ANKARA NivERSiTESi

iLAHiYAT NO: 19i

Prof. Dr. NecatiNER
1970 .
1974
NC 1978
1982
1986
ALTINCI 1991
ISBN: 975 - 482 - 069 - 4
ANKARA NIvERSITESi ANKARA - 1991
iiNDEKILER
nsz
'.' fe .
nedir?
Tarihsel bilgi

. " ......... : ... " ............ ', ,
Birinci Blm
Kavram ve,
,V
1
5
.. o o o o o o o o " o; 16
, pelalet o o .'. o o o o o o o o o' o 16
. o o o o' 18
Kavram .... ,' o ..... ,o o .... o" ... o .. 18
, delaletleri o o' o o o 0< . o o , 20
. o o o o' o o o o o o o o o o 22
Tmel o o o o o o o o o o o o o o o o '. o o o " 24,
KategoriJer o, o o '0 o o o 0'0 o o 'o o 0 o 28
........ o o o ,.,. ' 34
"
Blme
Blm
ve Blme
........ -, .................. ...... .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ' ...... ,
nc '
ve nerme
36.
43
nermenin " o o o o 0'0 o o 45
nermeriin .......... o o o o ' o o o o 46
'nerme o , .... o o o o o , ' o o .'. ,o 46
III
... .
Yklemliye nermeler ..... o o o o ,. '46 '
olumlu ve .. ;. . . . .. 47 ' .
. Yklernli nermelerin ozellik ve ... ',' . 49
.. ........... o o .; o .'0 o .' 56
, nermeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
.. o o o '. 72
ModaJ nermeler : .. o o'. o o ' . o 75
. ........ ' .. ' .... '. . . . . .' 92
olma ...... .' .. ' ..... ' ...... o . o o o o 91
Dndrme .... o o,' o ....... '.' ' o " 95
Drdnc Blm

. '. o o o .' ' ',' 105
......... '. .... . . . . . . . . .. 105
o o .' o 05
Basit, ......................... .. . 106
.......... ....... '. . . . . . . ... . . . . 08
kiyas, ..... .... . r ',' .' 00 o ... 132
....... ......... 0 0 o o 4 .
Dzensiz . o o o o 00 ' o '. '. 144,
modalitesi ......... ' .... " ...... ;. o 146
... : 'o .' o '. o '. .. 165
ve o o 4 o o ' o .' 0 72 .
o . o' o o ' . '. .. 72
Tmevanm ...... .. .............. o ....... "174.
. Blm' .
Tasdik Trleri ve Sanat
. Tasdik trleri . o '.' : o o ' 'o o o o o 181
. .
, sanat . o o .' ;, o o o ' o. 83
sanatta: kullanilan ncllerdeki nerme .'
. o .' o ' ........... ' ' .. '. ' i 83
. Bibliyosraf ya .... o '.' o '. o
LV
Fikir tarihimizde nemli yeri olan 'bilimi, medreseler.imiz-
de okutulan derslerin 'n boyunca is-
lam Arapa bilim dili olarak
, o dilde 19. ikinci 'itibaren,. gerek
tercme ve gerek telif yolu ile Trke

Klasik uygun olarak, dil vealfahemizde
,bir hayli en nemlileri
sayabiliriz: Abdunnafi'in Gelenbevi'den ,tercme Mizan'ul
Burhan (1877); Ebheri'nin Isagoji'sinin Ali Haydar He-
diyecik ile..tertm,esi (1891); (/zmirli) 'mn eseri
Miyar'ul-Ulum ile Trke (1897); Sllem
'manzum eserinin Rifal Vesi1et'l-lkan ile tercme
(1899); Ahmet Sedad (1877)"
Mehmet Tevfik'in Gayei'ul Beyan fi llm'l-Mizan (1888).
eserler, / slam kltr
' ),
Avrupadaki de iine alan veya tamamen yeni
bir ierisinde eserler de Bu yoldaki ilk eser,
ltcilY.an Gallupj'den, bilinmeyen biri tercme,
edilerek 1860 'da Miftah'ul-Fnun'dur. man-
de yer veren ilk telif eser, Ali ,de yay;n-
v'el-Usul 1914 de/smail
Felsefe Dersleri bir daha
bu eserinde klasik
ierisinde kaleme ve yer yttr Islam
de
1916 da Salih Zeki, klasik olarak,
19. Ingiliz kurmaya ettikleri, cebirsel
v
\
, ,
,
(logique algebrique) iinde, Mizan-; Tefek-
kr' ' ',---,
1!aha sonra bizde azalma gru!r. Liseler
iin kitaplarda, Rnesans'tan sonra, bir
uyarak, metot m'tseleleri, buna olarak ele ye bilim felse/e-
si iine giren konular 'ihmal
Lise ders Trk-
, ede eserler Prof. Vehbi Reiche!lbach'-
dan tercme, Lojistjk (1939). Ord. Prof. Hilmi Ziya
Tarihi (1942) ile A. Reymond'dan tercme Lojik pren-
sipleri Tenkit (1942). Prof. Hamdi Attidemir'in, Aris,,:
'to'nim Organon'unun ilk (1947-1952) ile, lsa-
goji'si (1948) tercme/eri. Proj.Dr. Mbahat Kyel (Trker)in, Dil
ve Fakltesi Dergisi cilt XIV 1-2 de, Yahya
Adi'nin ilgili bir risalesinin ile birlikte
tercmesi,' dergi cilt XVI 1'958 3-4 de, Farabi'nin ' risalesinin
ile birlikte tercme/eri; 'dergi ci/t XVIII 1960' 1-2
de Musa Meym';n'un -al ve
terc.m;s;;, Dil Tarih Faklfesi o/an
dergisi cilt i 1963 de, Farabi'nin
ile dergi, cilt III 1965 El- Vh(bi (?) nin Kategoriler
zikredilen ve kategoriler zerine Yunan ve lsldm
alfnan ve
dergi, lVe1966 (1968) di'yine ile birlikte termesini y'!-'
Farabi'nin Peri Hermtneias eseri. Dr. Te9
'Grnberg'in 1958 de Sembolik i (nermeler', Man-

Grlyor ki dilimize, klasik- nemli kazan-
beraber ilgili Hele man-
'btn
ele alan ve bugnn dili ve alfabesiyle bir
yoktur. Bu giderilmesine etmek ile bu
bUlunuyorum. da gibi,' kitapta
klasik ele Modern' 'mqn-
iin tarihsel bilgi
, Klasik beri, boyunca; yararca-
gerek gerek Islam bu konuda
'yzlerce Ben bu gelene- ,
uygun olarak' ele
VI
\.
,ve tarzlarim esas Ote yandan, klasik
fikirlerini de, kaynaklari gz dnnde 'bulU1!flin'up,
bir anlatmaYa Bilin
gibi, iki kitr yani ve Islam
Kaynak iin,
yoksa' da, an-

Kitapta terimlerle ilgili bir ,husust;l dokunmak istiyo ..
rum. Dilimiz 'yolunda iin bilhassa terimler zerinde
bile tam bir yoktur. terimlerin trk-
Dilin bu yolla
o dili yazanlarda, kavram
ve sonu olarak inananlarda",m. Yal-
mz., dil uygun gerekir.
Bu nedenle, yeni bir terim.yapan herhangi bir bilim Trk
dili ile byk fayda'
ve tutunabilecek terimler yapabilmek iin,
, her ne. olursa olsun, kkten bir terimi atma tutkusu
gibi hataya fazla olan, uzak bu-
bilimsel zihniyet yrtlmelidir.
bu iledir ki, kitapta, lde Trke
terim kullanmala Her terimi'; Trkeleriyle birlikte Arapa ve
da
kitaplarda Trke olarak kabul edilen, fqkat gel-
gibi, nereden ve de dilimizde ben-
, zeri olan kelime da terimleri
daha bulutUIncaya kadar eski/erini Mrti,
kelimeleri gibi.
terimleri de rarke keiimelerle iin, eski-
aynen Bu terimler 1 sMm .. bu nedenle
dillerinde iJe yoktur. Mesela,hu/fi
hasse, r/iye-i amme, ve evveliYat gibi.
terimleri de.Fransizca ve Trk alfabesiyle yaz ..
kollektif ( collectif) gibi. iki gr./lP'" '
ta toplan,,: j'alniz Islam
ele iin Arapa bulunmayan ve bugnk
dilimizde de henliz olmayan terimlerdir.
;nceptive, desitive, dielum' ,ve /kinci gruba' ise

eski ve yeni dilimizde .deduction, ve contiu-
gent . gibi. Ikincilerin dilimizde
tercih ettilimi kitapta
Bunlan -kitapia neden 'kk
dan birlik ifade etmediklerini, bazan Trke, bazan Art;lpa ve bazan .
Her bilim ko(unda, kitaplar
dilde
esirgemeyen
Do. D,.. Hsf!yin Atay'a ederim. '
NecatiNER
VI.II
G iR
i. Nedir?

kelimesi, Yunanca Logike ,kelimesi-
hin arapa tercmesidir. "Logikos, logos'a' sz
(parol )e, (raison) a veya (raison-
ye ait de'mektir"i . Grlyor ki kelime ."
anlanl1 ile'lojik, hem sz hem de Man-
, kelime'si 'de byledir. 'Parabt.kelimenin
"Bu'
nutk kelimesinden Bu' kelime eskiiere
d:eUet eder:. 1-' makuHeri'
idrak kuvvete' deliilet eder. Bl1 kuvvetle
Jlim ve san'atlar elde 'edilir ve onunla hareketlerin g-
ve irkini .2-. nefsin- .
de yolu ile olan makullerdir;' bunlara,
iten denilir. ncs,' ieride bulu-
dil sylemektir; 'ona da
denilir"2 ..
i PAUL. de la-
Logique maddesi. -_
2 MUBAHAT'KYEL Farabl'nin Eserleri,
Dergisi Cilt XVI 3-4 :Eylii1 - 1958.

Ali da nutk o hen} nutuk
(sz) i onutuk

deHilct sy-
leyerek Seyyid Crcani'nin
nakli nutk-u zahiriye
nutuk) olunur ki bu ve nutk-u ba-
(i nutuk) ye olunur; o da idraki-
dir. fen (yani ncekini, (yani
ku\'vetlendirir ve ikincisini (yani idrakinj)
yola bu fen ile nefs-i
diye nefs-i insaniyenin iki dahi
o
kuvvetlenir ve ortaya' bu sebeple

Demek ki kelime ile hem
de bunun ifadesi olan ile
o B --- Terim
kelimesi bir bilime ad olarak
de bir belirtmek iin
i hangi bir sz ve veya
SIZ kasdedilen
insan bilimini de
o beri
halde, o daha ok

o "ile
bir denen tar-
kendisine konu olarak alan' verilen'


deyimle bilimi,
dzenli olarak o tesbitinden ibarettir.
veya tutar-o
h de denilir. o fikirler-
03 ALt SEDAD, Mizan'ul s. 14.
den hkmlergen tutar-
ge.rek:ir .. ise yrtme-
nin ilkeleri denen ilkelere uygun ile' mm-
kn olur
4
'
zin_O
ciridir. ise ku-
rarak, zihnin, bilinenlerden bilinmeyenleri elde etme-
sidir. Eski konusuna gre
larken "bilinenden b\linmeyenin elde edilmesine'
ta olan bilimdir"s. hakikata sevkeden zihin
bilimjdir''-6 derler. bir de amaCl-
4 ilkeleri olarak ilkesi (Le principe d'iden-
tite) onun . (deri ve) olan ilkesi (Le principe
de contradiction),' nc iJkesi (le principe de
. tiers-exclu) ile yeter sebeb ilkesi (Le principe de raison
ve bunun olan nedensellik ilkesi (Le principe de causalite) ve
"gaiyel" ilkesi (le principe de finalite) bahsedilir.
ilkesi: Bu ilke kendi kendisi ile uygunluAu-
nun ne ise odur veya A A jfade edilir.
zamanda hem kendisi hem de ken-
bir veya A non'A diye ifade ed.ilir.
O1,1C ilkesi: A ile A nc
bir ihtimal yoktur, diye ifade edebiliriz. Bu ilkeyi iftine
uygularsak ya ya lWU bir halolamaz.
ilke iki hakikat geerlidir. Bu ilkenin
reddedilmesi ile ikiden fazla hakikat
bu ilke (La pensee
formelle) iin yeterlidir. ve matematikde zihin bu
ilkelere uyar .. Fakat ne zaman iihin faaliyeti (realite)
lanmasma ynelirse o zaman bunlara ilaveten sebebi-
ne sahiptir", diye.ifade yeter sebep ilkesi ile bunun
olan nedensellik ve "gaiyef' (finalite) ilkeleririe uymak zo-
doAar.
5 AHMET CEVDET, Miyar-, S,edad s:
6 E: GOBLOT, Traife de logique & .17.
3
, ,.
, na gre zihni hatadan koru- '
yan bii- fen
7
, bir aletdirs.
de iyi' kullanma '
Bu gibi bir teo';'
rik yn bir de 'pratik yn Birincisi
bir tesbitidir:
Bu tutumu ile olarak
yn.ise kurulan bu bilimin tatbikedilmesidir, bu tntu-
'mu ile de bir sa"nat ve teknik (fep.) olarak
bilim midir?-yoksa sanat diye
sebebi bu iki ynllkten. gelmektedir.'
tesbitini
elbette, ifade eden diJ zerinde durur. Biz.,
szlerle ifade ederiz. Fikirlerimizi
kelimeler fikirlerimiii
da ifade ederler.' sebeple ko- '
dilin iki .ifadeleri ola-
,bilir. Dilin iin geen as-
ikinci beri '
den sembo.lik dil yapma yoluna gidildi. Bu'
yeni yolda. de oldu.
geleneksel veya
klasik denilen gtedir. B.rada man-
, 'teriminin kelime da uygun4ur.
Modern bu grlyor.
Aradald modern
. R., Blanche d-
fiili (effective) temml-
d (reflexion). kendilerini szIii. ifadelerde
4
7 SLEYMAN. s. 17.
8 HAYDAR, Hediyecik s., 30.
9 Logique de I'ort-Roya/ s. 30
.. gsteren,' herzaman. tah-
lil eder ve mey-
dana isterdi. geometrimiz zo-
runlu 'olarak geti- ve zorunlu olaral -metrie
da olarak logos' dan
Sonda ." logos-calcul" ile ol-
mak iin "Iogos-raison'" ve
her ampirik terkip
etmek ve iin,.
kendi' bile
,;
II.
biliminin kurucusu Aristodur (m.. 384-
322). Aristo'dan nce Elea okulu ve Sofistler
bilitninin iin
. dikkatin
zerine gryoruz. Fakat
bir disiplin olarak kurma Aristoya aittir .
. " Aristo, Organon kitapta
kitap
Kategoriler, nerl1Je/er, Birinci Analitik/er,' ikjnci
Analitik/er, Topfk/er,- Sofistik Delill,er. Arist9 bu ki-
taplarda, kavramlar.,: hkmler, ve.
isbat durur.
enok yeri Aristo
'
10 R. BLANCHE, la Logique Contemporaine s: 18-19.
Burada ':f-ogos-raison" ve terimleri
yukanda -"i nutuk" ve .
nutuk" ile den gnlk dille
iJgisi olmayan sem'!Jollerle oldugu gibi)

5
\ '
metafiziIde iI- '
gilidir. nk, Aristo'ya gre zihnin
zamanda da Aristo'dan snra
(bilhassa. Chrysippe (277-204
ile Stoacdar meta'
o.n.u 've dille ilgilibir bilim

Gerek tslam gerek
boyunca hakim
fikirleri ierisinde
to tek otorite olarak '1km
kltr
Aristo'nun tercme edilmesi. ile
ilk Hu-
neyn b. (.M. 877), Ebu Matta (.M. 938}
. Tercmelelerle Aristo
.
ilgi gittike Jcitaplatl defalarca tefsir ve
Byk:'
Farabi {870-9S0), i Sina (9801-037), Fahreddin
, (.M. Seyyid (13.40-1413) in'

Miladi, nc Organon tefsircilerinden
Animonios Aristo'nun
, .yine Aristo'nun Reterik
ve Paetik eserleri de ilave ediyor, hatta PorphY'
rios'un de bunlara ekliyordu
lt
man-
da zikredilen sekizi Aristo'nun
Porphyrios'un olan dokuz .kabul
herbirini bir blm olarak telakki,
, lerdir.
11 MADKOUR, L'Orgonan d' le Monde
Arabe s. 13.
(;
....,,-,,"
Farabi
ile "Farabi
Organon altmda topla-
nan suretiyle toplu ola-
rak ele gibi sz konusu ederek daha
zetler ve yine ciltler tutacak'
birer' birer Bylece
slam aleminde kadar byk
hizmette' 'Bu yzden AdS'to'dan sonra,
"MuaUimi
,Farabi sekiz

Bu
blmler nceden
kiz tekabl eder. Farabi'den sonra. byk
islam olan
Porphyrios'un eserine de mantik
yer veriyordu"14. Bu suretle Farabi'de sekiz
olan dokuza oluyor.
Sina tam'1niiyJe
clidur. Aristo'yu kuvvetle mdafaa
Yunan, tefsircilerinin'eserlerini de
Eflatun, Callnus'tan, da 'ray-
, ,hkm fikirlerine de
yer


Daha sonra gelen j slam Farabi ve
Sina takip Haldun'up.
gre]'7, Sina'dan sonra
12 MUBAHAT KYEL(Trker), Eserleri,
D.T.C.F. Dergisi" C; XVI '3-4 s. 167 ve Farabi'nin Per;
Hermeneias IV 1966 dan s. S-S'.
Ilim/erin (A. tercmesi) s",
14 HILMI A LKEN, s. 82.
i S MADKOUR, esr. s. 268.
J6 .ZiIYA' esr. 101. ,
7 tB HALDUN, Mukaddime (Z.K. Ugan tercmesi) II 677.
7

ler burhan
tmel hams)e eklediler. Kategoriler
ise .
eedel, ve Safsata'dan ibaret olan
da ihmal ederek bunlardan pek
c:l'i surette bahsettiler. Madkour'un ka-,
grets bu buyazarlann
Gerekte onlAr taklitten yap-
. .
Aristo Farabi ve
Sina olarak bo-
yunca medrese lerde okutulan eserler en ok
. grpte Esirddin Mufaddal
b. mer e}..Katibi el- Kazvini (.M. 1276)
ii .el-Xavaid el-Mantzkzyye'si Abdurrah-
man el-Ahderi"nin 1553 de el-Siillem el-M-
nevrak manzum eseri ile bizim medreselerde son
zamana kadar okutulan Fenari (.M. 1430) nin
eseridir
l9
.
bilimi aleyhinde
fikirlerde Salah (.M. 1245) ve Ei ..
Nevevi (.M . .1277) gibi hadisciler ile


Ehli Snnet bilginleri ara.
o ki sz dar-' .
. gibi "kim
.0Iur"21.
18 MADKOUR, Ayn. 245.
19 Porphyrios ve Ebheri'ninJsago-
. ji/e,;'" DTCF Dergisi VI 1948, 463. . ,
Vesi/et'/-lkan. .
21 Mevki}' el-IUidema BiizaiU/flm el
-Evail, Abdurrahman el-Turas el-Yunani ri el-Hac.taret
tercmesi iinde s. 147. '
8
byle .
Haldun Mtekelli ..
mindini akideleri. mdafaa iin deliller tesbit
delilleri ise .bu
delillerini rtyordu. Ebu Hasan He Ebu.
aekir ve Ebu' "deliliri
butlanindan' medlOlun. da
idiler. Bu .kanaata gpre,
kelliminin delillerini rtrken bude1iliJlerin ..
faa dini da Bu-
nun iin eski
ve cerh ve iptal de1ile 'gre, bid'at ve-
yakri- Fakat GazzaH ve gihi
lelilin da but-
khbul
delilleri dini
akaide HGaz:za-
liye bir kfr addedilen sonra by.k bir'
grerek kifaye
.da eser-
lerinin latinceye ile i Ik de-
fa Boece(470-525) ve
(Interpretation) ile Porphyrios'dan isagoJ(yi
etti. blmleri zerinde .

Avru-
Aristo byk olarak,
Alb.ert le Grand (1193-1280) Saint d'Aquin
22 HALDUN, Mukaddime, cl'. yazma no. 1926
. varak 238-239. Mukaddimen,in Zakir Kadiri Ugnn
bu bahis .. 21 ve 22 No notlarda zikredilen .
Prof. ile
23 (izmitii), Felsefe Dersleri 45.
24 T. !ilir /'I/is/oirc de LLL Logic/ue, trad.
A.Posner, s. 90 ..
9
(1225-1214) Pierre d'Espagne (1226-1277)
. sayabilirjzj Avrupa Aristo' ha::
kimdi. Aristo'nun hakimiyeti fizik, metafjzik ve
Rnesansa kadar devam .
i
Aristo bilimleri iin bir metot
olarak yeterli idi. Rnesansla tabi at bilim-
lerindeki Aristo metot
olarak ortaya Aristo esa-
ediyordu. dedksiyonun en m-
kemmel Bacon (1561-1626) ve Deseartes (1596
-1650) koydular. Onun
tererek yeni metot Bacon, dedk-
siyona olarak yolunu esas Fikir-
lerin bu yo1a ynelmesi, bilim1erin gerek genel ve ge-
rek tek tek' tesbitine yol
ilk defa Petrus (l5 5-1572) b-'
kavram, hkm ve
den sonra bir drdnc blm olarak metot bahsini
Bacon ve Descartes'in metot .meselelerine
dikkati sonra, bilimlerde metot me-
seleleri nemli bir blmhaline
bu drdnc blm, ilk defa sistematik bir
tarzda Port-Royal .< 612- 694)
felsefesinde ilimlerde 'metot meselelerinin
. neminin bilhassa ile
blmlerinin
byk lde ihmale yerlerini metot mesele-
terketmesine sebep al ..
- bilim felsefesinin iinde olan konular ..
bu durum gnmze kadardevam ..
25 T. KOTARBINSK!, s. 104.
10
bahsinin eklenmesi
, ilave onun bnyesin-
de bir nk bu blmde
ele bilimler bilimlerin
gibi meseleler ok bilim
iIgile.ndirir.
Klasik konusunu kayram,
nerme ve zerinde
yeni de, yeni fikirler
Aristo kkl bir
bir istikamette
bu da ikinci
lojistik, yeni
da verilir. ,
Modern ilk habercisi olarak Raymond
Lulle

LuIle mekanik
bir sanat olarak, J<:abul ediyor, tamamen olma
seziyordu. Lulle, Leibniz 646- 716) ,ze-
rinde by'k bir etki

, formel-
gstermek iin bilmece gibi bir metoda vur-
Bu yoldaki Leibniz'de
\. ' ,
bir taraftan zerinde
taraftan da yeni bir man-
kurma Leibriiz,
nermelerin Iama-

aKtIyrtme olsun. Bu

, '.. . .,' .. " Y, . "', ,'.', ,,,,,,,,,..,,,,,-, .. ... _ ....
DiJiiaL ya-
parken zer.inde
. - _ -.... ' .. ..... "
26 M. et J. REINHART, Histoire de la Logique s. 7,.
27 J.TRICOT, Traife de Formelle, ss. 307.
II
dir.' Leibniz' bu
diyor. '
, . De Morgan
(1806-1876), bilhassa BooM- (1815-1864) ve Stanley
Jevons (1835-1882) la Bu
rnek, alarak yeniden' kurmaya
Bun1ar ve
tatbik' Yani
bir teni.el yapmak istediler. Falat
daha iin bu
daki '
cmleler 'teorisin-
deki paradokslar dikkatini
zerine ekti. "Bertrand Rusell (i 872-1970)
gsterdi ki bu kk Para-
dokslardan iin y-
nelmek gerekir .. Paradokslar bir me se it., ortaya
koyuyordu, klasik
Ruseli, Frege ve Peano'nun da-
RuseIl Whitehead 1910-1913
HPrincipia Matheniatica"
eser ile Iojistik denen yeni kuruldu. Blanche'-
nin gibi; Matef1latica'dan sonra
yeni ikinci byk eseri olarak HiIbert
've bir,1ikte
der (1934-1939) grlr.
temellendirrnek iin kurulan bu yeni
aksine" .
ve bu ynde ve yonarla
,
28 R. Logique 1900-1950; Revue Philosophique
iinde.
12
ve iki hakikat,
Lukasiewicz ile Post hakikat de--
kurdular. ,ihtimaliyet
kurdu.
, Yeni zerinde Boll
ve eserine dayanarak gruplar iinde,
toplayaoiliiiz:' Hilbert ye (Beymann, von
'Neumann, Bernays, Ackermann), Viyana evresi filo ..
(Wittgenstein, Reichenbach, Carnap, ,Dubis-
, .. ), J.lolonya Oku1u{Chwistek', Tarski, Lukasiewicz,
Post,.), Sezgiciler '(Brouwer, I:Ieyfing .. :), Amerikan
(C. i. Lewis; Morris, Church, Quine ... )
" ve eyilimde olan bilim (Frankel, Ram- '
say, Wey), Gentzen, Herbrand, Goedel;N.
ve Destouches; Entiquez,: Gonseth ... ) , '
hususa dikkat etmek gerekir yeni
ile fizikci-
lerdir. nk ve birok mesele-
leri yeni ile filozof-
lar bu yeni ilepe'k ,

Klasik: felsefenin bir 'kolu idi,
bu yeni ynde ile, fel-
sefeden Bugiin modern
filozoflardan ve fizikiler,:"
, dir.
. 13

Klasik olarak ele
denir. Gerek
Avrupada ,bu

ile fark varsa da bu bir ma-
hiyet Her iki kltr
ele abp Aristo
Klasik dille ok ok
sel (formelle) olarak da, dilini
iin,
sinden pek ..
Aristo'da, metafizik bir hviyet, '
, du. Daha sonrakiler, ele ala-
rak metafizik konulardan
iin'e daima iindir ki, '
klasik felsefenin bir kolu kurtula-

yoluna
ta gibi, iknici

Biz bukitapta, klasik
lerken esas
beraber, klasik eserlerini de gz
14
nnde tutup, gerek gerek
klasik beHrtmeye '
kendisini gs-
terir.' Aristo dedksiyona
onun da en mkemmel olan
esas O halde klasik iin ama
yasin incelenmesidir. Kavram ve
incelenmesi zorunlu
sanat uygulanma yefidir.
15
BLM
KAVRAM VE TERiM

Kavram bir objenin zihinde ki
Buna fikir (idle) de diyebiliriz. Aristo iin: kavram
"objenin' bir kelime i ile ifadesidir"29.
BUFada objenin tasdikveya Kavram dil-
le ifade edilirse buna terim denilir.
DELALET (denotation):.
Terim"in, ifadesi ..
. -Biz ederiz.
ya szl veya olur. Btn ifade
leri ilgilendirmez, hangi
iin, ifade
grelim. <l;eIiUet
incelerler.
"Delalet- ki. onu anlamaktan bir
anlamak veya szsz
Bunlar da "tabii", "akli" ve "vaz'i" diye er er
delaletin meydana gelir.
29 TRICOT, Traile de Logique Formelle, s. 52. ,
s. ll; Mi-
. zan'ul-Makal s. 8.
16
i.
i
r - Szl tabii delalet: Oh, off, bir
delateti gibi.
2 -" akli delalet: bir sZiin onu
syleyen adama delaleti. gibi. '
3 - Szl vaz'i teriminin
hayvana gibi-.
4 -" Szsz tabii gren bir
'nin yz ifadesinin gibi.
5 ,- Szsz delaleti
gibi.' . "
6- Szsz vaz'i izgilerin,
delaletleri gibi. '
Bunlardan ilgilendiren szl vaz'i del alet-
tir. . klasik iin nekadar nemli oldu-
bahsinde Klasik
ilgilendiren delaJetin' szl tabiidir.
"S9zl tabii ve szl akli delaletletin ilgilen-
dirmemeleri Szl tabii belirsizdir.
herhangi bir onun bir ruh
haline delaJet etse de, her zaman ifade etmez .
. ' Mesela bir "Ah ... " sz, ruhsal bir organik
bir bir hiddeti ifade edebilir.
para para da
da bir sebebidir. Yani byle bir sz
szlerle h k i.imler,

. i. .' .
, Szl akIi lenen delalete gelince, burada, szde
kelimelerin ba:rus konusu de-'
Bunlar bir nevi ko-
grmeden: kime
bilmeye bu sz
ses roloynar. .'
17
i
, Szl vaz'i deHUette' esas olan szdr. Bu szler
'objeleri ifade klasik
konu olarak deliletleri bu soydur.
:KAVRAMIN ZELLIGi
Kavramla hayali birbirinden
Hayal daima zeldir, bel1i bir objenin tasavvurudur,
hayalde rol Kavram ise ge'nel-
dir, objenin veya bu At hayali
ile at At hayali, rengi,
ve ile belli bir .onu grr gibi zihi.nde
At iSe bir ifade
btn atlar onun ierisine girer. Grlyor ki
kavram ge.nel bir fikirdir. .
KAVRAM
8- :Tek tek ele
Tmel, tekil ve tikel kavramlar: kavram
bir tmne delalet ediyorsa tmel,bir
bir ferdine delalet ediyorsa tekil kavram denilir. Me-
'. sela, Ankara, tekil'dir. Kavramlann biz-
zat kendileri olarak ele zaman, bylece
ya tmel veya tekil olur. olarak'de-
de, pir nermede, konu olarak
tmel ve te.kiJden bir de tikel olur. Tikel kavram-
lar, bir bir eder, '
gibi. ..
Soyut ve somut kavramlar. kavrambir nes-
, neye veya bir -delilet ediyorsa insan.
filozof, beyaz... gibi. kavram bir
ifade ediyorsa soyuttur, beyazhk gibi.
Soyut ve somut bir
"somut zihinin bir ko-
18
"nu iinde, takdimederler (presenter).,
ve beyaz durumu byledir. So-
yut ise konusuz olarak bir. takdim'
, ederler. 'beyazh,k gi-
bi. Soyut bir konudan
elde
(collectif) ve distribtif (distributif) kav-,
ramlar: . Bir grubunda kavramlar
kollektif (meclis, ordu, sendika .gibi),
Oistribtif kavramlar da' bir gruJ?a delalet ederfer,
bunlar, grupta de ,fertte (in-
san, asker v.s. gibO.' Fertte ve grupta
nin ne demek iin bir misal ve:-
Bir dahil olan bir iin bu
diyemeyiz. Fakat dahil olan
birisi iin bu diyebiliriz. Sendika ken-
disini meydana getiren ferderin herhangibirisinde
Fakat kendisini
'eden fe,rtlerin herbirinde '
",
Msbet (positif)- ve menfi (negatif) kavramlar':
De Morgan'a gre her kavram bir
ms'bet bir de menfianlam ,Mesela
Ahmet iin msbet olarak (Ahmet
),. at iin ise menfi olarak (at in ..
bylece' "insan" msbet,.
insan -olmayan menfidir., Msbet vemerifi
kavram fikri btn De
byk harflerle menfi k.k
gsteriyor. Mesela X = insana x = insan
Bylece X + x ,= btn
31 MARITAlN, Elemenis de Philosophie /I, s. 45.
32 LOUIS LlARO, Les Logic;ens Anglals Contemporains, s.73 ydd. '
J. TRICOT, de- Formelle, s. 32. .
19
:. Bu. kavram ifti birbirinin _
(nakizi ) olur.
gibi-nennelerin .
.bir
b- Birbiri ile
Bir kavram' bir kavrama
yklenen kavram,' kavrama' olan nisbeti
zsel (zatl) veya ilintisel olur.
Bir kavram yikle'm olarak herhangi bir yk - '
zaman, yklenen kavram, o znn
yani yklenileniIi yklenene
ise, yklenen kavrama zsel 4enilir. -Mesela,
insan 'bir nermesinde, insan
hayvan"
insan onun hayvan'
O halde, hayvan" "insan"
nisbetle zseldir. yklenen
dahil yani yklenen kavram or-
tadan yklenilen ortadan
, ,kavrama nisbetle ilintisel deni-
lir. Mesela Insan glcdr: -glclk
. zne dahil . glc
insan'a nisbetle
KA VRAMLARIN
,
a - Nelik, gereklik, kimlik:
Tmel bir zihindeki fertleri dik-
kate nelik' (mahiyet) ; zihin
fertleri gereklik (hakikat) deniJir.
Zihin fertleri ister bulunsuri ister
. . .
20
her Fakat zihin Qbjesi
bulunmayan yoktur. Mesela,
hem
nki insan denince zihinde onu bir
"tasavvur" gibi insan zihnin
. -
delalet fertler de mevcuttur. Halbuki,
masallarda geen "anka
. fakat yoktur. nk anka
zihinde onu bir anlam ,Fa-
kat zihin anka deHilet bir
obje yoktur. \ .
olan bir yani bu kavra-
delalet gerekliklerden birisini belirtirsek:
deyimle, onu nitelikleri ile ortaya koyupta
bu de ki li k
; (hyiyet)denilir.
b ilem, kaplam:
Bir kavram1, ya iine delalet eder,
insan Ali, Veli, V.s. gibi fert-
lere delalet eder ki bu 'fertlere o
, denir; veya 'o fertlerin ortak 'nite-
likleri, zellikleri ve karakterlerine delalet edt',r, me-
sela Ali, Veli gibi fertleri insan onlardaki duy-
gululuk,hareketlilfk, gibi bu
da insan (t(lZ0I11111l1n-
con1prehension) denilir. '
Bu iki nitelik birbirine, olarak ,
yani ilem
kavak 'kav-
geerken kaplam artar, ilem
daha kav-
2]
iine vs gibi btn.
girer. Kavak da ilemi
nk kavak '
zeJliklerioi' iine almaz, zelUkleri'
btn "o]an
KA VRAMLAR
kavram drt. trl ohibilir:
(msavat),
(umum ve husus 'mutlak), ve ek-
si k -gi ri i k ve hp,sus vech).
, iki ka herbiri' btn fert-
lerini denir: .
ile glen gibi. kavramdan herbiri
hibir ferdi ni iine almazsa denir,
at gibi. biri
fertlerini iine yar-
denir, ile hayvan gibi.' iki .
dan biri fertlerini' ijne
eksik - denir, memeJi iJe
gibi.
22
Bu d.rt
---

GVLEN
. .
ve glen
sj insana.
has Herkonu;.
glendir ve her' gQ-
len ,/
," i
2 -
3 -
hibir
ferdi ,at
hibir. ferdi
."iine
gi Yani hibir at
i nsan ve hibir
insan at
iine giren
btn fertler hayvan kav-
iine girer ama, hay-
van iine giren
. btijn fertler insan kav'-
Yani
btn insanlar
ama, havvan'1ar in-

4.:.-.- Eksik -
Memeli
fertleri ii
ne la
fertleri ine me ii kav-
girer. Yani
memeliler bazi.
.
23 .
"
.
, :
.',
olarak .lsagoji bir kitap yaz-
,', b"urada, cins, tr (nevi), hassa ve ilinti-
'den

ilk defa
ve Sina'dan
sonra bu fikri benimsediklerini
nceden
tmenn iin Porp-
hyrios denen gz nnde bulundur-
mak olur.
Cevher
i
i i
olmayan Cismi olan
i
i

i

i

i
i .
. .
i .

1 (hayvan-
. animal)
. i

(insan)
33 tmelden ilk defa. bahseden Porphyrios delildir. Aristo
i,
. da ele fakat defa Porphyrios bir ' .

24
. Cins: Porhyrios cinsi
nisbetle herhangi bir tarzda bulunan fertler
deyimle trlerin

daha
"Cins gereklikleri (hakikat) ohutlar-
dan, bunlar nedir, diye sorulunea verilen
Mesela insan, at ... nedir? denilince verilecek cevap
.. Hayvan bir ci.Ilsin ifadesidir
36

Verilen cinsin dikkate ya-

da cinsin
bir da
ilem .. "Cins 'bir ok trde ortak olan ve
cevher onlara y.klenebilen 37.
Cinsin Uzak cins, cins diye iki-.
ye Bir tr'n hemen stnde bulunan ci!l'se ya-
uzak cins denilir.
insan trnn Cinsi uzak cinsleri ise,
olan ve cevherdir.
Cinsin dereceleri: En. stte bulunan stn
cins, cins cins,
her ikisi bulun.anlara da. orta cins denilir.
Yine cevher, stn .cins; hayvan,
orta, cinsdir.
34 PORPHYRIOS,' Jsagoji, tercmesi, s. 30.
35 AHMET' CEVDET, Miyar-, s. 15, Miyar-ul ..
s. . FEVZI Miyar-, Ulum IS, AHMET HIFZI,
33.
36 Dilimizde, "animal" ile. hayvan
kelimesi ile iin, sebeb oluyor. Bu-
rada ve -bundan sonra bu kitapta hayvan keliniesi
.
37 J .. Traite ... 's. 66.
25
- Tr: Gereklikleri' birok bun-
lar nedir diye sorulunca Mesela Ali,
, Ahmet, vs ... nedir? diye sorulunea
denilir. insan bir Porhyrios'un
'TOr, cins altinda ve cinsin z
\
kendisine .. Ahmet Cevdet de
"bir olan zel tmel (kl-
li-i zati) dir" ..
Tr'n zel tr ve greli tr diye ikiye
zel tr (bazan buna gerek tr de denilir) tr
olmakla'ins olmayan yani trlereblnmeyen
ttir'e denir. Tr olma.kla cins de olabiline de greli tr
denir. zel trdr. nk
tr yoktur. Canh ise greli bir trdr.
cins iinde tr gs-
teren karakter veya karakterler
Port-Royal daha trl bir.
cins her trUn cinste bulun.mayan
ihtiva etmesi zorunludur. Aksi takdirde cins
. Yani trJerin ihtiva cins de ederse., cins
ve tr Bylece cinsten farkh olarak
her trn ihtiva birinci esas, Her
triin has Mesela, ve
ruh, cevher'in iki trdr. Cismin yle bir ihtiva
gere'kir ki cevherde ruhun da yle .
. birinci olarak bu
(etendu)dir,. ruhunki yle ise
cismin ruhun
uzak ve
diye ikiye tr
38 Bilindili gibi Port-Ro)'al halll-
.
39 Logique de Port-Royal, s. S8.
26
. uzak cinsindeki ortak-,
aYlflyorsa uzak denir. Mesela hare-
ket etme, uzak,
bu tmele zse1 tn1eller
(k
1
111i-i zati) der ve yaparlar: "ne-
likler (n1ahiyet) kendisine kendisinden
genel ohnak zere iki
tr, genel cz'ne cins, cz'ne
denir. Mesela, insan (inahiycti) hayvan ile
dan meydana Burada, hayvan
'cins, insan tr,
Hassa: Hassa bir' tre aitolan ve zorunlu ola-
rak bulunan PorpJ.'tyrios'a go-
re drt trl hassa 01ur
41
,] - Trn fertlerine
Mesela hekimlik 'Ve
. fert,lerine. aittir. 2 - Trn b.tn fertle,rine
olaJ1 hassa. Mesela, iki olma btn fert
lerine olan 3 - Trn fertlerine be11i
bir anda ait olan hassa. Mesela
gibi. 4 - bj.itn ,fertlerine
ait olmakla beraber daimi 'Mesela insan
bu tip '
i1intiyi ne
ne hassa, ne de cins nesneye ait olan
veya hangisi olursa olsun bir. tek ve
ait olabilen veya ait olmayan soz gelimj
,ait gibi ak
da byledir, .nki kah ak kah'
ak-olmayan olmaktan Bu demek-
40 AHMET CEVDET, Miyar-, s. ll.
41 PORPHVIOS, s. 46 vd.
tir: ait ilintiye
.'----"
ve Binti'
olmak zere tip Binti iin uyumak
bir' Binti, veya karga iin
kara olmak ilintidir. Hemek.adar Habe-
ve karga iin karahk da,
kara olmaya ;Konu yol olmadan,
rengini bir veya brga tasarla-
nahilir. .
Bu iki tmelin da
daha . has-
sa ile ilintiye ilintisel tmel (klli-i deyip
Il' Bir tre bir ilinti
olut. Bu tre ait ise hassa, tr-
" 'Iere mahsus ise ilinti Mesela glrnek in-
uyumak nki ghnek.
insan trne uyul11:ak ise btn
]a.ra has birniteliktir.
,
Kategori kelimesi Aristo'ya gre yklemi gste-
rir. yahut bir konuya yklenen yklernin e-
En ile kategori-
lerin Fakat. felsefede daima belli
kategoriden bahsedilir. Bunlar temel yklemler;
daha temel Aristo, Organon'-
un birinci bunlara' Aristo'cu gele-
uyarak en genel kav ..
diye ele
42 ARtSTO, Orga.nonv, Topikler, H.R. Atademir .tere;, s. 10.
43 AHMET CEVPET, ayn. esr. s. 12.
28
, i.
yoksa bir disip-
linin mi iine konusu Ali
Sedad, kategorilerin de jlgi-
d hcum
edenle} in, bu blmn hedef
bu sebeble, sonra bu blm man-



gre ise, kategoriler teorisi, psikoloji ile bilgi teorisi



Kategorilerin en genel kavramlar olarak
ok defa klasik iinde ince-
gerekli
Aristo'ya gre, on kategori : Cevher, nice-
lik, nitelik, grelik, zaman, yer, dumm,. sahip olma,
etki ve -
Aristo iin tn genel cinsleridir.
Birbirlerin.e irca ediIemezler. -Bunlardan hibirisi ken-
di kendine ne inkar ve nede tasdik' ederler.
Tasdik ve ancak bunlar bir
ile olur. Bunlar tasdik ve inkar etmediklerine gre,
ve da
Cevher (Substance): z ile kaim olan
devam ettirmek iin bit
yoktur. Mesela . olarak kendi
bir cevherdir. Onun rengi, vs. ilin-
tileridir. bl,!
halde, hepsinde ki, o da onun
bu, onun cevheridir ..
Cevher, Daha
az insan, daha,ok veya daha az ve daha ok
44 ALt SEDAD, s. 4-5 .
4S. H.FFDING, La Pensee Humaine, s: 130.
29
da bulunmaz.
yoktur. Fakat
_ kabul ederler, olan, bir ola-
siyah beyaz olabilir. Bu cev-
her hep
Nicelik (Quantite): Ka; nice ce-
Srekli ve sreksiz olmak zere ikiye .
. Sreksiz, konusu olan Srekli.
ise geometrinin konusu olan ile konusu
olan bir
O halde sreksiz bir niceJiktir.
ise sreklidir, nk blmleri birbirine dokunan
bir mmkndr, bu nokta-
Dzeyler' ise
Niceliklerin yoktur. uzunun
bulunmaz. aza,
olduklari ama, bu, gre-
Niceliklerde k ve okluk da QJmaz.
kendisine has karakteri, ve
yiiklenebilmesidir. Bir veya
bir bir veya olma-
sylenenilir.
Nitelik (Qualite): Nite.lik, kenndisi ile bir
. sylenen terime denir. sorusuna
,verilen

- Hal en nitelikler: adalet, itidal
gibi.
2 - Meyil ifade eden nitelikler: birinci-
lerden kolaya Me$ela, has- :
gibi, temayu-
30 i
Iii olabil-ir., hasta kohtyca
olunabilir. _
3 -- Duyu nitelikleri: - .renklcr.
V.S. gibi.
4 - Bir
veya drt gibi.
Niteliklerin olur. Mesela, adalet adalet-
Azhk ve da
kabul ederler. Bir daha az veya
daha ok ak olabilir. Fakat -nitelikleri okluk ve
kabul
Grelik (Relation): - Btn
- olana denir. Mesela, en hyk, greli bir
Onki onun en byk gre-
dir. Duyurn, gibi de grelidir. nki an-
cak veya olur.
Biitn greli kavramlar
Mesela, baba,
kanat yzlinden kanat ise bir

Nerede (a): sorusuna cevap olan
-kategoridir. Bir bir
haldir. Mesela evde, gibi.
(Ouand): Ne sorusunu _ ce-
vap olan kategoridir. Bir bir
Binti olan haldir. Mesela: A-hmet ne zan1an
okula 964 diye verilen cevapta Ah-
'in ilgili .bir hali gsteriliyar. O halde
dn, geen _ gelecek hafta gibi jfadeleri
bu gsterir.
31 .
Bir. czlerinin.
veya' kendisinin bulunan'
lere gre olan; halidir. MeseHi, ayakta durmak,
oturmak,. olmak
. Sahip (Ava;r): Herhangi bir sahip
oln1a, bir bir sahip ile ona
i1inti olan halidir.
gibi. .
Etki (Actian): Bir tesir edicinin bir
tesir tesir ediciye Hinti ol,an.haldir. Kesiyor,
seviyor, gibi.
Edilgi (Passion): Bir bir et
Qna olan haldir. Kesiliyor,
seviliyor gibi
4fi

Aristo sonra kartegorHer
teorisinde hep' Aristo'yu takip
- sayd on kategori gerek ve gerek
aynen kabul-
,
tarihinde, kategoriler Aristo'
dan de Aristo'dan . sonra
en byk kategoriler olarak g-.
rrz.
Kant'a gre kategodler
47
. K fa gre kategoriler mdrikenin apriori
kategoriler ile Aristo'nunki ok
Aristo'ya gre kategonler aittir. Kant'
. 46 Kategoriler iin bilgi bak. ARtSTO, Organon I, Katego-
ri/er.
47 KANT, Critique de la Raiso.n Pure,Tremesaygues et Paeaud fran.
tere. s. 94.
32
da ise kategoriler zihne. aittir; bunlar. zihinde tecr-
beden :Q.ce bilgi ancak bunlar vastasiyle
elde ,edilir. bana gelen intihaJar, ancak zih-
niindeki bu getikten sonra bilgi haline -
gelirler.' ,
Kant'a gre. kategoriler, nicelik, nitelik, grelik
ve modalite olmak zere drde Bunlar da ara-
er er blnerek oniki kategori elde edil-
olur ki
Nicelik
, Nitelik
. Grelik.,
Modalite
{
Birlik (Jlnite)
.' okluk (p/uralite)
Tmlk (totalite)
1
Gereklik (realile) .
Olumsuzluk (negation)
(limitalion) .
Cevher ve Binti (substance et
accident) .
Nedensellik \Le
(Causalile et dependance) , .
veya eylem
ou .recip-
roque) .
- (pDssibilite-
impdssibilite) .
. Varnlma - Varolmama (existen-
ce-?1on-existence) .
-
(necessite' - contingence)
Kant'dan kategoriler
olarak, ve ,Hffding'in sayabiliriz.
"o
meselesi,
konu orta-
ya gerekcilik (re-
alisme) ve (conceptualiSI11e).
(nominalisme): Bu gre genel
yoktur; ancak adlar Kavram-'
olmaz. Antistenes diyordu
ki: "bil' gryorum da Antis-
tenes'in fikrine Bunlara gre de
ferdin Epicurcler daha ileri giderek
sesten ibarettir, dediler.
Rosedin (XI. ve d'Occam (.M. 1350)
savundular. RosceJjn cins ve trleri'n aneak
birer kelimeden ibaret fel-
,sefesinde de gryoruz.oMe.se-
la, Mill konusu asla at, gen
fakat bU; at bu gendir diyordu.
\
Gerekilik (R ): Bu teoriye gre,
temsil ettikleri- olarak bir ger ...
sahiptirler. Porphyi'ios Anscl-'
me(1033-1l09), de (. '. 1121)


olarak mev-
cut idiler., Bossuet (1627-1704) aktel
var farteder, bu gerek1ik,
hakim tekili de temsil eder ve ona 'tmellik ve
verir. .
Tmellerin,
fertlerde mevcut olmakla beraber, zihinde
kabuleden Tmeller bir soyut1am.a ile zihnin
'sonucunda elde
.34
Abelard "(1097-1142) bu fikri temsil
i Port-RyaI da
Arnauld diyordu ki '''Mevcut olan-
tekildir. beraber, soyutlama yolu ile
tmel. fikirleri ederiz ki bunlar birok temsil
ederler". !
35
BLM.
TANIM VE BLME
i - TANIM
Aristo'ya gre
de bir 'karakteristik ile-'
tayin eden zihin denir.
. Genellikle 'klasik ikiye
lar . definition" 've "deseription" ,
"had" ve "resm" diye
birincisi . ze, ikincisi ilintiye
aittir. ze olan daha bir
yerini belirtip . tamamen
ilintiye olan ise; bir .onun
nitelikleri ile ilgili olarak verir. Birin.ciye
zsel ikinciye .iHntisel
lam tam ve eksik diye
drt korlar. drt
'gre olur.
gre
1 -- Tam zsel tam): 'Bir
ile
hayvanla tan.m gibi.' Hayvan in-
cinsi, ise
36
2 -' Eksik zsel Bir
uzak ile
cisimdir dersek, eksik zseI
oluruz.
3 - Tam irintisel (Resm-i Bir
cinsi ile
saiu, glc diye gibi. '
4 -' 'Eksik ilintisel {Resn'l-i
.ilintileri ile veya uzak cinsi, ile ilintisinden
veya insan
uyuyan diye eksik ilintisel

Grlyor ki bu drt
esas Kav-
ramlar cins ve tr gre her-
hangi bir onun yerini belirterek di-
Bir yerin.i
Hrtirken 'gz nne
gre
ikinci An.3:1itikler'de "madeniki yap-
mak ya nesnelerin ne ya da ne ifade
gstermektir ... "48 diyor ... Lalande, Aristo'nun
bu daha sonra gelen klasik
nesnelerin yahut gerek (rei/e-
hakiki) ve kelimelerin yahut' adsal
diye ikiye blp incelediklerini


Aristo'ya
48 IV, Analiiikler (H.R. Atademir
S. 123.
49 A. LALANDE, Vocabulaire Technique el de la Phi/o-
,sop'hie, Definition mad,.
37
bu iki ifade

- adeta
dikkate gibidir., "hakiki'
tarif" dedikleri, nesnelerin (vcu-
d,u) bilinen bir (mahiyetin) diye
gerek ilinti-
sel byle bi!
ifade ,ediliyor: Bir isimden
ile ilgilenmeksizin izah et ..
mektir. ,Anka "uhlmu mUdevve:
nede" 'konu olan terimlerin bu
lardu 50.
Gelenbevi tr;;
l nelerin adsal

,- Gereklik varolan (a-
yan dan bilinmezden nce ta-
adsaI bir "
.2 - Bizzat kendisi fakat mm
kn olan da adsal Mesela An-
byledir. '
3 - Bizzat kendisi gibi.
da mmkn olmayanlarfn da adsal
Mtselii ,(itima-i nin
gibi. ,
Bu gibi
denen nesnele'rin ile,
.adsal fark gereklik
s6 AHMET CEVDET, Sedod s. 32;-t. HAKKJ, Miyar'u/.-
U/m s.-30. ,
'SI, GELENllEVi, Mizan'u/Burhan (Abdunnafi tere). C.J, s. 147.,
38
var olup ileri geliyor.
yeri varsa ve biJi-o
niY9fsa bu ger ..
eklik YQkEa veya gereklik dnya-
.varolup da bilinmiyorsa (ki yine yok sayihr) bu ..
nun da adsal
Klasik nesnelerin (la
des choses) v'e adsal -r ia delinition 110-
ou la d einition du 110111)
bir durum gie
arpar.
Royal bu
nesnen,in bir hay-
hareket lsdr, gibi ta-
veya zaman herkesee b'i-
linen fjkitleri vedlmektedir. Bu fikirlerin ierisinde,
hayvan ve hareket ls gibi de
iddia edihnektedir. Oysaki adsal
da, ancak ses'e dikkat edilir, sonra, bu ses,
gsterilen bir '
gre tayin edilir:. "52.
ise H
ya kelime ederek ya
eski kelimeninmphem ifadesini belirterek, tesbit
etmege lardlf. Burada
ad,
(la chose) 'ise 'bir veridir. Bir-
neden' ibaret sz konu-
sudur. "53
,52 Logique de. Port-Royal; s. 88.
53 E. GOBLOT, Traite de Logique, 's. 88.
39
Adsal tamamen, keyfidir. Onu yapana
felsefe bir misal ,"'-'""
veriliyor: ve daire diyorum,
desem, burada daire kelimesinin herkesee kabul
'iin Fakat bu
keJimey'e yeni bir anlam iin bana ,itiraz edi-,
lemez. Mesele Adsal bize
,kelimeye veriyorum diyebilirim. Bunda
rqluk' ve aranmaz. Halbuki gerek (reelle)',
durum tamamen tersinedir. Nesnelerin
belirtirken nesneye Bu sebeple
ve bahis konusudur,
lanan uygunluk szlkte gerek
. ze adsal da ilintiye: ol-
beHrtiliyor. Bir nes,ne (la chose) intileri ile,ta-
mesela ve grlt
bu gerektir. ama adsal
bir


yor'ki ile
gerek ve adsal verdikleri anlamlar

, eifer, deyim yerinde ise, yaptlan'
.esas
gre nemli -olaJl
. 'ya,
zihin nceden byle'
bir bem (mahiyet) hem de
veya
- yani -.
ikincilerin da adsaI tanJm
denilir.
,S4 FRANCK, Dictionaire Des Sciences Philosophiques,
maddesi. ' .
40
Klasik gre ise, bir nesnenin
. beHrtmek iin gerek .
. Nesnenin 'bize iin gerek
keyfi olmaz. gerekir. Ad-
sal ise, O. halde keyfidir
(arbitraire), bir ibarettir.
adsal dedikleri man-
"laIzi" dedikleri

'

1 - tam 1-
bunu formlle ifade
ca/ni tnani Yani
. btn fertleri iine dahil 01-
da
fikri ciiinl.e ile; H<;on-
foto et solt def11u/o"
tmne ve ona uygun


, ....
2 - Bir kendisinden daha bir
'le Yani bir ke-
limelerJe gerekir.
. 3 - (dei'r-i ha/tl - cerele
vicieux) bir ken-
disine bir
hkm, iki kavram bir diye
sonra, l-::ir blmdr
diye ,olur.
55 "Mphem hirsz hir szle tefsir lafzj tarif.
denir:' AHMET HIFZI,
s.42.
56 s. 31.".
57 GOBLOT, Ayn, esr. s. 117; TRiCO'T, Ayn, esr. 91.
.J. L


grupta .
- Tecrbenin ...
Duyumlar (renk ses vs.}, duygular '
kin vs.) bu 'trde!ldir. Bilmek,. anlamak iin'
idrak etmek gerekir. Anadan
ma b.ir kre,' ne hibir anla ..
kin 've nefret da byledir.
2 - stn" cinsler de
, cinsi ile stn cins ...
leri mmkn olam.az. Bu .stn
cinslere kategrHer, en genel kavramlar ,da' denilif ..
K,ategoriler bahsinde tam bir listesinin
fiIozoftan filotofa
Mesela, zaman..me'kiin,' birlik,
,yaptla;maz, ancak
Bii geometrik
. mesafeye ait Mekan
ise, btn belirtiler sonra
geriye diyebiliycruz.
, J
3 -
ancak tr!erin olur. .nki ancak trn z
ile Ohalde fertlerin tan1
lamaz. ancak genelin bilimi,olur diyordu. Aris-
to'ya olarak ve Mill -olan
ferttir, ancak ferdin bilimi olur Gerek, ta-
bir kendine has karakte:rlerini
Mill, Aristcu olarak gerek fert
gre,
iddia 'ediyordusB.
58 bilgi bk. Leon-v de Phi/o-
.\'Ophie Il, s. t 88 vd. GOBLOT, Traife de s. 177 vd.
42
11- BLME
gibi
Bunda da bir belirtme
daha ok i-
lemi ile ilgilidir. Blme ise Be il-
gilidir. Blme bir 'bt"nGn blmlerine
Klasik iki. trl blmenin
sylerler. B.i.rincisi bir tmh blnme-
si, eski deyimi ile "kl/n taksimi" ikincisi,
tmelin tikeVerine blm, eski deyimi ile
cz'iyatina da iki-
lar. Onlara gre de iki trl tin (btn)
Birincisi paralardan ,btndr
buna "totum'" denir; ikincisi bir'
terim olan 'btndur. Latince denir.
i. Him iki trl de blme olur
60

Birinci blmede blnenler, blnenden ay .. ,
Mesela suyun, oksijenle hidrojene bu
tiptendir. Blmlerin ikisi yani hidrojen ve oksijen,
btn olan!"sudan ..
ikinci ise, blnenle pir- '
birinden
lerinden daha geneldir. Mesela, izginin izgi
\Le diye bu tipdendir.'
blme bu ikincisidir.
gre e-
,Port-Royal da-; tmeli
esas alarak blmeyi


59 SEDAD" Mizan'ul-Vku/ ... , s. 32-33.
60 LogiQ'1e de Pqrt - Royal, s. 177.
61 Ayn. esr. 177 vd.
43
-- Cinsin tr'lere blnmesi: Cevher. ve
. / . .' .
ruh. hayvan insan ve insan olmayan 'v
hayvan diye ikiye blnr.
2 Cins bir de Hayvan ya
veya ya tektir veya iftir. iz-
gi ya ya
3 - konu ilintileri ile de Vcut
ya veya skn halindedir. ,ya
'ya gibi.
4.- Bir ilinti konulara MeseliL
ya bedene yada ruha aittir gibi.
, Blmenin
i - Blme Yani blnenin kap ..
giren .. Me-
sela, ya tek veya ift olur; bu tam bir
au her iki blme iin geerlidir.
i 2 - biri veya ona
Bu ikinci blme iindir.
'AH mjsal izgi, ya iz-
gi olur' veya izgiolur blmesi Fakat
izgi ya veya dairedir; izgi ya iigidir
veya ,izgidirdense bu son iki blme lur.
nk bu blmelerde blncne ve bJnene
. paralar
felsefesinde
klasik ve bah.isleri
devam Bilhassa
metodu incelenirken ele ampirik
ve (constructif)
Blm bahsi de
de bir konu
44
NC BLM
HKM VE NERME

nerme iki veya ikiden fazla' bir
szdr. yle bir szdr ki veya
rekir. Bu nedenle. dua, emir, soru gibi szlerden
Mesela': a/fet. pos-
taya ver. Anakara ile ka
gibi szler fakat "Veya
dir. Bunlara nerme ,Hava . .
.. .
sokaklar gibi ifadeler. ise ve
olabilirler,ve bunlar birer nermedir. Bir Szn
veya iin, o szn tasdik
veya inJ<aretmesi gerekir, yani bir ihtiva etme- '
lidir .. 0 halde nerme bir Daha bir
,deyimle nerme, h.)(mn ifadesidir. Hkm
bir Bu, szle ifade 'edildi mi, nerme denir ..
nermeyi
bir tasdik veya eden. szdr''62 .
de HBir szdr l< i onu bu
sznde. yahut demek .
. 62 ARtSTO, III: Birinci H.R. Atademir
terc. s. 3.
63GELENBEVl, MTzal;'ul-Burhan, Abdunnafi terc, C. II. s. 4;
AHMET CEVDET, Miyar-, ,Sedad, s. 34.
45
i .'
. '----,
. nerme bir hkm gr, Olf
bir bir yklenilen \te bir de ,bu ikisi
-
.Hava ve sokaklar
nermede hava, ykleni-
len veya kendisine hkmedilen aleyh); .
veya kendisi ile hkmedilen (mahkum-u
bih),
ur kendisine hk-
. . .
sokaklar kend.isi ile hkmedilen-
dir , i kisi da, 'sa
NERME
. ,
. VE NERMELER
Birnermede zaman, iki
yani hkmedilen ile kendisi ile
gre, yk-
lemli \Le diye ikiye
iki tarafta' kav-
ram yklemlinerme)er
denir. Hava nermesinde,
geriye ha va ve .di ye iki rerim 'kahr. Bu tip
nermelerde- kei14isin-e hkmedilene konu, kendisi ile,
. yklem denir.
de hava ,konu; yklem; da
jki
tek kavram birer bu tip ner-
melere de. denir. Mesela,.
sokaklar Ya gndz olur bat-
bulunur Birincisinde "sa", ikin
46
cisinde Hya.veya" geriye, birincide
ve ikincisinde
,ise gnd z olur ve ,bulunur, cm
leleri hp.kmedilene
(an tecedent) , kend'isi ile hlikrhe4ilene
ta i i . (consequent) denir.
Klasik bu
. Bunlara gre, bir
nerm.ede, bir konu ve bir yklem ner ..
inelere basi t veya' "cathegorique" v;.eya
nerm.eler; birden 'fazla konu ve birden fazla ykleni.
bulunursa bunlara da nermeler
basit ve kategoril<: diye adlan,.
nermeler, yklernH
dedilderi ne-rmelerdir.
dedikleri dedikleri ner-
gibi,Bile-
birok
bunlardan ikisini (condition-
nelle) ve (disjonctij)
gibi
6
\ dik-
kat
OLUMLU VE
QLljMSUZLUGU
nermenin iki
nermeierde taraflar, ve yklem;
nermelerde 'ise Hmukaddem ile "Hili" dir.
Taraflar bir zaman nerme
geliyor. Zihin de byle bir- iki
64 Logique de Port-Royal s. 125; TRjCOT, Traite ... s. 142.
65 Felsefe Dersleri, S. 144.
47
kurar: Ya bu iki taraf (nisbetin)
ile veya vuku ile olur. Bi>'""
rinci ourumda nermeye olumlu (muclbe)': ikinci
durumda olumsuz (salibe) denilir.
misalIeri tekrar ele. Hava
nermesinde, hava ile "u ..
ku b.u Qnerme olumlu
Hava nermesi ise olumsuz
nermedir. Grlyor ki ykIemH 'nerinelerde konu
'ile yklein ona konu ile yklem
'birinden buna da olumsuz nerme de-
niyor.
gelince: sokak-
la, olumlu
nki mukaddem ile taH birbirine ara-
vuku so-
kakfar kuru kalmaz nermesi ise olumsuzdur. nki
mukaddem ile yuku bir-
. birinden biri varsa yoktur.
ile bir
. '\ arada olmaz.
Ya gndz veya bulunur.
nermesi olumludur .. nki ile taH
vuku ner-
mede iki iki
yani bir arada O
bu vuku'bulursa nerme olumlu olur.
. olumsuzunda ise ];lu vuku
. gerekir; Mese1a, ya veya rz-
, gor eser Burada' iki taraf
vuku


'1 - Konunun gre
Yklemli konu ile yklern bir va ..
ya veya Klasik man-
byle bir hkmde konu ykle m ile va-
konu yklemin iine sokulur. Mesela
derken konu yklernin iine
tur. Yani insan iindedir demek:
tir.
, Konu tarafl,ndan bu
konunun Ill1 yok-
sa o konunun deHilet nesne ze-
, rinde ve yklemli
i
Bu gemeden nce esas " ,
olan terimlerin ko-
nunun zikredilen konu
, hkmedilene de, yani 'konu olan delalet
fertleregerek kon u hakiki) denir.
i Konu tek ise, zikredilel1 konu, .hem
de gerek konu olur. Yani konu ile gerek
konu Mesela, Alunet nermesinde,
Ahmet sznn bilinen ve, tek' olan Ahmet
ki o
konu olup da, bizzat nelik
hkmolunursa yine, zikredilen konu ile gerek
konu llayvan cins/ir, ,hkm,
zerind,edir. O halde hay-
van hem zikredilen konu de gerek konu
olur. , ,
49
Zikredilen konu ilc gerek konunun bu---" .
iki' birincisine teki I nerme iktncisine
tabii ner me
zikredilen konu ile gerek konunun
da olur. zaman
zikredilen konuya kQnunun L'ZIl\ ,
veya konunun (vasfi denir. Hayvan y\.r
ier hayvan
bu deHilet fertle-r de -'zatJ mevzu" olur. .
Hkm, yani konunun fert-
leri kasdedilerek bclirsi'z (n1hmele) ile
nie'elik ,bildiren meydana
gelir
66

Bu' orta-
ya
i -- "zikredilen konusu tekH ise, te.-
k i n e r ro c denir. Mesela, Ah-
gibi.'
2 - konusu olup da hkGm,
konunun z zat;)"
olursa tabii nerine "denir.
3 -- yani konunun "fertleri
Uzerine olup d:a nicelik bildirmezse b e i r s i z n e
e (kaziye-i denir. {nsan gibi.
4 -- konnun fertlerinin belirtile-
rek bunlardan bir kastedilirse t i k e n e r m e
(ka=iye-i J. denir. "insanlar
gibi.
. 66 GELENBEVi, Ayn. Esr,. s. 7-;21;
so
AHMET CEVDET, Ay 1\. Esr. s. 39-41. Mi"":
yar'ul-U/un,l s. 38-40 ve' Felsefe s. 134-135,
\..
5 -' konunun fertlednin be-
lirtilerek tm kasdediIirse tme 1, ne rrne
. denir. Btn insanlar gibi.
'B'u nerrne tabii nerme bilimlerde
iddiasiyle tekil ve belirsiz
de 'tmel ve tikele irca ..
Tekil nerrne klasik tmel nerrne
gibi kabul tekil konu olan
., terim btn ele
Belirsiz nerrne ise gre bazan
tikel bazan da tmelolarak, kabul edilebilir. Ahmet
Cevdet hususta diyor: "Belirsiz ner-
me tikel pnerme Yani birinin
yerde de olur. Bilim ve fenIerde
ve funun) belirsiz nerme, tikel nerrne gibi kul-
Fakat edebiyatta bazan belirsiz nerrne tmel
nerrne gibi Mesela A"rupa ,
ahalisi btn kas-
tedilir. Fakat bu trl edebiyat tmel-
rf ve a,dete Yoksa felsefi meseleler gibi
akl i bir isbata


Bu nerme geriye ikisi
tmel ve tikeldiye. da-olumlu ve olum-
dikkate
erbaa" dedikleri drt nerme ortaya
olur.
olumlu

Tikelolumlu
Tikel olumsuz
her K Y dir.
hi ibir K Y.
K Y dir.
K
67 AHMET CEVDET, Ayn. Esr. s .. 43.
51
Bunlar gsteriHr:
Tmelolumlu A
Tmelolumsuz E
Tikelolumlu i
Tikelolumsuz 0
68
Yklemin,
'gibi kH\sik'
nermenin nermenin.
,konusunun yklernin
nem de Aristo'-
dan
69
beri klasik dikkatini de
yklernin bir, fayda ol-
sebebiyle ele ahp
da ner-
,meleri "kazaya-i mnharife H kural
olarak telakki

ve
Bunlara gre konunun bir olmak sebe-
biyle, daima kavram olarak telakki edilir, pu-
, delillet fertler dikkate'

'Bir kavranlIn
fertle!i dikkate da onun iin bir nicelik
,
Klasik nemsenmeyip ;bu
XiX. ele
George ile Hamilton' yklernin
problemini


68 Bu harfler harflerdir.
nermeleri harflerle
A '=:= i'" E = J ,I = r ' y.
69 ARISTO, Organon Il, nermeler. Atademir terc. s. 'LO.
70 Ayn. Esr. C. 11. s. 22. I, i
71 GELENB.Evt, Ayn. Esr. s. 21 Ve Felsefe Ders-,
leri s. 135. "
72 LOUIS LfARDJ Les Logiciens Anglais Contemporains, S. 37 ydd.
, 52
'Btn insanlar lmldr, derken, burada
menin yklemi olan lml'nn
Hamilton'a gre bu hal dilin bir
ile.ri gelir. yklernin de var-
,Btn lmld;r demek gerekte, btn
lmllerdir demektir. nki insanlar-
<.lan lmililer de O halde d-
gizli olan bu ifade
Bu nermeleri,n gre blnmesi
evvelce konunun dikkate
ikfli bti sefer drde olur
\ '-' Konusu ve yklemi
2 - tikelolan (Ioto-par-
tielle). '
3 - Konusu tikel; yklemi olan (parti-to-
, ta/e)
4 - Konusu tikel, yklen1.i tikelolan (part i-par-
tielle). ' ,
olutnlu ve da dikka-'
denen
oluL '
-, Burada' konu ve yk.
lem btn M isal, her
her poligondur.
2 -' Ohimlu Htoto-partieHe": Konu yk-
lem tikel,ola.rcik M isal, gen'
lerdendir.
3 - Olumlu Hparti-totale": Konu tikel yklen1
,olarak Misa1, btn
tigenlerdendi r.
53
4 - Olumlu paru-particlle": Konu ve
tikelolarak Misal .
genlerdir.
'.
5 -- Olumsuz Konunun btn
yk1ernin btn ..
M'isal, hi bir gen hi bir kare
6 - Oltunsuz, 'i tto-partielle": Konunun bti.i-
n, yklernin bir
Misal, hi bir gen
7 - Hparti-totale'.':
na girenlerden bir btn
Misal,-
hi bir gen
8 - Olumsuz Hparti-partiene": Konunun kapla-
bir
bazi gen/er
. den.
, de dikkate qllerme-
pek '
bu itirazlara hedef Bu iti-
, nel'Inenin dndrmesi bahsinde
2 - varhksahasula. gre
bir de d i ner-
(kazaya-i hariciye), gerek
(kazaya-i hakikiye) ve nermeler, (ka-
zaya.,j zihl1iye) diye

nermenin koriusu olan
varsa ve hkm, var olan bu fertler
73 GELENBEvt c. II., s. 37 vdd; AHMET CEVDET, ayri. esr. s
43' ydd; Felsefe Ders/eri, 134.' '
54
"-"'-'
zeri'ne olursa buna denir. Mesela, her
nermesinde hkm harite b1.Jlunan
veya 'bulunacak.,.olan her kBst-
edilerek bu nerme 'nerme olur.
Konunun fertlerinin da,
var farzedilerek hkmedilen
gerek nerme. denir. Yani konuyu eden kavra-
fertleri. yok fakat mmkndr. Me ..
sela, Anka I:lucudur hakiki bir
fertleri yoktur fakat farzedi-
lerek . ,
konuyu delalet
zihinde mevcut ise yani
bylece zihinde v.arolan fertleri zerine
hkmle edilen de zihinsel
nerane denir. Mesela: Cins zsel bir tmeldir,. ner-
mesinde ,gibi. nermenin konusu olan
zihinde bile mevcudiyeti
mmkn fakat zihinde farzedilerek
hkmolunursa bu de zihin-
'sel nerrne (kaziye-i zihniye-i jaraziye) denir. Me-
sela; zi-
hinde farzolunan zerine

. .
3 - Konu yBdemaIm msb et (positif) ve menfi
(negatif) gre
eden konu ve
yklernin msbet ve menfi dikkate, alarak
yklemH '
yapan msbet ise bu ner-
me ye denir."fnsan insan at de-o
55
gibi.. Birinci nermedeki
insan ve can ikinci nermedekf insan ve at terimleri '-
"muhassala" olumlu olan
denitip olumsuzuna "basite" denir.
misalde, insan at nermesi "basite"dir.
, .
" nermenin konu ve her ikisi
veya 'ikisinden birisi ise byle
"madule" denir. konu ve' her ikisil
de menfi olursa buna iki madule '
tarafeyn); menfi olursa, konunun 'ma-
dulesi yklemi olur-
sa bQna da yklernin niadulesi mahmul)
verilir., Mesela, olmayan bilgili
iki olmayan .fakirdir,
konunun madulesidir, insan drt oll1'1a-
. ,
nermesi ise "Jnadulat'l mahmuI"dr.
NERM,ELER
YkleinHnermelere basit
ladar ver-
bunermelerin bir konusu 've bir,
de yklemi Bu konu ve yklem tek terim olarak
ifade Bazan konu veya yk,.
lem veya herikisi birden bir du-
rum gsterir, konu ve yklem.e
fikirler eklenir. Bu tip nermeler,
, ' nerme demek da olsa tek k,onu ve
tek yklem bahis konusudur. ie-"
risinde bulunan bu kar-
nermeler
konu veya yklernin anla-
kk cmleye tat cmle veya '
lei muterize" (incidente) denilir. Mesela,
56
Ah11'let Bu
Konu zerindedir. ner,me,
"Ahmet nennesidir. Burada konu olan
Ahmet, 'sevilen" cmlesi ile
bir kayda 'tabi beli r1 i bir anlam

Y
Burada yklem, olan
cmlesi i1e ka-
,
Hem konusu
ve ocuk/ar, on/ann bu
dan olanlarca se Bu ner-
mede de konu olan ocuklar, ve
la, yk]em olan ise, da,,-'
olan cmlesi ile ka ..
t i an r .c
ileride karma-
nermelerin kar-
konu veya yklerne fikirler
'ile ikisi iJgili
bilgiden 'gelir. bahsinde
bu .tip, ele fakat

NERMELER, '
. .
Bir iki tarafta
birer bu tip ne'frnelere ntrme ..
ler; taraflardan. birincisine ikincisine
, ,tali -, nceden
bi t i k ' (nllfttastla) ve
(nlimfastla) diye ikiye
57
nermeler:
\.. .................
mukaddem talinin
luda ve olumsuzda ile hk-
(ka-
zaya-i les proposifiol1s
fes) denilir.
Her ne gndz .
Her ne gece olur
iki birincisinde, muk'ad-
demle ikincisinde ise
ile Yani birincisinde Inukadde11l
olan ve taJi olan "gndz'? bir ara-
ya zamanda bir arada. olur.
nennede olan dogar"la
HUi olan Hgece' olur"un ile'
ikisinin bir arada
Bu' durumda birinci.
. olumlu; ikinci neqneye,
olumsuz denilir.
i?nern1elerin
gerekli ve '
(ittifakiye) diye ikiye
--,- Gerekli H n1u-
l<.addem" nedenJik gibi belli bir
bulunursa bu "tip nermel.ere gerekli
denilir. Bunlarda da ya talinin
veya tali mukaddemin nedenidir veyahut' her ikisi ay-
nedenin eseri' olurlar. Mesela:
Her gndz olur ner- .
mesinde, dili'nin nedenidir.
58
gndz olursa
nermesinde ise tali, 1]-edenidir.
gndz o/ursa etral lan ner-
mesinde, "mukaddem" ve "tali" nedenin, yani
eseridirJer.
2 - olan
mukaddem ile tali
da bir da, iki taraf
tesadfe. ise' bu tip de
denilir. Mesela: Her ar-
Ahn1ed'e nermesinde,
dem tali yani Ahmed'e
riedenlik gibi bel1i bir yok-
,tur, tesadfe

ile, tali
, birbirini yok etme (n,e/yetme) suretiyle
Bu ,tip olumlusunda, ner-
meyi meydana getiren iki vuku
olumsuzunda ise vuku ile hkmo-
lunur. .
,Ya giindz olur yahut bulunur ner-
, -(
la proposition /isjonctive) dir.' Burada ile,
tali'nin ile Yani birisi var-
yoktur.- yle 'ise bir ner-' , .
medir.
Bir, ya veya nermesi
, olumsuz bir aynk nki
ile tali araslI!daki olumsuz yani
vuku ile
59
: '
ilkin gerekli (inadiye)' ve ""--'
(ittifakiye)' diye ikiye
1 -, Gerekli ( inadiye) : bir
mukaddemi talisinin hali izi)
birbirine, nedenlik gibi bir i seler veya her
ikisi nedenin' eseri iseler bunlara gerekli denilir.
, Mesela: Ya yahut" gece
'olan
hali olan gece

in neden.idir. Ya
etraf l'eya gece ise,
olan etraf ,ile taHnin ha-li
olan gece ,nevcu! nedenin, yani gne-
'eseridider.
2 - ner-
111ege, taIinin' hali heden-
lik gibi bir' bulunmazsabuna da
denilir. iin Sedad'daverilen
, ler Ya b?san veya' anka i'11el'cuI-
tur, olumlu bir insan ko-
yahu! at ,nermesi .-
suzbir
'Aynk bir de kendisini
getiren iki 'yani He taIinin, ve
iftine gre, birbiri ile ,lan
Bu .nerme-
'ler ," h a k i k i y e", a n i a t - u c e mi ," ve
a n i a t -, II 1 h II i ", diye e
1 - "Hakikiye": ile h'tali"
gerek ve gerek
"dan ile veya bu olumsuz
ile "hakikiye"
60
, kasdediten iki hiri
ru ise birden veya
: birden Herhangi iki terin) bu
trden bir nerme Bunun iin gerekli
"Hakikiye" ile onun hali (nakizi)
veya olan Hterditten" (ya
veya byle) tneydana gelir. Mese/, adet ya tek
, olur veya ift Verilen misalde tek ile ift'
da bir seim' Bu iki teri.mden birisi
haline Tek'in hali
bu ise iffe c5ittir ..
Taraflardan ikisi birden birden'
ola.maz
na getiren nesneye
ikisi birden ikisi birden olnuyacak de_o
mektir. '
ya rek ()!lIr r(li olur.
yapal Bu
ve n1cselii
(i(.' tektir.
O ('ifttir.
i
iki birincisi ikincisi
bu "hakikiye"nin.
iindir. Olun1suz ile
tali'nin olumsuz ile
Yani i ki getiren bir arada
dogru ve bir arada olabilirler. vesileCUI -
dan kural uymaz.

iin
* s. 71.
61 .
Elbette ya inseli" v.eya hayvan


Ya veya rzgar eser


Bu insan daima ya kat/ptir veya trktiir


Grlyor ki bu ile
olumsuz He hk-
taraflarda bulunan 'terimler birbirinin
ne ne de
, . '
"Hakikiye"de taraflann, gre
birbiri He olan cetvelde gsterebi-
liriz. . '

Olumlu hakikiye Olumsuz hakikiye
, HManiat-uI
mukaddem ile tali

ile veya bu lumsuz
'
hkmolu-
nan "maniat-ul
OJ uml u iki ta-'
ile hkmolunur. nesneye uy-
her ikisi,birden olamaz. Ya .
biri veya her ikisi birden

Olumsuz ise .. bu
Yaniolumsuz ikisi birden
olabilir . birden olamaz.
74 GELENBEVi, ayn. esc. C. II. s.
75 AHMET CEVDET, ayn;esr. s. 39.
76 MEHMET Goyei'ul-Beyon ii Jlm'I/-Mizon s. 23.
62 .
, Bir ya oluI111u
cemi'dir. bu iki _ ' '
da nesnelere
ler i - Bu 2 - Bu
kavak. merrner ve at-
olsun.
a -- Kavak iin;
. Bii
Bu
iki nermeden birincisi ikincisi
b .,- iin:
Bil ,
Bu
iki birincisi ikinciS'i
c --At
Bu ,
Bu
Her. i ki de yan
Bu iki bir nesne yoktur
nerme iin, Gelenbevi ve Mehmet Tev-
fik geen eserlerinde veriyor1ar:
Bir veya
Bu olumsuz
Yani ikisi'birden yuka-
olumlu gibi, kavak, at nes-
77 Bu ner me maniat-ul cemi olumluya misalolarak eserlerde
aynen GELENBEVI,ayn. esr. c. s. ] 1 i; AHMET
CEVDET, ayna esr. s. 47; MEHMET TEVFiK ayn. esr. s. 24;
Aliyar s.
kal, s. 81; RIFAT, ayn. esr. s. 80. .
63
nelerine sak, ilk ikisinde biri
olur. nc iin ikiside olur: ".'-""'.
At iin:
Bu oll1zayandlf.

Her iki nerme de Bu iki
iindeki i le olumsuz
Olumsuzluk taraflara ait
Misalolarak nermede., taraflar
LIk olumsuz
,
Cen1i" de mmkn haki-
kat 2 cetvelde
Maniat.;ul cemi
olumlu
etyer: 2
cemi
olumsuz

Mukaddem i
' Tali Y D Y Tali Y D D
Maniat-ul Hul:
nern1cde ile ara-
ay-
ile veya bu olumsuz, ile
hkmolunan nennelere hulli" denir .. ' ..
Olumlu
ile Yani
mukaddem ile HUi ikisi birden yan-
olamaz' ya birisi, veya ikisi birden olabilir.
Olumsuz' nt;rmede ise, bu' ,ay-
olumsuz' Yani olumsuz
iki taraf birderi olabilir. '
64 i'
Bir ya - veya -
nermesi olumlu mitniat-ul dur.
Bu nermenin da nesnelere uygu-

1- -- -
i
nesneler yine kavak,
at .
-a - !<-a vak
Bu
Bu -
birincisi ikincisi
b -, Mermer iin:
Bu '-
Bu -
Burada da biririi ikinci
c -" A.t iin:'
Bu -'
-
Her iki ner me de
Her iki Qnermeyi nesne ise yoktur.
Olumsuz iin' bu in- '
,san yarum. veya misalini, Mehmet Tev-,
fik ise ,misali' veriyor: Elbette, bir" ya Can$lZ
veya .
, Her iki misalde de,
ile Yani" taraflar
bir arada Birinci misalde bir insan
78 Gayet u/-Beyan hari, bir st notta eserler mi
sali
65
rm-veya zenci olmaz ama mesel,a, inHolabilir. i:kinci
misalde de durum Her iki taraf da k1!J'a '.--
"ikisi de olur. nki ,ne,',ca,n-
ne de "
"Maniatul hulfi" da mmkn hakikat
3 cetvelde
Cetvel: 3
Olumlumaniat-ul hulu ' olumsuz maniat-ul hulu
i .
"Maniat-ul Cemi" ve "maniat-ul hu1u" iin veri-
. len kural "Maniat-ul cemi bir ile onun e-
(nakiz) daha az olan
. hulfi" da ise, bir ile onuQ
daha genelolan verilen h- ,
kmle' meydana geHr
79
Bu kuralolumlular iindir.
Olumsuzlara gelince: "Maniat-ul cemi"', nin olumlusu
"maniat-ul hulQ" nun olumsuzu gibi hu-
cemi" nin olumlusu gibi:"
dir.
Birer misalle bu
Bir ya rlermesi olumlu
"maniatul cemi"dir. Burada
la da ...
, ha az geneldir. nki olan
yan, olmayan etaha birk nesneleri de iine
ya veya nennesi"
ise olumlu "maniat-ul hulu" dur. olmayan'la
olmayan bir
79 ayn. esr. s. 71.
66
. Burada,. da-
ha geneldir. nk
Olumsuzlar iin
durum verilen' eetvener incele.-
. grlr ki, "maniat-ul. cemi" nin olumsuzu,
"maniat-u] hulfi"nun 61umlusu 've 6lumsu ..
zu bir.incinin .gibidir .
. Verilen misalIere dikkat edince; bu iki
birinin olumlusu oluniSuzU
ara5ln,da bir .benzerlik daha
cemi" yi meydana getiren
. nermeyi.olU:msuz
mak iin "madule" yapmak
gerekir. Mesela,. ya veya olumlu
taraflardaki nermeler
yani. terimleri msbet olarak Bu nermenin
olumsuz maniat-ul. cemisi;. "bir olmayan veya
olmayan nermesidir .. Grlyor ki,
nernie olumsuz taraflar da ol'!"
Yani' terimler menfi
"Maniat-ul ise aksi olur. Yani
olumluda taraflar "madule" olumsuzunda ise taraflar
olur.
veya gibi
olumlu olumsuz bir maniat-ul hu-
lu yapmak istersek oluf. veya
degildir. .
Bu iki trl nerme
de Olumlu bir maniatul
. taraflarr "madule" yapmadan, olumsuz
olumsuz hulfi; olumlu maniat-ul
"madule" sine dokunmadan Qlumsuz ya-
parsak, olumsuz. "manlat UJ cemi" olur.
Bir ya veya olumlu
cemi, ya veya olum-
suz nermesi maniat-ul hulCi'dur.
. . nermelerin
. .
YklernH nermelerde nicelik sz kO:Qusu olunca,
nermenin konusunun dikkate ve
konunun nermenin de Qluyord u.
nermelerin belirtilmesi yolla
oluyor. Burada zaman faktr nermenin
tayinediyor. h nermeler. de '
ler gibi nicelik tmel, tike], tekil ve belir-
siz olurlar. .
nerme: hkm. btn zamanlar
zerine olursa o nerme tmeldir.
Her ne zaman gndz olur, ner-
!Ilesi tmel
, de gstermek iin olumlusun\1n her
ne .. zaman, da hibir zaman
deyimleri gelir. isedaima kelimesi
an . ya veya i/ttir
de tmelolumlu
dir.
Tikel nerme: hkm, zaman,
-diye verilirse yani btn iin
geerli be1irtiHrse nerme tikel olur .
. Bazan rzgar eserse ..
Bazan elma ya olmayandlr veya o'mayan-

..
nermeleri tikel
68
Tekil
.
hkm belli bir zaman zerine olursa ner-
tekil Qlur. "
gideriz.
Bugn ::anll111 'Zeyd ya denizdedir
veya
hibir zaman kay-
. tabi veri'lir ise belirsiz nerme olur ..

Bir ya .veya '
ve. tali'nin
Inukadden1 ve tali'nin birer
kadar
miz misallerde ve taJihep yklernH ner-
melerden . nermelerde
her ikisi de "eya biri yklemli de ola-
Bu duruinda dokuz
tr

- HMkadden1" ve lanlar:
/-1 er ne ZGI11an insan olursa o'
2 - ki 'da olanlar:
Hel' ne bir insan olursa o hayvan ol-
ne bi, hayvan insan
ollnaz.
'80 Tikel ve nermelerinmisalleri Gayet-'
l-Beyan'dan
,81 Bunermeler iinverilen Mizan'uf-Mokol'dan
69
3 -, Her iki da aynk olanlar:
ya ift tek dai-
ya blnr .:ya blnmez:
4 -' 'Mukaddem'i yklernH ,Hili'si
gndzn neden her
ne gndz mevcut olur.
, ,.
S - Mukaddem'i tali'siyklemli
olanlar:
Her ne ian1an gndz ola-
" gndzn
6 - MU,kaddem'i yiiklemJi tiiJi'si
olanlar: " \
, olursa ya iftir veya o tektir.
, 7 - taIi'si yklernH olanlar:
fler ne: bir ya ,ift veya tek olursa ()
.
. 8 - Muka4dem'i tfi1i'si

Her ne gndz'
daima yd bulunur ,
olmaz. - '
9 - Mukaddem'i
olanlar:
Daima ya bulunur yanut gndz
,her ne zaman,
gndz olur.
70

- yklernIlden olanlar:
, Ya ift olur veya tek olur.
2 - olanlar:
Ya do- .
gece. rflevcut olur.
3 - olanlar:
Ya sajnlfttir ya tektir yahut' ya ift
veya tek
4 -. 'Taraflardan birisi yk1emli
olanlar: .
. a. gndzn neden olmaz yahut
.her ne zaman gndz. olur.
5 - TaraflarQan biri yklemU .
olanlar:
Ya bir yahut ya i/ttir ve ya tektir.
6 - Biri olanlar:
Ya her ne gndz yahut
y.{l olur ya gndz' bulunur.
Mukaddem ve tili'nin nitelikleri:
nermelerin birer nerme ..
na gre niteliklerde Yani
olumlu veya o]UQ1SUZ olabilirler. olumlu
veya olumsuz nermenin. btnneetkisi
y.oktur .. olumlu veya
iki birbirine ..
Olum.Iu bir nermenin.
.. olumsuz gibi, olumsuz bir nermenin
olumlu olabilir.
Her 'ne ise gndz mevcut
olumlu bir ve ta_O
. olumsuzdur.
71
Taraflardan oluinlu olumsuz olabilir.
Mesela,
"
H er ne gece
nermesi, mukaddem'i olumlu taji'si olumsuz olan"
, olumsuz bir
Bir iey veya ya: tektir veya
'nermesi ise, olumlu
olan olumlu bir nermedir.
NERMELER
i basit ve
diye, 'ikiye
yklernlidedikleri ,nerme basit
dedikleri, de,

nerme tiplerinin de fakat
dikkate ,
Bu'
ele nerme
" tiplerini ele
diye birden fazla kon u veya birden
fazla nermelere denir ve' iki grupta
incelenir. Birinci grubagirenler
olanlar, ikinci gruba girenler ise
leri gizli '
i -'- ola'nlar:
(copulative) ,
(hypothetique) , nedenU (causafe" greli (rela-
ekli (diserhive) Bunlardan aynk
ve grelim:
72
'-,
'-..-'
a --:- (copulative) nermeler; birbiri-
, ,ne tasdik ve inkar "cojyonction" ile
bir ok konu ,veya 'nermelerdir.
ya ok konulLJ, ya ok
veya bir. ok konu ve bir ok yklernH olabi-
lir. 'Mesela: '
Ali ve'
Ali ve zekidir.
Ali ve All/net ve zekidirier.
b -' Nedenli (causale) nermeler: Sebep bildiren
bir ile birbirine iki eden
Mesela: . ,
nki iIJltihall, var.
c -' Greli (relative) ve
. ihtiva edeni
Ali'nin A?i
d - (discretive) . nermeler:
Fakat, gibi
para a/abilir fakat kalbi
2 -' gizli Bunlar
1l11ndan bellj da

,a - zglU; (exc1usive) Y,klen1rn
bir konuya du-
run1: ,'ancak" ve gibi keJirnelerle belirtilir.
. \ '
Bu i1ermeler iki ihtiva ederler, fakat
anlatnda bu hkn1)er ev "azi-
fesini, bir nerme olup iki
hkm ihtiva eder: - 2 -
82 Bu tip nermeleri tslam
73
Bu jki hkm,
nerrne iinde 'anlamda !nsan ancak
ektitin; bier. Ancak fazilet asil- nerme-
leri de
b -' nermeler: Konunun
bir btn konu zerine verilen h-
km bir'
Eflatu,licular har!(, btn eski felsefe
cisilnsiz oldugunu kabul etn1ezlerdi.
Bu nerrne iki hkm ihtiva eder:
- Eskifilozoflar cismani bir ya
2 -. Effatuncular aksine.
, c - (comparative) .nermeler:
Bir He .fikri ifade eden
Bunlar da iki hkm ihtiva ederler ve bu iki hkm an:'
lamda 'Mesela::
Btn en bir
. Ali Ahmet'ten nermeleri g'ibi.
a - nermeler: Ne zaman bir
olmaya veya' o
de Ilildi nde , iki hkm ,olur. Birisi o
bahsedilen ev'Velki hali, o tarihten
sonraki halidir., Bylece bu birine
"Inceptive" J.'desitive" nenir ve her ikisi de
anlamda bir' nerme olur. Mesela,
senedel!- beri fes, .Trkiye'de. erkekler iin'
rts' obnaktan Bu nermede
iki hkm mevcuttur:
i - sene, nce Trkiye'de erkekler !fs
giyer/erdi.
74
2 'Senedir Trkiye'de erkekler fes
giy;nez.
MODAL* NERM.ELER
modalitesi meselesi ta Aristo'dan
beri Hareket .
nerinelerin modalite
klasik
fark'
Modal
"Bir bazan konu' ile
nisbet bir nermenin o
o kayda nermenin
. modalitesi, "ciheti" deniHr"83. . Byle
Goblofun

iki
Ya ok modaliteden bahsdilir, mo.dalitelerin
olur. Mesela: ",Sokrat iyi
ediyor" hkm; iyi ile bir kayda
tabi . Bu zarflarla (adverhes)
hilkmlerin Modalite bu
. anlamda herhangi bir adverb olu- .
yor. 2 - Ya da Atisto'da gibi,
, konu ile
bahsedilir. bu ik,inci
yolu .
* Modalite, eski dilde ciher', ile da
trke olarak "kipiik" kelirriesini Cihe-,
tin dilimizde daha ok yn ve
ise, modalite vermeyip, anlam-
yeni,si bulununcaya kadar moclalite keli-'
uygun grdk. ....,
83 AHMET CEVDET, Sedad s. 90.
84 GOBLOT, Traite s. '159.
75
Konu ile yklem
tabi gre, bir "moda!" nermede
hkm bulunur. Yani moda1 ner'me iki hkm ih-
tivaeden bjy nerme 0'1 ur. "Hkmlerden.
birisi zerine' ;hkmdjir"S5. O halde
modaliteyi zerine hkmdr diye

Zorunlu-Olarak modal bir
iki hlm ihtiva eder: 1
2 ,Burada hkm
hkm uzerine
Aristo'da modal nermeler
Aristo.'da 111(.dalite bahs'i pek Or- '
ganon'un zorun
lu ve "contingent" 'bahsediliyor
86
Bu
drt h ki.im
kabul'edilen modalite nc,
olan Birinci AnaIitikler'd.e ise diyor:' "her
ncl ya bir ya bir zorunlu veya bir "ola-
(contingent) yklernt' Demek ki Aris-
to trl ediyer:
a .- An ve basit' nerme
2 -- Zorunlu nerme
3, - Kontenjan
85 TRICOT, I-II, tercmesi; s. i 20 de not i.
86 Organon II, nermeler, Atademir'terc., s. 33. Contingent
kelimesi dilimizde olagan veya olumsul kelimeleriyle
Dahaiyisi bulununcaya kadar 'kelimeyi aynen ku]-
lanmayf ve Trk alfabesiyle kontenjan diye uygun
bulduk. .
87' Organonll. terc. s. 6. Aristo'nun bu cmlede
"To endechomenon" kelimesi
bazan "Contingent" olarak Fazlabilgi iin bk. N.
NER. 1vJodaIllel'meler, ilahiyat Fak.,Dergisi, 1967 c. Xi.
76
,Bu nerme de Assertorique, Apodie-
ve diye
Aristo ne modalite kelimesini ne
onun Ancak Aristo tefsJrcileri ile
modalite gre ,denebilir 'ki Arlsto
zorunlu ve' kontenjan diye iki mo ..
da1ite kabul basit
nerme modalitesiz. nermedir.
Ari st() 'ya , gre "zorunlu, trl olmayan-
"Kontenjan, olmayan ve var
fark edilindir"90.
Aristo'nun kabul
nerme misal verelim:
, ,
1 - Basit nerme:, A, B dir.
2 -" Zorunlu onerme= A" B dir 'Z()runludur,
zorunludur.
3 - Kontenjan (yahut mmkn) A, ,H
dir veya a B


Klasik modal nermeler:
Aristo devam ettiren Avrupa
nermeler daha: fazla dur-
ve ondan inlhem.olarak ele modal ner-
88 TRtOT, di Logique, 136; Le Systeme d'
Arislote, s. 190.
89 Trieot, tere. Tom. I, s. 259.
90 ARtSTO, Organ()nIII, Birinci Analitik/er, Atademir ,tere, 8.140.
91 nermeler iin bilgi, bk. N.NER,
eser.
(eo ii ) zik-,, ___
rederek daha sistemli bir


'. '
, . gre bi r
drt "mod" dan biri Mm-
kn, ,kontenJan, ve zorunlu. Bu su-
retle iki olan drde
neden de bu
drt Fakat Birinci
Analitikler'de, modaliteyi ikisini dikkate al-
Avrupa
olarak konuyu ele
Modalnerme nern1e gre,
nermeye 'dictum, tali nerme-
ye mod us diyorlar. Modus kon'-
tenjan ve zorunlu olabilir. zrunlud,ur (biz
, dilimizde ifade ederiz: zorun-
ludur) nerme yani dic-
tum, ise olumlu ve
da.dikkate sekiz ortaya
kar. Dictum'un da 'ele
ortaya
1-
2-
3-
4-
5 --
6-
Dietun1 olumlu modus mmkn olumlu
" " "kontenjan"
" ,. i mkan "
"
"
"zorunlu ,"
, , , ,
H mmkn' olumsuz
, , , ,
"
, ,
92 moda) nermeleri' iin eser-
de GOBLOr, Traile de
.Logique; P. JANET ve &.EAILLES, la Philosophle;
TRtCOT, rraile de Formelle; H:O. Initiatio"
Philosophie deSaiili Thomas d' Aquin. "
78
7-'. " " " kontenjan
"
8-
"
."

"
.zorunlu
"
9 - Dictum olumsuz
"
mmkn olumi
10 -
" -
"
"

"
1
' ,
"
"
kontenj"n "
12 -.
H
"
" zorunlu
"
-
"
" "
mmkn olumsuz
14 -

" "
"
15
"
" i
" kontenjan
"
--
16 - " "
, ,
zorunlu
"
n.erme tipi drt grupta ve -A, E, 1,
U harfleri ile gsterilir.
r - Dictum olumlu modus olumlu A
'2 - Dictum olumsuz modus olumlu E
3 - olumlu modus olumsuz i
4 - Dicturn olumsuz modus olumsuz V-
Bu harfler moda1ite teorisini zetle-
yen. drt kelimeden. Purpurea, lliace
Amabirnus, Edentuli. .
ilk sesli mmkn'n drt
lini gst.erir. su, dictum ve modus'un
g-sterir: _ yuvarlak-
mmkn degildir.. i mo-'
- dus'un olumsuzl u gsterir. yuvarlak
Amabimus'un A iki nerme-
nin de olumlu gsterir: .yuvarlak
Edantuli'nin E modus'un
-olumlu
Si Bu kelimelerin ikinci sesli harf-
leri drt nc sesli-harfleri im-
drt ve .d!dUnc sesli zorunlu'
g.sterirler.
79
Zikredilen drt kelimenin ikinci bir daha
Kelimeler, ierisindeki modlar dikkate
bunlardan hepsi birlikte veyahepsi birlikte yan-
olur. Misalolarak Amabimus'u Sesli harf-
Jer ile AA i U. kurala uygun olarak
netmeleri
,A yuvarlak o InmkiJndr.
A yuvarlak ..
1 yuvarlak
U yuvarlak zorun!u
Bu drt rierme ya birlikte olur veya bir-
likte olhr. ketimeler de
nabilit.
Grlyor. ki Aristo'-
, danmlhem olarak ele modalite ,bahsini ga-
yet 'sistemli bir
Kant'ta mOda}' netmeler:
Kant'a gre moda1ite'hkmn ile
olmayan, zihnin ta ma ait bir
'Modalite hkmler, as-
sertorique ve apodictique 9iye e
Tasdik veya inkarda, basit bir ifa4e eden
. h.kmler problematik; ifade eden 'hkmler'
assertorik;, . ifade elen hkmler de 'apQ-
diktiktir.' '
" A. bu l modaIitesi!"

olgu tasdik edilen h-'
k mlerdir. Mesela, Paris Bu
hkm uyar
. bir olabilirdi.
80
Problematik basit bir ifade eden hilkm-
lerdir. (courbure) sebebiyle kdinat
belki' .
, Apodiktik, hakikatlerini ifade eden hkmler
dir., Dairenin geer. Daire'nin
kabul edildikten sonra bu hkm'n
Gerek Arist. tefsircileri ve gerek;
gre modal ner-
mlerdir. C?1Il1:ayan basit nermelerde bir
modalite bahis ,konusu Kant'ta ise her hk-.
mn modalitesi Bu modali-
te eskilerden


modal nermeler:
modalite ile,
modalite
'gibi, da iki
mevcuttur. ve "mteahhirin"9s, m-
daliteyi olarak ele
A Mtekaddimin:
trl Inoda1ite kabul ediyor:
(possibilite) , ve v-
c ub (zorunfuluk-n e )96.
93 A . .vIRIREUX-REYMOND, La Logique F()rmelle, s. 7.
94 Kant'da modalite .hk. N. ner, ayn. t;'sr. ' ,
. 95 M. ALi AYNI,. ilahiyat FakGItesi
(Sene 3, 10, Trk makale-
,sinde, Sadettin Taftazani'den nce geltmlere mtekaddimin, sonra
gelenlere muteahhirin denir diyor.. \ .
96 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 90; Miyar u/- ,
s. 48, Felsefe Ders/eri, S. 137.
81
bu.' , trl
Sina uyularak
nce Farabl'de durum idi. Fa.rabrye gre "ilk
cihetler oda !ile ) trldr: Zaruri, ,
ve Bu Aristo'nuri
tipini Arist tefsireilerine
, gre, basit olarak' kabul
ediliyordu. Farabi da' yu-
bir modalite saymakla
Aristo'dan ise de, n10- .
daHtesinin sylyor.
"Mutlakta adet,. btn cihet (modalite) bildiren
ortadan ve ne ne de
. .
cihetlerin onun iin
cihet geer"9R. Bu ifade ile Farabi'nin de
Aristo gibi iki modalite kabul
denilen Fra-
'modalite ka-
b-ql ediyorlar. ' .
- Zorunluluk (vc.ub), "viicub-u zati" ve
cubu bilgayr." diye ikiye Bunlardan birincisin-
de zorunluluk dan yani, konunun
znden, gelir. Mesela: a/iIJ?dir
(bilicidir), insan
rinde' konu-ile yklerri
"vcub-u zati" dir. nki zIlc
gibi, zne aittir.
zden gelmiyorsa ona da bil-
gayr" deni,lii. Insan yazarken pan},'a/'--
97 1966 dan
basim;s.29. ve tercme_eden. Mbahat Kyel. .
98 Farabi ,ayn. esr.
82
hareket etntesi zorunludur, fakat bu zorunluluk
. J _
onun znden gelmez. .
2 -' kendisinden ile yok-
iktiza' etmesidir; has" ve
am" diye 11.
99
.
ha.s" hem var olma hem de yok olma
ynilden olumsuz kli-
tiptirnermesinde, ka,tip olmama-
yoktur .. Bu bir
.ifade eder.
m": bir taraftan, yani ya var-
olma veya' yokolma olumsuz
Her nermesinde,
cak olm3.,&l zorunludur; fakat zorunlu

3 - "z
: yold.ugunu gerektirme
"Vcub", "imkan" ve terimlerinden kas-
dedilen iin eski' kitapla-
verilen misal
z()runlu, ,snmesi mmkndr.
onerme halinde .
zor14nludur.
olmasi .
. sonrnesi mmkndr.
modaliteyi bu t'arzda
ken kaynak Sina'nin
tbpi ise, Bati gibi, Aristo-'
99 <tzmirli),. possibilite,
contingence ile Felsefe Dersleri, s. 138.
100 . Felsefe Dersleri, s. 138.
83
nun 'Organon eserinin iki'nci olan nerme-
lefden mlhemdir. listeden
np imkan :ierisinde mtalaa "
B - Mteahbirin:
, .
eskilerin modalitesine
zorunluluk, devam, Jiil ve. imkan diye drt
modalite kabul ederler. geen drt 'modalitenin
\Le birbirieri ile dlan dikkate .
narak moda!' bahsederler.
likle sekizi basit, yedisi mrekkep olmak zere
moda} nermenin zerinde ok

bu
sabit Bazan basitler ondrde
de yediden fazla ,sylenir.1
03

Drt modaliteyi esas alarak modal nermelerin
esasa -
ihtiva ettikleri hkm daha -
rusu modalite gre,' basit olurlar. _
Basit nermeler tek modaliteyi ihtiva eder. Her gver-
cin bilfii luucudur nermesihasit bir
tek modalite 'o da fiiIdir .. ller gvercin bilfiil
uucuqur fakat Bu'nerme ise.iki .
lite ihtivia' birincissi fiil,
Basit Modal nermeler:
Basit saymadan nce,
olan, drt her biri-
nin -
101 1. MADKOUR. l'Organon d' Arlstote dans le Monde Arabe, s.
176. . '
102 ayn. esr. c. :II, s. 77 vd; AHMET CEVDET,
ayn. esr. 92 vd;' ayn.es(. s. 6Svd, . ._
103 GELENDEVI, ayn. esr. c. II, s.96; MEHMET Zb-
detl Muhtelitat mln'et-Tasdikat, s. 3.
84
a -. Zorunluluk:
r sylerler.
1 - K'onunun znden (zat-essence) zo-

2 - btn vakitlerinde, nisbe-
tin yani konuya
bUD-a "zaruret-i 'zatiye" denilir.
3 -
ile olan zorunluluk. Buna da
vasfiye" denir.
4 - Belli vakittteki zorunluluk.
, 5 - Belirsiz vakitteki zorunluluk.
6 -. zorunluluk.
Modal nermelerin ve 5.
u klar
b -' Devam: ,Bi(konunun z mevzu). bir
de konunun me-vzu) dikkate' iki
trl devam kabul
,- c' -- Fiil: Vuku zamana gre
d - Her bit im-
kan kabul edilerek bahsediiirtM. Bun:
lardan bir tanesi 'dikkate mmknden
bir. nerme O da "mmkrie-i
"Hiniye-i "mmkne-i daime"
\Le 44 lnmkne-i vaktiye" de gibi
zorunluluk dikkate
basit nermelerin sayabiliriz ..
104 Zorunluluk ve mmkn iin fazla bilgi, bk. GELENBEV1, ayn.
esr. s. 97 vd.
85
1 -' '''Zaruriye'';j mutlaka": mevzu
olduk."a, konuya
ile hkmolunan
.. dir.
Her insan olduka zorunlu olarak
Her insan rrtevcut olduka zorunlu olarak
2 - amme: "Vasf-! rnevzu': mevcut
olduka yklernin yklenmesinin
ile' hkmolunan nermelerdir.
. Her miiddete o!ata,k
hareket eder.
Her mddete olarak'
hareketsiz .
3 - "Vaktiye-i mutlaka": Belli bir.zamanda,.yk
lemin konuya yklenmesinin ile hkmo-
lunan .
. Ay heylule"de zorunlu olarak. tutulur1o.
s

. .
Ay heylu/e" de zorunlu. olarak
4 - zamanda
yklernin konuya ile hk-

Ay birinde zorunlu olarak tutulur.
Ay gecenin birinde zrunlu' olarak
5 - mutlaka": mevcut
oldukca nisbetin devam!' ile hkmolunan
Her insan mevcut .olduka oiarak hayvan-

105 heylule, ve ve
rultuda ve bulundugu vakittir.
86
Her insan mevcUt olduka
dir.
6 - amme":
olduka, yklernin ile

Her 111ddete daima par1Jwkla-
rr eder. -
Her parn1Okla-
hareketsiz
7 -, fiiliyeti ile, ya-
n.i . konuya ,yklenm.esinin, ,bir defa olsun .
fiile ile hkmolunan
,Her gvercin bilfiil
Anka bilfiil uucu ,
'8 - konuya bir
imkan ile yklenm.esi ile gelen
Her
Her bilbnkdn


Modal nermeler:
Basit ve zorunluluk
teleri ile elde, edilir.
106 Mtekaddi'minden bahsederken, slcJlk
Burada imkan'a misal veriliyor.
imkfinda'n nermedeki nisbetin, ,yani yklernin
konuya yklenmesinin ters
Yani imkan-:-
SiZ mm-
kne-i amme iin" bizim misal Gelenbevi'
mmkne-i amme iin misal "Her insan im- ,
am ile katiptjr".
87
, ,
1 - hasse": Qzn'
ile amme'ye denir.
Her madem bizzat parmak/aN
lakin haddizat1nda
2 - "rfiye-i zU'n (zatm)
ile "rfiye-i amme" ye denir.
Her mcldete, olarak
hareket eder lakin
'
3 - "Vaktiye-i la daime" veya "vaktiye"': zn
ile '''vaktiye-i mutlaka"ya
denir.
heylule'de zorunlu olarak, tutulur, lakin.

4 -' la daime": veya
'mutlaka"ya
denir.
. Bir gn zorunlu olarak ay tutulur lakin

5 - "Vcudiye-i la daime":
lanan ,denir.
Her gvercin uucudur, lakin
, ' '. '
6 - la zaruriye": Yklernin konuya'
zorunlu "mut-
amme"ye denir.
'Her insan b,i/fii{g/ci1dilr lakin bu g/c/k zo-'
run/u , , ,
7 - Mmkne-i hasse": Yklernin konuya yk.;
zorunlu ile "mm-
amme"ye denir .
. 88
Her insan bi/imkan fakat zorunlu
MisiUlerle bu
en ,ok dikkate
Bunlardan nermelerden de bahsedilir
fo7

vaktiye": Yklernin konuya yklen-
mesi belli bir zamandaolup nisbetin tahakkuku ,ile

Ay bilfiil he.vlule"de
knuya yk-
vakitte bulan nern1elere
denir. ' .
birinde ay fiilen tutulur.
'Hiniye-i mutlaka": Hkm
ile verilirse"
niye-i mutlaka" denir. '
Her zatu/cenpli bu
larrn RsUrr.
la daiD!e": Hiniye-i mutlaka;' devam-
"Hiniye-i la daime" olur.
Her zat/cenpli bu
ksr,. lakin de'van11t
"Hiniye-i mmkne"': nermede ynden,
yani nerme olunllu ise olumsuz) olumsuz ,ise' olum-
hi" yrtden olumsuz ile hi.ik-
J110lunan nermelerdir.
Her -::atiilcenp
17'lI11ki1dr.' . '
107 GELENBEYi, ayn .. esr. s.'96 vd.; MEHMET TAHiR, ayn. esr.
, s. 3. Misaller
89
var . ya-
kitlerin bidnde" ynden
ricrm.elerdir.
Ay hey/u/e" de Qnl' ile tutulur.
Burada bir taraftan
ile Olumsuz' zorunlu- ,
haylule"de
dur.
MiHeahhirin'e ,gre modat' nermeIerin
mesinde nemli bir rol
Hernekadar bu zaman'. bir o10d::tli-
fe olarak 'inodaI
ikinci qerecedefl' bir modalite
olarak mutla-
ka", vaktiyc-i la daime",
la daime,", "mutlakai vaktiye", "hiniye-i .
ve "mmkne- i vaktiye"nin
esas rol oynayan Mese.la:
Ay heylule'de zorunlu olarak tutulur.
Ay gecenin birinde zorunlu tutulur. .
Her iki nern1ede de zorunluluk 'bir kayda tabi
bu da
, zorunludur. Ne zaman?
veya gecenin birinde. Grlyor ki bu tip'
zaman.. adeta ikini bir mo'-
daJite {)larak ierisine giriyor.

Bu
si/ion) Ye d.ndrme. (akis - conversion)'nin ne
gsterilecektir. Klasik bu iki konusu-
90
i
i
i
i
i
i
!
l
i
nu
kazaya" ad'! ise genellikle
t) blmllde,
(['inference inllnediate) inceler-
ler. Hangi in.celenirse incelensin bahse-
dilen
. 111iz gibi, D,ermeyi ele birbid ile olan
ise bu iki
. alt1nda bulunan yr.trneyi esas Bura-
da sz konusu olan yklen11i

terimlerden iki ya
ya. nitelik veya hem nicelik hem niteJik
birbirinden iseler, bu iki
oh11a Bu iinde iki nenne biribirine ya
ya ya 'veyaa!-
..
- (mutezad -
Konu ve yklemi olan iki .tn1el nerme ni-
iseler bunlara nerme.1er
denir.
a - trneI olumlu ise, olumsuz
. olur.
Hibir insaJ1
Btn insanlar
b -' ise, tnv::l olum-
lu
Hibir af iki
Biitn atlar
91
c -' tmelolumlu ise, tmelolumsuz '
veya olabilir. "v
Btn
'. Hibir insan
Btn insanlar
.insan
"



.CL - tmel olums,uz ise, tmel 'olum-
lu veya .
Hibir Y
Btn
Hibir i'nsan .
Btn ins,!nlar'
Demek ki, birisi ise,
onun sylenebilir. Fakat
. birisi ise, veya

2 - Mtezad, Subeontraire)

,konu ve olan iki tikel
nitelik bunlara ner-
denir. .' .
a -- tikelolumlu, ise, tikelolumsuz
veya olabilir.
ins(1nlar
insanlar
insanlar liil11ldr
insanlar lml




,b - olumsuz ise, tikel o.lumlu
veya olabilir.'
92
i
L ..
1
i
insanlar bilgin
. insanlar bi/ginair
insanldl' linsiiz
. lmszdr




c - tikel olutnlu ise, tikel oluo1suz

atlar iki
atlar iki


d '- tikel' olumsuz ise, tikelolumlu
'
insanlar
insanlar


3 -- (MtedahiI, Subalterne) nermeler:
Konu iki nerme
nicelik olup da nitelik
olursa bu iki nerme birbiriyle
Tmelolumlu ile tikel olum.l, tmel
.ile tikel biribiriyle
ruluk ve
v3:rd1r: .
a - tmelolumlu ve tilo1cI olun1suz
ru ise'ler, olan tikelolumlu ve
olumsuz da
Btn insanlar lmldl'
insanlar
. Hibir at
insan. at
b - HimeBer iseler onlanil
olan tikeller bazan bazan olurlar.
93
Biiin. insanlar iy)
insanlar iyi
Hibir inlJ'an

Biitn llf/ar iki
iki






c - iseler,
olan bazan' bazan olurlar.;
insanlar
. -Btn insanral" iJln11dr
insanlar
Hibir insan
d - tikeller ise,
olan tmel,ler de yan
insanlar II11SZ(/l'
Bii t insanlar
.

4 --- (M Contradictoire) ner-
meler: '
Konu ve olan iki
.nitelik de nicelik birbirinden fark-
)1 bu .iki birbiriyle denir.
ile tikelolumsuz, tmel ti-
kel
Biiliin insanlar
il1sanl4,. lrnl
H ibir k drt
drt
olan i ki nerl"neden biri ise, zorun-
lu ()Iarak
Bu drt bir
94
i.
A
E
A.
A
L
'L
'T


k
K
i' . O
ONDRME
Bir dndi.irme, onun
dan. konu; kontisun,u :
islam gre d ;z dnd rnie
-i ve ters dnd'rme (Aks-i diye iki
trl olur 108.
Dz dndrme':
nermenin olumlu ve
,ve dokunmadan. konu, kenusu-
nu yklem '
a - Tmel nermenin dz .
tikel olur.
Btn insanlar
iJliimller ii1sandlf
108 GELENBEVI, ayn. esr. c, II. s. 146, AHMED CEVDET,.ayn,
esr. s. 54, SEDAD, ayri. esr. s. -52, HAKK" Mi'
s .. Felsefe Ders/eri s. 169. .
95
b -- Tikel OIUll1lunlin dz tikel
olumlu olur.
beyqzlar insandil'
insanlar
. "
.. c - Tmelolumsuzlin dz trne}
olumsuz olur.
IU 'bir
Hihir
d - Tikel olumsuzun ,dz olmaz.
nki sonu bazan bazan yan ol ur. .
insanlar
insan
insan


.


dz dndrmenjn i.ki'
aksiyomuna sylerler
lO9

Birinci aksiyoni: Btn olumlu
yklem, bir ile Her insan
lmldr ol-
ener. lmill burada tikelolarak

yklem
. btn il'e :nkU olumsuz nerme-
de konu, yklernin bn
bir srngen nermesinde, in-
san srngenler Yani"
nermede yiiklem olan srngen, tmelolarak

109 GOBLOT, de Logique, s. 2J4; RABlER, Leons de Philo-
II, s. 40. '
96
Bu ve tikelolumlu
lerin 'tikelolumlu, tmel
nermenin tme1 olumsuz
,prensibe oluyor.
aksiyoma tikelolumsuz bir
neden de daha iyi' an-
ki: Tikel olumsuzda konu tikel, yklem
tmel Dndrlnce, tmelolarak
yklern, konu olacak ve nerme iin tikel'
gerekecektir. nermede tikelolarak
nan konu, dndrlnce, nerme
iin tmeli gerekecektir. Her iki hal de
nermenin nki, dndrmede

Hamilton'un
Klasik aksiyom olarak kabul edilen yu-
iki genel- kurala Hamilton, yklernin niceli-
ele ile koyuyor. Yklernin
bahsinde Hamilto.n'un fikirlerini Onun,
toto-totale ve olumlu parti-totale'da yUklem
tmel; ve parti-parti-
, elle'de tikel fikri ka-
bul edilince klasik dndrme de de-

Hamilton'un fikrinin reddi:,
Hamilton, yklernin yorumlama
liyle klasik zikredilen iki askiyo-
ise de, Hamilton'dal1: sonra gelenler
onun' bu filetinil1 glkle] i red ve bu
konuda klasik yolunu takip
97
'a itirazlar zetlenebilir:
.. . ., ...............
1- Olumlu nermelerde yklemi eden te-
rimin btn ile dogru de-
Olumlu ve olumlu ,partj-totale mute-
ber olamaz. Hatta, yklem konuya
olsa. 'nki: '
a -
,ed o zaman n.er-
menin anlam ikind
bir- daha ol taya O da, "Btn
hayvanlar Bu nerme 'birinci ner-
tasdikler sorulara cevap
ile '
- bir hayvan
- hayvanlar
Bu sorulardan insan jnce-
lenmesi ile, ikincisi insan hay.vanlar
incelenmesiyle Bu durumda toto-totaJe' k a-
bul e.9.ilen, ele birbi,:,
, nden iki hkm' olur:
- Btn insanlar
- Btn ,hayvanlar
Demek ki olumlu yklemi tme te-
Iflkki etme fikri sebep olur
ll

b -. yklem tmelolarak konunun
her ferdine de tUrnel larak Bu ise
sama Mesela, btn btn
genler btUn
demek

J.
110 RABlER,' ayn. esr .. s. 42-43. .
1 TRICOT, Traite dt' Logique Formelle, s.
, -'
,98
2 -.. 'yklernin kaplammm
bir ile ele da
Yani, olumsuz toto=partielle ve olumsuz parti-patielle
muteber olamaz.
"Hibir gen toto- "
partielle Bunun
hi bir gen olur. Ha-
milton burada, in tikel oldu-
sylyor ki Hamilton'un ze-"
rinde kelimesidir. kelimesi
iki
-" herhangi bir mikdar"
olabilir.' Bu anlamda eldeki nefme "ifade eder:
Hibir gen herhangi de:'
Yani tane bir dahi olsa demektir.
nun ise, hibir' gen hibir
olur. Burada ise gibi yklern, t ..
mel olarak'
2 - Hamiljon, kelimesinden
bir bu
demektir. Bu durumda da
tjimel (tekil de olsa)
tmyle Konu btn",olarak .
O halde; olumsuz bir'nermenm ykle mi hi-
bir zaman tikelolarak

'
Ters dndrme)
Bir nermenin olumlu veya
tu ve dokunmadan kon.usunun
yklem; ykteminm konu Ters
dndrmede durumu dz dndrmedeki
112 RABlER, ayn. esr. s. 43-44, TRICOT, ayn. esr. s. 130.
99
ise dz
deki durumu gibidir.
a - Tmel ters dndrmesi t'me]
olumlu olur. .
Her insan te"rs
Her hayvan olmayan insan olur.
, .
b - Tikelolumlunun ters dndrmesi olmaz .
. .
c- Tmel olumsuzun ters dndrmesi tikel
olumsuzdur. .
"ibir insan.
olmayan insan olmayan.
d """:'Tikel olumsuzun ters dndrmesi tikel
olur.
insan
insan 'olmayan
nermelerin dndrlmesi:
Buraya kadar grdklerimiz
ilgiliydi. de dn-
nermelerden
yalniz 'ner:melerin dnd r]pJesi
Her ne zaman gndz olur; nerine-
sinin dz dn d rmesi: Bqzan. gndz ise
olur,. nermesidir. Ters dndrmesi ise: Her
ne zaman gndz' obnaz .ise,

yani ,olan
.. ile aynk nermelerin dndr]me-
sine itibar
113 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 56, HAKKI, Mi'yar'u/-
-U/tim s. 53. "
100

Modal nermelerin dndrlmesi:
mO'daliteli dnd-
rlmesi zerinde de Modaliteli nerme-
lerde dndrme sz konusu ok olan
on zerinde durulur: "Zaruriye-i mutlaka", "Da-
Mutlaka", "rfiye-i amme'" amme",
"rfiye-i Hasse'" rute-i Hasse" "Vaktiy' Mut-
, ,\ '
laka" mutlaka", "Vcudiye-i la: Daime"
"Vcudiye-i la Zaruriye:" ",Mutlaka-i amme", "Mm-
amme", "Mmkine-i Hasse"
Bu on nermenin olumlu ve
gre Madaliteli
ileride gibi modali-
, tesinde Madaliteli nermelerin dndrlme
'sinde, nceden
gre dndr.lr, bu nermenin modalite
si de
1 - dndrlmesi:
a -' Z'aruriye-i mutlaka,. diiime-i mutlaka, rfiye-i '
amme'nin dndrl-
mesi, hiniye-i olur. gibi,. hiniye-i
mutlaka fjilin ger-
hkmedileJ?
Mesela" her insan hayvand",
ki drt modalitederi mesela za-
mutlaka ile. rierme olur: Her zo-
olarak Bu nermenin, dndrmesi
dur: hayvan, hayvan olduka 'bilfiil Bi-
rincrnetme zaruriye-i mutlaka, ikincisi hiniye'i
Birinci nerme olunca ikincisi
olur. Bunun son nerme
101
olmazsa onun Yani, Hibir
. hayvan, hayvan olduka hibir insan
Bunun, ise, Hibir insan insan oldl{,ka
h(bir zaman hayvan nermesidir. ,Bu ise yan-
'nki, her insan
zorunlu Qlarak O
hayvan hayvan olduka b:/fiil
nermesi ' . ,.
b - hasse ve rfjye-i hasse'nin olum ..
hiniye-i la olur. Hi-
niye-i la dairne, zn ile
n,an fiiniye-i
M esela, her
hareket eder, fakat. haddi
rute-i hasse'sinin dndrmesi: '
hareket edenin ha-
. reket mddete, fakat
diye la daime olur.
c - Vakti ye-i mutlaka, v-
cudiye-i la daime" vcudiye-i la zaruriye ve mutlaka-i
amme'nin 'dndrmesi mutlaka-i am-
me olur.
Mesela, H er gvercin bilfiil uucudur Ilikin
Hi Bunun
uucular bi({iil diye
. mutlaka-i amme olur.
d . - M'mkin'e-i amme hassenin
. .
dndrmeleri olmaz.
2 - dndrlmesi:.
on nermeden
dndrlmesL olur.: Geri ka-
102
I.an yedisinin olmaz. Bu altf'nerme ise
Zarilriye-i mutlaka, 'Daime-i mutlaka,
'amme, rfiye-i i amme, hasse ve
ye-i hasse.
it - Tmelolumsuz zaruriye-i mutlaka ve
dndrmesi olumsuz Qlur.
Mesela, Hibir insan zorunlu olarak
dnd rmesi: Hibir
olarak insan diye mutlaka olur. .'
b - Tme,l olumsuz amme ve rfiye-i
tn1.el olumsuz rfiye-i am
111e
'Mesela,Zorlf,n/u olarak n1d-
dete amme-
hareketsiz
hareketsiz olan
diye amme olur. "
. c - Tmel hassenin ve
,. J ..
fiye i hassenin dndrmeleri tmel olumsuz
Amme
, Mesela, Her yazan, daimi yairfiz
mddete hareketsiz:
bir hassedir .. Bunun tdndu)-
Dai1na hareketsiz olan, hareketsiz 0,,'-
dugu rfiye-iiimme olur
Genellikle dndrlmeleri Ol-
maz. ile hasse, nitelik
ve niceJik kendilerine uygun rfiye-i has-
seye


114 Modaliteli nermelerin dridrlmesi iin bak. GELENBEV!,
ayn. esr. c. U. s. 149-157. .'
103
i "
D,RDNC BLM
YRTME
kendisini
yrtme (111uhakel1ze, de
Genellikle . bah-
$edilir: Dedksiyon {taiii, deduction},
{!stikra, illductioll} , {1I10Iogie} lls.
Klasik ep. ok nem
., dedksiyondur. Dediiksiyonda zihin bir veya bir
ka hareket ederek zorunlu bir s'onuea
dedksiyonun,en mkemmel olarak
kabul edilir. :Bu sebeple kUisik yrtmede
esas olarak ama
tir. iki olan ve
loji" ilerde 'klasik fazla
nem verdikleri konular
5 Deduction"un 'Osmanhca olan talil bugn 'pek
,
, Telaffuzu 'da eski dili bilmeyenlerce' (a)
okunuyo'r. Bir ara bu tmdengelim kelimesiyle
Bu 'ise anlamaya yol aar. nk her dedksiyon
tmden gelmez. Matematik dedksiyonda gibi. Hat-
ta nc disamis'de 'de tmden gelme yoktur, Bu
, .
sebeplerle dedksiyon kelimesini Analoji
de yle. Bu kelime bugn dilimizde gibidir.
Osmanhca olan temsil' de dilimizde anlamlar-
da analoji demeyi uygun bulduk.
104
'.

. .
i

. Aristo sz-
dr ki kendisine, bu ko-
nulan sadece bunlar ..
le olarak 116.
ifade ediliyor: nerme-
lerden miireklep bir deJildir ki her pe vakit o nerm'e-
ler teslim olunsa ondan bizzat bir nerme-
gelir"'1l7. Mesela:
Her
Her .
Bu nermeler kabul edilince, onlardan
olarak nerme Her cisim sonradan ..
n,ceden kqnan her birine ncl 've ' .
zorunlu olarak de so- .
nu 'denilir. misalde, her
dir ve her 'sonradan nermeleri' n-
cllerdir. Her C;S;l1l sonradan ise so-
nutur.

ihtiva ettikleri ve
trlerine gre aYnhrlar.
, ve Avrupa klasik
tiplerinden
, . .
116 lll, Birinci Analitikler (Atademir terc). s. S.
7 GELENBEVI,' Fe1m-; (Abdunnafi terc). c. II, s. 176;
AHMET CEVDET, Sedad s. 67; 1.
- Ulum, \ s. 56. .
'105
na kabulettikleri ilkenin
burada ',----
esas alarak
ve
yer
ilkin ierisinde nerme ..
1erin gte basit ve' (mrekkep) di,
ye.ikiye iki bir sonutan, ya.:.
'ni meydana ge1iyorsa buna basit; iki.
ncIden fazla ncIden meydana geliyorsa buna da

KIY ASLAR
ncIden layaslara basit
denir.' Bunlar da kesin ve (isiis-
'i 18 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 18; ALt SEDAD, Mizan-ul-
Uku/, s. 78-79; Mizan-u/' Mqka/, s.122; HAK-
Miyar'ul-Ulum, s. 66. Avrupa basit ve
bahsederken
y Onlar,basit ve
degil de nerme <;Jenel-
Jikle nermelerle ra basit yahut OCcate-
,ierisine da
(compose). derler. Fakat
gibi basit ve diye ve hepsinde
yoktur. Esas olan basit ve kategorik
.tipiile onUn Bu sonuncular
incelenir. Bazan bazan hyp<;thetique, ba:zan
conditionneI,conjonctifve zel diye incelenir. (Bk. Lo-
gique de Port - LOUIS LILA,RP, Logique s. 37-,
50; RABlER, Lero!ls de Phi/osophie II, s. 69; ,GOBLOT, Tra;te
'd.e Logique, s. 216-244;J. MARITA.lN, de
s. 105-283; TRICOT, Traile de Logique, 277 vd. Fakat yuk- .
da gibi hangi ad hep
tipinden bahsedilir.
106
n II
9
diye sonucu
anlam bulunup 'da
bulunmazsa buna denir. ,Mesela:
\ 'Btn insanlar l,n!dr;
Sokrat
Ohalde Sokrat
Bu Sokrat lmldr sonuu, anlam ba-
birinci nc), yani btn insanlar lm-
f
ldiir iinde
sonucun yahut ha1i (nakiz;) n-
cllerde ,hem anlam hem de .. '
bulunursa' buna da semeli denilir. Me-
sela:
ekerse o
bu ekiyor;
O hal4e bu cisin1 '
Bu bu cisn nermesi ,an-
lam hem de nclde '
Semeli bir ncl mutlaka bir
dir. \.
I<.esin ve semrfi sonra
daha bir geebilirii:.
119 (izmirli) Felsefe Dersleri adheserinde ikti'.
rarih kelimesini Categodque'le; keHmesini Conjonctif'le
Halbuki Categorique tei-imi, Hypothetique yahut
Conditionnel olmayan olarak "Sylogisme
btn nermeleri categorique nermelerden yani
, olmayan (Bak LALANDE,
Vocflbulaire de La pi,i1osophie, maddesi ve FOUL
.de la - madde),
grecejimiz gibi nerme-
Ierden da bahsederler.
107 .'
KIYAS
Kesin da
kesin ve kesin diye ikiye'
buna
'nclleri veya biri
yklernH nt:rmelerden da t-
li kesin denir. '
A - Yklernli kesin
"-...--'
. "categoriqe" veya basit
dedikleri kJyaslar bu Gerek ,is-
lam gerek zerinde durulan . ,
yaslar kesin Aristo
Aristo Organon'da nern1elerden
yer ele 'alan ve
nermelerle yapanlar ilk de-
fa bu arada bilhassa Cprysippedir
I20
Daha
sonra gelen nermeleri ve
Afisto i1av
kesin 'byk, kk ve orta
diye terim bulunur." Sonucun b ii y k
,sonucun konusuna her iki
nc,lde tekrar edilene de c? rt a te ri denilir. Byk
. ncJe byk
'(kbra, kk n-
cle' de, kk nerme ininetire) denilir.
120 TRICOT, Traite de Logique s. 227, Aristo'nun
den zerinde bir eser fakat bunun ka)-
iddia edilir. Fakat nciillerle
Jan teorisini Aristo'nun talebeleri Theophraste'a, Eudc
me'e ve (Bak. P. JANET ET G. SE/\ ..
ILLES, Histoire de la Pieo.wpie,' s. 624).
108
misali alarak terim ve nerlneleri
,'-'""
Btn insanlar iJlmldr "
.. Sokraf . .
O halde Sokrat lmldr.
lml :., Byk terim
Sokrat: K k terim
Orta. terimdir.
BtUn insan)ar lmldr
Sokrat.in
Sokrat lmldr
Byk nerme
nerme
Sonu
Byk ve kk nerrnelete denilir.
YklernU Kesin ve

YklernH kesin tenmin bulundu-
. yere gre nermelerin nite1ik ve
gre de "niod"lara YkleinH ke,sin
ve nce ku-
greJim.

Genellikle sekiz kuraldan bahseder
ler':
- -Her' .byk kk ve orta diye "
terirn
'. 2' -- Orta sonuta.
3 - Orta terim iki nclde Qe. tikelolarak
maz.
109
!Vfesela,
M de
Bu iki nclde orta olan birinci
nermelerde ykIem daima
tikeldir) -tikeldir.. O, halde bu iki ncIden
bir sonu diye bir
, sonu qlur.
4 - Sonu daima' ricllerin
- buradaki olumsuz ve tikel kas_O
tedilmektedir - yani ,birisi
sonu olumsuz,' birisi tikelse sonu tikelolur.
5 - Byk ve kk terimlerin, ncllerdeki
. nekadar ise, sonuta ondan fazla.'o]amaz
Mesela:
insan
Insan cisimdir;,
Bu .iki nelilden drdnc' kural
sonucunun gerekir. Halbuki bu
nk bu byuk terim olan "cisim'"
Byk tikel (I. aksiyomu so-
nuta ise tmel laraJc (II. aksiyCil-
mu y.
6 - olumsuz nciden ,sonu
7 :.-..: tikelden sonu .
. 8 - ncller olumlu ise sonu olumsuz
Mod ve
kesin iinde' bulunan nerme-,
lerin nitelik ve gre "mod" (darb) lara;
orta terimin yere gre de
110
Modlar: gibi ,yklemli kesin
nerme Hunlar da ya tmel' olumlu A, ya
tmelolumsuz E, ya tikeL. olumlu I, veya tikelolumsuz
O olabilir. Bu drt ner me er er
gsterilen. 64 mmkn yani, 64 mod
bulunur.
,e
e
c c e e c c c
A A AA
A A A A A"A
A A A A A A
A A A A E E E E i i i i O O O O
A. E i O A E i OA E i O A E i O
a a a a
c
c c c c. a a a a
E E E E E E E E EE E K .E E E E
.,
E E E E A A A A i 1 i i O O O O
E A i O E A i O EA
i
O E A i O
a a a a c e e
c
c
c'
a a a a
. i ,,'
i i
1
L i i i i i i i i i
i i i i A A A A
E,E
E E 00 o o
I
A EO A E o i A E o i
A
E o
aa aa c c c a aa aa aa a
o o o o O o o o o o O. o o o o o
0.0 o o A A A A E E E'E i i i i
O A-E 1.0 A E i o A li i o i
dikkate bu
64 mod'u.n 54 dU sonuvermez. Genel
ve yedincisi (a) harfi ile ilen
-28 drdnc kural .(c) harfi ilc gste-
rilen 18 mod; sekizinci kural de (e) harfi
ile.gsterilen 6 mod sonu vermez.' Bu
geen kurallar' 52.mod'un sonu vermeye-
grlr. AE O ve I'E () da


sonu . yine
dayandarak . .
A 'E O mod'u: bir kk
tmelolumsuz olursa, sonu daima. tmelolur. Bunun .
Port-Royal

Kk terimi genelolan bir kk terim,
btn ile orta' terimle veya btn ile: ondan
Kk terimle orta terimin
. kacak .sonuta, kk terim. yeni bir terimle
(b.yk terirn). Bu kk btn ile
o terimle veya btn ile ondan


AEO da kk ,nerme E her
kk terim olarak nki kU.k
terim kk nermede yklem zaman, ner-
me olumsuz iin, ikincimantik aksiyomu ge-
tmeldir'; kijk terini konu. oldugu zainan
yine tmel nki nerme tmeldir.
Bylece kk terim, nermede. t.m ile te- .
rimle veya tm ile ondan
tmelolaraK sonuta byk
ya tmelolarak ondan Sonu
,iin, bt.n ile byiik: terimdep gerekir, ya-
ni sonucun O halde A E O; so-
tikeJ iin sonu vermeyen bit mod'dur.
i E O mod'u: Sonucu 1umsuz olan bir
buyk :nermesi tikel nI<:i, sonlJ.
. oluQ1sUZ iin, sonucun yldemi" byk te-
tmelolarak (ikinci aksiyomu
Mademki byk terim sonuta.tmel
byk: nerinede
de S. 203.
112
tikel o mod'u
kural sonu vermez.
'.
Bu 64 mod'dan 54 d sonu ver-
Sonu veren; yukardaki listede de siyah olarak
belirtilen on mod


AAA
A AI
AEE
A i i
AOO
E A E
E A O,
EIO
i A i
OAO
Orta. teriinin iinde ye-
re gre Drt var-
Bunlar'da, ikinci n-
c ve drd nc 1. diye
bahseder. Geri Aris-
to drd nc
mod'lardan bahsederse de, bir ola-
rak ele birinci (indireel) md-
olarak telakki eder. ve"
'ilk filozoflar! da . e'le
daha sonra gelen drdnc de yer



122 Mod'.Jar, bYk ve sonu gre

123 drdnc Galien icad
Bak. P. JANET et G. Histoire de la Phil/osophle,
s. ,622.
113
Orta terim byk ve k.k ner-
. mede yuklem olursa birinci
Mesela," . . .
Btn insanlar .
Sokrat
O halde
Orta terim her iki nclde. de olursa.
nc. olur. Mesela,
Her insan
Hibir ,
Oha/de hibir insan
Orta terim her iki nclde de konu olursa 'n-
c olur. Mesela,
madendir;
.
Oha/de kafi
terim byk nermede yklem, kk
konu olursa drdnc bir
yas olur. Mesela: i '
Btn' insanlar
Btn lmldr;
Oha/de
64 mmkn fa-
kathunlardan ancak 10 unun sonu sy-. i
le sonu veren 10 modla 4 birlikte.
ele dikkate ahrsak 10 x4 =
40 elde olur .. Fakat bu
. de hepii sQnu vermez. 'nki bel1i bir
iinde sonu vermesi iin,o
zel gerekir. Bu durum-
da, 40 mmkiin 4,
114
ikinci 4, i!nc. 6, drdnc
5.o11:llak zere 19 u sonu verir.'
ve 'her sonu vren grelim:'
Birinci
'- Kk olumlu
kk .. nerme olumsuz
byk nerme olumlu ola-
cak, drdnc kural de 'netice olumsuz
'Bu durumda, byk byk nerme
olumlu iin tikel, olumsuz nermenin
, yklemi .tumel sonuta da tmelolarak
Bu durum ise be-
Bu kuralnc de geer-
.. lidir.nki . byk terim orada da yklerndir.
2 -. 'Byk nerme
Birinci kural kk nerme
Kk yklern. olan orta terim bu' sebeple
tikelolarak nc
,ce- yani' or.ta terim iki defa ifade edemez-
konu byk gerekir .
. ' Bu iki kurala' gre birinci drt mod
.
Her O B dir A
Her KO dur' A
Her K B dir A
Hibir O p . E
HerXO dur A
Hibir K B E
Her O B dir
K O dur
K B dir
A
1
i
115
Hibir O B
K O dur
K B
E
i
O
.
- ncIden birinin olumsuz gerekir.
ncllerden ikisi de olsa, orta terim,
her ikisiride de yklem iin iki defa tikel ola-
rak demektir. - birinci ge-
- Bu duyum ay-
,.
'2 -. ,- Byk
kural sonu
olq.msui iin sI)ucun' yklemi olan byk te-
tmel >larak _. ikinci
mu -. Halbuki teriII) byk konudur,
neticede t.mel iin burada da tmelolarak
- be-
. -' .. 0 halqe byk nermenin tmel
olarak gerekir.
Bu iki kurala uygun olarak ikinci. sonu
veren mQdlar
Hibir BO E
Her K O dur A
1<. B E
HerBOdur
Hibir K O E
Hihir K B E
Hibir .. B O E
K O dur i
K B O
116
Her B O.dur .. . A
K O . O
KB deli/dir O
nc tki
-, Kk olumlu
birinci bunun

i
2 -. Sonu daima tikeldir ... , .
Kk nerme daima olumlu iin yklerni
olan kk terim ,tikel olarak -
aksiyomu - Kk terim sonucun konusu
dan hi 'bir zaman tmel olijrak -
kur'a -
nc bu k,urallara gre, sonu veren
modlar
Her O .B di,.
,A
Her O ,kd,,.
A
B dir i
Ojl dir i
Her O K A
K B dir 1
Her O B dir A
O K .1
Baz! K B dir
,i
Hibir O B ,
E
Her O K A
K B.
O
117
Bazi O B
. Her O K
J( B
0-
A
O
Hibir O B E
O K i
K B O
Drdnc
, '
1 -- Byk olursa; kk nerme
de' oj ur. . .
Byk olumlu i'in, orta' terim,
tikelolarak iinki orta terim byk' ner-
ncs
.ce, kk orta teri m tme.l olarak
Orta terini kk konu
kiik nermenin gerekir.
2 - Kk olumlu olursa 'daima
tikelolur."
Kk terim, kuk nernJede yklem
dan, tikelolarak .. nki kk
olumludur. K so
nuta da tikel gerekir., Kk terim so-
nuta konudur. Konu tikel' olunca 'nerme de tikel
olmus olur.
, .
3 - modlarda byk nefme .01-
InahdJr.
BUyk sonucun olum-
suz olan sonuta Himel olarak -' II.
aksiyoni u - K .yas bu
durumda. bvk nclde de
Byiik terim, bUyt1k 'konu
llH
i
j
bu gerekir ve' byk
tmel
"
Drdiinc sonu 'veren modlar
.
Her B O dur A
llet O K A
, K B dir
, Her B O dur A
Hibir O K E
Hibir K B E
i3 O dur .i
Her O K A
K B dir
Hibir B O E
Her O K diL' A
K 'B
O
Hibir B O E
O' K 1
K B O
.kelimelerle
Klasik her sonu veren

Birinci, Barbara, edarent, Darii, ferio
ikinci Festino, Ba-
roco
Darapti, DatisL, FeJap-
ton, Ferison, Bocardo .
124 zel gerekelerinde, de Port-Ro-
yol'den .. , .
119
Drdnc' Ca.menes, Dima-
ris,' Fesapo, Fre si's on 12S,
Bu keHmeler gayet tesbit
yasla ilgili bi1gileri zetler.
i - Her kelimenin sesli"harfleri, o sonu
veten bir mod'u'ifade eder. Dikkat edilirse keHmelerin
, . .
sesli harfleri nerme Me-
Barbara birinci so-
nu veren birini o da: A A 'A. ,(

2 - gibi, ikinci, nc ve
drdnc olan birinci
edilirler. bulunan' sessiz
harfler,yani, B, C,D, ikinci, nc ve' drdnc,.
birinciden hangi moda irca
edilmesi gsterir,' edilecek mod hangi
birinCi o harfle
mod'a irca edilebilir, Da-
rapti, DarU'ye, edilir. '
3 - sessizharf-:-
Jet, gsterir: .s
kendisinden nceki ,nermenin dz
gsterir. 'Mesela Cesart?"'de, nce E
byk tmelolumsuz iin dll-
vine tmel "yani E,
# "..
125 gsteren kelimeler,
da bazanBarbari, bazan
Bamalip; Comenes, Dlmaris ise Dibais olarak
Biz ve kelime tercih ettik.
nki _ bir kelimenin gsterdiAl modlar ,edilirken bazan
yer ne ifade ettiklerinin
gibi ncllerin yer
gsteren kelimelerde, "m" h"arfinin gerekir.

Daraptide P,den Akuk bunun
dndrlmesi ise 1 olacakilr.
,n parfi, ircada, nermelerin yer ge-
yani 'bylc:nermenin kk nerme,. Kk
nermenin nerme yerine gsterir.
c sama yolu i le (per absurdun:')
ile gsterir. Bu da Bocardo ve '--
da olur
l26

. Gerek ve gerek mod)ar,
Mesela Mehmet ,
Nhri .. her
kil iin bir cetvel veriyor; Emile Boira," "Cpurs'
E/ementaire de Philosophie"de hem, hem de
cetvelde gsteriyor. Btn
i ve bir grmeye yarayan bu
aynen (4 numarah
Birinci nemi =,
(par.lait,,) ve mkem-
mel olmayan (impar/ait) diye uSonuun zorun-
iin'
olainn hi 'bir muhta olmayan m-
.kendjJeri, gerekten konulan terimler-
den gerekli olarak. ama ncllerdea.ikca
i olan bir veya birok muhta olan
eksik


iin miikemmel birini olan
mkemmelolmayan da ikinci ve
.' , '
126 gsteren kelimelerin. iin, P: JANET et G.
.. LES, ayn .. esr. s. 629; RA.BIER, LerOlIS de 'hi/osophie, .
s. 56 TRICOT, Traite .. 195
127 ARtSTO, Qrganon lll, Birinc; Analitik/er; Atademir tere. s. 5.
128 RABlER, Leon,t; de Phi/osoplrie ll, Logique, s. 50.
," .' . .
121
Cedve! 4: ve modlar
, Yedi 'Olumlu , Oniki 'Oulm-
mod suz mod .
O
B Barbara
Birinci
----
Celarent
K O
--
--
Darij
K B Fedo
------------ -
B O
Cesare
--
----
Camestres'
tkihci K O
--
--
._.-
Festino
K B Baroco
--
O
B' Darapti

----
nc-
O K Datisi Ferison
----
K B Disamis Bocardo
B '0 Camenes
Drdnc ----
-----
O K. Bramantip Fesape

--
--
Oimaris Fresison
K B
Cedveldeki harflerin
0'= Orta Terim
B = Byk Terim
K = Kk Terim .
iki
tmel
---
iki
tikel
iki
tmel
----
iki
tikel
--

tikel
Bir
tmel
Drt
tikel
Aristo sonu
olarak birinci
nisbetle stUnllik
ozellikleri daha .. bu -hususa
dikkati Bu zellikler. Birinci
ok bu
"mahsurat.:) erbaa" denilen drt nerme trn so-
. nu olarak nerme en mUkemme-
122
ii tmel olumluyu bu sonu -olarak
verebilir.
. o birinci irca etmekle olUr. Bu
birinci "miyar",ul ul-Qm"
olarak telakki

'
Dtirdnc durumu:
Aristo'da drdnc
kil yoktur .. Drdnc Ga1ien (Calinos)
tir. Bu Razi: Ehheri ve
sair m\itekaddimiil'den sonra


XV. sonra
. da drdnc reddet-


.
Drdnc kabul etmeyenler, Aristo gi- .
bi, drdnc
( indirect) olarak kabul ederler. Rabier. ye
Gobloj drdnc readederken, Lachelier;ye da ..
Lachelier diyor. "Ne drdnc'
prensip n.e de' drdnc Vardil\
kildert elde edilen modlar Bunlar da birinci
nelillerinin veya sonucunun dndurlmesi
(conrersiont ile meydana gelir ... Doktor filozof Ga-
Hen bu modJan (4. modunu) mstakil bir
olarak kabul etti. Faka,thu fikit tamamen yan-
Btn mcadele ..
bu fikir ancak Rnesans devrinde itibar gr ...
meye .
129 AHMET EVDET, ayn. esr. s. 70; SQLeVMAN
. s.

FEV'!1,.MiYOl"uI"U/u.m, 84;
Re/seli s. 204.
30 tS)fAlL Felsefe Dersleri, s. 204.
131 TRICOT,TNJite de Logique Formelle .1. 223.
f32 RABlER, ayn. esr. vd; Goblot, Traite de Logique,s. 235.
123
llerin j rca i:
ikinci ve nc "v
ederek geerli

33 Gerek. gerek

.' kabul bir
her bir kabul irca
. ikincilere gre, irca olsa bile,
irca edUen kaybeder. Mesela,
Sina 134 ve Lachelier
DS
bu fikirdedirler.
ya nerme1erin dnd-
rlmeleri veya oncllerin yerinin veya
samaya irca yolu ile olur. 'nc v.e
birinci irca edilmesi ile
isbat nk birinci <
nC,Herden zorunlu olarak
bu yoktur.
irca
ifade iin kelimelerdeki
harflerden nceden .
di ikinci, unc ve drdUnc misailer ve-
rerek ircanrn gsterelim:

Jf er insan ;
Hibir canl(
. Ohalde' hibir insan
Bu ikilii Camestre.'" dir. Kelimenin
'C",.ile birinci Celarenfe irca edil-
mesi Kelimenin "m"
ireada ncllerin, yer "s"ler ken-
i 33 Organon, Birinci Analitik/er, Atademir tere. s. 25 vd .
34 ALt SEDAD, Mizan'ul-Ukul .. . s. '86. .
135 RABIER,.ayn. esr. s. 60.
124
/
dilerinden nce "E" lerin dz
. ; gsterir.
de olur:
Hibir .
'Her insan ,
O halde hibir insan
, {
Bu ise birinci celarent'dir. Sonucun
dz sonucu e-lde
edilir, o da .
Hibir insan onermesidir.
nc .
,Hibir insqn umaz;
H er insan
Oha/de umaz.
" iliic ir-
gibi,_
nin dndrlmesi ile olur. Uygulama
birinci .(er;o elde edilir ki
Hibir. insan umaz;

Oha/de umaz ..
. Drd'nc
Btn insanlar
Btn. /mldr,.
Iln//er
Bu da drdnc
KeHmedeki ','m" ve "p" ninifadelerine gre ncller
yer ve sonucun dz dndrutmesi
lacak. Bu birinci barbara
meydana gelir:.
125
Btn
!Jzitiin
Biitn i11sanlar
Sonucun dz ilk
sonucu elde olur.
Grlyor ki, ncllerin yerinin ve'!'
, ya nennelerin dz dndriilmeleri ile irca-
lardan elde edilen sonucu, ya
edilen veya onun dz
veriyor: Bir 'de sam'ayairca (per ab-
yolu ile, bu
Baroeo i le, nc Bocardo bu yo]]a
'Barbara'ya irca edinrler. '
Baroco'yu alarak, san1U yolu ya-
gsterilim:
Her insan

insan
Bunun birinci olur:,
Souucun byk nerrne He bir

Her insan ak byk
nermesi)
, Btn (Yukandaki sonu-
cunun
i
Oha/de biitn clnlllar
,Elde edilen birinci
Bunun sonucu olan btn netmesi
iinki biz ilk ol ..
Bu yona
126
ortaya Baroco'nun
olur. '
-
, sonucu olunca n-
cllerden en az de icabeder.
Birinci ncl alan "Her insan
nki Baroco'da bunu kabul
yle ise ikinci ncl 'alan "Btn ihsan-
-nermesi Bu nerme olunca
olan
gerekir; zaten istenen de
budur. yle ise Baroco
nc Bocardo'nun fs-
da metotla Ya.ni sonucun'
elde edilen nerme ile Bocardo'nun kiik
birinci Barbara Elde edilen
gsterilerek Bocardu'nun
olur.
B -, 'kesin
kt!sin ya nern1e-
Ierden veya' nermelerle yklernH nernielerden
nermelerin e-
gre blme
blm: nclterin ikisi de
nermeden blmden bir olur,
sonu da 'Mesela; ,
1 kesin t slam i zerinde
lan bir konudur. nem
kesin'in drdnc blm,n
ikilem mukassim, dilemme) zerinde
Bunu da veya zel zikrederler. ,
127
Her ne olur;
Her ne. zaman gndz olur, . '''v-"
yle ise her ne zaman
blmdeki kesin Ip da
yklernH kesin gibi drt
orta terim "byk nermede m'ukaddem, k-
k nermede tali .olursa birinci ikisinde de tali
olursa ikinci ikisinde de mukaddem olurSa n-
c ; byk taH, kk ner me de
mukaddem drdnc olur.
ki birinci bir
Iere birer misal verelim.

Her ne zan1an gndz olur.
Her ne oda olursa gndz olur

, Oha/de oda. o.lursa dot-

ncii
Her ne zaman olur'
Her ne za,man oda olur.
Oha/de bazan oda olur,fa gndz olur.
Drdnc
Her ne gndz olursa olur; .
. .
H er zaman oda olur,'
0 halde bazan oda olursa
olur.
blm:. n c lleri iki
lan
128
ncllerden birisi tmel ve herikisi de
'olumlu nc1 de' ya hakikiye veya
maniat .. ul p:ul Mesela:
ift ya tek blnr veya ift b-
lnr '
ya tek olur veya i/t olur
. .
O halde ya tek Qlu.r veya tek
blnr veyahu! i/t binr.
Bu s'onucundg, mukaddem tek olur",
tali tek blnr, veyahut ift

nc ncllerden birisi
nerme, yklemli nermedir. Sonu'
nerme olur. Mesela:
Her sonradan
Her ne zqman bir olursa olu'.
O haldeher ne olursa sonra-
dan .
DrdDe blm: ncllerden biri
nerme yklernH nermedir. Son u ya
veya olur.
a - Yklernlinin blm-
leri olupta yklemlilerin yklemleri de
olursa, sonu yklernH bir ner.me olur ve ikilein
mukassim,. dilen1me)" denir.
. nerme tmel ve "ha-
kikiye" ,Mesela, '
Cisimler ya olur nebat olur veya hay-
van olur.' '. .
129
Maden nebat hayvan
tir.
Ohalde eisim/er tir.
nbeti hikayesi ikiltam iin gzel
bir Hikaye 'Bir harpte, bjr
tarafa zayiat
komu-
, mahkemeye verilir.
der: nobet bekliyor idiysen niin birligini
haberdar etmedin. nbeti gibi
beklemiyor idiysen niin kanun ve 'emidere
Her iki durumda da mahkumsuri".
Burada bir ikilemdir. bu aktl-
yrtmeyi ikilemin uygun olarak yazahm:,
ncl:
Ya. nbeti haber
veya nbet beklel11eyip kanun ve.

Y klemJi
hqriketini haber
zap/at verdiren libeti dizilmelidir. Kanun ve
olarak npet beklemeyip zayi-
at verdiren nbeti de dizihneZidir.
Sonu:
- yle ise bu nbeti dizi/me/idir.
b --
o zaman sonu bir olur. Mesela:
, ya inaden ya nebat Qlur veya
.' -',
130
Maden nebat hayvan duygu/u-
dur;
Ohalde ya olur, ya lur veya
duygulu olur.
Yklemlilerin
az veya ok zaman da, sonu ner-
me olur.
Blm: Bir ncl ..
nk .

Kk nermesi ,ve .byk
ve olumlu ortak cz-
leri birinde tali olursa, sonu ay-
ortak czleri 'mukaddem ve
olursa, sonu nerme olur. Me-
sela,
Her ne olursa olsun alem sonradan olma ise,
hr irade sahibi ,gerekir.
A/en}; irade veya irade
sahibi
. O halde ya sonradan veya onu yara-
tan hr irade sahibi
Verilen misalde, ncllerde ortak taraf olan
mi yaratan hr irade sahibidir" ,birinci Qner-
mede" ikincide tali iin sonu aynk
nerme .
. ':
Her ne' vakit ale/n ise sonradan obnadir,
" Halbuki ya her sonradan olma
yahut sonradan zorunludur;
131
i \
Oha/de, her ne ise da;,l/tI 'j'{L
alen1 olur veya olur.
o "
Burada cz olan ohna" ikin-
ci nermenin ve talisinjn
iin sonu bir nerme

KIY AS
isrtisnai)
yahut halinin (nakizinin) ncllerde
hem


sonucun, hali, ncllerde ,bulunu-
yorsa
hali bulunuyorsa seme (istisna-i
deniJi.r.
ncllerinin ya biri
me nerme olur veya her iki ncl
de ncln'
gereklidir. ,Bu sebeple birinci nciHe
oncl ikinci ncle ncl
li nc} 'ncllin biris,i veya bir
halidir.' birinci ncl
tipini tayin eder. ya
\teya nermeden
Birinci ncln veya 'gre'
semeli da ikiye
137 kesin verilen misaIJer
Sedad'dan ' .' :
138 Semeli terimini olarak
teriminin "des syllogisme
conjo net i fs" denir. Bu tip birinci ncl eden
Qnermenin birisi tercjh veya kabul ediJip
ci. nc} Bu "istisna etmek"

Semeli :
- ncl, o1umlu
2 - gerekli
3 - ncl1erden ,birisi tmel


ncl' olan
ncln mukaddeminin, seme, talioin
,taHnin halini (nakizini) seme,
, halini sonu olarak Mesela,
H er ne zaman oda -olur "
,
O halde oda
Bu' selll,eli nc1 l-
zumiye ve tmelolumludur. Mukaddemi aynen se-
Yani Inukaddemi aynen 'ikinci 'nc} ola-
tak kabul Mukaddem
tilr" nermesidir, bu taHnin olan -"oda
nermesi sonu' olarak .. O'
ha.lde misal bir
ncln talisi'nin halini seer-
sek, ,o zaman mukaddemin hali sonu ola-
rak Bylece bir edil-
olur. 'O da
Her Ile oda olur;
Oda
Ohalde
139 GELENBEV!, ayn. esr. s. l83 de ve Miyar'
ul-UIl;lnl s.' 69 dai'ki 19nclden birisitmel diyorlar.
AHMET CEVDET ayn. esr. s. 63 de 'ise netn t-
mel olmas1 sylyor.
133
Fakat halini talinin
halini gibi talinin
'de son
, . ncl aynk olan
birinci ncl k hakikiye ise taraf-
,lardan birinin seme halini:
birinin halin i seme sonulan-
Bu birinci ncl hakikiye olan'
tan' drt son,u elde edilebilir. Mesela:
.1 Ya bu sayi tektir veya hu ((ttir
" t
Bu tektir

2 - Bu, (fttir. (HHinin
Oha/de tek
3 - Bu tek hali-
nt
Oha/de
4 -' Halinin ha1ini
seme) ,
Oha/de
nelil ise, n-
cliin birinin kar-
halini sonu olarak verir.
Mesela,
- ya ,'eya
Bu

140 AHMET CEVDET, ayn. esr. ,s. 64 .
.
,/
2 - Bu
O halde ?iga
halleri seit ..
niez, nk tek sonu
Bu diye kar-
halini sesek, buradan zorunlu olarak
sonucu bir de olabilir.
nciil"mo.niat-ulhulu" ise, taraflardan
birinin. halini sonulan-
bu iki sonu elde edilir.
- Bir ya ollnayandlr veya

Bu
Oha/de
2 - Bu
.Oha/de
Taraflardan her hangi seilemez.
birincincl
nc) nefrne Bu
tip da Yiiklemli ,olur. SemeJi n-
nefme de' olabilir.
nermelerin meydana getiren ..
in nerrne de
nclUn her iki veya
bir olur ve bu nerme sei-
Hrse sonu bir nerme olur. Mesela:
Her ne gndz pllIrsa. Izer
ne zaman giindz delli/se gerek-
mez, hel11
Bunl3:rdan
O zaman olur:
135
Her ne Zal11an gilndz olursa her
ne zaman gndz gerekmez; "",--"
Her ne gndz olur;
. Ohutde grtdii: OI"lGSI ge-
. rekrnez.
Grlyor ki bu btn nern1eleri
fakat semeli en ok ncl-
lerinden biri yklernH olan

"C01l-
olarak
sayarlar. Bu bir bile-
basit


Port-Royal bi-
H con e/' , , ve
diye e


(condiiionnel yahut
,ncc:den
gibi i {r var
ya ncln ayneiJ:
veya hali. ise ya
ikj veya iki hali seilir.
hqki'ki-
yeyi dikkate .'
Klasik Bat! bu tr-
lerini, basit
141 nceden de gibi, bizim
pnermeleri yklernH .nermeleri de
basit nerme
142 de Port-Royal s. 236.
136
Bu durumda, ncl
'iki Tricot;
Trdite de Logique Fonnel/e'de bu de
modlan beyanla her ait mod-
' .. ".
. , i
Tricot'ya gre seme ii ve
gibi byk'nermesi
ncl) olan ya ..
"in veya. talisinin ha1i ikinci ncil). olur.
Orta im, byk nermenin birisidir.
orta birinci nermede mukaddem olup
ikinci nerl1).ede aynen birinci, bir
olur. orta terim birinci nermede taH lup-
ta; bunun hali ikinci
bir denh. Her birinin drder mod'u

Birinci
1 Mod:
'S
A S B dir
S A
oha/de S B dir
2. Md: '$
A ise S !3.

S A diL'
; olu ilde S B
3. Md: S A S B dir
S A de/Ii/dir
oha/de S B dir.
4 .. Md: S A S B
S A
oha/de S B
143 TRicOT, ayn. esr. s. 230-233.
137


. Mod:
S,
A ise S' B dir
S B
oha/de S
A

2. 'Mod: S A ise S B
S:B dir
S A
3. Mon:
,S
A S B dir
S B
ohalde S A dl1'
4. Mdd: S A S B dir
S B dir.

..
A .
B - (disjonctif) ve
'
Byk nern1esi o,Jan bir k -
k ya tarafJardan ayn1 veya
hali olur. taraflardan birinin ikinci n-
cl hali sonu olur. Bu in-
ci Taraflardan birinin- hali
ikinci nc)" sonu olur. Bu d'a '
olur., birinth drder

138
Birinci
i . Md: ya S Adi;' :ra S A' dr
, S 'A '
olutlde S A'
2. Md: "va 5; A ya S A'
S
ohalde S A'
................,.....r
J . Mod: ya S A ya A' dr
S .;4-
S A'
i
4. Mod: ya S A S A'
S if .
o/utlde A' di;,.
kinci
1 . Mod:. ya S A. ya SA', dii.,.
S A
A' dr
")
Mod:. va
5;
A ya S .if' . del! i/dil' .....
.)'
A
{tJhalde S A'
3 Mod:

'S ,A
ya S
A' dlir
S
A' diL' '
oha/dc S A' diir.
4. Mod: S A .ra S A'
S LI
ohalde S A', de/tildir.
Grlyor ki nermenin
QlI111u ve olumsuz ohl1ataflna gre

olan bu
Zaten, semeli
kesin gibi
(cop.ulatif)
Port- Royal con-
nc bir olarak. ele
byk nermesi inkar edici ,
139
bir nermedir. Taraflardan biri ikinci ner-
n1e Port-'-.----
Royal verilen misal . '.
Bir insan 'sofu kendi esiri
olamaz;
. Hasis kendi esiridir;
hasis
bir b-
lm olarak .de iinde
lar
14S
nki Abirinci nermesi
;inkar ecci bir nermedir .. Bu nermede ise"
tara'flar bir Yani biri
ise nermelerin
da gibi, ay- .
{Lk nermelerin de
"hakikiye" iki taraf
da zamanda olamaz ..
ay n1aniat-ul cemi vcmaniat-ul hu-
tipleri Birincinin iki tat af bir-
den olamaz ama iki taraf birden olabilir . .-
ise bunlann aksi gibidir.
hakikiye tipinde de . di-
tipinde bir nerme gibidir. Rabi-
er'nin misal
Bir insan zanuind.a beyaz ve siyah .
Bu insan .' .
O ha/de bu insan siyah
nerme olarak . birinin
halini nki. son.u Buradak(.in-
karc} cemi" gibidir.
144 Logique de s. 241.
1"45 RABlER, c:;sr. s. 71 ; TRICOT, ayn. s.234.
140
karc1
. da olunca, hun unla da h
yaslar gibidir.
KIYASLAR
fazla nciden
, denilir. nclleri ikiden fazla iin
bunlar zamanda iki veya daha fazla ,basit
da ihtiva.
- un-netaic-Le.Poly-
syllogisme) , .
Bu tip ardarda gelen birok ktyastan
Birinci sonucu onu takip
eden biri clur. Sedad'da
misal
karalt i
Her insan
Oha/de hayvandli'

Her hay}'an
Oha/de cisimdir.
Grlyor ki, cisimdir" sonucunu
karmak iin, birbinne iki' basit
Birinci sonuc:u olan hay};an-
']('knermesi oluyor. '
Birinci ya byk
veya kUk olur. Bu nedenle
ileri giden (progressif).
ve giden . (regressif) diye ikiye bi-
ikinci byk
olursa ileri giden, kk olursa giden
141
deni r. Her i ki i<;hL
Rabier su


, os ..
ilerigiden
Btn k
Btn
kan/u",.
Btn Inen1eliler
et yiyenler
Bii/n et yiyenler
. et yiyenler
Btn kedigiller el. yiyen/erdiJ
o

Bu biribirine ' var.
Birinin sonucu kendisinden sonra gelenin byk ner-
mesidir. '
Gerigiden Polysyllogisrnc:
Bu grltii
'Grlt )'apan hareket ediyor dernektir
Bu hareket 'ediyor
Bu hareket ed(vol'
Harekc-t t!den
Bu
Bu
o/aiz beni
O hlde.bu beni
Grlyor ki, bu' misalde de birinci sonu-
cu, kendisinden sonra gelenin
2 -- un-netaic" (Le
de '
ortadan elde edilir.
Y ukandak.i rnisaIlere bunu
146 RABlER., ayn. esr s, 68.

Hel' insan
Her hayvflll
Olla/de
Biitn kTrnl1Z1
Biitn
et l11en1elidir.
,Btn kedigiller .
Oha/de btn kedigil/er'
Bu grlt
Grlt yapan hareket eder
Hareket eden '
olan beni
Ohalde bu lrl11ak. beni'
3 -o "Hulfi" '
. Bir kesin ile ve
sama yolu ile isbat (demonstration' par l'absurde)
da bir edilmesi' istenenin
halinin gstermekle
isbat edilmesi istenenin hkmetmekt:r.
Byle bir. isbatta zihin "hul/i Miyar-
Sedad'da: hulfi iin verilen
kendini yoktan varedemez, hkmnil is-
hat iin,
. /'. ,
, o/ur yani ken-
dini yoktan vareder.
kendini yoktan vareise evvelce' yok
iken "
Oh(ilde olmazsa
bir yok iken gerekir.
143
Bu sonucu, yaparak taJisinin nakizini
istisna edersek, bir elde edilir: 'i
bl,
yok iken gerekir.
yokken
yle ise isbaUnl
DZENS]Z K1Y ASLAR
kadar ya iki '
t veya i'kiden fazla ncJI idiler. Klasik
iki
Birisi deliHi
111lidellele, dir.
i - UMatvj" matvi, enthymeme):
ok rastlanan bir trdr.
eksik fakat zihinde tam olanbir Bu
tr iin iki misali veriyor: "
Birisinin kalbini kt
bu sz bir matvi
demektir. Bu .ifadenin zihindeki' tam'
Bu kalp
Kalp kt
Bu hareket kt
Grlyor ki ifadede hein'ncl1erin hirisi hem de
s'onu ifade
Birisi ile
dese ve da diye cev,ap ver-
se, bu cevap bir matvi olup, zihindeki tan1
semeli
Hqva ldos o/ursa ile gfdilmez
Hava
Oyle ,ise gidilmez
U7

Burada da ncl n biri ile sonu ifa4e edil'
..
Bazan biri ifade edilmez.
Mese]a sz:
. ohalde bu' da matvi'(enthymeme)
zihindeki tam
Btn
Ben
. Ohalde vanm.
2 -' mdellele" Epichere- .
me)
.\lu trnde ile birlikte, o
delilleri de beraber zikredilir. Delini kiyas
'iin, Felsefe' Derslerinde
misal .'
I. nc) : Heva ve .hev.esine 'tabi kalbi da;-
. ma iindedir;
Delili : nki bir taraftan vicdan onu
cihetten o kimse dur-
,
II. nciU: Kalbinde bulunan kimsede saa-:
. yoktur;
De1ili : nki kalp gerektirir;
Sonu :' yle ise heva ve, hevesine tabi olan kimse
mesut olarak \ '
147 s. 71.
145
Port - Royal Milon misalj.
verilir!
- i. itcl : Bir kendisine. .yere
'ldrmesine ctvaz
Delili : Tabii ve bunu' gsteri,r; :
II. nc}.: Claudius, Mi/on' a yere heumet-

Delili : Claudius'tJn olay, l'.S. bunu
gsterir;-
Spnu: Oha/de Miion, Claudius'u ldrme hak-
sahipt;r.
dzensiz zik ...
,iki. nceden
esas itiqariyle nceden
basit girer, n- .
cUerIe beraber delinerinin de' birlikte zikredilmesidir ..
bir ncllerin delilleri de zjkre-
diJse o zaman deHIli bir
Qlur.
KIYASLARIN
nermelerin modalite n-
eden
daUteleri dikkate ca da modalitesi bahis
konusu olur. moda1itesinden
ncHeri eden madalitesine gre.
sonu olan nermenin nl0d'alitesinin ,ne
da modalitesi ilk defa
Ansto ifade "Mademki basirykleine"zaru-
ri ykleme ve "olagan" (contingent) ykleme'
146
bir . fark ki bu yklemelerin her biri
iin
Aristo mc,dalitesine Birinci Analitik-
lerde genif yer ,ncllerin, apodiktik,
jan' ve asertori}c gre bir
sonu
Klasik, hemen hemen hepsin-
de modalitesine yer halde,
modalitesine yer . veren
Biz' burada Aristo'nun bu bahsi
terdikten sonra
ele
bahsinde, Aristo'nun; kontenjan
(mrpkn) ve zorunlu diye iki modalite kabul-
bir de modalitesi
olmayan basit ykleme daha sonra gelen-
ler basit . yklemeyi diye adlan-
kabul bu nerme
tipi" yer gore
ne ncllerin modalitesine gre hangi
sonu verir. ve bu, sonu veren
. ne olur?
'ayn ele. bu bahis
Bu durumunu, yani ncllerin
, modalitesine gre sonuc:un bir modalite
Aristo'ya gre gsterirken ve modalite-
lerini . harflerle ifade
i - ncllerinin ikisi de zorunlu olursa,
. sonu da zorunlu olur. Bu durum ve -
OU sonu verrn btn iin geerlidir.
148. Organon III, Birinci Ana/itikler, Atademir s. ;29.
147
11 - birisi basit ykle-
(assertorique) gre olur
i49
:
Birinci Zorunlu olan nermenin' bUYlik
ve kk 'gre sonu
Bylece birinci d9rt mod'undan herbiri iin iki
ihtimal olm'ak zere birinci sekiz tip moda 1
mmkn olur. '
Barhara
B
K
S,
AZ
AY
AZ
B 'AY
K AZ
S AY
birinci ,halinin
BiiyUk nerme
i
tmelolumlu. ve zorunlu, kk
tmel olumlu assettorique, olursa sonu
ve zorunlu olur. Mesela, '
BtI1 O lar R oir, zorunludur*
Btn K O' dur
Ohalde btn K lar B dir, zorunludur.
Ce/aren!
B '. EZ
K AY
S EZ
B
'K
.' S
EY
AZ
EY
Dill'U
149 Burada harflerin
B
,K
S
AY'
tz
IY
B' AZ
K :.IY
's : IZ
B = Byk nerme, K = kk S = Sonu, Y = A-
sertorique veya nerme, Z Zorunlu, M = contingent
veya mmkn A = ,Tmelolumlu, E' = Tmelolumsuz, =
Tikel O = Tikelolumsuz.
, btn O B zorunludur.
148 '
B
,EZ
................
K

'S az
Ferfo
B

EY

K

IZ

S

OY

, Zorunlu ncl olulJlsUZ ise sonu zo
runlu, zorunlu ncl olumlu ise sonu asserton-
que olur've her mod iin iki ithimal
B i: EZ
B EZ
K AY K IY
S E'Z S OZ
Cesare Festino
B'
EY
,B
EY
K AZ. K
Z EY S OY
" B
:AY B : AY
K : EZ K : OZ
S ': EZ S
: OZ'
Baroeo
B : AZ B : AZ
K

EY K : OY
S EY S ": OY,
nc ncllerjn her ikisi de
sa sonu zorunlu olur. Biri olumlu olumsuz olur-
sa ,ve zorunlu olan olumsuz ise 'sonu zorunlu, zorun
, lu ohin olumlu sonu zorunlu ,
, mod'un biri iin iki ihtimal ,
B AZ B EZ
K AY K AY
S,'
IZ S OZ
Daral'li ' Fe/aptan
B
AY
B EY

K
: -AZ
K : AZ
S- : IZ S : 'OZ-
149
, .. /
B : IY B : AZ
K
!, AZ
K IY
S IZ S
Disamis Datis;
B IZ B
AY
K
.
AY
1<
,t
S IY 'S'
iZ'
B
OZ'
B EZ
'K
AY K
IY'
S OY S Z
Boeardo Ferison
B
oy
B : .EY
K AZ K ':,
S
oy,
S
: Oy
III - ikisi ,de: continsent olur,sa:
Birinci ,Birinci mod'unda da so- '
kontenjan olur.
Barbara
Ferio
: AM
: AM
:AM
: E'M
: IM
: OM
Celarent
DarU
EM'
AM
EM
AM
IM
IM
Ikinci iki nc} de
olursa sonu vermez.
',--
nc iki ncl
de kontenjan 'zaman, ,sonu verir .
s.onu yine kontenja]1 Aristo burada nc
modunu, ele, ahp
Modalite bahis konusu zaman Aristo;ya .
so;nu veren mod
Darapti

AM
AM
IM
B: IM
K :-AM
tS: IM
Felapton
B : EM'
K : A'M,.., Ferison
L S' ': OM
L
B : AM
B! IM
S : IM
I
K
as EM
: IM
OM
LV - birisi assertorik 'konten-
jan ol ursa: ' '
Birinci Birinci byk nermenin
veya kk nermenin kontenjan gre, drt
olmak zere sekiz
sekizinin <:ie 'sonucu kontenjan olur. Aristo b-'
yk kontenjan mkem-
mel{parfait), kk nermenin kontenjan drt
de imparfait) diyor.
R AM B AM
K
AY K IY
S AM S .IM
Barbara Darii
B AY'
B AY
K AM
i(
IJ\.1
S.
.'
AM S IM
B EM B EM
K AY K IY
S EM S OM
. Celaren! Ferio
:B :. EY B EY
K AM K IM
S EM S OM
drt
kontenjan ise sonu yoktur. olum';'
lu 'nc1 kontenjan ise sonu ve sonucun
modalitesi kontenjan oIl:'-r. Bu
drt .mod sonu verjr' ki
151
-B : EY
tK: -AM Camestres
-8: EM
Cesare
B
: ,AM

: EY
........
: .. EM
EY
-. .
Festino

:AM,
: OY
: OM
nc ncllerinin kontenjan
olan nc mo(Jundan
ihtimalle oniki tipmodal Sonu
ima
Darapt;
" Ferison
Datisi
B : AM
K': AY
S IM
B AY
K AM
S ' IM
,B : ,EM
K IY,
S OM
B EY
K : IM
8 OM
B A'M
K IY
S IM
B AY
K IM
S IM
Disaniis
Fe/apton
Bacardo
B : IM
K : 'AY
S :' IM
B IY
K AM
S
,-
IM
B EM
K AY
S
'OM
B : EY ,
K :A'M'
S OM'
B -: OM
K AY'
S OM
,B 'Oy
K AM
,S OM'
v -' ncl zorunlu kontenjan olan
yaslar:
Bir ncl zorun.lu kontenjan
bi-rinci drt ,modu da sonu verir.
152
. kuk nerirle zorunluolursa buna
. diyor. olursa sonu
jan olur, ncllerin biri olumlu olumsuz
.olursa ve o'an zorunlu olursa sonu kontenjan,
nciil zorunlu olursa sonu zaman-'
da' kontenjan \'e asertorik olur. Bylece birinci
den sekiz modal tipi gelir. i
B : AM B AM
K : AZ K IZ.
S AM S IM
Barhara Dari;
B AZ B AZ

AM K rM
S AM S IM
H EM
.B :,EM
'K
AZ K IZ
S EM S QM
Ce/aren! Ferio
H .. EZ B' : OZ
K AM K IM
S EY ve E 1\1 S OY ve OM
hirisi zorunlu
. olan
suz ve olumlu kontenjan ise
sonu OlU111SUZ asertorik
olumsuz 'da olui:. Fakat cger nc) zorunlu ve
. ncl kontenjan isc Bu
iinde ikinci sonu veren
. ..
.

.13

(S
B
'K
( S
EZ
AM Festino
EM ve EY
AM
EZ !laroco
.. EM,ve EY
:B
,
,K
S
'; B

S
EZ.
IM
OM ve OY
AM
OZ
OM ve OY
15:3
,B
B
K IM K AM
,s
IM S IM
Datisi
B AM B IM
K
IZ K
AZ,
S IM S IM
B EZ B :AZ
K
.'
IM B AM
S . OM ve OY S lM'
. ferison ' Darapfi :
B EM n AM
K IZ,
K AZ
S OM S IM
B OZ B EZ
K 'AM K'
AM
S OM ve OY S
OM velOY
Bacardo .
-B OM B EM
K : AZ K AZ
S .: OM" S OM
gre her ncllerin mo-
, d,alitesinin ne grdk. Arist her halin isba
yapmaktadu. Her halin gster-
mek hacmini bir yana
154
verdik.
anla-mak iki rl\ek vermekle- yetinece-

Sonu'un ya
veya irca ile olur.
ve nc kategorik
gibi "

1\1esljJa, birinci n-
cllerden birisi apo9iktik (zorunlu). asertor:ik .
olsun. grdk ki, bu iinde,
nermez0runl1,l ise, sonu zorunlu,
nerme ise sonu ik olur.
Birinci halin
Her 8 'nin A
Her G B dir
Oha/'de her G A o".1UArl
Aristo bu hali isbatta
diyor: btn Alar zorunlu. olaFak'
bUtn B Jere aittir ve G de B lerden biridir ohalde A
. G ye zorunlu olur
l
':-
I
ikinci halin
Her B A (hr
Her G 1lin B
O/ni/de her
Bu sonucun zorunlu san1aya
irca ile .. Bu da; ve-
150 Modal iin bak. ARiSTO, OrgClliOlIIIl, Birinci Analitik-
ler, Atademir terc, s. 29-80; O. HAMELiN; Le itAris-
tote, S. 188-225; TRlCOT, Traile de Lvgique.Formelle, s.
151 Orgal1otlllI, Birinci Anali!ikfer, Atademir terc. s .. 31.
155
ya Datisi'ye ile olur. Darap1i'ye irca 'ederek

G nin A 'zorunlu farzedelim.
Bu nermeyi byk nerrne olarak nc
kilden bir darapti elde oluruz. O' da
Her G nin A zorunludur
Her G nin dp zorunludur,
bul
Bu iki ncIden zorunludur, n-
ki iki ncl, zorunlu oJ,ursa sonu da zorunlu olur. So-
nu'
Oha/de B nin A z8runludur.
Halbuki bi? ilk her B nin A
basit bir yani zorunlu
kabul Bu ikinci snu olunca, ilkin ka-
bul birinci sonu olur
ls2

. Bir ,de ikinci bir alalim:
den' birisi zorunlu kontenjan' olsun; ,
. Hibir BA zorunludur
Her, GAdir, (veya
gibi .bu durumda sonu
hem hem de asertorik olabilir.
etmelde olur.
Misa'l olarak.. cesare gre,
, celarent'e irca edilmesi gerekir., BU11.4n. iin de byk
nermenin d.z dndrmesi O zaman
olur: .
152 TRTGOT, ayn. esr. s;, 259 vd.
156
Hibir A.
Her 111n1kiindr
Ohalde G B
Asertofik sonucun yolu' ile
sonucun asertorik gsterilir.
Hibir G B Bu' SCllU-
cu farzede1im o sonucun olan
G B dir gerekir. G B
dir kk olmak zere, hi bir S, A ",
yerine de hibir B A
dr, ner.mesini byk olarak bir
yaparsak, elde ederiz:
H i(bir B A. deltildir.
G B
GAde,?!.; Idir. 111iil11kiindiir.
Halbuki ilk her G nin A
kndr .. ahalde yeni so-
nu binnetice ilk sonu yani hibir G B"
. dir \
islam
islam modalitesini }}luh-
incelerler. Biz burada
gre modal ele ala-.

1110da]ite.si konusu olunca, genel-
likle onU ele
.Zaruriye-i IJlutlaka, 111utlaka-i

viicudiye-i la la
53 ARfsTO, Organon lll, Birinci Analitik/er, Atademir terc. s. 69;
HAMELIN, Le Systhne d; Aristote s. 216.
1:;7
daime, vaktiye', m'mkne-i amme, mnt::.-
kne-i hasse.
dn nermenin
.yk ve kk" ner me ohibilirler., Bu durumda .169
tipi m.mkndr. Fakat hepsi sonu
ek .olarak her
iin modalite da kurallar .

Birinci Birinci kk nerme-
nin ':fiiliyetidir"'. Yani kk nerme mmkne-l
ve mmkned hasse olamaz.-Bu gre, 169
26 sonv Geriye 143 ih-
timali 143 ncHerm modalitesine
'gre sonucun modalitesinin ne gsteril-

'on ner-
me iki gruba Birinci grupta, erbaa"
denilen, hasse,
arn141e ve hsse bulunur. Geri kalan .dokuz
grubu ikini girer. byk. ner-
me gruptaki nermelerden birisi olursa sonucun ..
. modaUtesi byk nermenin modaIitesi gibidir. Me-
"sela, pyUk nerme kk nerine" daime .
. olursasonu zaruriye olur.
byk
hasse, rfiye-i amme ve rfiye-i hasse den birisi olursa
sonu 5 gibidir.
Ikinci ijn, genel
da
1 - kk nerme, zaruriye-i. .
olursa, yukaqda on nermeden herbiri
158
Cetvel 5 : cetveli
nerme __ ___ amme i ___ 1 __ ___ _
Zaruriye . Sonu Zaruriye' i Zaruriye-i la daime Daiime-i la daime
rfiye-i hasse
Da:me . .' . . Daime la daime Daime-i la daime
----_-----1-------_ __ __ - --.----------
amme .. . amme .. rfiye-i amme . hasse
+-- ------1-----......,...----------_- , ---.,...
amme __ ammc __ ' 'am.me rfiye-i haSS6 rfiye-i hasse
Mesrute-i hasse i" i amme amme te-i h'asse'. rnye-i hasse,
J--,..-..-------.-- ----___ -----1------ -----.--.- L-__ _
________ J __ __ . ___ rnye-i amme rfiye-i hasse rfiye-i
,--.--...:----.--- ---.:.-1-----------1 _____ -- -----1 --------
Mutlaka-i amme Mlitlaka-i amme Mutlaka-i amme Vcudiye-i la daime Vucdiye-i la da:ime
/------------1-------.-------I----------J-----. ---I .
Vcudiye-i la zan.friyc
M utlaka-i amme M utlak-a-i amme Vcudiye-i la daime Vucdiye-i la dairne
1------------.-1---.--.----.
1
-------- --
Vcudiye-i la daime i" Mutlaka-i amme Mutlaka-i amme Vcudiye-i la daime Vcudiye-i la daime
-1--._--_._------- ----------- - ---- ---------- .--.---- ---------
Vaktiye i" Vaktiye-i Mutlaka Vaktiye-i Mutlaka MutJaka-i
; i , . . la daime
-.---.. --------.!----.. ._- .------:-. -M-utJ-a-ka---j
i. i laka . la daime
byk nerme 'olabilir. kiik nerme" da(me-i,---"
olursa, iki rnmkne hari onbir <Sner-
meden herbiJi byk nerme olabilir. -"
2 - Zaruliye-i ve daime-i mutlaka'dan
, 'kk nerme olursa, byk nerme, ancak:, ,
birisi o1abilir: Zaruriye-i mutlaka ,
dailne-i 'anllne,
hfisse ve r/iye-i hasse.
3 - ve "
kk nenne elurs8, b!iyk nerrne ancak
,zClruriye-i n1ut/ClkCl, ve has-
birisi olabilir. '
Bu ] 69 "ihtimalinden, 84
' sonu sonu veren
6
nc nc moda-
lite birinci, gibidir.
Yani bunda da kk ve
h/isse ohimaz: suretle 169 ihtimalden
, 43 ii verir.
i
byk birinci say-
gruptaki birisi olursa,
'elde edilecek 99 trnde sonu'un modalitesi
byk gibidir. ,',' ,
byk birinci gruptaki ..
den biri, online, hasse, rfiye-i
/inilile biri, olursa sonu kk
nermenin dndurlilinesi gibidir. Ancak dndnnede
bulunursa, bu da eklenir. Bu
S011 ular 7 numara])
160
Drdnc prdlinc mo-
dalite soil"u iin, genel
ilaveten daha mevcuttur. Bu
. btn modlanna ait halde drdunc
bir modlardan ilgilen-
dirir.
1 - amme ve mmkne-i ha.sse n-
cIJerde Bu gre 169 ihtimalden
ancak 121 i sonu' verir.
2 - Olumsuz ncllerdeki dndr
lebiIen nerme,lerden gibi
moda! nermenin dndrlebilir: Zaruri-
ye, dairne, hasse, rfiye-i ,.,
hasse. Bu A A i ve i A i kalanlar
iindir.
3 -' Kk za.ruriye veya 'da;n1e, byk
'nerme ise" ikinci maddede geen'
birisi Bu
AE E mod'u iindir.
4 - A O O
birisi
5 ,- i E O kk nermesi
hasse ve hasse'den 'birisi, byk nermesi ise
biri


,Grlyor ki bu birincisi drdnc
, btn ikincisi moda; , drt ve
.154 drdnc
mod'un ekseri-
yetle, mod'un sonu kabul e<;ter:-
ler. nceden moddan ayri' olarak kabul
mod AOO, OAO ve Halbuki ,AOO drdn-
c birinci, OAO ve IEO nc sonu ,
'vermez. ' .
161

'0 0-
re

t;.


B

(i>

"'

O{I.t

E;
'<
...
(i>
. n
C
n
i' .!.. .!..
tt
-
-+--
.!. ..
n
t:r'
.!..
. .!.. ,
O
8


::s-
....
fa))

tr'
fa
o
C
EI
ul
ul fa
a
. g'
ct.
(i> ul
5-
S
ul
a
n
n
Kk nerme

(i>
t
$\)
ammCl;
.rfiye-i hisse
rfiye-i
hisse:
rfiye-i
o..
g-


S'

2.
Mutlaka-i amme
Vcudiye-i la zaruriye
a

c ..


Vcudiye-i la daime
&r
Mutlaka-i vaktiye . Vaktiye
Mutlaka-i
-
Sonu
i Mllmko!l"i
Mmkne-i Amme
yok
hisse
hisse
-

,<C'IJ
00
.
J=$
h
..tri




+-=-0
::s.
n
B
n
Kk neme


amme
Mutlaka-i amme
hasse
.friye-i
Vcudiye-i la zaruriye
Vcudiye-i la daime ..
Vaktiye
Mntqire
Mmkne-i imme
Mmkne-ihasse
tJ

s\)
o()




2,

+--0

.!.,
::s
c
9
a
-
s"
C
:::.
Byk



s\)
t _
Zaruriye-i mutlaka
.daime
amme
o..
amme
t;;



n

Mutlaka-i amme
.!..
.!..
a
'8
hasse
s\)
-.a c

s\).
E"
rfiye-i hasse
Vcudiye-i lazaruriye
Vcudiye-i la daime
Vaktiye

-

Mmkne-i amme
hisse
... _. __ .... _- -_ .... - ._---------
!
i
Q
.....
<
2.

7
i
Q,)


Q)
Dylc
cd
e

cd

cd
Q)
G.) Q)
.N
tS
cd
e
Q)
ci)
Q)

{f.I
nerme
o;:
e

<s
{f.I
.5!
cd
8-+
:3 ,.Q
{f.I
cd
-
e
eCd
<s

.s=
..... .....
e
:o

....
cd
. ....
]

' i
i
A
.;
Q)


E



.;
.j
:3 cd
-g
'o

e
e

...
o;:
B
-
c::
()o
.;
l
cc
:3


:3
1:3


1:3



:o
> >
Mutlaka-i
amme
Sonu Hiniye-i mutlaka
amme
rfiye-i
i

"
Hiniye-i mutlaka
Amme amme

" "
Hiniye-i la Vucdiye-i
hisse

",
Hiniye-i la Vcudiye-i
hasse . dilime
,
la
birer mod'a,aittir. Bu durumda birincPss
ve, ikinci modlardan, 121, nc mod'dan 46, dr-
dnc ve mod'lardan 66, mod'dan
yedinci mod'dan 22, sekizincimo'ddan'ise 16 adet
yas sonu verir
1S6
Biz burada ilk iki moa'un
, ne gsterir cetve-
ii
'155 Bu hacminigz nne alarak, modal fazla
tafsilata gimiedik, fazla bilgi iin Dk. " ,
II, s. 209-220; TA-
Zbdet l-Muhtelitad .. s., 1-31; MEHMET
'Burhan, s. 16-24. Bizburadaki 'cetvelleri, Zbdet l-Muhtelitat
ve lkmal-i
156 kabul edilen sekiz modu
bunlar ile, 'birinci ,ikinci.. sekizinci diye adlan-
AAf, IAI, AEE, BAO, EIO, AOO, OAO, IEO. Burada
byk nerme, kk nerme ve sonu gre

163
Cetvel: 8
i
"
G)

G)
'C:
. Kk
c e
G)
G)
.....
a
e
G)
8
m
G) G) CIL
N "o
5

CIL G)
e
nermc
e
<i:'!:I CIL
os
<m
..c:
CIL
<Ci:!
(Ci:!
.....
.-
i
s:: ....
(ct$
.-
..c:

i i
G)
:0

i i
G) G)
....
t
G)
.... G) .... >.
;>.,
G)
'm. ......
i .... i

:a
;a

0;
G)
c

c
G)
OS

./1)
:c
e
....
....
;>.,
C C
....
'E
>.
cf.)o

cf.)o
es
'Ei
(J (J


'C
'G) G)
:c ci:!



Q :?! :o ::E
>- >- :>
:2
.. -
Zaruriye Sonu Hiniye-i mutlaka
____ o
Daime.
"
Hiniye-i mutlaka
---

"
Mutlaka-i
amme
Hiniye-i mutlaka
amme

"

amme
Hiniye-i mutlaka
amme
----
.-

"
Hiniye-i , M .
hasse Mutlaka amme
rfiye-i
..
Hiniye-i mutlaka-i Mutlaka-i
hasse la daime amme
--
Mutlaka-i,
" Mu tl ak a - j amme
amme
--j
Vcudiye-i
..
" amme
la zaruriye
i
Vcudiye-i
"
Mutlaka-i amnie
i la daime
-
. 'vakti ye
"
Mutlaka-i amme
i
--

.,
amme
i
Bir ve yani AAI,ve
121'er tr sy-
kk nermeler zaruriye
yahut iki ncIden biri, dndrle-
bilen biri olunca o
164
kk nermelerin dz dndrlmelen
,gibidir, 46 1-: Geri kalan 75 adet so:.
mutfaka-i amme'dir. Zikredilen
1-2 adet modalitesi 8
cetvelde '
KIY ASlN
Klasik ed'en
siyJe felsefesinde koyma-
lar Biz, burada, iki filozofun, Descartes ve
yer
Dcscai tes,Metot zer}ne
ve bir ile yeni
ziy?-de;, belli a-
yahutda LuHus'un gibi bilinmeyen
sz sylemekten
pek ve pek iyi birok
kurallar, varsa da, birok ve gereksiz-
kfi e Bylec, ,ve iyileri
ve ,gereksizlerden bir
Diana ve heykellrini
kadar gutr"157. Kurallar
eserin X. da diyor: " .... ara-
isteyenlere (yani
hibir yoktur. Ancak daha nceden bilinen
delilleri, bazan kolayca

anlatmaya yara-
yabilir"'ss. ki ta-
bir hCU111a ugruyor.
kurallarvarsa da, ve
gtr. yeni' bir bilgi vermez, belli
157 DESCARTES, Metol M. Karasan terc.; s.
22-23.
158 DESCARTES, .1k1m Jd'7res; irin Kurallar, M, Karasan tere. s. 56. '
165
, ,
bilgileri- aktarmaya yarar. Ohalte verim-
siz bir metotdur. '.---
nemli koyma Stuart M HI
,
Mill, klasik iki itiraz
ediyor: Birincisi, klasik ile, bir ka-
ale/mat/up, p eti/ion ,de principe)
sonucun yarayan bir kan}t gibi ka-
bul Sonu ncllerde iin, n-
cllerin sonucun bilinmesini gerektirir. Hal-
buki nciler (delil) olarak sonu
Yani bilinmesi kendisine olan ka-
olarak o isbata Bu ise bir



"Her sonucu eden olarak, 'bir
(pelition de pri&llcipe) Mesela;
Btn insanlar lml(lr
Sokrat
Oha/de Sokrat lmldr.
Bu Sokrat lmldr. sonucu. in-
lmldr nclnde' nceden
tir. fe!dinin kesin ..
. madan btn lml inanarna-.
YlZ. lml iin
ise, btn insanlar duruma
iinde bir halin
, onun kabuledilmesine
, . /
159 bu ilk eski yunan septiklerinden Sexlus
Empicicus Mil1, fikirlerini
riyor.
160 STUART de Logique, Louis Peisse'in,Prans1iZca;
terc., s. 204.
166
Mill'in klasik ikinci
dur: MiU'e' gre, genelden zele bir
(inlerence) BTz ap.cak zelden (particulier)
zele yanan o-
cuk bir daha Ondan
genel hkmn iin
Bu prensibi asla 'Bir
ilk parma-
'aJeve tutarsa Buna' .her kar-
olayda Bylece zel bir halden zel bir
hali istidHiJ cder"'6!. "Biitn zelden
zele olur
1
'lfl1. Ohalde (inftirence)
var

varsa bir Mill bu ko-
nuyu biz de meseleyi
izah ,
insanlar lo1ldr:
Wellington diik insandrr;
W( l/ing/o11 diikzi liil11ldr.
Welljngton' sonucu acaba, b-
tn insanlar nermesinden Bu-
na Mill diyor. yle olsa idi, bu yuka-
gibi. bir kamtsarna olurdu.
Oha lde 'bu sonu nereden Bu ancak in .. ,
sanlann gzlenmesin.den
"Wellintgton dknn gerek
onun atalann1iz, hep ...
si, Bu olgular
nin' gerek nclleridir"163. OhaIde genel
bir prensipten de. nceden bilinen olgularadaya-
------.-" ,-
161 STUART MILL,ayn. esr. s. 210 ..
162 STUART MiLL, ayn. esr. s. 217.
STUART MiLL, ayn. esr. s. 202.
167
akla bir soru gelebilir: Yu-
insanlar li1mldr, ,
sinin rol, nedir? Byle bir. gene] hakikata
gz1emekle Genel hakikat zel haki kat-
Gzlenen olgulardan, bunlarda
onlara benzer, ve gelecekteki olgu,:"
la.rda da bir sonu
Demek ki genel bir hkm elde ederiz.
"OhaIde genel
yer (kfk-registre) dir,
iin formllerdir. M i sali-
mizdeki byk bu cins bir formldr.
'. sonucu bundan fakat bu formle uygun olarak' .
eldeediIir"165. Grlyor ki, Sturat Mill'in tefsir
klasik ok .
Klasik bu itirazl.ar
.
. Descartes'a verilen, cevap:
Deseartes,
bir sylyordu. 'Yani, onca
byk terirnin
onun iinde bulunan kk "\Le orta, ortaya
Bu durumda yeni (
de bu
I'Kuk ve orta terim
. nceden byk byk ve
orta nceden kk de
Kk orta, trrime, orta teri-
min byk terime Zihin
bu bir yapar; '0 da sonuta k-
164 STuART ayn. esr. s. 208.
165 STUART MILL, ayn. esr. s.
'168.
byk Bu y-::-
nic.ir nceden ep. O Des-
cartes'in,. de_o

Tr;cot bir hususa dikkati ekiyor:
sylemek. deduksiyonun. oldu-
sylemektir. nki kiyas en dcdk-
siyon Halbuki Meyerson kesin $ckilde g's-
terdi ki, btn nedensel .
ile, ilkesine dayanan akli bir izah d-
nyor. kanunlar daha
yksek kanunlara Deneysel
e dedksiyon'a
denebilir ki modern dedksiyonun 'zaferidir,
dedilksiyonun z ise Trieot ilave ederek
. diyor ki
ise, ancak Aristo'ya olan
ile
iinde
iyilerinden
. dert bahsediyordl.!. bir ta-
olan Ali, Sedad bu hususa tem.s. ediyor.

gsteriyor Descartes'in tenkitlerinin bir
uyarma kabul ediyor. bir kan'un
.aleti. olup fikrin ve bilinenden .1
hizmet eder isc de daima sonu-
cun ilkelerin ve . nceki
bunlarda kk bir hata
gelse cden. ile o hata gittike
166 E. BOJRAC, Cour$ de Phjlosophie, s. 243.
167 TICOT; de Logique Formelle, s. 302.
169
byyerek hatadan ibaret .bir ormya geti
rebilir: Bylece. ncl1eriJ.1. ".---"
tesbitinde pek ok dikkat, Halbuki bir ara
bu yoldaki ile
hatalar gittike ilerleyip ilkeler zerine
, dayanan garip sonular idi."Ve duyulur-
lar(mahsusat) dan bile yolu 1le bahsolunup, hari
ce mracaata grl,mez idi. Vehimlere ve hayal
, lere yer verilip, ve fenler ilerlen1ekten geri
bu durgunluk yok edilmesi Bacon ve Des-
ile olabildi"'168.
Stuart Mill'e cevap:
,
Mill itiraz olarak ilkin diyordu ki, bir
(insadere - petition de
principe) dir. sonucWl ncllerde aynen
kabuledilirse Mill'in bu:
Fakatldasik
aynen 'savunurlar. Descartes da sonu-
cun ye'ni bir sylyord u. 'a
verilen cevaplarda ki'Boirac'a gre sonuta
yen.i bir' mevcuttur. Sonucun konusu, ile byk
" nermenin ye'ni bir meydana
Sonu nciilIerden 'olunca da
veya dng (devri cerc/e
, vicieu/x) olarak telakki edilemez
l69
..
Stuart Mill'in ikinci klasik
idi. ancak zeldert' zele, olabilece-
eski gibi genelden zele
ru bir iddia Kla-
168 SEDAD, ... s. 6.,
169 RABlER, LeFons de Il, Logique, s. SI;
ayn. esr. s. 302.
170
savunanlar,MilriIJ. bu red ile,
neI
zelden zele bir
.
. insan zihni, hibir genGlleme yap-
madan, zel halden zel bir hale gider.
deneyler A ile B nin birbiri gs-
Aile B beklenir. Burada'bir
yoktur. Gzlenen bir sz konusu de-
Gzlenen bir A ve beklenen bir B
'{ai-d1r. zele. giderek bir nceden
InevcuUur. (infeience) daki nceden gr-
bir
gelecekteki olguyu beklemek iin me-
kanik bir rol oynar. ise,
teki bir rol oynarnaz, bunlar
. zamanda, beklenenin ve
birer nedendirlcr. Yani verilecek hkm
iin
.Hangi hal)er ge le ce kte.k ile.
iin birer t labilirler? zel ha l-
lerin birbirini birtesadf de, zorunlu
bir kanUl1a uyg.un olarak on1ar gelecek iin
olabilir. bir hal herhangi bir kanuna uymu-
yorsa, o, bir kanuna uy-
gun ise bir ve ondan bir sonu
temeli kanun fikridir. gene] bir h--:
O halde genel bir hkme dayanmadan
sama Gzlem]e.n,en olgu ile beklenen olgu.
bir kap.un varsa yani her ikisi
m.mkn olur. O halde tmel ner-
me veya b.yk sonu iin yegane de-
171
'Bu meseleye iin
tek yolun Mill'in aksine genelden 'zele
ola '
-Leibnjz'in fikrini naklederek bu,
konuya son verelim: '
zihninin en gzel
hatta biridir. Bu, onemi ye-
,'teri kadar bilinmeyen" nevi tmel matematiktir.
Denebilir ki, ve
takdirde alan bir Fakat bu

'11
VE TMEVARIM
.
Birka defa gibi, klasik'
iin olan yrtme
yolundan olan dedksiyon'un en mkemmel
Bu sebeple, klasik
konusu olunca, Bunun ya-
analoji ile daihm,al ne
Fakat analoji ile ,
daha ok metot
leIeri ele alulInea B,iz burada bu
iki konuyu Idasik e,revesini ele,
,

Analoji bir yprtme yolu olarak,
iki dayanip, birisi
1-70 RABlER, ayn. esr., s. 82-83. ,
171 Bu metjn, Leibniz'in Nouw. Ess. sur LV. ?eVLI,
4 den naklen"P. JANET G. Hislo;re de la p,hilosop-
Me, s. 636 ve TRICOT, ayn. esr .. s.' 303 ..
172
\ '
. \
'vcri,en bir hkm da vennektir. Z.h-
nin zelden zel.!! Mesela:
. Yer gezegeninin annosferi ve zerinde
lar ya$ar, Merihte de Oha!de kferihte .
de gerekir. Burada bir ana-
lojidir. Yerle Merih bir
narak yerde olun bir durumun Me! ihte de ge-
... hukukunda . analojiye
denilir. ok bir
. yrtme yoludur.
analojide t unsur un bulun-
syletler.
-.,.... Benzetilen bu unsur
i derecedendir r.fiirudandtr). .
i
2 .- Kendisine benzetilen bill)
olan buduL "
3 - i kisi bulunan ortak buna
. denilir .
. - 4 - Benzetme (te:/bih)' buna da tleni:
lir
17
:.
Bu drt unsuru gsterelim:
'1\1erih gezegeni: Benzetilendij".
Yer: Kendisine benzetilendir.
Hkmdr.
.Atmosfer: ortak anlam.
Analoj-inin tek yolu oldu-
konusudur. Analoji iJe. bir
yUrtmede hem hem de bt.l-
lundugu burada iki trl hare'ket
i
Aliza1l'u/-Burlum, Abdunnari terc .. 73.
173
gze i :- Birinci hareket bir-
hirine iki
II bir harekettir. Bylebir hareket
Yer'in"e 'Merih'in atmosferi ayni.
. tmevanmsal bir ile olur.
2 -- ikinci' hareket. bir
sonu Bl1 da 'dedktif bir yolla >lur. Me.;.
hayat
Ancak byle gell,el hk.mden sonu
blmnde, zelder. zele
bir O 'halde
hayat hkm zihinde bir
gizli' elde edilir:
A fjnosferi gezegende hayat
M erih olan bir
O Merihte hayat
dayanan bir de-
dksiyondur. Fakat '( hypo t!u!tiue ) "bir
dedksiyondur. genel
fakat isbat Bu sebepleanaloii ile
verilen hkn), olumsal (probab"j) olarak
gerektirmez. "
TMEVARIM
zihnin tikelden
tUmele yoludur. Bir btnn dayana-
rak o btn hkm vermektir.
ya olur veya eksik olur. bir b-
, t,n' hepsini inceleyerek o btn
hkm vermektir. Buna
fOrlnelle) da denir. Mesela:' .
Pazartesi, cumar
\', 've pazar gnlerinin herbiri 24 er '
Pazarte;\'i, sali, cun1a, cumar-
tesi ve pazar baftai1ln lJUtn gnleridir.
Oha/de gnleri 24 saattir.
Hafta bir btndr, onun olan gnler
teker teker onlar verilen bir hkm,
btn da veriUyor. Aristo'nun Or ...
, ganon'da ele bu tr
tmevanm veya by1tc tmevanm (in-
duction anljl/{fianfe) veya bilimsel (inducti-
on ise'. bir btn meydana getiren
hepsine de, bir
o btn hkm vermek btnn
fa kanunlara 'Mesela,
suya batan birka cismi
h ur kanl:illunu bir
cisim, bir itme et-
kisindedir. Bu kuvve,t
na C'rlyorki burada az
deneylere' genel bir hkm .
. Bu kinci tr zerine dikkati ilk defa Bacon.
ekti, onu Stuart Mill Deneysel bilimlerin
knnunlannB; varmak iin
OU ikinci '
Bu iki tr fark 'Birin-:-
cisinde sonu zorunlu. ikincisinde ise (muhte-
)d k 'bi-
tr iin. biz burada on:'
dan konumuzun
iin onu ele
Aristo. Birinci diyor:
veya .

ulardan
1-73 Burada kelimesi nden Aristo, genelolarak
Bak. ARjStO, Prem. Ana/ytiques, Tricot fr. terc.
'l,' 312, not 2. '
,175
brn,n' oi-ta
B, Aile G orta te-
rim olmak zere, A B ye ait G ye
rak gsterilecektir. biz
. byle .uzun B nin safradan
mahrumolmak, G de,sz gelirni, insan"at, gi-'
bi uzun mrl fertler O
A, G nin btnne aittir. nki' her hay-
van uzun B' (safradan 111ahrum olma) de
her G ye yle' ise G'l B ilc 'aksolunur ve orta te-
rim G den daha ok olmazsa gerekJi olarakA, .
B ye O]ur
Pl74

"
terimlerle 'ola-

Insan at, katlr' uzun n1rldr
i hayvanlar at .ve
O halde btn hayvanlar. uzun
i. .,
Sonucun kesin
, iin kk terim (yani, hay-
. vanlar) ile orta .terim insan, at ve
gerek.lidir. nki sonuta. birinci
(kabuledilen) olan insan at 've yerine,
sonuta, konu olarak, btn hayvanlar .
Bunun anlanl1
tam gerekir.
Aristo'nun yaparsak yu-
ifade
Btn hayvanlar uzun
II af ve kaflr
Ohal(le insan at ve uzun
174 ARtSTo, Organon III, Birii",! Analilikler., terc. S .. 229.
176
Dikkat terimlerle yapilan iki '
araS'nl'daki grlr. Ay-'
terimlerle bu iki yrtme yolunun ben-
zer Her ikisinqe de terim ve 9
Her ikisinde de SODU9 ncllerden zo-
runlu olarak farklara
gelince', ilkin orta terimin durumu Tmeva-
orta terim tek fertler \.
(at, insan, katir), mmkn -iin
bu tam ise orta terim
genel bir hayvanlar). fark
her iki akllyrtme'nin ikinci ncllerinde grlr.
'ikinci ncln konu', ve ykleminin
birbirine fakat konunun kap-
daha '
Liard da bu iki yani tam ' ,
tmevanrola ,

ki: Tmevanmda, ilkin belli fert
nun veya bu sahip tastik'
ediliyor, sonra bu bir
toptan tasdik ediliyor ve hpra ..
dan sonu Bu olarak
nan btn'fertlerin sahiptir. byle
bir aktiyrtmede (inference) dan ok, bir
tikel terimler kolleksiyonuna qlan bir genel te-'
rimin yerine Bu ,
soriu birinci ncln bir
ibarettir. ise bir
ma meveattur.
Biz burada, Aristo'nun terimlerle
bir, tmeyanmla birinci.
, 75 LOUIS LIARD, s. 58.
177
kilden bir mukayesesini 1113.n-
bu arada, LacheIler ve Rabier
nc mukayese eder ve '
iicnc bir sy]erIer
176

terimlerden nc
kiIden :bir yaparsak olur:
at ve uzun '
Insan, at .:ve
Ohalde hayvanlar uzun mrldr.
Bu nc Darapti'dir. 'Bu
,"yrtme, ,1 gsterilen yani. t-
ikisinin g-
',rlecektir. Her ikisinde de terimler
yeri 'de Fakat i
mede ikinci nermenin yklemi ile
birbirine her ikisi 'de tmel Sonu, '
, birinci nermenin konusu yerine o konuya
olan ikinci nermenin konusu konularak ge ..
III .,gsterilen Darapti'de ise du-
byle nermenin yklemi tikeldir,
bu sebeplesonucun konusu 'da tikeloluyer', Burada
terimlerin bir yer yoktur: O halde
tam nc bir
fark

yani ta,m itirazlarla
Bu bir
Mesela, kendisini yapan btn

a
2
, a
3
vs, den basit bir, totolojidir, yeni bir .. '
vermez, ayni ibarettir. itiraz '
176 LACHELIER, Etudes sur le Sy/logisme s. 37; RABlER Cours
ll, Logique" s. 144.
178
, '.
da Tam herzaman mmkn olmaz. Tam
sayma, basit . .kolleksiyonlaida olur. Mesela, 'bir ta
bulunan gezegenler V.s. bu hallerde tam t
mevanm uygulanabilir, fakat bir tr byle
" 1r1er,' fertler .
. fertler
. tam pratik By-
le hallerde tam eksik veya tmeva-
nm denen
, Buitirazlar Aristo'nun teo-
bir yoruma tabi tme-
"tikelden tmele
Hamelin ve Trico! diyorlar ki, Aristo iin tmel (uni-
verselle) btn (tous) demek bilhassa
zorunlu demektir
178
Byle olunca, o zaman tmeva-
nm btne zorunluyu, z yakalamak. olur.
Bu Aristo'nun ikinci Analitiklerin sonundaki
"Biz ferdi id rak ediyoruz, fakat idrakin
konusu mesela, insan, alIias diye.
insan fikrinden
Yani biz fertlerden tr ,fakat fertte
tr gryoruz
179

Aristo'nun bil yorumlama, .
klasik
yeri Aristo'4a. nemlidir.nki
zn teme1inde, Hame-
177 Organon V, Topikler, Atademir terc. s. 22.
1.78 .HAMELiN, Systhne d' 258; Tricot. TraiM .... s. 295.
'179 ARtSTO'nun bu fikri iin bk., Aristo, Organon LV, Les Seconds'
TRICOT'uun s. 246 not 1; LACHE-
LlER, Temeli, Atademir. tere. s. 67.
179
lin'in de gibi


genel' kurallardan ilkelerden, 4areket eder.
fikirler gre, 'ohalde
bu genel fikirler elde ediliyor? Aristo bu soru-
nun Analitiklerde'
"Ohalde bize ilkeleri bildirenin gerekli olarak tme-'
vanm .
180 'HAMELtN ayn. esr. s. 253. .
ISI IV, Ikinci Analitik/er, terc.s. 165.
180 .
BLM
o
TDRlERI
o tasdik
leri 'Ve sanatla tamamlarlar. nceden de
miz gibi
o
esas blmn
eder. :Kavram ve nerm.elerin incelenmesi ha- o
sonra ele sanat da
o
o
uygulama Bu sebeple klasik bu o
son blm muht.eva ile daha okilgilidir.
TRLERi
o Tasdik iki kavram bir
Bu o iki kavram ya birbirine veya
Mesela ..


gre bu veya drt
trl durumda bulunabilir. Yani drt trl tasdik ola..;
bilir, obunlar da: yakin (;aJsin bilgi), tak i t, c e 1- i
mrekkeob ve
O
zan o
Tasdikte iki kavram veya
o
o
ift Yani ya ve-
182 AHMET CEVDET, Sedad, s. 89 vd.;
s. 72. vd. ' .
181
ya vuku bulur veya bulmaz. Bir ya
dur veya nUsalleri" ",.---
ya veya ya veya can-
Bu ift iki hakikat uzerine d-
. .
bu iki taraftan. se.erse tasdik
olur, iki taraftan seemezse olur. i .
bir semede ise ve seilen taraf
da uyuyorsa byle bir tasdik (veya bilgi) ya-
kin'dir (kesin bi1gidir). semesinde
olup da, seilen taraf uymazsa cehIi mrekkeb
olur. bu seme tmden ortadan kal--
. da saglam olmazsa taklit denilir. Bir se- .
. . me,' kesin tercih etmekle beraber
.'1 tarafa d'a ihtimal buna da z a II denilir.
i > . .
Ahmet Cevdet drt tasdik trne ve-

'. Alemin sonradan delilerle' ke-
sin olarak tasdik bilgisi
kin'dir.
delillerle ke-
sinlikle tasdik edenlerin bu bilgisi cehH mrekkeptir ..
delillerle. alemin ke-
sinlikle tasdik e den'e ri n . bu bilgisi cehli mrekkeptir.
Hibir bilim fik-
rine' dayanarak, alemin' tasdik
cahiJin bu taklit'dir.
Geceleyin birisi iin bu
demek
182
Ohalde nermeler. hakikat ya
"'yakiniye" ya ." eehli ya "taklidiye" veya
"zanniye"

..
SANAT
uygulama yeri ola-
rak gsterdikleri Burhan, cedel
hitabet, safsata. sa-
nata fazla yer vetilmez.
'.
sanat bir bildirn1e, bir
daha bilgi Klasik
gre bu hepsinde zihin
gre,
lar fark, meydana getiren nclle-
rin tasdik trlerine gre farkli ilerl gel-
yapabil-
iin ncllerdeki nertne
grmek gerekir.
BANAT'FA KULLANILAN
{jNERME
. bu
ile ilgilidir. rnuhteva-
bilginin ve hakikat gz
nne byle Bu
dan ele yedi tr nern1C ki
Hyakiniyat",
"makbulat", "zanniyat", ve
.
i - Yakiniyat: Bu kesin bilgi vcri dcr.
Buradaki tasdik, cin-
183 AHMET CEVDET', ayn. esr:, s. 90-91.
sindendir .. Yani bu zihin bir kesin-
likle seer ve nerme de uyar, ,ve",-- ..
. "beelihiye'.' diye ikiye '
. 'Nazariye;den olan nermelerin kesin.likle
kabuledHebilmeleri iin bir kaiuta
sonradan olma-
bu nerme' nazari'dir. nki
bunu bir kabul eder. Biz bu hkme
\ bir deHile Alem her de-
sonradan ohalde. alem sonradan
..
. ye
hibir vurmadan kabulfder.
biitn pararardan byktr, nrrmcsi .gihi.
Bedihi yani hibir vur-
l'!1adan, olarak kabul de e-
Bunlar da evveliyat,
incerrebat, hadsiyat ve mtevatirat diye

a -, Bu zihnin hibrr
taya
Mesela btn, paralardan.
gere del!,i!dir, gibi.
b - F.trh'at: ZihiJl bu tr' hkmkrdi zihinde
. , ,
bulunan bir orta tcrirn konu jle yiiklem
kurar. Mesela,. hdrf ((ttir"
de, drt ve ift drt ikiye b-
lnr; ikiye blnen c;ift,{jr diye ya,,;tlan gizli
sonra zihin verir.
c - tasdik
len hkmk,rdir. bunlar duyu
olursa denilir. sarar,
184,
slcaktlT, nermelerinde gibi. i duyu-
lar buna da "vicdaniyat" de-
niJir. MeseHi, hisseden deme-
si gibi.
'd - Hadsiyat: "'hads" ile verilen hkm-
lerdir . "Hads zihnin Sr'ati 'jntika1idir"ls4.' Zihnin ani
Zihinde ok gizl,i bir
le meydana gelir. Hadsiyat iin,
, . verilen Ay
alir. Bu ne Ahmet Cevdet
nisbetIe durumu '
. tike olunacak,
gelmese. durumu
idi,.diyebirden kalbe
gizli bir (ay
diye hkmeder"ls5. ,
e - Mcerrebat: Tekrar edilen deneyler sonunda,
verilen iki
eder, nermesinde gibi. byle hkm'
veren, kendisi, deneyerek hkl1!e
bat"dan deneyine dayanarak,
h.kmn naklen veriyorsa dan olur.
, , '
f .....:... Mtcvatirat:' tasdik . 've
iin grnmeyen ,nermelerdir. Mesela
,Mekke'yi grmeyen birisiriin, H Mekke , diye
h.kmett11esi bu tr bir 1vHitevatiratdan
olan duyulara
i \
Grlyor ki,
olarak kabuledilen
184 GELENBEvt, ayn. esr.' c. II, s. 265; AHMET CEVDET, ayn.
esr. s. 97.
1.85 AHMET CEVDET, ayn. esr. s. 97.
185
ilk yani evveliyat ve. tamamen' akla,
leri ise duyu Bu sebeple, Ahmet
Cevdet, bunlardan birincisine (bedi-
akliy.e) , ikincisine
hariciye)


.ik ilkesine Ahmet Cevdet'e gre btn
ifade eden' ls "'bir
hem vaki gayriyaki olan1az" Ya-
ni hein var yok .Bu
drt "vaki vakidir" (var olan
"gayri vaki gayri 'vakldlr (var olniayan
"vaki gayri vaki (var olan
dir), "gayri vaki yak; (var var
dir). Btn nermeler bu drt
birisine Mese'la, bir bir'
kendinden yani gayri vaki .
nermesine .
2 - ncllerde ikinci tr
olan Bunlar halk
kabul hiikm(crdir. Ya
btn insanlar veya bit insanlar kabul
edilirler. Mesela, adalet iyi, ktdt, nennc-'
sinin herkes kabul edilir. Bazan
bir grup insan kabul edilen
bit millet veya bir mensuplan
rf adetlere; ahlak gre veri)
hkmler bu
3 -' MUsellernat: Bir
lan ve tarafa kabul
lerdir. ikna iin olarak
Mesela, bir Mslmanla
186 AHM:ET CEVD.ET, ayn. esr. s. 101. vd.,
186
. Hazreti etse,
mslmanona, Hazreti delil ola-o
rak gsterir. .
4 - Makbulat: Otorite prensibidir. Her haniP
bir konuda otorite ohirak . szleri mak-
B,u tip daya-.-
na.k onu otoritedir. Bu il-
ke pek idi. Bugn bile birok insan
. ilkeye
5 -' Zanniyat: Zanna verilen h-
kiimlerdir. M'esela, gece bir insan
iin gibi .. Bu tip nermeler ok.
defa
6 - Muhayyilat: belli iken
vermek veya nefret iin, tahay-
. yiUedilerek verilen hkmlerdir. Mesela, iki bir
yakuttur, bal bir kusmuktur, gibi.
7. - Vebmiyat: Kuruntu ile verilen hkmlerdir.
olmayan gibi kabul etmektir. ,
Duyulabilen . duyulamazlar hak-
verilen hukmler byledir. Mesela, idrak edilen,
cisimlere her varbk 111ekn" kaplar, hkm
byledir.
Bylece gznne ala-
rak, ve hakikat
grdkten sonra,
yapabiliriz.
- BURHAN (demonstration): yakl ..
niy'attan bir. Gayesi kesin bilgi elde'
. etmektir.
187
"
2 - CEDEL (dialectique): veya m-
Bunun iin Ali Sedad
idrakten ikna
eder" diyor.
3 - UITABET: Makbulat ve zanniyat'tan ya-

4 - SAFSATA:
bilinerek buna mugalata de-
nir.
5 - . Muhayyilat'tan.
iin dokuz
tarihsel bilgi
tik. Bu kitaplardan birisi PorpbyriQs'uri, Aristo''
nun idi. ilk drd,
tsagoji, Kategoriler, ve Birinci Analitikler
ko-
sunu Sanat ise geri kalan
nceden 'de gibi Sanat
uygulama ye'ridir. genel.
likle yetinilir.
.188
................. ,
Bi
AHMET CEVDET Sedad, .tstan-
, i
bul, 1923. .
AHMET HJFZI: Tasavvurat min Hu/sat'u/
, Mizan, 130'9.
ALt HAYDAR tetc-
" mesi, 130'9.
ALt SEDAD: Mizan'u/ Uku/ ve'/ Us/,
130'3.
ARtSTO terc-
mesi, I,. Kategoriler, Ankara 1947; l/,nerme/er,
Ankara, 1947; III; Birinci Analitik/er,
IV, Analitik/er, 1950; V,.i'opikler,
1952. '
, . ARtSTO:, traduetion franaise pat,
Tricot, Paris,' 1948.
Hamdi ve Ebheri'nin
Isago.iileri, DTCF .Dergisi, CHf IV, 5, 1948.
A Mehmet Ali: Trk Darlfunun
, Fakltesi Sene 3,
1928'.
. ,
B LANCHE , Robert; 'Introduction tl ./a Logique
! A. 1957. ,
189
'
BLANCHE, Robert: 1.900-1950,' Revue Phi..; ,
iosop.hique, 1953 iinde.
BOIRAC, EmiIe: eou'rS E/erltentaire de Philosiiphie,
27 ed, Alcan, Paris, ,1.918.
BOLL, Mareel et Jacques Reinhart: Histoire de la
Logiqu,e, PUF, Paris, 1961-.
DESCARTES, Rene: Metot zerine M.
Karasan 2. Ankara 1962.
DESCARTES, Rene: Iin Kurallar, M.'
" Karasan tercmesi, 2. bs., Ankara. 1962.
( , F A,. tercmesi,
bul, 1955.
FOULQUIE, Paul:' Dictionnaire de la Lanpe Philo- .
sophique, Paris, 01962.
FRANCK, Adolphe': Dictionnaire des Sciences Philo-
sophiqu.es, 'Hacbette, Paris, 1885.
OARDtEL, ll.D.: Initiation.a la Philosophie de Saint
Thl)mas d'Aquin, Les editions ,.du Cerf, ,Paris,
1952-1954.' .
Mizan-ul Burhan, Abdunnafi terc-
mesi, 1297.
Edmond:, Traite de Logique, ' quatrieme
e.dition, A .. Colin,. Paris, 1925.
HAMELIN, O.: L'e Systeme d' Arlstole, deuxieme
edition. Alcan, Paris, 1931.
HFFOtNO, H.: La Pensee lraduction
fninaise par De Coussange. Alcan, Paris, 1911.
HAlDUN: Mukaddime, yazma, efe Ktb., .
No. 1926 ve Z.'K. terc. 1954.
Miyar'ul- Ulum (tsagoji
.
190
, Felsefe Dersleri,
1330 ..
JANET, Paul et Gabriel Seailles: H.istoire de la Phil-
1osophie, nuevieme edition, LibrairieOelagrave,
Paris.
E_mmanuel: Critique de la Raison fure, traduc-
tion ftanaise par Tremesaygeuses et Pacaut"
. nouvelle' edition, PUF, Paris, 1950.
KOTARBINSKI, Tadeusz: Leons I' Histoire de
la Logique, franaise, par Anna Pos-
ner, PUF, Paris, 964.
KOYEL, (Trker),Mubahat: Farabi'nin
Eserleri, DTCF Dergisi, c. XVI, 3-4 Eyll.
1958.
KOYEL, (Trker) Farabi'nin Peri Hermen-
eias IV, 1966 d,an
Ankara 1966.
LACHELIER, J.: Etudes sur le Syllogisme, Alcan,
Paris, 1970
LACHELIER, J.: Hamdi
tercmesi, 1949
LALANOE, Andre: Vocabulaire Technique et Criti-
que 'de la Philosophie, Huitieme editibn, PUF,
Paris, 1960 .
UA RD, Louis: Logique, quatrieme edition,
1897
LIARD, Louis: Les Logiciens Anglais Contemporains,
Alcan, Paris, 907
Logique de Port-Royal, edition, Hachette,
Paris,
191
,.
.. '
, '.
, MADCOU"R, L'Organon d,'Aristote Dans/e .'
Monde Paris, 1934 .
. .,' ,.
MARITAIN, Jacques: "lle Philosophle'II,"
vingtieme edition, Paris, 1966. (
MEHMET (Kilisli "Hocazade): Zbdet'ul-
n1in'et-Tasdikat, 1299
MEHMET TEVFIK: .
1306 ' '
MILL, Stuart: Sys(em'e de Lpgique'f 2 Tome, Traduc- .
tion franaise parLouis F. Alcan, Paris,
1880, 1889'
MER FEVzI: . Miyar u/-Ulum', )309
NER, Necati: Klasik
, "Fakltesi 1967, Ankara, 1968 ..
. '. .
PORPHYRIOS: Hamdi" .
,cmesi, 1948 . . ,
'. "RABIER, 'Eile.: Leotls de PhiJosophiell, Logique, .
Hacbette, Paris, 1909, ...
" . .
Mi:tan'ul Makal, 1.3 5 ,'."
RIFAT: Vesilefl-lkah ve Mant!k -Te,rCijmesi"(SUllem
tercme ve 1317' . ,
S{}LEYMA"N 1310 '.
. . . .
TRICOT, J.: Traite de Logiq"ue Formidle,
edition, J. Vrin, Paris, 1966,
LKEN,' Hilmi . Ziya: . Tarihi, . "
1942
VIRIEl)X-REY1VI0ND, A. : Logique Fon:nelle, PUF, .
Paris, 1962 \
192
. \
, ..
.' .
'./
, ":[