tek u dobi 10-12 mjeseci. U dobi od 2 do 7 godina na poetku sezone parenja jedan odrasli jarac moe da oplodi dnevno tri, a kasnije neto vie, dok mlai jarac od dvije godine i stariji preko sedam godina, ne vie od 1 do 2 koze u razmaku od 4 do 5 sati. Spolna aktivnost im je ovisna i o godinjem dobu tj. najvea je u jesen (za vrijeme hladnijih mjeseci), a najmanja u proljee. Utvreno je i da, osim sezonskih, postoje i pasminske razlike odreenih karakteristika ejakulata (sperme), to se moe uoiti u tabeli 30. Parenje u stajskom i stajsko-panom sistemu uzgoja za mlijeko i meso je grupno ili iz ruke, a kod panog sistema uglavnom slobodno parenje, iako se mogu izvesti i ostala dva naina. Pri parenju iz ruke treba raunati tokom cjelog perioda parenja na jednog jarca za vie desetina koza.
=== Uzgoj koza ============================================= 201
============================================================
Tabela 30. Karakteristike sperme jareva Alpina i Sanske koze (Izvor: Dejanovi, 1986.).
Pasmina
Alpina Sanska
Zapremina ejakulata jareva, ml

van sezone pripusta 0,90 0,95 u sezoni pripusta 1,48 0,63
Koncentracija spermatozoida, milijardi/ml

van sezone pripusta 1,90 1,14 u sezoni pripusta 1,22 1,59
Jarevi u sezoni pripusta odaju jak i neprijatan miris zbog zamokravanja. Zbog toga je potrebno redovno ienje i odravanje jareva i boksova gdje su smjeteni. Meutim, gdje god je mogue, treba primjenjivati osjemenjavanje, jer se taj postupak pokazao veoma efikasnim, a u velikim aglomeracijama daleko manje kota nego dranje i ishrana veeg broja jareva. Osjemenjavanjem se efikasnije provodi selekcija, planiranje, onemoguavanje nastanka spolnih zaraznih bolesti, itd.. Vrijeme parenja i jarenja treba uskladiti sa potrebama trita za mlijekom i mesom, odnosno mogunou osiguranja toplog smjetaja (pretopao ili hladan kozarnik - ranije ili kasnije jarenje).
11.6. Osjemenjavanje
ored prirodnog pripusta u razvijenim stoarskim zemljama osjemenjavanje je sve popularnije kod uzgajivaa koza jer omoguava jednostavan pristup sprjeavanju parenja u krvnom srodstvu. Osim toga, osjemenjavanje je veoma vaan zootehniki zahvat u svrhu poveanja produktivnosti koza. Primjena osjemenjavanja omoguava koritenje visokovrijednih jareva visokokvalitenih osobina radi poveanja proizvodnosti postojeih populacija. Takoer, omogueno je istovremeno osjemenjavanje vie koza spermom jednog jarca i na taj nain reducira se upotreba manje kvalitetnih jareva. Primjena osjemenjavanja u naem kozarstvu je izuzetno rijetka.
202
Postoje dva naina osjemenjivanje koza. Prvi je cervikalni nain osjemenjivanja smrznutom, svjee razrjeenom ili svjeom pripremljenom spermom jareva (samo od jednog jarca i to uglavnom selekcijski odabranog). Drugi nain je endoskopsko osjemenjavanje koza smrznutim ili svjee pripremljenom spermom. Osjemenjavanje se obino obavlja bez sinhronizacije estrusa, ali je prije osjemenjavanja mogue izvriti i sinhronizaciju estrusa. Ako se vri sinhronizacija estrusa, vaginalne spuvice ostaju u vagini 12-14 dana, nakon ega se vade iz vagine i potom se aplicira hormon placentalni gonadotropin. U zavisnosti od tipa, osjemenjavanje se obavlja 50 ili 60 sati nakon aplikacije hormona placentalnog gonadotropina (PMSG). Problem kod cervikalnog naina osjemenjavanja je anatomija grlia materice i uglavnom je uspjenost 40-60%. Kod endoskopskog osjemenjavanja, koji se ee primjenjuje, uspjenosti osjemenjivanja je 6070%.
11.7. Bremenitost
rajanje bremenitosti je pet mjeseci ili u prosjeku 150 dana (od 147 kod stajskog do 152 dana kod panog sistema uzgoja). Krae nose koze koje donose na svijet vie jaradi kao i one plemenitijih i proizvodnijih pasmina. Blinjenje je vrlo poeljno u sva tri naina uzgoja koza, meutim, pri tome treba imati na umu da koza ima dovoljno mlijeka za samo jedno ili najvie za dva jareta. Koze koje nose vie od jednog jareta, pred kraj bremenitosti osjeaju zamor, pa esto lee i gube apetit, to treba imati u vidu pri regulisanju ishrane u tom i ranijem periodu. Bremenitost se teko moe primjetiti u prvih 2-3 mjeseca. Neki od znakova bremenitosti su asimetrija stomaka, ne pokazivanje spolnog ara i mirnoa koze. Pomou ultrazvuka mogue je utvrditi graviditet malih preivara, odrediti taan broj plodova kao i stadij gravidnosti. Do otprilike 35. dana gravidnosti dijagnoza se radi pomou transrektalne metode i linearne sonde. Izmeu 35. i 70. dana koristi se transrektalna i abdominalna metoda, dok se u drugoj polovici gravidnosti dijagnoza radi pomou abdominalne pretrage sa sektorskom sondom.
=== Uzgoj koza ============================================= 203
============================================================
Praktine prednosti za uzgajivae u ranoj dijagnostici breosti su viestruke: - odvajanjem gravidnih od negravidnih koza mogu se smanjiti reproduktivni i proizvodni gubitci uslijed pobaaja, roenja mrtve ili slabe jaradi, - postie se optimalna porodna teina jaradi kao i teina jaradi pri odbiu, - smanjuje se uestalost oteanog poroda, - omoguena je pravilna ishrana breih koza ime se sprijeava pojava odreenih metabolikih bolesti i smanjuju se trokovi ishrane, - pravilna ishrana omoguuje dovoljnu opskrbu kolostrumom i mlijekom tokom rane faze laktacije, - omogueno je pravovremeno zasuenje gravidnih plotkinja i njihovo praenje do jarenja, - neplodne koze mogu biti izluene ime se smanjuju trokovi njihovog dranja i hranjenja, itd.. Poeljno bi bilo da uzgajiva registrira datum pripusta kako bi se mogao to bolje pripremiti za intervenciju pri jarenju, odnosno pripremiti uvjete za prihvat i uzgoj jaradi.
11.8. Jarenje
ozu treba obavezno zasuiti mjesec dana prije jarenja. Zasuivanje se provodi postepeno (tokom dvije sedmice) uz obavezno smanjenje koliine sone hrane i vode, a zatim mue sa dvije dnevno, prelazi se na jednu i to ujutro. Nakon toga, mua se obavlja svakog drugog, a potom treeg dana. Na taj nain se i izbjegava pojava upale vimena-mastitis. Na nekoliko dana pred jarenje kozu treba prebaciti u poseban boks gdje e biti sama. Treba joj osigurati suhu i istu prostirku kao i svjeu pitku vodu. Pred samo jarenje koza uestalo lijee i ustaje, mokri, brabonja, odbija hranu i vodu te slabije preiva, esto se glasa (mekee), sve do pojave plodne vode. Neposredno pred jarenje podruje oko repa je mokro. Karakteristika je i oteano disanje, uznemiren
pogled, opi nemir koze. Obino, samo jarenje prolazi bez ikakvih problema. Proces jarenja je vrlo kratak, obino traje 1-2 sata. Tokom tog perioda kozu treba povremeno nadgledati. Posteljicu koza izbacuje unutar nekoliko sati po jarenju. Nakon jarenja koza esto pojede placentu to joj u prvim satima nakon jarenja omoguava da nadoknadi izgubljenu energiju i minerale, ubrzava zaustavljanje krvarenja, a prema nekima instinktivno uklanja miris koji moe privui predatore. Ako je koza nije pojela istu je potrebno spaliti ili zakopati. Odmah po porodu koza obino olie (posui) jarad, a ako to koza ne uini preporuljivo je da se jare posui krpom ili slamom. Nakon to je koza olizala svu jarad koju je ojarila, potrebno joj je dati mlaki napoj mekinja sa vodom u omjeru 1 : 3 (mekinje : topla voda). Jarad su nakon 2-3 sata sposobna i spremna za dojenje.
=== Uzgoj koza ============================================= 205
============================================================
Literatura:
Adilovi S.: Ope stoarstvo sa biostatistikom. Grafika aran, Sarajevo, S. 182., 1994. Bitaraf A., Zamiri M.J., Kafi M., Izadifard J.: Efficacy of CIDR, fluogestone acetate sponges and cloprostenol for estrous synchronization of Nadooshani goats during the breeding season. Iranian Journal of Veterinary Research, University of Shiraz, Vol. 9, No. 1, Ser. No. 22, 2008. Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Dejanovi Dubravka, Premzl B., Herak Melita: Uticaj sezone na promjenu volumena i koncentraciju spermija u ejakulatu jareva. XI Savjetovanje o dijagnostici, profilaksi i terapiji u savremenoj stoarskoj proizvodnji, Neum, 1986. Foto: Spolni sistem [citirano 18.09.2009.] Dostupno na: http:// cal.vet.upenn.edu/projects/grossanat/general/Goat%20Book/image1p.htm Gordon I.: Controlled Reproduction in Sheep and Goats pp 86115. CAB International, Wallingford, 1997. Maturagi D., ari M., Miljkovi V: Fiziologija i patologija reprodukcije ovaca i koza. Veterinarska komora RS, Banja Luka, S.160, 2003. Podo M.: Umjetno osjemenjavanje goveda, ovaca i koza. DES Sarajevo, S. 111, 1999. Stani B.: Fiziologija reprodukcije i vetako osemenjavanje ovaca. Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, 1987. Uroevi M., Skalicki Z., uri M.: Fenotipska varijabilnost reproduktivnih osobina sanske koze. VIII Seminar inovacija u stoarstvu 88', 159-165, Beograd-Zemun, 1988. ... Veterinarski prirunik. S.1328. Jugoslovenska medicinska naklada Zagreb, Zagreb, 1989.
206
===================================== Osobenosti ishrane koza ===
12.
Osobenosti ishrane koza
robavni sistem koze nakon perioda dojenja ima sve karakteristike preivara, odnosno ine ga rumen (18-27 litara), retikulum (1-2 litra), omazus (1 litar) i abomazus (3-4 litra). Crijevni kanal je dug oko 30 metara (11 litara) i oko 25 puta je dui od duine koze. Koza, kao tipini preivar, tj. ivotinja specifinog toka probave posredstvom mikroorganizama u buragu, u stanju je da u potpunosti osigura sve esencijalne aminokiseline, i time eliminira zavisnost od sadranog proteina u obroku. Pozitivne osobenosti u nainu iskoritavanja i osiguranja svih sastojaka potrebnih za ivot, produkciju i reprodukciju daje kozi, kao i ostalim preivarima, dominantno mjesto u naem stoarstvu, prvenstveno u poveanju proizvodnje animalnog proteina. Pravilna, i, u odnosu na normativne potrebe, dobro izbalansirana ljetna i zimska ishrana koza mora biti tako organizirana da je u stalnoj usklaenosti sa njihovim reproduktivnim statusom i proizvodnjom. Obrok mora sadravati dovoljno energije, proteina, minerala i vitamina kao i potrebnu koliinu vode. Koliina suhe materije u obroku, izmeu ostalog, mora osigurati i optimalnu probavu. Na kraju, obrok koza treba biti to jeftiniji. Sve ovo zahtijeva od uzgajivaa umjenost, budui da sa raspoloivom krmom treba u potpunosti podmiriti potrebe u uvjetima ishrane kako na pai tako i u staji. U ishrani koza i ovaca, odnosno goveda prisutne su brojne slinosti, ali i razlike. Koze imaju vee potrebe za hranom po 1 kg tjelesne mase, to je i razumljivo, budui da na tu masu daju znatno vie mlijeka. Iz iste koliine hranjivih sastojaka proizvode vie mlijeka nego
=== Uzgoj koza ============================================= 207
============================================================
krave. One za 20% bolje iskoritavaju hranu od drugih preivara, osobito kabastu. U njihovom obroku prisutan je i znatno vei broj krmiva te do 600 vrsta razliitog drvea i grmlja koje koze konzumiraju u obliku brsta. Najvie vole lie, cvjetove te pupoljke, dok stabljike uglavnom izbjegavaju (tabela 31). Kao aktivne i veoma radoznale ivotinje, koze se bitno razlikuju od drugih preivara po nainu odabiranja i konzumacije dnevnog obroka.
Tabela 31. Razlike u sastavu i kvalitetu ponuene, odbaene i pojedene mase lucerkinog sijena pri ishrani koze (Izvor: Bugarski i aki, 2001.). Pokazatelj Lie, cvjetni pupoljci i dr., % Stabljike, %
Hranjiva vrijednost:
Lucerkino sijeno ponueno odbaeno pojedeno 46,2 23,9 59,9 53,8 76,1 41,4 3,68 12,10 2,93 8,50 4,15 14,10
Energija, MJ/kg Probavljivi sirovi protein, %
One uvijek nastoje da njihov obrok bude svje i ist, odnosno, nedirnut. Pri tome pokazuju izuzetnu izbirljivost i to zahvaljujui svojim pokretnim usnama i jeziku. Pri uzimanju hrane doslovno guraju od sebe nepoeljne biljke i biljne dijelove. Ovakvo ponaanje ima direktan uticaj na sastav i kvalitet pojedenog obroka. Zbog te selektivnosti, odnosno pojave neizbalansiranosti obroka mogui su i zdravstveni problemi te nia proizvodnost. Izbirljivost je vea pri obilnijoj ponudi krme i obratno. Drugim rijeima, koze su u svom izboru obroka veoma prilagodljive uvjetima dranja i ishrane. Svega 30 minuta poslije uzimanja hrane koza poinje da preiva. Hrana se u probavnom traktu zadrava oko 24 sata. Koze su preivari koji dijelimino probavljen sadraj buraga ponovo vau oko jednu minutu prije nego to ga ponovo progutaju. Koze provedu u preivanju vie od jedne treine dana. Koze uglavnom brste lie sa niskog drvea i izdanke drugog niskog rastinja. To ne znai da biljnu hranu iskljuivo unose brstom, ve da e ispoljiti ovaj oblik ponaanja ukoliko im se prua mogunost. Ustanovljeno je da i kada se oko koza nalazi obilna travnata paa, one se radije odluuju za brenje lia i izdanaka i da u tom sluaju ak 50-80% ukupne koliine biljne hrane unesu brs208 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
tom dok ostatak unesu pasui travu. Meutim, koze se veoma jednostavno gaje i bez mogunosti da brste, odnosno, koze mogu biti i iskljuivo pane ivotinje ija se ishrana zasniva samo na napasanju travom. Dva su faktora koja utjeu na sposobnost koza da brste. Prvo, gornja usna koza je vie pokretna u poreenju sa gornjom usnom ovaca i upravo njom mogu da dosegnu do lia i izdanaka mladica. Drugo, efikasnost kojom koze probavljuju grubo i suho lie vea je nego kod ovaca. Upravo zbog toga to vie tee brstu pri izboru hrane, koze prelaze i vee razdaljine u potrazi za hranom, to jest za lokacijama na kojima se nalazi drvee i bunje sa kojih mogu brstiti lie bez obzira to se oko njih nalazi trava. Zato koze provedu oko 11 sati u toku dana brstei lie, a ovce samo oko 8 sati pasui travu. Pri brenju stoje na zadnjim nogama, a prednjim su oslonjene na stablo sa kojeg brste lie. Po ovome se koze i razlikuju od ovaca jer mogu da preive suu, dospijevajui i do zelene mase koja se nalazi znatno iznad zemlje. Posjeduju posebne receptore za gorak ukus i na pai jedu travu koja je za druge biljojede neukusna ili gorka. Takoer, za razliku od ovaca, koze su prekrivene dlakom koja se ne zaplie za granje i grubu vegetaciju, na kojoj ovce redovno ostavljaju pramenove iupane vune. Pri ishrani, koze su sklone i unoenju neodgovarajueg materijala u svoje probavne organe, kao to je est sluaj sa odjevnim predmetima pastira koji su okaeni o drvee ili ostavljeni na bunje. Razlike u nainu napasanja i injenica da koriste razliitu hranu biljnog porijekla u ishrani, omoguavaju ovcama i kozama da ne budu u konkurentskom odnosu u pogledu ishrane. Ovo ih ak ini komplementarnim i zato se esto ovce i koze uzgajaju zajedno. Kako koze obino jedu onu biljnu hranu koju drugi preivari ne unose u organizam, kao to su iak i kopriva, znai da mogu da se koriste i u kontroli suzbijanja ovog raslinja na panjacima. Brenje lia, kao nain unoenja hrane svojstven kozama, utjecalo je da se u pojedinim zemljama koze neopravdano nazovu umskim tetoinama, pa
=== Uzgoj koza ============================================= 209
============================================================
ak i da se njihov uzgoj zabrani. Meutim, ova krivica za ogoljevanje mnogih uma ne moe se pripisati kozama ve neodgovornim uzgajivaima koza koji su zbog svoje koristi koristili ume za ishranu svojih stada.
12.1. Nain ishrane i sputavanje vezanje koza pri ispai
ada je nain ishrane u pitanju, koze su mnogo izbirljivije od drugih preivara, mada je broj biljaka koje mogu konzumirati vei. Koze imaju mogunost da konzumiraju razliite biljke, od suhog lia na bunju i drveu pa sve do bujne pae. Ako im se ukae prilika uvijek e rado brstiti suho lie, prije nego to e se hraniti sonom travom sa bujnih panjaka. Osim toga, koze su spremne ne samo da se propinju i da brste lie sa drvea ve i da se penju na stabla koja imaju horizontalan rast u odnosu na podlogu i da sa njih brste lie. Koze se mogu hraniti i korovskim biljem na panjaku koje druge vrste panih ivotinja zaobilaze, poput ika i koprive. Vrlo su izbirljive u odnosu na higijensko stanje panjaka i nikada se nee hraniti na mjestima koja su zagaena otpadnim materijama, a posebno fecesom drugih ivotinjskih vrsta. Bez hrane se ne smiju ostavljati due od 24 sata. Hrana koju konzumiraju koze treba da je takva da moe zadovoljiti uzdrne potrebe, potrebe u fazi rasta, laktacije, rast dlake, fiziku aktivnost i termiki stres usljed hladnoe. Zdravlje i produktivnost koza su maksimalni ako se hrane lahko svarljivim hranjivima visoke energetske vrijednosti sa dovoljnim sadrajem azota i minerala u tragovima. Koze se mogu uspjeno uzgajati panim nainom ishrane pri emu im nije potreban brst. Meutim, ako postoji mogunost da brste, tada je mogue poveati i gustinu iskoristivosti panjaka, odnosno broj koza na panjaku. U sluaju kada se paa zasniva samo na brstu, koze se moraju prihranjivati. Ako se koze dre u ispustima, tada je potrebno svakodnevno ih hraniti kvalitetnim sijenom, odnosno brstom ili peletiranom hranom koja sadri oko 30% sirovih vlakana. Tjelesna masa i kondicija koza mogu varirati u zavisnosti od sezonske pristupanosti i kvaliteta hraniva i obino su najnii u ljeto i jesen. Koze koje su u ovom periodu vrlo mrave trebaju se prihranjivati. Hranidbeni stres ili nagle
promene u ishrani kao to su prelaz na koncentrovanu hranu, smanjenje koliine svjee zelene hrane ili uvoenje itarica u ishranu, predisponiraju koze pojavi razliitih bolesti (enterotoksemija, acidoza buraga i graviditetna toksemija). Zato sve nagle promjene u ishrani koza treba izbjegavati. Pri prelasku koza sa ishrane zasnovane na brstu na pani nain ishrane potrebno je predvidjeti razdoblje od najmanje 14 dana kako bi se prilagodile novom nainu ishrane i panjaku kao novom izvoru hrane. Ovaj vremenski period je potreban i za prilagoavanje i promjenu mikroflore u buragu. Ako se koze hrane uglavnom koncentratnom hranom, tada je potrebno ova hraniva postepeno uvoditi u ishranu koza i to u periodu ne kraem od dvije do tri sedmice. Na ovaj nain se sprijeava acidoza buraga. Prelazak na koncentratna hraniva obavlja se tako to se kozama prvog dana u ishranu uvede 50 g ovih hraniva po grlu, a zatim se svakog drugog dana njihova koliina poveava za 50 g. Takoer, koze treba zatiti od mogunosti trovanja na pai, a treba znati i to da su mnoge ukrasne biljke toksine za koze. Najidealniji su oni uvjeti u kojima je ivotinjama po volji dostupna kvalitetna voda u koliini koja im je potrebna. Potrebe u vodi za pie zavise od koliine suhe materije koje koze unesu hranom, koliine vode koje unesu hranom u vidu atmosferskih padavina koje se zadravaju na pai ili na liu koje brste, od tjelesne mase koza, proizvodnog stadija i faze laktacije. Koze u laktaciji mogu konzumirati i do 10 litara vode dnevno, a ako temperatura vazduha prelazi 40 C, tada potrebe u vodi mogu biti i dvostruko vee. Na konzumaciju vode kod koza znaajno utjee kvalitet vode i to njen salinitet, ukus i temperatura. Koze se mogu prilagoditi na visok salinitet vode (>5000 mg/litar), ali radije konzumiraju vodu iji je salinitet nii od 2000 mg/litar. U periodu sue, koliine rasploive hrane i vode mogu biti znatno umanjene. Koze su posebno osjetljive na suu i u ovom periodu su podlone stresu. Tada je potrebno vriti inspekciju stada na zdravstveno stanje barem jednom dnevno. Grla ije je zdravlje suom ugroeno, potrebno je da se izdvoje iz stada i posebno da se tretiraju dok se ne oporave. Ako su posljedice sue takve da je opstanak koza ugroen, bolje je odluiti se za njihovu prodaju, prinudno klanje ili eutanaziju. Openito, koze su vrlo osjetljive i na termiki stres prou-
=== Uzgoj koza ============================================= 211
============================================================
zrokovan ekstremnim temperaturama, bilo da je nastao usljed vruine ili hladnoe. Koze su vrlo podlone negativnom uticaju niskih temperatura. Posebno treba voditi rauna o zdravlju koza kada su ostriene ili kada im je tjelesna temperatura niska ili kada su izloene obilnim kinim padavinama, a kada su temperature zraka niske. Kozama na pai je zato potrebno osigurati zaklon od ekstremnih vremenskih uticaja, a ako na panjaku ne postoji prirodan zaklon, tada je potrebno da ga uzgajiva koza sam napravi i njegove dimenzije prilagodi veliini stada. Koze, tragajui za hranom, se mnogo kreu i izabiru brstom i ispaom najkvalitetnije dijelove biljaka (lie, cvjetove, plodove, pupoljke, koru, itd.). Pri tome esto ine odreene manje ili vee tete. Pri brstenju one e se popeti na svaki niski objekat ukoliko nisu sputane ili zatvorene unutar vrste i visoke ograde. Ako se eli prisiliti da pasu odreenu povrinu panjaka, treba ih vezati odnosno sputati, ili zatvoriti u ograeni prostor (stacionarna iana ili elektrina ograda). Za sputavanje se koriste jednostavni sistemi, a jedan takav prikazan je i na slici 133.
Slika 133. Nain sputavanja pokretnim vezom na ianoj sajli (Izvor: The
Dairy Goat in Canada, 1441/1976.).
Potrebna su dva eljezna klina, razapeta ica i lagani lanac koji je jednim krajem privezan za razapetu icu, a drugim sa konim remenom stavljenim oko vrata koze. Klinove treba dobro zabiti u zemlju s tim da dio koji ostaje iznad zemlje bude visine oko 15 cm. Duina lanca je 50-100 cm, dok je duina razapete ice proizvoljna tj. zavisi od povrine koju koza treba da popase. Sputavanje pa i vezanje uz kolac, a to je kod nas najea praksa, dobri su i nuni postupci u sluajevima kada se ne posjeduje dobra ograda oko panjaka ili staje. Koza se mora sputati i pri obavljanju mue na pa212 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
njaku, posebno jutarnje mue. Tokom dana je treba nekoliko puta premjestiti i pri tome izvriti ponovno sputavanje. Na mjestu sputavanja potrebno joj je ponuditi dovoljnu koliinu svjee pitke vode. Dobra ograda za koze moe se napraviti koritenjem 120-140 cm visoke pletene ice. Unutar ograenog prostora obavezno je provesti zatitu svih mladih stabala i bunja, jer e ih u protivnom unititi. Nikako se za ograivanje panjaka ili staja ne smije koristiti bodljikava ica. Takvu ogradu one ne respektiraju i esto pokuavaju da prou kroz nju, oteujui pri tome kou, vime i dr. Smatra se da je najbolja daana ograda i to od horizontalnih letava sa maksimum prostora od 10 cm izmeu njih i do visine 1,2-1,8 m. Iznad ovakve ograde, a u cilju sprijeavanja pokuaja usplahirenih i uznemirenih mladih koza i jareva da je preskoe, stavlja se teka pletena ica visine 18-20 cm.
12.2. Izbor krmiva
rstom nije mogue u uvjetima intenzivne proizvodnje mlijeka i mesa osigurati sve potrebne hranjive i druge sastojke. Dakle, u uvjetima vee proizvodnosti moraju se pored brsta i pae ukljuiti i druga krmiva kao to su sijeno, sona i zelena krma te koncentratna krmiva (zrnevlje itarica posebno). Brstenjem, a u emu koze veoma uivaju, podmiruju se samo tzv. uzdrne potrebe u energiji i proteinu, a ti uvjeti su prisutni u prvoj fazi skoznosti ili pri niskoj proizvodnosti kakvu susreemo kod primitivnih pasmina i neuspjelih krianaca u tipu tih pasmina. Uoeno je da se brstenjem lia i mladica te kore drvea poboljava apetit pa ako koze idu na pau tu praksu bi trebalo (ako to uvjeti dozvoljavaju) povremeno i u kraim intervalima usputno primjenjivati. Najjeftinije, a pri loijim uvjetima uzgoja i najvanije, krmivo za ishranu svih kategorija koza je paa. Jedan hektar dobrog panjaka moe tokom 6-7 mjeseci pane sezone (od aprila do oktobra) osigurati krmu za 6 odraslih grla. Meutim, na manje kvalitetnim panjacima, po nekim miljenjima, potrebno je za jednu kozu osigurati vie od 0,25 do 0,35 hektara. Samom paom osrednjeg kvaliteta mogu se
=== Uzgoj koza ============================================= 213
============================================================
u intenzivnijim uvjetima podmiriti uzdrne potrebe, zatim potrebe jareva izvan pripusne sezone i koza u poetnim mjesecima bremenitosti (skoznosti) te mlijenih koza u zavrnoj fazi laktacije. Sve ostale faze proizvodnog ciklusa zahtijevaju, uz pau, i druga krmiva, prvenstveno sijeno i koncentratna krmiva (zrnevlje itarica i dr.). Koza, u sluaju da je paa jedino krmivo u dnevnom obroku, moe konzumirati 12-14 kg iste. Ako se u obroku doda neto sijena (od 0,5 do 2 kg po grlu na dan), koliina pojedene pae se smanjuje na samo 5-10 kg. Za vrijeme ljetnih mjeseci konzumacija hrane opada sa poveanjem temperature zraka (kod temperature od 40oC prestaje uzimati hranu). Zbog toga se preporuuje tjeranje koza na pau rano ujutro gdje se ostave da pasu naredna 2-4 sata. Poto koza nije tipina pana ivotinja to za manji broj grla ispau treba organizirati sistemom sputavanja ili pak vezanjem za kolac. Pri tome, udaljenost jedne koze od druge treba da iznositi 5-10 m. Napasanje veeg broja koza trai formiranje ograda i angairanje uvara ili po mogunosti primjenu elektrine ograde. Kako koze pri slobodnoj ispai tj. pri kretanju po cjelom panjaku jedu samo mlade dijelove biljaka to je iskoristivost pane krme niska (60-65%). Nuno bi, dakle, bilo organizirati ispau putem pregona (podijele panjaka na vei broj manjih povrina, najee 8-12) i to u trajanju 4-6 sati svaki dan tokom 3-5 dana zadravanja na jednom pregonu. Sa paom u proljee treba poeti kada je visina biljnog pokrivaa 10-15 cm. Privremenu pau u rano proljee moe initi ozima ra, jeam, zob pa ak i zelena penica. Takoer, uspjeno se moe koristiti i uljana repica i to u koliini 6-7 kg po kozi dnevno. Pri koritenju pokoene zelene mase sa travnjaka i oranica znaajno su manji gubici mase nego ispaom, pogotovo ako se dnevno ponuena koliina podijeli na vie manjih obroka. Od sonih krmiva kao dobra krma za koze su stona repa, krompir, mrkva, stoni kelj i silaa. Stona repa se daje prethodno isjeena u koliini 2-4 kg po grlu, mrkva 5-6 kg, a krompira maksimalno do 2 kg dnevno. Koliina stonog kelja kree se do 5 kg po grlu na dan. Gubitak pri hranjenju koza sa ovim krmivima je manji nego gubitak zelene mase i sijena i do 15%.
214
Silaa, osobito kukuruzna, kvalitetno je krmivo u obroku koza, ali samo u umjerenim koliinama (2-5 kg na dan). Skoznim, bremenitim ne treba davati silae vie od 1 do 1,5 kg. U zimskom obroku silaa ne bi trebala da prelaziti 30% ukupno sadrane suhe materije obroka. Daje se ujutro i to prije napajanja. Ako se eventualno pri ishrani silaom (kukuruznom ili drugom) pojavi gubitak apetita, pad mlijenosti ili drhtavica treba odmah prekinuti sa davanjem ovog krmiva i konsultirati veterinara. Meutim, ako je silaa dobro spremljena ovakve pojave su iskljuene. Spremanje silae samo za potrebe ishrane koza je ekonomski isplativo jedino u sluaju ako uzgajiva raspolae sa stadom od 80 i vie koza. Koze radije jedu sijeno, pogotovo lucerkino. U sluaju da je sijeno jedino krmivo u zimskom obroku daje se 2-3 kg na dan. Pri ishrani samim sijenom javlja se znatan gubitak (do 30%), jer koze kao i ovce, odabiraju samo najkvalitetnije dijelove istog. Prema tome, to je sijeno loijeg kvaliteta, to je gubitak vei (kod loeg i preko 30, dobrog 15, a odlinog samo 5%). Pri spremanju sijena na zemlji, a to je kod nas najei sluaj, rastur iznosi do 25%, dok kod sijena proizvedenog primjenom ventilatorske suare oko 10-15%.
Slika 134. i 135. Konzumiranje sijena u tali i na otvorenom

U submediteranskom podruju nae zemlje (Hercegovina) za zimsku ishranu koza koristi se i lisnik, krevina tj. osuene granice i lie umskog drvea. Po kvalitetu ravan je loijem do osrednjem
=== Uzgoj koza ============================================= 215
============================================================
sijenu. U ishrani koza treba izbjegavati koritenje lisnika hrasta i oraha, jer izazivaju probavne smetnje. Slama se u ishrani koza, kao i drugih vrsta preivara, koristi samo u iznimnim sluajevima i to najee na prelazu iz zimske na ljetnu ishranu. Najbolja slama je od zobi. Obavezno je prije davanja treba isjeckati. Daje se u koliini do najvie 1 kg po grlu dnevno. Moe se mijeati sa drugim krmivima npr. sonim i time poboljati njena iskoristivost. Povre i voe predstavljaju, takoer, vrijednu krmu za koze. Ova krmiva treba davati kozama oprana i isjeckana. Koncentrirana krmiva su, uz sijeno, najskuplji dio obroka svih kategorija koza, a osobito mlijenih. Radi toga je uputno racionalno koritenje i proizvodnja po mogunosti na samom domainstvu. Time bi se znaajno snizili trokovi ishrane kako u zimskom tako i u ljetnom periodu. Koze veoma rado jedu zrnevlje itarica, a osobito jeam, zob i kukuruz. Nikad ne treba davati samu kukuruznu prekrupu zbog mogunosti pojave burnog i nekontrolisanog vrenja u buragu. Koze vie vole grubo samljeveno (prekrupljeno) ili cjelo zrnevlje nego u branjastom obliku kao to je to sluaj u ishrani goveda i ovaca. To znaajno pojednostavljuje tehniku ishrane.
Slika 136. Kukuruz kao koncentrirani dio obroka (Izvor: www.goatandsheep. com).
Koze jako vole napoj od mekinja ili brana itarica (jema, zobi). Dobra hrana je i suhi hljeb dat u malim koliinama i to obavezno sa drugim krmivima u obroku. Hrana namijenjena kozama ne smije biti pokvarena i plijesniva jer su one veoma osjetljive na ovakvu hranu. Kozama se putem obroka moraju osigurati dovoljne koliine soli i to po mogunosti jodirane. Daje se aka soli u vodu za pie ili se unosi u koncen216 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
tratnu smjesu, odnosno do iznosa 0,5%. Smatra se da je 5-10 g soli dovoljno za podmirenje potreba kod svih odraslih kategorija koza. Dodavanje soli ima povoljan uticaj i na apetit. Vitamine i minerale treba osigurati direktnim dodavanjem putem specijalnih mineralno-vitaminskih smjesa ili unoenjem ovih smjesa poznatim pod nazivom premiksi u sastav koncentratnih ili krmnih smjesa i to u koliini od 0,5-1%. Obavezno se treba drati preporuka proizvoaa ovih premiksa. Od minerala osobito su znaajni kalcij (Ca) i fosfor (P). Njihov meusobni odnos mora biti 1,5-2 : 1 u korist kalcija. Zimi se koze hrane tri puta na dan. Praktian nain konzumiranja mineralno-vitaminskih preparata prikazan je na slici 137.
Slika 137. Konzumiranje soli i minerala (Izvor:
www.goatandsheep. com).
Napajanje vodom (3-8 litara/dan) treba zimi vriti nakon davanja sijena ili njemu slinih krmiva. Ljeti je preporuljivo napajati koze bar tri puta dnevno svjeom i istom vodom. Temperatura vode ne smije biti zimi ispod 18 0C, a ljeti ispod 10 0C. Prelaz sa ljetne na zimsku ishranu i obratno mora se obaviti postepeno tj. u roku 5-10 dana.
Slika 138. Mineral kalcij (Izvor: www. goatandsheep.com).
=== Uzgoj koza ============================================= 217
============================================================
12.3. Ishrana skoznih bremenitih koza
prvoj fazi skoznosti ishrani ne treba poklanjati posebnu panju. Meutim, u posljednjih 6-8 sedmica tj. u 4. i 5. mjesecu skoznosti zimski obrok mora sadravati uz odreenu koliinu kvalitetnog sijena (1-2 kg), sone krme (2-3 kg) i znaajnije uee koncentratnih krmiva (0,5-0,6 kg). Slina je situacija i kada je u pitanju ljetni obrok. Naime, uz pau po volji ili zelenu krmu u iznosu 5-10 kg, daje se manja koliina sijena (0,5-1 kg) te koncentratna krma (0,4-0,5 kg). Navedeni obroci treba osigurati potrebe koza u energiji, proteinu, mineralima i vitaminima kao da koze proizvode dva litra mlijeka na dan. Stanovita variranja u preporuenim iznosima za pojedina krmiva u ljetnom i zimskom obroku rezultat su razlika u tjelesnoj masi, dobi, pasmini i kondiciji grla. Koncentratna krmiva, odnosno krmne smjese moraju biti vlastiti proizvod, odnosno spravljene koritenjem na samom gazdinstvu proizvedenih koncentratnih krmiva. Dobra se smjesa dobiva mjeanjem 57% zobene prekrupe, 29% mekinja i 14% same suncokreta. Smatra se kvalitetnom i smjesa sastavljena od 40% kukuruza, 30% zobi, 20% mekinja i 10% same soje ili suncokreta. Ukoliko nije mogue proizvesti smjese naprijed navedenog sastava mogu se upotrijebiti samo zob i kukuruz u odnosu 50% : 50% ili pak sama zob u obliku prekrupe. Ako domainstvo nema mogunosti za proizvodnju ovih jednostavnih smjesa, mogu se koristiti i industrijski sainjene i to one namjenjene ishrani bremenitih ovaca (oko 12% ukupnog proteina). U negravidnih koza te u njenoj poetnoj fazi nije uputno i to sa stanovita racionalnosti koristiti u obroku koncentratna hraniva. Takvim kozama npr. tekim 40-60 kg dovoljna je ljeti samo paa ili zelena krma (4-6 kg), dok zimi neto sijena (1-1,5 kg) te eventualno sonih krmiva (1-2 kg). Ovakav obrok e zadovoljiti dosta niske potrebe u energiji i proteinu te odrati ivotinje u dobroj kondiciji. Ako su koze mrave, treba im dati 0,25-0,50 kg na dan koncentratne krme. Dobro je koze odravati u poeljnoj kondiciji.
218
U sezoni mrkanja kozama, kao i jarevima, trebalo bi osigurati dopunsku ishranu putem odreene koliine koncentratnih krmiva. Smatra se dovoljnom koliina 0,3-0,4 kg po grlu na dan. Koncentratna krmiva ili krmnu smjeu treba poeti davati par sedmica pred mrkanje, za vrijeme mrkanja i do tri sedmice nakon mrkanja.
12.4. Ishrana koza u laktaciji
shrana koza u prvih 24 sata po jarenju zasniva se na davanju jedino mlakog napoja od mekinja ili brana itarica. U prvoj nedjelji po jarenju, dojnim kozama dnevnim obrokom daju se ograniene koliine hrane (kvalitetno sijeno po volji ili pak napoj prekrupe itarica do koliine 0,4-0,5 kg na dan po grlu) kao i 5-10 g mineralnovitaminskog dodatka (premiksa). Treba koristiti mineralnovitaminski dodatak namijenjen ishrani koza ili ovaca, a ne goveda. Poetkom druge sedmice obrok se postepeno poveava da bi nakon 10 dana dojne koze dobivale tim obrokom sve potrebne sastojke za postizanje visoke mlijenosti u prvih 2-3 mjeseca laktacije. Obrok u ovom periodu treba osigurati konzumaciju suhe materije u koliini oko 3% tjelesne mase (1,5-2,0 kg na dan) te 14-16% sirovih proteina. Na svakih 1 kg mlijeka treba dati oko 0,40-0,50 kg koncentratne krme, odnosno krmne smjee po grlu na dan. Ako je kvalitet pae, zelene krme i sijena dobar, onda je po jednom kg proizvedenog mlijeka dovoljno osigurati 0,20-0,30 kg ovih krmiva. U protivnom, pogotovo ako nema dovoljno kvalitetne kabaste krme, tu koliinu treba poveati za 100%. Ako u zimskom obroku osnovu ini livadno sijeno (sijeno osrednjeg kvaliteta) smjesa treba sadravati 16% sirovih proteina. Izuzetno kvalitetno sijeno (npr. lucerkino) trai smjesu sa samo 12-14% proteina. Osnovu zimskog obroka dojnih koza treba da ini sijeno (livadno ili lucerkino) u koliini 1,5-2 kg i sona krma (2-3 kg). Koncentratna krma ili krmna smjea daje se u koliini 0,71,5 kg zavisno od mlijenosti grla te kvaliteta kabaste i sone komponente obroka. U obrok se dodaje jo 20-30 g premiksa kao i 5-10 g soli. Ljeti osnovu obroka ini paa po volji ili zelena krma u koliini 6-10 kg. Uee sijena je manje (0,5-1,0 kg) kao i koncentratnih krmiva odnosno smjesa (0,6-1,2 kg po grlu na dan). Manje uee sijena i
=== Uzgoj koza ============================================= 219
============================================================
koncentratnih krmiva rezultat je boljeg kvaliteta osnovnih krmiva (pae, zelene krme). Kao i u zimskom obroku posebno se i u istim koliinama dodaju premiks i so. Nakon dosezanja maksimalne mlijenosti (90-100 dana po jarenju) koliinu koncentratnih krmiva, odnosno smjee u obroku postepeno smanjivati uz istovremeno poveanje kabastih krmiva i to sve dok cjelokupni obrok ne dostigne stvarni nivo mlijenosti grla.
12.5. Ishrana rasplodnih jareva
vanpripusnoj sezoni ishranu jareva treba organizirati na slian nain kao i za koze u prvoj fazi skoznosti ili pak koze izvan rasplodnog ciklusa. Preporuka je da se u zimskom periodu taj obrok sastoji od oko 1,5-2,0 kg sijena, 0,2-0,3 kg koncentratne krme ili smjee te 1,5 kg sone krme. Ljeti je osnova obroka paa ili zelena krma po volji te malo sijena (oko 1,0 kg). U sezoni mrkanja koliina sijena i sone krme ostaju iste, a koncentratna krma se poveava na 0,5-1,3 kg po grlu na dan. Ovu koliinu koncentratne krme treba poeti davati na 4-5 sedmica pred, a prestati nakon 3-4 sedmica po mrkanju. Od pojedinih koncentratnih krmiva u ovom periodu najbolje je koristiti zob. Moe se i upotrijebiti i smjea slinog sastava kao i za skozne i dojne koze. U vrijeme mrkanja jarevi slabije jedu sijeno pa ga ne bi trebalo davati vie od 0,5-1,0 kg. Koliina premiksa je 20 g, a soli 5-10 g po grlu na dan. Jarevi moraju ui u sezonu mrkanja u dobroj rasplodnoj kondiciji, ne previe mravi, niti debeli. Manji gubitak tjelesne mase tokom sezone mrkanja ne utjee nepovoljno na rezultate mrkanja.
12.6. Ishrana jaradi
I
220
shrana kao i njega jaradi od dolaska na svijet pa do odbia su presudni faktori njihovog daljnjeg razvoja i iskoritavanja. U sluaju da su jarad namijenjena klanju nakon 30-40 dana dobi tjelesne mase 9-12 kg (a to je kod nas uobiajena praksa), majino mlijeko kao jedina hrana, daje se po volji tokom cjelog perioda. Ovakav
nain uzgoja zahtijeva utroak velike koliine mlijeka (oko 30-40%), jer jarad u prvim sedmicama zahtijevaju i do 1-1,5 litara mlijeka na dan. Za 1 kg prirasta potrebno je 7-10 litara mlijeka. Na slici 139 je prikazano sisanje kolostruma tek ojarenog jareta.
Slika 139. Sisanje (Izvor: www. goatandsheep.
com).
Ako se uzgoj planira do ili preko 80-90 dana, onda se koriste sljedee koliine mlijeka kako je prikazano u tabeli 32.
Tabela 32. Koliina mlijeka potrebna za prirast jaradi (Izvor: Bugarski i aki,
2001.).
Dob - dana 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. dan od 8. - 21. od 22. - 80.
kg mlijeka na dan 0,50 0,70 0,75 0,80 0,90 1,00 1,20 1,50 2,00
Kod kombiniranog i panog sistema uzgoja jarad predviena za rasplod se odbijaju od sisanja do dobi od 2 do 3 mjeseca (45-50 dana). Sve to vrijeme dre se uz majku. Nakon mjesec dana putaju se na pau koju ve u dobi od 3 do 4 mjeseca dobro iskoritavaju. Poetkom druge sedmice ivota jarad se poinju privikavati na kvalitetno
=== Uzgoj koza ============================================= 221
============================================================
sijeno i koncentratnu hranu (po mogunosti starter sa 20% sirovih proteina). Sa tri sedmice jarad poinje ve i preivati. im pone uzimati suhu hranu jaretu se mora osigurati kvalitetna voda za pie. Konzumacija startera kod dobi od 3 mjeseca ne bi smjela prelaziti 350 g na dan po grlu, jer se u protivnom jarad nee moi prisiliti da jedu vie sijena. Smatra se da u momentu odbia jarad uz sijeno trebaju jesti oko 150-200 g na dan koncentratne krme. Prihranjivanje jaradi se moe vriti na nain kako je prikazano u tabeli 33.
Tabela 33. Naini prihranjivanja jaradi (Izvor: Bugarski i aki, 2001.). Dob nakon 30 dana nakon 1,5 mjesec nakon 2 mjeseca Odluena jarad: nakon 4 mjeseca nakon 5 mjeseci nakon 9 mjeseci Koliina sijena (kg) 0,05 0,10 0,20 0,20 0,30 0,50 Koncentrat (zob), g 100 150 200 500 500 700
Starter se moe dobiti mjeanjem 75% zrnevlja itarica i mekinja sa 25% sojine same. Kod pasmina koza koje se kod nas uzgajaju dnevni prirast u prvom mjesecu ivota iznosi 150-200 g, u drugom 100130 g, a prosjek za 7 mjeseci je 150 g. Pri obilnoj ishrani koncentratnom krmom jarad sa 6 sedmica ivota teka su oko 10-12 kg, sa 2-3 mjeseca 15-20 kg, a sa 7-8 mjeseci njihova tjelesna masa se kree oko 30 - 35 kg. Dakle, uz ovakav nain ishrane i u optimalnim uvjetima dranja jarad do 6 mjeseci prirastaju mjeseno ak do 5 kg. Uticaj pasmine i dobi jaradi na iznose dnevnog prirasta jaradi ispitivali su brojni autori, a rezultati nekih od ispitivanja sumirani su u tabeli 34.
222
Tabela 34. Uticaj pasmine i dobi na iznose dnevnog prirasta (Izvor: Fehr i
Sauvant, 1976.; Mio, 1997.; Gibb i sur., 1993.; Terzano i sur., 1988.).
Pasmina kateg. jaradi Alpina-muka Sanska Sanska Alpina Alpina Britanska sanska Britanska sanska
Dob - masa 6-12 nedj. 0- 30 dana 30 60 dana 0 30 dana 30 60 dana 0-33-38 kg 0-50 dana
Dnevni prirast (g) 255 147 140 195 183 190 191
Jarad se mogu, i to veoma uspjeno, odbiti i u dobi od 30 do 35 dana, ali pod uvjetom da imaju za oko 2,5 puta veu tjelesnu masu od one pri jarenju. Sistem uzgoja ovakve jaradi je putem napajanja i to ve nakon drugog dana ivota majinim, mlijekom druge koze ili kravljim mlijekom te mlijenom zamjenicom ili pak suhom hranom. Pri ovom nainu odbijanja pored kvalitetnog sijena treba osigurati kvalitetnu mlijenu zamjenicu i krmnu smjesu - starter. Mogu se koristiti starter i druge smjese namijenjene ishrani teladi i janjadi.
12.7. Tov jaradi

vu jarad koja nisu za rasplod, osobito muku treba staviti u tov. Za uspjeh u tovu veoma su vani faktori nain dranja i ishrane jaradi do odbia tj. u periodu ishrane mlijekom. Smatra se da jarad namijenjenu za tov treba hraniti mlijekom sve do odbia, dok drugi to opovrgavaju tvrdei da to dovodi do poveanja sadraja loja u trupu. Vana je i dob zaluenja, mada su i tu miljenja podijeljena. Prema nekim strunjacima odbijanje treba izvriti u dobi 4550 dana, dok ostali istiu da je sasvim opravdano jo ranije zaluenje jaradi i to postepeno uz koritenje mlijene zamjenice ve u dobi 7-15 dana po jarenju. Tov moe biti intenzivan i poluintenzivan. Tipian nain intenzivnog tova je tov mlijekom do dobi od 3 mjeseca ili 90 dana i tjelesne mase od 20 do 25 kg. Uee koncentratnih krmiva u ovom nainu
=== Uzgoj koza ============================================= 223
============================================================
tova kree se od 2 do 3% tjelesne mase dnevno. Tov odbijene jaradi vri se u staji ili van ishranom sijenom, zelenom masom ili paom i to po volji uz dodatak 0,4-0,5 kg koncentratne krme (krmne smjese ili zrnevlja itarica). Teinu od 20 do 25 kg jare pri ovom nainu poluintenzivnog tova dostigne u dobi od 4 do 5 mjeseci (za 100-110 dana), a teinu od 30 kg u dobi od 5 do 6 mjeseci. Poeljan dnevni prirast pri ovakvom tovu je 160-180 g po grlu. Rezultati tova jaradi domae bijele koze prikazani su u tabeli 35.
Tabela 35. Rezultati tova jaradi domae bijele koze (Izvor: Cvetkovi, 1996.). Nain dranja i ishrane Slobodno paa Objekat, uz dodatak koncentrata Porod. masa (kg) 2,55 2,49 Masa sa 90 dana dobi (kg) 14,13 15,16 Ukupan prirast (kg) 11,58 12,67 Dnevni prirast (kg) 0,129 0,141 Randman (%) 43 51
12.8. Napajanje koza
prema za napajanje mora biti tako napravljena, postavljena i odravana da se koze ne mogu pri napajanju povrediti, niti se smiju napajati vodom koja sadri tetne materije, koje mogu prouzrokovati bolest. Svim grlima moraju u svako doba na raspolaganju biti dostupne dovoljne koliine svjee, higijenski ispravne vode za pie, koju mogu piti po volji, a posebno u periodu laktacije. Ako ovo nije mogue obezbijediti, tada reim napajanja mora biti takav da kod ivotinja onemogui pojavu osjeaja dugotrajne ei. Koze su kao i ovce veoma osjetljive na kvalitet vode. Koliina popijene vode je usko vezana ne samo za temperaturu zraka nego i druge faktore, osobito koliine pojedine krme. ivotinjama se kroz vodu ne smiju davati nikakve materije, osim onih koje je preporuio veterinar u terapeutske, preventivne ili profilaktike svrhe. Koze se ne smiju napajati iz posuda koje slue za hranjenje. Ako se napajanje koza obavlja iz korita tada je potrebno obezbijediti na sva224 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
kih 15-25 grla 30 cm dunih pojilice. Ako je napajanje automatsko, tada je dovoljno jedna pojilica ili jedna sisaljka za 50 grla. Oprema za napajanje koza mora biti postavljena na takvim mjestima na kojima e se u toku ekstremnih zima sprijeiti smrzavanje, a u toku ekstremnih vruina pregrijavanje i kontaminacija (oneienje) vode. Vrsta pojilica mora biti takva da se sprijee konkurentske interakcije pri grupnom pojenju. Praktina posuda za napajanje koza prikazana je na slici 140.
Slika 140. Napajanje iz posude (Izvor:
www.goatandsheep.com).
=== Uzgoj koza ============================================= 225
============================================================
Literatura:
Batinica D., Bugarski ., Lulo M.: Livade i panjaci, nain iskoritavanja i mjere unapreenja. S.136. NIP Zadrugar, Sarajevo, 1977. Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Cvetkovi T.: Uticaj ishrane i naina dranja jaradi na proizvodnju i kvalitet mesa. Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1996. Fehr, P.M., Sauvant, D.: Production of heavy kids. I. influence of age and mode of leaning on the performances of kids slaughtered at 26.5-29 kg. Ann. Zootech. 25:243-257, 1976. Foto: Konzumiranje sijena u tali i na otvorenom [citirano 12.07.2009.] Dostupno na: www.hzpss.hr/adminmax/publikacije/Smjestaj%20koza.pdf Foto: Napajanje iz posude [citirano 16.07.2009.] Dostupno na: http://www.goatandsheep.com Gibb M.J., Cook J.E., Treacher T.T.: Performance of British Saanen, Boer X British Saanen and Anglo-Nubian castrated male kids from 8 weeks to slaughter at 28, 33 or 38 kg live weight, Anim. Prod. 57:263-271, 1993. Mio B.: Povezanost pasmine i intenziteta rasta s kemijskim sastavom jareeg mesa. S. 127. Disertacija, Agronomski fakultet Zagreb, Zagreb, 1997. Raji I., evkovi N.: Ishrana koza. XV Seminar za inovacije znanja veterinara, 1986. Terzano G.M., Bartocci S., Borghese A.: Laproduzione del capretto negli allevamenti intensivi. 4. Dati in vita e al macello in soggetti saanen e camosciata delle alpi di 35 e 50 giorni di eta. Zootechinca e Nutrizione Animale 14:495-501, 1988. ..The Dairy Goat in Canada. Canada Dept. of Agriculture, Otawa, 1441, 1976.
226
============================================ Smjetaj koza ===
13.
Smjetaj koza
vjeti smjetaja imaju odreeni uticaj na produktivnost i zdravstveno stanje koza. Smatra se da uspjeh u proizvodnji kozijeg mlijeka zavisi od ishrane 60%, pasmine 20%, a tek 20% od uvjeta dranja. Smjetajni prostor svakoj ivotinji pa prema tome i kozama mora omoguiti osjeaj fizike, termike i psihike udobnosti. To znai da smjetajni prostor mora biti osmiljen tako da koza u njemu moe zauzimati prirodne stavove i poloaje tijela, da se slobodno okree oko svoje uzdune osi u stajaem i leeem poloaju, da moe da se protegne ispruajui prednje i zadnje noge, vrat i glavu i da ispoljava higijenske oblike ponaanja. To znai da je uzgajiva duan kozama koje iskoritava obezbijediti takve smjetajne uvjete u kojima e im biti omogueno ispoljavanje osnovnih oblika ponaanja kao to su: odmor i san, reaktivnost, hranidbeno ponaanje koje podrazumijeva unoenje hrane i vode, higijensko ponaanje, kretanje, istraivako ponaanje, teritorijalno ponaanje te socijalne i reproduktivne oblike ponaanja. Ako izostane mogunost ispoljavanja navedenih oblika ponaanja, nastaje poremeaj ponaanja, koji vrlo lahko prelazi u oblik promjenjenog (stresnog) i patolokog ponaanja. Patoloki oblici ponaanja su uvijek praeni neprijatnim tjelesnim i emocionalnim iskustvima poput neudobnosti, gladi, ei, vruine, hladnoe, uplaenosti (anksioznost), nesigurnosti, bola, dosade i patnje. Ako se farmer opredjeli za uzgoj na ekstenzivan nain bez velikih finansijskih ulaganja u objekat i opremu za koze nije potrebna specijalna staja kozarnik. Svaki objekat izgraen od drveta ili cigala ili pak zatvorena ili natkrivena nadstrenica te njima slini objekti (ukoliko ispunjavaju minimum potrebnih uvjeta) mogu posluiti za njihov smjetaj. Ukoliko je potrebno takav prostor namjenski izgraditi, onda to treba uraditi uz to nia materijalna ulaganja i uz koritenje raspoloivog graevinskog materijala. U prilozima 6 i
=== Uzgoj koza ============================================= 227
============================================================
7 dati su primjeri tlocrta staje za 8 koza i njihovu jarad sa svim potrebnim gabaritima i u dvije kombinacije rasporeda leita (centralni i boni), boksova za jarad i drugih nunih prostora (ostava za hranu, prostorija za obradu mlijeka i dr.). Ako se farmer odlui za izgradnju kvalitetnijeg i veeg kozarnika treba se po mogunosti pridravati odreenih strunih uputstava. Na slici 141 prikazan je primjer kozarnika za vei broj grla.
Slika 141. Kozarnik za vei broj koza (Izvor:
www.hzpss.hr).
Tip i veliina kozarnika zavisi prije svega od broja grla, pasmini, dobi i proizvodnoj namjeni koza te o klimatskim uvjetima podruja uzgoja. Objekat treba biti okrenut u pravcu sjever-jug pri emu je zapadni dio otvoren prema ispustu koji se postavlja uz duu stranu objekta ili zapad-istok pri emu su sa sjeverne, istone i zapadne strane zatvorene i zatiene od vjetra, juna strana je otvorena sa mogunou montanog zatvaranja u zimskom periodu i zasjenjivanja od suneve insolacije u ljetnom periodu. Ispust treba biti veliine barem kao unutranjost objekta. Kozarnik treba biti udaljen od najblie susjedne kue ne manje od 500 metara jer je tako onemoguen uticaj buke, mirisa i drugih faktora na ljude. Izbor lokacije za kozarnik zavisi od raspoloivosti elektrine energije, vode, udaljenosti od naselja, udaljenosti od glavne saobraajnice (minimalno 500 m), vlanosti terena, uticaju vjetra, itd.. Koze su posebno osjetljive na vanjsku vlagu i onu u kozarniku. Kozarnik mora u zimskom periodu biti dobro zatvoren, jer su koze znatno osjetljivije na zimu od ovaca. Pri odabiru lokacije za izgradnju objekta za
============================================ Smjetaj koza ===
smjetaj koza treba izbjegavati mjesta (doline) gdje je esta magla kao i mjesta koja su izloena jakim udarima vjetra.
Slika 142. Unutranjost savremenog kozarnika

Naravno, potrebno je napomenuti da objekat za smjetaj koza nije jedini objekat koji se treba nalaziti u farmskom kompleksu. Potrebni su i pratei objekti koji trebaju biti pravilno rasporeeni. Pratei neophodni objekti su ispust, sjenik, silo-tranevi, prostor za muu i dez-barijera. Blizu farme treba biti izgraena deponija za stajski gnoj kapaciteta prihvata za 6 mjeseci, ime se rijeava skladitenje fekalnog otpada. Nakon fermentacije stajski gnoj se djelom moe prodavati voarima i povrtlarima, a djelom upotrebljavati za gnojidbu krmnog bilja na koritenim poljoprivrednim povrinama. Sam kozarnik u farmskom kompleksu treba biti postavljen na mjesto sa kojeg e biti to jednostavnije odvoenje na ispau i vraanje koza sa ispae. Od staje namijenjene kozama trai se da bude suha, dovoljno prostrana, prozrana, topla, dobro osvijetljena i bez propuha, odnosno takva da im omogui ugodan boravak, a ljudima to lake odravanje istoe i njege te hranjenje i muu. Visina kozarnika zavisi od klimatskih uvjeta. Visina bonih zidova treba biti visine 2,25-3 m. Pri tom treba imati na umu debljinu sloja
=== Uzgoj koza ============================================= 229
============================================================
prostirke koja se svakodnevno dodaje ako zima potraje due. U tom sluaju debljina prostirke moe dosei i do 1 m. Izradi krovita treba posvetiti posebnu panju. Najee se rade tako da se pod krovom nalazi tavanski prostor za smjetaj sijena (sjenik) to omoguava bolje uvanje topline objekta (izolacija). Obino se konstrukcija krovita radi od drveta, odnosno drvenih greda i letvi, jer su jeftinije i lahke za montau. Osim toga, fizika i hemijska svojstva ine drvo najotpornijim materijalom na tetne uticaje stajske klime. S ciljem zatite, drvena krovna konstrukcija se premazuje nekim od fungicidnih sredstava. Krovite se obino pokriva salonitnim ploama ili profiliranim limom ispod kojeg se postavi toplotna izolacija (npr. sloj mineralne vune debljine 5 cm). Pod, odnosno leite, treba biti od dasaka, cigle ili nabijene ilovae sa letvastim podom i s maksimalnim padom od 1%. Betonska podna podloga kao hladna nije podesna. Ako nije izgraen reetkasti pod kroz koji propada ubre, mora se svakodnevno istiti pod u staji, a potom poprskati kreom. Time se uklanjaju i odreeni neugodni mirisi, a doprinosi se estetskom izgledu cijele staje. Svakoj odrasloj kozi kod slobodnog naina dranja treba osigurati oko 1,5-2 m2, a jarcu 4 m2 podne povrine. Povrina za jasle po grlu treba iznositi 0,35 m2. Za jarad do 30 dana dobi potrebno je osigurati 0,20 m2, za jarad pri odbiu 0,25-0,30 m2, a za iljead minimalno 1 m2 podnog prostora po grlu. U svakom kvalitetno izgraenom kozarniku obavezno se napravi i poseban boks za prihranjivanje u koji jarad moe neogranieno ulaziti i izlaziti. U tom sluaju za jarad treba osigurati dvostruko vie prostora (s majkom i u posebnom boksu). Ako postoji mogunost zbog ivahnosti i pokretljivosti jaradi, dobro je osigurati i vei podni prostor, naroito rasplodnoj jaradi poslije odbia, i to oko 1,5 m2 po jaretu. Za rasplodne jareve potrebno je obezbijediti smjetaj izvan kozarnika minimalno udaljen od kozarnika 15 metara kako mlijeko ne bi poprimilo njihov neprijatan miris. Ako farmer posjeduje vie ra-
230
============================================ Smjetaj koza ===
splodnih jareva potrebno ih je meusobno odvojiti pregradnim ogradama, ali tako da se kroz njih vide da bi bili mirniji. Jasle za ishranu i pojilice je potrebno postaviti unutar svakog boksa, podignute na odgovarajuu visinu kao i za koze. Radi odravanja kondicije potrebno je jarevima osigurati zaseban ispust veliine minimalno 5 m2 po grlu. Pri izraunavanju potrebnih podnih povrina objekta treba uzeti u obzir i irinu centralnog hodnika za hranjenje i hodnika za izgnojavanje. Ako se obavlja mainska mua treba predvidjeti i posebnu prostoriju za muu tzv. izmuzite i prostor za uvanje mlijeka. Koze se mogu drati sve zajedno (slobodni nain dranja) ili u boksovima u skupinama 5-30 koza (u zavosnosti od stepena proizvodnje). Prozori, pogotovo pri zatvorenom stajskom dranju koza, moraju initi najmanje 8-10% ukupne povrine poda staje. Veliina prozora moe biti 60x40 cm, a visina 1,5 m iznad poda staje. Po jednoj kozi potrebno je planirati minimalno 3-5 m3 zranog prostora iz razloga to prostorije gdje se nalaze koze trebaju imati dobru ventilaciju da bi se smanjio rizik od respiratornih infekcija. Jasle su obino iroke 50 cm, duboke 10-15 cm i visoke 60 cm sa razmakom izmeu letvica od 8 do 10 cm. Debljina letvica je 2,5 cm. Ispod jasala postavlja se valov i to na 50 cm iznad poda u koji se istresa koncentratna hrana. Posuda odnosno kanta za vodu, odnosno napoj, postavlja se na fiksno uvren metalni obru sa lijeve ili desne strane valova. U staji grla mogu biti na vezu ili pak slobodno drane. Praktina iskustva nameu potrebu da se u staji dre nevezane, slobodne, mada i sistem dranja vezanih koza na specijalno izgraenim leitima ima svoje brojne prednosti kada su u pitanju ishrana, mua, ienje staje, itd. Minimalna temperatura u staji treba biti 5 0C, dok je optimalna temperatura 10-15 0C, a maksimalna 27 0C. Za jarad je potrebna neto via temperatura i to minimalna 12 0C, a optimalna 18-20 0C. Visoko
=== Uzgoj koza ============================================= 231
============================================================
mlijene koze su osjetljive na hladnou kao i na ekstremno visoke temperature. To se manifestira slabijim uzimanjem hrane, a nakon toga padom proizvodnje. Za svaku kozu tjelesne mase od 50 kg treba osigurati 20 m3 svjeeg zraka na sat. Takoer, treba izbjei propuh, odnosno brzina strujanja zraka ne smije biti vea od 0,5 m u sekundi. Kao prostirka se moe koristiti slama, piljevina, lie i drugi materijal, tj. ono to se moe nai na tritu po povoljnoj cijeni. Koze se mogu izvjesno krae vrijeme drati i bez prostirke. Tokom zimskog perioda koliina prostirke po jednom odraslom grlu treba iznositi 0,4-0,6 kg. Na slici 143 prikazan je tip jeftinog kozarnika koji ima drvenu konstrukciju i pokrov od najlona. Ovaj pokrov omoguava dobro osvjetljenost u objektu. Kod ovog tipa kozarnika vano je obezbijediti adekvatnu ventilaciju tokom ljetnih mjeseci.
Slika 143. Kozarnik pokriven najlonskom folijom

Na slikama 144 i 145 prikazani su kozarnici u kojima se koze dre u boksovima. Interesantan detalj je ograda ije su preke postavljene ukoso kako bi se onemoguilo da koze preskau ogradu.
232
============================================ Smjetaj koza ===
Slika 144. Kozarnik podijeljen u boksove

Slika 145. Hranjenje koza u boksovima

Obzirom da koze nisu tokom cijele godine u prilici da se vode na ispau potrebno im je obezbijediti prostor neposredno uz staju kako bi mogle da se slobodno kreu, tzv. ispust. Dimenzije ovog prostora trebaju da budu to je mogue vee. Prostor treba da je ograen icom ili ogradom visine izmeu 120 i 135 cm. Potrebno je dok su jo
=== Uzgoj koza ============================================= 233
============================================================
sasvim mlade koze nauiti ih da potuju ogradu. Ne treba jarad podizati preko ograde jer e na taj nain nauiti da trebaju preskakati ogradu kada ele izai izvan boksova. Ukoliko pojedine koze ipak ponu preskakati ogradu trebalo bi icom ograditi veoma mali obor u kojem bi ih drali, sve dok ne naue da je nemogue preskoiti ogradu.
234
============================================ Smjetaj koza ===
Literatura:
Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Chapman C. Kim, Reid Chad R.: Sheep and Goats: Ecological Tools for the 21st Century, Utah State University Extension, Richfield, Iron County, May 2004, AG/Sheep/2004-01. Ford M.: Goats on the Left. Forerunner, November 1994. Foto: Kozarnici [citirano 12.07.2009.] Dostupno na: http//www.hzpss.hr/ adminmax/publikacije/Smjestajkoza.pdf Marcolini E.: Elementi di zootechnia. S.217. Edicioni Agricole, Bologna, 1976. ...The Dairy Goat in Canada. Canada Dept. of Agriculture, Otawa, 1441, 1976.
=== Uzgoj koza ============================================= 235
============================================================
236
============================================== Bolesti koza ===
14.
Bolesti koza
oze su veoma vitalne i snane tako da rjee obolijevaju nego druge domae ivotinje. Meutim, razliite bolesti (organske, zarazne i parazitarne) mogu dovesti do ekonomskih teta. Nastale tete u veini sluajeva su praene smanjenjem proizvodnje mlijeka i mesa te poveanjem trokova za lijeenje. Osim toga, preko koza se mogu zaraziti i ljudi, jer je odreeni broj oboljenja zajedniki za ljude i koze (zoonoze). Radi toga treba farmere upoznati sa nekim od organskih, zaraznih i parazitarnih bolesti, u namjeri da sami na osnovu vidljivih simptoma mogu pomoi strunim licima potpunijim davanjem anamnestikih podataka na osnovu kojih se pristupa lijeenju. U svakom sluaju, farmer bez prethodne konsultacije sa veterinarom, ne bi trebao da se uputa u lijeenje. Ono to je zadatak farmera je da osigura kvalitetne uvjete za smjetaj i osigura kvalitetnu ishranu, odnosno provedu sve potrebne mjere zatite zdravlja. U ovom poglavlju dajemo pregled samo nekih od najeih bolesti od kojih obolijevaju jarad i koze, uz kratak opis znakova bolesti i osnovnih neophodnih mjera koje moe preduzeti vlasnik do dolaska strunog lica.
14.1. Bolesti probavnog sistema

pala usta (stomatitis) oznaava upalne promjene u sluznici usta razliitog stepena i oblika. U irem smislu, stomatitis obuhvata upalu i dubljih slojeva tkiva, kao i upalne promjene pojedinih organa koji anatomski i funkcionalno pripadaju usnoj upljini ili njenoj okolini (usne, zubno meso, jezik, itd.). Bolest moe biti uzrokovana specifinim i nespecifinim uzronicima. Stomatitis
=== Uzgoj koza ============================================= 237
============================================================
je ee sekundarna pojava pa se obino smatra znakom druge bolesti, dok se ne ustanovi suprotno. Samostalno nastaje usljed draenja sluznice usta mehanikim podraajima (gruba i bodljikava hrana, strana tijela, greke zubala, zubne bolesti, itd.), hemikalijama, konzumiranjem smrznute ili pretople hrane. Nastaje i kao posljedica nedostatka vitamina A i C ili infekcije gljivicama. Znaci bolesti ovise o njenom uzroku, razvoju procesa, stepenu i trajanju bolesti. Kod jaradi se u usnoj upljini moe pojaviti stomatitis, a oituje se bijelo-sivim pjegama i irevima na sluznici, zbog ega jarad prekidaju dojenje. Svaki stomatitis je praen povienom tjelesnom temperaturom, a ivotinja, ako ve ima apetit, hranu uzima oprezno, polagano vae i slini. Osim toga, zadah iz usta oboljele ivotinje je vrlo neprijatan. U sluaju pojave stomatitisa, vlasnik prvo treba ukloniti uzrok nastanka poremeaja, a to znai promijeniti hranu, po potrebi korigirati zubalo, davati meku hranu koja ne nadrauje sluznice. Dobro je da ispred ivotinje uvijek stoji posuda iste vode kako bi po volji sama ispirala usta. U svakom sluaju potrebno je obratiti se za pomo strunom licu. Upala eludaca i crijeva je, takoer, esta pojava kod jaradi. Nastaje kao posljedica konzumacije prevelike koliine mlijeka, pri emu se stvaraju uvjeti za razmnoavanje razliitih bakterija, iji otrovi (toksini) izazivaju upalne procese. Takoer, javlja se i nadimanje (nadam). Ovo oboljenje moe nastati i usljed nepravilnog odbijanja, i loih higijenskih uvjeta dranja. Znaci oboljenja su gubitak apetita, poviena tjelesna temperatura, bolnost trbuha i smrdljiv proliv. Kod koza pri uzimanju neisjeckanog gomoljastog bilja (stona repa, krompir i dr.) i voa esto nastaje zaep drijela, odnosno jednjaka. ivotinja kod koje je nastao zaep mae glavom, isprua vrat, vae praznim ustima, slini, davi se. Obino odbija hranu i vodu, a ako i jede ubrzo povrati progutani zalogaj. Ako je zaep nepotpun, tekua hrana prolazi jednjakom, a ako je potpun, za posljedicu ima pojavu
238
============================================== Bolesti koza ===
nadama. Do dolaska veterinara potrebno je pristupiti masai jednjaka i drijela kako bi se eventualno pomaklo strano tijelo. Usljed nepravilne ishrane, odnosno konzumiranja prevelike koliine slabo probavljive (slama, lisnik i dr.) kao i higijenski neispravne hrane, dolazi do prenatrpavanja buraga (opstipacije odnosno zatvora). Pojavi ovog poremeaja pogoduje talski sistem dranja, odnosno slabo kretanje ivotinja. Koze slabije ili potpuno prestaju preivati, dolazi do gubitka apetita dok je izraena nadutost buraga u podruju lijeve slabine i pod opipom je tvrd. Katar eluca i crijeva nastaje uzimanjem pokvarene hrane, prevelike koliine hljeba, krme loeg kvaliteta i zbog prisustva u hrani tetnog i otrovnog bilja. Usljed toga nastaje velika koliina pjenuavog sadraja u buragu, to se manifestira nadamom. Akutni nadam buraga zbog pjenuavog vrenja je esta pojava kod koza. Pjenuavo vrenje nastaje zbog prekomjernog stvaranja plinova koji se iz viskozne mase ne mogu izdvojiti. Pjena blokira mehanizam podrigivanja, tako da se sadraj buraga pretvara u pjenuavu masu koja bubri i raste, pa se burag i kapura naglo proire i nadmu. Moe ga uzrokovati konzumiranje prevelike koliine mlade pae, leptirnjaa (djeteline, lucerke i sl.) kao i zrnevlja graha i drugih biljaka. Uzrok moe biti i truhli krompir, plijesnivo sijeno i mokra smrznuta hrana. Napajanje odmah poslije pae, nagli prelaz sa zimske na ljetnu ishranu kao i napasanje u vrijeme rose mogu pogodovati razvoju ove pojave. Koza je naduta, udara nogom o tlo, oteano die, lei i die se, a u teim sluajevima lei nepomino. U lakim sluajevima potrebno je potpuno obustaviti hranu i vodu, uz blago masiranje lijeve strane trbuha i postavljanje prednjeg kraja tijela na vie. U teim (ako joj se odmah ne ukae pomo) moe doi i do ugibanja. Viak azota a manjak magnezija, fosfora i kalcija, zatim nedostatak celuloze u hrani, pretjerana ishrana suvie mladom paom i velika podlonost parazitozama dovode do razmnoavanja anaerobnih uzronika (Clostridium perfringens) u probavnim organima usljed ega nastupa enterotoksemija. Bolest se javlja u perakutnom (naglom) i
=== Uzgoj koza ============================================= 239
============================================================
akutnom obliku. U perakutnom nastaje iznenadno ugibanje uz jake greve, dok u akutnom, pak, obliku dolazi do nervnih poremeaja, krvavog proliva kod jaradi i uginua. Da bi se sprijeio nastanak ove bolesti potrebno je provoditi pravilnu ishranu uz dodatak vitamina i minerala. Metiljavost (Fasciola hepatica, Dicrocoelium dendriticum) se javlja u hroninoj ili akutnoj formi, a paraziti napadaju jetru i une kanale. Bolest se manifestira smanjenim apetitom, mravou, malokrvnosti, uticom, slabom plodnosti, a nekad i pobaajem.
Slika 146. Adult Fasciola hepatica (Izvor:
commons.wikimedia.org).
eludano-crijevna strongiloza (Trichostrongylidae) je parazitoza koju uzrokuju sitni, tanki, okrugli crvi koji parazitiraju u elucu i crijevima. Oni siu krv iz unutranjeg zida crijeva izazivajui malokrvnost (anemiju), suh izmet ili proliv. Kod odraslih ivotinja znake parazitoze ne moemo uoiti, izuzev smanjene produktivnosti.
Slika 147. Trichostrongylus spp. (Izvor:
http://www.wormerclub.co.uk).
240
============================================== Bolesti koza ===
14.2. Bolesti dinog sistema

initis (rhinitis) je upala nosne sluznice, koja moe imati za posljedicu iscjedak iz nosa. Najei uzrok upale je infekcija specifinim virusima ili bakterijama u sklopu mnogih zaraznih bolesti, zatim sekundarni rinitis kao komplikacija drugih bolesti nosa ili drugih organa. Nastanku ove upale pogoduju hladnoa, paraziti, gljivice i alergija (praina od sijena, pelud, plijesni). ivotinje koje boluju od rinitisa esto kiu, trljaju nos, tresu glavom, tee diu. U sluaju pojave navedenih simptoma, mjera koju treba preduzeti vlasnik je pronai i otkloniti primarni uzrok upale. Korisno je i da ivotinja uzima hranu sa poda, kako bi nakupljeni eksudat to vie otjecao.
Slika 148. Iscjedak iz nosa i usta uzrokovan rinitisom (Izvor: http://
health.bayaw.com).
Laringitis (laryngitis) se rijetko pojavljuje kao samostalna bolest, a ee u vezi sa upalama nosa, sinusa, dunika, bronha i plua. Uzronici nastanka i pogodujui faktori za nastanak ove bolesti su isti kao i kod prethodne bolesti. Glavni simptom ove upale je kaalj i to najprije hrapav, bolan i suh, a kasnije prelazi u meki i vlaniji kaalj. Javlja se slab iscjedak iz nosa. Hronini laringitis esto prati i hronine bolesti bronha i plua, srca, krvotoka itd. Oboljele ivotinje je potrebno smjestiti u suhu i istu prostoriju, bez propuha i praine, a ako je lijepo vrijeme izvesti ih vani. Hranu koja izaziva kaalj treba izbjegavati (prano i plijesnivo sijeno, zrnevlje, suha i gruba djetelina). Napajanje hladnom vodom, takoer, treba izbjegavati. Oboljelu i-
=== Uzgoj koza ============================================= 241
============================================================
votinju hraniti kaastom hranom, vlanim mekinjama (stonim branom), silaom ili poprskanim sijenom, a napajati toplom vodom. Bronhitis je oboljenje sluznice dubljih dinih prohoda, a da plua pri tome nisu zahvaena. Nastanak bolesti je isti kao i kod laryngitisa, a pogodujui faktori su nepovoljni meteoroloki uvjeti, propuh u tali, stajska praina i sl. Bolest se manifestira kaljem, sluzavim nosnim iscjetkom, smanjenim apetitom, manjom mlijenou i sl. Upala plua (pneumonia) moe nastati kao posljedica bronhitisa, kod zaraznih i parazitarnih oboljenja. Koze imaju povienu temperaturu, est i vlaan kaalj i sluzav ili gnojan iscjedak iz nosa. Nakon konstatovanja ove bolesti od strane strunog lica vlasnik treba poboljati ivotne uvjete u tali. Potrebno je omoguiti dovoljno svjeeg zraka ili oboljele ivotinje, ako to meteoroloki uvjeti dozvoljavaju, drati to vie vani. Hrana mora biti lahko probavljiva, kvalitetna i bez praine. Tuberkuloza se rijetko javlja kod koza. Primarno uzronik je bakterija Mycobacterium caprae koja napada plua na kojima se tokom bolesti razvijaju vorii (tuberkuli). Oboljela ivotinja gubi apetit, mravi, kalje i teko die. Bolest se moe prenijeti i na ovjeka (zoonoza), pa se oboljela ivotinja ne lijei, ve po pojavi oboljenja odmah zakolje, a tala u kojoj je boravila dezinficira. Protostrongiloza plua (Protostrongylidae) je endoparazitoza. Uzronik bolesti su sitni, tanki, okrugli crvi koji, dospijevajui u dunik i bronhe, izazivaju kaalj, izliv iz nosa, oteano disanje, malokrvnost, upalu plua i proliv. Koze se infestiraju pri ispai na vlanim panjacima. Na bolest su posebno osjetljive mlade ivotinje.
242
============================================== Bolesti koza ===
14.3. Bolesti reproduktivnog trakta i mljene lijezde
olesti reproduktivnog sistema mogu biti uroene i steene. Postoji i daljnja klasifikacija pomenutih i uroenih i steenih bolesti, ali njihovo objanjavanje bih nas udaljilo od ideje ovog udbenika. Tako da emo samo sa jednom do dvije reenice navesti neke od najeih bolesti reproduktivnog sistema i mljene lijezde te njihovim znacima bolesti. Kod jareva se moemo susresti sa uroenim anomalijama spolnih organa i sa steenim upalama koje mogu dovesti do neplodnosti. Upala testisa (jaja) i epididimisa (nuzjaja) se manifestira oteknuem, povienom tjelesnom temperaturom i gubitkom apetita. Kod koza moe doi do jalovosti, koja nastaje kao posljedica upale materice ili rodnice, loe ishrane te nekih zaraznih i parazitarnih oboljenja. Pobaaji i izvala materice (prolapsus vaginae) mogu biti uzrokovani nekim zaraznim bolestima, poremeenom i neizbalansiranom ishranom, mehanikim povredama i hladnoom u staji. Bruceloza je zarazna bolest (zoonoza) na koju su koze veoma osjetljive. Uzronik je bakterija Brucella melitensis, a prenosi se zagaenom vodom ili preko zaraenog jarca. Znaci bolesti su groznica, upala vimena i pobaaj. Zaraene ivotinje ne pokazuju nikakve znakove bolesti. Da bi se sprijeio nastanak ove bolesti potrebno je provesti vakcinaciju koza obavezno prije skoznosti.
Zarazna agalakcija (zarazno presuenje vimena) je bolest koja se javlja najee u ljetnim mjesecima. Uzrokuje je Mycoplasma agalactiae, a zadnjih godina i neke druge vrste. Bolest je hroninog karaktera. Znaci bolesti su groznica u prvih nekoliko dana, upala vimena koja dovodi do presuenja i poslije izvjesnog vremena atrofije vimena. Ostali znaci su upala zglobova na nogama, a nekad i pobaaj. Bolest obino traje nekoliko mjeseci, a smrtnost je oko 20%.
=== Uzgoj koza ============================================= 243
============================================================
Salmonelozu uzrokuje bakterija Salmonella sp., a ona izaziva pobaaj koza u drugom ili treem mjesecu bremenitosti odnosno skoznosti. Mastitis ili upala mlijene lijezde predstavlja dinamino i promjenjivo patoloko stanje u kojem se infekcija (upala) unutar stada pojavljuje i iri te postepeno povlai. Patogeni agensi mastitisa su klasifikicirani ili kao zarazni mikroorganizmi ili mikroorganizmi iz okruenja, u zavisnosti od izvora i naina prenosa. Bolest se oituje u oteknuu i bolnosti vimena, promjenom kvaliteta mlijeka (zgrudvanost), ali veliki postotak infekcija nastalih u vrijeme laktacije ne manifestira se kliniki, ve ostaje nezapaeno. Nastanak mastitisa je uvijek uzrokovan bakterijama odnosno njihovim toksinima koji oteuju mlijenu lijezdu. Kao odgovor organizma nastaje upala kao pokuaj da se eliminiraju mikrobi. Kao posljedica ove traume dolazi do smanjene produkcije mlijeka kao i promijena u sastavu mlijeka. Postoje etiri tipa mastitisa i to: subkliniki, subakutni kliniki, akutni i hronini mastitis. Primarno patogene bakterije koje uzrokuju nastanak mastitisa mogu biti: Staphylococcus aureus, Streptococcus agalactiae, Streptococcus dysgalactiae, Streptococcus pyogenes, Arcanobacterium pyogenes, Mycoplasma spp i E. coli. Primarno patogeni uzronici su dobro adaptirani za preivljavanje u vimenu. Manifestacija mastitisa je u obliku blage subklinike infekcije koja nakon dueg trajanja prelazi u hronini oblik. Prijenos mastitisa sa grla na grlo se vri uglavnom za vrijeme mue, preko muzilica, pranjem vimena ili prljavim rukama. Zaraene mlijene lijezde predstavljaju glavne rezervoare bakterija. Od bakterija iz vanjske sredine koje mogu uzrokovati nastanak mastitisa su: Klebsiela spp., Citrobacter spp. i Enterobacter spp.. Atipini uzronici mastitisa mogu biti: Pseudomonas aeruginosa, , Nocardia spp., Bacillus spp. kao i gljivice.
244
============================================== Bolesti koza ===
14.4. Bolesti koe
arazni ektim je virusno oboljenje iji su znaci bolesti pojava malih gnojnih mjehuria iz kojih nastaju kraste na sluznicama usne upljine i nosa te na vimenu. Bolest je obino blagog karaktera, ali usljed komplikacija nastalih tokom bolesti moe nastupiti i smrtni ishod. Boginje kao virusna zarazna bolest (Pox virus) javljaju se ponekad i kod ovjeka (zoonoza). Virus ulazi u organizam putem dinog trakta. Bolest obino traje mjesec dana. Znaci bolesti su visoka temperatura u trajanju od nekoliko dana sa gubitkom apetita u tom periodu, pojava voria na vimenu, sisama, sluznicama usta, nosa, onih kapaka, na unutranjoj strani bedara i donjoj strani repa. Iz voria nastanu gnojni mjehuri koji se sue stvarajui kraste i zaraslice. ivotinje bi trebalo preventivno vakcinisati. Dermatomikoza se kod koza javlja u vidu okruglastih mjesta sa otpalom dlakom na usnama, uima, sisama, leima i bedrima. Uzronici su gljivice koje imaju izraen afinitet prema keratinu- dermatofiti. Bolest je prenosiva i na ljude. Nastanku ove bolesti pogoduju tople i vlane staje.
14.4.1. Vanjski (ekto) paraziti

Krpelji (Ixodidae) se obino mogu susresti na vimenu, prepuciju, glavi, vratu, prsima, a i na drugim dijelovima tijela.
Slika 149. enka adult krpelja (Izvor: www.hr.
wikipedia.org/wiki/Krpelji).
Njihova tetnost po organizam domaina se ogleda u sisanju krvi to uzrokuje malokrvnost, a ija je posljedica malaksalost i manja produktivnost ivotinje. Osim toga,
=== Uzgoj koza ============================================= 245
============================================================
krpelji su i prenosioci nekih zaraznih oboljenja. Ui (Anoplura) najee napadaju slabo njegovanu i hranjenu stoku. Manifestira se jakim svrbeom i opadanjem dlake najee na podruju repa, na leima i u unutranjoj strani bedara.
Slika 150. U (vaka) (Izvor: www.proteus.si).
Koze obolijevaju od 3 vrste uge: sarkoptoza, psoroptoza i horioptoza. Sarkoptoza (Sarcoptes ovis) je najea. Poinje od glave i iri se prema trupu i nogama, a manifestira se svrbeom, odebljanjem koe, pojavom ljuski, krasta i na kraju opadanjem dlake.
Slika 151. Posljedice koje uzrokuje Sarcoptes ovis (Izvor: www.
landwirtschaftskammer.de).
Psoroptoza (Psoroptes ovis) se u poetku javlja sa slabijim a poslije jaim svrbeom uiju, na kojima se stvaraju naslage, koje mogu dovesti do zaepljenja slunih kanala.
246
============================================== Bolesti koza ===
Slika 152. Psoroptes ovis

(Izvor: www.smo.uhi.ac. uk).
Horioptoza (Chorioptes bovis) se javlja prvo na vratu, zatim leima, korijenu repa a zatim po itavom tijelu. Na napadnutim mjestima dolazi do opadanja dlake i zadebljanja koe. Koza moe i uginuti od iznurenosti ili drugih moguih komplikacija.
Slika 153. Chorioptes bovis
(Izvor: www.cal.vet. upenn. edu).
=== Uzgoj koza ============================================= 247
============================================================
14.5. Ostale bolesti

d metabolikih poremeaja (bolesti izmjene tvari) najee su rahitis i osteomalacija (omekavanje kostiju). Nastaju kao posljedica nepravilne ishrane, estih proliva i loih smjetajnih uvjeta. Rahitis se obino javlja kod mladunadi usljed nedostatka vitamina D, nedovoljne izloenosti svjetlosti, oboljenja paratireoidne lijezde koja utjeu na metabolizam kalcija. Osteomalacija se javlja prvenstveno kod odraslih ivotinja, a manifestira se krivljenjem nogu, oteanom hodanju i aktu eeg mokrenja te slabijem ili nastranom apetitu. Bedrenica (anthrax) je zoonoza (bolest prenosiva na ovjeka) koju uzrokuje bakterija Bacillus anthracis, a oituje se jakom groznicom, oteanim i ubrzanim disanjem, plavim sluznicama, krvavoj mokrai i pojavi krvi u izmetu. Uginue nastaje u periodu od nekoliko minuta do 12 sati nakon pojave pomenutih znakova bolesti. Koza se zarazi putem hrane na panjaku odnosno sijenom koje potjee sa kontaminiranog podruja. Uzronik pod nepovoljnim uvjetima stvara spore koje godinama mogu opstati, dok se ponovo ne nau u povoljnoj sredini. Bolest se sprijeava vakcinisanjem zdrave stoke, a kod pojave bolesti prva mjera je uklanjanje i zakopavanje leeva te temeljita dezinfekcija tale i njene okoline. Kokcidioza (Eimeria ninakohlyakimovae i Eimeria arlongi) se skoro uvijek javlja kod jaradi u dobi 2-3 mjeseca tj. u periodu njihovog odbijanja. To je zarazna bolest koja nastaje konzumiranjem zagaene hrane i vode, osobito na vlanim terenima. Uzronici se lokaliziraju u tankom, a rjee debelom crijevu. Kod podmlatka se manifestuje u vidu malokrvnosti, prolivu, mravljenju i na kraju uginuem. Kod odraslih odnosno starijih ivotinja navedeni simptomi bolesti se ne zapaaju. Slabije razvijena jarad mogu uginuti ve nakon 24 sata po pojavi tipinih znakova bolesti. Piroplazmoza ili babezioza (zarazno krvarenje) je bolest koju uzrokuje protozoa iz familije Babesiiodae i to B. ovis, a prenose krpelji. Oituje se malokrvnou, slabosti organizma, krvavom mokrenju, ote248 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
============================================== Bolesti koza ===
anom i ubrzanom disanju te zaepu i prolivu koji se stalno smjenjuju. Bolest traje nekoliko dana i veoma je est smrtni ishod. Ehinokokoza (Echinococcus granulosus) nastaje kao posljedica infestacije jajima endoparazita Echinococcus granulosus. U tijelu koze, kao prijelaznog domaina, dolazi do razvoja ehinokokoznih cista koje su najee lokalizirane u jetri, pluima i drugim unutranjim organima. Manifestacija oboljenja zavisi od lokalizacije cista.
Profilaksa
Pri dranju koza, istoa je najvaniji faktor u sprijeavanju pojave zaraznih, parazitarnih i drugih oboljenja. Osim toga, pri loim uvjetima dranja treba ih zatititi, a osobito mlade od vlage i hladnoe. Potrebno je i redovno obrezivanje papaka, zatim ea zamjena prostirke, odnosno osiguranje suhog podnog prostora u tali. Takoer, redovna vakcinacija protiv odreenih bolesti pomae pri ouvanju zdravlja cijelog stada. Najvei teret u suzbijanju naprijed navedenih oboljenja treba podnijeti uzgajiva i to putem stvaranja optimalnih uvjeta dranja i ishrane. Svakako, u sluaju komplikacija zdravstvenog statusa treba se obavezno obratiti strunoj slubi za pomo.
=== Uzgoj koza ============================================= 249
============================================================
Literatura:
Bonjak M., Vuji B.: Parazitska fauna koza dalmatinsko-hercegovakog kra. Veterinarski glasnik 38, 5, 443-453, Beograd, 1984. Bugarski ., aki V.: Praktino kozarstvo. Izdava: DES Sarajevo, S.75, 2001. Foto: Iscjedak iz nosa i usta uzrokovan rinitisom [citirano 06.07.2009.] Dostupno na: http://health.bayaw.com/Sheep_and_Goat_Diseases.html Foto: enka adult krpelja [citirano 06.07.2009.] Dostupno na: http://hr. wikipedia.org/wiki/Krpelji Foto: U (vaka) [citirano 16.07.2009.] Dostupno na: http://www. proteus.si/files/image/Vsebina/70-5/usi.jpg Foto: Posljedice sarkoptes ovis [citirano 04.08.2009.] Dostupno na: http:// www.landwirtschaftskammer.de/landwirtschaft/tiergesundheit/bilder/sc haf-2008-10-g.jpg Foto: Psoroptes ovis [citirano 10.07.2009.] Dostupno na: http://www. smo.uhi.ac.uk/~sm067635/psoroptes.jpg Foto: Chorioptes bovis [citirano 02.07.2009.] Dostupno na: http://cal.vet. upenn.edu/.../labimage/lab9/8_07.gif Foto: Adult Fasciola hepatica [citirano 15.07.2009.] Dostupno na: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fasciola _hepatica.JPG (citirano: 14.07.2009.) Foto: Trichostrongylus spp. [citirano 15.07.2009.] Dostupno na: http:// www.wormerclub.co.k/images/dmImage/SourceImage/Trichostrongylus Axei.jpg Grupa autora: Veterinarski prirunik. S.1328. Jugoslovenska medicinska naklada Zagreb, Zagreb, 1989. Jovanovi S., Savi M., Petrujki T., Vuini M.: Savremeni trendovi u uzgoju i zdravstvenoj zatiti ovaca i koza. Centar za unapreenje obrazovanja u veterinarskoj medicini Beograd, S. 63, 2007. Maturagi D., ari M., Miljkovi V: Fiziologija i patologija reprodukcije ovaca i koza. Veterinarska komora RS, Banja Luka, S.160, 2003. otari B., Paukovi .: Aktualna patologija koza u naim intenzivnim uzgojima. Stoarstvo, 41, 1-2, 3-6, Zagreb, 1987.
250
=========================================== Indeks pojmova ===
INDEKS POJMOVA
A Abortus, 185, Abomazus, 207, Akutno, 240 Alveola, 161, 162 Amonijak, 74 Antitijela, 148, 164 Arapi, 265, 267, 268 Arheoloki, 84, 86, 273, 277 B Babezioza, 248 Bastard, 104, 181, 182, 183 Bakterije, 51, 158, 244 Bedrenica, 248 Biljojed, 89, 209, 274 Bioloki, 7, 29, 63, 191 Bjelanevine, 107, 111, 113, 164, 186 Blup, 188 Boja izmeta, 75 Boja kostrijeti, 88, 90, 95, 109, 118, 132, 136, 140, 141, 275, 280 Boja brade, 283 Boja njuke, 285 Boksovi, 231, 232, 233 Bolest, 4, 35, 67, 157, 176, 180, 199, 202, 204, 211, 224, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 248, 249, 277 Breost, 204 Bruceloza, 243 Burag, 207, 208, 211, 216, 239, 270 C Capra, 6, 39, 81, 83, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 93, 94, 95, 122, 131, 272, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 282, 283, 287, 288 Caprinae, 93, 288 Changthangi, 124 Cijepljenje, 30 Cilicum, 261 Crijevni kanal (trakt), 75, 207, 208, 243, 245 Crijevo, 76 etkanje, 7, 155 ienje, 131, 164, 165, 202, 231 D Debljina, 147, 187, 230, 231 Deratizacija, 150 Dezinfekcija, 150, 248 Dezinsekcija, 150 Dijagnoza, 203 Divlja koza, 88, 277, 288 Disanje, 204, 242, 248 Dominantno, 164, 185, 207 Dlaka, 72, 89, 113, 116, 129, 132, 284, 285 Duina, 90, 124, 126, 170, 212, 279, 280, 284 Dunik, 241, 242 Dobrobit, 28, 76 Duina niti, 72 E Ejakulat, 199, 201, 202, 206 Ekonomski, 189, 190, 197, 215, 237 Ekstenzivni, 139, 140, 176 Elastian, 59 Embrij, 199 Energija, 34, 208 Estrus, 91, 183, 195, 200, 201, 203 F Farma, 27, 168, 183, 187, 188 Fertilnost, 199 Fetus, 162 Fiziki, 85 Fizioloki, 280, 284
=== Uzgoj koza ============================================= 251
============================================================ Folikuli, 162 G Genotip, 96, 200 Genetski, 35, 179, 180, 183 Genitalni, 194 Glava, 63, 66, 115, 138, 185, 264, 265, 266 Globulin, 164 Gnoj, 6, 73, 74, 159 Graviditet, 89, 90, 133, 282, 284 Greben, 138 Gustoa sperme, 198, 199 Gru, 164 H Halal, 269 Hadis, 269, 271 Haremski skok, 197 Habitat, 283, 286 Hektar, 213 Hemijska sredstva, 25 Heritabilitet, 186 Heterozis efekt, 181 Hibrid, 181, 182, 183, 192 Higijena, 30, 155, 165, 167, 172, 210, 224, 227, 238, 239, 297 Hirurki konac, 76 Hirurki zahvat, 76 Hipofiza, 164 Hladni gnoj, 73 Homozigot, 179 Hormon, 162, 163, 203 Hrianstvo, 264 Hromozom, 190 Hronina bolest, 241 Hronini mastitis, 244 I Imunoglobulin, 35, 164 Imunitet, 148, 164 Industrija vune, 263 Indeks plodnosti, 118, 122, 140 Indeks loma svjetlosti, 35 Ispust, 228 252 Izolacija, 230 J Jajovod, 194 Jajnik, 162 Jajna stanica, 199 Jalovost, 243 Jarac, 49, 72, 89, 92, 93, 108, 112, 113, 114, 117, 122, 123, 125, 127, 131, 136, 140, 142, 143, 191, 195, 196, 197, 198, 201, 261, 264, 265, 267, 282 Jarad, 22, 23, 31, 62, 63, 64, 65, 66, 79, 81, 82, 88, 89, 90, 91, 105, 106, 107, 111, 115, 128, 132, 133, 134, 135, 137, 139, 140, 143, 148, 149, 150, 151, 156, 157, 158, 159, 164, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 184, 186, 187, 188, 191, 198, 200, 201, 203, 204, 205, 220, 221, 222, 223, 224, 226, 228, 230, 231, 234, 237, 238, 240, 248, 274, 275, 280, 281, 282, 289, 295 Jaree meso, 63, 134 Jarenje, 8, 204, 273 Jarev miris, 151 Jahanje, 38, 83 Jasle, 230, 231 Jezik, 4, 44, 56, 62, 134, 208, 237, 272 K Kabasta hrana, 165, 208 Kajmak, 35 Kalcij, 34, 73, 217, 239, 248 Kacijev klorid, 35 Kalij, 34, 73 Kaprilna kiselina, 36, 39 Kaprinska kiselina, 36, 39 Kapronska kiselina, 36, 39 Kapura, 239 Karotin, 35, 164 Kastracija, 7, 150 Kazein, 35 Kiselost, 45, 164, 199 Klanje, 29, 63, 66, 70, 82, 134, 211
=========================================== Indeks pojmova === Klasno parenje, 197 Koagulacija, 38 Kokcidioza, 149, 248 Kolostrum, 148, 149, 163, 164, 204, 221 Kondicija, 184, 198, 199, 210 Konstitucija, 179, 184, 185 Koa, 6, 11, 36, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 80, 83, 106, 111, 138, 146, 150, 155, 161, 185, 213, 245, 246, 247, 260, 262, 267, 269, 270, 271 Krianje, 64, 107, 108, 112, 116, 126, 129, 134, 137, 140, 180, 181, 182, Krma, 213, 214, 218, 219, 220, Krpelj, 245, 246, 248, 250 Krzno, 285 Kvalitativne osobine, 63, 64 Kvantitativne osobine, 187, 189, 190 L Laktacija, 164, 165, 170, 190 Laktoza, 161, 164 Lijeenje, 237 M Mastitis, 204, 244 Meso, 6, 9, 10, 11, 14, 17, 18, 19, 23, 24, 25, 26, 27, 62, 63, 64, 65, 66, 79, 81, 82, 83, 88, 109, 111, 113, 115, 116, 117, 118, 121, 124, 125, 126, 131, 134, 135, 137, 139, 140, 144, 150, 172, 176, 177, 185, 186, 190, 201, 202, 213, 226, 237, 261, 262, 269, 270, 271, 284 Metiljavost, 240 Mikroflora, 211 Mikroorganizmi, 74, 157, 244 Minerali, 35, 63, 164, 199, 205, 207, 210, 217, 218, 219, 230, 240 Mlijenost, 4, 95, 105, 107, 108, 110, 111, 114, 115, 164, 165, 170, 171, 180, 186, 198, 215, 219, 220, 292 Mlijeko, 6, 33, 34, 35, 111, 115, 116, 117, 118, 131, 132, 133, 136, 137, 140, 146, 148, 149, 155, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 174, 176, 177, 183, 186, 188, 190, 197, 198, 201, 202, 203, 204, 207, 213, 218, 219, 220, 221, 223, 227, 228, 230, 231, 237, 238, 244, 261, 262, 263, 264, 266, 267, 268, 269, 271 Mua, 7, 26, 34, 57, 107, 115, 146, 148, 161, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 172, 176, 204, 212, 229, 231, 244, N Nadam, 238, 239 Napajanje, 8, 148, 149, 215, 217, 223, 224, 225, 226, 239, 241 Napasanje, 175, 214, 239 Napoj, 205, 216, 219, 231, Napitak, 36 Nasljedne mane, 184 Nasljednost, 186, 187, 188 Nastrani apetit, 248 Nastrig, 129 Noge, 63, 88, 107, 131, 139, 147, 151, 152, 174, 175, 195, 227, 281, 286, 291, 292 O Obradivo zemljite, 25 Obrok, 140, 176, 198, 199, 207, 208, 214, 215, 216, 218, 219, 220 Obrezivanje papka, 150, 151, 152, 153, 249 Obrano mlijeko, 36, 43, 56 Odbie, 90, 148 Oksitocin, 163, 164 Oplodnja, 183, 198, 200 Osjemenjavanje, 8, 202, 203, 206 Otpornost, 138, 140, 179, 180, 181 Ovulacija, 200 P Paraziti, 155, 240, 241, 245 Parenhim, 161, 162, 164
=== Uzgoj koza ============================================= 253
============================================================ Parenje, 85, 88, 91, 113, 117, 173, 179, 180, 182, 184, 195, 196, 197, 198, 200, 201, 202, 275, 282, 284, 290 Pasmina, 4, 11, 15, 20, 21, 23, 24, 64, 65, 70, 109, 115, 140, 176, 177, 179, 180, 181, 182, 183, 185, 186, 187, 195, 200, 202, 203, 213, 222, 223, 260, 290, 291, 292 Pasterizacija, 51 Paa, 25, 140, 208, 210, 213, 214, 218, 219, 220, 224 Panjak, 25, 28, 135, 173, 175, 176, 177, 210, 211, 212, 213, 214, 248 Placenta, 163 Plua, 241, 242 Plijesan, 39, 42, 47 Pobaaj, 204, 240, 243, 244 Posteljica, 162, 163 Porod, 89, 107, 120, 133, 137, 139, 149, 151, 163, 173, 174, 199, 204, 205, 224 Porodna masa, 64, 107, 139, 149, 289 Pregon, 214 Preventiva, 30, 196, 224, 245, 262 Pripitomljavanje, 83, 95 Pripust, 113, 133, 177, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 204 Prirast, 134, 140, 149, 184, 186, 190, 221, 222, 223, 224, 289, 290, 291 Probavni sistem, 237 Preivanje, 165, 208 Progesteron, 162, 163 Protozoe, 248 Pubertet, 162 R Radne ivotinje, 77 Randman, 63, 64, 65, 82, 116, 134, 187, 224 Rasplod, 96, 106, 150, 157, 179, 184, 185, 187, 196, 197, 198, 200, 221, 223 Rasplodna grla, 120, 135, 177, 184, 197, 198, 199 Rasplodna kondicija, 184, 200, 220 254 Rast, 27, 33, 39, 47, 62, 72, 81, 90, 138, 148, 150, 151, 152, 158, 162, 164, 165, 181, 184, 190, 210, 226, 239, 273, 275, 281, 289 Razmnoavanje, 238 Razvitak, 162, 289 S Sijeno, 140, 165, 208, 210, 213, 214, 215, 216, 219, 220, 222, 224, 239, 241, 242, 248 Simptomi, 248 Sir, 40, 41, 45, 47, 48, 50, 51, 55, 56, 57, 58, 59, 61 Sirara, 57, 58 Sirni namaz, 37 Sirovi protein, 208 Smjetaj, 4, 29, 30, 131, 133, 140, 158, 164, 172, 173, 176, 177, 202, 227, 229, 230, 237 Smrtnost embrija, 199 Smrtnost spermatozoida, 199 Spermatogeneza, 183, 199 Spermatozoidi, 194 Stado, 25, 111, 126, 148, 173, 180, 215, 266 Stres, 176, 199, 210, 211 Subakutni, 244 ianje, 155, 159 iljee, 230 uga, 246 utost, 185, 197 T Taban, 151, 153, 154 Temperament, 131, 134, 135, 181 Tekuina, 261 Temperatura, 30, 35, 43, 50, 62, 74, 116, 151, 158, 167, 199, 211, 212, 214, 217, 224, 231, 232, 238, 242, 243, 245, 267 Termokauter, 151
=========================================== Indeks pojmova === Tekstura, 41, 42, 44, 45, 50, 51, 52, 53, 55, 56, 58, 59 Termiki stres, 210, 211 Termofilne bakterije, 158 Termokauter, 151 Testisi, 193, 243, 290, 291 Tetanus, 149 Tjelesni okvir, 129, 134 Trup, 63, 64, 65, 66, 72, 88, 90, 125, 127, 134, 135, 138, 155, 158, 161, 185, 223, 246, 273, 280, 281, 285 U Ultrazvuk, 203 Uzgoj, 2, 4, 5, 7, 9, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 22, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 35, 41, 42, 62, 72, 76, 81, 84, 86, 96, 105, 110, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 124, 125, 126, 129, 130, 132, 134, 135, 136, 138, 139, 140, 144, 145, 147, 148, 149, 152, 157, 159, 165, 172, 173, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 204, 210, 213, 221, 223, 227, 228, 250, 262, 263, 268, 273, 274, 289 Uzgoj u istoj krvi, 7, 179, 180 Uzgoj u srodstvu, 179 Uzgojna asocijacija, 134 Uzgojna sezona, 105 Uzgojni cilj, 23 Uzgojno podruje, 122, 182 V Vagina, 194, 203 Vakcina, 243, 249 Vazelin, 151 Vanjtina, 143, 289 Vime, 33, 106, 107, 111, 113, 115, 130, 136, 139, 145, 146, 148, 150, 155, 161, 162, 165, 166, 167, 172, 174, 185, 204, 213, 243, 244, 245 Virus, 241, 245 Vitamin, 34, 36, 63, 164, 199, 207, 217, 218, 219, 238, 240, 248 Vlakna, 11, 72, 73, 122, 127, 130 Vlanost, 43, 47, 51, 57, 74, 158, 175, 228, Voda, 30, 73, 74, 157, 158, 159, 176, 204, 205, 207, 211, 213, 217, 222, 224, 225, 227, 228, 233, 238, 248, 261, 274 Vuna, 72, 73, 122, 209, 230, 263, 268, 269, 270 Z Zakon, 20, 21, 22, 28, 31, 188, 195, 263, 266, 267, 274 Zarazne bolesti, 157 Zoonoze, 237 Zoohigijenski uvjeti, 23 Zubi, 146, 147, 148, 159, 198 eludac, 238 ivahnost, 140, 198, 230 lijezda, 107, 151, 161, 162, 163, 164, 193, 243, 244, 248 utica, 240
=== Uzgoj koza ============================================= 255
============================================================
KORITENE KRATICE
AOC - Apellation d'origine contrle EAAP - Europska asocijacija uzgajivaa domaih ivotinja EU Evropska unija FAO - Food and Agriculture Organization PMSG Pregnant Mare Serum Gonadotrophin SAD Sjedinjene amerike drave USDA United States Development Agency
256
================================================= Prilozi ===
PRILOZI
=== Uzgoj koza ============================================= 257
============================================================
PRILOG 1. Najpoznatije pasmine koza u svijetu prema abecednom redu (Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/Category:Goat_breeds)
Alpina Altai planinska Anadolska crna Anglo-nubijska Angora Apencel Arapava ostrvska Argentata sa Etne Oklandska ostrvska Australska kamirska Adamelan plava Andaluzijska bijela Andaluzijska crna Algarvia Bagot Barbari Betal Belgijska srnasta Benadir Bhuj Bilberi Bijela kratkouha Bijela kratkodlahka Bugarska dugodlahka Bengalska Crna Burska Britanska alpina Crna ilentana ilentana angtang arnekueira apar engdu rogata engdu smea igu ue Dera Din Panah
258
Hailun Haimen Hai Hejazi Heksi Kamir Hongtong Huaipi Huaitoutala Hirkus Harc Islandska Irska Ibicenka Istarska Jamnapari Jemenska planin. Jining siva Jonska Kagani Kalahari crvena Kamori Kanarska Kaninde Karpatska Kamirska Kiko Ksuhai Kvinan Kontroneria Kamoskiata Kalabrijska Kinder Korzikanska Kontroneria Kamoskiata Kalabrijska Kastiljska planinska
Meseta Malaga Nai Napolitanska Njemaka oplem. bijela Nigerijska pustinjska Nigora Orobika Oberhazli (vicarska alpina) Poitu Pasiria Pesan Potenca Pomelata Palmera Provencal Pikok Patuljasta Pigora Repartida Ruska bijela Retinta Rokaverano Sahalinska Sanska Sardinijska Serana Serpentina Sirijska Sirijska oplemenjena Smea kratkouha Sempione Selvatika Screziata Siva ioiara Skopelos Sobolska sanska Smea kratkodlahka
================================================= Prilozi ===
Damani Damaska Danska landras Don Duan Dragobi Dreniska koza Di Montekristo Del Adamelo bijela Dukat injiang Erzgebir Estonska Filipinska Finska landras Florida Feral Frizijska Valtelinese Galega Guadarama Garganika Goingeget irgentana Grisonska prugasta 1BH pasmina koza
Kreole Kiparska Kastiljska planinska Kreole Kiparska Kapore LaMana Loaan Maarska oplemenjena Majorera Malteka Mastif centralna Norveka mlijena Njemaka landras Njem. togenburka Maaeras Muzhake Martane Mesinska Mala oberhazli Moksoto Mediteranska crvena Mursia-Granada Montejakena
Sveti Klement Somalijska tifelgajs vedska landras Tauern Tinerfena Togenburg Turingska Uzbekistanska crna Valai crnovrata Valgerole Verata Verzasca Valfortorina Valdostana Val di Livo Zapadno-afrika pustinjska Zalavadi Zivulin crna Zlatna girnsej Zongvei Domaa oplemenjena Bara1
=== Uzgoj koza ============================================= 259
============================================================
PRILOG 2. Koze u religijama

Koze su imale veliki znaaj u starim civilizacijama. Ideja o personificiranju koze sa boanstvima potjee jo iz drevnih vremena. Stari mnogoboaki narodi su u svom vjerovanju zamiljali bogove u ljudskom obliku, sa ljudskim vrlinama i manama. Koza je bila sveta Sumerskim i Babilonskim bogovima Marduku i Ningirsu, dok se Faraonski bog Osiris ponekad pojavljuje u obliku koze. U orijentalnim kulturama, kineska koza duh Yang Ching je bog (plemena) Fan-yin, transcendentalna koza bjelog lica, rogova, duge brade i posebne izraene frizure. Neki kineski narodi povezuju kozu sa bogom sjevanja, slina povezanost postoji i na Tibetu. Iz toga vidimo da je koza smatrana instrumentom nebeske aktivnosti koja je na korist zemlji, a posebno poljoprivredi i rasprostranjivanju stoarstva. Koza je, takoer, bog Mongola. Rusija ima drevnog duha, Lei, koji lii na Pana i predstavljen je u ovjeijem obliku sa rogovima, uima i kozijim nogama. Povezanost koza i bogova ima i negativnu konotaciju - rtvenog jarca. Uvoenje rtvenog jarca koji nosi grijehe cijele zajednice je opepoznati obiaj koji je poeo u drevnom Babilonu. U Indiji izraz koza znai i nije roen, predstavljajui simbol prve nepoznate substance ivog svijeta. Koza je majka svijeta (Pzakriti) i prepoznatljiva je po tri boje: crvena, bijela i crna, te tri gune ili prvobitne kvalitete ivota. U indijskoj mitologiji bog Sunca je jahao na svetoj kozi ili su one vukle njegovu koiju. I u Indiji su koze prinoene kao rtve bogovima. Prema grkoj mitologiji kozije mlijeko je sluilo i bogovima za ishranu. Zevsa je u planinama Krita, gdje ga je sakrila majka od oca da ga ne bi ubio, njegovale nimfe hranei ga medom i mlijekom koze Amalteje. Ova koza je navodno slomila rog, a nimfe su slomljeni rog napunile raznim plodovima. U mnogobiakim obredima koze su koritene kao rtvene ivotinje. Tako su Zevsu prinoene ove rtve jer je navodno njegova supruga Nera najradije jela kozije meso. Zevsova ker, boginja lova Artemida je bila smatrana gospodaricom divljih ivotinja i drvea, kao i zatitnicom podmlatka divljai. Spomenik Amateji je napravljen po nareenju francuske kraljice 1787. godine za potrebe kraljevske mljekare u Rambujeu (Rambouillet). Autor spomenika je Francuz Pierre Julien (17311804).
================================================= Prilozi ===
Slika P2-1. Amalteja i jupiterova koza

(Izvor: http://www.summagallicana.it).
Hermesov sin, bog stada i pastira Pana kojeg je rodila nimfa Penelopa kao dvorogo dijete sa kozijim nogama i jareom bradom. Zevsov najmlai sin Dionis roen je navodno kao rogato dijete i esto se preobraao u jarca. Na pronaenim vazama iz tog vremena Dionis je uvijek predstavljen sa peharom, vinovom lozom i groem u rukama, a kraj njega su uvijek njegove svete ivotinje jarac i bik. U skandinavskim zemljama koze su bile nepoznate kao divlje ivotinje, ali su ipak jedno sazvijee nazvali divojarac. Ideja spajanja koze sa boanstvima potjee jo iz drevnih vremena. Diodor od Sicilije spomenuo je kozu koja je vodila stanovnike grada Delfa u centar Zemlje odakle su izbili plameni, odatle potjee poznati Oracle. Nita manji znaaj u odnosu na koze kao ivotinje nisu imali i proizvodi od koza. Kozije mlijeko i meso se konzumira po cjelome Mediteranskom podruju ve hiljadama godina. Mlijeko koze i kvalitet kozijeg mesa su bili poznati Jevrejima, kao to je spomenuto u biblijskoj knjizi Postanka. U Egiptu, faraon Tutankamon je naredio da se 22 tube njegovog omiljenog kozijeg sira stave u njegovu grobnicu, ne samo kako bi on mogao da ga jede dok putuje na drugi svijet, nego da bi ga mogao ponuditi kao dar bogovima. Koa koze se koristila na razne naine, npr. za umotavanje mrtvih, za pravljenje pergamenta (Egipat), kao i za pravljenje odjee. Koa koze je postala i standard za transport tekuine (npr. vode, mlijeka, vina...) u zemljama gdje se te tekuine prenose iz udaljenih mjesta ili na velikoj toploti. Za vrijeme molitve, neki su Rimljani i Sirijci nosili sukno od dlake, koji su se zvali cilicum, a napravljeni su od kozije dlake. Rani krani
=== Uzgoj koza ============================================= 261
============================================================
su, takoer, koristili slino sukno od kozije dlake. Koze su u velikom broju uzgajane za tu svrhu, najpoznatija je bila vrsta u Ciliciji koja je imala najduu dlaku. Redovnici i danas nose takvu odjeu. Dlahka ili kostrijet je utkivana i pravljena je razliita garderoba, ukljuujui grubo platno koje su nosili ribari i moreplovci, pravljeni su pokrivai za konje, atori, vree i torbe, a ak je kostrijet koritena za punjenje jastuka. Jo i danas se prave ogrtai za ovare ili uvare koza koji ih griju tokom zime. U kasnom grko-rimskom svijetu, uzgoj koza je zadrao svoju vanost. Ustvari, ogromno i ujedinjeno rimsko carstvo olakalo je razvoj kozarstva, koje je preivio i u kasnijim stoljeima, veinom u tzv. Istonom Rimskom Carstvu (Bizantija). Znaaj koze u opstanku naroda zapadne Evrope tokom srednjeg vijeka u vrijeme velike gladi je vrijedno panje. Godine 1554. kralj arls V u Evropu je uvezao Angoru, vrstu koze uobiajnu za Bliski Istok jo od vremena Mojsija (prije 3.300 godina). Tok dogaaja povezanih sa ovom jedinstvenom ivotinjom nije lahko pratiti, zbog nedostatka odreujuih podataka. Ipak nije joj izgubljen svaki trag. Historija pokazuje da su se esto koze vodile na brodovima ranih istraivaa Novog Svijeta (Kolumbo, 15. vijek) ili kasnije Okeanije (Kuk, 18. vijek), kao izvor svjeeg mlijeka. Prekretnica za Evropu u uzgoju koza je bio 18. vijek. Od tri osnovne vrste poznate irom svijeta (evropska, azijska i afrika), uzgojene su razliite pasmine (npr. u Francuskoj: Alpska i Pirinejska. Krajem 18. vijeka u Francuskoj je zabiljeena populacija koza koja je brojala 3.500.000 grla. Vrijednost kozijeg mlijeka je priznata iako je postojala prijetnja zbog toga to veliki dio kozije populacije lutao bez nadzora umama, to je izazivalo mnoge probleme. Preduzete su preventivne mjere, to je dovelo do pokolja ivotinja ako bi ih se uhvatilo kako uzrokuju tetu. U 19. vijeku zapaene su promjene u socijalnoj strukturi i metodama proizvodnje. Specijalizirana proizvodnja zamjenila je tradicionalni
262
================================================= Prilozi ===
uzgoj biljaka i ivotinja, a intenzivna proizvodnja bila je organizirana tako da moe nahraniti urbanu populaciju stanovnitva u gradova koji su vrtoglavo rasli. Farme muznih krava su bile formirane, a koze su marginalizirane u siromanija podruja, gdje je njihova uloga ograniena na snabdjevanje ruralnih zajednica mlijekom i ubrivom za oranice. Meutim, u ranim 40-im 19. stoljea pad cijene vune, zbog velikih koliina vune koja je uvoena iz june hemisfere, natjerala je frustrirane uzgajivae ovaca irom svijeta da se okrenu uzgoju koza. Ipak se uzgajivae koza smatralo najniim stepenom na drutvenoj ljestvici, gdje su i ostali dugo vremena. Najvea depresija u povjesti industrije vune poela je u kasnim 20im 20. stoljea, to je ponovo doprinijelo oivljavanju sektora uzgoja koza (npr. Moher i kamir). Znaajna redukcija kozije populacije u Evropi dogodila se sredinom 20. vijeka, zahvaljujui znaajnoj primjena strogih zakona protiv koza, koje se smatralo prijetnjom za okolinu. Iako je populacija koza bila znatno reducirana tokom 20. vijeka, pokazalo se da je to bilo vrijeme stapanja starih ideja, vjerovanja sa novom tehnologijom, promjenjenim konceptima uzgoja i nainom modernog ivota. To je stvorilo drugaije uvjete, perspektive i orijentacije koje su nagovijestile dinaminiju fazu poslovanja u pravcu rasprostranjivanja populacije koza.
1. Koza u kineskom horoskopu

Kineski horoskop je predstavljen sa dvanaest ivotinja meu kojima i koza ima svoje mjesto. Prema ovom horoskopu znaku koze pripadaju ljudi koji su roeni 1931., 1943., 1955., 1967., 1979., 1991., 2003. i 2015. godine. Koze, prema ovom horoskopu, predstavljaju ljude koji su dobri domaini, predstavljaju toplinu, dosljednost, mir i prosperitet. Vole udobnost vlastitog doma. Kada je posao u pitanju oni imaju tendenciju da izbjegavaju liderske poloaje i oni radije prihvataju da budu lanovi tima.
=== Uzgoj koza ============================================= 263
============================================================
Koze pridaju veliku vanost svom izgledu. Njihov imid igra veliku ulogu u njihovoj osobnosti. Jako su drueljubive. U ljubavi su vrlo nesigurne i imaju potrebu biti voljene. Romantine dileme vrlo duboko utjeu na njih. Takoer, su srameljive, izbjegavaju sukobe i obino su na strani opeg miljenja. Vrlo su neodlune ali su obino vrlo kreativne i sklone umjetnikoj karijeri. Pozitivne osobine ljudi u znaku koza su kreativnost, velikodunost, njenost, intuitivnost i skromnost. A negativne osobine su neodgovornost, uznemirenost, lijenost, samosaaljivost, kapricioznost, neodlunost i nesigurnost.
2. Koza u judaizmu, kranstvu i hrianstvu

Koza se mnogo puta spominje u Bibliji. U Novom zavjetu Isus povezuje njegove istinske sljedbenike sa ovcama a koze lanim sljedbenicima. Kozija kostrijet se tokom egzodusa koristila za pravljenje atora (Egzodus 25,4). Po idovskoj tradiciji smatra se istom ivotinjom i rtvuje se sa velikim potovanjem. Tako na Yom Kippur festivalu u povodu Dana pomirenja, koza ima znaajnu religijsku ulogu. Odabiru se dvije koze od kojih se jedna rtvuje, a drugoj se dozvoli da pobjegne u pustinju kao simbolino noenje s njom grijeha zajednice. Iz ovoga dolazi rije rtveni jarac. Prema krianskoj vjeri Bog koristi kozu da simbolizira zlo u mnogim sluajevima u Bibliji. U Zahariju 10:3 (KJV) On kae da e koza biti kanjena. U Mateju 25:31-46 Krist komparira ovce i koze i govori o njegovom povratku i presuivanju narodima. U 33. stihu On je rekao: On (Krist) postavit e ovce na njegovu desnu ruku, a jarce na lijevu. Ovcama je potom dao ivot vjeni, a jarci su baeni u ognjeno jezero. to je to kod koza to uzrokuje da ih Bog koristiti u takvom negativnom svjetlu? Koze imaju mnogo kvaliteta. One su inteligentne, osjetljive razigrane, individualne, umiljate. Sa druge strane, koze su kapriciozne, nagle i nepredvidive, vole da lutaju. Kada su na ispai, nastoje pojesti ono to im nije dozvoljeno. Koze nisu nikada zadovoljne onim to imaju. Ograde koje zadravaju ovce, goveda, konje obino
================================================= Prilozi ===
nee zadrati koze. One nisu socijalna bia i nemaju izraeno tzv. drutveno ponaanje, odnosno ne preferiraju boravak u skupini. Kriani kozu personificiraju sa nepredvidljivim ljudima, onima koji misle da su vrijednijih od drugih ljudi, onih koji misle da su iznad svih ili onih koji rade odreene stvari na svoju ruku. Na ovom mjestu citiramo stihove koji pominju kozu i njene prozvode, a koje smo uspjeli sakupiti, kako slijedi: Postanak (ari)/Glava 15.9 Gospod mu ree: Donesi mi junicu od tri godine, kozu od tri godine, ovna od tri godine, grlicu i mladoga goluba! Postanak (ari)/Glava 27:9 Otii k stadu i donesi mi odanle dva lijepa jareta, a ja u od njih prirediti teno jelo ocu tvojemu, kako on to voli. Druga knjiga ljetopisa (ari)/Glava 17:11 Filisteji su donosili Joafatu darove i srebro kao danak. I Arapi su mu dogonili stoke po sedam tisua i sedam stotina ovnova i po sedam tisua i sedam stotina jaraca. Druga knjiga ljetopisa (ari)/Glava 35.7 Josija dade ljudima iz naroda sitne stoke, naime janjaca i jaria - sve za rtve Pashalne svima nazonima, na broj trideset tisua - usto tri tisue goveda, to sve od kraljevskoga posjeda. Druga knjiga ljetopisa (ari)/Glava 35.8 I vrhovni inovnici njegovi dadoe dragovoljno darova narodu, sveenicima i Levitima. Tako su darovali Hilkija, Zaharija i Jehiel, predstojnici hrama Bojega, sveenicima za rtve Pashalne dvije tisue i est stotina janjaca i tri stotine goveda. Druga knjiga ljetopisa (ari)/Glava 35.9 Konanija i braa njegova emaja i Netanel, nadalje Haabja, Jehiel i Jozabad, predstojnici Levita, dadoe Levitima za rtve Pashalne dar od pet tisua janjaca i pet stotina goveda. Mudre izreke (ari)/Glava 27.23 Pazi na ovce svoje i staraj se za stada svoja! Mudre izreke (ari)/Glava 27.26 Tada ti janjci daju odjeu i jarci kupovnu cijenu za njivu. Mudre izreke (ari)/Glava 27.27 I puno ima mlijeka kozijega tebi i kui tvojoj za hranu i za prehranu tvojim slukinjama.
=== Uzgoj koza ============================================= 265
============================================================
Prva Samuelova knjiga (ari)/Glava 19:13 Mikala uze kip, metnu ga u postelju, prekri mu glavu pleterom od kozije dlake i pokri ga pokrivaem. Prva Samuelova knjiga (ari)/Glava 25:2 U Maonu ivio je ovjek, koji je svoje imanje imao u Karmelu. ovjek je bio vrlo bogat. Posjedovao je tri tisue ovaca i tisuu koza. On je upravo bio u Karmelu zaposlen strienjem ovaca. Izlazak (ari)/Glava 12:5 Janje ima da bude bez pogrjeke, muko, od godine dana; smijete uzeti janje od ovaca ili od koza. Izlazak (ari)/Glava 23.19 Najbolje od prvina polja svojega ima donijeti u kuu Gospoda, Boga svojega. Ne kuhaj jareta u mlijeku matere njegove. Izlazak (ari)/Glava 26.7 Onda napravi zavjese od kostrijeti za pokrov nad atorom. Upotrijebi za to jedanaest zavjesa. Izlazak (ari)/Glava 35.6 Modri i crveni skerlet, grimiz, fini lan i kostrijet; Izlazak (ari)/Glava 35.7 Koze ovnujske crveno obojene, koe od jazavca i drvo akacije; Izlazak (ari)/Glava 35.23 I svi, koji su imali modrog i crvenog skerleta, grimiza, finoga lana, kostrijeti, koa ovnujskih crveno obojenih i koa od jazavca, pridonesoe. Izlazak (ari)/Glava 35.26 Druge ene, koje se osjeale potaknute na to svojom umjetnikom vjetinom, prele su kostrijet. Izlazak (ari)/Glava 36.14 Onda napravi zavjese od kostrijeti za pokrov nad atorom; jedanaest zavjesa napravi za to. Levitski zakonik (ari)/Glava 22.27 Govee ili ovca ili jare, kad se omladi, ima ostati sedam dana kod matere svoje. Od osmoga dana i dalje bit e ugodno primljeno od Gospoda, ako mu se prinese kao rtva ognjena. Pjesma nad pjesmama (ari)/Glava 4:1 Zarunik: Kako si lijepa, prijateljice moja, kako si lijepa! Oi su tvoje kao golubice, ispod koprene svijetle. Kosa ti je kao stado koza, to silaze gore gileadske. Psalam (ari) 104:18 Gore visoke pripadaju divokozama, peine su zaklon jazavcima. Ponovljeni zakon (ari)/Glava 14:4 Ovo su ivotinje, koje smijete jesti: govee, ovca, koza,
266
================================================= Prilozi ===
Ponovljeni zakon (ari)/Glava 32.14 Maslo od krava, mlijeko od ovaca, pretilinu od janjaca i ovnova, od baanskh volova i jaraca, i srce od najslae penice, i pio krv od groa, vino iskriavo. Evanelje po Mateju / Glava 25. 32. Svi e se narodi pred njim skupiti. On e ih razluiti jedne od drugih, kao to pastir razluuje ovce od jaraca. 33. Postavit e ovce s desne sebi, jarce s lijeve sebi.
3. Koza i druge ivotinje u Islamu

U asnom Kur'anu su spomenute mnoge ivotinje poput krava, komarica, muha, mrava, pela, zmija, deva (kamila), pasa, vrana, slonova, pauka, lava, skakavaca, vuka, ptica, konja, mazgi, magaraca, itd.. est sura (poglavlja) u Kur'anu imaju nazive po ivotinjama: Al-Baqara (krava), An-Naml (mravi), Al-Fil (slonovi), An-nahl (pela), Al-ankabut (pauk).
3.1. Ambijent pustinje koju naseljavaju Arapi i znaenje rijei ma'ize Razliitosti ambijenta ivotne sredine na Zemlji sa sobom donose i odreene osobenosti i specifinosti, stoga nam je Uzvieni iz Svoje neizmjerne milosti stvorio prilagodivu floru i faunu koja se lahko adaptira na pojedine uvjete ivota. Primjera radi, spomenut emo kaktuse i kamile, koje su vjerniku pokazatelj milosti i mudrosti Boije. U asnome Kur'anu Svevinji poziva ljude da pogledaju u kamile kako su stvorene, jer je u stvaranju njihovom pouka za razumom obdarene. Uzvieni kae: Pa zato oni ne pogledaju kamile - kako su stvorene. (El-Gaija, 17) One ivotinje koje obitavaju u ovakim uvjetima za ivot, gdje su temperature tokom dana jako visoke, a tokom noi se sputaju ispod nule i gdje vlada jedna opa oskudnost za vodom moraju biti jako izdrljive i snane.
=== Uzgoj koza ============================================= 267
============================================================
Da bi smo bolje upoznali koze i njihove osobenosti prvo emo morfoloki analizirati rije koza koja u arapskom jeziku dolazi od glagola ma'ize koji izmeu ostalog znai biti jak ili izdrljiv. Dakle, samo ime koje su Arapi nadjenuli kozi govori nam da se radi o jakoj i izdrljivoj ivotinji. Arapi, takoer, mukoj djeci nadijevaju ime Ma'iz to je particip aktivni istog glagola i ukazuje na jaku i snanu osobu. Stoga nije nikakvo udo to je uzgoj koza znaajno zastupljen kod Arapa. Pustinjsko rastinje kao i brdoviti reljef je ambijent u kome se koze dobro snalaze. U arapskom jeziku jo emo nai izvedenice ovoga glagola gdje se koza naziva mi'az to je zbirna imenica, odnosno, ime vrste. ak su Arapi i u svojoj poeziji znali spominjati koze u razliitim kontekstima. Jedan pjesnik je napisao: Molili smo se s njima dok su drugi pohitali za putenim kravama i kozama.
3.2. Odnos islama prema ivotinjama Humani odnos prema ivotinjama i openito svim ivim biima zauzima posebno mjesto u islamu. Mnogo je ajeta (reenica) u Kur'anu asnome koji nas pouavaju i podsjeaju na mudrost i svrhovitost njihovog stvaranja. ivotinje su oduvijek bile neodvojivi segment ljudskoga ivota, tako da se kroz historiju ovjeiji ivot teko mogao i zamisliti bez involviranja ivotinja. Moemo slobodno primijetiti da se sa nastankom modernog doba i industrijalizacijom ovaj odnos nije bitno promijenio. ovjek i dalje od njihove vune, kostrijeti i koe pravi odjevne predmete i prostirke, konzumira njihovo meso i mlijeko u ishrani, koristi ih kao vjerne saputnike na terenima gdje zakae moderna mehanizacija i uzgaja neke od njih radi ukrasa i ljepote. Upravo asni Kur'an nam govori o ovoj svrhovotosti u sljedeem ajetu(reenici): Vi od njih koristi imate i vi na njima za vas vane potrebe ostvarujete i na njima i na laama vi se vozite. (El-Gafir, 80) Iz citiranog ajeta jasno se vidi da iza stvaranja svake ivotinje postoji mudrost i svrhovitost, u tom smislu moemo razumjeti zato je uzgajanje i konzumiranje odreenih ivotinja muslimanima zabranje268 ==================================== Vedad aki i saradnici ===
================================================= Prilozi ===
no. Jer jednostavno nisu sve ivotinje stvorene da bi se jelo njihovo meso: Allah je za vas stvorio ivotinje, da na nekima jaete, a da neke jedete. (El-Gafir, 80) Neke od ivotinja u Kur'anu asnom se nazivaju hamuleh odnosno one koje se koriste za prenos i transport tereta (krave, kamile i sl.) i one koje se nazivaju fer odnosno ivotinje od ije koe, vune i kostrijeti se prave razne prostirke i odjevni predmeti (ovce i koze), to nam jo jednom ukazuje na svrhovitost njihovog postojanja. Prilikom klanja ivotinja koje su dozvoljene za jesti islam nalae krajnje human i etiki odnos to se danas prepoznaje kao halal standardi. Allahov poslanik Muhammed s.a.v.s. je rekao: Uistinu je Allah propisao dobroinstvo u svim stvarima pa kada ubijate inite to na najhumaniji nain, kada koljete inite to na najljepi nain, neka neko od vas dobro naotri no i neka olaka ivotinji koja se kolje. (Hadis biljei Muslim) Islam strogo zabranjuje ubijanje ivotinja ako iz toga ne proizlazi nikakva svrha niti korist, u tom smislu vjerovjesnik Muhammed s.a.v.s. kae: Ko ubije vrapca bez ikakva razloga (zarad zabave), zagraktat e na Sudnjemu danu: Gospodaru taj me ovjek ubio bez ikakva razloga! Nije me ubio ni iz kakve koristi. (Hadis biljei En-Nesai i Ibn Hibban) Islam nalae krajnje potovanje prema svemu to je ivo, jer sva iva bia su djelo Boije i Njegovo vlasnito, stoga ovjek nema pravo prisvajati sebi ono to nije njegovo, pogotovo ako to ima za posljedicu naruavanje harmonije i sklada koje je Svemogui uspostavio. Boiji Poslanik je prokleo svakoga ko ono to ima duu uzme za metu. (Hadis biljee Buharija i Muslim) Islam se temelji na dva izvora: Kur'anu - Boijoj objavi i na Sunnetu (praksi) Boijeg poslanika Muhammeda s.a.v.s., stoga emo vidjeti u kojem se kontekstu spominje koza u njima.
=== Uzgoj koza ============================================= 269
============================================================
3.3. Koza u Kur'anu Koza se u asnome Kur'anu spominje samo jednom i to u skupini ajeta (reenica) koji govore o ivotinjama ije meso je dozvoljeno muslimanima konzumirati. Jedite dio onoga ime vas Allah opskrbljuje, a ne slijedite ejtanove korake, jer vam je on pravi neprijatelj i to osam vrsta: par ovaca i par koza Reci: Da li je On zabranio mujake ili enke ili ono to se nalazi u utrobama enki? Kaite mi, i dokaite, ako je istina to to govorite i par kamila i par goveda, - Reci: Da li je On zabranio mujake ili enke ili ono to se nalazi u utrobama enki? Da li ste vi bili prisutni kad vam je Allah to propisao? Ima li onda nepravednijeg od onoga koji, ne znajui istinu, izmilja lai o Allahu da bi ljude u zabludu doveo. Allah sigurno nee ukazati na pravi put ljudima koji su nepravedni. (El-En'am 142144) Kur'an asni je knjiga upute koja nekada stvari opisuje detaljno dok je nekada kur'anski govor openit. Tako da moemo nai mnogo ajeta (reenica) koji tretiraju ivotinje i stoku, iz kojih mi crpimo nepresune pouke i mudrosti. Svevinji kae: Vi imate pouku i u stoci: Mi vam dajemo da iz utroba njenih mlijeko isto pijete, koje nastaje od grizina u buragu i od krvi ukusno onima koji ga piju. (En-Nahl, 66) Allah vam daje da u kuama svojim stanujete i daje vam od koa stoke atore koje lahko nosite kad na put idete i kad konaite, a od vune njihove i dlake njihove i kostrijeti njihove prostirku i korisne stvari, sve dok se ne istroite. (En-Nahl, 80)
270
================================================= Prilozi ===
3.4. Odnos Poslanika Muhammeda s.a.v.s.prema ivotinjama Poslanik Muhammed s.a.v.s. je uvijek iskazivao veliku naklonost, potovanje i ljubav prema ivotinjama. Onaj ko bude prouavao ivot Boijeg poslanika Muhammeda s.a.v.s. uvidjet e da je on uistinu bio Boija milost svim stvorenjima, njegov odnos prema drugim ljudima, prema lanovima njegove estite porodice, njegov odnos prema ivotinjama i biljkama uvijek je bio ispunjen milou. Uzvieni Allah kae: Mi smo te uistinu poslali kao milost svim svjetovima. (El-Enbija', 107) Poslanik, a.s., nije bio vegetarijanac, ali nam hadisi jasno pokazuju da je bio krajnje osjeajan zbog patnje ivotinja u toj mjeri da je osjeao muninu u stomaku. Zato je savjetovao upotrebu otrih noeva i dobre metode koja e omoguiti ivotinji da brzo i sa to manje boli umre. Takoer, savjetovao je da se ivotinje ne kolju na oi drugih ivotinja i da se noevi ne otre ispred njih: jer je to isto kao da se ivotinja dva puta kolje. Takvu praksu je jako osudio i nazvao je gadnom. Ibn Abbas prenosi kako je jednom Poslanik vidio ovjeka kako otri no nakon to je ve povalio ovcu koju je trebao zaklati, Poslanik ga je ukorio rekavi mu: Zar hoe da je ubije vie puta? Zato nisi naotrio no prije nego si je povalio na zemlju. (Hadis prenosi El-Hakim) Koza se u Poslanikovim hadisima (govoru), spominje kao ivotinja koju je dozvoljeno rtvovati na Hadijski bajram kao Kurban oivljavajui tako uspomenu na oca vjerovjesnika Ibrahima a.s. (Abrahama) i njegovu predanost Bogu i Boijim zapovjedima.
=== Uzgoj koza ============================================= 271
============================================================
Literatura:
Hrvatska biskupska konferencija, Biblija[citirano 17.12.2009]. Dostupno na: http://www.hbk.hr/biblija/ Ibn Abbas Abdullah: Tefsir. Prijevod Dervi Tai i sur., Izdava: Libris - Sarajevo, 2007. Korkut B.: Kur'an s prijevodom znaenja na bosanski jezik. Prijevod, tampano pod nadzorom Odjeljenja za izdavaku i distributivnu djelatnost Ministarstva za islamska pitanja, vakufe i misionarstvo u Rijadu, Kraljevina Saudijska Arabija. S.604, 1998.
272
================================================= Prilozi ===
PRILOG 3. Kozorozi
Prema nekim autorima kozorozi su podvrste bezoar koze (Capra aegagrus aegagrus), ili kako je zovu divlje koza, su svi kozorozi, dok prema drugim autorima kozorozi (C. ibex) su posebna vrsta. Kozorog je ime dobio od latinskog naziva ibex kozorog. Dokazi o ranom uzgoju kozoroga nalaze se u radovima objavljenim nakon arheolokih istraivanja posebno na Bliskom Istoku i mediteranskoj regiji. Naprimjer, iskopine kostiju iz Minoan Kretu kod Knososa, potvruju uzgoj ovih kozoroga jo prije 3800 godina. Otprilike iz istog perioda potjee i zlatni nakit sa likom kozoroga pronaen na arheolokim lokalitetima Akrotiri i na Santorini koji se danas nalaze u Grkoj. Iz perioda eljeznog doba potjeu crtei kozoroga otkrivenih u arheolokom lokalitetu Aq Kupruku u Afganistanu koji ilustriraju pripitomljene kozoroge ili lov na kozoroge. Pojedini kozorozi imaju i svoje podvrste, ali u ovom udbeniku nee biti opisane. Odlika odraslih mujaka su zakrivljeni rogovi koji sa prednje strane imaju popreni greben. Kozorog se moe nai u Evropi, Aziji, Sjevernoj i Istonoj Africi. Imaju irok raspon visine do grebena i tjelesne mase, a neke podvrste mogu doivjeti blizu 20 godina. Kada je u pitanju spolni domorfizam mujaci su vei i tei od enki, a najuoljivija razlika izmeu mujaka i enki je u veliini rogova koji su znatno vei kod mujaka. Rogovi kozoroga poinju rasti u vrijeme spolne zrelosti i nastavljaju rasti cijeli ivot.
Alpski ibex kozorog (Capra ibex - Linnaeus, 1758)

Njihovo stanite ine planinski masivi Alpa. Mujaci imaju visinu do grebena 70-94 cm, tjelesnu masu 40-120 kg te duinu trupa 75-170 cm. enke su znaajno sitnije od mujaka. Osim veliine, mujaci se razlikuju od enki i po njihovim izraenim bradama. to je mujak stariji to mu je brada dua i bujnija. I mujaci i enke ovog kozoroga imaju velike zakrivljene rogove, iako su kod mujaka znatno dui i mogu narasti do impresivne duine od jednog metra. Rogovima se
=== Uzgoj koza ============================================= 273
============================================================
koriste u odbrani od predatora poput vukova, medvjeda i akala. Jarad su esto plijen velikih ptica grabeljivica, poput orlova. Tokom ljeta imaju smee-sivu boju kostrijeti dok u zimskim mjesecima ona poprima tamnosmeu boju. Kozorozi su iskljuivo biljojedi i njihovu hranu ine razne trave, mahovina, cvijee, razne vrste grmova i lie. Ako su im lie drvea i mlade granice izvan dosega propinju se na stranjim nogama kako bi doprli do njih. Hrane se tokom kasnih poslijepodnevnih i veernjih sati na visokim strmim liticama postepeno silazei ka livadama na niim nadmorskim visinama. Ostatak dana provode na strmim liticama i breuljcima. Tokom ljeta idu na vie nadmorske visine zbog izbjegavanja grabeljivaca koji ne nastanjuju tako visoke terene. Zimu provode na niim nadmorskim visinama gdje lake mogu pronai hranu. Zbog potrebe da piju vodu svakih nekoliko dana, kozorozi ljeti trae prebivalite u blizini pouzdanih izvora vode. Ako osjete blizinu predatora, nastoje pobjei na strme litice. Mujaci su esto tokom ljeta zajedno u skupini sa mladim mujacima dok u kasnu jesen tokom sezone parenja mujaci obino ive samotnjakim ivotom u potrazi za stadima enki. Tokom uzgojne sezone, este su ritualne borbe mujaka u nastojanju utvrivanja prava na parenje sa dostupnim enkama. Uprkos injenici da imaju velike rogove mujaci se rijetko meusobno ozlijeuju tokom ovih rituala. Nakon zaea i perioda gravidnosti koji traje oko 180 dana, enke donose na svijet jedno jare dok se blinjenje rijetko dogaa. Jarenje je najee u maju. Ova koza je dugo vremena bila smatrana mistinom ivotinjom jer su gotovo svi njezini dijelovi tijela i njihov izmet smatrani ljekovitim ili su sluile kao sirovina za magine otrove. Poetkom 19. vijeka alpski ibexi su gotovo izumrli. Zahvaljujui naporima malih skupina umara u Italiji posljednje preostale ivotinje u Gran Paradiso su bile zatiene zakonom doneenim 1816. godine. Godine 1854. Victor Emmanuel II, kao kralj Italije, ove ivotinje je stavio pod njegovu linu zatitu. Procjenjuje se da ih danas slobodno u prirodi egzistira oko 30.000 grla.
274
================================================= Prilozi ===
Slika P3-1. Alpski ibex - Capra ibex (Izvor: http://en. Wiki pedia.org/wiki/Capra_ibex).
Sibirski ibex kozorog (Capra sibirica - Pallas, 1776)

Sibirski ibex je vrsta kozoroga koji ivi u Centralnoj i Sjevernoj Aziji. Jedno vrijeme se smatralo da predstavlja podvrstu alpskog kozoroga. Skeleti ovog kozoroga su pronaeni u Afganistanu, Kini, Indiji, Kazahstanu, Kirgistanu, Mongoliji, Pakistanu i Rusiji. Visina do grebena pojedinih primjeraka ovih kozoroga individualno varira od 67 do 110 cm kao i tjelesna masa od 35 do 130 kg. Opa boja kostrijeti je svjetlosmea do uta dok zreli mujaci poprimaju tamnosmeu boju sa bijelim podrujima. Oba spola imaju bradu i rogove s tim da su kod enki rogovi manji, a u spolno zrelih mujaka rogovi mogu narasti do duine od 130 cm. Period gravidnosti traje 155-180 dana, a obino ojare jedno, ponekad dva ili ak tri jareta. Spolnu zrelost dostiu u dobi od 1,5 do 2 godine. Prosjena ivotna dob iznosi oko 16 godina. Obino ive na planinama sa visokom nadmorskom visinom (oko 5.000 m/n.v.), a ponekad i iznad zone vegetacije. Tokom tekih zimskih mjeseci za preivljavanje sputaju se na nie nadmorske visine u potrazi za hranom kopajui snijeg prednjim nogama kako bi doli do vegetacije. Njegovi glavni predatori su vuk, snjeni leopard i smei medvjed, a mlada jarad su esto plijen risa, lisice ili orla.
=== Uzgoj koza ============================================= 275
============================================================
Slika P3-2. Mujak azijskog ili sibirskog ibexa - Capra sibirica

(Foto: B. Huffman, 2000.).
U ovu skupinu spada i himalajski ibex (C. s. hemalayanus). Himalajski kozorog ivi u jednom od najzabaenijih dijelova svijeta, u planinskom regionu Karakorama, zapadnih Himalaja i Hindukuu. Ovaj kozorog jo od prahistorijskog doba predstavlja izvor hrane za opstanak stanovnika ove doline. Danas je ovo ugroena podvrsta koja ivi i u nacionalnom parku Khunjerab u sjevernom dijelu Pakistana koji je pod supervizijom WWF-a. Slobodno u prirodi ive na nadmorskim visinama od 3.000 do 3.500 metara.
Slika P3-3. enka azijskog ili sibirskog ibexa - Capra sibirica (Foto: B. Huffman, 2000.).
276
================================================= Prilozi ===
Kri-kri ibex (Capra aegagrus creticus - Schinz, 1838)

Neki ga zovu i kritska koza, agrimi ili kritski kozorog i smatra se podvrstom divlje koze. Kri-kri pripada skupini velikih papkara koji danas slobodno ive u prirodi na ostrvu Kritu (Grka) i tri mala ostrva Dia, Thodorou i Agii Pandes. Ovaj kozorog izgleda impresivno sa svojom svijetlosmeom bojom kostrijeti i tamnijom bradom oko vrata. Ona ima dva roga savijena unazad. U prirodi, oni su plaljivi i tokom dana se esto mogu vidjeti u hladovini kako odmaraju. Izbjegavajui turiste mogu veoma brzo pobjei na sigurnu udaljenost ili se lahko uspeti na veoma strme hridi odnosno stijene. Smatralo se je da ovaj kozorog nije autohton na Kritu i da je uvezen u vrijeme Minonske civilizacije. Ipak, njegovi skeleti nisu pronaeni nigdje drugo pa je potvreno da je endemian na Kritu. Njihov broj je bio mnogo vei u davna vremena i egzistirao je u cjelom egejskom regionu. Meutim, njihov broj je opao na oko 200 grla ezdesetih godina prolog vijeka, jer bio brojano desetkovan izlovljavanjem u vrijeme njemake okupacije tokom Drugog svjetskog rata. Ugroenost ovih ivotinja je bio jedan od razloga da podruje samarijskih vrleti postane nacionalnim parkom u ranim 60-im godinama 20. stoljea.
Slika P3-4. Kri-kri ili kritska divlja koza (Izvor: http://en.
wikipedia.org/wiki/Kri-kri).
Danas ih ima samo oko 2000 ivotinja na otoku i smatraju se ugroenom ivotinjskom vrstom. Na njihovu brojnost utjeu nedovoljni panjaki kapaciteti i bolesti. Lov na ove ivotinje je strogo zabranjen. Arheolokim iskopavanjima je pronaeno nekoliko crtea ovih ivotinja. Na otoku se mujaci esto nazivaju 'agrimi', to u prijevodu znai 'divljaci', dok se naziv 'sanada' koristi za enska grla. Kri-kri je simbol ostrva Krita i ova ivotinja se u dananje vrijeme
=== Uzgoj koza ============================================= 277
============================================================
maksimalno eksploatira kao turistika atrakcija, iako je mali broj turista, pa ak i mjetana, imao priliku vidjeti ovu ivotinju.
panski ibexi (Capra pyrenaica)

Iberijski ili panski ibex (Capra pyrenaica) je vrsta kozoroga koji egzistira kroz etiri podvrste: pirinejski ibex - C. p. pyrenaica - Schinz, 1838; zapadnopanski ibex - C. p. Victoriae - Cabrera, 1911; junoistoni panski ibex - C. p. hispanica Schimper, 1848; portugalski ibex - C. p. Lusitanica - Schlegel, (1872.). Dvije od ovih podvrsta jo uvijek egzistiraju na Iberijskom poluotoku dok su druge dvije izumrle. Portugalska podvrsta (C. p. Lusitanica) je izumrla 1892. godine, a pirinejska podvrsta (C. p. pyrenaica ) je zvanino izumrla 6. januara 2000. godine.
Slika P3-5. Portugalski ibex - C. Pyrenaica lusitanica Schlegel, 1872.
(Izvor:http: //en.wikipedia. org/wiki/ Capra_pyrenaica_ lusitanica).
278
================================================= Prilozi ===
Slika P3-6. Portugalski ibex -Cabrera, 1914. (Izvor:http://en. wikipedia. org

/wiki/Capra_pyrenaica_lusitanica).
Slika P3-7. Pirinejski ibex - Capra pyrenaica pirinaica - Schinz, 1838. (Izvor: http://en.wikipedia.org/ wiki/ Capra_pyrenaica_ pirinaica).
Kavkaski ibex tur (Capra caucasica - Gldenstaedt and Pallas, 1783.)

Postoje dvije opisane podvrste ovog kozoroga i to kuban tur ili srednje kavkaski tur (C. caucasica caucasica) i zapadno kavkaski tur (C. caucasica dinniki or C. caucasica severtzovi), ali u naunim krugovima i danas su upitni nazivi za ove podvrste. Pogreni sinonimi za podvrste Capra caucasica su dinniki, raddei i severtzovi. Zapadno kavkaski tur obitava u ogranienom planinskom prostoru zapadnog Kavkaza i to samo na viim nadmorskim visinama regiona. Oni se nalaze izmeu Chugush planine i rijeke Baksan duine oko 300 km. irina ovog podruja na nekim mjestima iznosi 15, a na
=== Uzgoj koza ============================================= 279
============================================================
rijetkim mjestima 30 km, to rezultira sa samo 4.500 km2 stanita. Osamdesetih godina prolog vijeka bilo ih je oko 12.000, dok je danas populacija procjenjena na oko 5.0006.000 grla. Ovo je krupna koza sa prilino slinim morfometrijskim mjerama kao kod sibirskog kozoroga (C. sibirica). Mujaci su krupniji i tei od enki i razlikuju se od njih i po veoj duini rogova. Visina do grebena odraslih koza je oko jedan metar i doseu tjelesnu masu od oko 65 kg. Ove koze imaju krupan, ali uzak trup i kratke noge. Boja kostrijeti je kestenjasta sa tamnoutom bojom nogu. Rogovi su zakrivljeni unatrag. Kod mujaka su rogovi duine oko 70 cm dok su kod enki znatno krai (do 30 cm). Jedan rog mujaka moe teiti oko 1,8 kg. ive na planinskim nepristupanim terenima na nadmorskoj visini izmeu 800 i 4.000 metara. Hrane se uglavnom travom i liem. Najei predatori su vuk i ris. Obino se hrane nou i u rano jutro dok dan provode na zaklonjenim mjestima. Mujaci postaju seksualno aktivni tek u dobi od etiri do pet godina. enke postaju spolno zrele u drugoj godini, ali se najee pare po prvi put u treoj godini ivota. Fizioloki postoji mogunost donoenja na svijet jaradi svake godine, ali se u slobodnoj prirodi to ne deava. Duina gravidnosti traje 150-160 dana i obino je sezona jarenja tokom mjeseca maja i juna. Ojare najee jedno do dvoje jaradi. Nakon desetog dana dobi jarad ve poinju konzumirati biljnu hranu. Jarad doje u prosjeku tri do etiri mjeseca. Maksimalna ivotna dob iznosi oko 16 godina. enke ive u stadima od oko deset grla zajedno sa jaradi, a mujaci ive kao samotnjaci.
Slika P3-8. Kavkaski ibex Capra caucasica (Foto: B. Huffman, 2001.).
280
================================================= Prilozi ===
Slika P3-9. Distribucija zapadno kavkaskog tura

(Izvor: Weinberg P.J., 2004.).
Nubijski ibex (Capra nubiana - F. Cuvier, 1825)

Nastanjuju kamenite pustinjske planine sjeveroistone Afrike odnosno Egipat i Sudan, zatim Izrael, sjeverne dijelove Saudijske Arabije i Oman. Nubijski ibex je klasificiran kao ugroena vrsta ivotinja od strane IUCN (1996.) sa procjenjenom populacijom od oko 1.200 grla (1986.). Od svih kozoroga najbliskiji je etiopskom kozorogu. Relativno je manji u odnosu na druge kozoroge. Duina tijela se kree od 105 do 125 cm, visina do grabena od 65 do 75 cm, a tjelesna masa od 25 do 70 kg. Njegova kostrijet je pjeano-svjetlo-smee boje sa svjetlijim stranji djelom trupa. Donji dijelovi nogu su gotovo bijele boje dok je rep tamniji. Mujaci imaju tamne fleke na prednjim nogama i jednu na zadnjem dijelu lea, kao i tamnu bradu. Tokom mjeseca oktobra mijenja im se boja na vratu, grudnom kou, ramenima, gornjim dijelovima nogu dok fleke poprimaju tamnosmeu do gotovo crnu boju. Rogovi rastu prvo ka gore zatim se savijaju unatrag i na krajevima rastu prema tlu. Iako su rogovi tipini za oba spola mnogo su vei kod mujaka. Rogovi mujaka mogu narasti i do 120 cm i imaju 24-36 kruga na vanjskoj strani rogova. Mnogo su tanji i krai rogovi kod enki, tj. narastu do 35 cm. Period gravidnosti traje oko 5 mjeseci. Koza ojari jedno do dvoje jaradi koja se odbiju od dojenja u dobi od 3 mjeseca. Spolnu zrelost dostiu u dobi od 2 do 3 godine. Sezona parenja je u mjesecu oktobru, a sezona jaranja u martu. Ako
=== Uzgoj koza ============================================= 281
============================================================
ne izgube ivot od predatora ili neke ozljede mogu doivjeti i do 17 godina.

Slika P3-10. Jarac nubijskog ibexa - C. i. nubiana (Foto: B. Huffman, 2002.).
Za razliku od veine pustinjskih ivotinja, nubijski kozorog ima potrebu piti vodu gotovo svakodnevno. Svjetla, glatka i sjajna kostrijet omoguava refleksiju sunevih zraka to im omoguava da ostanu aktivne tokom cjelog dana, ak i za vrijeme vruih ljetnih popodneva. Tokom ljetnih noi spavaju na visokim preglednim padinama to im omoguava dobar pregled terena i brzi bijeg u sluaju opasnosti od predatora. Tokom zimskih hladnih noi, pronalaze sklonita na razliitim mjestima poput pilja i prirodnih nadstrenica.
Slika P3-11. Koza nubijskog ibexa - C. i. nubiana (Foto: B. Huffman, 2000.).
Nubijski kozorog iako ima skoro vodootpornu dlaku. Ne voli kiu, pa za vrijeme kinih padavina trai zaklon. ive u jednospolnim stadima gdje jarad ostaju sa enkama sve dok ne napune tri godine. Njihovi predatori su leopardi i orlovi.
282
================================================= Prilozi ===
Slika P3-12. Distribucija nubijskog kozoroga (Izvor: Shackleton

D.M., 1997.).
Walia ili Etiopski Ibex (Capra walie - Rppell, 1835.)

Ove ivotinje imaju okoladnokestenjastu boju kostrijeti, sivkastosmeu boju njuke i svjetlosivu boju oko oiju i nogu. Trbuh je bijele i crne boje, a bijela boja se protee sve do nogu. enke imaju manji tjelesni format i svjetliju boju kostrijeti. Mujaci imaju vrlo velike rogove koji su uvijeni unatrag i doseu duinu do 110 cm. Odlikuje ih crna boja brade. Rogovi kod enki su znatno krai. Walia kozorog egzistira na strmim stjenovitim hridima na nadmorskoj visini izmeu 2.500 i 4.500 m. Stanite im je planinska uma i planinski panjaci. Njihova ishrana ukljuuje grmlje, travu, liajeve i druge biljke. Najaktivniji su ujutro i naveer, a ostatak dana provode sunajui se na planinskim stjenovitim grebenima. Mujaci ive u skupinama kao i enke u zajednici sa svojim podmlatkom. Spolno zreli postaju u dobi od jedne godine. Sezona parenja je od marta do maja. Za mogunost parenja sa enkama mujaci se bore nevjerovatnom snagom koristei svoje rogove. Graviditet traje od 150 do 165 dana. Ovu vrstu kozoroga mogue je pronai samo u sjevernim planinama Etiopije. Godine 1963. populacija je brojala samo 150 do 200 grla, ali danas im je broj povean na oko 500 ivotinja. Sve do nedavno bili su masovno lovljeni zbog mesa i rogova kao lovakih trofeja. Gubitak habitata je jo jedan od glavnih prijetnji ovoj vrsti.
=== Uzgoj koza ============================================= 283
============================================================
Slika P3-13. Mujak Walia ili etiopskog Ibexa - Capra walie

(Izvor: http://en. wikipedia.org/ wiki/Walia_Ibex).
Slika P3-14. enka walia ili etiopskog ibexa - Capra walie

(Izvor: http://en. wikipedia.org/wiki/ Walia_Ibex).
Izgradnja cesta, takoer, fragmentira njihova stanita. Osnivanje Semien Nacionalnog parka 1969. godine pomoglo je ouvanju populacije. Meutim, i dalje su neophodne dodatne konzervacijske mjere zatite.
Planinska amerika koza (Oreamnos americanus - de Blainville,

1816) U ovom prilogu ne moemo da ne spomenemo planinsku ameriku kozu ili Rocky Mountain goat koja toksonomski spada u familiju Bovida, subfamiliju Oreamnos, ali se ne ubraja u subfamiliju Capra. Ipak prema habitusu, nainu ivota i fiziolokim osobinama dobila je ime planinska koza. Ime je dobila na osnovu grke rijei oros, koja u genitivu glasi oreos i grke rijei amnos, to znai planina i latinskim sufiksom -anus rijei america. Latinski sufiks oznaava pripadnost neemu. Karakterie je kratka bijela vunolika ljetna dlaka koju u zimskom periodu zamjeni ukasto gusto krzno. Tokom pro-
284
================================================= Prilozi ===
ljea, tokom linjanja, odnosno mijenjanja zimskog krzna u ljetnu vunoliku dlaku ove koze izledaju neugledno. Slabo izraeni greben na vratu u kombinaciji sa tankim slojem mehkih dlaka ine da izgleda kao da imaju grbu. Brada na podbratku je prisutna kod oba spola. Trup im je slian medvjeem koje nose miiave noge koje se zavravaju specifinim papcima prilagoenim planinskom terenu. Crne oi i crna boja njuke su u izrazitom kontrastu sa bijelom glavom.
Slika P3-15. Planinska amerika koza sa ostacima zimskog krzna na bokovima (Izvor:
http://en. wikipedia.org /wiki/Mountain_goat).
Oba spola imaju crne, blago savijene rogove koji mogu narasti u duinu do 25 cm. Duina trupa se kree u rasponu od 140 do 155 cm, visina do grebena 80 do 90 cm, a tjelesna masa odraslih jedinki od 56 do 69 kg. Pare se u periodu od novembra do januara. Graviditet traje 175 do 180 dana i na svijet dolazi jedno, a rijetko dvoje mladunaca. Mladunad je ve u dobi od sedam dana sposobna pratiti majku sa kojom ive u stadu sve do dolaska nove mladunadi na svijet. Period dojenja se zavrava u dobi mladunadi od 3 mjeseca. Spolna dozrelost nastupa u dobi od oko 30 mjeseci, a ako ne postanu rtva predatora mogu doivjeti i do 18 godina. Planinska koza je najaktivnija u rano jutro i kasno poslijepodne, a nastavlja pasti i tokom cijele noi. Njeno 24-satno kretanje se svodi na krug od nekoliko stotina metara. Tokom odmora u plitkim planinskim terenskim depresijama koristi prednje noge za kopanje terena u potrazi za solju.
=== Uzgoj koza ============================================= 285
============================================================
Slika P3-16. Planinska amerika koza (Izvor: http:

//en.wikipedia.org/wiki/Mountai n_goat).
Tokom toplih ljetnih mjeseci ive u manjim skupinama od najvie etiri grla, dok su odrasli mujaci uglavnom samotnjaci. Tokom zimskih mjeseci ive zajedno formirajui velika stada. Ovu kozu karakterie velika brzina pri tranju uzbrdo uz sposobnost izvoenja dugih skokova, tako da moe savladati i do 450 metara uzbrdice za samo 20 sekundi.
Slika P3-17. Planinska amerika koza sa ljetnom dlakom (Izvor:
http://en. wikipedia. org/wiki/ Mountain_goat).
Obitava u prosjeku na povrini od 23 km2, dok je tokom zime njihov habitat mnogo manji. Gustoa naseljenosti ovih koza je u irokom rasponu od 1-2 grla do 14 grla po km2. Stanite ovih koza su planinski regioni zapadne Kanade i sjeverozapadni dijelovi Sjedinjenih Amerikih Drava. Rijetke borbe meu rivalskim mujacima mogu biti vrlo nasilne i ne rijetko zavravajui borbu ozbiljnim povredama ili smru jednog od mujaka. U ovim borbama nastoje rogove zabiti u bokove protivnika ili u druga mehka tkiva. Njihovi predatori su kuguari i mrki medvjedi. Amerika planinska koza trenutno nije u kategoriji ugroenih ivotinja.
286
================================================= Prilozi ===
Slika P3-18. Distribucija planinske amerike planinske koze (Izvor: http:

//en.wikipedia.org/wiki/Rocky_Mounta ins).
=== Uzgoj koza ============================================= 287
============================================================
Literatura:
Foto: Planinska amerika koza [citirano 18.11.2009.] Dostupno na: http://en. wikipedia.org /wiki/Mountain_goat Foto: Distribucija planinske amerike planinske koze [citirano 18.11.2009.] Dostupno na: http: //en.wikipedia.org/wiki/Rocky_Mountains Foto: Mujak i enka walia ili etiopskog ibexa - Capra walie [citirano 19.11.2009.] Dostupno na: http://en. wikipedia.org/wiki/ Walia_Ibex Foto: Pirinejski ibex - Capra pyrenaica pirinaica [citirano 19.11.2009.] Dostupno na: http://en.wikipedia.org.wiki/ Capra_pyrenaica_ pirinaica Foto: Portugalski ibex -Cabrera [citirano 19.11.2009.] Dostupno na: http://en. wikipedia. org /wiki/Capra_pyrenaica_lusitanica Foto: Kri-kri ili kritska divlja koza [citirano 19.11.2009.] Dostupno na: http://en. wikipedia.org/ wiki/Kri-kri Foto: Alpski ibex - Capra ibex [citirano 18.11.2009.] Dostupno na: http://en.Wiki pedia.org/wiki/Capra_ibex Foto: Amaltea i jupiterova koza [citirano 23.12.2009.] Dostupno na: http://www.summagallicana.it/lessico/a/Amaltea.htm Geist V.: Rocky Mountain goats (Genus Oreamnos). In Grzimek's Encyclopedia of Mammals. Edited by S. P. Parker. New York: McGraw-Hill. Vol. 5, pp. 497-505, 1990. Hess, R.: Siberian ibex (Capra ibex sibirica). In Grzimek's Encyclopedia of Mammals. Edited by S. P. Parker. New York: McGraw-Hill. Vol. 5, pp.527-528, 1990. Heptner V. G., Nasimovich A. A., Bannikov A. G.: Kuban Tur (Capra caucasica). In Mammals of the Soviet Union. By Heptner V. G., Nasimovich A. A., Bannikov A. G . New York: E.J. Brill. pp. 816-826, 838-859, 1989. Mendelssohn H.: Nubian ibex (Capra ibex nubiana). In Grzimek's Encyclopedia of Mammals. Edited by S. P. Parker. New York: McGraw-Hill. Vol. 5, pp. 525-527, 1990. Nowak, R. M. [editor]. Walker's Mammals of the World (Fifth Edition). Baltimore: The Johns Hopkins University Press. 1991. The Canadian Federation of Humane Societies, Wild Relatives. [citirano 13.08.2009.] Dostupno na: http://www.cfhs.ca/Animals&Us/AU2000-2/wild. htm, (June 2001) Weinberg, P. J. 2004. West Caucasian tur, biology, status and taxonomy. Presented at the 2nd International Conference on the Alpine ibex. XIXth Meeting of the Alpine Ibex Evropean Specialist Group (GSE-AIESG). 2 December 2004. Wilson, D. E., and D. M. Reeder [editors]. 1993. Mammal Species of the World (Second Edition). Washington: Smithsonian Institution Press. Available online at http://nmnhwww.si.edu/msw/ www.ultimateungulate.com by Brent Huffman, Artiodactyla - Subfamily Caprinae [citirano 16.02.2010.] Dostupno na: http://www.ultimateungulate.com/Artiodactyla/Capra_sibirica.html
288
================================================= Prilozi ===
PRILOG 4. Obrasci ocjenjivakih listi za mlade jareve iz performans testa (Izvor: http://www. hzpss.hr).
Obrazac PT 1 JAREVI
PRIJAVA JAREVA ZA PERFORMANCE TEST Performance testom prati se rast i razvitak odabrane muke jaradi do spolne zrelosti. Na osnovi podataka vlastite proizvodnosti (rasta, prirasta, konformacije i tipa) kao i na temelju podataka o roditeljima za bitna svojstva (proizvodni podaci, plodnost, podrijetlo) vri se odabir mladih jareva za daljnji uzgoj. Odabranu muku jarad iz planskog parenja nuno je vagati u dobi od 105 dana s doputenim odstupanjem od 14 dana (91-119. dan). Pored tjelesne mase iz koje e se izraunati dnevni prirast, komisijski e biti ocjenjena njihova vanjtina. Na temelju ovih pokazatelja (podrijetlo, podaci o prirastu, ocjena vanjtine) mladi jarevi e se rangirati po klasama (od 1. do 4.). Jarevi 4. klase bit e izlueni iz uzgoja. Prilikom vaganja odabrane muke jaradi u dobi od 105 dana (91-119) obvezno je prisustvo djelatnika podrune stoarske slube. UZGAJIVA ORGANIZACIJA POGON STOARSKA SLUBA IVOTNI BROJ JARCA __________________________ PASMINA _________________________ DATUM ROENJA PORODNA MASA DATUM VAGANJA TJELESNA MASA NA DAN VAGANJA
Mjesto i datum: Za stoarsku slubu: Uzgajiva:
HB OCA __________________________ IVOTNI BROJ MAJKE __________________________
=== Uzgoj koza ============================================= 289
============================================================
Obrazac PT 2 JAREVI
OCJENJIVAKA LISTA ZA MLADE JAREVE IZ PERFORMANCE TESTA U FIELD UVJETIMA

- ZA MESNE PASMINE KOZA (burska) IME I PREZIME UZGAJIVAA SELEKCIJSKA SLUBA IVOTNI BROJ GRLA PASMINA ORGANIZACIJA POGON 1. PODACI O PODRIJETLU PLODNOST MAJKE (od 1-20 bodova) UKUPNO 2. PODACI O PRIRASTU U PERFORMANCE TESTU PORODNA TEINA TEINA 105-og DANA UKUPAN PRIRAST DO 105-og DANA PROSJENI DNEVNI PRIRAST OCJENA (od 1-30 bodova) UKUPAN DOJAM GLAVA VRAT PREDNJI DIO TIJELA SREDNJI DIO TIJELA STRANJI DIO TIJELA NOGE TESTISI UKUPNO KLASA JARCA
1. KLASA (OD 91-100 BODOVA) 2. KLASA (OD 81-90 BODOVA) 3. KLASA (OD 65-80 BODOVA) 4. KLASA (MANJE OD 65 BODOVA IZLUENJE)
3. OCJENA VANJTINE 110 15 15 16 16 16 15 12
UKUPAN BROJ BODOVA (1+2+3)
DATUM OCJENE:
Potpis predsjednika Povjerenstva za ocjenu
290
================================================= Prilozi ===

Obrazac PT 2 JAREVI
OCJENJIVAKA LISTA ZA MLADE JAREVE IZ PERFORMANCE TESTA U FIELD UVJETIMA

- ZA MLIJENE PASMINE KOZA(alpina, sanska, srnasta) IME I PREZIME UZGAJIVAA SELEKCIJSKA SLUBA IVOTNI BROJ GRLA PASMINA ORGANIZACIJA POGON 1. PODACI O PODRIJETLU PLODNOST MAJKE (od 1-20 bodova) MLIJENOST MAJKE (od 1-10 bodova) UKUPNO 2. PODACI O PRIRASTU U PERFORMANCE TESTU PORODNA TEINA TEINA 105-og DANA UKUPAN PRIRAST DO 105-og DANA PROSJENI DNEVNI PRIRAST OCJENA (od 1-30 bodova) 3. OCJENA VANJTINE UKUPAN DOJAM 110 GLAVA 15 VRAT 15 PREDNJI DIO TIJELA 16 SREDNJI DIO TIJELA 16 STRANJI DIO TIJELA 16 NOGE 15 TESTISI 12 UKUPNO
UKUPAN BROJ BODOVA (1+2+3)

KLASA JARCA
1. KLASA (OD 91-100 BODOVA) 2. KLASA (OD 81-90 BODOVA) 3. KLASA (OD 65-80 BODOVA) 4. KLASA (MANJE OD 65 BODOVA IZLUENJE)
DATUM OCJENE:
Potpis predsjednika Povjerenstva za ocjenu
=== Uzgoj koza ============================================= 291
============================================================
PRILOG 5. Primjeri kozarnika otvorenog, poluotvorenog i zatvorenog tipa (Izvor: Jovanovi i sar., 2007.).
292
================================================= Prilozi ===
=== Uzgoj koza ============================================= 293
============================================================
PRILOG 6. Primjer kozarnika za 150 koza (Izvor: www. hzpss.hr).
294
================================================= Prilozi ===
PRILOG 7. Tlocrti staja za 8 koza i njihovu jarad (sa lociranjem leita postrano i sa lociranjem leita u centralnom dijelu staje) (Izvor: Bugarski . i aki V., 2001.).
=== Uzgoj koza ============================================= 295
============================================================
KRATKE BIOGRAFIJE AUTORA

Prof. dr. Vedad aki, roen je u Sarajevu 1963. godine. Diplomirao je
na Veterinarskom fakultetu u Sarajevu 1989. godine. Magistrirao je 2000. godine, a doktorirao 2005. godine. U zvanju je vanrednog profesora na predmetu Stoarstvo sa biostatistikom i zamjenik je rukovodioca postdiplomskog studija smjera Ekoloko stoarstvo na matinom Fakultetu. Sudjelovao je kao voditelj projekta ili istraiva u vie domaih i meunarodnih projekata. Objavio je ezdeset i jedan (61) nauni i struni rad iz oblasti stoarstva i higijene i tehnologije namirnica animalnog porijekla. Do sada je bio voditelj i lan istraivakog tima veeg broja znanstveno-istraivakih projekata. lan je ureivakog odbora Journal of Uludag University, Faculty of Veterinary Medicine i Journal of Istanbul University, Faculty of Veterinary Medicine. Osim ovog udbenika, autor je ili kooautor est strunih knjiga i univerzitetskih udbenika kao i jedne monografije. Mentor je dva magistarska rada i lan vie Komisija pri izradi magistarskih i doktorskih disertacija.
296
========================================== Biografije autora ===
Prof. dr. Velija Katica, roen je u Sarajevu 1953. godine. Diplomirao,

magistarski rad i doktorsku disertaciju odbranio na Veterinarskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Trenutno je zaposlen na Zavodu za zootehniku i peradarstvo, kao ef Katedre za stoarstvo i ef Katedre za fakultativni predmet Kinologija. Autor je i koator 68 objavljenih naunih i strunih radova na domaim i meunarodnim kongresima, simpozijima, savjetovanjima, seminarima kao i drugim znanstvenim skupovima. znanstveno-istraivakim projektima u zemlji i inozemstvu. Takoer, autor je ili koautor jednog strunog prirunika, jedne strune knjige, jedne monografije i etiri univerzitetska udbenika. Svoju aktivnost je usmjerio i u strunim i drugim drutvenim asocijacijama. Tako je lan: Vijea Kongresa Bonjakih Intelektualaca, Predsjedniva Konjikog saveza BiH, Udruenja poljoprivrednika BiH, Savjeta za poljoprivredu i prehrambenu industriju Kantona Sarajevo, Predsjednitva udruenja veterinara BiH.
=== Uzgoj koza ============================================= 297
============================================================
Prof. dr. Jasmin Ferizbegovi, roen je 1954. godine u Tuzli, gdje je

zavrio Osnovnu kolu i Gimnaziju. Diplomirao je na Veterinarskom fakultetu, Univerziteta u Sarajevu, 1978. godine, te stekao zvanje diplomiranog veterinara. Dobitnik je najveeg priznanja Zlatna znaka Univerziteta Fonda Hasan Brki za prosjek ocjena odlian tokom svih pet godina studija. Postdiplomski studij Smjer: Fiziologija i patologija razmnaanja domaih ivotinja je odsluao i zavrio na Veterinarskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Magistarski rad odbranio je 1990. godine i stekao zvanje magistra veterinarskih nauka. Doktorsku disertaciju odbranio je 1995. godine na Veterinarskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, te stekao zvanje doktora veterinarskih nauka iz oblasti: fiziologija i patologija razmnaanja domaih ivotinja. Predsjednik je Veterinarske Komore F/BiH, redovni je profesor je na PMF Univerziteta u Tuzli, ua nauna oblast Biosistematika i morfologija ivotinja, nastavni predmet Fiziologija ivotinja i uporedna fiziologija ivotinja. Takoer, direktor je JP Veterinarske stanice Tuzla. Sudjelovao je kao voditelj projekta ili istraiva u vie domaih i meunarodnih projekata. U dosadanjem periodu objavio je sedamdeset etiri (74) nauna i struna rada, etiri projekta, dvije knjige, jednu monografiju, est puta je bio mentor prilikom izrade magistarskih i doktorskih radova.

Uzgoj Koza

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uzgoj Koza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Vedad aki, Velija Katica, Jasmin Ferizbegovi

Naslov knjige: Autori:

Izdava: Za izdavaa: Lektor: Tehniki urednik: tampa:

========================================================= LEGENDA O TUZLANSKOJ KOZI

CIJELA TUZLA JEDNU KOZU MUZLA, PA SE HVALI DA SE SIROM HRANI.

The Legend of Tuzla's goat

=== Uzgoj koza =============================================

==================================== Vedad aki i saradnici ===

=== Uzgoj koza =============================================

==================================== Vedad aki i saradnici ===

================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===

==================================== Vedad aki i saradnici ===

================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===

BiH 80* 170* 102* 101* 81* 73 70 71

==================================== Vedad aki i saradnici ===

================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===

==================================== Vedad aki i saradnici ===

================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===

2.2. Stanje kozarstva u Evropi

=== Uzgoj koza ============================================= 15

Slika 2. Distribucija koza po km2 u Grkoj 2003. godine

Slika 3. Distribucija koza po km2 u Italiji 2005. godine

==================================== Vedad aki i saradnici ===

================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===

Slika 4. Distribucija koza po km2 u paniji 2004. godine

Slika 5. Distribucija koza po km2 u Turskoj 2004. godine

=== Uzgoj koza ============================================= 17

Napomena: Grafiki prikaz koji se odnosi na koze zaokruen je crvenom bojom.

Slika 6. Grafiki prikaz broja stoke u EU-27 za period 1995.2007. godine

==================================== Vedad aki i saradnici ===

================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===

Godina 1982. 1987. 1992. 1997. 2001. 2005. 2007.

Vrsta ivotinje Koze1

nedostaju podaci za Njemaku i vedsku

=== Uzgoj koza ============================================= 19

2.3. Stanje kozarstva u Bosni i Hercegovini

==================================== Vedad aki i saradnici ===

================= Stanje kozarstva u svijetu, Evropi i Bosni i Hercegovini ===

Godina 1895. 1910. 1921. 1939.

Izvoz koza 1890.-1900. - 477.626 1900.-1910. - 312.514

% ukupne populacije 15% 70% 5% 5% 5%

=== Uzgoj koza ============================================= 21

==================================== Vedad aki i saradnici ===

============================== Uzgojni cilj i korisnost dranja koza ===

==================================== Vedad aki i saradnici ===

============================== Uzgojni cilj i korisnost dranja koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 25

==================================== Vedad aki i saradnici ===

============================== Uzgojni cilj i korisnost dranja koza ===

3.1. Ekoloki uzgoj koza

==================================== Vedad aki i saradnici ===

============================== Uzgojni cilj i korisnost dranja koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 29

==================================== Vedad aki i saradnici ===

============================== Uzgojni cilj i korisnost dranja koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 31

==================================== Vedad aki i saradnici ===

========================================== Proizvodi od koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 33

Tabela 8. Prosjean sastav (%) i energetska vrijednost mlijeka (Izvor:

==================================== Vedad aki i saradnici ===

========================================== Proizvodi od koza ===

=== Uzgoj koza ============================================= 35

==================================== Vedad aki i saradnici ===