Iskender Afrodisi DR

SKENDER AFRODS
(ALEXANDER OF APHRODISIAS)
VE
FELSEFES
Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA
Gmhane 2012
ISBN: 978-605-61345-9-3
Copyright Gmhane niversitesi
Tasarm
Bask

Bask Tarihi
: Veysel Cebe
: Afar Matbaas, vedik OSB 21. Cad. 599. Sok. No: 29
Yenimahalle/ANKARA
: 05.10.2012
Bask Adedi : 300
Dedem Hasan SARITA, Babam Musa SARITA ve Annem Elif SARITAa
Kamil SARITA, 1976 ylnda Afyon, Emirdan Gneysaray Kynde

dodu. lkokulu kynde, mam-Hatip lisesini Emirdada, lisansn
Dokuz Eyll niversitesi (zmir) lahiyat Fakltesinde bitirdi. Tasavvuf
Felsefesi Asndan Abdrrahim Karahisarinin Fikirleri adl tezle Yksek
Lisansn, skender Afrods ve Metafizii adl tezle de Doktorasn Seluk
niversitesinde (Konya) tamamlad. 2002-2010 yllar arasnda Diyanet leri
Bakanlnda alt. Halen Gmhane niversitesi lahiyat Fakltesinde
slam Felsefesi Anabilim Dalnda retim yesi olarak almaktadr.
NSZ
skender Afrods, lka felsefesinin nemli dnrlerinden biridir.
Felsefe tarihinde kinci Aristoteles ve rih olarak tannmtr. Aristotelesin
felsefeyle ve metafizikle ilgili dncelerini yorumlad gibi, baz
konularda onun dncelerine ilaveler yapm ve kart grler de ileri
srd olmutur. Bu balamda kendinden nceki Peripatetik gelenee ait
felsefeyi ortaya koymakla birlikte, kendinden sonra gelen felsef dnceyi
de bir hayli etkilemitir. Fakat ne yazk ki bugnk slam felsefesinde ve
Trkiyedeki felsefe almalarnda hak ettii lde ele alnamamtr.
Bu konuda Saygdeer hocam smail TA beyle yapm olduumuz
istiareler neticesinde, skenderin dncelerinin ve slam filozoflaryla
(slam filozoflar ifadesiyle genel anlamda Kind, Frb, bn Sn ve bn
Rd kastettik.) ilgisinin veya farkllnn ortaya konulmam olmasnn,
Felsefe Tarihi ve slam Felsefesi adna byk bir eksiklik olduu grnde
birletik. Ancak bu eksiklii gidermek ve byk bir a kapatmak, skender
Afrodsyi yeniden kefetmek gibi cretkr bir iddiann sahibi deiliz.
Amacmz hem Felsefe Tarihi hem de slam Felsefesi ile ilgili olarak skender
erevesinde Metafizik balamda Antik Yunan Felsefesine ve slam
felsefesine kk bir katkda bulunabilmektir. Bu erevede skenderin
metafizikle ilgili grlerinin aratrlmas gerektiini dnerek skender
Afrods ve Metafizii adl almay doktora tez konusu olarak belirledik.
skenderin metafizik konusundaki dncelerini incelerken
dncelerinin zgn olup olmadn ortaya koyabilmek amacyla,
skenderin metafizikle ilgili dnceleri orijinal midir? Yoksa Aristotelesin
grlerinin kopyas mdr? sorularna cevap aradk. Ayrca skenderin
slam filozoflarn geni apta etkilediine dair ileri srlen iddialar da
dikkate alarak skenderle slam filozoflarnn dnce benzerliklerine ve
farkllklarna iaret etmeye altk.
skender Afrods ve Metafizii adl almamzn giri blmnde
Aristotelesten skender Afrodsye kadar gelen Peripatetik ekoln ksa
gemii, birinci blmde skender Afrodsnin hayat ve eserleri, ikinci
blmde skender Afrodsnin felsefesi; mantk, doa felsefesi ve ahlak
felsefesi, nc blmde ise skender Afrodsnin metafizikle ilgili
dnceleri yer almaktadr. skender Afrodsnin felsefesine ait olan ikinci
blm konumuzla dorudan ilgili deildir, ancak skenderin grlerinin

Trkiyede ilk defa bu denli geni bir aratrmaya tbi tutulmasndan dolay,
genel olarak felsef anlayn da ortaya koyduk.
Bu almann ortaya kmasna sebep olan, her zaman teviklerini,
yardmlarn ve katklarn grdm saygdeer hocam Do. Dr. smail
TAa, yardmlarn esirgemeyen deerli hocalarm Prof. Dr. Bayram
DALKILI, Prof. Dr. Hsameddin Erdem, Prof. Dr. Kasm TURHANa
kranlarm sunarm. skender Afrods ile ilgili eserlere ulamam
salayan mm Glsm SARITA, Mnire SARITA ve Leyla SARITAa,
ayrca doktora almam boyunca her trl fedakrl esirgemeyen aileme
ve tm zorluklara ramen sabr ve zverisini eksik etmeyen sevgili eim
Aye SARITAa teekkr ederim.
Kamil SARITA
Konya2010
VI
KISALTMALAR
Aga.
Ad Geen Ansiklopedi
age.
Ad Geen Eser
agm.
Ad Geen Makale/ Risale
AF
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Bzk.
Baknz
c.
Cilt
ev.
eviren
d.
Dipnot
Der.
Derleyen
ed.
Editr
KBY
Kltr Bakanl Yaynlar
Kr.
Karlatrnz
MEBY
Milli Eitim Bakanl Yaynlar
Miladdan nce
MS
Miladdan Sonra
nr.
Nereden
lm Tarihi
S.
Say
TDV
Trkiye Diyanet Vakf
thk.
Tahkik Eden
t.y.
Basm Tarihi Yok
Y.
Yaynlar/Yaynclk
YKY
Yap Kredi Yaynlar
y.y.
Basm Yeri Yok
VII
VI
NDEKLER
NSZ ............................................................................................... V
KISALTMALAR ................................................................................... VII
GR ................................................................................................... 1
I. BLM ............................................................................................. 6
SKENDER AFRODSNN HAYATI VE ESERLER........................................... 6
1. HAYATI.................................................................................................... 6
1.1. RETMENLER.................................................................................. 9
1.2. ADALARI..................................................................................... 11
1.3. YORUMCULUU............................................................................... 13
1.4. FELSEFE TARHNDEK NEM VE ETKS........................................... 15
2. ESERLER.............................................................................................. 17
2.1. ERHLER........................................................................................... 18
2.1.1. Mantkla lgili erhleri.................................................................... 18
2.1.2. Fizikle lgili erhleri........................................................................ 20
2.1.3. Psikolojiyle lgili erhleri................................................................ 21
2.1.4. Metafizikle lgili erhleri................................................................ 21
2.1.5. Ahlakla lgili erhleri...................................................................... 22
2.2. KK LM ESERLER....................................................................... 22
2.3. PHEL ESERLER............................................................................. 23
2.4. MAKALELER VE RSALELER.............................................................. 25
2.5. GNMZE ULAAN ESERLER ....................................................... 28
2.6. ESERLERNN NEM......................................................................... 30
II. BLM .......................................................................................... 33
SKENDER AFRODSNN FELSEFES......................................................... 33
1. SKENDER AFRODSNN MANTII...................................................... 33
1.1. KLASK MANTIK................................................................................. 36
1.1.1. Kavram ve Terim Teorisi................................................................. 37
1.1.2. Hkm ve nermeler Teorisi......................................................... 38
1.1.3. Akl Yrtme Teorisi....................................................................... 39
1.1.3.1. ekil Ynnden Kyas.................................................................. 40
VIII
1.1.3.2. nermelerin Dndrlmesi Ynnden Kyas.............................. 41

1.1.3.3. ncln Adedi Ynnden Kyas ................................................. 44
1.1.3.4. Konu Ynnden Kyas ................................................................. 45
1.2. MANTIK FELSEFESNDE ETKLEND VE ETKLED FLOZOFLAR.... 46
2. DOA FELSEFES.................................................................................. 48
2.1. VARLIK.............................................................................................. 49
2.1.1. Madde ve Neden Bakmndan Varlk ............................................. 49
2.1.2. Madde ve Form Bakmndan Varlk................................................ 50
2.1.3. Kuvve ve Fiil Bakmndan Varlk..................................................... 53
2.1.4. Etkenlik ve Edilgenlik Bakmndan Varlk........................................ 54
2.1.5. Eksiklik ve Tamlk Bakmndan Varlk.............................................. 55
2.2. HAREKET .......................................................................................... 56
2.3. ZAMAN............................................................................................. 61
3. AHLAK FELSEFES................................................................................. 67
3.1. AHLAK FELSEFESNE LKN NCELED PROBLEMLER.................... 68
3.1.1. nsan Doas, ocuk ve Ktlk Problemi...................................... 68
3.1.2. Ama ve Ara................................................................................. 72
3.1.3. Haz ve Ac...................................................................................... 73
3.1.4. Yarar............................................................................................... 76
3.1.5. rade Etmek ve Dnmek............................................................ 77
3.1.6. Erdem........................................................................................... 78
3.1.7. Mutluluk........................................................................................ 81
3.2. SANAT VE AHLAK LKS.................................................................. 83
III. BLM ......................................................................................... 86
SKENDER AFRODSNN METAFZ...................................................... 86
1. VARLIK ANLAYII.................................................................................. 89
1.1. CEVHER............................................................................................. 96
1.2. MADDE-FORM................................................................................ 104
1.3. KUVVE - FL.................................................................................... 109
2. TANRI ANLAYII.................................................................................. 112
2.1. LK NEDEN (LLET)........................................................................... 114
2.2. AK OBJES (MAK)...................................................................... 117
VIII
IX
2.3. LK AKIL (FAAL AKIL)........................................................................ 121

2.4. LK HAREKET ETTRC (EL-MUHARRKL-EVVEL)........................... 128
2.5. TANRININ BLGS .......................................................................... 135
2.6. TANRININ NYET .......................................................................... 141
3. NEFS VE AKIL ANLAYII .................................................................... 147
3.1. NEFS ANLAYII................................................................................ 147
3.1.1. NEFSN ZELKLER ..................................................................... 151
3.1.1.1. Tinsel Olmas Bakmndan Nefs ................................................ 151
3.1.1.2. Form Olmas Bakmndan Nefs ................................................ 154
3.1.1.3. Cevher Olmas Bakmndan Nefs .............................................. 156
3.1.1.4. Fiil Olmas Bakmndan Nefs .................................................... 156
3.1.2. NEFSN YETLER........................................................................... 158
3.1.2.1. Nebt Nefs............................................................................... 160
3.1.2.2. Hayvn Nefs............................................................................. 162
3.1.2.3. nsn Nefs................................................................................ 164
3.1.3. NEFS-BEDEN LKS.................................................................... 167
3.2. SKENDER AFRODSNN AKIL ANLAYII.......................................... 175
3.2.1. MADD AKIL................................................................................. 176
3.2.2. BLMELEKE AKIL........................................................................... 183
3.2.3. FAAL (ETKN) AKIL........................................................................ 186
3.2.3.1. Mstefd Akl (Dardan Gelen Akl)........................................ 190
3.2.3.2. Mufrk Akl (Fiziksel Dnyada kin Akl) ................................ 193
3.2.4. Nefsin ve Akln lmszl ...................................................... 194
SONU ............................................................................................. 205
KAYNAKA ....................................................................................... 208
SKENDER AFRODS VE FELSEFES
GR
skender Afrods Aristotelesin ekolne mensup bir filozoftur.
ncelikle skenderin bu gelenein neresinde olduunu grmeye
alacaz. Aristoteles (M 384-322) felsefe tarihindeki sistematik
filozoflarn en nemlilerinden birisidir. Hocas Platon (M 427347) gibi,
kendisine zg bir felsefe okulu ve ardllar vardr. O, 334 ylnda Atinada
Lykeion (Lise) adnda bir felsefe okulu kurmu ve lnceye kadar da
Lisenin bakanln yapmtr. Bu okulda dersler bir bahede yrnerek
yapldndan, Greke yrmek, gezinmek anlamna gelen bir kelime ile
bu mektebe Peripatos ad verilmi, ayn ekilde Aristotelesin rencilerine
ve taraftarlarna da yryenler, gezinenler anlamnda Peripatikos
denmitir. Onun vefatndan sonra Peripatos Okulu yaamaya devam etmi
ve asrlarca varln srdrmtr. Aristoteles ile birlikte ortaya kan,
zellikle filozofun son devresindeki byk baarlar arasnda yer alan ilmi
alma metotlar, ilimlerin snflandrlmas ve ayr ayr ilim kollarnda
yaplan sistemli aratrmalar, ondan sonra, Peripatos okulunun alma
istikametini belirlemitir.
Aristotelesin rencisi Makedonya Kral skenderin, Byk
Asya seferlerinin kltr ve felsefe tarihi ynnden nemli neticeleri
olmutur. skenderin fetihleriyle birlikte, Yunan kltr ve felsefesi kendi
snrlarndan tam, Douya ve Akdeniz civarna yaylmtr. Buna karn
Dou lkelerinden gelen din karakterli fikirler de Bat lkelerine nfuz
etmi, bu karlkl tesir ve kaynamadan ise Helenizm denilen felsef
hareket domutur. Aristotelesin okulu Helenistik dnemde de gelimi
ve bu dnemde Atinayla birlikte, Rodos, Bergama, Tarsus, Roma ve
skenderiye gibi ehirler birer ilim ve felsefe merkezi haline gelmitir.
Aristoteles sonras Helenistik dnemde var olan dier felsef
gelenekler ise Platonun Akademisi, Stoaclarn, Epikrclerin ve
Septiklerin okullardr. Stoaclarn, Epikrclerin ve Septiklerin okullar
birbirlerini tenkit eden eklektik yapya sahiptirler. Aralarndaki ortak nokta
genel anlamda pratik felsefeyi n planda tutmalardr.1
Aristotelesten sonra 322 ylnda Lisenin bakanlna geen
Theophrastus of Eresos (M 372287) nce Leukippos, sonra Platon daha
1
Bkz. Zeller, Eduard, Grek Felsefesi Tarihi, Say Y., 2. Basm, stanbul 2008 s. 277-281.;
Taylan, Necip, slam Felsefesi, Ensar Neriyat, 4. Basm, stanbul 1997 s. 102103.;
Birand, Kamran, lk a Felsefesi Tarihi, AF Y., 3. Basm, Ankara 1987 s. 90.; Sunar,
Cavit, Varlk Hakknda Ana Dnceler, AF Y., Ankara 1977 s. 103104.
sonra da Aristotelesin rencisi olmutur. Theophrastus 322288 yllar

arasnda Lisenin bakanln yapmtr.2 O, her eyden nce bir bilgindir;
lkan en byk botanikisidir. Aristoteles, hayvanlar dnyasn sistemli
olarak snflandrrken o, bitkiler hakknda da sistemli aratrmalar yaparak
Aristotelesin klasik snflandrmasn bitkiler dnyasna uygulamtr.
stelik Theophrastus, deerli bir felsefe tarihisi olduu gibi metafizikle
ve doa felsefesiyle ilgili eserler de vermitir. Felsefenin baz alanlarnda,
zellikle mantk konularnda Aristotelesin felsefesinde baz deiiklikler
ve ilaveler yapmtr. Ancak yine de esas itibariyle hocasnn grlerine
bal kalmtr. Onunla ayn dnemi yaayan dier nemli Peripatetikler
Eudemus, Aristoxenus, Dicacarchus, Phanias, Clearchus ve Menodur.3
Theophrastustan sonra Lisenin mdrlne fiziki olarak bilinen
Straton of Lampsakenos atanmtr. Straton, fizik alannda bamsz
almalaryla temayz etmi bir dnrdr. Aristotelesin tabiata ilikin
ileri srd teolojik anlay ve lk Hareket Ettirici Varlk prensibini
reddetmitir. Buna gre Lisenin daha ilk zamanlarnda Aristotelesin varlk
grnden uzaklalmaya balandna dair iaretler grlr. O, yaklak
olarak M 288 ylndan 269 ylna kadar Lisenin bakanln yrtmtr.
Stratonla ada olan ve gze arpan nemli Peripatetik Demetrius of
Phalerondur. Stratondan sonra srasyla Lycon of Laodikeia (Frigya) M
yaklak olarak 269225 yllar arasnda, Aristo of Ceos yaklak olarak
225190 yllar arasnda, Critolaos yaklak olarak 190155 yllar arasnda
bakanlk yapmlardr. Critolaos dneminde gze arpan iki Peripatetik
filozof Phormion ve Sotiondur. Critolaosun bakanlndan sonra
Diyotoros ve Erymneos ard arda bakanlk grevinde bulunmulardr,
ancak bakanlk yllar tam olarak bilinmemektedir. Erymneostan sonra
iki kii daha bakanlk yapmtr. simleri tespit edilemeyen bu iki kiiden
sonra Lisenin bakan olarak Andronicus of Rhodesi grmekteyiz.4
Andronicus, peripatetik izgide felsefeyle ilgilenen en nemli
filozoflardan birisidir. M 7847 yllar arasnda Lisenin bakanln
yrtmtr. Andronicus, Aristotelesin orijinal felsefesinin sistematik
olarak yorumlanmas, savunulmas ve yaylmas iini balatmtr. O,
Aristotelesin yaptlarn istinsah ederek yeniden tertip etmi, bir araya
2
3
4
Bkz. Zeller, age., s. 277.;Timuin, Afar, Dnce Tarihi 1, Bulut Y., 3. Basm, stanbul
2000 s. 320.
Von Aster, Ernst, Felsefe Tarihi, ev. Vural Okur, m Y., 2. Basm, stanbul 2000 s. 232
233.; Ross, David, Aristoteles, ev. Ahmet Arslan, vd., Kabalc Y., stanbul 2002 s. 346.;
Birand, age., s. 90.
Ross, age., s. 346.; Von Aster, age., s. 233.; Timuin, age., s. 320.; Birand, age., s. 91.
toplam ve bir dzene koymutur. yle ki bugn, elimizde bulunan

metinlerin esasn bu nshalarn tekil ettii kabul edilmektedir.
Andronicusun almalar sonraki yzyllarda onu takip eden filozoflar
tarafndan da srdrlmtr.5
Andronicus dneminde Aristo of Alexanderian, Staseas, Cratippus,
Boethus of Sidon, Nicolaus of Damascus, Xenarchus of Seleucia gibi nemli
Peripatetikler yaamtr. mparator Sullann M 86 ylnda Atinay yama
etmesiyle birlikte Peripatetik gelenek, MS II. yzyln ilk yarsna, yani 160
ylna kadar duraklama dnemine girmitir.6 Bu nedenle, bu dnemde
Peripatetik gelenek daha nceki dnemlere nazaran hayli snktr.
M 86 ylndan MS 160 ylna kadar duraklama dnemine giren
Peripatetik okula, Rossa gre, M 40l yllardan MS 110lu yllara kadar
hangi dnrlerin bakanlk yapt hususu tespit edilememitir. Bu
duraklama dneminden sonra Aspasius (tannd tarih yaklak olarak MS
110) Lisenin bakanlna atanmtr. Onun dneminde tannan nemli
Peripatetikler Adrastus, Herminus, Achaicos ve Aristoclestir.7
Peripatetik Aspesius ve Adrastus of Aphrodisiasn baz eserleri
gnmzde kadar gelmitir. Bu eserler mantk, etik ve fizikle ilgili eitli
yorumlar iermektedir. Aspasius, Aristotelesin Metafizik, De Caelo ve
Nikomakhosa Etikine yorum yazmtr. Adrastus ise Andronicus gibi,
Aristocu yazlar belli bir dzene koymaya alm ve o da Nikomakhosa
Etike yorum yazmtr. Galene gre Aspasius, Herminusun retmenidir.
Herminus da Alexander of Aphrodisias (skender Afrods)n retmenidir.8
yle ki Aspasiustan sonra Peripatetik okulun bakanln skender
Afrods yapmtr. lka felsefesinde tannd tarih tahmini olarak MS 205
yllardr.9
skenderin dneminde Akdenizin batsnda ve Yunanistanda felsef
eklektisizm, Romada ise hemen hemen btnyle moral nitelikteki Son
(Roma) Stoa dnya gr yaygndr. nl hekim Galen (MS 129199) ve
Aristoteles of Messenia (tannd tarih yaklak olarak MS 180) dnce
asndan tm doaya yaylan ikin ve etkin akl (nous) retileri ile stoacla
5
6
7
8
9
Bkz. Thilly, Frank, Felsefe Tarihi, ev. brahim ener, Kitap Bir Y., stanbul 1995 s. 103.;
Kaya, Mahmut, Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Y., stanbul 1983 s. 74.
Todd, Robert B., Alexander of Aphrodisias On Stoic Physics, E. J. Brill., Leiden 1976 s. 2.
Bkz. Ross, age., s. 346.
Bkz. Todd, age., s. 314.
3
2
eilimli dnrlerdendir. Buna karlk Akdenizin dousundaki gelime,

felsefe bakmndan daha verimlidir. Bu gelimenin merkezi skenderiyedir,
gelimeyi balatan dnr ise Ainesidemostur. Ainesidemosun okulunda
tecrbecilik dncesine yneli vardr. Bu yneli MS II. yzylda yaayan
Agrippa, Menedotos ve Sextus of Empiricus (MS 180250?)la gelimitir.
Bu dnrler Yeni-Pyrrhoncu phecilik grnn anlalmasn ve
savunulmasn salamlardr. Bunlara ilaveten ikinci yzylda Akademik
phecilik de ok gelimitir.10 Buna gre Peripatetik gelenein snk
olduu milattan sonraki ilk yzyllarda Stoaclk, Akademik Septikizm ve
Epikurosuluk n plandadr.
MS II. ve III. yzylda Peripatikler ierisinde Aristotelesin retisini
teki rlarla uzlatrmak isteyenlerin yan sra, onun felsefesine bal
kalmak, retisini katksz durumuna yeniden dndrmek isteyenler
de olmutur. Aslnda Aristotelesin gerek felsefesinin sistematik olarak
yorumlanmas, savunulmas ve yaylmas ii btn Peripatetik filozoflarda
farkl tonlarda da olsa mevcuttur. Nitekim Peripatetik gelenek MS XIII.
yzyla kadar varln devam ettirmitir. Aristotelesten balayarak MS III.
yzyla kadar ki dnemde gze arpan nemli Peripatetikler Theophrastus,
Andronicus ve skender Afrodsdir.11 Ancak bu yorumcular silsilesi
ierisinde Aristotelesin en nemli temsilcisi Yorumcu (The Commentator)
skender Afrodsdir.12
Grld zere Aristotelesten sonra faslasz bir ekilde devam eden
Peripatetik gelenek, M 86 ylndan MS 160 yllarna kadar duraklama
dnemine girmitir. Bu duraklama dneminden sonra Aristocu gelenei
ok kapsaml bir ekilde yeniden yorumlayarak canlandran dnr
skenderdir.
skendere gelinceye kadar Aristotelesin felsefesinin btn ynleri
ardllar tarafndan kapsaml olarak dikkate alnmamtr. Ulaabildiimiz
veriler itibariyle slam filozoflarna kadar Aristotelesin eserlerini btn
ynleriyle ele alan ve yorumlayan ilk Peripatetik dnr skenderdir. Bu
nedenle de skender Yeni-Aristocu olarak adlandrlmtr.
Yeni Aristoculuk; Platonun felsefesini Aristoculukla uyum salad
noktasnda dikkate alan ve esas anlamda felsefesini Aristoculuu yeniden
10 Bkz. Copleston, Frederick, Felsefe Tarihi 1, ev. Aziz Yardml, dea Y., stanbul 1995 s. 50.;
Thilly, age., s. 112114.; Sunar, age., s. 125-127.; Todd, age., s. 9.
11 Bkz. Thilly, age., s. 103.
12 Thilly, age., s. 103.
yorumlamaya hasreden felsefi anlaytr. skender, bu anlamda kinci

Aristoteles olarak da tannmtr. Ancak o, baz yazarlar tarafndan
yanl bir ekilde, kendisinden sonraki evrede ortaya km olan YeniPlatonculukla ilikilendirilmitir.13 Halbuki Yeni-Platonculukta hakikatin
birlii anlayndan dolay Platon ve Aristotelesi uzlatrmak n plandadr.
skender ise Aristotelesi merkeze alm ve felsef sistemine uygun grd
lde Platondan yararlanmtr. Bu nedenle skender, Platoncu veya YeniPlatoncu olarak deil, Yeni-Aristocu olarak adlandrlmaldr.
Yorumcular silsilesi ierisinde slam filozoflar devrine kadar
Aristotelesin en nemli temsilcisi skender olmutur. yle ki Aristotelesin
mantk, fizik, psikoloji, metafizik ve ahlakla ilgili eserlerini ok dikkatli ve
zekice yorumlamasndan dolay, Ortaa sresince model yorumcu olarak
tannmtr. slam filozoflarna kadar kinci Aristoteles ve rih olarak anlm
ise de daha sonra bu unvanlardan kinci Aristoteles unvann Muallimi Sn
Frbyle, The Commentator unvann ise rih bn Rdle paylamtr.
13 Bayraktar, Mehmet, slam Felsefesine Giri, AF Y., Ankara 1988 s. 38, 59.; lken, Hilmi
Ziya, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, lken Y., stanbul 1997 s. 38.; En-Ner,
Ali Sami, slamda Felsef Dncenin Douu 1, ev. Osman Tun. nsan Y., stanbul
1999 s. 220. lken, En-Ner ve Bayraktar skender Afrodsyi Yeni Platoncu olarak
zikretmektedir. Adamson ve Taylor ise bu konuda yle demektedir; Arapa felsefe
gelenei zerindeki etkileri asndan Aristotelesilik ve Yeni Platonculuk arasna kesin
bir izgi izmek imknszdr. Aristotelesi gelenein iinde her zaman yerleik bir Yeni
Platonculuk olmutur. yle ki skender Afrods dnda Aristoteles zerine erh yazan
btn nemli Yunanl arihler Yeni-Platoncudur. Adamson, Peter and Taylor, Richard C.,
Giri, ev. M. Cneyt Kaya ed. Peter Adamson, Richard C. Taylor, slam Felsefesine Giri,
Kre Y., stanbul 2007 s. 5.
5
4
I. BLM
SKENDER AFRODSNN HAYATI VE ESERLER
Bu blmde skenderin hayat ve eserlerini inceledik. Hayatyla
ilgili olarak ulaabildiimiz kaynaklar erevesinde hayat tarihesine,
retmenlerine, adalarna, yorumculuuna, felsefe tarihindeki
nemine ve etkisine deindik. Eserleriyle ilgili olarak da erhlerini, kk
ilmi eserlerini, pheli eserlerini, makalelerini ve risalelerini, gnmze
ulaan eserlerini ve eserlerinin de felsefe asndan nemini ele aldk.
1. HAYATI
skender, Afrodimeneslidir.14 Doduu ehir muhtemelen kk
Asyann (Bat Anadolunun) gney batsnn i ksmlarnda bulunan
Aphrodisias kasabasdr. skenderin Afrods formunun imparatorluk a
boyunca Yunan kltr ve felsefe merkezlerinden birisi olan Aphrodisias
ehrine iaret etmesi gayet mantkl bir tahmindir. yle ki bu ehrin son
yllardaki kazlarda ortaya kan ve kltrel hayat ok gelimi olan Byk
Karya (Caria) ehri olabilecei ifade edilmitir.15 Kneaiee ve Bayladya gre
Aphrodisias, bugn bilinen adyla Aydn ilinin Karacasu lesinin Geyre
Kydr.16
skender Afrodsyle ilgili olarak Afrods nispesinden sonra bn
Eb Usaybiann Uyun el-Enbsnda ed-Dmek (aml) nispesi de
gemektedir. Bu nispe onun amla bir ilgisinin olaca anlamna gelebilecei
gibi, Alexander of Damascusla Alexander of Aphrodisiasn kartrlmas
anlamna da gelebilir.17 Yapm olduumuz aratrmalarda skenderin
amla ilgisinin olduuna dair herhangi bir bulguya rastlayamadk. Ancak
iki filozofun da MS II. yzylda yaad gz nnde bulundurulduunda
bn Eb Usaybia tarafndan iki dnrn kartrlm olmas kuvvetle
muhtemeldir.
14 ehrazr, emseddin, Trhul-Hkem (Nzhetl-Ervh ve Ravzatl-Efrh), thk.
Abdlkerim Eb urayb, Trablus 1988 s. 181.
15 Flannery, Kevin L., Ways into the Logic of Alexander of Aphrodisias, E. J. Brill, Leiden
1995 s. XIX.; Dancona, Cristina, Yunancadan Arapaya ntikal Eden Miras; Tercme
Edilen Yeni Eflatunculuk, ed. Peter Adamson, Richard Taylor, slam Felsefesine Giri,
Kre Y., stanbul 2007 s. 11.; Todd, age., s. 1.
16 Kneaie, William and Martha, The Development of Logic, Oxford niversity Press, New
York 1984 s.186.: Baylad, Derman, Felsefenin Beii Anadolu, Say Y., stanbul 2007 s.
134.
17 bn Eb Usaybia, Uynl-Enb f Tabaktil-Etbb, Vehbiyye Matbaas, Kahire 1882 c.1 s.
69.
skenderin hangi tarihte doduuna dair herhangi bir bilgiye

ulaamadk. Ancak Arapa kaynaklar skenderin Kral skenderden sonra
gelen Prenslikler dneminde yaam olduunu vurgulamlardr.18 Yine
Arapa kaynaklar Galenle skenderin sk sk karlatndan sz etmitir ki
Galen, 129199 yllar arasnda yaamtr. Galenin Prenslikler zamannda
yaadn ve skenderle sk sk karlatn gz nne aldmzda,
skenderin MS II. yzylda yaam olduu anlalmaktadr.19 Rossa gre
skender, MS II. yzyln sonlaryla III. yzyln baarlarnda yaamtr.20
skenderin hayatna ilikin en nemli biyografik bilgi, On Fate isimli
makalesinin giri blmnde yer alr. skender, orada Roma mparatorlar
Septimus Severus ve olu Marcus Aurelius Caracalla (188217)dan
ve Caracallann onu felsefe bakan olarak atadndan ve ona kar
minnettarlndan bahsetmitir.21 Flanneryye gre eserinde Caracalladan
bahsedip, ondan sonra imparator olan Getadan sz etmemesi, skenderin
Severus ve Caracalla zamannda MS 198-209 yllar arasnda bir sre
felsefe bakanl yaptn gstermektedir. yle ki Severus ve Caracalla
198 ylndan 209 ylna kadar imparatorluk yapm, Geta ise, Caracalladan
sonra 209 ylnda imparator olmutur.22
skender, On Fate adl eserini 198209 yllar arasnda imparatorluk
yapan mparator Septimus ve Marcus Aureliusa ithaf etmitir Ancak
Tooda gre skenderin eserinde 211 yl gemektedir. Bu tarih yanl
olabilir. nk Geta 209 ylnn austos aynda imparator olmutur. Onun
imparator olduu haberleri ise Atinaya 209 Aralk veya 210 Ocakta
ulamtr. skender, 211 ylna kadar bakanlk yapm olsayd, onun bu
eseri mparator Getaya ithaf etmemesi iin bir sebep yoktu.23
Flannerynin ve Toddun akl yrtmesine baktmzda, grlen
o ki, eserini Getaya ithaf etmemesinden skenderin bakanln 209
ylyla snrlamlardr. skenderin Getaya eserini ithaf edip etmemesi,
dorudan onun o anda felsefe bakanl yapmadna dair malumat
edinecek kadar gvenilir bilgi verebilecek bir akl yrtme deildir. Zira
18 bn Nedm, el-Fihrist, thk. eyh brahim Ramazan, Darul-Marifet, Beyrut 1984 s. 312.;
bn Eb Usaybia, age., s. 69.
19 Bkz. bn Nedm, age., s. 312.; bn Eb Usaybia, age., s. 69.; Kneaiea gre skender Afrods
MS III. yzyln balarnda yaamtr. Kneaie, age., s. 186.
20 Bkz. Ross, age., 346.
21 Aphrodisias, Alexander, On Fate, tr. R. W. Sharples, Duckworth, London 2003 s. 41.
22 Todd, age., s. 5-7.
23 Bkz. Todd, age., s. 1 d. 3.; Aphrodisias, age., s. 164.
7
6
eseri nceden yazm olabilir veya eserde 211 yl getiine gre 211 ylna
kadar bakanlk yapm olmasna ramen eserini tekrar bir de Getaya ithaf
etmemi olabilir. yle ki eseri bir kiiye ithaf etmesinden dolay bir veri
ortaya konabilir, ancak eserde Getann ismi ve ona ithaf etmediine dair
en ufak bir bilgi gemediine baklarak gvenilir bir sonu ortaya konamaz.
Roma imparatorlarndan Septimus Severus ve olu Marcus Aurelius,
skenderi Peripatetik felsefeyi okutmak zere grevlendirmiti. Ancak
felsefe tarihileri asndan derslerini Atinada m skenderiyede mi
yoksa Romada m verdii hususu tartmaldr.24 Lynche gre, skender,
Romada alm, ancak Atina dnda baka bir yerde de alm olabilir.25
Flanneryye gre skenderin Atinada olmasa da Roma gibi baka bir yerde
reticilik yapm olmas mmkndr.26 Todda gre skender, 176 ylnda
Marcus tarafndan kurulan Atinadaki Peripatetik felsefe okulunun, 198-209
yllar arasndaki bakandr.27 Ravaissona gre Roma mparatoru Severus
ve Marcus Aurelius zamannda Atinadaki Aristoteles krssn skender
idare etmitir.28 Corbine ve Coplestona gre MS 198211 yllar arasnda
Atinada Aristoteles felsefesini retmitir.29 Sharples da skenderin
Atinada reticilik yapt grndedir.30 Grld zere kesin
olmamakla birlikte temel felsefe krsleri Atinada olduundan dolay,
onun Atinada reticilik yapm olmas daha kuvvetli grnmektedir.
Bu felsefe krss Marcus Aurelius tarafndan 176 ylnda Atinada
kurulan drt felsefe krssnden birisidir. Dierleri Platoncu, Stoac
ve Epikrc krslerdir. Galenin bir pasajna dayanarak da skenderin
Atinada reticilik yapt kabul edilmitir. Fakat Flanneryye gre o
pasaj Alexander of Damascusa iaret etmektedir.31 Halbuki Alexander of
Damascusun, 176 ylnda Marcusun Atina ziyaretinde kurduu felsefeye
ait drt krsnn ilk bakan olduu gz nne alndnda, Galenin
24 bn Ftik, Muhtrul-Hikem ve Mehsinl-Kelm, nr. Abdurrahman Bedevi, Beyrut 1980
s. 291.
25 Lynch, John P. Aristotles School; A Study of a Greek Educational Institution. Berkley- Los
Angeles, London 1972 s.193.
26 Flannery, age., s. XIX.
27 Todd, age., s. 1.
28 Aktaran: lken, age., s. 40.
29 Corbin, Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, letiim Y., 2. Basm, stanbul
1994 s. 282.; Copleston, Frederick, Helenistik Felsefe, ev. Aziz Yardml, dea Y. stanbul
1990 s. 49.
30 Sharples, R. W. Introduction, Alexander Aphrodisias, On Fate, Duckworth, London 2003
s. 15.
31 Flannery, age., s. XIX.
pasajnn Alexander of Damascusa deil de Alexander of Aphrodisaiasa

iaret etmesi daha doru grnmektedir.32
bn Fatike gre Galen Romaya gidince Peripatetik bir filozof olan
Eudemus ve Atinada peripatetik felsefeyi okutmakla grevlendirilen
skenderle birlikte olurlar. Bu toplantlara imparator Marcus Aurelius da
katlr.33 Bu bilgi, Kayaya gre skenderin 163de Romaya gittiine dair
rivayeti teyit ettii gibi, Atinada Aristotelesin kurmu olduu Lisede 198
211 yllar arasnda, bu okulun bakan olarak ders verdii grn de
destekler mahiyettedir.34
skenderin lm tarihiyle ilgili olarak Karla, MS 205 ylnda ldn
ifade etmi,35 Von Aster ise daha da farkl bir ekilde M III. ve II. yzylda
yaadn belirtmitir.36 Ross ise tutarl bir ekilde skenderin yaklak
olarak 205 ylnda evresi tarafndan tanndn ileri srmtr.37 Tabakat
kitaplarnda ise bu konuda herhangi bir malumat mevcut deildir. Buna
gre skenderin lm tarihiyle ilgili elimizde net bir bilgi yoktur. Ancak 211
ylna kadar krs bakanl yaptna gre, 211 ylndan sonra vefat etmi
olmas muhtemel gzkmektedir.
1.1. RETMENLER
Latinlerin Alexander Aphrodisias olarak tandklar skender,
Flanneryye gre dnemin nde gelen filozoflarndan Herminus ve
Sosigenesten felsefe dersleri okumutur.38 Ancak Todda gre skenderin
retmeninin olduu bilinmektedir. Bunlardan en nemlisi Sosigenes
(100 civ.)tir. Sosigenes ok geni apl bir bilgindir. Klasik bir Peripatetik
olarak mantkla ilgilenmi ve mantn sekiz kitab hakknda dncelerini
ieren bir eser yazmtr. O, mantk, optik ve astronomiye dair aratrmalar
yaparak monografiler yazmtr. skender, muhtemelen onun vastasyla
yorum yazma geleneine balanmtr. Ayrca Sosigenes, skenderin
Stoaclar anlamas iin iyi bir balang noktas da olmutur. skenderin
dier retmeni Herminustur. O, Herminustan da mantk alannda
32 Bkz. Todd, age., s. 5-7.
33 bn Ftik, age., s. 291.
34 Kaya, Mahmut, skender Afrods Mad. TDV slam Ansiklopedisi, TDV Y., stanbul 2000
c. 22. s. 560.
35 Karla, Bekir, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, Litera Y., stanbul 2004 s.
382.
36 Aster, age., s. 234.
37 Ross, age., s. 346.
38 Flannery, age., s. XX, XXI.
9
8
etkilenmitir. Herminusun ve Sosigenesin bu konudaki etkisi skenderin

Birinci Analitiklerinde grlr. skender, karma kipsel tasmlar yaklamn
ok byk oranda Sosigenesten almtr.39
Son zamanlarda skenderin nc retmeni olarak Aristotle
of Mytileneden sz edilmitir. Aristotle of Mytilene, Stagiritelidir.
Galen, 190l yllarda yazd bilimsel bir eserde, onun sekin ada
Peripatetiklerden biri olduunu belirtmitir. yle ki farkl metinlerde de
Aristotlenin skenderin retmeni olduuna iaret edilmitir. Ancak baz
eserlerde Aristotle ismi Aristocles olarak gemitir. Aristotle ve Aristocles
farkl kiilerdir. Zira Aristocles of Messenia, ikinci yzyl Peripatetiklerinden
nemli bir simadr. Eer Aristoclesin skenderin retmeni olduu doru
ise, buna gre skenderin baka bir hocas da Aristocles of Messenia
olmaldr. Nitekim skender, onun felsefi grlerine, madd akl doktrinini
ele ald bir pasajnda deinmitir. Hristiyanla ait Ortodoksluk bilgisine
ve phecilik kart Platoncu gre sahiptir. Onun dnce kkenleri
Antiochus of Ascalonun ilk sentezlerine dayanr. Moraux, Aristocles of
Messeniann da skenderin retmenlerinden biri olduuna dair ileri
srlen geleneksel bilgiyi pheli grm ve onun 169182 yllar arasnda
skenderin eitli metinlerini ve notlarn dzeltmek suretiyle ona
retmenlik yaptn ifade etmitir. Ancak geleneksel bilgide Aristoclesin
170200 yllar arasndaki bir dnemde, Alexander of Damascusun
gelitii bir zamanda, skenderin retmeni olduu belirtilmitir.40
skenderin hocas Aristocles of Messenia dneminin filozoflar
hakknda ok fazla yaz yazan, zellikle retorik ve problematik tarzdaki
felsef yazlar tercih eden Eusebiustan youn bir ekilde alnt yapmtr.
Bununla birlikte Aristocles, geni bir ekilde, Theaphrastustan aktarlan
temel tezleri ve Pyrrhonizmi olduu kadar Protagorasn pheciliini de
eletirmitir. Aristoclesin de iinde bulunduu bu eklektisizme Alexander
of Damascusun pheci Platonizminin neden olduu varsaymsal bir
durumdur. Ancak onun eklektisizmi sistematiktir. Aristoclesin Aristotelese
dair herhangi bir yorum veya bilimsel bir eser yazdna rastlanmamtr.
Bu durum srpriz deildir. nk Aristocles, gerekte Antiochustan
etkilenmitir. Antiochus ise skolastik zorluklardan dolay Aristocu metinlere
yaklamamtr.41 Coplestona gre skenderin byk ihtimalle hocas
39 Bkz. Todd, age., s. 3-14.; Flannery, age., s. XX, XXI.; Lynche gre Herminus ve Sosigenes
Stoac olabilir. Lynch, age., s. 215.
40 Bkz. Todd, age., s. 312.
41 Todd, age., s. 1011.
10
olan Aristoteles of Messenia 180li yllarda yaamtr.42 Bu erevede

skenderin hocalar ile ilgili verilen bilgilerden, onun 169198 yllar
arasndaki bir dnemde rencilik yaptn dnebilmekteyiz.
Grld zere skenderin drt retmeninden sz edilmektedir.
Bunlar, Herminus, Sosigenes, Aristotle of Mytilene ve Aristocles of
Messeniadr. Ayn zamanda retmenlerinin etkilerinin olduunu
dnmekle birlikte, esas anlamda skenderin Aristotelesten etkilendii
ve Peripatos okulunun bir yorumcusu olduu grlmektedir.43
bn Eb Usaybiann verdii bilgilerden skenderin iyi bir filozof
olduunu, Aristotelesin kitaplarn yorumladn, herkese ak bir
meclisinin olduunu ve orada felsefe dersleri verdiini, yani Lisenin
bakan ve reticisi olduunu anlyoruz.44
Buraya kadar hayatna dair anlatlanlar dnda skenderin doumu,
ailesi, yaam koullar, rencilii, meslei ve rencileriyle ilgili olarak
neredeyse hibir malumata sahip deiliz. Zira skenderin hayatnn
tam olarak ortaya konulamamasnn nedenleri skenderden nceki
Peripatetikler, zellikle Aristocles of Messenia ve Herminus hakknda elde
edilen bilgilerin eksiklii; bir ksm eserlerinin ve zellikle kendisinden sonra
yaayan Peripatetiklerin onun eserlerinden yaptklar alntlarn kaybolmu
olmasdr.45
1.2. ADALARI
kinci yzylda Aspasius Atinada Peripatos okulunun felsefe krss
bakanyken, dier nemli Peripatetikler Adrastus, Herminus, Achaicos
ve Aristoclestir.46 Bu yzylda Peripatos okulunun dier bir karakteri de
Eudemustur. Eudemus, Galenin babasnn arkada ve akl hocasdr.
Galen 161 ylnda Romay ziyaret ettiinde onun misafiri olmutur. Ayrca
Galenin Romadaki aristokratik gruplara girmesine de araclk yapmtr.
MS II. yzylda yaayan, yer yer skenderle de ad kartrlan ada bir
dnr Alexander of Damascustur. Marcus Aurelius, 176 ylnda Atinay
ziyaret ederek imparatorlua ait drt tane felsefe krss kurduunda,
Alexander of Damascus, Marcus tarafndan ilk bakan olarak; bir rivayete
42
43
44
45
46
Copleston, Felsefe Tarihi 1, s. 50.

Flannery, age., s. XXI.
Bkz. bn Eb Usaybia, age., s. 69.
Bkz. Todd, age., s. 1, 2.
11
10
gre rhetoric (hitabet) felsefesinin blm bakanlna, baka bir rivayete

gre de drt felsefe krssnn tamamnn bakanlna atanmtr. Daha
nceden Sofistik felsefenin bakanln da yapmtr. Atinada felsefe
mdrl yapan ve skenderden nce aristokratik gruplara giren ilk
Peripatetiktir. O, Platonizmi bilen ancak zellikle Peripatetik eilimi fazla
olan bir filozoftur. Alexander, Aristocu eserler konusunda deneyimlidir.
Adrastus ve Aspasius gibi retken bilgili ncllerinin yorumlarna bal
kalmtr. Platonun ve Aristotelesin Eserlerinin Bilgisi ve pheciliin Baz
Genel Formlar adl felsef eserleri vardr. Ortodoks bir peripatetik ve bir
dereceye kadar da phecidir. Ancak skenderin dneminde pheciliin
en iyi temsilcisi Stoac Sextus of Empiricustur.
skender Afrodsnin nemli adalarndan birisi de Peripatetik
filozof Galen (129199)dir. O, Aristotelesin grleri dorultusunda
mantkla ilgili eserler yazm ve bu alanda youn bir ekilde inceleme ve
aratrmalarda bulunan filozoflarn dikkatini ekmitir. skenderin mevcut
eserlerinde aralarnda ilginin varlna dair bilgiler mevcuttur. skender
sadece Topikler isimli eserinde aka Galene iaret etmitir. Ancak
Galenle skenderin ayn konular incelediine dair, zellikle nefs, nefsin
fiziksel birleik cisimlerle ilikisi, nefsin ynetici ilkesinin konumu gibi
aralarnda birok ortak konu rneklemesi vardr.47
bn Eb Usaybia tabakat eserinde Galenin skenderin hocas
Herminusa kart olarak ilk hareket ettirici konusunda bilimsel bir eser
yazdna dair bir bilgi mevcuttur. Bununla birlikte, skender de Galene
atfedilen lk Hareket Ettiriciye Dair Aristocu ksa bir bilimsel incelemeyi
eletirmitir.48 Flanneryye gre skender, Galenin grlerini reddetmi,
mantk olarak deil de ona bir bilim insan olarak deer vermitir.49
Tabakt kitaplarnda verilen bilgilere gre skender, ou zaman
Galenle bir araya gelmi ve tartmalar yapmtr. Tartmalardan dolay
aralarnda dmanlk meydana gelmi ve skender, inatlndan ve
kafasnn byklnden dolay onu katr kafal diye isimlendirmitir.
Nitekim skenderle Galen arasndaki iliki Arapa kaynaklarda genel
47 Bkz. Todd, age., s. 314.

48 bn Eb Usaybiaya gre skender, hocas Herminusa reddiye yazan Galene Hareket Eden
Her ey Bir Hareket Ettirici Tarafndan Hareket Eder Szn Yanl Bulan Galene Reddiye
adl bir eser yazm ve bu eseriyle skender, Herminusu savunmutur. bn Eb Usaybia,
age., s. 70.
49 Flannery, age., s. 101.
12
olarak bu ifadelerle gemitir.50 Sharplese gre skenderle Galen arasnda

vuku bulduu kabul edilen bu hikayede Alexander of Aphrodisias ile dier
peripatetik filozof Alexander of Damascus kartrlm olabilir. nk
Galen ou zaman Alexander of Damascusla karlam ve bir araya
gelmitir.51 Ancak bn Fatike gre Galen Romaya gidince, Eudemus ve
Atinada Peripatetik felsefeyi okutmakla grevlendirilen skenderle birlikte
olurlar ve bu toplantya Marcus Aurelius da katlr.52 Buna gre rahatlkla
skenderle Alexander of Damascusun kartrlmadn, Galenle tartan
kimsenin skender olduunu ifade edebiliriz.
1.3. YORUMCULUU
Felsefe tarihinde Aristotelesin yorumcular gruba ayrlmtr;
konumuzu ilgilendiren ynyle birinci grup, M II-MS IV. yzyllar arasnda
yaayan peripatetikleri kapsar. Bu uzun dnemde en fazla gze arpan
yorumcu skender Afrodisdir.53
skenderden nceki felsefi yorumlarn tam ekli bilinmemekle birlikte
iki yorum tarz gze arpmaktadr. Birinci yorum tarz Aspasius tarafndan
Nikomakhosa Etike yaplan yorumda grld zere, erh tarz
yorumdur. Bu teknik (erh) Platoncu ve Aristocu okullarda denenmitir.
Ancak MS I. ve II. yzyllara kadar herhangi bir gelime gstermemitir. Bu
dnemde Peripatetiklerin eserleri kadar, Platoncular tarafndan Timaeusa
yaplan eitli yorumlar da mevcutur. Yorumlarn formlar belli deildir.
Ancak zetler, ayrntl paragraflar veya skenderin eserlerinin ou gibi
metinli yorumlar da olabilir. skender, bu gelenee retmenleri Herminus
ve Sosigines aracl ile balanmtr. kinci yorum yazma gelenei ise
Alexander of Damascus ve Aristocles of Messenia tarafndan daha az
titizlikle temsil edilen gelenektir. Bu gelenek felsefi eklektisizmdir. Zamanla
felsefi eklektisizm Aristoclesin kltrel eserleriyle birletirilmitir. ada
iki dnrden ziyade skenderin katks tamamen birinci gelenei devam
ettirmesidir. yle ki onun Aristotelesin eserlerine yazd yorumlar
50 Bkz. bn Nedm, age., s. 312.; bnl-Kft, hbarl-Ulem bi Ahbril-Hkem, Saadet
Matbaas, Msr H. 1326 s. 4041.; bn Eb Usaybia, age., s. 69.; ehrazr, age., s.
181182.
51 Bkz. Sharples, R. W., Alexander of Aphrodisias; Scholasticism and nnovation, Aufstieg
und Niedergang der Rmischen Welt 1987 s. 11761243.
52 bn Ftik, age., s. 291.
53 D., J. M., Commentaries on Aristotle Mad., Gen. Ed. Robert Audi, The Cambridge
Dictionary of Philosophy, Cambridge University Press, Second Edition, London 1999 s.
159.
13
12
dizisinin birleimiyle ilk gelenein durumu zirveye tanmtr.54

Lloyda gre Atinada reticilik yapan skender, yzyllarca
Aristotelesin otoriter yorumcusu (The Commentator) olarak tannm
ve Aristotelesin akln eylemleri gibi baz mphem brakt meselelerde
kesinlik ifade eden dnceler ileri srmtr. skenderin en ok bilinen
doktrinleri ise nefs ve akl hakkndaki dnceleridir.55
Felsefe tarihinde skenderin etkisinin ok byk olduunu
grmekteyiz. Zira o, Simplicius, Philoponus ve Ammonius gibi Greke
yazan Aristocular tarafndan geni bir ekilde iktibas edilmitir. Zaten onun
kaybolan erhlerinin bazlar onlarn eserlerinden ortaya karlmtr.
Ayrca skenderin yorumlar Plotinus, bn Rd, Frb ve Thomas Aquinas
tarafndan da tannmtr. yle ki onun nefs konusundaki retisinin
Romada dzenlenen Beinci Lateran Konsili tarafndan knanmas, onun
yorumlarnn etkinliini ve tannrln bariz bir ekilde gstermektedir.56
skender, gerek yorumlar gerekse kendine zg eserleriyle
Aristotelesle slam filozoflar arasnda arabuluculuk yapm ve zellikle
Melerin Aristotelesi tanmasna vesile olmutur. Nitekim Melerden
Frb, skenderi yle anlatmtr; skenderi inan ynnden yceltiriz.
Dirayet ve bilgi ynnden bilginlerin byklerindendir. Yazs ok salam,
konumas ok dayankl ve dncelerinde Aristotelese ok uygundur.
Nitekim baz yorumlarnda, Tanrnn bilgisel nitelii meselesinde olduu
gibi, Aristotelesin dncelerine ilaveler de yapmtr.57
skenderin Aristotelesin eselerine yazd erhleri ok hret
kazanm olup slam felsefesinde Aristotelesin fikirlerinin yaylmasna
balca sebep olan amillerdendir. Szgelimi skenderin Aristotelesin
De Animasna yazd erhi, Aristoteles psikolojisi ve zellikle onun akl
nazariyesiyle ilgili yorumlar slam filozoflarnn bu konudaki dncelerinin
gelimesinde kesin bir rol oynamtr.58
skenderin yorumlarnda baat rakipleri Stoaclar, zellikle Stoac
Chrysippustur. skender, yorumlarnn bazsnda ayn tarz zere Stoaclarla
54 Bkz. Todd, age., s. 12,13.; Copleston, age., s. 4950.
55 Lloyd, A.C., Alexander of Aphrodisias Mad. ed. Paul Edwards, The Encyclopedia of
Philosophy, Mucmillan Reference, USA New York 1996 c.1 s. 73.
56 Bkz. Flannery, age., s. XX.
57 ehrazr, age., s. 182.
58 Fahri, Macit, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, klim Y., stanbul 1992 s. 15.;
Aktaran: lken, age., s. 40.
14
tartrken, paganlar ve Hristiyanlar tarafndan saldrlan Peripatetikleri

de ok geni bir ekilde savunmutur. Bu zellik ann felsefi kltrnn
genel grntsdr. Bu husus, inyete dair eserinde, mantk ve
ahlak felsefelerinde, nefs ve akl doktrinindeki aklamalarnda gze
arpmaktadr.59
Balkanlarda yaylan Yeni Aristotelesilik, Aristoteles yorumcusu
Cremoninin yorumu deil, skender Afrods ile balayan ve Yunan Dili
almalarna dayanan Aphrodisias yorumudur.60 yle ki Lloyda gre XV.
yzylda skenderci olarak bilinen talyan filozoflar, - skenderin Aristotelesi
yorumlad ekildeki Aristotelesin psikoloji yorumunu - hem bn Rdn
hem de teolojik Ortodoks olan Themistius ve Aquinasun versiyonlarna
kar skenderin yorumunu savunmulardr.61 Eskiada Aristotelesin en
nemli yorumcularndan olan skender, daha sonraki Yunan, Arap ve Latin
felsefesini, Rnesansn sonuna kadar byk oranda etkilemitir.62 Nitekim
gnmzde skender, yorum alannda hala n plandadr.
1.4. FELSEFE TARHNDEK NEM VE ETKS
skender, ok verimli bir filozof olarak Aristotelesin eserlerinin
ekseriyetini yorumlamtr. Onun bu yorumlar gnmze kadar Rumlarn,
Mslmanlarn ve felsefeyle ilgilenenlerin dikkatini ekmi ve onlar
iin faydal olmutur.63 Afrods bir dnrdr, fakat daha ziyade bir
Aristoteles yorumcusu olarak skenderin neminin bykl, onun
Ortaa felsefesine yani gerek slam ve gerekse Hristiyan felsefesine
yapm olduu etkiden kaynaklanr. O, Grek felsefesinin ama zellikle
de Aristoteles felsefesinin Ortaaa intikalinde en nemli ara olmutur.
skenderin Arapaya evrilen eserleri, sadece kendi felsefesi olan YeniAristoculuun yaylmasn salamad, ayn zamanda ou kez tenkit ettii
Stoacln ve Epikrcln de tannmasna neden oldu.64
skender, iyi bir yorumcu ve filozof olduu gibi, iyi bir felsefe tarihilii
rnei de sergilemitir. Bu yn en gzel ekilde On Aristotles Metaphysic 1
adl eserinde grlr. Orada Aristotelesin Metafizikin birinci kitapnda
yapt gibi nedenler konusunu ele alrken Thalesten balayarak
59
60
61
62
63
64

Demir, Remzi, Philosophia Ottomanica, Lotus Y., Ankara 2005 c.2 s. 200.
Lloyd, aga., s.73.
Flannery, age., s. XX.
bn Eb Usaybia, age., s. 69.; bnl-Kft, age., s. 41.
Bayraktar, age., s. 59.
15
14
Aristotelese kadar filozoflarn nedenler hakkndaki dncelerini

aktarm, bunu yaparken de sadece neden hakkndaki dnceleriyle
snrl kalmam ve filozoflarn felsefesini tartarak haklarnda ayrntl
bilgiler vermitir. Tartmasnda zellikle Platonun dea anlayna byk
bir yer ayrmtr. Dier eserlerindeki Stoacl ve Epikrcl eletirilerini
de dikkate aldmzda yorumculuunun ierisinde nemli bir renk olarak
felsefe tarihiliinin de olduunu ifade etmek mmkndr. Nitekim
Stoac filozoflarn hibir eseri Arapaya evrilmediinden, onlarn slam
felsefesinin oluumuna ve genelde slam dncesine dorudan ve srekli
etkilerinden bahsedilemez. Szgelimi Stoaclar ve Epikcler var olan her
eyin hatta nefs ve Tanrnn bile madd olduunu savunmulardr. Onlarn bu
materyalizmlerinin baz slam kelamclarna ve dnrlerine etki ettikleri
grlr. Ahlaki konularda ve kader konusunda da Stoaclarn muhtemel
tesirlerinden sz edilebilir. Stoaclar ve Epictetus, bilhassa lm korkusu
ve tedavisi hakkndaki psikolojik telkin eitleri konusunda Kind, Ebu Bekir
Rzi ve bn Miskeveyhi; determinizm konusunda ise Ebu Sleyman esSicistnyi etkilemilerdir.65 Buna gre Stoacln ve Epikrcln slam
felsefesine girii skenderin erhleri ve yorumlar sayesinde olmu; fizik,
mantk, metafizik ve ahlak felsefesinde yazd erhler ve bu erhlerde
Stoacl ve Epikrcl eletirmesi kendi fikirlerinin yannda onlarn
dncelerinin de slam felsefesinde yaylmasn salamtr.66
skenderin spesifik olarak kimleri etkilediine baktmzda, Plotinus
(. 270)un eserlerinin nerine nsz olmak zere Porphyrius tarafndan
kaleme alnan biyografiden rendiimiz kadaryla Plotinusun okulunun
gnlk oturumlarnda, Plotinus derslerini takrir etmeden nce erhlerle,
zellikle skenderin erhleriyle birlikte Aristotelesin risalelerini okuturdu.67
Syrianus (. 450?), Aristotelesin Metafiziki zerine uzun uzadya erh
yazan ilk Platoncudur. Syrianus, erhinde sistematik olarak skenderin
erhlerine mracaat etmitir.68 Yeni-Eflatuncu Sergius of Reshayn (.
536) ise skenderiyede eitim grm bir hekim ve filozoftur. skenderin
Mebdil-Kll adl risalesini Sryaniceye tercme etmitir.69
Yahudi felsefesine Musa b. Meymn (11381204) ekil vermitir.
65 Bayraktar, age., s. 65-66.
66 Arslan, Ahmet, lka Felsefe Tarihi 4, Bilgi niversitesi Y., stanbul 2008 s. 44, 174.;
Bayraktar, age., s. 64.
67 Dancona, agm., s. 12.
16
Meymn, hangi filozoflarn okunmas gerektiini vurgularken zellikle

Aristotelesin en nemli filozof olduunu, ancak onun sadece skender,
Themistius ve bn Rdn erhleri araclyla tam olarak anlalabileceini
ifade ederek70 skenderin nemini ortaya koymutur.
skenderin eserlerini Huneyn b. shak (. 873), olu shak (. 911)
ve yeeni Hubey Arapaya tercme etmilerdir. Bu vesile ile skender,
slam filozoflar tarafndan slam felsefe tarihinin daha ilk evrelerinden
beri tannmtr. Nitekim skender, Badat mantk Rnesansnn nemli
kiilerindendir. skenderiyedeki dillere destan Aristoteles okuluyla ilgili
manevi ba gereince, btn Grek Aristocular skenderci gelenein
temsilcileri kabul edilmitir.71 skenderin aklamalar Badatl Hristiyan
filozoflar tarafndan da takip edilmitir.72 yle ki Msrda yetien nl
yorumcu bn Rdvan,73 bn Sn,74 Sicistn,75 Ebul-Ferec bnt-Tayyib76 ve
Abdllatif Badd gibi slam dnrleri eitli ynlerden skenderden
etkilenmilerdir.77
ehrazrye gre Themistius, Frb ve bn Sn skenderin nemini
belirtmitir. Geri Melerin tamam onun nemini ortaya koymulardr.78
bn Rdn Metafizikin Lamda blmne yazd Tefsru M Badet-Taba
adl byk erhine baktmzda skendere ok byk sayda atf yaptn79
da dikkate alrsak slam filozoflarnn bu arihe ne kadar ok deer
verdiklerini ve skenderin onlar iin ne kadar nemli olduunu anlamak
mmkndr.
2. ESERLER
skenderin, Aristotelesin eserlerinin ouna uzun veya ksa erhler
yazmasnn yannda, yorum olmayan ksa felsef risaleleri ve zel konularla
70 Harvey, Steven, slam Felsefesi ve Yahudi Felsefesi, ev. M. Cneyt Kaya, ed. Peter
Adamson, Richard C. Taylor, slam Felsefesine Giri, Kre Y., stanbul 2007 s. 389.
71 Street, Tony, Arabic Logic, ed. Dov M. Gabbay and John Woods, Handbook of the History
of Logic, Elseiver, North Holland 2004 c.1. s.534535.
72 Kutluer, lhan, Felsefe Tasavvuru, z Y., 2. Basm, stanbul 2001 s. 69.
73 lken, age., s. 117.
74 Street, agm., s. 535.554.
75 Bkz. Ta, smail, Ebu Sleyman es-Sicistan ve Felsefesi, Kmen Y., Konya 2006 s. 90, 104.
76 Gutas, Dimitri, bn Snnn Miras, ev. M. Cneyt Kaya, Klasik Y., stanbul 2004 s. 138.
77 Bkz lken, Hilmi Ziya, slam Felsefesi, lken Y., 5. Basm, stanbul 1998 s. 197.; Bedev,
Abdurrahman, Bat Dncenin Oluumunda slamn Rol, ev. Muharrem Tan, z Y.,
stanbul 2002 s. 210.
79 Bkz. bn Rd, Tefsru M Badet-Taba, nr. M. Bouyges, Beyrut 1973.
17
16
ilgili bamsz kompozisyonlar da vardr. Onun eserlerinin ou gnmze

kadar gelemediinden bunlarn says hakknda kesin bir ey sylemek
zordur. bn Nedime gre skenderin on kitab ve on be makalesi,80 bnlKftiye gre be kitab, on bir makalesi,81 bn Eb Usaybiaya gre on iki
erhi ve krk tane risalesi vardr.82
2.1. ERHLER
skenderin byk eserleri Aristotelesin yorumlarndan olutuu iin
eserlerine genel olarak erhler veya yorumlar denmitir. Aristotelesin
eserleri ilim anlayna uygun olarak mantk, fizik, psikoloji, metafizik
ve ahlak konularna gre incelenmitir. Biz de Aristoteles yorumcusu
olmasndan dolay skenderin eserlerini bu erevede ele alacaz. lk nce
mantkla ilgili erhlerinin ve eserlerinin neler olduuna ve Aristotelesin
mantk eserlerinin tamamn kapsayp kapsamadna bakacaz.
2.1.1. Mantkla lgili erhleri
Aristotelesin mantkla ilgili eserlerinin tamamna Organon denmitir.
Organon; Kategoriler, nerme, Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Cedel
ve Sofistik Delillerin rtlmesi adl eserlerden mteekkildir. Baz
felsefe tarihileri Organona Hitabet ve iir adl eserleri de eklemilerdir.
bn Eb Usaybiaya gre skender, Aristotelesin Kategoriler, nerme,
Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Cedel, Hitabet ve iir adl eserlerine
yorum yazmtr.83 Nitekim skenderin mantk grlerine dair Ways into
the Logic of Alexander of Aphrodisias adl eseri yazan Flanneryye gre
skender, Organonu meydana getiren btn paralara yorum yazmtr.84
Ebu Zekeriya Yahya b. Ad (893974), skenderin Kategoriler
yorumunun yaklak olarak yz varak olduunu belirtmitir. Bu kitab
Frb ve Mett b. Yunus yorumlamtr. Bu esere ait olmak zere bnlMukaffa, bn Behriz, Kind, shak b. Huneyn ve Rz ksa veya uzun zetler
yazmlardr.85 skenderin Kategoriler yorumuna slam filozoflarndan
80 bn Nedm, age., s. 308324.
81 bnl-Kft, age., s. 41.
82 bn Eb Usaybia, age., s. 106,107.; bn Eb Usaybia, skenderin Aristotelese ait 12 kitabn
erhini yaptn sylemitir. bn Eb Usaybia, age., s. 70. Bedev ise yanllkla 12 kitap
yerine bn Eb Usaybiann skenderin Aristotelese ait dokuz kitabn erhini yapt
ifadesini vermitir. Bedev, Abdurrahman, Arist Indel-Arab, Mektebetn-NahdyyetilMsriyyeti, Kahire 1947 s. 55.
83 bn Eb Usaybia, age., s. 70.
84 Flannery, age., s. XIX-XX.
85 bn Nedm, age., s. 308.
18
Ebul-Ferec b. Tayyib es-Serahs (. 889) ise tam anlamyla onun tekrar

niteliinde bir erh kaleme almtr.86
skenderin nermeye yazd yorum bulunamamtr. Birinci
Analitikler, skenderin en gzel ekilde yorumlad bir eserdir. Bu konuda
iki farkl yorumu vardr. Birinci yorumu ikincisinden daha tamdr. kinci
Analitikleri de erhetmitir ancak eser mevcut deildir. Cedelin birinci
makalesinin bir ksm, beinci, altnc, yedinci ve sekizinci makalelerinin
ise yorumu mevcuttur.87 lkene gre Birinci Analitikler isimli Aristotelesin
eserini skender el-Ekll-Hamliyye blmne kadar tefsir etmitir.
Ondan sonrasnn yorumlanmas Hristiyanlarca menedildiinden, kalan
ksma erh yazmamtr.88 Bu da skenderin Hristiyanlarn basksna maruz
kaldn gstermektedir.
Yahya b. Ad, Cedel hakkndaki tefsirinin ilk ksmlarnda yle demitir;
Bu kitabn tefsirleri iersinde skenderden evvel bu kitab yorumlayan
baka bir kimsenin yorumuna rastlamadm. Ammoniusun erhleri Cedelin
ilk drt makalesine ait, skenderin erhleri ise son drt makaleye aittir.
skenderin ve Ammoniusun yapm olduklar tefsirler ise Sryaniceye
shak tarafndan nakledilmitir.89
Todda gre skender, Sofistik Delillerin rtlmesi dndaki
Aristotelesin mantk eserlerinin tamamn yorumlamtr. Birinci
Analitiklerin Birinci Kitabna ve Topiklere yapt yorum bugn
mevcuttur. skenderin eserlerinin seleflerinin eserlerinden hacimce
fazla olup olmadn deerlendirmek ise zordur. nk ilk yorumcular
atf yapmakszn ardllar tarafndan sk sk tekrar edilmitir.90 Todda
gre skender, Aristotelesin Sofistik Delillerin rtlmesi isimli eserine
yorum yazmamtr, ancak Ebbesene gre yorum yazmtr.91 Halbuki
bn Nedimin verdii bilgilere gre skenderin bu yorumu Musula kadar
ulamtr.92 Nitekim lk slam filozofu Kind, Sofistika (el-Muglitn) isimli
bir tefsir kitab yazm, bu tefsiri yazarken Afrodsnin tefsirini esas
86
87
88
89
90
Gutas, age., s. 138.

bn Nedm, age., s. 308.; bn Eb Usaybia, age., s. 70.
lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, s. 132.
bn Nedm, age., s. 309.
Todd, age., s. 14. Toddun aksine, biraz nce ifade edildii zere, slam kaynaklarda
skenderin Aristotelese ait Sofistik Delillerin rtlmesi adl esere de yorum yazm
olduu nakledilmektedir.
91 Ebbesen, Sten, Commentators and Commentaries on Aristotles Sophitici Elenchi, Leiden
1981 s. 242.
19
18
almtr.93 Tabakat eserlerinden skenderin Hitabet ve iir adl eserlerinin

de olduunu renebilmekteyiz.94 Bu bilgilerden hareketle skenderin
Organonun tamamn ieren erhler yazdn ve ayrca bu eserlerin slam
dnyas tarafndan da tanndn ifade etmemiz mmkndr.
2.1.2. Fizikle lgili erhleri
Aristotelesin tabiatla ilgili eserleri ierii az olan eserlerle birlikte
baat olarak Fizik (Physica), Gkyz ve Yeryz (De Caelo et Mundo),
Olu ve Bozulu (De Generationa et Corruptione) ve Meteoroloji
(Meteorologica)den oluur. skenderin Fizik yorumu, Aristotelesin sekiz
makaleden oluan eserinin95 tamamn kapsamaktadr.
Muhammed b. shak, skenderin sekiz blmden oluan Fizik adl
yorumun her bir blmn farkl bir mtercimin tercme ettiini ifade
etmitir.96 Aristotelesin Gkyz ve Yeryz isimli eseri drt makaleden
ibarettir. skender, birinci makalenin baz ksmlarn erh etmitir.97
Aristotelesin tabiatla ilgili olan dier bir eseri de Olu ve Bozulutur.
skender, bu kitabn tamamn yorumlamtr.98 skender, Meteorolojiye
de bir erh yazmtr. Bu erh Sryaniceden nce dorudan Yunancadan
Arapaya evrilmi, fakat daha sonra Yahya b. Ad, Sryanice bir tercme
bularak, ondan yeniden Arapaya tercme etmitir.99 Aristotelesin
Meteoroloji isimli kitabn tahkik eden Guilelmus Stve iki yazmaya itimat
etmitir. lk yazma i ie girmi erhten olumutur. Sayfann ortasndaki
erh skendere aittir.100
Buna gre skender, Aristotelesin Fizik, Gkyz ve Yeryz, Olu
ve Bozulu ve Meteorolojiden oluan drt baat fizik eserine yorumlar
93 lken, age., s. 133.
94 bn Eb Usaybia, age., s. 6970. bnl-Kft, ayn olay rivayet etmekle birlikte iir kitabnn
yerine airler isimli bir kitaptan da bahsetmektedir. bnl-Kft, age., s. 41. bn Clcl,
Aristotelesin Hatipler ve airler isimli bir eserinin olduunu sylemektedir. bn Clcl,
Tabakatl-Etbb vel-Hkem nr. Fuad Seyyid, Kahire 1955 s. 25. Buna gre skender,
Aristotelesin Hitabet ve iir isimli eserinin, dnda eer ona ait airler ve Hatipler isimli
ayr bir eser varsa ona da yorum yazm olabilir.
95 Bkz. Aristoteles, Fizik, ev. Saffet Babr, KBY., 2. Basm, stanbul 2001.
96 bn Nedm, age., s. 309310. Kayaya gre bn Nedimin bu rivayetindeki tercme
etmek anlamna gelen nakl sz kapal bir ifade olduundan, baz yerlerde naklin
Grekeden Sryaniceye mi, Sryaniceden Arapaya m olduunu kestirmek mmkn
grnmemektedir. Kaya, Aristoteles ve Felsefesi, s. 144.
97 bn Nedm, age., s. 310.; bn Eb Usaybia, age., s. 70.
98 bn Nedm, age., s. 310, 324.; Fahri, age., s. 20.
100 Bkz. Bedev, Abdurrahman, urhun al Arist Mefkdetn fil-Ynniyyet ve ResillUhr, Drul-Mark, Beyrut 1971 s. 12.
20
yazmtr. Fizik, Gkyz ve Yeryz isimli eserlerinin yorumunun byk

bir ksm skenderden yararlanan Simpliciusun, bir ksm da Philoponusun
yorumundan meydana karlmtr.101
2.1.3. Psikolojiyle lgili erhleri
Aristotelesin psikolojik eseri olan De Anima (Nefse Dair) zerine
kadim devirde birok erh yazlmtr.102 skenderin Nefse Dair isimli bir
yorumu vardr. bn Nedim, bu yorumu skenderin kitaplar ierisinde ele
alm, ancak parantez ierisinde bunun bir makale olduunu belirtmitir.
bn Eb Usaybia da Nefs isimli aratrmann bir makale olduunu, ayrca
Aristotelesin Nefs kitabndaki ikinci makaleden bir blm de skenderin
makale eklinde yorumladn ifade etmitir.103
Todda gre Aristotelesi psikolojik eserleriyle geni bir ekilde
ele alan ilk peripatetik skenderdir. O, De Anima hakknda byk bir
yorum yazmtr. Ancak bugn De Anima adl eserden var olan ksmlar
Philoponustan alntlanmtr. Bu eserinde skender, nefsin oluumuna dair
kart grleri ve ayn tarzdaki akln tabiatn ortaya koymutur. Bu konuda
mevcut olan dier eseri ise; De Sensudur. skender, bu konuda yorum
yazmaya, On Vision isimli bir eser yazan retmeni Sosigines tarafndan
ynlendirilmitir.104
Todd, her ne kadar bugn mevcut olan skenderin De Animasnn
Aristotelesin De Animasnn yorumu olduunu ifade etse de, Sharplese
gre mevcut De Anima Aristotelesin De Animasnn yorumu deil,
kendine zg bir eseridir.105 skenderin De Animas, Aristotelesin
psikolojisi ve zellikle onun akl nazariyesiyle ilgili olarak slam filozoflarnn
dncelerinin gelimesinde kesin bir rol oynamtr.106 Nitekim Frb,
skenderin Makale fin-Nefsinin tercmesini erh etmitir.107
2.1.4. Metafizikle lgili erhleri
Aristotelesin Metafizik adl eseri Harfler ve lahiyat olarak mehurdur.
101 Todd, age., s. 14.
102 Bkz. Medkr, brahim, Frb, ev. Osman Bilen, ed. M. M. erif, slam Dncesi Tarihi,
Trke Basknn Ed. Mustafa Armaan, nsan Y., stanbul 1990 c. 2, s. 77.
103 Bkz. bn Nedm, age., s. 313.; bn Eb Usaybia, age., s. 7071.
104 Todd, age., s. 1416.
105 Bkz. Sharples, R. W., Introduction, Supplement to on the Soul Alexander of Aphrodisias,
Cornell University Press, Duckworth, Ithaca and London 2004 s. 13.
106 Fahri, age., s. 15.
107 lken, age., s. 104.
21
20
skender, bu eserin Nu ve Lamda blmn yorumlamtr. Nu blm

Greke olarak mevcuttur. Lamda blmn ise Ebu Bir Metta tercme
etmitir. Bu, Arapaya tercme edilen ikinci blmdr.108 Metafizikin Yunan
erhlerinin gerek metnin tesisi, gerekse yorumu ile ilgili olarak en nemlisi
skenderinkidir. skenderin Aristotelesin Metafizikinin tamamna yorum
yapt sylenilmektedir. Ancak sadece A- (ilk be) kitapklarn erhi
onun elinden km grnmektedir.109
Bugn elimizde skenderin Aristotelesin Metafizikinin ilk be
kitapna yazm olduu yorum mevcuttur. Bu yorumlarn her biri ayr
ayr ve aklamalaryla birlikte yaymlanmtr. Aristotelesin Metafizikinin
beinci kitabndan sonraki blmlerinin yorumlar muhtemelen skendere
ait deildir, Michael of Ephesosa (XI. yzyl) izafe edilmektedir. Michaela
verilen Pseudo-Aleksandros (Sahte-skender) adnn nedeni de budur.110
2.1.5. Ahlakla lgili erhleri
skenderin ahlak felsefesiyle ilgili dncelerine baktmzda,
Todda gre otantiklii pheli Quaestiones adl derleme eserin drdnc
blmnde, Problem in Ethics bal altnda bulunmaktadr.111 Sharplese
gre bu eser orijinaldir ve ismi Ethical Problemsdr. zellikle Aristotelesin
ahlak konusundaki dncelerini yanstmaktadr.112
2.2. KK LM ESERLER
zel metinlere younlama problematik konularn yeterli bir ekilde
tartlmasn veya kart grlerin geni ve yeterli bir ekilde ilenmesini
engelleyebilmektedir. Hatta bu tarz yorum, sentezlerden oluan eitli ilmi
eserlerden elde edilen metinlerdeki geni apl sorunlarn anlalmasn
da snrlar. Bu eksiklikleri karlamak iin skender eitli monografiler
yazmtr. De Providentia, De Fato ve De Mixtione isimli eserleri skenderin
monografileridir. Bunlar, zamanndaki felsefi kltrdeki skntlara verilen
cevaplar ierir. Ayrca bu aratrmalarda kuvvetli polemik unsurlar vardr.
De Providentia kaybolmu ilmi bir eserdir. skender, bu eserde Aristotelesin
dolayl olarak ele ald sorunlar ele almtr. De Providentia ilh inyetle
108 bn Nedm, age., s. 311.; Fahri, age., s. 22.
109 Tricot, John, Giri, Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, Sosyal Y., 2. Basm, stanbul
1996 s. 7, 8.; Todd, age., s. 1415.
110 Tricot, age., s. 30.; Lloyd, age., s.73.
111 Todd, age., s. 19.
112 Sharples, R. W., Introduction, Alexander of Aphrodisias; Ethical Promlems, Cornell
University Press, London 1990 s. 56.
22
ilgili Peripatetik pheciliin standart Hristiyan eletirilerinin cevabdr.

Ayrca bu eser yeni yntemlerdeki skenderin gerekli olan doktrinlerinin
geliimini de iermitir.113
De Fato, Stoac kader retisinin uzun bir eletirisini ve buna paralel
olarak Peripatetik teorinin temellerini ierir. nayet konusuna dair bir
eserdir. Bu eserde inyet teorisiyle Aristotelyen kozmolojinin birletirilmesi
denenmitir. De Fato sorunlara dair uzun sreli devam eden tartmalar
kapsar.114 skender, imparatora De Fato isimli eserinde yle der: Bu
kitap kader ve sorumlulukla ilgi Aristotelesin ele ald doktrinlerden
olumaktadr.115
Bugn tamam var olan De Mixtione, stoac Tanr, kader, inyet ve
nefs doktrinlerinin temelini oluturan fiziksel teorinin kritiklerini ierir.
Bu yorumunda skender, Aristotelesin fizie ait eserlerinin bir ksmn
ele almtr. Karm ve organik byme konusuna dikkat ekmesinin
yannda Aristotelyen problematiin zel tartmalarn da incelemitir.
Bu yorumlarnda Stoaclara cevap verirken, paganlar ve Hristiyanlar
tarafndan saldrlan Peripatetikleri de ok geni bir ekilde savunmutur.116
De Mixtione, ierik olarak Philoponusun eserinden karlmtr.
skenderin felsef olarak ele ald, fiziksel cisimlerin karmn ieren daha
az nemli bir aratrmadr. Bu eser hem Aristotelesin doa felsefesiyle
ilgili dncelerinin izahn hem Aristoteles felsefesinde gelien fikirlerle
yzlemede Peripatetik skolastiin geliimini hem de Stoac fiziin geni bir
tartmasn sunmutur. Bu ynden skenderin Grek felsefi geleneine ok
byk katks olmutur. Ancak bugn skenderin bu konudaki nemi ihmal
edilmi ve geni bir ekilde gz ard edilmitir.117
2.3. PHEL ESERLER
skenderin baarl yorumlar ve monografilerinin yannda ona
atfedilen otantiklii pheli birka eseri daha vardr. Bunlarn ou sahte
zannedilerek ihmal edilmitir: De Febribus, Physici et Medici Graeci,
Problematann drt blm, Aristoteles, Opera Omnia. Bunlarla birlikte
pheli grlen iki derleme eseri daha vardr ki bunlar byk eserlerinin
113
114
115
116
117

Todd, age., s. 16.
Bkz. Aphrodisias, age., s. 41.
Todd, age., s. XI.
23
22
konularyla yakndan ilgilidir. Bunlardan birincisi The Mantissadr. Bu

eser, gerekte, ikinci kitap olarak De Animann sonuna eklenmitir. Giri
ksmnda psikolojiyle ilgili be konuyu ieren zel metinler dizgesinden
olumutur. lk yirmi blm eitli konularn incelenmesidir. Dier ksmlar
fizik ve ahlak problemlerini kapsar. Son drt blm ise Peripatetik kader
ve inyet retisine ayrlmtr.118 Polemik tarzda yazlan bu eserde de
skenderin esasl rakipleri stoaclardr. Bu tekstlerin ounluunda antimateryalist bir tutum vardr ve bu tutum metinlere temel bir birliktelik
vermitir. yle ki anti-materyalist form temel olarak skenderin Stoac
karm teorisinin byk eletirisinden alnmtr.119
The Mantissa bugn mevcuttur ve Sharples tarafndan Supplement
to on the Soul adyla yaymlanmtr. Supplement to on the Soulun
otantikliiyle ilgili pheler olmakla birlikte, bu eserin dorudan skender
tarafndan tamamlandna dair gl kanlar da vardr. Galenin bu eseri
skenderin eseri diye eletirmesi, bu eserin skendere ait olduunu
gsteren en nemli veridir. Ayrca ierik olarak skenderin kendi eseri
De Animasnn ve Aristotelesin De Animasnn yorumu ile ok yakn
dnceler bantsna sahip olmas ve ieriklerinin ounlukla ayn
olmas da bu eserin skenderin eseri olmasna ynelik baka bir kanttr.
Sharplese gre aslnda Supplement to on the Soul, skenderin kendi eseri
olan De Animasnn zetidir.120
kinci nemli pheli derleme eser, Quaestiones olarak bilinen
metinlerin heterojen bir grubudur. Drt blm olarak dzenlenmitir.
Drdnc blm Problem in Ethics, dorudan eserin baln yanstan
bir isimdir. Fizik Sorunlarn Problemleri ve zmleri (Problems and
Solutions of Physical Quaestions) olarak isimlendirilen dier blm,
aslnda sorunlarla ilgisi olmayan 69 balk ierir. 24 balk fizikle, 17 balk
psikolojiyle, 11 balk mantk ve metafizikle, 6 balk ise kader ve inyet
118 Sharples, skender Afrodsnin nefsle ilgili en nemli dncelerini koleksiyon olarak
bir araya getirmi ve Mantissa diye mehur olan esere Supplement to on the Soul
ismini vermitir. Supplementteki 3, 4, 6, 8, 14 ve 20. sorunlar Stoaclara kar, 7. sorun
Numeniusa kar, 9 ve 13. sorun Peripatetik grme teorilerini eletirenlere kar
yneltilmitir. 5 ve 21. sorunda Aristocu doktrinin baz zel noktalardaki yorumu ele
alnmtr. 21. sorun Aristotelesin Metafizikiyle ilgilidir. 24. sorunda Aristocu ans
kavram ele alnmtr. 9. sorun skenderin kaybolan eseri Nasl Grrz ve hocas
Sosigenesin Grmeye Dair adl eserinin incelenmesidir. 1720 ve 2225. sorunlar
ise ahlakla ilgilidir. skenderin Supplementinde psikoloji, metafizikle ve ahlakla
ilgili sorunlarn yannda renk ve grme gibi teoriler de bulunmaktadr. Bkz. Sharples,
Supplement to on the Soul Alexander of Aphrodisias, s. 13.; Todd, age., s. 18.
119 Sharples, age., s. 1-8.; Todd, age., s. 19.
120 Bkz. Sharples, age., s. 15.
24
sorunlaryla ilgilidir. Bu zelliklerle birlikte eserin bir ksm pedagojik

yntemlerle, bir ksm da skenderin otantik eserlerinin temel dnce
tarzlaryla ok yakn ilikiye sahiptir. Eserin bu karmak dzeninde
baz konular ayrt edici olmutur. Psikoloji ile ilgili metinler skenderin
De Animasnn yorumuna ilikin notlarn sistematize edilmesi olabilir.
Fizikle ilgili blmlerinin De Generatione et Corruptionedaki konularla
benzerlikleri vardr. Ayrca bu eser, bir ksm rencilerinin notlar olduu
fikrini uyandran basit zelliklere de sahiptir.121
2.4. MAKALELER VE RSALELER
bn Nedim, mtercimine iaret etmeksizin skendere ait 15 risalenin
ismini, bnl-Kft 11 risalenin ismini, bn Eb Usaybia ise Aristotelesin
eserlerine yazd erhlerden, Galene reddiyeden ve bamsz konulardan
oluan krk adet risalenin ismini zikretmitir.
bn Nedime gre skenderin risalelerinin ve makalelerinin isimleri
unlardr; Kitbn-Nefs, Kitbr-Reddi al Clns fit-Temekkn,
Kitbr-Reddi Aleyhi (Clns) Fiz-Zamn vel-Mekn, Kitbl-Ebsr,
Mebdil-Kll, Kitb Aksil-Mukaddemt, Kitb Uslil-mmiyeh, F
Ennel-Mevcde Leyse Mcennisn lil-Mkltil-Aer, Kitbl-nyeh,
Kitbl-Fark Beynel-Heyl vel-Cins, Kitbr-Reddi al men Kle, nneh
l Yekn eyn ll min ey, Fi Ennel-Ebsra l Tekn ll Bitin
Tnbit Minel-Ayn, Ver-Redd al men Kle bi nbissi-, KitblLevn, Kitbl-Fasl, Kitbl-Malhuly.122
bnl-Kftye gre skenderin makaleleri unlardr; Kitbn-Nefs,
Kitbr-Reddi ala Clns fit-Temekkn, Mebdil-Kll, Kitb AksilMukaddemt, Kitbl-nyeh, Kitbl-Fark Beynel-Heyl vel-Cins,
Kitbr-Reddi al men Kle: nneh l Yekn eyn ll min ey, Er-Redd
al men Kle Fi Ennel-Ebsra l Tekn ll Bitin Tnbis minel-Ayn,
Kitbl-Kevn, Kitb Eslcy, Kitabl-Fasl.123
bn Eb Usaybia ise skendere ait krk adet makaleden ve risaleden
sz etmitir. Bunlar; Kitbn-Nefs, Fil-Fasli Hssaten m Hve al Rayi
Aristtls, FiReddi ala Clns fm Taane ala Kavli Aristutalis inne Klle
m Yeteharrak fe nnem Yeteharrak an Muharrik, Fil-Akl al Rayi
Aristtls, Mebdil-Kll, Fi Tefsri Makleh Aristutalis fi Tarkl-Ksmeti
121 Todd, age., s. 19.
122 bn Nedm, age., s. 313.
123 bnl-Kft, age., s. 41.
25
24
al Rayi Efltun, Fil-Ezdd ve Enneh Evill-Eyi al Rayi Aristtls,

Fi Ennel-Kuvvetel-Vhidete Takbell-Ezdde Ceman al Rayi Aristtls,
Fm stahraceh min Kitbi Aristtlsil-lez Yedde Birrmiyyeti Slciyen
ve Manh el-Kelm f Tevhdil-llh, Makleten Tetedammen Faslen
minel-Makletis-Sniyeti min Kitbi Aristtls Fin-Nefs, Fil-fark BeynelHeyl vel-Cins, Fil-mddeti vel Ademi vel-Kevni ve Halli Meseleti Linsin
minel-Kudemi Ebtal bihl-Kevne min Kitbi Aristtls f Seml-Kiyn,
Kitbn-Nefs, F Aksil Mukaddemt, Kitbl-nyeh, Fil-Fark BeynelMddeti vel-Cins, Kitbr-Reddi al men Kle; nneh l Yekn eyn ll
min ey, Er-Redd al men Kle f Ennel-Ebsra l Yekn Bitin Tnbis
minel-Ayn, Fil-Levni ve eyyi eyin Hve ala Rayil-Feylasf, Malhuly,
Fil-Ecns vel-Env, Fir-Reddi al Clns fil-Makletis-Smineti min
Kitbihi fil-Buhn, Fir-Reddi al Clns f Mddetil-Mmkn, Fil-Fslillet Tkassem bihal-Ecsm, Fil-lemi ve eyyi Eczihi Tahtc f Sebtih
ve Devmih il Tedbri Eczin Uhr, FitTevhd, Kitb ril-Felsifeti fitTevhd, F Hudsis-Suveri l min ey, F Kvmil-Umril-mmiyeh, F Ennel
Keyfiyyti Leyset Ecsm, Fil-stitat, Fiz-Zamn, Fil-Heyl ve Enneh
Malletn Mefleh, Fil-lelillet Thaddis f Femil-Mideh, F sbtisSvarir-Rhhiyyetil-let l Heyl leh, F enne Klle Illetin Mbyenetin
fe Hiye f Ceml-Eyi ve Leyset f eyin minel-Ey, Fil-Umril-mmiyeti
vel-Klliyyeti ve Enneh Leyset Aynen Kimeh, FiReddi al men Zeame
Ennel-Ecnse Mrekkebetn mines-Suveri iz Knetis-Suveru Tenfesl
Minh, F Ennel-Fslel-let bih Yengasim Cinsn minel-Ecnsi Leyse
Vcibn Zarraten en Tekne nnem Tced fi Zlikel-Cinsi Vahdehllez yyh Tkassem bel kad Ymkin enYkassime bih Ecnsen Eksera
min Vhidin Leyse Baduh Mretteben Tahte Bad, Fil-Cins, Fil-Kuvvetiltiyeti min Haraketil-Cirmi-erfil-Vkati Tahtel-Kevni vel-Fesd isimli
makalelerdir.124 Tabakat eserlerindeki makalelerin isimlerini birbirleriyle
karlatrdmzda skenderin birbirinden farkl krk drt adet risalesinin
mevcut olduunu grmekteyiz.
Bedevi Greke asllar kaybolup slam felsefesine ait yazmalar
vastasyla Arapalar gnmze intikal eden on makaleyi Aristu IndelArab isimli eserinde yaymlamtr.125 Bunlar, La Tranmission de la
Philophie Grecque Aumonde Arabe balyla Franszcaya evirdii eser
iinde de neretmitir.126 Daha sonra bulduu on iki makaleyi de uruhun
124 bn Eb Usaybia, age., s. 7071.
125 Bedev, Arist Indel-Arab, s. 253308.
126 Bedev, Abdurrahman, La Tranmission de la Philophie Grecque Aumonde Arabe, Vrin,
Paris 1968 s. 121165.
26
al Arist Mefkudetn fil-Yunaniyyeti ve Resill-Uhr adl kitabnda

yaymlamtr.127
Bedev, skendere ait 794 numaral Escorial yazmasnda en az 17
risalenin olduunu sylemi, sonra da Schneiderin zikrettii risalelerin
ilavesiyle 22 risalenin ismini zikretmitir.
1. Fir-Reddi ala Calinus fi Mddetil-Mmkn 2. Fil-Levni ve Eyyi
eyin Hve al Rayil-Feylasfi, ey Arist 3. Fir-Reddi al men Yekl
nnel-Ebsra Yekn bi-til-Hriceti Inde Hurcih minel-Basar 4.
Fil-Hssi vel-Mass ala Rayi Aristtls: Bu makale bn Eb Usaybiann
Makleten Tetedammen Faslen minel-Makletis-Sniyeti min Kitbi
Aristtls Fin-Nefs ismiyle iaret ettii risale olabilir. 5. F Tesril-EcramisSemviyyeti ve Tedbrih: Bu risalenin Aristotelesin Meteoroloji isimli
eserinin erhi olduu dnlmtr. Ancak burada Aristotelesin nayeh
kitab da kastedilmi olabilir. Bedeviye gre bn Eb Usaybiann Fil-lemi
ve eyyi Eczih Tahtec fi Sebtih ve Devmih il Tedbri Eczin Uhr
ismiyle ifade ettii risaleye veya Fil-Kuvvetil-Atiyeti min Haraketil-Cirmierfil-Vkati Tahtel-Kevni vel-Fesd adl risaleye iaret etmi olabilir.
Veyahut da bn Ebi Usaybiann eserinde ismi gemeyen bir risale olabilir.
6. Kitabr-Reddi ala men Kale; nneh la Yekn eyn ll min ey 7. F
Kvmil-Umril-mmiyeh: Bu risale bn Nedimin Kitab Usulil-mmiyeh
adyla iaret ettii risale olabilir. 8. Fil-nyeh: Bu risale Democritos,
Epkros ve dier filozoflarn dnceleri erevesinde ele alnmtr.
Belki Musa b. Meymunun Tedbr ismiyle iaret etmi olduu risale olabilir.
Bedev, bn Eb Usaybiann Fil-Umril-mmiyeti vel-Klliyyeti ve Enneh
leyset Aynen Kimeh ismiyle ifade ettii risale olduunu tercih etmitir.
9. F sbtis-Suverir-Rhniyyetil-let l Heyl leh 10. F Ennen-Nee
ven-Neme nnem Yeknni fis-Sreti l fil-Heyl: Tabakat kitaplarnda
bu risale veya buna benzer bir risale bulanamamtr. 11. Fil-Mddeti
vel-Ademi vel-Kevni ve Halli Meseleti nsin minel-Kudemi Ebtal
bihl-Kevne min Kitabi Aristutalis fi Seml-Kiyn 12. F Mebdiil-Klli al
Rayi Aristtls 13. Fil-Akl al Rayi Aristtls 14. Fil-Ezddi ve Enneh
Evill-Eyi al Rayi Aristtls 15. Fil-Heyl ve Enneh Mefleh 16.
F Ennel-Kuvvetel-Vhdete Takbell-Ezdde Ceman al Rayi Aristtls
17. Kitabl-Fark Beynel-Heyl vel-Cins: bn Eb Usaybia bu risaleyi iki
farkl ekilde Fil-Fark Beynel-Heyl vel-Cins ve Fil-fark Beynel-Mddeti
vel-Cins eklinde ifade etmitir. 18. Kitbn-Nefs 19. Fiz-Zamn 20.
127 Bkz. Bedev, urhun al Arist Mefkdetn fil-Ynniyyet ve Resill-Uhr, s. 1982.
27
26
Kitab Tarih 21. Kavannl-Firaseh (skenderin Aklamalaryla Firasetin

Kanunlar): Bu eser Mehdinin Byk skendere atfettii kitap olabilir.
22. Fit-Tevhd, Gerard, bu eserin ilk balangcnda eseri skendere, son
ksmnda ise Kindye nispet etmitir. Bu eser Angelica yazmasnn son
ksmnda da skendere nispet edilmitir.128 Buradaki 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 18, 20,
21 ve 22 numaral makaleler Bedevnin yaynlad makalelerden farkldr.
Bedevnin yaynlad ve ismini zikrettii skendere ait makalelerin toplam
adedi 34tr. skenderin bu risalelerinin bazlar muhtemelen Aristotelesin
eserlerine yazd byk erhlerinden alntlanm olabilir.129
skenderin tabakat eserlerinde zikredilmeyen ancak dier yazma
ve ktphanelerde bulunan risalelerini de tabakat eserlerinde var
olanlarla dndmz zaman elli drt tane risalesinin bulunduu ancak
gnmze yirmi iki tane risalesinin ulatn ifade edebiliriz.
Bazs bir veya birka sayfay gemeyen bu risaleler, skenderin
yazd erhlerde yer alan nemli meselelerin sonradan makale veya risle
haline getirilmesinden ibaret olduu sanlmaktadr. Ayrca skenderin
bu risalelerinin bazlar muhtemelen skenderin Aristotelesin eserlerine
yazd byk erhlerinden alntlanm olabilir.130 skender, daha sonraki
Simplicius, Philoponus ve Ammonius gibi Greke yazan Aristocular
tarafndan geni bir ekilde iktibas edilmitir. Onlarn eserlerinden elde
edilen bilgilere gre, onun kaybolan erhlerinin bazlar onlarn eserlerinde
yer almtr.131 Afrodsye ait olduu sylenen bu risalelerin birok yerinde
skender dedi ki gibi ifadelerle cmlelere balanmas, bu ifadelerin ya
mtercimler tarafndan yazlm olduunu ya da makaleleri oluturan
cmlelerin skenderin dncelerini iktibas eden baka felsefi kitaplardan
alntlanm olma ihtimalini ykseltmektedir.
2.5. GNMZE ULAAN ESERLER
skenderin eserlerinin bir ksm ve risalelerinin ou gnmze
kadar ulamtr. Mevcut olan yirmi iki risaleyi Bedev, Aristu ndel-Arab
ve uruhun ala Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve Resill-Uhr
isimli eserlerinde yaymlamtr. Onlar tekrar ifade etmeye gerek yoktur.
Bedevnin yaymladklar risaleler haricinde skenderin gnmze ulaan
eserleri var mdr? Varsa nelerdir? imdi onlara bakacaz.
128
129
130
131
Bkz. Bedev, Arist Indel-Arab, s. 5558.

Bedev, urhun al Arist Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve Resill-Uhr, s. 11.
Bkz. Bedev, age., s. 11.
Flannery, age., s. XX.
28
skenderin mevcut olan ve yaynlanan yorumlar unlardr; H. Diels,

(ed.) 18821909, Commentaria in Aristotelem Graeca, Berlin: Reimer: M.
Hayduck (ed.), 1891, Vol. 1. On the Metaphysics; M. Wallies (ed.), 1883,
Vol. 2.1. On Prior Analytics 1; M. Wallies (ed.), 1891, Vol. 2.2. On the Topics;
M. Wallies (ed.), 1898, Vol. 2.3. On Sophistical Refutations; P. Wendland
(ed.), 1901, Vol. 3.1. On De sensu; M. Hayduck (ed.), 1899, Vol. 3.2. On
Meteorology.
skenderin mevcut olan ve notlarla birlikte yaynlanan yorumlar
unlardr; Richard Sorabji (Gen. Ed.), London: Duckworth and Ithaca:
Cornell University Press: 1989, Alexander of Aphrodisias on Aristotles
Metaphysics 1. Tr. with notes W.E. Dooley; 1992, Alexander of Aphrodisias
on Aristotles Metaphysics 2 & 3. Tr. with notes W.E. Dooley & A. Madigan;
1993, Alexander of Aphrodisias on Aristotles Metaphysics 4. Tr. with notes
A Madigan; 1993, Alexander of Aphrodisias on Aristotles Metaphysics 5.
Tr. with notes W. E. Dooley; 1996, Alexander of Aphrodisias on Aristotles
Meteorology 4. Tr. with notes E. Lewis; 1991, Alexander of Aphrodisias
on Aristotles Prior Analytics 1.1-7. Tr. with notes J. Barnes et al; 1999,
Alexander of Aphrodisias on Aristotles Prior Analytics 1.8-13. Tr. with notes
I. Mueller with J. Gould; 1999, Alexander of Aphrodisias on Aristotles Prior
Analytics I, 14-22. Tr. with notes I. Mueller with J. Gould; 2000, Alexander
of Aphrodisias on Aristotles On Sense Perception. Tr. with notes A. Towey;
2001, Alexander of Aphrodisias on Aristotles Topics 1. Tr. with notes J. M.
van Ophuisen.
skenderin yorumlar dndaki nemli olan eserleri unlardr; R.W.
Sharples, 1983, Alexander of Aphrodisias On Fate. (Text, Translation
and Commentary). London: Duckworth; R. B. Todd, 1976, Alexander of
Aphrodisias on Stoic Physics: a Study of the De Mixtione with Preliminary
Essay. (Text, translation and commentary). Leiden: Brill; A. P. Fotonis, 1980,
The De Anima of Alexander of Aphrodisias. (Translation and commentary).
Washington, D. C.: University Press of America; R.W. Sharples, 1990, Ethical
Problems. (Translation with notes). London: Duckworth and Ithaca: Cornell
University Press; R.W. Sharples, 1992, Quaestiones 1.22.15. (Translation
with notes). London: Duckworth and Ithaca: Cornell University Press; R.W.
Sharples, 1994, Quaestiones 2.163.15, London: Duckworth and Ithaca:
Cornell University Press; N. Rescher, & M. Marmura, 1969, The Refutation
by Alexander of Aphrodisias of Galens Treatise on the Theory of Motion.
(Translation with introduction and notes). Islamabad: Islamic Research
29
28
Institute; A. Madigan, 1987, Alexander of Aphrodisias: The Book of Ethical

Problems. In W. Haase (ed.), ANRW. 12601279.
2.6. ESERLERNN NEM
Bugn elimizde mevcut olan eserlerinden ve kaybolan eserlerinin
isimlerinden anladmz kadaryla mantk, matematik, tp, fizik, psikoloji,
metafizik ve ahlakla ilgili olarak eserler ve makaleler yazmtr. Zamannda
felsefenin btn ilimleri kapsad dnlrse felsefenin btn alanlaryla
ilgilendii ve o alanlarla ilgili eserler yazd sylenebilir. Onun eserlerinden
bir ksm Batllar tarafndan korunurken, risalelerinden byk bir ksm,
Mslmanlar tarafndan muhafaza edilerek gnmze ulamtr. Bu da
slam felsefesinin skender nezdinde felsefeye olan yadsnamayacak byk
bir katks saylmaldr.
skenderin son dnem Grek felsefesi zerine byk etkisi sadece
Peripatetik okul iin snrlandrlmtr. Halbuki o, Peripatetik okulu erhleri
ve eserleriyle byk oranda etkiledii gibi, ayrca Aristoteles hakknda
yazan Platoncu uzun yorumcular geleneini de etkilemitir. Nitekim
skender, Plotinus tarafndan Aspasius ve Adrastusla birlikte okunmu
ve deerlendirilmitir. Plotinus bir dereceye kadar ondan etkilenmitir.
Yeni-Platoncu gelenek tarafndan ona kar ilgi Porphyriusun Kategorileri
yorumlamas ve ona nsz yazmasyla balamtr. Bu ilgi V. ve VI.
yzyllarda Atina ve skenderiye Platoncu okullarnda devam etmitir. yle
ki bu yorumcularn eserlerinden skenderin kaybolmu yorumlarnn ou
yeniden elde edilmitir.132
Mslmanlar, Abbasi devleti zamannda zellikle Badatta Antik
Yunan felsef eserlerin slam dnyasna intikaline ok byk nem
vermilerdir. Dokuzuncu yzylda hekim Huneyn b. shakn bakanlnda
bir Nastur zmresi Abbasi halifeleri hesabna alarak birok eseri
Arapaya evirmitir. Huneyn, olu shak, yeeni Hubey vs. bu alanlar
arasndayd. Bu suretle Galen, Hippokrates, Dioskorides, Platon ve
Aristotelesin eserlerinden bir ksmnn yannda skender Afrodis ve
Themistius tarafndan Aristoteles iin yaplan yorumlar da Arapaya
evrilmitir.133
132 Todd, age., s. 1920.

133 lken, slam Felsefesi, s. 22.
30
Muhakkike gre slam felsefesinin Gazali veya bn Rdden sonra

sona erdii dncesi yanltr. Onlardan sonra drt yz yl aan bir zaman
diliminde slam felsefesi akn hikmet gelenei ierisinde en parlak
dnemini yaamtr. Bu dnemde filozoflar Sokrat, Eflatun, Aristoteles
ve arihleri Themistius, skender vb. den yararlanmlardr.134 slam
dnrleri, Aristoteles rihlerinden skenderin erhlerinden birounu
tanm ve byk bir ksmn da Arapaya evirmilerdir.135 Grld
zere skenderin eserlerinin byk ounluu slam dnyasna tercmeler
yoluyla nakledilerek daha slam felsefesinin ilk evrelerinde slam filozoflar
tarafndan bilinmektedir. Ksacas skender, felsef grleri asndan Grek,
Arap ve Ortaa filozoflarn byk oranda etkilemitir.136
Bugn Trkiyede skenderin hayat ve almalar ok az bilinmektedir.
Aristotelyen doktrinle ilikili mevcut yorumlar ve ksa bilimsel eserleri bile
onun felsefesiyle ilgili gerekli bilgileri salamaktadr. Bu elde edilen bilgilere
gre skender, sadece Antik arihlerin nemli birisi olarak deil, ayn
zamanda amac andaki felsefi tartmalarla balant kurarak Aristoteles
felsefesini tutarl bir btn olarak aklamak ve savunmak olan nemli bir
Aristoteles teorisyeni olarak kabul edilir. Daha sonraki arihler Yeni-Platoncu
dncenin uyumlu karmn tevik etmek ve Yeni-Platoncu felsef sistem
ierisinde Aristotelesin yaptn Platonla btnletirmekle ilgilendiler.
Fakat yine de skenderin eserlerine bavurmaya ve dncelerini
tartmaya devam ettiler. Eserlerinin gnmze kadar gelenleri bile onun
felsefe asndan deerinin byk olduunu ortaya koymaktadr.
134 Bkz. Muhakkik, Mehdi, slam Dnyasnda Felsefe ve Kurtuba ve sfahan Konferansnn
Dzenlenmesinin Gereklilii, Name-i Aina Dergisi, Ankara 2002 Y. 2. S. 4, s. 514.
135 Bedev, age., s. 1981.
136 Bkz. Lloyd, age., s. 73.
31
30
II. BLM
SKENDER AFRODSNN FELSEFES
skendere gre felsefe, hakikatin bilgisidir. yle ki felsefenin belli
bir erei ve aratrma konusu vardr. Onun erei, pratik bilimlerden daha
ok hakikattir. Hakikat ise teorik felsefe anlamna gelir. Bu nedenle teorik
bilginin erei hakikati elde etmektir. O zaman felsefenin amac da hakikati
elde etmek anlamna gelmektedir.137
skender, kendine zg dnce ve eserleriyle birlikte, hakikati
aratrmaya kendisinden nce hakikatin bulunmas adna byk gayretler
gsteren Aristotelesin dncelerini ve eserlerini yorumlayarak
balamtr. Bu erevede Aristotelesin eserlerinin ounu yorumlad
gibi, kendine zg grler de ortaya koymutur. Aristoteles yorumcusu
olmasnn tabi sonucu olarak da Aristotelesin eserlerinde deindii
konularn ouna temas etmitir. Felsefe alannda genel olarak mantk,
fizik, metafizik ve ahlakla ilgili meselelerden sz etmitir. Biz de felsefe
konularn ele alrken Peripatetik gelenee uygun olarak ilk nce mantkla
ilgili dnce ve deerlendirmelerinden sz edeceiz.
1. SKENDER AFRODSNN MANTII
Aristoteles, mant ilim olarak kurmadan nce mantkla ilgili bir
hazrlk devresi gemitir. Bu evre Aristotelesin de iinde yetitii ve
ondan takriben iki asr nce balam olan Antika Grek fikir evresidir.138
Ancak bununla birlikte, mant tanmlamak ve dedktif sistemi meydana
getirmek Aristotelese nasip olmutur.139
Aristotelesin bu konuda alt eseri vardr. Bunlar: Kategoriler
(Categorias), nerme (Peri Hermeneias), Birinci Analitikler (Analytica
Priora), kinci Analitikler (Analytica Posteriora), Topikler (Topica) ve Sofistik
Delillerin rtlmesi (De Sophisticis Elenchis)dir.140 Aristotelesin alt
kitaptan oluan bu mantk klliyatna zamanla yine onun kitaplarndan
olan Hitabet (Rhetorika) ve iir (Poetika) adl eserleri de ilave edilmitir.141
137 Bkz. Aphrodisias, Alexander, On Aristotles Metaphysics 2 & 3, tr. with notes W.E. Dooley
& A. Madigan, (Gen. Ed. Richard Sorabji), Cornell University Press, Duckworth, Ithaca
and London 1992.; Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, Sosyal Y., 2. Basm, stanbul
1996 s. 146.
138 Taylan, Necip, Mantk, Marifet Y., stanbul 1996 s. 26.
139 Aristoteles ncesi mantk tarihiyle ilgili olarak baknz; Atademir, Hamdi Ragp,
Aristotelesin Mantk ve lim Anlay, AF Y., Ankara 1974 s. 15-57.; Taylan, age., s.
2930.
140 Vorlander, Karl, Felsefe Tarihi, ev. Mehmed zzet, z Y., stanbul 1927 s. 145.
141 Bkz. ner, Necati, Klasik Mantk, AF Y., 2. Basm, Ankara 1974 s. 5.; Taylan, age., s. 31.
33
Aristotelesin manta ait yazlar lmnden sonra rencileri

tarafndan bir araya toplanm, tasnif edilmi ve gruplara ayrlmtr.
Mantk klliyat zamanla Organon, bilimin aleti ve vastas olarak
isimlendirilmitir.142 Ancak Aristoteles, mantk kelimesini kullanmad gibi,
mantkla ilgili yazlarn da kendisi tasnif etmemi ve eserlerini Organon
ismiyle de adlandrmamtr.
Knealeye gre felsefenin ilk evrelerinde Aristoteles, manta dahil
olan konular iin ilk teknik terim olarak birok farkl anlamlara sahip olan
diyalektik kelimesini, ikinci terim olarak da analitik kelimesini kullanmtr.
Fakat mantk (logikhe) terimini ilk defa skender kullanmtr.143
skendere gre mantk bilimi sradan bir bilim deildir, aksine ok
nemli bir bilimdir. Zira mantk varolusal amacn gerekletirilmesinde ok
byk bir vastadr; insan, yaam boyunca en iyi olan Tanrya benzemeyi
ve onun gibi olmay arzular. Bu arzu gerein dnlmesi ve bilgiye
ulalmas yoluyla gerekleebilir. Bilgiye ise kantlama yoluyla ulalr. O
zaman kantlamaya ve bylece (tantlama tasmlamac uslamlamann
bir biimi olduu lde) tasmlamac uslamlamaya en yksek deeri
ve onuru vermemiz gerekir.144 Buna gre dnmeye, bilgiye ve akl
yrtmeye bavurmakszn var olusal amacn gereklemesi yani Tanrya
benzemenin ortaya konulmas mmkn deildir.
skenderin metafiziksel anlamda nem verdii mantkla ilgili
dncelerini aa karmaya alrken baz sorularn cevabn bulmaya
altk. skenderin mantkla ilgili eserleri nelerdir? Hangileri gnmze
kadar gelmitir? Mantk konusunda kim veya kimlerden etkilenmitir?
Mantkla ilgili hangi konulara deinmitir? Mantk felsefeye giri mi, yoksa
felsefenin bir blm mdr?
skender, felsefesini olutururken ilk nce Aristotelesin mantk
klliyatna yorumlar yazmtr. Kategoriler, nerme, Birinci Analitikler,
kinci Analitikler, Cedel, Sofistik Delillerin rtlmesi, Hitabet ve iir adl
mantkla ilgili eserlerin yorumlarn yapmtr. Bu yorumlardan bugn
mevcut olanlar Birinci Analitikler ve Cedeldir.145
142 Kneale, William and Kneale, Martha, The Development of Logic, Oxford, Clerandon
Press, New York and London 1984 s. 23.
143 Bkz. Kneale, age., s. 7, 23.; Arslan, Ahmet, lka Felsefe Tarihi 3, Bilgi niversitesi Y.,
stanbul 2007 s. 51.
144 Copleston, age., s. 50.
145 bnl-Kft, age., s. 41.; bn Eb Usaybia, age., s. 70.; bn Nedm, age., s. 309.; Rescher,
Nicholes, Studies in The History of Arabic Logic, Pittsburg 1963 s. 28.; Afruds, skender,
34
Aristotelesin mantkla ilgili eserlerini kimin tasnif ettii, Organon

ismini kimin verdii ve Organona hangi kitaplarn dahil edildii tartmal
bir husustur. lkene gre Aristotelesin mantkla ilgili eserlerini ilk defa
tasnif eden ve Organon ismini veren Diogenes Laertiustur.146 Kyele
gre skender, Aristotelesin manta ait eserlerinin tamamna yorum
yazmasnn yannda, mantk kitaplarnn bugnk alnan sistematik ekilde
olmasnda da etkisi olmutur. Zira mantk kitaplarnn Kategoriler, nerme,
Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Topikler, Sofistik Delillerin rtlmesi,
Retorik ve Poetik eklinde sralanmasnda Aristotelesin paynn olduu
phelidir. Bu sray tanzim eden skender ile Aristotelesin daha sonraki
talebeleri olmutur. Ancak skender, Retorika ve Poetikay Organona dahil
etmedii halde Ammonius ve Simplicius dahil etmilerdir.147
Bayraktara gre, Aristotelesin mantk kitaplarn, bugnk bilinen
srasyla ilk defa tasnif eden skenderdir. O, Birinci Analitikler ve kinci
Analitikleri birbirinden ayrarak ayr ayr ele alm, Aristotelesin manta
dahil etmedii Poetik ve Retoriki de ona ekleyerek Aristoteles mantn
sekiz blm ve sekiz kitaba karmtr. Bu eserlerin tamamna birden
Organon adn vermitir. Bundan sonra Aristotelesin manta ait
klliyatna Organon adn vermek adet haline gelmitir.148 Buna gre
skender, matkla ilgili eserleri tasnif ederek, eserlere Poetik ve Retoriki
de ilave etmi ve eserlerin saysn oaltm ve tamamn bugn bilinen
anlamda Organon diye isimlendirmitir.
skenderin mantkla ilgili makaleleri ise unlardr; a Tratise on the
Conversion of Propositions, On Utterances, On Hypothetical, Mixed Modal
Syllogismsdr. Bunlarn yannda daha ksa mantk problemler ve mantk
notlar da ele almtr.149 skenderin mantkla ilgili eserleri Aristotelesin
Organonunun yorumlardr. Makaleleri ise genel olarak Aristoteles
mantnn baz meselelerine hasredilmi olmakla birlikte Stoacla ve
Galene reddiyelerden olumutur.150
Mantn felsefe sistemi ile ilgili olan mnasebeti hakknda mantklar
146
147
148
149
150
F nksil-Mukaddemt, ev. Abdurrahman Bedev, urhun al Arist Mefkdetn filYnniyyeti, Drul-Mark, Beyrut 1971 s. 59.
lken, Hilmi Ziya, Mantk Tarihi, stanbul 1942 s. 32.
Kyel, Mbahat Trker, Frbnin eraitul-Yakini, Felsefe Aratrmalar Enstits
Dergisi, 1963ten Ayr Basm, Ankara 1984 c. I s. 156157.
Bayraktar, age., s. 59, 158.
Aktaran: Flannery, age., s. XX.
Bkz. Bedev, age., s. 911, 5580.; bn Eb Usaybia, age., s. 7071.; bn Nedm, age., s.
308313.; bnl-Kft, age., s. 41.
35
34
arasnda gr vardr. Aristotelesiler iin mantk felsefeye bir giritir.

Stoaclar ve Platon iin felsefenin esasl bir ksmdr. Yeni-Platonculara gre
mantk, hem felsefeye giri hem de felsefenin bir ksmdr.151 Aristoteles
ise mant felsefe almalar iin bir n bilgi, ilimlerin girii, ilmin aleti ve
arac olarak grmtr.152
skender, Aristotelesin yaklamna uygun olarak mant felsefe ve
ilimler iin bir alet olarak grmtr. Buna bal olarak kendisinden sonra
gelen filozoflar da genel olarak mant bir alet ilmi olarak grmeye devam
etmilerdir. Nitekim skender, bu konuda slam filozoflarn etkilemitir.153
Zira Bayraktara gre mantn felsefenin bir disiplini deil, bir aleti olmas
fikrini Kind, Frb, bn Sn ve dierleri ondan almlardr.154
skender, Birinci Analitiklere dair yorumunda mant felsefenin
esasl bir blm olmaktan ziyade bir arac olarak grm, ancak byle
olduu iin daha az dikkat ve alma konusu olmayacan da belirtmitir.
Zira mantk ve kantlama ok deerli ve ok onurlu bir itir. Felsefenin
elde edilmesinde ve Tanrya benzemede uralmas gereken en nemli
giritir.155 Bu nedenle mantk ilmi, felsefeye bir giritir, ancak en byk
deeri hak eden bir ilimdir.
Mantkl dnme kendisini akl yrtmede gsterir. Aristoteles, akl
yrtme ekillerinden dedksiyona nem vermi, onun da en mkemmel
ekli olan kyas esas almtr. O halde klasik mantk iin asl ama kyasn
incelenmesidir. Kavram ve nermelerin ele alnmas ise kyasn incelenmesi
iin zorunlu bir hazrlktr.156
1.1. KLASK MANTIK
skenderin ele ald manta klasik mantk denir. Zira Aristoteles
geleneine bal olarak ele alnan mantk klasik mantk olarak
isimlendirilmektedir. Klasik mantk dille ilgilidir. ok defa formal olarak
151 Taylan, age., s. 1011.
152 Bkz. Atademir, Hamdi Ragp, nsz, Aristoteles, Kategoryalar, MEB Y., Ankara 1947 s.
VII-IX.
153 Bayraktar, age., s. 59, 137, 158. Taylana gre MS II. asrdan itibaren mantk, kendisi iin
deil, baka ilimler iin bir alettir fikri yaygnlamtr. Taylan, age., s. 1011.
154 Bayraktar, age., s. 59.
155 Mantk, Aristoteleste metafizik bir hviyet tad gibi, skenderde de metafizik bir
mahiyet arz eder. Ona gre mantk, felsefenin girii olmas hasebiyle ilmin elde edilmesi
sonucunda Tanrya benzemenin en nemli ve birincil basamadr. Bkz. Copleston, age.,
s. 50.
156 ner, age., s. 13.
36
adlandrlsa da, mantk ilemlerinde muhtevann etkisinden syrlamaz.157

Zihin faaliyetlerini ve bu faaliyetlerin ifadesini zenle ayrt eden Aristoteles
ve btn klasik mantklar mantn blmlerini genel olarak yle
sralamlardr; Kavram ve Terim Teorisi, Hkm ve nerme Teorisi, Akl
Yrtme Teorisi (akl yrtme teorisi ounlukla kyasla dile getirilir).158
1.1.1. Kavram ve Terim Teorisi
Kavram bir objenin zihindeki tasavvurudur. Kavram dille ifade edilirse
mantkta buna terim denir. Terimler belli bir ekil dzeni ierisinde ele alnr
ve bu dzen ierisinde bulunmak zorundadr. Mantkta kavram ve terimle
ilgili olarak kavram eitleri, kavramlar aras ilikiler ve kavram tartmas
incelenir.
skendere gre kavram eitleri unlardr: Olumlu Kavram: Tasdik
edildiinde mspet bir hkm meydana getiren terimdir. Olumsuz Kavram:
Tasdik edildiinde menfi bir hkm meydana getiren terimdir. Tmel
Kavram: Bir kavram btn kaplam ile alnrsa o kavrama tmel denir. Tikel
Kavram: Bir kavram kaplamn sadece bir parasn ierirse bu kavrama da
tikel denir.159 Tekil Kavram: Bir snfn bir ferdini ieren kavramdr.160
skendere gre kavramlar arasnda eitlik, aykrlk, tam-giriimlik ve
eksik-giriimlik olmak zere drt trl ilikiden sz edilmitir.
a. Eitlik: Eer iki kavramn her biri dierlerinin btn fertlerini
karlarsa aralarnda eitlik var demektir.161
b. Aykrlk: ki kavramdan her biri dierinin hibir ferdini iine almazsa
aykrlk var demektir.162
c. Tam-Giriimlik: ki kavramdan yalnz biri dierinin btn fertlerini
iine alyorsa, o zaman bu kavramlar arasnda tam giriimlik var demektir.163
d. Eksik-Giriimlik: ki kavramdan her biri dierinin baz fertlerini iine
alyorsa, bunlar arasnda eksik giriimlik var demektir.164
157
158
159
160
161
162
163
164
Bkz. ner, age., s. 12.

Aktaran: Bolay, M. Naci, bn Sn Mantnda nermeler, MEB Y., stanbul 1994 s. 9, 10.
Bkz. Afruds, agm., s. 57.
Afruds, agm., s. 60, 61.
Afruds, agm., s. 66.
37
36
Kavramlarn gereklii tartmasnda gr ileri srlmtr. Bunlar

adclk (Nominalizm), gerekilik (Realizm) ve kavramclk (conceptalizm)
tr. Adclk: Trlerin yalnzca szcklerde bulunduunu bildiren ve genel
fikirlerin adlardan baka bir ey olmadn ne sren retidir. Kavramclk;
tmellerin, fertlerde mevcut olmakla beraber, zihinde varlklarn kabul
eden grtr. Tmeller bir soyutlama ile zihnin almas sonucunda elde
edilmitir. Gerekilik teorisinde ise tmeller temsil ettikleri eylerden ayr
bir gereklie sahiptirler.165
skendere gre, Aristoteleste olduu gibi, tanmlar doal zellikleri
yanstrlar. Duyusallar ise srekli deiim halindedirler. Yani doal hallerini
ayn ekilde devam ettiremezler. Bu nedenle tek tek duyusallarn genel
bir tanm ve tmeli olamaz.166 Tmeller, duyusallardan ayr bir dzene ait
gereklikler ierisinde bulunurlar. Cinsin ierisinde bulunan trler anlay
gerei kavramlar fertleri ifade etmeleri yannda her zaman dncede de
var olurlar. Bu nedenle varlklarn tanmlanmasnda tmellere bavurulur.
Zihni melekelerin gereklii Aristoteles tarafndan ortaya atlm, fakat
zellikle skender tarafndan gelitirilmitir.167 Buna gre skenderin
tmeller konusunda aka gerekilik dncesini benimsedii
grlmektedir.
1.1.2. Hkm ve nermeler Teorisi
skendere gre nerme bir ey hakknda bir eyi tasdik eden veya
inkar eden szdr.168 nermenin bu tanm Aristotelesin Birinci Analitikler
adl kitabnda da ayn ekilde gemektedir.169 nerme en az iki terimle
yaplr. Biri konu dieri yklemdir. Konu ve yklemin ifade ettii anlama da
hkm denir. Hkmn anlamna gre nerme eitleri ortaya kar.
skendere gre eit olarak nerme yklemli ve artl nerme olarak
ikiye ayrlr; Bir yklemden meydana gelen nermeye yklemli nerme
denir. Yklemli nerme ayn zamanda basit nerme diye de adlandrlr.
Yklemli nerme yklem ve konudan meydana gelir: her insan canldr.
Kantlamalar ise nermelere dayanmakta olup, yklemli ncllerden
meydana gelen kyasa yklemli kyas denir.170
165 ner, age., s. 31.
166 Bkz. Aphrodisias, Alexander, On Aristotles Metaphysics 1, tr. with notes W.E. Dooley,;
Richard Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, Duckworth, Ithaca and London 1989
s. 77.
167 Rahman, Fazlur, bn Sn, ev. Osman Bilen, ed. M. M. erif, slam Dncesi Tarihi,
Trke Basknn Ed. Mustafa Armaan, nsan Y., stanbul 1990 c. 2 s. 108.
168 Afruds, agm., s. 56.
169 Aristoteles, Birinci Analitikler, ev. Hamdi Ragp Atademir, MEB Y., Ankara 1950 s. 3.
170 Bkz. Afruds, agm., s. 5660.
38
artl nermeler ise mukaddem ve taliden meydana gelir. Bunun

rnei u ekildedir; eer gndz varsa k vardr.171 Grld zere
artl nermeler iki cmleden meydana gelir. nermenin balants olan
sa ortadan kaldrldnda iki cmle oluuyorsa, buna artl nerme
denir. skender, artl nermedeki yapnn ilk cmlesine mukaddem, ikinci
cmlesine tl demektedir. Onun F nksil-Mukaddemt adl risalesinden
anladmz kadaryla, artl nerme ile bileik nermeyi ayn saymaktadr.172
slam mantklar da bileik nerme ile artl nermeyi ayn saymlardr.173
Bu balamda slam mantklar skenderden etkilenmi olabilirler.
Ayrca nerme nitelik, nicelik, modalite ve sonu asndan da
incelenir. skender, nermeleri nitelik asndan olumlu ve olumsuz; nicelik
asndan tmel ve tikel; modalite asndan zorunlu ve mmkn; sonu
asndan sonucu olan ve sonucu olmayan nermeler olarak aklamtr.174
skender, nermeler aras ilikileri ele alrken, dndrme ve
modal nermelerin dndrlmesi konusunu incelemi, bu konular
hkm karmada kullanarak kyas konusu ierisinde ele alm ve
Aristotelesin dndrme ileminin kyas olduunu vurgulayan aklamasn
benimsemitir.175 Bu nedenle dndrme ve modal nermelerin
dndrlmesi konusu skenderin bak tarzna uygun bir ekilde akl
yrtme blmnde ele alnacaktr. Nitekim Batl mantklar da bu
konuyu akl yrtme blmnde incelemilerdir.176
1.1.3. Akl Yrtme Teorisi
skender, akl yrtme konusunda kyas ele almtr. Ona gre kyas
felsefenin prensipleri mesabesinde olan ispatlama metodlarn ierir.
Kyas, kendisine birden ok eyin konulmasyla, bu verilerden baka bir ey,
ancak bu veriler dolaysyla zorunlu olarak netice veren yntemdir.177 Kyas
bir ekil ve bir konudan oluur. Kyasn ekli, kyas oluturan ncllerin bir
araya gelmesidir. Kyasn konusu ise ncllerin bizzat kendisi ve hedeflenen
manaya delalet eden eylerdir. Kyasn her ekil ve konusu ierisinde farkl
171
172
173
174
175
176
177
Afruds, agm., s. 61
Afruds, agm., s. 57; Aristotelesin kyas tanmnda ise birok ey kelimesinin yerine
baz eyler kelimesi gemektedir. Bu nemsiz farkllkla birlikte skender, kyas tanmn
Aristodan ayn ekilde almtr. Aristoteles, age., s. 5.
39
38
snflandrmalar vardr.178 Kyas, iki nermenin delalet ettii konuyu ve yine

iki nermenin uylamyla gerekleen sonucu da ieren bir kiptir. Ancak
kyasn btn modlar her zaman sonu vermeyebilir. Kyas, ekil ve tr
itibariyle ekillerin ve yklemli kyaslarn snflarnn zirvesidir.179
skender, kyas ekil ynnden kyas, nermelerin dndrlmesi
ynnden kyas, ncln adedi ynnden kyas ve konu ynnden kyas
olmak zere drt blmde ele almtr.
1.1.3.1. ekil Ynnden Kyas
skendere gre orta terimin ncllerde geldii duruma gre ekil
oluur. Orta terim ncllerde farkl varyasyonda bulunduundan kyaslar
da ekilde meydana gelir. Orta terim iki taraftan (byk terim ve kk
terim) birisi iin yklem dieri iin konu olur. Bu da orta terimin byk
nerme iin konu, kk nerme iin yklem olmasdr. Bylece birinci
ekil kyas oluur. Her iki tarafla balantl olan orta terim iki nermede
de yklem olursa ikinci ekil kyas, orta terim her iki taraf iin de konu
olursa nc ekil kyas oluur.180 kinci ekildeki ve nc ekildeki
kyaslar tam kyas deillerdir. nermelerin dndrlmesiyle btn kyaslar
aklanmakla birlikte, ikinci ve nc ekil kyaslar aklanamaz. Birinci
ekildeki kyasta ise be mod vardr. Bu modlar bir ey ispatlanaca zaman
hariten bir kantlamaya gereksinim duymazlar.181
Bir kyas modunda ncller, niteliksel adan u ekillerde gelebilir; ki
nerme de olumlu olabilir: Her A, B dir. Her B, C dir. ki nerme de olumsuz
olabilir: Hibir A, B deildir. Hibir B, C deildir. Birinci nerme olumlu ikinci
nerme olumsuz olabilir: Her A, B dir. Hibir B, C deildir. Birinci nerme
olumsuz, ikinci nerme olumlu olabilir: Hibir A, B deildir. Her B, C dir.
Yine bir kyas modunda ncller nicelik asndan u ekillerde
gelebilir; ki nerme de tmel olabilir: Her A, B dir. Her B, C dir. ki nerme
de tikel olabilir: Baz A, B dir. Baz B, C dir. Birincisi tmel nerme, ikincisi
tikel nerme olabilir: Her A, B dir. Baz B, C dir. Birincisi tikel nerme, ikincisi
tmel nerme olabilir: Baz A, B dir. Her B, C dir.182 Grld zere kyas
oluturan ncller ekil, nitelik ve nicelik asndan ok farkl varyantlarda
178
179
180
181
182
Afruds, agm., s. 56
Afruds, agm., s. 57
Afruds, agm., s. 60
40
gelebilmektedir.
1.1.3.2. nermelerin Dndrlmesi Ynnden Kyas
skender, nermelerin dndrlmesi konusunu akl yrtme ilemi
olarak ele alm, nermelerin dndrlmesine bir nevi kyas tr olarak
bakmtr. nermelerin dndrlmesi sonucu oluan nermelerdeki
amacn, dndrme; tam olmayan (baka delile ihtiya duyan) kyaslarn,
delile gereksinim duymayan tam kyaslara ykseltilmesinde faydal olur183
diye aklamtr.
nermelerin dndrlmesiyle ilgili genel kurallar ise u ekilde tespit
etmitir; dndrmede yklem olan terim konu, konu olan terim yklem
yaplr. Terimler yer deitirdiinde nitelik aynen muhafaza edilir; nerme
olumlu ise olumlu olarak, olumsuz ise olumsuz olarak dndrlr. Sonra
birinci nerme ikinci nermeyle tasdiklenir. Bizzat ayn nermedeki terimleri
nicelik bakmndan tmele, tikele ve neticesize dndrmek mmkndr.
Ancak terimleri dndrlen nermelerin dndrme sonucunda birbirini
tasdik etmemesi nedeniyle, btn nermeler birbirine dndrlemedii
gibi, rastgele herhangi bir tarz zere de dndrlemezler.184
A. Dndrme
Bugn dz dndrme olarak bildiimiz dndrmeyi, skender
dndrme olarak adlandrmtr. Bu konuda Aristotelesin dncelerini
benimseyerek yle demitir; tmel olumsuz ve tikel olumlu nermeler
kendilerine dndrlrler. Tmel olumlu nerme ise tikel olumlu nermeye
dndrlr. Tikel olumsuz nerme kendisi dahil hibir nermeye konusu
asndan dndrlemez.185 Genel olarak dndrme ilemi sonucunda da
nermelerin birbirini tasdik etmesi gerekir.186
B. Ters Dndrme (Aks-i Nkiz)
skender, ters dndrmeyi dorulanan zann bilgi ve iptal eden anlam
diye isimlendirmitir. Dndrmenin ikinci eidi olan ters dndrme
eliiiyle birlikte meydana gelir. Terimlerin dndrlmesinde nerme
eliiiyle birlikte dndrlp nitelii ayn kalr. Eer nerme olumlu ise
olumlu olarak dndrlr. Olumsuz ise olumsuz olarak dndrlr. Sonra
183
184
185
186

Afruds, agm., s. 63, 65.
41
40
birinci nerme ikinci nermeyle tasdiklenir.187

skendere gre Aristoteles aka yle demitir; tmel olumsuz
ve tikel olumlu nermeler eliik yoluyla kendilerine dndrlrler;
tmel olumsuz nerme tmel olumsuz nermeye, tikel olumlu nerme
tikel olumlu nermeye dndrlr. Tmel olumlu nerme tmel
olumlu nermeye dndrlemez. Tmel olumlu nerme tikel olumlu
nermeye dndrlr. Tikel olumsuz nerme de tikel olumsuz nermeye
dndrlemez.188
C. Yklemli ve artl nermelerin Dndrlmesi
Yklemli ve artl (bitiik artl)189 nermeler eliik olarak dndrlr.
Yklemli nermede, yklemin eliii konu, konunun eliii yklem
yaplr. Bu nermelerin her birisinin birbirlerini tasdik etmesi gerekir. yle
ki terimlerin yer deitirmesi esnasnda dndrlen nermeler birilerini
tasdik etmek zorundadr.
Yklemli (basit) nermelerden dndrlenler olduu gibi
dndrlemeyenler de vardr; dndrlen yklemli nermelerden, biraz
nce ifade edildii zere, bir ksm kendisine, bir ksm da bir bakasna
dndrlr. Kendisine dndrlen nermeler, terimlerin dndrlmesi
esnasnda nicelii ve nitelii ayn hal zere kalr ve birbirini dorular. Bir
ksm bir ksmna dndrlenler ise nitelii ayn kalr, nicelii deiir.190
Bu modla ilgili olarak kendisine dndrlen tmel olumsuz nerme
tmel olumsuz nermeye, tikel olumlu nerme tikel olumlu nermeye
dndrlr. Bir ksm bakasna dndrlen nerme ise sadece tmel
olumlu nermedir, tikel olumlu nermeye dndrlr. Tikel olumsuz
nermeye gelince, o konusu itibariyle dndrlemez.191
artl nermelerin dndrlmesine gelince, talinin eliii mukaddem,
mukaddemin eliii tali yaplr. Terimlerin dndrlmesinde nerme
eliiiyle birlikte dndrlp nitelii ayn kalr. Eer nerme olumlu ise
187 Bkz. Afruds, agm., s. 60-61.
189 artl nermelerden yalnzca bitiik artl nermenin dndrlmesi mmkndr.
Afruds, agm., s. 60
190 Bkz. Afruds, agm., s. 60- 62.
191 Afruds, agm., s. 65. Aristoteles de bu konuda ayn gr paylamaktadr; yklemli
nerme, tmel olumsuz nermenin dndrmesi tmel olumsuza, tmel olumlu tikel
olumluya, tikel olumlu tikel olumluya, tikel olumsuzun dndrlmesi gereklilii yoktur.
Aristoteles, age., s. 6,7.
42
olumlu olarak dndrlr. Olumsuz ise olumsuz olarak dndrlr.192

D. Modal nermeler193
Aristoteles, Birinci Analitikler isimli eserinde zorunlu ve mmkn
olarak iki modaliteden,194 nerme isimli eserinde mmkn, olaan,
zorunlu ve imkansz olarak drt trl modaliteden bahseder.195 Ancak
mmkn ve olaan bir ve ayn tr sayar. Edeer olarak ayn anlamda ele
alr.196 Aristoteles, yine Birinci Analitikler adl kitabnda nermeyi ar ve
basit ykleme, kontenjan (mmkn) ykleme ve zorunlu ykleme olarak
modal nermenin eit olduunu vurgulamtr.197 Aristotelesin modal
nerme trleri daha sonraki filozoflar tarafndan geleneksel bakmdan
zorunlu ve mmkn diye iki ksma ayrlm, ar ve basit nerme modalitesiz
nermelerden saylmtr.198
skender modalite asndan nermelerin her birinin farkl trler
zere olduunu, modal nermelerin zorunlu ve mmkn olarak ikiye
ayrldn ifade etmitir.199 Bu sylenenler erevesinde skendere gre
de basit, ar veya yklemli dediimiz nermenin modalitesiz nerme
olduunu syleyebiliriz. Yklemli nerme modalite asndan artl
nermeyi de iermektedir. Yklemli ve artl nermenin dndrlmesi
yukarda getiine gre, burada modal nermelerden mmkn ve zorunlu
nermelere iaret edilecektir.
a. Mmkn nerme
skender, Aristotelesten rnekler sunarak bu konuyu anlatmtr;
nermelerin dndrlmesinden oluan mmkn dndrme sadece
193 Aristotelese gre trl modal nerme vardr; ar=basit=yklemli nerme,
(Assertoric,) zorunlu nerme (Apodictic), mmkn (Problemetic). Aslnda Aristotelese
gre zorunlu ve mmkn nerme modal nerme, ar yahut basit nerme modalitesiz
nermedir. ner, age., s. 71.
194 Bkz. Aristoteles, age., s. 2931.
195 Bkz. Aristoteles, nerme, ev. Hamdi Ragp Atademir, MEB Y., Ankara 1947 s. 33.
196 Bkz. Aristoteles age., s. 37, 38.
197 Bkz. Aristoteles Birinci Analitikler, s. 6.
198 Bolay, age., s. 93,94.
199 Bkz. Afruds, agm., s. 61. skender, imkansz modal nermeden de sz etmitir. Ancak
onu sadece tmel olumsuza zg klarak yle demitir; tmel olumsuz nermeyi
samala indirgeyerek aklamak mmkndr. Eer A, hibir B ye ait deilse, B baz A ya
aitse, o zaman A, A ya ait deildir anlam kar. Bu ise imkanszdr. Onun eliii gereklidir
ki o zaman yle olmas gerekir; B, A ya ait deildir. bn Sn dndrmeyle kantlama
konusuna iyice deinmitir. Ancak bn Snya gre skenderin bu kantlamaya hakkn
verdii hususu ak deildir. Bkz. Afruds, agm., s. 65; Street, agm., s. 548-549.
43
42
terimlerin yer deitirmesinde geerlidir.200 Bu modla ilgili olarak mmkn

tmel olumsuz nerme mmkn tmel olumsuz nermeye, mmkn
tmel olumlu nerme mmkn tikel olumlu nermeye dndrlr. Tikel
olumlu mmkn nerme ise kendisine dndrlr.201 Mmkn tikel
olumsuz nerme, gerek mmkn olarak ele alnrsa o zaman kendisine
dndrlebilir.202
b. Zorunlu nerme203
skender, modal nermelerden zorunlu nermenin dndrlmesinde
yklemli nermelerin dndrld metodu takip etmitir. Bu konuda
Aristotelesin dncelerini benimsemi ve onlar anlatmtr. skendere
gre zorunlu tmel olumlu nerme zorunlu tikel olumlu nermeye,
zorunlu tikel olumlu nerme zorunlu tikel olumlu nermeye, zorunlu tmel
olumsuz nerme zorunlu tmel olumsuz nermeye dndrlr. Zorunlu
tikel olumsuz nerme aynen zorunlu tmel olumsuz nermenin durumu
gibi zorunlu tikel olumsuz nermeye dndrlr. Ancak bu dndrme
ileminde eliii alnr.204 Tmel olumlu nerme eer zorunlu olarak doru
bir nermeyse tikel olumluya dndrldnde tikel olumlu da doru
olur. Tmel olumlu nerme eer zorunlu olarak doru bir nermeyse
tikel olumlu nermeye dndrldnde tikel olumlu nerme de doru
nerme olur. 205
Dndrme ileminin tamamnda konunun banda da ifade ettiimiz
zere, birbirine dndrlen nermelerde dndrlme esnasnda niceliksel
terimler deiir, nitelik ayn hal zere kalr ve nermeler birbirlerini tasdik
ederler. Terimlerin dndrlmesi esnasnda nermelerde birbirini tasdik
etme olmazsa, asla dndrlemezler.206
1.1.3.3. ncln Adedi Ynnden Kyas
ncln adedi bakmndan kyas basit kyas ve bileik kyas diye ikiye
ayrlr. Yklemli ncllerden meydana gelen kyasa basit kyas veya yklemli
kyas denir. Basit kyas iki nclden ve bir sonutan meydana gelen kyastr.
200
201
202
203

Afruds, agm., s. 65, 76, 79.
skendere gre mutlak terimi nerme ierisinde gerek anlamda kullanlyorsa zorunlu
anlamna gelir. Afruds, agm., s. 63.
206 Bkz. Afruds, agm., s. 62
44
skendere gre kantlamaya dayanan yklemli ncllerden meydana gelen

kyas kantlamaya dayanan yklemli kyas olarak isimlendirilir.207
Bileik kyas ikiden fazla ncl bulunan kyastr ve u ekildedir;
birbirleriyle balantl olarak (ikiden fazla) nclden oluan kyas, bileik
kiple bir araya geldiinde bileik kyas oluur. ncllerde bileik kyas; bir
terimde ortak olan iki nermeden olumu veya ortak bir terimde ortak iki
nermeden olumu ise buna iktiranl (kesin) kyas denir. Bileik kyaslar
ve ona gre oluan kyaslarn ekillerinin snflar, tr bakmndan ve
nermelerin ortakl asndan, orta terim diye isimlendirilen orta terime
gre oluur. Orta terim, iki iktiranl (kesin) nermenin kendisinde ortak
olduu terimdir. Orta terim iki taraf terim (byk terim ve kk terim)
diye isimlendirilen terimlerle bir arada bulunur. ki ncln bir terimde
ortak olmas ekilde gerekleir: orta terim ya biri iin konu dieri iin
yklem, ya da her ikisi iin yklem veyahut da her ikisi iin de konu olur.
ekil, bileik kyaslarn niteliinde ve sfatnda geerlidir. ki taraf
terim (byk terim ve kk terim)le ilgili olan orta terimin geli yerleriyle
bileik nermelerde de iki nermenin ortak olduu orta terim iin
eklin dnda baka bir ekil yoktur.208 Bunun sebebi ekillerin ve bileik
nermelerin varlnn kendisinden meydana geldii orta terimin, ekillerin
ve bileik nermelerin niteliini ve farklln oluturmasdr.
Birinci ekil; orta terim iki taraftan (byk nerme ve kk nerme)
birisi iin yklem dieri iin konu olur. Bu da orta terimin byk nerme
iin konu, kk nerme iin yklem olmasdr. Bylece birinci ekil kyas
oluur. Her iki tarafla balantl olan orta terim iki nermede de yklem
olursa ikinci ekil kyas, orta terim her iki taraf iin de konu olursa nc
ekil kyas oluur.209
1.1.3.4. Konu Ynnden Kyas210
slam mantklar, skenderin konu bakmndan kyas olarak ald
konular, kyasn uygulama alan olarak ele almlardr. Onlara gre kyasn
uygulama yeri olarak be sanat vardr. Bunlar burhan, cedel, hitabet, iir ve
207
208
209
210
Afruds, agm., s. 56
Frbye gre akl yrtme salt mantksal ltler asndan burhani, diyalektik, safsata,
hitabi ve iir olarak be ksma ayrlr. Cevizci, Ahmet, Ortaa Felsefesi Tarihi, Asa Y.,
Bursa 2001 s. 124.
45
44
safsatadr.211 skender, kyas ehli mantklarn dncelerini dikkate alarak,

konu bakmndan kyaslarn uygulama alan olan kyaslar drt ynden ele
almtr;
a. Burhn Kyas: Filozof, kantlamak istediinden daha ok bilinen
ve kastedilen eyin nedeni olan bizatihi mevcut gerek eylerden kyas
oluturur. Bu kyasa burhn kyas denir.
b. Cedel Kyas: Bu kyas, insanlarn tamamnn, ounun, sadece
felsefecilerin tamamnn, ounun ya da mehurlarnn tasdik ettii mehur
ncllerden oluan kyastr.
c. Tecrb Kyas: Bu kyas, burhan ve zellikle cedel kyasa muhalif
olan bir kyastr. Maksada muhalif eye kart olarak defalarca kullanlr.
Tecrb kyas, kelamn kastedildii eylere zg olan ncllerden oluur.
d. Sofist Kyas (Sofistik Kyas): Bu kyas mehur bilinen ncllerden
meydana gelir. Ancak bu sylenilenler grnte (doru olarak) vardr,
gerekte byle bir ey yoktur. Hakikatte yaplan gerein taklitiliidir.
Filozof btn kyas trlerini faydasna binaen en iyi ekilde bilmesi ve
kullanmas gerekir. 212
Mantklar kyaslarn uygulama alan olarak burhan, diyalektik,
safsata, hitabet ve iiri kullanrlarken, skender burhan, diyalektik, tecrbe
ve safsatay ele almtr. skender bu konuda mantklardan farkll
tecrbeyi kyas alan olarak inceleyip, hitabet ve iiri mantn konularna
dahil etmesine ramen kyasn uygulama alanna sokmamasdr.
1.2. MANTIK FELSEFESNDE ETKLEND VE ETKLED FLOZOFLAR
skenderin mantk konusunda vermi olduu eserlere ve makalelere
bakldnda Aristotelesin dncelerini takip ettii grlmektedir.213
yle ki her eyden nce, skenderin mant olarak isimlendirilen eyler
basit bir ekilde Aristocu mantktr. Mevcut olan Birinci Analitikler isimli
eserinde grld zere hem konunun ilenii hem de ierii asndan
Aristocudur.
skender, Aristotelesten sonra Theophrastusun mantk konusundaki
dnceleriyle de ilgilenmitir, ancak Aristotelesle ilgilendii genilikte
deildir. Aralarndaki baz konularn farkllklarna ramen skendere gre
211 ner, age., s. 171.
212 Bkz. Afruds, agm., s. 57-59
213 Kneale, age., s. 186.
46
bakasndan ziyade Theophrastus gerek anlamda ve ok ciddi bir ekilde

Aristotelesin dncesini yanstmaya almtr.214 skender, mantk
konusunda Eudemustan da etkilenmitir. Nitekim F nksil-Mukaddemt
adl risalesinde, onlardan Aristotelesin arkadalar olarak bahsetmitir. Bu
nedenle eserlerinde Theophrastus dediinde bazen yalnzca Theophrastus
anlalr, bazen de Eudemusla birlikte Theophrastus anlalr.215
skenderin mantk konusunda etkilendii dier dnrler ise
bilindii kadaryla retmenleri olan Stoac Sosigenes ve Herminustur.
Onlarn her ikisinin yorumu Birinci Analitiklerde grlr.216 skender, baz
yazarlara gre ada olan Galeni mantk olarak grmemi ama bir bilim
adam olarak ona deer vermitir.217
Kneaiee gre skender, Aristotelesten sonra Theophrastus ve
Stoaclarn etkisinde bulunan mant gelitirmekle tam olarak mehur
olmutur. Genel olarak Stoac yaklam ele alm ve Stoac doktrini geni
bir ekilde tenkit etmitir. ada Galen gibi, orijinal bir mantk deildir,
fakat etkisi ok byktr. Tefsir ve erhleri daha sonraki filozoflar tarafndan
byk oranda kullanlmtr.218
skenderin retmenlerinin etkileri, mantk ve felsefeyle ilgilenmesini
ve stoaclar aratrmasn salamtr. Esas olarak retmenlerinin etkisini
dnmekle birlikte skenderin retisi Aristoteles ve Theophrastustan
gelir. Zira skender, Aristoteles okulundan bir yorumcu olarak Aristotelesin
ve Theophrastusun da eserlerini yorumlamtr.219 Peripatetik gelenekte
skenderin manta ait yazlarndaki farkllklar ise Stoac mantk geleneiyle
olan temasndan ve Stoac mantk geleneine olan kartlndan
kaynaklanr.220
skender, mantk konusunda genel olarak Aristotelesle ayn
dnceleri paylamakta olup, onu yanl anlayan ve yorumlayanlara kar
onu savunmutur.221 Bu anlamda skenderin mant basit bir ekilde
Aristocu mantktr. Aristotelesten farkll,222 Aristotelesin dnda
214 Bkz. Flannery, age., s. XXI.
215 Bkz. Flannery, age., s. 3.; Afruds, agm., s. 65. Eudemus, Theophrastusla ayn dnemde
(M 322288) yaam nemli bir Peripatetiktir. Ross, age., s. 346.
216 Flannery, age., s. XX, XXI.; Lynch, age., s. 215.
217 Flannery, age., s. 101.
218 Kneaie, age., s. 186.
219 Flannery, age., s. XXI.
220 Flannery, age., s. XXII.
47
46
Theophrastus ve Eudemustan etkilenmesi ve stoac mantk geleneine

olan kartlndan kaynaklanan hususiyetleridir.223
skenderin mantk konusunda etkiledii slam filozoflarna gelince,
mantkla ilgili baz kitaplar slam dnyasndaki mtercimler tarafndan
Arapaya tercme edildiinden, slam filozoflar tarafndan bilinmekte ve
eserlerinden faydalanlmaktadr. rnein Sofistik Delillerin rtlmesi
adl yorumu Musula kadar ulamtr.224 Buna gre slam felsefenin
ilk teekkl zamannda bile skenderin mantkla ilgili eserleri slam
dnyasnda tannmaktadr. yle ki lk slam filozofu Kind, el-Muglitn
(Sofistik Delillerin rtlmesi) isimli bir tefsir yazmtr. Bu tefsiri yazarken
de skenderin tefsirini esas almtr.225 Ayn zamanda Kind, skenderin
Hitabet ve iir adl eserlerine de erhler yazmtr.226 Bu durum skenderle
ilk slam filozofu arasndaki ilgiyi gsterdii gibi, daha sonraki slam filozofu
bn Sn ve Fahreddin Rznin de ondan etkilenmesi mantk konusunda
slam filozoflar tarafndan yararlanldn gstermektedir.227
Sonu olarak skender, mantk tarihinde ilk defa mantk kelimesini
kullanan, Aristotelesin mantk kitaplarn Organon olarak tasnif eden,
onun yorumcusu olmas hasebiyle mantk anlayn slam lemine ve
Ortaaa tayan, bu nedenle de slam ve Bat filozoflarn etkileyen nemli
bir mantkdr.
2. DOA FELSEFES
skender Afrodsnin zamannda doa felsefesiyle ilgili gndemde olan
iki farkl yaklam tarz vardr. Birincisi, varl matematik ilkelerle aklayan
Platon idealizmi, dieri varl fizik olarak drt unsurla yorumlayan
Aristoteles realizmidir. skender, bu konuda Aristoculuu takip etmitir.228
Aristotelesi takip ederken de onun doa felsefesiyle ilgili eserlerine yorum
yazmtr.
Aristotelesin doa felsefesiyle ilgili baat eserleri Fizik, Gkyz ve
Yeryz, Olu ve Bozulu ve Meteorolojiden ibarettir. retken bir yazar
ve yorumcu olan skender, Aristotelesin sekiz makaleden oluan Fizik
223 Flannery, age., s. XXII.

224 bnl-Kft, age., s. 41.; bn Eb Usaybia, age., s. 70.; bn Nedm, age., s. 309.; Rescher,
age., s. 28.
225 lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, s. 133
226 Rescher, age., s. 28.
227 Bkz. Street, agm., s. 535, 554, 573.
228 Kaya, Mahmut, Kind (Felsefi Risaleler) Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006 s. 57.
48
adl eserinin tamamna,229 drt makaleden oluan Gkyz ve Yeryz

adl eserinin sadece birinci makalesinin baz ksmlarna,230 Olu ve
Bozulu231 ve Meteoroloji adl eserlerinin ise tamamna erh yazmtr.232
Aristotelesin tabiatla ilgili nemli eserlerini aklamaya alrken, sadece
eserleri yorumlamakla yetinmemi, risaleler de yazmtr. skenderin doa
felsefesiyle ilgili dncelerini ise Bedevnin yaynlad urhun ala Arist
Mefkdetn fil-Yunaniyyeti233 ve Arist Indel-Arab234 adl eserlerdeki
risalelerinden renebilmekteyiz.
Mevcut olmayan eserlerini bir tarafa brakrsak, elimizdeki risalelerde,
doa felsefesiyle ilgili dncelerini ksa ve belli konulara hasrederek zet
olarak verdiini, ayrntlara girmediini ifade edebiliriz. Bu erevede
skenderin eserlerinden ve risalelerinden yararlanarak doa felsefesine
ilikin ounlukla zerinde durduu varlk, hareket ve zaman konusundaki
grlerini ele alcaz.
2.1. VARLIK
skenderin varlk hakkndaki dncelerini Bedevnin yaymlad
risalelerden renebilmekteyiz. Bu risalelerden edindiimiz bilgilere gre
o varl madde ve neden bakmndan, madde ve form bakmndan, kuvve
ve fiil bakmndan, etkenlik ve edilgenlik bakmndan, eksiklik ve tamlk
bakmndan farkl ksmlara ayrarak ksa cmlelerle izah etmitir. Buna
gre skenderin varlk grn u ekilde tasnif ederek ele almamz
mmkndr.
2.1.1. Madde ve Neden Bakmndan Varlk
skender, madde ve neden bakmndan varl; madde bakmndan
iki ksma, neden bakmndan da iki ksma ayrarak incelemitir. Ona gre
madde ilk madde (kll heyl) ve ikinci madde (cz heyl) olarak iki
ksma ayrlr.235 lk madde ve ikinci madde bilkuvve pasif varlklardr, ancak
pasiflikleri ayn tarz zere deildir. Bu maddelerin her biri, bilfiil olan varln
229
230
231
232
233
234
235
bn Nedm, age., s. 309310.

bn Nedm, age., s. 310.; bn Eb Usaybia, age., s. 70.
bn Nedm, age., s. 310.; Fahri, age., s. 20.
Flannery, age., s. XIX-XX.
Bkz. Bedev, age., s. 1982.
Bkz. Bedev, Arist Indel-Arab, s. 253308.
Bkz. Afruds, skender, F Ennel-Kevne iz (istehale) stehle min Zddh eydan ala
Rayi Aristu, ev. Abdurrahman Bedev, Arist Indel-Arab, Mektebetin-NahdyyetilMsryyeti, Kahire 1947 s. 286.
49
48
veya varlklarn nedeninin sonucu olarak olu sonucunda bilfiil varlk haline
gelirler. Neden de ayn ekilde lk Neden (lk llet) ve ikinci neden (ikinci
illet) olarak iki ksma ayrlr. kisi de bilfiildir ancak onlarn bilfiil olma halleri
de ayn tarz zere deildir. lk Neden hareket etmeden ilevde bulunurken,
ikinci neden ancak hareket ederek baz bilkuvve varlklar bilfiil varlk
durumuna getirebilir. lk neden, ilk maddenin nedeni ve btn varlklarn
var olmalarnn asl nedeni ve ilk faili olma zelliine sahipken, ikinci neden
btn varlklarn bilfiil nedeni deil, sadece ikinci madde olan bilkuvve
varlklarn bilfiil varlk olma nedenidir. lk Neden ve kinci Nedenin aktiflii
farkl olduu gibi, ilk madde ve ikinci maddenin de pasiflii birbirinden
farkldr. Buna gre ilk madde deime ve bozulma (fesd) kabul etmezken,
ikinci madde deime ve bozulmaya tbi olarak formlar kabul eder. Bu
nedenle Hareket Etmeyen Sakin lletin (lk Nedenin) nedeni olduu varlk
deiimi ve fesad kabul etmeyerek her zaman ayn kalrken, Hareket Eden
llettin (ikinci nedenin) nedeni olduu varlk deiime ve bozulua tbi
olur. Nitekim lk Neden dediimiz Hareket Etmeyen Sakin llet deiim ve
fesada tbi olsa bozulur.236 Burada hareket etmeyen sakin illet olarak lk
Muharrikten, hareket eden neden olarak da ilk mteharrik olan semv
varlklardan sz edilmektedir.237
Genel anlamda madde ve neden bakmndan varlklar taksim edersek,
neden asndan maddeyle bir arada bulunmas dnlemeyen lk Neden,
maddeyle bir aradal veya etkileimi dnlebilen ikinci neden olarak
iki ksma ayrrz. Ayn ekilde madde asndan varlklar taksim edersek,
nedeni olan varlkla bir arada olmas dlemeyen ilk madde, madde ve
nedenlisiyle birlikte olabilen madde olarak iki ksma taksim ederiz.238
Bu aklamalardan yola karak skendere gre varlklar madde
ve neden asndan; sadece neden olan, hem neden hem maddeden
mrekkep olan ve sadece madde olan varlk olarak e ayrabiliriz.
Ancak bu taksimin zihinsel ve tanmsal bir snflama olduunu dikkatten
karmamalyz.
2.1.2. Madde ve Form Bakmndan Varlk
Doa felsefesinde incelenen form maddeyle birlikte olan formdur.
236 Afrudis, skender, Fil-Heyl ve Enneh Mefletn, ev. Abdurrahman Bedev, urhun
al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti, Drul-Mark, Beyrut 1971 s. 43.
237 Bkz. Afruds, skender, Mebdil-Kll, ev. Abdurrahman Bedev, Aristu Indel-Arab,
Mektebetin-Nahdyyetil-Msryyeti, Kahire 1947 s. 257.
50
Metafizikte ele alnan form ise maddeyle karm veya birleimi

dnlemeyen formdur.239 Buna gre doa felsefesi aratrmalarnda
kullanlan form ile metafizik aratrmalarnda kullanlan form birbirinden
farkldr. Doa felsefesi alannda kullanlan form madd surettir ve deiim
zelliine sahiptir.240
Fizik varlklarn yaam alan olan ay-alt lemde varlklar madde ve
formdan oluurlar. Biraz nce ifade etiimiz zere dnyadaki madde cz
heyula diye isimlendirilen ikinci maddedir. Yani kendisine etki edilebilme
kapasitesine sahip edilgin bir varlktr. Form ise edilgin olan varln ekli
ve biimidir. skendere gre form, genellikle Aristoteles tarafndan tode
ti ile ifade edilir. Ancak bu terim daha ziyade somut bireye iaret eder
ve ekil, biim ve cevher anlamnda kullanlr. Madde ve formun ikisi de
cevher olduu gibi doal olan madde ve formun bileimi olan bireysel
varlklar da doal cevherlerdir.241
skendere gre Aristoteles, Kategorilerde madde ve formdan bileik
bir duyunun cevher olduunu, cevherin ise baml olmadn ifade
etmitir. Bir de forma tekabl eden cevherden ve maddeden bahsetmi,
ancak cevherden bahsederken cevheri madde ve form birleimi
anlamnda kullanmay tercih etmitir. skender, Aristotelesin formla ilgili
dncelerini sunduktan sonra formla ilgili olarak (a) formun bir znede
ilineksel olduunu, (b) formun kendiliinden maddenin nitelii olduunu
ve (c) formun madde olduunu syleyenlerinin iddialarn reddetmitir.242
Bu ifade edilenlere gre formun maddenin nitelii, ilinei veya zellii
olmas mmkn deildir.
Teorik adan madde, ilk bata henz formla birlikte olmayan ey
diye dnlr. Ancak madde formladr ve varln forma gre devam
ettirir. Madde formla birlikte olduuna gre hangisi dayanaktr? diye
dndmzde, maddenin dayanak olduunu grrz. Zira formun
dayanak olmas veya dayanak olarak madde ierisinde var olmas mmkn
deildir.243
239 Bkz. Afruds, F Ennel-Kevne iz (istehale) stehle min Zddh eydan ala Rayi Aristu, s.
286.
240 Bkz. Ta, age., s. 92.
241 Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 5. tr. with notes W. E. Dooley,; Richard
Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, London, Duckworth and Ithaca 1993 s.
49.; Aristoteles, Metafizik, s. 181, 255.; Aphrodisias, Supplement to on the Soul, tr. R.
W. Sharples, Cornell University Press, London, Duckworth and Ithaca 2004 s. 70. ;
Aristoteles, age., (1029a2535) s. 311312.
242 Kr. Aphrodisias, age., s. 64.; Aristoteles, Kategoryalar, s. 711.
243 Bkz. Aphrodisias, age., s. 6566.
51
50
Aristoteles ve skendere gre herhangi bir cisim herhangi bir

cisimden rastgele meydana gelmez. Oluun gereklemesi iin ezeli-ebedi
bilkuvve ayr bir madde, ezeli-ebedi bilfiil ayr bir formun olmas gerekir.
Madde kendisi olarak olua ynelme gcne sahip deildir, form bu
gce sahiptir.244 yle ki madde kendisi olarak mevcuttur, fakat tek bana
maddeden bir cisim meydana gelmez. Formun varl da zorunludur. O
zaman cisim madde ve formdan meydana geldiine gre madde ve formun
ayrk veya birleik olup olmamas meselesi nemli bir problemdir.245
Aristoteles, bir pasajnda formun maddeden ayrlabilen bir ey
olduunu ifade etmitir.246 skendere gre Aristoteles gerekte formun
maddeden ayrlabilir olduunu sylemek istememi; zihinsel olarak
formun maddeden ayrlabilir olduunu kastetmitir.247 Form, maddeden
baka bir ey veya en azndan forml olarak maddeden ayr bir eydir,
maddeden ayrlabilir, dayanaktan farkl bir eydir, fakat yine de maddeyle
balantldr.248 Buna gre madde ile form mantk olarak birbirinden
ayr bir varla sahiptir, yoksa cisimde madde ve formun ayrlndan sz
edilemez.249
Madde srekli olarak baz formlarla karakterize edilmi olduundan
madde ile form sadece dncede birbirinden ayrlmlardr. Maddenin
formsuz olduuna dair bir zaman yoktur.250 Fakat formun bilfiil varlnn
maddeden ayr olmamas, devaml ve ezeli olarak onunla olmas anlamna
gelmez. Madde ve form bileiminde form maddeden ayrlr ve yok olur.
Her madd formun durumu bu ekildedir.251
Madde ve form ilikisi asndan her maddenin bir formu vardr ve
o form bulunduu maddenin kemalidir. Her maddenin kendine zg olan
formu, form ve maddeden mrekkep varlklar formlar nedeniyle dier
varlklardan farkllatrr.252 Nitekim madde ve formdan bileik varlklarn
244 Kr. Aristoteles, Metafizik, (1042b15) s. 378.; Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 2
& 3, s. 155.; Aphrodisias, Supplement to on the Soul, s. 65-66, 71.
245 Aphrodisias, age., s. 70.
246 Aristoteles, age., (1017b25) s. 255.
247 Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 5, s. 49.
249 Aphrodisias, Supplement to on the Soul, s. 70.
252 Afruds, skender, Fis-Sreti ve Enneh Temaml-Hareketi ve Kemalih ala Rayi Aristu,
ev. Abdurrahman Bedev, Arist Indel-Arab, Mektebetin-Nahdyyetil-Msryyeti,
Kahire 1947 s. 289.
52
form olmakszn var olmalar mmkn deildir. Ancak ikisi birbirinden ayrk
da deildir. Onlardan biri olmakszn olu gerekleemez.253 Buna gre olu
asndan madde ve form birbirinin olmazsa olmazdr.
2.1.3. Kuvve ve Fiil Bakmndan Varlk
Bilkuvve (in potentiality); kuvvet, g, yeti, kabiliyet ve kapasite
anlamlarna gelir. Bilkuvve, madde ile birleir ve ounlukla fiile karttr.
Bilfiil (in actuality) ise fiil, faaliyet ve fiil haline geme anlamlarna gelir. O,
bir eyin fiil halinde ortaya kdr. Bilfiil, bilkuvve ve maddenin zdddr,
maddeyi gerekletirir ve belirsizliine belirlilik kazandrr.254 Aristotelesin
birok yerde ifade ettii zere kuvve ve fiil, madde ve form gibi, birbirine
bal fakat zttrlar.255
skender, Fil-Heyl ve Enneh Mefletn adl risalesinde varl
bilkuvve ve bilfiil bakmndan ele almakta ve aralarndaki ilikiyi u
ekilde ifade etmektedir; bilkuvve varlk eksik varlktr. Nitekim eksik olan
bilkuvve varlk kendi zatyla bilfiil olmaya g yetiremez, ancak tam olan
bilfiil varln fiili nedeniyle var olabilir. Bu nedenle bilkuvve olan her trl
varln olu nedeni bilfiil varlktr. Bu anlamda bilfiil varla fail varlk
denir. Bu bilfiil fail varln da varlk skalasnda bir ilk faili vardr. O da lk
Nedendir.256 Diyebiliriz ki bir varlk rastgele baka bir varln olu nedeni
olamaz. Her olu iin bilkuvve ve bilfiil bir varln ve bilfiil fail varln da
bilkuvve varla etki edebilmesi gerekir.
Felsefecilerin tamam kuvvenin niteliinin olmad konusunda gr
birlii ierisindedir. Bu nedenle kuvve, bir vakitte niteliklerin tamamn
ierir demek aslnda niteliinin olmadn sylemektir. Kuvve, kartlar
ierdii iin baka bir kuvvenin kart deildir. nk kuvveler beraber
olabilir ancak kartlklarn bilfiil olmalar mmkn deildir.257
Aristoteles bir eyde bilkuvve olarak bir ayn eyin kart eyler olmas
mmkndr. Ama bilfiil olarak bu mmkn deildir,258 demitir. skender
ise Aristotelesin cmlelerini u ekilde aklamtr; madde ierisinde
253 Bkz. Afruds, F Ennel-Kevne iz (istehale) stehle min Zddh Eydan ala Rayi Aristu, s.
286.
254 Bkz. Tricot, age., s. 210 d. 4.
255 Aristoteles, age., (1019a15, 1020a5, 1048a27,) s. 262, 265, 403.
256 Afruds, Fil-Heyl ve Enneh Mefletn, s. 42.
257 Afruds, skender, F Ennel-Kuvvetel-Vhdete Ymkin en Tekne Kbileten lil-Ezddi
Ceman al Rayi Aristtls, ev. Abdurrahman Bedev, Arist Indel-Arab, MektebetinNahdyyetil-Msryyeti, Kahire 1947 s. 285.
258 Aristoteles, Metafizik, (1009a34) s. 217.
53
52
kartlar bir arada olabilir; kartlardan biri bilfiil olduu zaman, dieri
zorunlu olarak bilkuvvedir. Madde kartlklardan uzak olamaz. Zira varln
olu nedeni maddenin kartlklar ierme zelliine sahip olmasdr. Fakat
maddedeki karmlarn tamam bilkuvve ve tamam bilfiil deildir. Belki
bir ksm bilkuvve bir ksm bilfiildir.259 Maddedeki bilfiil ksm ise formdur.
Baz varlklar sadece bilkuvvedir ve bu varlklarn sonsuza kadar
blnmesi mmkndr. Baz varlklar hem bilkuvve hem de bilfiildir
ve deime zelliine sahip olup, zaman bakmndan bilkuvvedir. Baz
varlklar ise sadece bilfiildir ve btn madd kuvvelerden ayrktr. Sadece
neftsen ibaret olan semv varlklar bu ksmdadr. Btn kuvvelerden ayrk
olan bilfiil varlklarn tepe noktasnda ise hareket etmeyen, ezeli Cevher
bulunur.260
Bu durumda skendere gre varlk kuvve ve fiil bakmndan
bilkuvve varlk, hem bilkuvve hem bilfiil varlk ve bilfiil varlk olarak
ksma ayrlmaktadr. Sadece bilkuvve olan varlk madde, hem bilkuvve
hem bilfiil olan varlk nefis ve maddeden mrekkep varlk, sadece bilfiil
varlk ise nefisten ibaret olan semv varlklardr. Ayrca bilkuvve ve hem
bilkuvve hem bilfiil varl bilkuvvelik ynyle doa felsefesi, bilkuvveden
ve bilfiilden mteekkil varln bilfiillik ynn ve tamamen bilfiil varl
metafizik inceler.
2.1.4. Etkenlik ve Edilgenlik Bakmndan Varlk
Etkenlik (fail) ve edilgenlik (mefl) konusu bilkuvve ve bilfiil varlk
probleminin etkiyi merkeze alarak yaplan bir aklamasdr. skendere
gre varlk etkenlik ve edilgenlik bakmndan ksma ayrlr. Baz varlklar
sadece bilkuvve olmas asndan edilgen, baz varlklar hem bilkuvve hem
de bilfiil olmas asndan hem etken hem edilgen, baz varlklar ise sadece
bilfiil olmalar asndan etken varlklardr.261 Grld zere skenderin
bak asndan varlk bilfiil olmas ynyle etken, hem bilfiil ve hem de
bilkuvve olmas ynyle etken ve edilgen, srf maddeye sahip olmas
ynyle de edilgen varlk olarak ele alnmaktadr.
Srf edilgen varlk z itibariyle bilkuvve varlktr. Hem etken hem
edilgen varlk, nce bilkuvve varlkken bilfiil olan etken varln fiili
259 Afruds, skender, Fil-Ezddi ve Enneh Evill-Ey-i al Rayi Aristu, ev. Abdurrahman
Bedev, urhun al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti, Drul-Mark, Beyrut 1971 s.
50.
260 Afruds, Mebdil-Kll, s. 272.
54
nedeniyle bilfiil durumuna gelmi varlktr. Srf edilgen varlk, eksikliinden

dolay kendi zatyla varlk haline gelemezken, srf etken varlk, bilfiil varlk
ve bilfiil neden olduundan kendi zatyla tam bir varlk halindedir. Her trl
varln olu nedeni tam olan etken varlktr. Peripatetik gelenekteki
varlklar hiyerarisi anlaynda bir varlk geliigzel baka bir varln olu
nedeni olamadndan, ancak edilgen ve hem edilgen hem etken varln
varlk nedeni bilfiil olan etken varlk olabilir. nk tam olan varlk srf
etken varlk, eksik olan varlk ise srf edilgen ve hem etken hem edilgen
varlktr. Eksik varlk tam varln nedeni olamaz. Olsa olsa tam varlk eksik
varln nedeni olabilir.
skender, Mebdil-Kll adl risalesinde etkenlik ve edilgenlik
asndan varl, tamamen nefis asndan, hem nefis hem maddeden
mrekkep olmas asndan ve nefis sahibi olmamas asndan ele almtr.
Nefis ve maddeden mrekkep varlk, nefis zelliinden dolay etken
varlkken, madde zelliinden dolay pasif bir varlktr.262 Buradaki nefis
ve madde yaklamn dikkate aldmzda varln etken, edilgen ve hem
etken hem edilgen olarak ksma ayrld grlmektedir.
Varln etken, edilgen, hem etken hem de edilgen olarak ksmda
incelenmesi, maddenin edilgen, formun etken, madde ve forma sahip
varln ise form nedeniyle etken, madde nedeniyle edilgen varlk olarak
ele alnmas, bu meselenin Aristocu dnce asndan ele alndn
gstermektedir.263
2.1.5. Eksiklik ve Tamlk Bakmndan Varlk
Varlk konusunun eksiklik ve tamlk bakmndan ele alnmas dorudan
madde ve neden konusuyla ilgilidir. Zaten skender de bu yaklamla
meseleyi ele almtr. Ona gre varlk, eksiklik ve tamlk bakmndan u
ekilde ele alnmtr; Eksik varlk, bilkuvve olan madde ieriine sahip
edilgen varlktr. Tam varlk ise bilfiil olan ve madde zelliinden uzak
olan etken varlktr. Eksik varlk, bilkuvve bir varlktr ve bu nedenle
kendi kendisine bilfiil varlk haline gelemez. Bir varln eksik olmas bir
yandan bilkuvve olduunun gstergesi iken, dier yandan bilfiil durumuna
gelebileceinin ve yetkinlik potansiyeline sahip olduunun gstergesidir.
Bir anlamda varln eksik olmas tamlk ve kemal melekesini ierisinde
barndrmas anlamna gelir.264
262 Bkz. Afruds, agm., s. 255256.
263 Bkz. Aristoteles, Fizik, (192a) s. 4749.; Aristoteles, Metafizik, (983a30) s. 89.
264 Afruds, Fil-Heyl ve Enneh Mefletn, s. 42.
55
54
Baka bir ifadeyle varln eksik olmas kuvve halinde olmas, tam
olmas ise fiil halinde olmasdr. Eksiklik bir eyin tam olabileceinin
iaretidir. Fakat eksiklik kuvvenin fiile, noksanln tamla kendi zatyla
geii deil, baka bir varlk tarafndan geirilmesinin imkn dhilinde
olduunun gstergesidir. mkn halinde olan eksik varln, varlk
nedeni zorunlu olan bilfiil varlktr. nk eksik varlk kendisinin nedeni
olamaz.265 Ayrca imkn halindeki bir varlk kendi zat itibariyle oluumunu
gerekletiremez. Zorunlu bir varln nedenine gereksinim duyar.
skender, varl eksiklik ve tamlk asndan Fil-Heyl ve Enneh
Mefleh ve Mebdil-Kll adl risalelerinde etkenlik ve edilgenlik
konusunda grdmz zere ksma ayrarak incelemitir. Ona gre srf
nefisten ibaret olan varlk tam varlk, hem nefis hem maddeye sahip olan
varlk nefis ynnden tam varlk, maddeye sahip olmas asndan eksik
varlktr. Sadece maddeden ibaret olan varlk ise eksik bir varlktr.266 Buna
gre skenderin felsef dncesinde varlk bilkuvve ve bilfiil taksimlerinde
olduu gibi eksik ve tam olma bakmndan da eksik, hem eksik hem tam ve
tam olarak blmde incelenmektedir.
Sonu olarak skender, doa felsefesindeki varlk konusunu madde ve
neden asndan, madde ve form asndan, bilkuvve ve bilfiil asndan,
etkenlik ve edilgenlik asndan, eksiklik ve tamlk asndan ele almtr.
Bu alarn her birinde farkl varlk ortaya koymutur. Bunlar srf
form ve fiil olan tam varlk, hem bilfiil form hem de bilkuvve maddeden
mrekkep olan varlk ve srf bilkuvve madd varlktr. Grld zere en
tabanda srf madde ve en stte de srf form bulunur. Madde ve formun
birbirinden ayr olamayacan dikkate aldmzda, srf madde ayrmnn,
zihinsel bir snflama olduunu ifade etmeliyiz. Ayrca doa felsefesindeki
varlk konusunu Aristotelesin varlk taksimine gre ortaya koyduunu da
belirtmeliyiz.
2.2. HAREKET
skenderin hareket hakkndaki dncelerini Mebdil-Kll adl
risalesinden elde edebilmekteyiz. Bu risaleyi Bedev, Aristu Indel-Arab
isimli eserinde neretmi, Genequand ise Mebdil-Kllle ilgili yazmalar
da tetkik ederek Alexander of Aphrodisias on the Cosmos267 adyla
yaymlamtr.
267 Bkz. Genequand, Charles, Alexander of Aphrodisias on the Cosmos, ed. H. Daiber and
D. Pingree, slamic Philosophy Theology and Science, Brill-Leiden-Boston-Kln 2001
Volume XLIV s. 42127.
56
Hareket konusu Peripatetik gelenek ierisinde ulv lem ve sfl

lem, canl ve cansz varlklar, cisimlerin ilh olup olmamas, dorusal ve
dairesel hareket alarndan incelenmektedir. Bu yaklam tarzlarnn her
biri hareket konusunda varl farkl alardan ancak ayn bak tarz olan
Aristocu anlay zere ele almaktadr.
Aristoteles, felsefe sisteminde varlklar doal varlklar ve doal
olmayan varlklar olarak iki ksma ayrarak incelemitir. Ona gre varlklarn
kimileri doal varlklar, kimileri de doal olmayan varlklardr. Doal olan
varlklar, doa gerei var olurlar; szgelimi hayvanlar, bunlarn ksmlar,
bitkiler ve yaln cisimler; yani toprak, ate, hava, su ve benzeridir. Doal
olmayan varlklar ise baka nedenlere bal varlklardr; rnein bir sedir,
bir giysi ve benzeridir. Doal olmayan nesnelerin hibirisinde yaratma
ilkesi yoktur. yle ki btn doal varlklar doal olmayan varlklardan farkl
grnrler.268 skender, Aristotelesin bu aklamalarn dikkate alarak,
varlklar ilk nce doal varlklar ve doal olmayan varlklar olarak ikiye
ayrm, ancak ounlukla doal varlklar zerinde durmutur. Ona gre
doal varlklar zatnda bir balang veya hareketin nedeni olduu iin
yapsal olarak kendi zatyla hareket ederler. Buna gre doal varlklarn
hareketinin ilkesi kendi doasnda mevcuttur. Zt ve tabi olarak hareket
eden btn doal varlklar bir eye arzu (itiyak) duyduu iin hareket
ederler.269 smail Ta, Ebu Sleyman es-Sicistani ve Felsefesi adl eserinde
slam filozofu Sicistnnin bu konudaki ifadelerinin Aristotelesin ve
skenderin ifadeleri ile birebir rttn ifade etmitir.270
Varlklarn ikinci ksm doal olmayan varlklardr. Bunlarn kendi
zatnda bir nedeni olmad gibi nefis sahibi de deillerdir. nk onlarn
hareketleri zt, tabi ve kendinden deildir. Byle olduu iin de yaplan
varlklarn hareketleri her zaman baka varlk veya varlklarn hareketlerine
ve nedenlerine baldr.
skender, varlklar doal olan ve olmayan olarak iki ksma ayrdktan
sonra doal varlklar da hareket asndan kendi ierisinde nefse sahip olup
olmamalar ynyle iki ksmda incelemitir. Doal varlklarn bazlar nefis
sahibi iken bazlar nefis sahibi deildir. Nefis sahibi olan doal varlklar
tabi olarak kendilerinde var olan nefisle hareket ederler. Nefis sahibi
varlklarn nefslerini harekete geiren ise arzudur. Bu arzu baz varlklarda
268 Bkz. Aristoteles, Fizik, (192b530) s. 4951.
270 Ta, age., s. 102.
57
56
ehvet, bazlarnda fke (gazab) bazlarnda irade (ihtiyar) ile gerekleir.

Nefis sahibi varlklarda hareket bu arzulardan birisiyle gerekleir. Nitekim
nefis sahibi varlk arzu duymakla hem kendi hareketinin balatcs olmu
hem de bu suretle kendine zg yetkinliini korumu olur.271
Nefis sahibi olmayan doal varlklarn hareketine gelince, onlarn
hareketleri doal olarak kendilerine doru hareket etmelerinden
kaynaklanr. Doal kapasitelerinden meydana gelen bu arzu, kendilerine
uygun olan ve kendilerine uygun tabi etkinliin nedeni olan eye doru
meyildir. Nitekim bu meyille her cisim kendisine uygun tabi mekna doru
ynelir, oraya yerleir ve orada kalmaya karar kld zaman da kendisine
zg yetkinliine ulam olur.272 Frbye gre nefis sahibi olmayan
varlklarn hareketleri mekna baldr, alel-merkezdir, yani evreden
merkeze doru hareket etmekle gerekleir. Bu hareketlerde sreklilik
sz konusu deildir.273 Nefis sahibi olmayan doal cisimlerin hareketi
zetle tabi, dorusal, sonlu, deiken, intikale sahip ve baka bir hareket
tarafndan hareket ettirilen harekettir.
skender, doal varlklar ierisindeki nefis sahibi varlklar da semv
varlklar (el-cisml-ilhiyy) ve semv olmayan varlklar olarak ikiye
ayrm ve onlar da harekete neden olan arzu ynnden incelemitir. Nefis
sahibi semv olmayan varlklar ay-alt leme mahsus canl ve mrekkep
varlklardr. Bu varlklarn tabi hareketini irade, ehvet ve fke arzular
salar. Bu varlklar mrekkep olmalar ynnden madde ve nefse sahiptir;
nefis ynnden zgr, madde ynnden ise zgr olmayan varlklardr.
Esas zleri ise nefistir. teki cisimlere nispeten bu cisimlerin her biri
madde ve nefis birbirine kartrlmadan nce zgrdr.274 Madde ve
nefis bir araya geldikten sonra zgrlkleri kaybolur. skenderin beden ve
nefsin birleiminden dolay varln zgr olmamas dncesi nefis beden
uyumunu salamaya alan Aristotelesin dncesinden ziyade Platonun
beden ve nefis hakkndaki grlerine daha yakn gzkmektedir.275
skendere gre semv varlklarn hareket etmesine neden olan arzu,
iradedir. ehvet ve fke bu varlklarn tabiatna aykrdr. nk ehvet ve
271 Genequand, age., s. 46.
273 Bkz. Frb, Felsefenin Temel Meseleleri (Uynl-Mesil), ev. Mahmut Kaya, Felsefe
Metinleri, Klasik Y., stanbul 2003 s. 121123.
274 Bkz. Afruds, agm., s. 255256.
275 Bkz. Platon, Devlet, ev. Sabahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, Trkiye Bankas Kltr
Y., 18. Basm, stanbul 2009 s. 353357.; Platon, Phaidros, ev. Hamdi Akverdi, MEB Y.,
stanbul 1997 s. 4860.
58
fke pasiftir, semv varlklar ise aktiftir. Bu nedenle ehvet ve fke semv
varlklarn hareket etmesine neden olamaz. Semv varlklar, pasif glere
sahip olmadklar iin tr asndan lemde var olan madd bir cisimle
karlatrlamazlar.276 Buna gre ay-alt aleme mahsus semv olmayan
varlklarn, semv varlklardan stn olmas dnlemez.
Semv varln temel zellikleri semv olmasnn yannda
yaratlmam olmas ve bozulua tbi olmamasdr. Bu varlklarn hareketleri
srekli (muttasl) ve belli bir dzen zeredir. Bu varlklar hem dairesel olarak
hareket ederler hem de faziletli varlklardr. Btn hareketlerin balang
ve ilke hareketini olutururlar. Varlklar silsilesinde en faziletli varlklardr.
Bu nedenle en faziletli varlktan daha faziletlisi olamayacandan, varlklar
hiyerarisinde semv varlklardan daha faziletli varlk yoktur.277
Semv varlk basit olduu iin hareketi de bir ve basittir. Nefis dnda
bir tabiat olmadndan, nefse ait hareketi dnda tabi bir hareketi
yoktur. Onun tabiat basit olduundan, nefis ve tabiat asndan tam bir
yetkinliktedir. Bu yzden semv varln nefsi herhangi bir varln sureti
olmad gibi nefiste olan farkl hareketlere de ihtiya duymaz. Nitekim
kendi devamlln salamak iin dardan herhangi bir yardma da muhta
deildir. Kendine zg olan nefis ve tabiatyla hareket eden semv varln
hareketinin basitlii onun kendine zg yetkinliine ulamasn salar.
Dairesel ve ezeli bir hareketle hareket eden semv varlklarn
eylemlerinin amac kendi gc nispetinde cisim olmayan ve hareket
etmeyen Cevherle uyumlu bir hale gelmektir. Semv varlklarn kendine
zg hareketinin devamll Hareket Etmeyen lk Nedenden dolay
ezelidir. Kendine has ve srekli olan harekete ezelilik nispet etmek lk lletin
gayr-i mteharrik olmasndan kaynaklanr.278
Canl, cansz, semv veya gayr-i semv btn doal varlklar hareket
edebilmek iin kendi tabiatlarnda btn varlklardan daha ncelikli olarak
her eyden daha faziletli olan lk Nedene arzu duyarlar. Gleri nispetinde
de arzularn devam ettirirler. Arzularnn zirvesinde ise yetkinlie
ularlar. Bu ynyle doal varlklarda en ncelikli etkinlik lk Nedene tbi
276 Afruds, agm., s. 254.; Genequand, age., s. 48.
277 Afruds, agm., s. 254. Aristotelese gre Devinimin srekli olan eylerden olduu
dnlyor. Srekli kavramnda ilk grnen ey sonsuzluktur. Bunun iin srekli
kavramn belirleyenlerin ou kez sonsuz kavramlarndan yararlanmalar sz konusu,
nitekim srekli olan sonsuza ayrlabilen bir eydir. Aristoteles, age., (200b1619) s. 93.;
Genequand, age., s. 4446.
59
58
olma arzusunun bulunmasdr.279 Nitekim btn hareketler bu arzunun

neticesinde gerekleir. Varlklarn hareket ynnden lk Hareket Ettiriciyle
ilikileri Tanrnn anlatld skender Afrodsnin Metafizii blmnde
incelenecektir.
Doa felsefesi ve hareket felsefesi asndan varlklar kendi ierisinde
hiyerarik bir yapya sahiptir; varlklar ilk nce doal olan ve olmayan,
sonra doal olan varlk kendi ierisinde canl ve cansz varlk olarak, canl
varlk da yine kendi ierisinde semv olan ve semv olmayan varlk olarak
ikiye ayrlr. Btn varlklarn zirvesinde ise Hareket Etmeyen Hareket
Ettirici vardr. Varlklar gstergesinde stteki bir varlk alttaki bir varlktan
hem daha faziletli hem de daha mkemmeldir. Buna gre zirvedeki varlk
btn varlklardan en faziletli ve en mkemmel varlktr.
Doal varlklar ierisindeki semv varlklar ay-st leme mahsus
iken, dier btn doal varlklar ay-alt leme mahsus varlklardr. Varlklar,
lk Hareket Ettiriciyle konumlarna gre belli bir hiyerarik yapya sahiptir
ve lk Hareket Ettiriciye semv varlk nefis sahibi canl varlktan; canl varlk
cansz varlktan; cansz varlk doal olmayan varlktan daha yakndr. Ancak
btn doal varlklar netice itibariyle lk Nedene arzu duyarlar.
skender, hareket konusuyla ilgili olarak aaya ve yukarya doru
hareket eden drt unsurun hareketine ve zelliklerine hi deinmemitir.
Cisimlerin kendilerine uygun olan merkeze doru hareket etmelerinden
ve feleklerin dairesel olarak hareket etmelerinden yola karak skendere
gre dorusal ve dairesel olarak iki hareketin mevcut olduunu ifade
edebiliriz. Dorusal hareket tabi, sonlu, deiken, intikale sahip bir
harekettir. Dairesel hareket ise srekli, stn, gksel cisimlere ait, tek ve
homojen ve deimez zelliklere sahip bir harekettir.
skender, lk Hareket Ettiriciyle ilgili dncelerinde ve genel anlamda
varlklar skalasn sunmasnda Aristotelesten yararlanmtr. Hareket
konusunu ehvet, fke ve irade arzularna gre ilemesi ilk bakta konuyu
Platonun psikolojisi erevesinde ele ald hissini verse de, -nk
Platon, nefsin gleri olarak ehvet, fke ve akl (irade) dncesini kabul
etmitir,-280 Aristoteles de hareket konusunu arzulara gre ele alm281 ve
bu konuda ksmen Platonu izlemitir.282 Buna gre skenderin hareketi
279
280
281
282

Platon, Timaios, ev. Erol Gney, Ltfi Ay, MEB Y., stanbul 1989 s. 69.
Aristoteles, Metafizik, (1050b23) s. 412.
Bkz. Zeller, age., s. 206, 258.
60
ehvet, fke ve irade arzularna gre ele almasnda da Aristocu bak tarzn
yansttn ifade edebiliriz
2.3. ZAMAN
skenderin zaman hakkndaki dncelerini Bedevinin yaymlad
Fiz-Zaman adl risalesinden renebilmekteyiz. Bu risaleyi Huneyn b.
shak Arapaya tercme etmitir. skender, bu risalesinde filozoflarn
zaman konusundaki gr ayrlklarna dikkat ekmi ve genel anlamda
Aristotelesin zamanla ilgili dncelerini yorumlamtr.
skender, zaman tanmlaryla ilgili olarak ilk nce zaman felein
kendisidir, diyenlerin dncelerini ele alm ve bu dnceyi eletirmitir.
Ona gre zamann felein kendisi olduunu iddia eden kimselerin sav
karktr. Bu dncede olan kimselerin tanmn dikkate almamak gerekir.
nk bir anda birok felek vardr ancak birok zaman yoktur. Ayrca
zamanda gemi ve gelecek vardr. Feleklerde ise gemi ve gelecek
yoktur.283 Bu ifade edilenlere binaen skendere gre zamann felek
olmad ortaya kmaktadr.
skender, daha sonra zamann tanmlaryla ilgili olarak ikinci tanm
olan zamann felein hareketleri olup olmad hususu zerinde
durmutur. Ona gre felein hareketlerinin zaman olduunu iddia eden
kimselerin sz, yukardaki zaman tanm gibi karktr. Ancak zamann,
felein kendisi olduunu iddia eden kimselerin dnceleri, zaman felein
hareketleri diye tanmlayanlardan daha zayftr. Nitekim zamann czleri
dnldnde czler de zaman olarak ele alnr. Ancak felein hareketinin
czleri dnldnde, czler dairesel hareket olarak dikkate alnmaz. Bu
nedenle zamann felein hareketi olduunu iddia eden kimselerin sznn
kabul edilmesi mmkn deildir.284
Bununla birlikte skender, zaman felein hareketi olarak
tanmlayanlara, zaman ve hareket arasndaki farkllklara dikkat ekerek de
cevap vermitir. Ona gre hareket, sadece hareket edende ve kendisinde
hareket ettii meknda vardr. Ancak zaman sadece hareket edende ve
hareket edenin meknnda yoktur. Bilakis her meknda vardr. Ayrca bir
hareket dier bir hareketten daha hzl olabilir. rnein en stn felein
hareketi Zhalin hareketinden daha hzldr. Zhalin hareketi ona nazaran
283 Afruds, skender, Fiz-Zaman, ev. Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu Mefkdetn
fil-Ynniyyeti, Drul-Mark, Beyrut 1971 s.19.
61
60
yavatr. Bunun gibi ay feleinin hareketi de kendi dndaki feleklerin

hareketlerinden daha hzldr. Demek ki harekette hzllk ve yavalk olur,
zamanda ise hzllk ve yavalk olmaz.285 Buna gre zaman felein hareketi
olamaz.
Aristotelese gre devinimde hzllk ve yavallk vardr. Zaman ise
yle deildir. nk hzl ve yava zaman ile belirlenir. Ksa zaman iinde ok
devinen nesne hzl, uzun zaman iinde az devinen nesne ise yavatr.286
Zamana hzl ve yava denmez; ok, az, uzun, ksa denir. Zaman srekli
olduundan uzun ve ksa; bir say olduundan da ok ve azdr. Ama yava
ve hzl deildir. Onunla saydmz hibir say da aslnda hzl ve yava
deildir.287 skender, Aristotelesin bu dncelerini dikkate alarak zamana
hzl ve yava denmeyeceini, hzl harekette meydana gelen olaya ksa
zaman, yava harekette meydana gelen olaya ise uzun zaman denileceini
ifade etmitir.288
slam filozofu Kind, zamann hareket olmadn anlatt KitblCevhiril-Hamse adl eserinde, skenderin kulland zaman ve hareketin
mekana gre farkllna, hareket ve zaman arasndaki hzllk-yavalk
ilgisine ayn ifadelerle deinmitir. Kindnin zamann hareket olmadn
savunurken ileri srd argmanlara baktmzda skenderin MebdilKll adl eserinden faydalanm olabilecei izlenimini vermektedir.289
skendere gre eer felei duraan (statik) olarak dnrsek,
onun duraanl zaman iinde olur. Felein duraanl zaman iinde
olunca, hareket de zaman ierisinde gereklemi olur. Baz dnrler,
felein hareketi zaman iinde olunca, zaman felein hareketine ve zaman
iinde meydana gelen felein hareketinin saysna bal olmaz dediler.
Bu sylenenler doru deildir. nk felei duraan dnrsek zaman
ortadan kalkar. Hlbuki zaman vardr ve merk felein hareketinin
saysdr(aded hareketil-Felekil-Merkyyeti).290
Bu tanmdan yola karak zaman ve hareket arasnda olmazsa olmaz
bir ba olduunu ifade edebiliriz. Bu ba nedeniyle filozoflar ounlukla
zaman konusunu ortaya koyarken hareket konusuna da deinmitir.
285
286
287
288
289

Aristoteles, Fizik, (218b1518) s. 187
Aristoteles, age., (220a33-220b3) s. 197
Bkz. Kind, Be Terim zerine (Kitbl-Cevhiril-Hamse), ev. Mahmut Kaya, Kind
(Felsef Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006 s. 284285.
62
Aristoteles, Fizik adl eserinde zaman ve hareket ilikisini zaman, hareket

deildir fakat hareketten de bamsz deildir,291 zamanla devinimi,
devinimle de zaman leriz292 eklinde aklarken, skender de zamann
hareketi saymasna gre hareket de ayn ekilde zaman sayar293 ifadesini
kullanmtr. Yani zaman ve hareket ayn ey deildir. Fakat birbirleriyle
yakn mnasebet halindedir; bu anlamda zamansz hareketi, hareketsiz
zaman anlamak mmkn deildir.
Aristotelese gre zaman, hareketi hareket olmasndan dolay sayar.
Yoksa harekete ait olan bir eyden dolay hareketi saymaz. Zaman,
bymenin hareketini sayar, nk hareket bymedir. Zaman, deiimi
de sayar. nk deiim harekettir. Zaman, tm hareketi yani hareket
snfndan her bir snf boyutlardan bir boyut gibi sayar. Zaman, harekete
has olan bir eyle deil, harekete ait ortak bir durumdan dolay hareketi
sayar.294
skenderin Aristotelesi takip ederek ortaya koyduu ve kabul ettii
ilk zaman tanm biraz nce ifade edilen zaman, dngsel (merk) felein
hareketinin saysdr, eklindedir. kinci zaman tanm ise zaman, hareketin
sayd bir sredir (Mddetn Teuddhl-Hareket)295 eklindedir. Zaman
hakkndaki bu iki tanm da Aristotelese aittir. Bu konuda skender, ondan
birebir faydalanmtr. Frb, zaman zaman, felein hareketinin saysndan
baka bir ey deildir296 eklinde tanmlayarak zamann birinci tanmnda
Aristotelesle ve skenderle benzer dnmtr. Ayrca ilk slam filozofu
Kind ise yukardaki iki zaman tanmn skenderin ifadelerinin aynsyla
eserlerinde tekrar etmitir.297 Bu nedenle Kind ve Frbnin zamann
tanmn konusunda skenderle benzer dndklerini ifade edebiliriz.
smail Ta, Sicistnnin zaman hakkndaki dncesini ortaya koyarken,
onun zaman, merk felekin (dngsel felein) hareket adedidir tanmn
dikkate alm, Sicistninin bu tanmnn merk felek ilavesiyle birlikte
291
292
293
294
295
296
Bkz. Aristoteles, age., (218b1820) s. 187.

Aristoteles, age., (220b14) s. 199.
Afruds, Fiz-Zaman, s. 21.
Frb, Eflatun ile Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas (Kitbl-Cem beyne ReyeyilHakmeyn Efltn el-ilhi ve Aristtls), ev. Mahmut Kaya, Felsefe Metinleri, Klasik Y.,
stanbul 2003 s. 172.
297 Bkz. Kind, lk Felsefe zerine (Fil-Felsefetil-l) ev. Mahmut Kaya, Kind (Felsef
Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006 s. 153.; Kind, Olu ve Bozuluun Yakn
Etkin Sebebi zerine (Kitb fil-bne anil-letil-Filetil-Karbe lil-Kevni vel-Fesd), ev.
Mahmut Kaya, Kind (Felsef Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006 s. 217.
63
62
Aristotelesin zaman tanmna uyduunu sylemi, ancak Sicistnnin

merk felek anlayn byk ihtimalle skender Afrodsden alm
olabileceini vurgulamtr. Ayrca Sicistaninin biraz nce skendere ait
olarak zikrettiimiz iki zaman tanmndan da etkilendiini ifade etmitir.298
Zaman felein hareketinin saysdr. Ancak feleklerin seyir hareketleri
hzllkta birbirinden farkldr. Belli bir nizam ve tertip zere olan dngsel
felein (el-felekl-merkyye) hareketleri phesiz tekilerinden daha
hzldr. Zamann, dngsel felein hareketinin says olup da baka
hareketlerin says olmamasnn nedeni de, dngsel felein hareketinden
daha hzl hareket olmadndandr. Bu nedenle dngsel felein hareketinin
says zamandr ancak dier feleklerin hareketlerinin saylar zaman
deildir.299 Buna gre dngsel felek dier feleklerden daha hzl olduu
iin zaman en hzl olan felein hareketinin saysna gre belirlenmektedir.
skendere gre zaman ve hareket arasndaki ilikide, hareket var
olduunda onun miktarna gre de zaman oluur. Bu ynden zaman
hareketin saymdr. Zaman srekli bir harekettir ve bir tanedir. Zaman
bir ve birbirine bal olarak sreklidir ancak sadece vehim ile oktur.
Yani zaman, bilkuvve ve vehim araclyla zamanlar (ezmine) olur. Varlk
asndan ve bilfiil olarak zamanlar olmaz. Szgelimi zamanda mazi ve
gelecek vardr. An, noktann izgideki konumu gibidir. Ancak zaman-an
ve izgi-nokta arasndaki fark nokta izgide bilfiil olarak vardr. An ise
zamanda bilfiil olarak yoktur.300 Aristotelese gre nokta izginin paras
deildir; nk izginin paralar-izginin blnmesiyle elde edilen- iki
izgidir. yleyse an bir snr olduundan tr zaman deil, zamann
bir ilinei, ama say oluturduundan tr de bir saydr.301 skender ile
Aristotelesin nokta ve izgi anlay farkldr. Aristoteles noktay izginin bir
paras olarak grmezken, skender, noktay izginin bilfiil paras olarak
grm ve ayn pasajda, izginin noktalardan olumad gibi zamann da
anlardan olumadn ifade etmekle neticede Aristotelesin izgi ve nokta
dncesini yanstmtr.302
Zaman ve an arasndaki mnasebete dnersek, an zanndir, bilfiil
deildir; iki an arasndaki ey, zamandr. An, zaman deildir. nk zamann
298
299
300
301
302
Bkz. Aristoteles, age., (219b) s. 191.; Afruds, agm., s. 2022.; Ta, age., s. 115116.
Bkz. Afruds, agm., s. 20-21.
64
czleri de zamandr. An ise cz deildir, blnemez, ancak sreklilik

kazandnda zaman olur. Zaman srekli olduunda, zann bir ekilde
seneler, aylar ve gnlere blnr. Bu ekilde zaman iin zann olarak anlar
oluur. Eer zaman, bilfiil blnrse zamann czleri arasndaki sreler
zaman olarak kabul edilmez. Geri zaman, bilkuvve olarak blnyorsa
da bilfiil olarak tektir ve blnemez. Zamann birbirine eklenmi anlardan
olumas doru deildir. Ancak an sreklilik kazandnda zaman olur.303
Zamann gemiten gelecee doru devam eden zann anlar olarak
grlmesi ve zamann anlardan oluan sreklilik olmas anlay Kindde
de mevcuttur.304
skender, zamann sonradan yaratlp yaratlmad konusunda
Aristotelesin dncelerini dikkate almtr ve bu konuda Aristotelesin
dncesini u ekilde ifade etmitir; zaman yaratlmamtr, nk
balangc ve sonu yoktur. Yaratl ise zaman iinde gereklemitir.
Oldu, oluyor, olan, olmad szlerimiz zaman iin kullanlr. nce, sonra,
ne zaman vb. szlerimiz de byledir. Eer biri bu kelimeleri sylerse, bu
zaman nceden yoktu. nk o yaratlmtr. Veya sonradan olmayacak.
nk o yaratlmtr. O zaman o kii zamandan nce baka bir zamann,
zamandan sonra da baka bir zamann olmasn zorunlu klm demektir.
Eer nce, sonra, oldu, olmad, olmasayd gibi szler bir zaman
gerektirmeseydi saat, gn, ay da zaman gerektirmezdi. Zaman kendinde
birdir, ancak tahminimize ve zannmza gre dncemizde oalr. yle ki
dncemize gre gemi zamanda oldu, gelecek zamanda olacak deriz.
Bu, bizim dncemize gredir. Zaman ise kendinde birdir, devamldr ve
sreklidir.305 Zaman zerinde deime ve dnme mmkn deildir. Belki
btn eyleri zaman deitirir.306
Grld zere skender, zamanla ilgili olan hareketi ezeli sayd
gibi, yine zamanla ilgili olan felei de kadim saymtr. Ona gre zaman,
felee gre hareket eder. nk zaman felein hareketinin saym olduu
sredir. Zaman kadim olduuna gre, zamann sayld hareket de kadimdir,
hareket kadim olduuna gre, hareketin ilgili olduu felek de kadimdir.
304 Bkz. Kind, Be Terim zerine, s. 284285.; El-Ehvani, Ahmed Fuad, Kind, ev. Osman
Bilen, ed. M. M. erif, slam Dncesi Tarihi, Trke Basknn Ed. Mustafa Armaan,
nsan Y., stanbul 1990 c. 2 s. 4445.
305 Afruds, agm., s. 24. Aristoteles, Fizik adl eserinin sekizinci kitabnn bir ksmnda
zamann yaratlp yaratlmad konusunu incelemektedir. Aristoteles, age., s. 337355.
65
64
Neticede felein oluunun ve bozuluunun olmayaca ortadadr.307

Zamann kadimliinin, hareketin kadimliine, hareketin kadimliinin
felein kadimliine balanmas anlay ayn ekilde bn Snda da
mevcuttur.308 Ancak Kindye gre madd cisimlere bal olan zaman
snrldr. Zira madd cisimler sonludur, nk onlar snrl olmadka var
olamazlar.309 Nitekim Kind, lk Felsefe zerine adl eserinde Yeni-Platoncu
Hristiyan teolog ve cedelci John Philoponusun Aristotelese ve Proclusa
kart olarak ileri srd lemin yaratlml konusundaki delillerinden
faydalanarak zamann ve dolaysyla hareketin zira hareket zamann
lsdr- bir balangca sahip olmas gerektiini ortaya koymutur.310
Kind, skenderle zamann tanm konusunda ayn dnceye sahip olsa
da zamann yaratlml konusunda skenderin zaman ve hareketi ezeli
sayan grnden ayrlmtr.
Zaman konusunda kk farkllklarla birlikte genel anlamda
skender, Aristocu zaman anlayn yanstmtr. Kendi dnceleriyle
birlikte, Aristotelesin Fizikinin drdnc kitabnn on, on bir ve on
ikinci blmlerinden nemli grd yerleri yorumlamtr.311 Ancak bu
yorumlarda slup farkldr; rnein zaman tarif edenlerin tanmlarn
sunuu ve onlar ele al Aristotelesten farkldr, ancak meselenin znde
ona aykr deildir.312
Sonu olarak skenderin, hareket konusunu ele alrken sunmu
olduu varlk snflandrmas, varlk felsefesinin genel olarak nasl
anlalmas gerektiini bize gstermektedir. Aristocu bak asna dahil
olan bu snflandrma ve konunun ileni biimi doa felsefesinde olduu
kadar metafizikte de kendisini hissettirmektir.
skender, doa felsefesinde sistemli bir felsefe ve zgn fikirler
ileri srmekten ziyade uzun dnem unutulan Aristocu fikirleri yeniden
yorumlayarak gndeme getirmitir. Ele alm olduu problemlerden ve bu
konudaki dncelerinden edindiimiz neticeye gre, skenderin tartm
olduu problemler, Aristotelesin Fizik adl eserinde incelemi olduu
problemlerle paralellik arz etmektedir. Fakat skenderin bu konudaki en
307
308
309
310
ehrazr, age., s. 182.

Alper, mer Mahir, bn Sn, SAM Y., stanbul 2008 s. 75-77.
El-Ehvni, agm., s. 44-45.
Adamson, Peter, Kind ve Yunan Felsefe Geleneinin Kabul, ed. Peter Adamson, Richard
C. Taylor, slam Felsefesine Giri, Kre Y., stanbul 2007 s. 38.
311 Bkz. Aristoteles, age., (217b28-224a17) s. 183217.
312 Bkz. Aristoteles, age., (218a30-218b18) s. 187.
66
nemli yn Aristotelesin onun yorumlar vastasyla tannm olmas313 ve

bu konuda slam filozoflarn da etkilemi olmasdr.
3. AHLAK FELSEFES
Ahlak felsefesi yaam kaideleri anlamna gelir. Ahlak felsefesiyle ilgili
olarak lkada eitli grler ortaya koyan ekoller Peripatetizm, YeniPlatonculuk, Stoaclk ve Epikrclktr. Her gr kendi mantk silsilesi
ierisinde ahlak felsefesinin belli bir ynne arlk vermitir. skenderin
grlerinden anladmz kadaryla onun dneminde de isimlerini
saydmz ekollerin ahlak felsefesiyle ilgili olarak ileri srdkleri problemler
nemli derecede tartlan meselelerdendir.
lk nce skenderin Peripatetik gelenek ierisindeki konumunu
belirleyelim. Sharplese gre Peripatetizmin ahlak felsefesiyle ilgili
yorumcular silsilesi temel gruba ayrlr. Aratrmamz ilgilendiren
birinci grup, Aristotelesten balayarak MS IV. yzyla kadarki dnemi
kapsar. Bu dnemde Aristotelesin Nicomachean Ethics (Nikomakhosa
Etik)ini aklayan nemli yorumcular Theophrastus, Aspasius, Adrastus,
skender ve Themistiustur. skender, felsefe bakanl yapt dnemlerde
Aristotelesin felsefesini izlerken ahlak konusundaki grlerini de incelemi
ve ihtimamla zerinde durmutur. Felsefenin dier alanlarnda olduu gibi
etik alannda da Peripatetik gelenee nemli katklar olmutur.314
Aristotelesin ahlak felsefesini, skendere kadar ele alan filozoflar
onun Etikinin ok az bir ksmn yorumlamtr.315 skender ise Nikomakhosa
Etikin ounu yorumlamtr. Ayrca skenderin yorumu Aristotelesin
eserine dnce ve metot ynnden en yakn grnm arz eden eserdir.316
skenderin Ethical Problemsi Aristotelesten Theophrastusa, ondan
da Aspasiusa gelen Aristotelyen ahlak felsefesi yorumlarn, Ortaaa
aktaran tek balant noktasdr. Bu balant noktasnda skender, Aspasiusla
gelen Aristotelesin ahlak felsefesiyle ilgili grlerini Ortaaa aktararak,
Peripatetik gelenein nemli bir taycs olmutur. Bizim amzdan bu
kpr grevi bile skenderin ahlak felsefesiyle ilgili yorumlarna byk bir
nem atfedilmesi gerektiini gstermektedir.
313 Adamson and Taylor, agm., s. 42.
314 Sharples, Appendix; The Commentators, Alexander of Aphrodisias; Ethical Promlems,
Cornell University Press, London 1990 s. 93.
315 Sharples, age., s. 56.
67
66
Sharplese gre skenderin felsefe ile ilgili denemeler koleksiyonu

gze arpar bir ey sergilememesine ramen, Ethical Problems adl eseri
ounlukla Aristotelesin Nikomakhosa Etikindeki temel konulara iaret
etmesi nedeniyle incelenmeye deer bir eserdir. Bu eser, skenderin
sadece Aristotelesin Etikine mkemmel ainaln deil, ayrca onun
terminolojisi vastasyla ortaya konulduu ekliyle, Helenistik dnemdeki
Epikrcler ve Stoaclarla Peripatetiklerin tartmalarn ve dolayl olarak
onlarn argmanlarn da yanstr.
skender, ahlak felsefesiyle ilgili grlerini problematik ve makale
tarznda ortaya koymutur. Aristotelesin Nikomakhosa Etikinde zerinde
durduu baz konular ele alm, baz konular ise ihmal etmitir. Bu eserde
Aristotelesin fikirleri zerinde youn bir ekilde durulmas yannda
dnceler Helenistik Felsefenin diliyle ifade edilmitir. Zira felsefeyi
Helenistik ifadelerle anlatma o dnemin genel bir zelliidir.317
3.1. AHLAK FELSEFESNE LKN NCELED PROBLEMLER
skender, ahlak felsefesiyle ilgili dncelerini problem olarak ele
almtr. Bu problemler genel olarak hayat, insan, irade, dnmek, tercih,
mutluluk, iyi, yarar, deer, gzellik, haz, ac, sanat, yeti, erdem, orta,
lllk, ara ve amala ilgilidir.318 Biz burada skenderin ahlak felsefesini
btn olarak yanstabilmek iin deindii konulardan ziyade zerinde daha
fazla younlat konulardan sz edeceiz.
3.1.1. nsan Doas, ocuk ve Ktlk Problemi
Ahlak felsefesi tarihinde insan doasna ilikin eitli grler vardr;
baz dnrler insan doasnn olumlu gizil glerle, iyi zelliklere haiz
ve toplumsal olarak var olduunu; bazlar insan doasnn bo ve esnek
olduunu, sonradan yaplandrldn; bazlar da insan doasnn bencil,
saldrgan, anti-sosyal ve kt olduunu, asla deitirilemeyeceini ifade
etmilerdir. nsan doasnn toplumsal olduu ve potansiyel olarak iyi
olduu, kendini gerekletirme gcne sahip olduu fikrini savunanlarn
ilki ise Aristotelestir.319
Aristoteles, insan doasnn kt olmadn, erdemli davranlarn
319 Bkz. Honer, Stanley M. and Hunt, Thomas C. and Okholm, Dennis L., Felsefeye ar,
ev. Hasan nder, mge Kitabevi, 2. Basm, stanbul 2003 s. 374399.; Fahri, Macid,
slam Ahlak Teorileri, ev. Muammer skenderolu, Atilla Arkan, Litera Y., stanbul 2004
s. 99101.
68
alkanlklar neticesinde elde edildiini savunmutur.320 skendere

gelince, Aristotelesin dncelerini takip ederek, insan doasnn nasll
problemini ele almtr. Ancak ondan farkl olarak iyilik ve ktlk asndan,
ilk nce ocuklarn durumlarn gz nnde tutarak meseleyi tartmaya
balamtr. Bu konuda tartt felsefe ekol Stoaclktr. Stoaclarn insan
doas ve ocuklara ilikin birinci iddias, ocuklar akll varlklar deildir,
zamanla akll bir hale gelirler. yle ki aklsz veya mantksz olan ocuklar,
ne erdem ne ktlk ne de bunlarn ortas bir duruma sahiptir. Bu nedenle
onlara drst veya drst deildir denilemez. kinci iddialar, ocuk
doasnn kt olduuna dairdir. Ancak bu iddia onlarn tamamna deil,
bazlarna aittir.
skendere gre burada ocuklarn drst olmas veya olmamas
gibi ifadeler akll bir olua iaret eder. Bu ifadeler bile ocuklarn akll
olabileceinin dnlmesini gerektirir. ocuklarn zamanla akll bir
duruma dnebilir olmas ise onlarda akln var olduunun en ak kantdr.
Stoaclarn, ocuklarn kt olmasyla ilgili savlarna gelince, eer ocuklar
ilk durumlarnda kt, zamanla iyi bir duruma geliyorsa, ktlkten iyilie
doru bir deiim var demektir. O zaman ktln deiimi ve dnm
ya ok kolaydr ya da duraanlndan (sabitliinden) dolay ok zordur.
Eer dnm kolaysa, niin ktlkten erdeme dnm kolay olmasn!
Eer ktlk sabit olduu iin dnm zorsa, o zaman ktln erdeme
deiimi, ktln sabit olmas ve dnmnn zor olmas fikrinden
vazgemekle gerekleir. O zaman ktln eitim, pratik (deneyim) ve
zamanla erdeme dntn ifade edebiliriz.
Stoaclar, ocuklarn kt olduklarn iddia etmelerinin yannda,
nc bir iddia olarak onlarn irrasyonel varlklar olduklarn da sylemitir.
skender, bu iddialara erdem, ktlk ve rasyonellik balamnda cevap
vermeye almtr; eer ocuklar onlarn dedikleri gibi rasyonel varlklar
deillerse, o zaman erdem ve ktlklere de sahip deillerdir. Erdem ve
ktle sahip olmadklar iin de doalarnn kt olduu sylenemez.
Bununla birlikte skender de ocuklarn irrasyonelliklerini kabul eder
ancak onun dncesi Stoaclardan farkldr. Ona gre aslnda ocuklarn
irrasyonelliklerinden ziyade rasyonellik ve ktlk arasnda baz orta
durumlar vardr. ocuklar dier varlklar gibi ayn ekilde irrasyonel varlklar
olmadklar gibi erdem veya ktlk yapmaya da muktedir deillerdir.
320 Bkz. Aristoteles, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, BilgeSu Y., Ankara 2007 (1103a15
vd.) s. 2930.
69
68
nk herhangi bir nitelie sahip deillerdir.321 Grld zere skender

yukardaki ifadelerinde bir taraftan ocuklarn erdem ve ktle sahip
olmadklarn, dier taraftan ocuklarn rasyonellik ve ktlk aras baz
orta durumlara sahip olduunu ileri srmtr. Demek ki ocuk erdeme
ve ktle sahip deildir, ancak ktlk ve rasyonellik arasnda orta bir
duruma sahiptir. Bu husus da ocuklarn ilk zamanlarnda ntr olduunu
gstermektedir.
Biraz nce ifade edildii zere ocuklar, ne erdemlere ve ktlklere
sahiptir ne de insan dndaki dier varlklar gibi irrasyoneldir. ocuklar,
ilk dnemlerinde irrasyoneldir ancak zamanla rasyonellik niteliine sahip
olurlar. Bu nedenle onlarn irrasyonelliini dier varlklarn irrasyonellikleri
ile kartrmamak gerekir. Dier varlklarn irrasyonellikleri kalcdr.
ocuklarn irrasyonellikleri ise aslnda orta bir durumu yanstr ve geicidir.
Stoaclarn syledikleri gibi ocuklarn kt olduklar kabul edilse bile,
ktlk ya kartna dnr ya da bilkuvve arla doru gider. Ancak
ocuklarda ktlkten erdeme dnecek bir durum ve hal olduundan
ktlk kartna (erdeme) dnr. Halbuki irrasyonel varlklarn
hibirisinde ktlkten erdeme dnecek bir zellik yoktur.322
Stoaclara gre ktlk insann doasndadr ve btn insanlar kt
olarak domutur. Bu nedenle ktlk insann doasdr. Stoaclarn bu
zannna karlk skender, kartlk prensibinden yola karak ocuklarn kt
olmadklarn savunmaya alr ve yle der; bir eyin kart da doaldr.
Doal olmasayd, adalet ve erdem insanlar iin doal olmazd. Eer bir eyin
kartn dndrmesi ve var klmas sama ise, drst olmayan insann
drst olmamas kendi doas olarak kabul edilirdi. Dier taraftan doann
kart olan eye doal olmayan (unnatural) denirse, o zaman adalet ve
erdem insanlar iin doal olmayan bir ey olurdu. Bu sylediimiz sama
ise, onlarn dedii gibi, tam tersine, adaletsiz insan adaletsizlii meydana
getirmek zorunda kalrd. Hlbuki adalet vardr ve adaletsizlikten deierek
oluan bir durumdur.323 Bize gre skender, ktlk insann doasndadr
diyen Stoaclara yant vermenin yannda, daha nce var olan Yahudiliin
ve kendi zamannda hzla yaylmakta olan Hristiyanln, insan doasnn
karanlk olduuna ve deitirilemeyeceine, sadece Tanrnn inyetiyle
321 Bkz. Aphrodisias, Alexander, Ethical Promlems, Cornell University Press, London 1990
s. 22.
70
deiebilir olacana dair iddialarna da cevap vermektedir.324

skendere gre insan, dier varlklardan daha deerlidir. Dier
varlklarn hibiri erdemli olma kapasitesine sahip deildir. nsann sahip
olduu iyilik kapasitesi dier varlklarn sahip olduu deerli eylerden
daha iyi bir durumdadr. nsan erdemlerde orta vardr ve ortada da
dorunun ve yanln temeli vardr. Bu nedenle insan kt ve yanl
yapabilme kapasitesine sahiptir, ancak yine de ktlk ynnden insan
varlklarn en ktsdr denemez. nk bir eyi semek veya bir eyden
kamak meleke olarak iyilie haiz olan insann kararna baldr.325 Tercih ve
karar insana ait olduu iin de insan doas btnsel olarak kt grlmez,
o zaman kt ve yanltan tarafa tercihini kullanana kt denebilir.
Epikrcler lemin ktlklerle dolu olduunu iddia etmiler ve bu
nedenle de tanrlarn yokluunu veya insanlarla hi ilgilerinin olmadn,
uzak ikametghlarnda mutlak bir zevk hayat srdklerini, insanlarn
sefaletli hallerinden hi etkilenmediklerini ileri srmlerdir.326 Stoaclar
da lemde ktln olduuna inanmlar, ancak ktlk problemi onlarn
tanrlarna kar inanlarn sarsmamtr.327 skender, hayat ne iyidir ne
ktdr, eylerin yetileri iyi ve deerlidir, yetinin olduu yerde netice
kt olmaz, ayet olursa baz talihsizlikler nedeniyle olur328 demesi
zamannda ok tartlan ktlk probleminde, ktl arz bir ey olarak
grdn, aslnda hayatn ve btn olularn mmkn olanlarn en iyisi
olduu dncesinde olduunu gstermitir.
Aristoteles, insan doasnn olumlu zelliklere sahip olduunu ifade
etmi, ancak Nikomakhosa Etikinde ktlk problemine deinmemitir.329
skender ise insan doasnn olumlu zelliklere sahip olduu konusunda
onunla hem fikir olmu, ancak onun ele almad ktlk problemi
zerinde de bir hayli durmutur. Bu dnce onun kendine zgnlnden,
zamannn problemleriyle ilgilenmesinden ve Stoaclara cevap vermesinden
kaynaklanmtr.
324 Bkz. Honer, Hunt and Okholm, age., s. 377.

326 Bkz. Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Y., 5. Basm, stanbul 1998
s. 8990.
327 Bkz. Weber, age., s. 95.
328 Aphrodisias, age., s. 16-18.
329 Bkz. Fahri, age., s. 124.
71
70
3.1.2. Ama ve Ara

Ahlak felsefesinde kendisi olarak deerli ve nemli olana ama (telos),
kendisi olarak deil de ancak hedeflere ulatrmaya yardm ettikleri iin
deerli ve nemli olana da ara denmitir. Doal olan ve olmayan her eyin
bir amac vardr. Ancak skendere gre ama, kendi kendine bilinemez.
Amacn bilgisi, amaca katkda bulunan eylerin ve ama uruna yaplan
etkinliklerin bilinmesiyle mmkndr. Bu nedenle ahlak felsefenin banda
ilk nce amacn ne olduunun ortaya konulmas gerekir.330
Yaplan eylemlerdeki etkinliklerin belli eyler uruna yaplmas, o
eylerin amacn gsterir. Buna gre yaplan her etkinliin bir amac vardr.
Ama, kendisi iin yaplan etkinliklerden daha iyidir. nsann amac, erdemli
bir insan olmaktr. nsan bu gaye uruna yaar. yi insan olmak da insann
btn erdemlere sahip olmas anlamna gelir.331
Ama asndan kazanlmas gereken ahlak erdemler bir btndr.
Erdemlerin tamamnn kazanlmasnda dnmenin, irade hrriyetinin
ve tercih hakknn etkin olmas gerekir. rade, dnme ve tercih hakknn
kullanm neticesinde doru amalar btn ortaya konur. Bilgelik ve
ahlak erdem tarafndan da doru tercihler belirlenir. Aristotelese gre
bilgeliin ve erdemin olmad yerde tercih, doru tercih deildir. Nitekim
bilgelik, amac belirler; erdem, amaca ileten eyleri uygulamay gsterir.332
skender, doru tercih konusundaki dncelerinde byk oranda
Aristotelesten etkilenmitir.333
skendere gre insann en byk amac, iyiliklerin kemali olarak
mutluluu elde etmek ve mutlu olmaktr.334 Mutlu olmak iin ise erdemli
olmak ve kendisine uygun etkinlikleri yapmaya devam etmek gerekir.335
Erdem kendisi olarak deerli ve nemli olduu iin erdemli olmak amatr.
Erdemlere ulamamz salayan bedensel, ekonomik, toplumsal ve siyasi
iyilikler ve sanatsal faaliyetler ise aralardr. Bunlar deer ve nemlerine
deil de yararlarna binaen tercih edildii ve erdemli olmamza yardmc
olduklar iin aralardr. Nitekim erdemler kendileri olarak tercih edilirler,
aralar faydalarna binaen tercih edilirler.336 Aralarn faydaya gre tercih
330
331
332
333
334
335
336
Aphrodisias, age., s. 63.

Aristoteles, age., (1098a1617, 1099a31) s. 18, 21.
Bkz. Aristoteles, age., (1098a16) s. 18.
72
edilmesi onlarn tamamen nemsiz olduunu gstermez aksine onlar

insann mutlu olmasna ok byk katklar salar.
Erdemin ama m ara m olduu hususu ahlak felsefesi tarihinde
tartlan bir husustur. skendere gre erdemler kendisi olarak deerli
amatr. Epicros (M 341270) asndan ise erdemler, doru bir yaay
iin aratr; ara olmakla bir anlam ve deer kazanrlar. Aksi halde onlarn
bal bana bir erei yoktur. nsann mutlu olmasna yardmc olmalar,
hizmet etmeleri lsnde bir deer tarlar. Yalnzca hazzn aralar veya
onlara zde eylerdir.337 Neticede ikisi iin de erdemler deerli ancak
skender iin gayesel neden, Epicros iin arasal nedendir.
skenderin amala ilgili sunduu grlerinden anlald kadaryla her
varln bir amac vardr. Her varlk kendisine ait olan etkinlii en iyi ekilde
gerekletirmekle amacna ulam olur. Varlklarn en deerlilerinden
biri olan insann amacnn belirlenmesi, iradeli, dnen bir zihn yapya
sahip olan ve tercihini dorudan yana kullanan insann bilgeliine; amaca
ulamak ise erdemlerin kazanmna, hayatiyete geirilmesine ve iyilii
devam ettirmeye baldr. Amacn kendisi ise erdemli ve mutlu olmaktr.
3.1.3. Haz ve Ac
Aristoteles, Nikomakhosa Etikin yedinci kitabnda hazz
engellenmemi doal bir etkinlik olarak tarif etmitir.338 skender de
Aristotelesin haz tarifine bal olarak, hazz engellenmemi doal etkinlik,
acy da engellenmi doal etkinlik olarak tanmlamtr. Ayrca engellenmi
doal etkinlikler aclara neden olur diye de aklama yapmtr.339
skender, haz ve ac konusuna Ethical Problems adl eserinin birok
yerinde deinmitir. lk nce hazlar Epikrcler gibi340 doal olan ve doal
olmayan olarak iki ksma ayrmtr. Ona gre doal olan hazlar doal olan
etkinlikleri, doal olmayan hazlar ise doal olmayan etkinlikleri izler. Her
varln tabi etkinlikleri olduu gibi insann da doal olarak gerekletirdii
belli etkinlikleri vardr. Nitekim insanlarda olduu gibi hayvanlarda bile
tabi etkinlikler vardr.341
337 Arslan, lka Felsefe Tarihi 4, s. 139-140.; Erdem, Hsameddin, lka Felsefesi Tarihi,
H-Er Y., Konya 2000 s. 294.
338 Kr. Aphrodisias, Ethical Promlems, s. 45.; Aristoteles, age., (1153a14) s. 150.
340 Arslan, age., s. 137.
73
72
Her varlk iin doal hazlar vardr ancak her varln hazlar kendisi gibi
farkllk gsterir; bazlarnn hazlar doal, bazlarnnki daha az doaldr.
nsann etkinlikleriyle ilgili olarak, iyi insan her eyden nce insandr; doal
bir durumdadr. nsann kendisi doal olduu iin hazlar da doal ve ho
olan eylerle ilgilidir. Doal olmayan ve kabul edilmeyen hazlar ise kaytsz
artsz ho olmayan eylerdir. Doal olmayan, doaya aykr olan eyler ne
hazdr ne iyidir ne de ilgisizdir. Geri ilgisiz eyler, doal olan eyler arasnda
da yer almaz.342 Buna gre ilgisiz, doal olan ve doal olmayan hazlarla ilgili
olmad gibi, hazla da acyla da ilgili deildir. Zira onlar iyi veya kt diye
nitelendiremediimiz etkinlikleri izler.343
skendere gre haz, anszn ortaya kan etkinliklere zgdr ve
kendisini takip eden etkinliklere baldr. Bu nedenle btn hazlar tek
eit deildir; baz hazlar arttrc nitelik tar. Szgelimi geometriden
holananlar geometriyle ilgili etkinliklerde bulunurken, lir almaktan
holananlar lirle ilgili etkinliklerde bulunurlar. Btn hazlar ayn olsayd,
geometriden holanma ile ilgili hazzn dier hazla ilgili etkinlikleri de
kapsamas gerekirdi.344 Demek ki bir etkinlikten meydana gelen haz, baka
bir etkinlikten meydana gelen hazla ayn deildir.
Haz, arzu ve etkinlik ilikisini ksaca zetlersek, hazlarn kendisinden
kaynakland arzular, hazzn bal olduu etkinliklerden ziyade hazla daha
ok yakndan ilgilidir. Arzu, hazz istemektir. Zira haz arzu tarafndan tercih
edildikten sonra etkinlie elik ve itirak eder. Fakat her ne kadar arzu,
haz ve etkinlik arasnda ok yakn korelasyon kurulsa da haz, arzudan ve
etkinlikten farkldr.345
Hazlar hem eitlilik ynnden hem de nitelik ynnden birbirinden
farkl olduuna gre hazlardan birinin dierini ortadan kaldrmas mmkn
mdr? skenderin bu konudaki cevab olumlu yndedir. Ona gre aslnda
birbiriyle ayn tarz zere olan eyler birbirine zarar veremez. Nitekim beyaz,
beyazla nitelenen beyaza zarar veremez. Ancak ayn tonda olmayan hazlar
birbirine zarar verebilir ve biri dierini yok edebilir. ok arzulu insanlardan
kaynaklanan hazlar, daha az arzulu insanlarla ilgili hazlara zarar verebilir.
Kiiye gre bir tiyatroda bir komedi oyununda ok iyi performans gsteren
342
343
344
345

Aphrodisias, age., s. 43. Lir, kayna mitolojik alara dayanan kirili bir algdr.
74
birinden edinilen haz, bonbon yiyenin elde ettii hazz yok edebilir.346
Akas skender, hazlardan birinin dierini yok etmesini hazlarn tercihine
neden olan arzularn kuvvetlilik ve zayfllk zelliine balamaktadr. Byle
olunca da kuvvetli arzudan kaynaklanan haz, zayf arzudan kaynaklanan
hazz yok etmektedir.
Hazla ilgili hazza zg bilgileri verdikten sonra imdi de skenderin
ac konusuna, haz ve ac ilikisine bakn inceleyelim. Bu konuda ac ve
sz arasnda fark var mdr? Btn hazlar acnn kart mdr? Haz ve acnn
ortak noktalar nelerdir? gibi sorulara yant aranmaktadr. Yukarda da ifade
ettiimiz zere ac engellenmi doal ekinliktir. Ona gre ar, bedensel bir
eleme iaret eder. Bunlar acnn zel bir eididir. Ancak kaytsz artsz
ac deildir. Genel anlamda ac, ruhun belirli bir tabiatdr, ruhun baz
huylarnn bozuluudur.347 Dier taraftan znt, ruhun bozuluunu ifade
eden acdan daha geneldir. Zira ac, zntnn bir eidi saylr.348
Genel olarak, btn hazlar bedensel ve ruhsal dinlenmeleri ve
rahatlamalar (ataraksia) oluturur. Ar veya sz bedenin baz arlarna
iaret ederken ac ise ruhun daralmasdr. Kaytsz artsz hazzn kart
acdr. Nitekim ar ve sz formundaki ac, hazzn belli trlerinin kart
olabilir, fakat hepsinin kart olamaz.349
Hazlarn belli etkinlikleri izledii gibi, aclarn da baz belli etkinlikleri
izlediini varsaymak makul grnmektedir. Hazlara kartlklarndan
dolay deil, ancak etkinliklerin deerinden dolay baz aclar tercih edilir,
bazlarndan kalr. Bu nedenle gzel etkinlikleri izleyen aclar tercih edilir.
irkin etkinlikleri izleyen aclardan kalr.350 Aslnda burada etkinlikler
nemlidir. Gzel etkinlikler ac da verse tercih konusu, irkin etkinlikler ise,
zaten tercih konusu olmad gibi, bir de onu izleyenin ac olmas herhalde
hi istenmemesini gerektirmektedir.
skender, bir yandan haz ve acyla ilgili kendi grn aklarken,
bir yandan da Epikrcle cevap vermektedir. Zira haz ve ac konusunda
Epicrosun grn u ekilde zetlemek mmkndr; btn canllar, bu
arada insanlar hazzn peinde koarlar, acdan kaarlar. O halde haz iyidir;
346
347
348
349
350
Kr. Aphrodisias, age., s. 59.; Aristoteles, age., (1175b1-1176a30) s. 203204.

Bkz. Aphrodisias, age., s. 31.; Aristoteles, age., (1173a) s. 196.
75
74
ac ktdr.351 skenderde ise hazlarn tamam iyi olmad gibi, aclarn

tamam da kt deildir. Halbuki Epikrclere gre hazlarn tamam iyi,
aclarn tamam da ktdr. Bu erevede Epikrclere hazclar (hedonists)
denmitir. Ancak skenderin hazla ilgili dncelerine baktmzda ona
hedonist dememiz ok zordur.
3.1.4. Yarar
Baz ahlak dnrleri bir eyi haz verici olduundan, bazlar
gzelliinden, bazlar yararndan, bazlar doruluundan dolay tercih
etmilerdir. skender ise bir eyi gzel, yarar ve haz asndan tercih
etmitir.352 yle ki skendere gre her etkinlikte ve renme eyleminde
bulunan kimse, yarar ister ve yararl (useful) olan renmeyi dnr.353
Yararl olan ey deerli (valuable) dir; zira deerli olan baz iyilikleri
ortaya karr. Yararl olan ey tarafndan meydana getirilen her ey yararl
olur ve ileride baka bir yararn oluumuna da referans olur. Zira yarar,
yarar retir. Yararl bir ey tarafndan meydana getirilen her eyin kendisi
de bizzat yararl saylr. Yarar veren ey yararl olmak zere varln sonsuza
kadar devam ettirir. Ancak yarar, iyi ve deerli olma vasfn sonsuza kadar
devam ettiremez.354
Yararl olan bir ey baka bir eyin yarar iin meydana gelirse kendi
deerinden ve ayrca iyi olan niteliinden uzaklar. Zira kendi adna iyi ve
deerli olan her ey baka bir eyden elde edilen iyilikten daha iyidir.355
Buna gre skender, yararn yarar retmesiyle, baka eyin yarar iin
meydana gelmesini ayrmtr.
Bedensel, ekonomik, toplumsal ve siyasi iyilikler ve sanatsal faaliyetler
yararlarna binaen tercih edilirler. Ama ahlak erdemler kendileri deerlidir
ve yararlarna binaen tercih edilmezler, kendileri olarak tercih edilirler.
Ancak bu, onlarn yararl olmamas anlamnda deildir. Zira onlar, insann
en byk iyilii olan mutlua ulamalarn salayan en byk yararlardr.356
351 Arslan, Ahmet, Felsefeye Giri, Vadi Y., 6. Basm, Ankara 2002 s. 137. skendere gre bir
insann ayn anda hem haz duymasnn hem de ac hissetmesinin mmkn olduuna
ilikin olarak bkz. Afruds, skender, F Enneh kad Ymkin en Yeltezzel-Mltezz
ve Yahzeneh Mean ala Rayi Arist, ev. Abdurrahman Bedev, Arist Indel-Arab,
Mektebetin-Nahdyyetil-Msryyeti, Kahire 1947 s. 283.; Aristoteles, age., (1172a181181b23) s. 194216.
352 Aphrodisias, age., s. 51. Aristoteles de bu konuda gzel, yarar ve hazzn tercih konusu
olduunu sylemitir. Aristoteles, age., (1104b3234) s. 33.
353 Kr. Aphrodisias, age., s. 52.; Aristoteles, age., (1176b2530) s. 205.
76
Tanrlarla (gods) ilgili olarak onlar etkinliklerini yarara gre oluturur

demek samadr. Tanrlar, yarar ve benzeri eylere ihtiya duymazlar ve
her eyin tesindedirler. Yararla ilgili ifade edilen durumlar tanrlar iin
geerli deildir. Tanrlarla ilgili izahlara benzer bir ekilde, insann da ciddi
etkinliklerinin amacnn ve hayatlarnn tamamnn elence olduunu
sylemek samadr. nsan, anlama kapasitesi ve gerekleri kavray gc
ynnden dier varlklardan farkldr. nsann amac insan olma konumuna
gre etkinliklerde bulunmaktr. Bu nedenle hayat ve amac elence olamaz.
Klelerin karakterlerinde ise her eyi yapmak, hayatlarn elencede
harcamak, tutsaklktan zgrle kmak, deerli ve ciddi hi bir etkinlik
yapmamak vardr.357 Aristoteleste de grd zere358 skenderin
de klelere kar bak onlar normal insan grmeme eilimidir. Bu da
Aristotelesten skendere kadar lkadaki Peripatetik gelenein klelere
bak asnn deimediini de gstermektedir.
3.1.5. rade Etmek ve Dnmek
Ahlak felsefesinde bir davrann erdem saylabilmesi iin akl ve
hr irade ile dnme neticesinde tercih edilmesi gerekir. Tercih edilen
etkinlikler, skender tarafndan, isteyerek yaplan ve istemeyerek yaplan
diye iki ksma ayrlmtr. Ona gre tutku ve arzuyla yaplan etkinlikler
bizim kontrolmzde olan ve isteyerek yaplan etkinliklerdir. Eer rasyonel
ve mantkl olarak, etkinliklerin istemeyerek yaplacan sylemek
sama ise, o zaman rasyonel olarak baz etkinlikleri tercih etme, baz
etkinliklerden kanma hakkna sahibiz demektir. Bu nedenle tutku ve
arzuyla yaplan etkinlikler istemeden yaplan etkinlikler deil, aksine irade
ile tercih neticesinde ortaya konan etkinliklerdir. Tercihsel etkinlikler irade
etmekle gerekleen ve isteyerek yaplan etkinlikler olduundan bizim
kontrolmzdedir. Nitekim irade hem isteyerek yapmayla hem de bir ey
hakknda nceden iyice enine boyuna dnmekle (deliberation) ilgilidir.
rade, iyice enine boyuna dnlen nesnelerle ilgili olunca enine boyuna
dnlen etkinlikler, tercih nesneleri haline gelmi olurlar.359
Bir eylem ya isteyerek yapmak ya da zorla yapmak neticesinde
ortaya kar. steyerek yapan, hem bizzat kendi iinden eylem yapmay
ister hem de gerekleri bilir. Kendi iinden istemesi zorlamay, bilmesi
de bilgisizlii reddeder. steyerek yapmak, istemeyerek yapmann her
357 Kr. Aphrodisias, age., s. 54.; Aristoteles, age., (1176b18-1177a10) s. 205206.
358 Aristoteles, age., (1161b) s. 169.
77
76
iki blmne de kart olduu iin ikisinin bir arada olmas mmkn
deildir. Bir eylem yapann ve zorlama altnda bir eyi yapmak zorunda
kalan kiinin, gereklerin bilgisizlii nedeniyle yanl bir ey yapmas
mmkndr. Bilgisizlik veya gereklerin bilgisizlii nedeniyle bir
etkinlikte bulunmakla, zorlama ile istemeyerek eylemde bulunma ayn
kategoride deerlendirilmez.360 Bilgisizlik insann kendisinden, zorlama d
etkenlerden kaynaklanr. Bu nedenle bilgisizlik neticesindeki yanl etkinlik
cezay gerektirirken, zorlama sonucu yaplan etkinlik cezay veya knamay
gerektirmez. Zira Pittacus of Mytilene361 sarholuktan kaynaklanan yanl
etkinlikler iin iki kat ceza gerektiini ortaya koymutur.362
Zorla yaplan eylem, yapann ya da maruz kalann dnda bulunan
ve hibir pay olmadan yaplan eylem olarak grlr.363 Aristoteles hibir
katkda bulunmadan eylemde bulunan kii ile hibir katkda bulunmadan
zorla eylemde bulunmaya maruz kalan kimseyi ayrt etmitir. Hibir katks
olmadan eylemde bulunmaya o zorlama ile yapt demi, zorla yaptrlan
kimseye ise o zorlamaya maruz kald demitir. Aristotelesin zorlamayla
kastettii balangc darda olann nedenine iaret etmektedir. Eylemde
bulunan herkes kendisi dnda bir ama iin eylemde bulunur. Ereksel
neden ve eylemin ne iin yapld btn eylemlerde d kaynakldr. Bir
eyi yapmaya zorlanan kimse eylemleri gerekletirmede zor altnda
bulundurulduu iin kendisine ait baz amalara sahip deildir.364
steyerek yapmak ve istemeyerek yapmay karlatrrsak, haz ve
tutkuyla eylemde bulunan kimse ile zorlamayla eylemde bulunan kimsenin
etkinlii ayn deildir. nk isteyerek yapan kendi arzusuyla hareket
etmekte, dardan bir zorlamaya maruz kalmamaktadr. Bu nedenle
amacn ve gayesini kendisi oluturmaktadr.365 Zorlamayla etkinlikte
bulunan kimse ise hr iradesiyle amacn belirleme gcnden yoksundur.
3.1.6. Erdem
Duygularda ve etkinliklerde arl ve eksiklii olmayan, ll
ve orta davranlara erdem (virtue) denir. Arlk ve eksiklik ifade eden
361 Pittacus, lka dnrdr. Yedi bilgeden biridir. Midilli adasnda yaam ve orada
on yl yneticilik yapmtr. Ahlak tleri vardr. Bkz. ubuku, brahim Agh, Ahlak
Tarihinde Grler, AF Y., Ankara 1984 s. 3.
362 Kr. Aphrodisias, age., s.77.; Aristoteles, age., (1110b24-1114b32) s. 46 - 56.
363 Kr. Aphrodisias, age., s. 41.; Aristoteles, age., (1110a13) s. 44.
78
davranlar ise ktlk kabul edilir. Zira erdem, ktle (evil) benzemez ve
ktln her eidine karttr.366 Erdem, tam anlamyla saduyu halinin
en iyi durumunu ifade eder.367
Erdemler hususunda ilk tartma, insan doas sorunuyla ilgili
olarak erdemlerin yaratltan m yoksa alkanlklardan m kaynakland
hususudur. Platon, erdemlerin yaratltan olduunu kabul etmi, Aristoteles
ise erdemlerin alkanlklardan yani sonradan kazanldn ifade etmitir.
skender, bu tartmada Aristotelesin dncelerini yanstmaktadr. Ona
gre insan doduunda erdem ve ktlk aras orta bir istidtla var olur.
Orta istidt, eitim, deneyim ve zamanla erdeme dnr.368 Demek ki
erdemlerin kazanm yaratltan deil, sonradan kazanmlara baldr.
Erdemler kendisi olarak deerli midir? Onlar, kendisi olarak deere
haiz olduklar iin mi yoksa baka bir nedenden dolay m tercih ederiz?
skendere gre erdemler ve onlara ait duygular ve etkinlikler, baka bir
nedenden veya referanstan dolay deil, kendisi olarak tercih edildii iin
deerli ve nemlidir. nk erdemler, ar duygulardan ve etkinliklerden
uzak, ll ve orta olarak tercih edilen deerlerdir. Nitekim orta olan
cesaret, ll korku ve ll gz karallktr. Cmertlik ve ihtiam369
para almada ve vermede ll eylemlerdir. Yce gnlllk deerle uyum
ierisindedir ve deerle uyum ierisinde olduu dnlen gzelliklerin
tercihidir. Adalet, toplumun ve ehir devletinin korunmasn salayan
kendisi olarak tercih edilen nemli bir etkinliktir. Bu erdemlerin ana
zelliinde kendisi olarak tercih edilmek vardr.370
Erdemlerin deeri hususunda haz konusuna bakarsak, haz kendisi
olarak tercih edilir. Ancak haz konusunda kendisi olarak iyi olan hazlar
tercih edilir ve deerlidir. Keder veren ve yz kzartc hazlar ise nemsizdir.
366
367
368
369
Bkz. Aphrodisias, age., s. 40, 71.

Kr. Aphrodisias, age., s. 34.; Aristoteles, age., (1130a9, 1144a5) s. 93, 127.
Aphrodisias, age., s. 22.; Frb, agm., s. 166168.
Aristotelese gre ihtiam mal-mlk konusunda bir erdemdir; ne var ki cmert gibi malmlk konusundaki tm eylemleri deil, yalnzca byk harcamalarla ilgili olanlar kapsar.
Bunlarda byklk bakmndan cmertlii aar. Nitekim adnn da belirttii gibi yakan
byklkte harcamadr. Byklk ise grelidir; nitekim bir sava gemisini finanse
eden kii ile bir trene gnderilen heyete bakanlk edenin harcamalar ayn deildir.
Yakan, harcayana, harcad duruma ve harcad eye gredir. Kk eylerde ya da
ll eylerde deere uygun olarak harcayana (szgelii dilenciye sk sk para verdim
diyene) deil, byk eylerde byle harcayana muhteem denir. Nitekim muhteem
insan, cmerttir, ama cmert mutlaka muhteem deildir. Aristoteles, age., (1122a18
31) s. 74.
79
78
Gzellie gelince kendisi olarak tercih edilmez,371 haz iin tercih edilir. Her
hazzn gzel olduunu sylemek ise yanltr. Bu nedenle hazzn izledii iyi
etkinlikleri ifade eden gzellikler tercih edilir.372
Ahlk erdemlerin orta olma sorunu vardr. Szgelimi Stoaclar
ahlak erdemlerin orta olduunu kabul etmemitir.373 skender ise ahlaki
erdemlerin orta olmas hususunu nemsemi ve ahlaki erdemler niin
ortadr? sorusuna dikkatle cevap vermitir: Ahlk erdem, duygu ve
etkinliklerle ilgili durumlarda orta ve l olarak saduyu ve bilgelik
tarafndan belirlenen bir durumdur. Ahlk erdemler ortadr, nk duygu
ve etkinliklerde arl olanlar rezillik, eksiklii olanlar ise duyarszlktr. Bu
ifadelere gre orta etkinlikler ve duygular erdem olarak kabul edilir. Bu
arada ortay belirleyebilmek iin u noktalara dikkat etmek gerekir. Nitekim
cesareti tanmlarken eksiklik olan korkaklk ve arlk olan gz karalk
tespit edilerek bu konuda iyilik noktas olarak orta bulunur. Arln ve
eksikliin her biri kt alkanlk ve zaaftr. Ayrca ortay tanmlayabilmek
iin nihai noktaya ve nihai noktadan karlan eitlie gereksinim duyulursa
da orta ne tek dzedir, ne her eyde ayndr ne de son noktadan eit aralkla
elde edilmitir.374 Baz ortalar, cesaret gibi, arlk ve eksiliin ortasndan;
bazlar, sanatsal faaliyetler gibi, arlk ve eksiklikten uzakla gre oluur;
sanat yoluyla ortaya kan orta, arlk ve eksikliin birleiminden olumaz.
Arlk ve eksiklikten kanmakla ortaya kar.375 Salk konusundaki orta,
kiiye gre deitii iin sadece arlk ve eksiklikten uzak olan orta diye
dnlmektedir ki bu da bir orta eididir.
Baz erdemlerde ise orta yoktur. Szgelimi drst olmakla drst
olmamann ortas yoktur. Drst olmakta lllk vardr. Bedensel
erdemler nicelik ifade ettikleri iin ekleme ve karmay kabul ederler;
nitekim nicelik ifade eden etkinliklerde arlk ve eksiklik vardr; bu
zelliklere haiz olan davranlardan kalr. Baz nicelik ifade eden eylerde
ise eitlik, orta ve l vardr; eitlik, orta ve l ifade eden etkinlikler
tercih edilir. Bu durumlarda arlk ve eksiklie kar uyank olmak gerekir.376
Buna gre orta tek dze deil ve erdemin niteliine gre deimektedir.
371
372
373
374
375
376

Bkz. Aphrodisias, age., s. 71.; Weber, age., s. 96.
80
Aristotelese gre erdem orta olmadr. En iyi ile iyi bakmndan ise
uta olmadr. Ama her eylem ile her etkilenimin orta olmas sz konusu
deildir. Nitekim bunlardan kimi adlarnda ktl ierir; szgelii hasetlik,
arszlk, kskanlk; eylemler iinde de zina, hrszlk, adam ldrme.
nk btn bunlarn ve bu gibi eylerin arlklarnn, eksikliklerinin
deil, kendilerinin kt olduu sylenir. O halde bunlarda isabetli olmak
olanakl deildir, hep yanla dmek sz konusudur. Bunlarn iyi olup
olmamas, zina konusunda olduu gibi, kimle, ne zaman yapmak gerektii
sz konusu deildir. Bunlardan birini yapmak yanl yapmaktr. Ayn ekilde
hakszlk yapmak, korkak olmak, haz peinde komak konusunda da orta
olma ve arlk eksiklik olduunu ileri srmek sz konusu deildir; nk
bu ekilde arln ve eksikliin ortas diye arln arl ve eksikliin
eksiklii olacak. Buna karn orta, bir bakma u olduu iin, lllk ile
yiitlikte nasl arlk ya da eksiklik yoksa onlarn da ortas, arl-eksiklii
yok; nasl yaplrsa yaplsn yanla dlr. Genel olarak sylenirse, ne
arln, eksikliin bir ortas, ne de ortann eksiklii ya da arl vardr.377
skendere gre Aristoteles bu ve dier konulardaki btn problemleri
zmtr.
Erdem, akl ve bilgelik tarafndan belirlenir, l ve orta tarafndan
korunur, ahlakszlk ve duyarszlk tarafndan yok edilir. Nitekim cesaret,
orta bir erdemdir. Ahlakszlk ve duyarszlk olan gz karallk ve korkaklk
tarafndan yok edilir. Yanl akl ve lnn eksikliinden dolay ktlkler
ortaya kar.378 Akl ve bilgelik, l ve ortann zddna meydana gelen ilk
sapmalara kar diren gsterir.379
3.1.7. Mutluluk
Felsefe tarihinde Antikan ahlak anlaylar genel olarak
mutluluk karakterlidir. Ancak Antika filozoflar mutluluun mahiyeti
konusunda ihtilaf etmilerdir; Kiniklere gre toplumsal hayat, bu hayatn
gerekletirdii kurumlar, zenginlik, evlilik, aile vb btn bunlar bo ve
deersizdir. Mutluluk veya kurtulu kiinin kendisinde, ihtiyalarn en aza
indirmesinde, d dnyadan ve toplumdan bamszlamasnda, onlara
kar kaytsz olmasnda yatar. Mutluluk kaytszlktr. Epikrclere gre
mutluluk elemden kamak ve hazz elde etmekle (hedonism) kazanlr.
Stoaclk ise Kinikliin devamdr. Onlarn btn ahlak kuramn tek
81
80
bir cmle veya tavsiye ile zetlemek mmkndr; d etkilere kaytsz

kalmay ren! Stoaclara gre iyi veya kt, kiinin kendisine baldr.
Mutluluk ve zgrlk d etkilere kaytsz kalmak ve kendine hakim
olmaktr. Peripatetiklerin teorisyeni Aristoteles ise bireysel mutluluk ahlak
(eudaimonism) dncesini savunmutur. Buna gre tek tr bir mutluluk
yoktur.380
Aristotelesin dncelerini benimseyen skendere gre mutluluk,
akln faziletine gre eylemde bulunmak veya erdeme uygun olarak akln
eylemidir. Mutluluk, insann amac ve iyi olan eydir.381 Erdemli insann
en nemli ve ncelikli etkinliidir.382 Mutluluk, yaam boyu en nemli
durumlarda bulunmak ve d iyilere de yeterince sahip olmaktr. nsan,
insan doas gerei harici iyiliklere gereksinim duyar. nk insan doas,
teori yaamyla ilgisi iinde kendine yeter deil; bedenin salkl olmas
iin beslenme ve teki ihtiyalar da karlanmaldr. skender, harici iyilikler
konusunda Aristotelesi takip etmekte ve harici iyiliklerin mutluluk
zerinde hibir etkisi yoktur diyen Stoaclar eletirmektedir.383
Bir insan iin mutluluk, engelleme olmakszn doaya uygun
etkinliklere uygun yaamakla ortaya kar. nsana uygun etkinlikler
ve engellemenin olmamas anlamnda erdem mutluluun nedenidir.
Aristotelesin Nikomakhosa Etikinin son kitabnda gsterildii zere
mutluluk, engellenmemi bir etkinlik olan hazza uygunluk arz eder. yle ki
haz mutlulua dnr ve mutluluk, mutluluu izler.384 Mutluluk, insanlar
iin amatr. nsanlar, iyiliklerin en by ve amac olarak mutluluu elde
edebilmek iin her eyi yaparlar.385
skendere gre mutlulua katks olan etkinlikler akl melekeler
tarafndan belirlenir. Akl melekenin ii haz ve acyla ilgili etkinlikleri ortaya
koyarak arlk ve eksiklik ifade edenleri terk etmektir. nk arlk ve
eksiklik ifade eden etkinliklerin hepsinde doal olarak l eksiklii ve iyilie
zarar vermek vardr. Beslenme, salk ve zenginlik gibi d iyiliklerde de ayn
karmlar geerlidir. Buna gre mutluluk haz veya acnn arlklarndan ve
eksiklerinden uzak durmak suretiyle gerekleir.386 Bir klenin mutluluu
380
381
382
383
384
385
386
Bkz. Arslan, age., s. 131141.

Aphrodisias, Ethical Promlems, s. 64.; Aristoteles, age., (1098a1617, 1099a31) s. 18,21.
Kr. Aphrodisias, age., s. 64.; Aristoteles, age., (1101a14. 1178b3233) s. 25. 210.
82
ise bedensel hazlardaki mutlulua baldr. Aristotelesin gsterdii zere,

kle iin elenceli bir hayat yeterlidir. Sardanapollosun387 rneinde
olduu gibi klelerin ve evcil hayvanlarn yaamlar bu ekildedir.388
Aristoteles, Platondan ve Kiniklerden farkl olarak mutluluk konusunda
hazz kmsemez. phesiz haz, mutluluk deildir. nk mutluluk daha
kalc, daha srekli bir ruh durumunu ifade eder. Ancak mutluluun hazla
birlikte bulunmasnda knanacak bir durum yoktur.389 Hazzn mutlulukla
ilikisinde hazzn tamamen kmsenip kmsenmemesinin gerektii
noktasnda skender, Aristotelesi takip eder. Mutluluk hazla birlikte olur.
nk iyi hazlar insann arzusu neticesinde elde edilir ve bu hazlarla mutlu
olma bir ama ve gayesel nedendir.390 Zira burada kastedilen iyi hazlardr.
Yoksa kt hazlarla mutluluk dnlemez.
skender, akla uygun, aklla ilikili, ancak akldan ziyade iyiliklerin
kazanmna bal olan erdemsel bir mutluluk anlayn savunur. Elenceye
ve kt hazza kar, iyiyi, gzeli, deeri ve iyi hazz ieren erdeme ve bir
amaca matuf olan mutluluk anlayna sahiptir.
3.2 SANAT VE AHLAK LKS
Burada skenderin varlklar doal varlklar ve doal olmayan
varlklar olarak ikiye ayrdn anmsamak gerekir. Bu ayrma gre sanat,
doal olmayan bir olu olduu iin, sanatsal faaliyetlerle ortaya konulan
etkinlikler de doal varlklar snfnda deerlendirilemez.391 Bununla
birlikte sanat her ne kadar doal varlklar snfnda deerlendirilemese de,
doal varlklarla sanat arasnda yakn bir ba vardr. nk skendere gre
sanat doaya benzemektir, doann taklididir (imitation).392 Sanat, doann
taklididir. Ancak doann iyiliinin, doruluunun, gzelliinin, yararnn
taklididir. ylesine sradan bir taklit deildir. Belli bir amac vardr.393
skender, sanatn amacn ortaya koyarken doay ve sanat olu
asndan karlatrarak incelemitir; ona gre doal olular, amac
387 Sardanapollos; Eski Asur hanedannn zevk ve elenceye dknlyle tannm
son kral. Ayaklanan generallerinden Belesios ve Aibakos tarafndan Ninos kentinde
kuatlm, iki yllk bir kuatmadan sonra, kendisini, hazinesini, hanmlarn ve klelerini
yakm (M 823). Aristoteles, age., s. 217.
389 Arslan, Felsefeye Giri, s. 136.
391 Bkz. Aristoteles, Fizik, (192b1718) s. 51.
393 Bkz. Aphrodisias, age., s. 1617. 7073.
83
82
asndan kendi melekesinin en iyisini gerekletirmek zere var olurlar.

Nitekim sanat yoluyla gerekletirilen olular, doal olularla ayn durumu
paylatndan, doal oluun olduu gibi sanat yoluyla ortaya konulan her
oluun da amac, kendi potansiyelinin en iyisini gerekletirmek zere
meydana gelmektir. Szgelimi deniz yolculuu, yolculuk sanatnn en iyisini
gerekletirmek zere dzenlenir. Doramaclkta doramaclk zenaatnn
en iyisi gzetilerek odunlar ince ince gzel gzel doranr. Nitekim deniz
yolculuu da doramaclk da deerlidir. Bu hnerler, kendilerinden nce
bir ama olmakszn baarlamaz. Baz talihsizlikler olmadnda, ifade
edildii zere sanatsal faaliyetler bir amaca binaen en gzel ekilde
gerekletirilirler.394 Sanatta ama bir eyin potansiyelinin en iyisinin yerine
getirilmesidir.
Sanatta bir ama olduuna gre bu ama nasl belirlenir? skendere
gre sanatta ama, l ve orta olarak akl tarafndan belirlenir. yle
ki akl ortann sapmalarna ve arlklarna iaret eder.395 Aslnda sanat
yoluyla ortaya konulan orta ve l, ahlak erdemlerde olduu gibi arlk
ve eksikliin kombinasyonundan olumaz. Aksine arlk ve eksiklikten
uzak durmakla ortaya kar.396 Sanatsal faaliyetlerde orta ve lden ziyade
arlk ve eksiklie kar dikkatli olmak gerekir.
Deerli olma asndan ahlakla sanat karlatrrsak, ahlk erdemler
kendisi olarak tercih edildii iin deerlidir, ancak sanat salad yarardan
dolay deerlidir. Szgelimi adalet kendisi olarak deerlidir. Ancak inaat
zenaat tercih edildii iin deerli deildir. Ondan kaynaklanan yararlardan
dolay deerlidir. Gre sanat da kendisi olarak tercih edildii iin deerli
deildir; ok gzel greebilme yetenei salayarak insan iin fayda arz
ettii iin deerlidir.397 Grld zere sanatsal etkinlikler salad yarara
binaen, erdem blmnde ortaya koyduumuz zere erdem ise kendisi
olarak deerlidir. Demek ki ahlak ve sanat ama asndan ayn, deer
asndan ise birbirinden farkldr.
skenderin ahlak felsefesiyle ilgili olarak yle denebilir; skender, ahlak
felsefesini daha ok teori dzleminde anlatm, az rnek kullanmasndan
dolay haz ve ac konusunda olduu gibi bazen problem tam olarak
vuzuha kavumam gibi grnmektedir. Aristoteles, ona nazaran daha
394
395
396
397
Aphrodisias, Ethical Promlems, s. 16,17.; Aristoteles, age., (195b31-198a12) s. 6779.

84
ok aklayc rnekler kullanmtr. Aristotelesin Nikomakhosa Etiki ile

skenderin Ethical Problems adl eserini konu, metot ve ierik asndan
karlatrdmzda, skenderin eserinin Aristotelesin eserinin yorumu
olduunu rahatlkla ifade edebiliriz. skender, doal, akla uygun, aklla
ilikili, ancak akldan ziyade iyiliklerin kazanmna ve erdeme bal olan bir
mutluluk anlayn ileri srmtr. Bu ahlak anlay yarar, deeri, iyiyi
ve hazz iermektedir. Ancak bunlarn her birinin teorik akla ve pratik akla
uygun olmas da gerekir.
Antikadaki mutluluk ahlak (eudaimonism) dncesinde olan
skender, mutlulua ulamak iin hazz yadsmamasna ramen sadece
hazclk anlaynn gerektiini savunan hazcla (hedonizm) kar olduu
gibi, sadece faydacla (utilitarianism) da kardr. Onun yarar teorisi
sadece fayday iermemekte, ok geni bir ekilde hem hazz hem iyiyi hem
deeri ve hem de yarar iermektedir. Bilindii zere onun asndan bir
eyin tercih edilmesi, o eyin gzel, yarar ve haz vermesine baldr.398
skender Afrodis ile slam filozoflarndan Frb, bn Miskeveyh, Yahya
b. Adnin zerinde durduklar problemler asndan konu, anlatm tarz ve
karmlar ynnden benzerlikleri vardr. zellikle bu husus Frbnin
Mutluluk Yoluna Yneltme (Tenbih ala Seblis-Sade) adl eserinde
grlmektedir.399 Ayrca isimlerini zikrettiimiz dnrlerin ve bn
Rdn ortak bir noktas hepsinin Aristotelesin Nikomakhosa Etikinden
faydalanm olmalardr. Ahlak felsefesi konusunda skenderin yegne
kayna, slam filozoflarnn ise kaynaklarndan en nemlisi Aristotelesin
Nikomakhosa Etikidir.
Nikomakhosa Etikin yorumu Arapaya Huneyn b. shak (. 873)
tarafndan tercme edilmitir. Tercme edilen yorum skenderin deil,
Yeni-Platoncu Porphyriusun yorumudur. slam felsefesinde Frb,
Gazali, bn Bacce, bn Miskeveyh ve bn Rd tarafndan yaplan erh ve
atflar Porphyriusun yorumuna dairdir. Buna gre Aristotelesin ahlak
felsefesindeki rolne ramen, slam filozoflarnn sistemlerini zerine ina
ettikleri zemin olarak bu sistemlerin ounun temel ta, Porphyriustan
dolay Yeni Platoncu felsefedir. Zira slam ahlak filozoflar genel olarak
Platonculuk, Aristotelesilik, Yeni-Platonculuk ve Stoaclk ekolnden
etkilenmilerdir. Ancak ounlukla Yeni Platoncu bir grnm arz
etmilerdir.400
399 Bkz. Frb, Mutluluk Yoluna Yneltme (Tenbh al Seblis-Sade), ev. Hanifi zcan,
Anadolu Matbaaclk, zmir 1993 s. 2651.
400 Bkz. bn Nedm, age., s. 312.; Frb, age., s. 1422.; Frb, Siyaset Felsefesine Dair
85
84
III. BLM
SKENDER AFRODSNN METAFZ
skenderin metafizie ait dncelerini Bedev tarafndan yaynlanan
risaleleriyle birlikte, Aristotelesin Metafizikine yazd yorumlarndan
elde edebilmekteyiz. skender, Aristotelesin on drt kitapktan oluan
Metafizik adl eserinin ilk be kitapn yorumlamtr. Metafizikin birinci
kitapn yorumlad On Aristotles Metaphysics 1 adl eserinde; felsefe,
felsefenin mahiyeti, nedenler, felsef bilgeliin nedenleri, ilk nedenler
zellikle etkin neden, Sokrates ncesi dnrlerin drt nedenle ilgili
tahminleri, Pythagoraslar ve Eleallarn neden hakkndaki grleri,
Platonun madd ve formel nedenleri ve idealar kuram, ilk dnrlerin
drt nedenle ilgili farkl dnceleri ve yetersiz bir ekilde formel ve
ereksel nedenlerle ilgili incelemeleri, ilk dnrlerin neden hakkndaki
eksik aratrmalar yer alr.401
Metafizikin ikinci kitapn yorumlad On Aristotles Metaphysics 2
adl eserinde; felsefe hakknda genel dnceler, sonsuz nedenler dizisinin
imkanszl ve yntemle ilgili dnceler; Metafizikin nc kitapn
yorumlad On Aristotles Metaphysics 3 adl eserinde; metafiziin ana
problemleri, bilimle ilgili tartlmas gereken sorunlar, maddenin kendinde
neden olup olmad, nedenlerin, aksiyomlarn, cevher ve niteliklerin hangi
bilimin konusuna girdii, varlklarn ilkelerinin cins olup olmamas, ilkelerin
sonlu olup olmamas, birlik ve varlk, ilkelerin tmel olup olmamasyla ilgili
konular ortaya konur.402
Metafizikin drdnc kitapn yorumlad On Aristotles
Metaphysics 4 adl eserinde; varlk olmak bakmndan varln bilimi,
cevherin bilimi, aksiyomlar ve elikisizlik ilkesinin aratrlmas ve
savunulmas, Protagorasn izafiyet teorisinin eletirilmesi, grlerinin
rtlmesi, nc halin imkanszlnn kantlanmas, her eyin doru
veya her eyin yanl olduu dncesinin aratrlmas meseleleri
incelenir.403
Grler, nr. D.M. Dunlop, ev. Hanifi zcan, DE Y., zmir 1987 s. 619.; Bedev, A.,
Miskeveyh, ev Kasm Turhan, slam Dncesi Tarihi, ed. M.M. erif, Trke Basknn
Ed. Mustafa Armaan, nsan Y., stanbul 1990 c.2 s. 9295.; Fahri, slam Felsefesi Tarihi,
s.170177, 260.; Fahri, slam Ahlak Teorileri, s. 98-101.
401 Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 1.; Aristoteles, Metafizik, (980a- 993a27) s.
75144.
402 Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 2 & 3.; Aristoteles, age., (993a30-1003a17)
s. 145186.
403 Bkz. Aphrodisias, Alexander, On Aristotles Metaphysics 4, tr. with Notes A Madigan,
Richard Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, Duckworth and Ithaca, London
86
Metafizikin beinci kitapn yorumlad On Aristotles Metaphysics

5 adl eserinde; ilke, neden, e, doa, zorunlu bir, varlk, cevher, ayn,
baka, farkl, benzer, kartlar, tr bakmndan bakalk, nce gelen
(tekaddm), sonra gelen (teahhr), g, yetenek, nicelik, nitelik, bant,
tam, snr, istidt, sahip olma, duygulanm, yoksunluk, bir eyden kmak,
para, btn, cins, sahte ve ilinek kelimelerinin anlamlar ele alnr.404
skender, Aristotelesin on drt kitapktan oluan Metafizikinin
ilk be kitapn bu konular erevesinde ele alm, geri kalan dokuz
kitapn ise skender deil, Pseudo -Alexander diye bilinen Michael of
Ephesos (11.yy) yorumlamtr.405
Metafizik (meta ta physika) kelimesi, aslen Yunanca bir deyim
olup, sonra anlamna gelen meta kelimesiyle fizik anlamna gelen
physika kelimesinden tretilmitir. Metafizik kelimesine Aristotelesin
eserlerinde rastlanmaz. O, metafizik kelimesi yerine bilgelik, ilk felsefe
ve teoloji deyimlerini kullanmtr. Felsefe tarihinde metafizik kelimesi
ilk defa Andronicus (M I. yy)un eserinde yer almtr.406 skender,
Arapaya evrilmi olan Mebdil-Kll adl risalesinde meta ta physika
(m badet-taba) terimini,407 On Aristotle Metaphysics 4 adl eserinde
ise metafizik terimini kullanmakla birlikte, Aristotelesin kulland gibi,
bilgelik, ilk felsefe, evrensel bilim ve teoloji ifadelerini de kullanmtr.408
slam filozoflar da Aristoteles ve skenderi takip ederek metafizik ilmi
iin ilk felsefe, Tanrsal bilim, teoloji, ilah felsefe ve ilah ilim gibi isimleri
kullanmay tercih etmilerdir.409
Metafizik kelimesine Aristotelesin eserlerinin dzenlenmesinde
fizikten sonra gelen410 anlamn veren skender, metafizik terimini meta
ta physika eklinde iki kelime olarak ifade etmitir. Zira metafizik terimi
bir dnem iki ayr kelime meta ta physika olarak kullanlmtr. Tek
kelime olarak ilk defa VI. yzyla ait olduu grlen Hesychiusun eserinde
rastlanmtr. Fakat tek kelime olarak, ancak XII. yzyldan itibaren yaygn
1993.; Aristoteles, age., (1003a20-1012b30) s. 187233.
404 Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 5.; Aristoteles, age., (1012b32-1025a35) s.
234290.
405 Tricot, age., s. 30.
406 Bkz. Tricot, age., s. 9.
409 Bkz. Sarolu, Hseyin, bn Rd Felsefesi, Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006 s. 141-150.;
ulul, Cevher, Kind Metafizii,, nsan Y., stanbul 2003 s. 12-13.
410 Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 2 & 3, s. 61.
87
86
olarak kullanlmaya balanmtr. Tricota gre metafizik terimini tek

kelimede (m badet-taba) yaygn bir ekilde ilk kullanmaya balayann
bn Rd olduu sanlmaktadr.411 Ancak her ne kadar metafizik terimini
tek kelimede yaygn olarak ilk kullanann bn Rd olduu sylenmekte ise
de Grekesinin Arapadaki tam karl olan m badet-taba terimini
ilk slam filozofu Kind olmak zere dier slam filozoflar bn Rdden da
daha nce yaygn olarak kullanmlardr.412
skender, metafizii veya ilk felsefeyi varlk olmak bakmndan varlk
ve varla ait temel nitelikleri inceleyen bilim 413 olarak tarif etmitir.
Vogele gre skender, metafizii doal formlarn bilgisiyle ilgili olan
esaslar, Doniniye gre ilk cevherler asndan objeler konusunu ele
almak olarak tanmlamtr. Objelerin birincisi ilk ilke ve varlklarn nedeni
olan Tanr olduundan, skendere gre Tanr konusu ele alnrken metafizik
teoloji haline dnr.414 skender, bu anlamda metafizii, teoloji olarak
da isimlendirmitir.415 Metafizik ilmini hocas Aristoteles de varlk olmak
bakmndan varlk ve z gerei ona ait olan ana nitelikleri inceleyen
bir bilim416 diye tarif etmitir. ki tanm karlatrdmzda skenderin
metafizii tanmlarken Aristotelesin tarifini benimsediini ifade edebiliriz.
slam filozoflarndan Frb, bn Sn ve bn Rd de Aristotelesin
ve skenderin izgisini takip ederek metafizii varlk olmak bakmndan
varln incelenmesi eklinde tanmlamlardr.417 Grld zere
slam filozoflar metafiziin tanm asndan skenderle ayn dnceye
sahiplerdir.418
skendere gre btn bilimler bir eyi inceler ve belli bir konusu
vardr. rnein matematie ait bilimler, varlk addedilen saylar ve
411 Bkz. Tricot, age., s. 9.
412 Bkz. Kind, Aristotelesin Kitaplarnn Says ve Felsefe Tahsilinde Buna Duyulan htiya
Konusunda (F Kemmiyyeti Ktbi Aristtls ve m Yuhtcu leyhi fi Tahslil-Felsefe),
ev. Mahmut Kaya, Kind (Felsef Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006 s. 266.
413 Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 4, s. 12.; Geneguand, Charles, bn Rshds
Metaphysics, ed. Hans Daiber, Islamic Philosophy and Theology, Leiden 1986 Volume 1
s. 12.
414 Bkz. Dooley, W.E, On Aristotles Metaphysics 1, Gen. Ed. Richard Sorabji, Cornell
University Press, London, Duckworth and Ithaca 1989 s. 26.
416 Aristoteles, Metafizik, (1003a20) s. 187.
417 Bkz. Druart, Therese-Anne, Metafizik, ev. M. Cneyt Kaya, ed. Peter Adamson, Richard
C. Taylor, slam Felsefesine Giri, Kre Y., stanbul 2007 s. 361-380.; Goichon, A. M.,
bn Sn Felsefesi ve Ortaa Avrupasndaki Etkileri, ev. smail Yakt, tken Neriyat,
stanbul 1993 s. 35.
418 Bkz. Sarolu, age., s. 139-141.; ulul, age., s. 12-13.
88
byklklerin zsel niteliklerini aratrr. O zaman btn bilimlerin belli

bir konusu olduuna gre, en yce ve kll bilim kabul edilen metafizik
ilminin de belli bir konusu olmak zorundadr. O halde metafiziin konusu,
varlk olmak bakmndan varln incelenmesidir.419 Buna gre varlk olmak
bakmndan varlkla ilgilenen evrensel bilim metafizik, konusu asndan
dier btn bilimlerden farkldr. rnein geometri, aritmetik ve dier
bilimler varln eitli tarzlaryla ilgilenirler. Ancak metafizik, varln kesin
ve son niteliklerini, nedenlerini ve temel ilkelerini inceler. Varlk eitlerini,
blmlerini ve ilineklerini incelemez.420
Metafiziin konusu, tamamen maddeden bamsz varlklarn ve
ay-alt lemdeki oluun nedeni olan duyu-st cevherlerin var olup
olmadn aratrmak ve ortaya koymaktr. Eer metafizik ay-alt lemdeki
varlklardan bahsediyorsa, bunun nedeni, bir taraftan ay-alt ve ay-st
lemdeki varlklar hiyerarisinin birbirleriyle ilgili olmas, dier taraftan ayst lemin ve duyu-st cevherlerin ilkelerini daha iyi betimleyebilmek
iindir. Buna gre skender, ay-st lemdeki varlklar incelerken, genel
olarak ay-alt lemdeki varlklardan da sz etmitir.421 Bu nedenle onun
metoduna uygun olarak, metafizie ait bir konuyu daha iyi bir ekilde
ortaya koyabilmek iin yer yer duyusal varlklar konusuna da deindik.
Bu erevede skendere gre Metafizik ve Metafiziin problemleri varlk,
Tanr, nefs ve akl konusundan ibaret grnmektedir.
1. VARLIK ANLAYII
skender, Fil-Mddeti vel-Ademi vel-Kevni ve Halli Meseleti nsin
minel-Kudemi Ebtal bihl-Kevne min Kitbi Arist f Seml-Kiyn adl
rislesinde varlk konusunu incelerken, Aristotelesin Fizik adl eserinden
de faydalanarak, varlk trlerinin ya biztihi (asl), ya ilineksel (ittifk); ya
bilkuvve ya da bilfiil olduunu ifade etmitir.422 On Aristotles Metafizik 5 adl
eserinde ise Aristotelesin Metafizikindeki varlk konusunu yorumlarken
varl; ilineksel, asl, olumlu ve olumsuz, kuvve ve fiil anlamlarnda
419 Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 4, s. 13.; Aristoteles, age., (1003a23-33) s.
188-189.
420 Bkz. Aphrodisias, age., s. 1213, 19.
421 Bkz. Afruds, agm., s. 255270.
422 Afruds, skender, Fil-Mddeti vel-Ademi vel-Kevni ve Halli Meseleti nsin minelKudemi Ebtal bihl-Kevne min Kitbi Arist f Seml-Kiyn, ev. Abdurrahman Bedev,
urhun al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti, Drul-Mark, Beyrut 1971 s. 44. slam
filozoflarnn varlk taksimiyle ilgili grlerine bkz. bn Sn, Metafizik I, ev. Ekrem
Demirli - mer Trker, Litera Y., stanbul 2004 s. 27-46.; Aydn, brahim Hakk, Frbde
Metafizik Dnce, Bil Y., stanbul 2000 s. 72-85.; Sarolu, age., s. 151-177.
89
88
olmak zere drt grupta incelemitir. Metafizikindeki varlk taksiminde,

risalesinden farkl olarak olumlu ve olumsuz anlamdaki varl ele almtr:
A. lineksel (accidental) anlamda varlk; Bir eye ait olan, ilinektir
ve ilinek anlamda ele alnr. Birinci anlamda ilinek; bir eye ait olan ve o
eye aidiyeti dorulanan, ou zaman gereklemeyen ve zorunlu olmayan
eydir. Bir insann aa dikmek iin ukur kazarken hazine bulmas ittifaki
bir olaydr. nk ukur kazarken hazinenin bulunmas zorunlu olmad
gibi, ou zaman kazmann neticesinde hazine ortaya kmaz. Buna gre
hazineyi kefetmek kazmak eyleminden meydana gelmedii gibi, kazmak
hazineyi bulmann zorunlu nedeni de deildir. Kaz yapan kiinin ou
zaman hazine bulmas gerekir diye bir kural da yoktur. Olsa olsa kaz
yapmak, ans eseri hazineyi bulmann ilineksel nedeni olabilir. Demek ki
ans eseri olan eyler ilinektir.
kinci anlamda ilinek; var olan nitelikler belli bir yerde ve belli bir
zamanda zneye aitse, zneye ait olan ancak znenin o zne, zamann o
zaman, yerin o yer olmasndan dolay ona ait olmayan her nitelik ilinektir.
Bundan dolay ilinein belli bir nedeni yoktur. Aristotelese gre ilineksel
nitelikler devaml mevcut olmazlar, herhangi bir zamanda ans eseri
meydana gelirler. rnein Aeginaya gitmek zere yola kmayan birisinin
frtna veya korsanlar tarafndan Aeginaya gtrlmesi ilinekseldir. nk
bu adam gitmek istedii yere gitmemitir.
nc anlamda ilinek; bir eye bizzat kendisinden dolay ait olan,
ancak onun z ve tanmna girmeyen eydir. Szgelimi genin i
alar toplam, iki dik aya eittir. Zira iki dik a genin ieriine dahil
deildir. Bu tarz ilinek ezelidir. Dier iki tr ilinek ezeli deildir. nk dier
ilinekler yaayan canllarla ve rastlantlarla ilgilidir.423 skenderin ilinein
anlamlarn ortaya koyarken kulland ifadelerle Aristotelesin ifadeleri
birebir rtmektedir.424
skender, ilineksel anlamdaki varl mantk felsefesiyle ilgisi
erevesinde de incelemitir; mantk felsefesinin konusuna giren ilinek,
bantya sahip olduu iin cmle ierisinde yklem olarak bulunur; nsan
mzisyendir dediimizde mzisyen, insann ilinei; Mzisyen insandr
dediimizde ise kural gerei insan, fakat anlam gerei mzisyen ilinektir.
Bu iki yklemlemenin birincisi doal, ikincisi doaya aykrdr. Ancak iki
cmlede de ilineksel anlamdaki varlk sz konusudur. nsan mzisyendir
424 Kr, Aphrodisias, age., s. 125.; Aristoteles, age., (1025a1535) s. 289290.
90
cmlesindeki mzisyen, insann gerek bir ilineidir, Mzisyen insandr

dediimizde ise zorunlu olarak bu nerme doaya aykrdr, fakat doaya
aykr da olsa, mzisyenin ilinek olduunu doaya aykr bir ekilde kabul
etmemiz gerekir. nk mzik, insana ait bir niteliktir, insan mzie
ait bir nitelik deildir. Bu nedenle ikinci cmlede doal olmayan bir
tarzda yklemlemede bulunmu oluruz.425 Tricota gre doaya aykr
yklemlemeyi doaya uygun hale getirmek iin nermenin tersine
evrilmesi, dorultulmas gerekir.426
B. Asl (essential being) anlamda varlk; asl anlamda varlk denilince
kategoriler anlalr. Kategoriler denilince de cevher, nitelik, nicelik,
bant, etkinlik, edilginlik, iyelik, durum, zaman ve mekn anlamlarndan
biri akla gelir.427 Aristoteles, Metafizikinde bir btn olarak kategorilerin
aklamasna kalkmad iin, skender de kategorilerin tamamnn
ayrntl aklanmasna girimemi, ancak On Aristotles Metaphysics 5
adl eserinde ksa aklamalar yapmtr. Rossa gre metafizikte cevherin
dndaki kategoriler, deyim yerindeyse, varln basit dallar ve grntleri
halinde olmutur.428 skender, asl anlamdaki varlk konusuna metafizik
asndan deil de mantk felsefesi asndan giri yapm, ancak konular
ele alrken metafiziksel anlam zerine younlamtr.
C. Olumlu (affirmation) ve olumsuz (negation) anlamda varlk;
nermelerde -dr, varlk ve var olan ifadeleri doruya, deil ve var
olmayan yanla iaret eder. Olan, var olan dorulama anlamna
gelen evetlemeye; olmayan ve var olmayan yanllama anlamna gelen
olumsuzlamaya iaret eder. Bir kimse Sokrat mzisyendir nermesini
ileri srse, bu nerme dorudur. nk doruya iaret eden dr ifadesi
kullanlmtr. Ayn ekilde Sokrat beyaz deildir yklemlemesi doru bir
nerme olmasyla birlikte, olumsuz bir nermedir. nk deildir ifadesi
kullanlmtr. nermelerde evetlediini ileri sren kimse olmakn doru
olduunu, inkar eden kimse ise olmakn yanlln ileri srm olur.
D. Bilkuvve (potentially) ve bilfiil (in actuality) anlamda varlk;
varlk ve var olan ifadesiyle bazen bilkuvve varla, bazen de bilfiil
varla iaret edilir. Konuma yetisine sahip olana konuan denir, ancak
o insan belki de bilkuvve konuandr. Konuan bilkuvve konuan da olsa,
425
426
427
428

Tricot, age., s. 251 d. 6.
Ross, age., s. 194.
91
90
henz konumasa da, konumas imkan dahilinde olduu iin konuan

varlk olarak isimlendirilir. Gren iin de ayn ey geerlidir. Bilkuvve
grene gren denildii gibi, bilfiil grene de gren denilir. Zira gren
uykuda bile olsa gren diye isimlendirilir. Cevherlerin durumunda olduu
gibi, hem bilkuvve hem bilfiil varla varlk kelimesiyle iaret edilir.429
Varlk konusunu ortaya koyabilmek ve metafiziin hangi varl
incelediini grmek iin, ncelikle ilinek konusunu Aristotelesin ifadeleriyle
karlatrp, ilinein anlamn da gz nne aldmzda, metafiziin
ilineksel anlamdaki varlkla ilgilenmedii grlr. rnein bir ev, ok sayda
ilineksel nitelie sahiptir ve Metafizik bu ok saydaki ilinekler dizisinin
incelenmesine giriemez.430 Asl anlamdaki cevhersel varlklar dndaki
varlklar, ancak ilineksel bir varla sahiptirler. Yalnzca cevhersel varlk,
metafiziin inceledii mutlak anlamdaki varlktr.431 skender, bu erevede
ilinekten sz etmi, ancak metafiziin konular arasna dahil etmemitir.
Olumlu ve olumsuz anlamda varlklara gelince, bu varlklar nesnelerle
ilgili deildir, zihin durumlarna aittir; bu nedenle metafiziin deil, mantk
felsefesinin konusuna dahildir. Bilkuvve ve bilfiil varlk ise hem fiziin hem
de metafiziin konularyla yakndan ilgilidir.432
skenderin varlk snflamasn ele alrken vermi olduu rneklerin
bir ksm Aristotelesten farkl olsa da, varln anlamnn drt ksmda
incelenmesi hususunda onun takipisi olmutur. Fakat onun ilineksel
varln anlamn, mantksal adan cmlede geliine gre doal ve
doaya aykr olarak iki ksma ayrarak ele almas, ilinek konusuna
Aristoteleste olmayan yeni bir bak as getirmitir.433
skender, asl, bilkuvve ve bilfiil anlamndaki varlk taksimini dikkate
alarak, varl hiyerarik bir yap ierisinde ontolojik adan ele almtr.
Varlklar srasyla ilk nce doal olan ve yaplan-yaratlan, sonra doal
olan varlklar kendi ierisinde nefis sahibi olan ve nefis sahibi olmayan,
nefis sahibi varlklar da madde ve nefisten ibaret ve sadece nefisten ibaret
varlk eklinde ikili snflamaya tbi tutarak incelemitir. Metafiziksel adan
snflamada varlklar nefis, ezelilik, yetkinlik, basitlik, tinsellik, hareket,
430 Bkz. Ross, age., s. 193.
431 Aphrodisias, age., s. 39. bn Rde gre srekli olarak deien ilinekler hakknda sabit
ve devaml bir bilgiden bahsetmek mmkn deildir. Bu durumda ilinekler gerek sn
(prodktif) gerekse ameli (pratik) hibir ilmin inceleme alanna girmez. Bu nedenle
metafiziin konusu olmalar da dnlemez. Sarolu, age., s. 158.
432 Bkz. Ross, age., s. 193194.
433 Kr. Aphrodisias, age., s. 43.; Aristoteles, age., (1017a7-23) s. 251252.
92
iyilik, fiil, kuvve, arzu duyma, neden, bir, ilk, ay-st ve ay-alt kavramlarna
gre deerlendirmitir.
skender, ontolojik olarak nefis sahibi varlklar nefis sahibi olmayan
varlklardan hem daha mkemmel hem daha faziletli varlklar olarak
grm, nefis sahibi olmayan cisimleri faziletli varlklar kategorisinde
deerlendirmemitir.434 Baka bir adan da varlklar somut ve soyut,
ncelik ve sonralk, daha iyi ve daha kt anlayna gre deerlendirmeye
tbi tutarak Aristotelesi izgiyi izlemitir.435 skendere gre daha iyi ve
daha kt anlay nce ve sonra gelen ayrmna indirgenir. nk daha iyi,
her zaman nce gelendir. Nitekim canllar arasnda Tanr ve insan; renkler
arasnda beyaz; ifte gre tek; dz izgilere gre daire; doru boyunca
yaplan harekete gre dairesel hareket her zaman nceliklidir.436
Varlk skalasnda st srada bulunan varlk alt srada bulunan varlktan
daha faziletlidir. Sz gelimi, doal olan varlk doal olmayan varlktan daha
iyidir. Doal varlklar ierisindeki semv varlk ve lk Hareket Ettirici ayst lemine mahsustur ve ay-alt lemdeki varlklardan daha deerlidir.
Doal olmayan yaplan-yaratlan, doal olup madde ve nefisten bileik olan
varlklar ay-alt leme aittir. Onlar ierisindeki en deerli varlk insandr.437
skenderin varlklar bu ekilde ematize ederek deerlendirmesi, btncl
adan Aristocu varlklar hiyerarisini benimsediini gstermektedir.438
skender, varlk konusunu ortaya koyarken varlkla birlik arasnda ilgi
kurmutur. Bu nedenle varlkla ilikisi asndan birlik konusuna deinmek
istiyoruz. Aristoteles asndan varlk ve birlik, tanm asndan deil, ancak
neden ve eser gibi birbirlerine bal, birbirlerini ieren eyler olmalar
anlamnda bir ve ayn eylerdir. Kald ki onlarn tanmlar bakmndan da
birbirlerine zde olduklarn farz etmemiz bir ey deitirmez. Szgelimi
bir insan ve insan ayn ey olduu gibi var olan insan ve insan da
ayn eydir.439 Burada var olan insanla ifade edilen varlkla, bir insanla
ifade edilen birlikin zdelii sz konusudur. Aristoteles, varln ve
birliin bu ekilde zelliklerini ortaya koyduktan sonra, ne kadar varlk
varsa o kadar birliin zorunlu olduunu ve varlkla birliin zde olduunu
Afruds, Mebdil-Kll, s. 254.
Bkz. Aristoteles, age., (1075a101076a5) s. 522527.
Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 2 & 3 ,s. 150.
Bkz. Afruds, agm., s. 254273.; Ross, age., s. 184.; Bolay, Sleyman Hayri, Aristo
Metafizii ile Gazali Metafiziinin Karlatrlmas, Kalem Y., stanbul 1980 s. 145160.
439 Aristoteles, age., (1003b2327) s. 192193.; Afruds, skender, F Tesbtil-Illetil-l,
ev. Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti, DrulMark, Beyrut 1971 s. 26.
434
435
436
437
438
93
92
vurgulamtr. Ayrca bu farkl trlerin incelenmesi de cins bakmndan bir

olan bir bilimin konusu olacaktr demitir.440 Aristoteles, bu ifadesiyle var
olan ve bir olan cins bakmndan bir olan bir bilimin konusu olarak grm,
var olann ve bir olann zde olduunu kabul ederek varlk-mahiyet
probleminin aynlii ekseninde meseleyi deerlendirmitir.441 Buna gre
varlk-mahiyet problemi Aristotelesle balamtr.
Aristoteles, varlk ve mahiyetin zde olduunu, eer mahiyet
varlktan farkl bir ey olursa sonsuza gitmek gerekir szyle, varlk ve
mahiyet arasnda bir ayrlk kabul edilecek olursa, bunun sonsuza dek
sreceini ifade etmitir. Bu erevede Aristoteles, varlk ile mahiyet ayn
ey olmazsa, bir eyin bilinemeyeceini de belirtmitir.442
skender, varlk ve birlik arasndaki mnasebetle ilgili olan pasajnda,
Aristotelesin grlerini iyi ifade edemedii dncesindedir. Ona
gre ilk nce varlk eyin gerekliini, cevherin kendisini, birlik ise onun
ok olandan ayrln ifade eder.443 Sonra var olan ve bir olan cins
deillerdir; dolaysyla onlarn trlerinden bahsedilemez. Bu nedenle
Aristotelesin kabul ettii valn ve birliin cins bakmndan bir olan bir
bilimin konusu olmalarndan da sz edilemez.444 Var olan ve bir olan cins ve
tr olamaynca, geriye var olann ve bir olann varln nitelii veya ilinei
olmas akla gelmektedir. O zaman skendere gre bir olan ve var olan her
zaman varlkla birlikte olduu iin, olsa olsa varln nc anlamdaki
-bir eye bizzat kendisinden dolay ait olan, ancak onun z ve tanmna
girmeyen -ilinei olurlar.
Var olan ve bir olan probleminin slam filozoflarndaki genel bir
grntsne bakarsak; lk defa Aristoteles tarafndan biraz mulak olarak
ortaya konulan varlk-mahiyet ayrm veya aynlii problemini bn Rdn
ekillendirdiini grrz. bn Rd, bu konuda Aristotelesi izlemitir.
Ona gre birin ve varn ikisi de btn ynlerden yani hem tarif hem konu
bakmndan, ayn manaya dellet eder. Zira bir olan ve var olan ayn ilim
inceler. Aka bilinir ki, her ikisi de birbirinin gereidir, yani birbirlerine
yansrlar. Var olan her ey birdir ve bir olan her ey vardr. Bir ve var
muhtelif iki mahiyete deil de tek mahiyete dellet ederler.445
441 Bkz. Aydnl, Yaar ve imek, Oya, bn Rdn bn Sny Eletirisi, Uluda niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, Bursa 2008 c.17 S.1 s. 287.
442 Bkz. Aristoteles, age., (1031a15, 1032a110) s. 321326.
443 Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 4, s. 22.; Tricot, age., s. 192 d. 6.
445 Atay, Hseyin, bn Snda Varlk Nazariyesi, KBY., Ankara 2001 s. 9798.
94
bn Rd, Aristotelesin varlk ve mahiyeti ayn kabul ettiini

dnmekte, mahiyetsiz bir varln aklanamayacandan dolay,
mahiyetin ayr veya ona arz bir eymi gibi dnlemeyecei
kanaatindedir. bn Sn ise varl sadece varlk olmak bakmndan
deerlendirmekte, bunun dndaki nitelendirmeleri ise varla eklenmi
bir ilinek kabul etmektedir.446 bn Rd, birin varlkla bir/tek olduunu,
onun varln znde ayrlmaz bir nitelik olduunu vurgulam, bn Sn ise
birin varla eklenmi bir nitelik ve araz olduunu belirtmitir.447
Ataya gre bu konuda filozoflarn farkl dnmelerinin nedeni
Aristoteles ve bn Rdn var ve bir kelimelerini szlk anlamnda
kullanmalar ve felsef anlamda ele almam olmalardr. Zira Aristoteles,
bir eyi bilmek iin o eyin varl ile mahiyetinin ayniliini art koar. Buna
gre Aristotelesin varlk-mahiyet zdeliini, ontolojik manada deil de,
ancak mantki anlamda kabul ettii sylenebilir.448
Atayn Aristotelesin ve bn Rdn grne ilikin yapt tespitin
aynsn, Fazlur Rahman da bn Snyla ilgili olarak yapar ve onun varlkmahiyet problemini mantk felsefesi erevesinde ele aldn ifade eder;
bn Snya gre eer iki kavram aka birbirinden tefrik ediliyorsa, bunlar
mutlaka iki ontolojik varla iaret ediyor demektir. Ne zaman ki bu iki
kavram bir eyde birleirse, karlkl ilikileri arzi olur. Varlk ve birlik
kavramlar baka kategorilerin ve niteliklerin bilinmesi iin temel olarak ele
alnmaldr. Yani bu kelimeler tanm aklamaldr. Bu erevede varlk ve
birlik problemi aslnda metafiziin deil, mantn konusuna girer.449
Kind, Aristoteles izgisinde Tanrnn neye sahipse en mkemmel
ekilde sahip olduunu ve gerek birin Tanryla zde olduunu ifade
etmitir.450 Buna gre Kindnin Tanr balamnda varlk ve mahiyeti ayn
kabul etiini ifade edebiliriz.
Var ve bir konusunda Aristoteles ile skender farkl dndkleri
gibi, slam filozoflar da birbirlerinden farkl dnmlerdir. Var ve bir
anlaynn varlkla ilikisi konusunda Kind ve bn Rd, Aristoteles gibi
dnerek varlkla zde olduunu; skender ve bn Sn ise Tanrnn ilinei
446 Bkz. Aydnl ve imek, agm., s. 287.
447 Fahri, slam Felsefesi Tarihi, s. 258-259.; Aydnl ve imek, agm., s. 290.
448 Bkz. Atay, Hseyin, Frb ve bn Snya Gre Yaratma, KBY., Ankara 2001 s. 3335.;
Aydnl ve imek, agm., s. 287290.
449 F. Rahman, agm., s. 104.
450 Druart, agm., s. 361364.
95
94
kabul etmilerdir. Ayrca bn Rd, Aristotelesin dncesini benimsedii

iin, bu konuda bn Snya kar Aristoculuun savunuculuunu da
yapmtr. 451
Grld zere Atay, Aristotelesin ve bn Rdn varlk-mahiyet
problemini mantk felsefesi asndan ele aldn ifade ederken, ayn ekilde
F. Rahman da bn Snnn mantk felsefesi asndan problemi ele aldn
ifade etmitir. skenderin ilinekler konusunu metafiziksel meselelere dahil
etmediini de dikkate aldmzda, varlk-mahiyet probleminin filozoflar
arasnda mantk felsefi erevesinde ele alndn ifade edebiliriz.
Aristoteles, varlk-mahiyet problemine Metafizikin yedinci
kitapnda deinmitir. skenderin bu kitap yorumladna dair
elimizde herhangi bir malumat yoktur. Mevcut eserlerinden var olan ve
bir olann zde olmadna ilikin yapm olduu aklamasndan baka bir
ifadesine ulaamadk. Bu nedenle de skenderin varlk-mahiyet problemi
hakkndaki dncelerini kapsaml bir ekilde ortaya koyma imkann elde
edemediimizi belirtmek isteriz.
1.1. CEVHER
skender, cevher konusuna ilk nce kategoriler erevesinde mantk
felsefesi asndan yaklamakta452, ancak metafiziksel cevher anlay
zerine younlamaktadr. Bu blmde, skenderin bak asndan nelerin
cevher olduunu, cevherin ka ksma ayrldn, metafiziin asl anlamda
hangi cevherleri esas aldn aratracaz.
Felsefe ile ilgili olarak btn konularn kendisine bal olduu birincil
konu cevherdir ve metafiziin cevheri baat konu olarak ele almas bu
sebeptendir. Filozof, btn varlklarn kendisine bal olduu cevheri
incelemelidir. nk cevherin ilkeleri varln ilkeleridir. Dier taraftan
cevherin ilkeleri varln ilkeleri olduu gibi, cevherin kendisi de ilkedir ve
dier btn varlklarn nedenidir.453 O halde cevherin bilinmesi, metafiziin
amac olan varlklarn ilkelerinin bilinmesi anlamna gelebilecei gibi, varlk
sorununun anlalmasna da katk salayacaktr.
451 Bkz. Aydnl ve imek, agm., s. 287.

453 Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 4, s. 19.
96
Aristoteles,454 Metafizikin yedinci, sekizinci ve dokuzuncu kitapklarn

duyusal cevhere ayrm, on ikinci kitapna da cevher eitlerini
incelemekle balam, ancak daha ziyade duyu-st lk Hareket Ettirici
ve gk krelerinin akllarn cevher olarak incelemeye tbi tutmutur.455
skenderin cevher konusundaki dncelerini Aristotelesi yorumlarken
ileri srd grlerinden ortaya koyabilmekteyiz. skendere gre
Aristoteles Metafizikinde cevher konusunu drt anlamda incelemitir;
Cevherin Birinci Anlam; kendisi bir ey hakknda tasdik edilmeyen,
fakat baka bir eyin kendisi hakknda tasdik edildii, yani kendisi yklem
olmayan fakat her eyin kendisine yklem olduu cevherdir.456 Baka bir
eyin yklemi haline getirilemeyen kesin ve son dayanak anlamndaki bu
cevher, cisimler grubunu kapsar. Buna gre genel anlamda cisim cevher
olduuna gre, hayvanlar gibi cisimden meydana gelen ve cisme sahip
olan her ey cevher demektir. Ayrca hayvanlarn ksmlar, madde ve
nefsten oluan cisimler ve semv varlklardan meydana gelen eyler de
bu anlamdaki cevher kapsamna girer.457 Aristoteles, beden ve nefsi bu
gruptaki cevherlere dahil etmemi, ancak bedenin ksmlar olan el ve ayak
gibi organlar bu ksmda deerlendirmitir.458
454 Aristoteles cevher anlamna gelen iki szck kullanmtr. Biri ousia dieri tode ti
kelimeleridir. Ousia szc aslnda cevher anlamna gelir. Genel olarak o, bir eyi
ancak yzeysel veya zamansal olarak deitiren ilineklere kart olarak bir eyin o ey
olmasn meydana getiren, onun varlnn temelini oluturan eydir. Ancak bu terim,
Aristoteleste olduka kt bir biimde tanmlanr: o, gerek maddi cevher (oussia hylike),
gerekse formel cevher (oussia eidike) anlamna gelebilir ve ikinci durumda o, form,
z veya mahiyet ile e anlamldr. Nihayet o, form ve maddeden oluan somut bileik
varl, btn (synolon) de ifade edebilir. Ousiann bu farkl anlamlar, bununla birlikte,
bir ayn somut gerekliin eitli grntlerinden baka bir ey deildir: bireyin yakn
maddesi, formla karmas anlamnda ousiadr; ancak u farkla ki formun bilfiil olmasna
karlk, o bilkuvvedir. Bireyin btn gerekliini meydana getiren form da kendi payna,
form ve maddeden oluan bireyin kendisinden daha dorudan doruya cevherdir ve
bu sfatla o, ousia adn hak edebilir. Aristoteles birinci dereceden cevherle bireyde en
gerek olan eyi ifade eden formun kendisini ve tamamen farkl bir anlamda olmak
zere Tanry ve maddeden bamsz gksel akllar kastetmitir. Tricot, age., s. 8788.
d. 2. kinci dereceden cevherle cinsler ve trlerden bahsetmitir. Birinci dereceden
ve ikinci dereceden cevherler birbirine karttr. Ancak birinci dereceden cevher olan
bireydeki cevhere ait husus, bireyin madde ve ilinei deil, zdr. nk form bir
bireyden dierine deimektedir. Bkz. Tricot, age., s. 329. d. 4. Nihayet synolon, birey
olarak, en mkemmel cevherdir ve cinsten ibaret olan ikinci dereceden cevhere kart
olarak birinci dereceden cevherdir. Bu son anlamda Aristoteles, Platondan farkl olarak
z artk tmel olana deil, bireyin kendisine yerletirmektedir. Birey en mkemmel
anlamda cevherdr, ancak dayanak olarak ve form tarafndan oluturulmu olarak
budur; nk onun asl bireysel nitelikleri z iine girmez. Nihayet birinci dereceden
cevherden Aristotelesin bireyde en gerek olan eyi ifade eden formun kendisini ve
tamamen farkl bir anlamda olmak zere Tanry ve maddeden bamsz gksel akllar
kastettiine de dikkat edelim. Tricot, age. s. 8788 d. 2.
455 Bkz. Aristoteles, age., (1028a10-1052a10) s. 306418.
457 Kr. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 5, s. 46.; Aristoteles, age., (1017b10-15) s.
254.
458 Kr. Tricot, age., s. 254 d.3.
97
96
skender, daha sonra ayn grup ierisinde form anlamndaki cevheri

ele almtr. Ona gre bu tarz eylerin cevher diye adlandrlmalarnn
nedeni, bunlarn znenin yklemi olmamalar, aksine dier eylerin onlarn
yklemi olmalardr. Bireysel cevherler de bu tarzdaki cevherlerdendir;
ilineklere sahiptir. Dier eyler ise onlarn yklemidir ve onlara dahildir.
zne ve yklem ynnden cevher ve ilinei karlatrrsak cevherde
yklem olma zellii yoktur, ancak ilineklerin doasnda znenin yklemi
olma zellii vardr. Bu grupta anlatlan cevher genel anlamdaki cevherdir.
Genel olarak bir konunun yklemi olmadklar iin bu gruba toprak, su,
ate, hava ve dier basit cisimlerin yan sra, bileik (mrekkep) cisimler,
bireysel varlklar, gksel varlklarn cisimleri ve onlarn ksmlar da dahil
olur.459
Birinci anlamdaki cevher fiziin ve mantn konusuna dahil olan
cevherdir. Fizikte cevher cisim demektir. Bu anlamda cevher ekilde
grlr; biri madde, dieri form, ncs ise bu ikisinin bileiminden
meydana gelen boyutlu cisim (birey)dir. Zaten cisim btnyle fiziin
konusudur. Mantkta ise on kategoriden ilkini tekil eder. Bu cevherin
anlam, kendisi bakasna yklem olamayan, bakas ona yklem olan
konu demektir. Baka bir ifadeyle kendisi daima konu olur ve bakas
onun zerine eklenir.
Cevherin kinci Anlam; Bir znenin yklemi anlamna gelmeyen ve
ayrca varln ikin nedeni olan cevherdir.460 Bu anlamdaki cevher, nefs
gibi, varlklarn kendinde nedenine iaret eder. Bu minvaldeki cevher her
varln formu olan ve ayrca maddeden ayrk anlamna gelen cevherdir.461
Burada varln ikin nedeni ve maddeden ayrk anlamndaki formdan
kastedilen nefs, semv varlklarn nefisleri ve Tanrdr. Bu gruptaki
cevherler dorudan metafiziin konusuna dahil olan cevherlerdir.
skender, doal formlarn cevher olduunu Fis-Sreti ve Enneh
Temml-Hareketi ve Kemlh ala Rayi Arist adl rislesinde dile
getirmitir.462 Ancak Tricota gre metafiziksel form anlamndaki cevher
sz konusu olduunda madde ve onu meydana getiren eler bu cevher
grubunun ierisinde yer almaz.463
459
460
461
462
463
Kr. Aphrodisias, age., s. 46.; Aristoteles, age., (1017b1014) s. 254.

Kr Aphrodisias, age., s. 46.; Aristoteles, age., (1017b15-16) s. 254.
Kr. Aphrodisias, age., s. 49.; Aristoteles, age., (1017b15-17) s. 254.
Afruds, Fis-Sreti ve Enneh Temaml-Hareketi ve Kemalih ala Rayi Aristu, s. 289.
Tricot, age., s. 343 d.1.
98
kinci anlamdaki cevher; z, zt, mahiyet anlamnda kullanlan

cevherdir. Bu cevher varlk asndan bir eyin zn, hakikatini ve ne
olduunu gsterir. Bu anlamdaki cevher, sadece varlkla ilgili olan, kendi
bana varln srdrebilen, mstakil varl olan ey deil, ayn zamanda
varln ikin nedenidir.
Cevherin nc Anlam; varlklarda olan ve onlar snrlandrp
bireysel varlklar olarak ortaya koyan, ortadan kalkmalar, varln ortadan
kalkmasna neden olan ksmlar da cevherdir. Pythagoraslar ve Platona
gre saylar mevcut olan her eyin ilkesidir. Saylar ortadan kalktnda her
ey ortadan kalkar. Ayn ekilde yzey ortadan kalktnda da cisim ortadan
kalkar. Bu verilere gre say, yzey ve doru gibi eyler cevherdir.464 Nefs
ise anlam itibariyle ikinci anlamdaki cevher grubuna dahil olduu gibi,
bu gruptaki cevhere de dahildir. Zira nefsin ortadan kalkmasyla beden
ortadan kalkar, yaam ve canllk kalmaz.465
Cevherin Drdnc Anlam; tanmn formlndeki zler de cevherdir.
Bu anlamda nitelik, nicelik ve benzerlikler de cevher saylr. Szgelimi
insan tanmnda yer alan akll, hayvan ve lml zellikleri cevherdir.466
Aristotelese gre cevher, tanm bakmndan ilktir, deien varlklardaki
deimeyen ve daimi olan eydir.467
skender, cevher hakkndaki drt anlam da ifade ettikten sonra
metafiziin birinci ve ikinci anlamdaki cevheri incelediini, asl anlamda
ise varln ikin nedeni ve maddeden ayrk form olan ikinci anlamdaki
cevher ele aldn ifade etmitir.468 Bununla birlikte skenderin nefs
anlayn dikkate aldmzda; varln ikin nedeni olmas hasebiyle ikinci
anlamdaki cevhere, varln varlk olarak tannmasnn nedeni olmas
itibariyle de nc anlamdaki cevhere dahil ettiini syleyebiliriz. yle ki
bn Sn da skender gibi, nefsi, cisim olmamas ve maddeden ayrk olmas
nedeniyle metafiziin konusuna dahil ederek, onu manevi bir cevher
olarak kabul etmi,469 bn Rd ise, bn Snya ilaveten nefsin yetilerini de
form anlamndaki cevher olarak deerlendirmitir.470
464 Kr. Aphrodisias, age., s. 49.; Aristoteles, age., (1017b16-20) s. 254.
466 Kr, Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 5, s. 49.; Aristoteles, age., (1017b20-22) s.
254.
467 Bkz. Aristoteles, age., (1028b515) s. 308.
468 Bkz. Aphrodisias, age., s. 49.; Aristoteles, age., (1017b10-24) s. 254.
469 Bkz. zden, H. mer, bn Sn Descartes Metafizik Bir Karlatrma, Dergah Y., stanbul
1996 s. 106108.
470 Sarolu, bn Rd Felsefesi, s. 95.
99
98
skender, Aristocu bak asna gre cevherin anlamn ve ksmlarn

ortaya koyduktan sonra farkl bir adan cevherleri somut ve soyut
anlamda ele alm, F sbtis-Sretir-Rhniyyetillet l Heyl leh adl
risalesinde hem somut cevherlere hem de soyut cevherlere deinmitir.471
Aristotelese gre cevherin ilk anlam madde, yani kendi kendisiyle
belirlenemeyen, varl ve nitelii belirsiz bir ey; ikinci anlam, genel
grn (figure) ve biim demektir; buna gre biimden dolay maddeye
belirli bir varlk denir ve nc anlamdaki cevher maddenin ve biimin
bileimidir.472 Aristoteles, Metafizikte de benzer ifadelerle doa felsefesine
dahil olan maddenin, formun, madde ve form bileiminin cevher olduunu
belirtmitir.473 skenderin somut cevherlerin neler olduunu belirlerken
kulland ifadeler, Aristotelesin ifadelerine birebir uymaktadr. Zira ona
gre de madde ve form cevherdir. Doal olan madde ve formun bileimi
olan cisimler de doal cevherlerdir.474 Bu ifadelerden maddenin, formun ve
madde-form bileiminin somut cevherler olduu anlalmaktadr.
skender, doa felsefesinde cevherden bahsederken, onu ounlukla
madde ve form bileimi anlamnda kullanmay tercih etmitir.475 Mantk
felsefesiyle ilgili olarak cevherlerden bahsederken fertler, trler ve
cinslerden, ayrca forma tekabl eden cevherden ve madde olan
cevherden de sz etmitir. Buna gre Aristoteles gibi, birinci cevher olarak
bireylerden, ikinci cevher olarak trler ve cinslerden bahsetmitir.476
Madde, form, birey, cins ve tre somut cevher olarak deinmi, ancak yer
yer maddeyle bileik ekil ve biim anlamndaki cevherden bahsederken,
ayn cmle ierisinde soyut anlamdaki formdan da bahsetmesi, konuyu
genel cmlelerle ele almasndan kaynaklanmtr.
skenderin bak asndan soyut metafiziksel cevherlerin hangisi
olduuna bakarsak; nefsten, varlklarn harici formundan ve zden soyut
cevher olarak bahsetmitir.477 Ona gre semv varlklar hareket ettiren
formlar (akllar) cevherlerdir. nk onlar bireysel, kesin ve sondur.478 lk
sradaki cevher ise mutlak anlamdaki varlk, ilk hareket ettirici ve meydana
471 Afruds, skender, F sbtis-Sretir-Rhniyyetillet l Heyl leh, ev. Abdurrahman
Bedev, Arist Indel-Arab, Mektebetin-Nahdyyetil-Msryyeti, Kahire 1947 s. 292.
472 Bkz. Aristoteles, Ruh zerine, ev. Zeki zcan, Alfa Y., stanbul 2000 (412a69) s. 63.
473 Aristoteles, Metafizik, (1035a-1035b) s. 343344.
476 Kr. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 5, s. 50.; Aristoteles, Kategoryalar, s. 612.
100
getirici,479 btn kuvvelerden ayrk, cisim-d, bilfiil varlklarn tepe

noktasndaki hareket etmeyen, ezeli ve manevi lk Nedendir.480 lk Neden,
harekete, olua ve yok olua tbi olmayan bir cevherdir.481 skenderin lk
Nedenin cevher olduuna dair ifadelerine baktmzda, Aristotelesi takip
ettiini grmekteyiz.482 Bu dorultuda lk Nedenin cevher olup olmamas
slam filozoflarnda da tartlan problemlerden biridir.
lk Hareket Ettiricinin, zorunlu olarak ezeli bir cevher olmas gerekir.
Zira lk Hareket Ettirici, lk Hareket Ettirileni hareket ettirir ve kendisine
gre deitirir. Bu nedenle deitiren hareket ettiricinin kuvvelerden soyut,
cisim-d, tek form, saf gereklik, ezeli-ebedi, btn alardan yetkin,
btn varlklardan faziletli, btn hareketlerden yoksun, gayr-i fsid ve
kendine uygun fiili ezeli olarak yapan lk Cevher olmas gerekir.483 Ayrca lk
Cevherin, btn canllardan ve semv varlklardan stn olmas ve cevher
olmas ynyle kendisi dndakine muhta olmamas gerekir.484
skender, Mebdil-Kll adl risalesinde lk Cevherle dier cevherlerin
ilikisine u ekilde deinmitir; lemdeki btn varlklarn genel durumu,
kendi tabiatlarna zg olarak lk Cevherle temas kurmay amalamaktr.
Bu durum, dier cevherlerin, srekliliinin, gerekliliinin ve ayn zamanda
kendilerine uygun bir yerde kalc olmalarnn nedenidir.485 Buna gre
cevher olarak kabul edilen btn varlklarn var olmas ve varln
srdrmesi lk Cevherle balantsna baldr.
Grld zere skender, Aristotelesi takip ederek Tanry cevher
olarak nitelendirmi, ancak slam filozoflarndan Kind, Frb ve bn Sn
Tanrnn cevher olmas konusunda skenderden farkl dnmlerdir.
Kind, Tanrnn gerek, bir, basit ve ezeli olmasndan hareketle,
Plotinusu takip ederek, Birin kategorilerin tesinde olduunu ve cevher
olamayacan ifade etmitir.486
479 Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 4, s. 16.; Afruds, Fis-Sreti ve Enneh

Temaml-Hareketi ve Kemalih ala Rayi Aristu, s. 289.; Aristoteles, Metafizik,
(1017a24) s. 252.
480 Bkz. Afruds, Mebdil-Kll, s. 262272.
482 Aristoteles, age., (1072a33) s. 505.
483 Afruds, agm., s. 263264.
486 Druart, agm., s. 361364.
101
100
Aydnlya gre Frb, Aristocu gelenei izleyerek Tanrya cevher

demitir. Bu anlaya gre varlnda maddeye gereksinim duymayan bir
ey, cevheri bakmndan bilfiil akl ve ayn zamanda bilfiil akledilirdir. Bu
anlamda Tanr akl, akleden ve akledilen bir cevherdir.487 Geri Frb yer
yer Tanrnn cevher olduunu ifade etse de, Aydna gre Frbnin esas
anlamda metafizik grleri incelendiinde, Tanrnn zatn meydana
getiren eyler diye bir anlam olmamasndan, Tanrnn blnmezliinden,
basitliinden, sfatlaryla zatnn ayn olmasndan dolay Tanrya cevher
denilemeyecei ortaya kmaktadr.488 Dier taraftan Druart da Frbye
gre Tanrnn kategorilerin tesinde bir varlk olduunu ve bu nedenle
Tanrnn cevher olamayacan belirtmitir.489
bn Sn, cevher kelimesine skenderde olmayan bir anlam
ykleyerek, cevherin nedensiz olarak bilfiil kaim olamayacan kabul
etmitir. Bu nedenle Tanrnn asla cevher kabul edilememesi gerektiini
ileri srmtr. Ancak Tanrdan baka dier metafizik ve manevi varlklara
cevher demi ve bunlar cisman olmayan cevherler kategorisine dahil
etmitir. stelik bu cevher anlay ile Tanrnn transandantal bir varl
olduuna iaret etmek istemitir.490 Ayrca bn Sn cevher kelimesine farkl
bir anlam daha ykleyerek bir eye cevherdir demekle o ey vardr demek
ayn dnceyi ifade etmez491 demitir. Nitekim cevher kelimesinin
bu ierii gerei de, bn Sn Tanrya cevher dememitir. bn Rd ise
Aristotelesin ve skenderin izgisini benimseyerek Tanrnn cevher
olduunu ifade etmitir.492
Frb ve bn Sn cevher konusunu somut ve soyut olarak iki
ksma ayrarak incelemelerinde skenderle ayn dnce rntsne
sahip olmakla birlikte, Tanrya cevher denilip denilmemesi konusunda
farkl dnmektedirler.493 bn Rd ise Kind, Frb ve bn Snnn
dncelerinden ziyade Aristotelesin ve skenderin dncelerine daha
yakndr.
487 Bkz. Aydnl, Yaar, Frb, SAM Y., stanbul 2008 s. 71-76.; Aydn, age., s. 63-71.; zden,
age., s. 5963.
488 Aydn, age., s. 9096. Kanaatimizce, Aydn, Tanr konusuna madde-form bileiminden
meydana gelen ve doa felsefesinin konusuna dahil olan cevher erevesinde yaklam
ve Frbye gre Tanrnn cevher olamayacan ifade etmitir.
489 Druart, agm., s. 369. Druart, Tanr konusunu mantk felsefesine dahil olan cevher
erevesinde deerlendirerek Frbye gre Tanrnn cevher olamayaca yargsna
ulamtr.
490 zden, age., s. 234.
491 zden, age., s. 234.
492 Bkz. bn Rd, Metafizik erhi, ev. Muhittin Macit, Litera Y., stanbul 2004 s. 1112.; bn
Rd, Psikoloji erhi (Telhsu Kitabin-Nefs), ev. Atilla Arkan, Litera Y., stanbul 2007 s.
20.
493 Bkz. Aydn, age., s. 89.
102
Soyut varlklar hiyerarisinde Tanrdan sonraki en yetkin cevher, lk

Hareket Ettirilen denilen Sabit Yldzlar Kresidir, onlarn nefis dnda
baka bir tabiatlar yoktur. Bu basit tabiatlarndan dolay kendilerine zg
bir yetkinlikleri vardr. En byk cevher dndaki varlklara da muhta
deillerdir.494 Sabit Yldzlar Kresinin amac lk Cevhere benzemeye
almak ve onunla uyumluluu yakalamaktr. 495
skender, lk Neden ve Semv Varlklardan sonra doa tarafndan var
olan eylerin formlar ve gereklikleri cevherdir. Bireysel varln yaayan
canl mahiyetiyle formu ve yetkin fiili de nefsidir. O zaman asl anlamda
nefsin cevher olmas gerekir496 diyerek insan nefsi soyut cevherler
grubunda deerlendirmitir. Buna gre nefs, form anlamndaki cevherdir.
Metafiziksel form yetkin ve bilfiil olduuna gre, nefs de ayn ekilde yetkin
ve bilfiildir. yle ki varlklar bilkuvve ve bilfiil olarak iki ksma ayrlr. Bilkuvve
varln bilfiil varlk nedeniyle bilfiil olmas ilkesine binaen, bilkuvve olan
beden bilfiil olan nefs vastasyla canl varlk haline gelir. Bu da nefsin bilfiil
ve form anlamnda cevher olduunu gstermektedir.497
Grld zere metafizii ilgilendiren cevher; basit, bilfiil ve
maddeden soyut akledilir formdur.498 Bu cevherlerin ilki evrenin hareket
ettiricisi Tanr, ikincisi Tanr tarafndan hareket ettirilen, ancak kendileri
de gezegenlerin krelerini hareket ettiren semv varlklar, ncs
bedenden bamsz var olma yeteneine sahip olan nefistir. 499
skender, cevherin btn anlamlarndan bahsetmi, sadece madde gibi
dayanak olan deil, ayn zamanda maddede form olan ve form zelliinde
maddeden ayrk olan cevherlerden de sz etmitir.500 Hocas Aristoteles
gibi, varln ikin nedenini ve maddeden mufrk formlar metafiziksel
soyut cevherler olarak kabul etmitir. Bu cevherler ikin neden olduu
iin varln hem ilkeleri ve nedenleri hem de hareket ettirici ilkeleridir.501
skender, cevher konusunda Aristotelesle ayn dnce rntsne
sahiptir. Fakat cevheri somut ve soyut eklinde ele almasnda grld
gibi, konuyu ele al tarz Aristotelesinkinden fakldr.
494
495
496
497
498
499

Genequand, age., s. 5256.
Aphrodisias, Supplement to on the Soul, s. 69.
Aphrodisias, age., s. 17
Bkz. Afruds, agm., s. 256- 274.; Aristoteles, age., (1072a20-1076a5) s. 502-527.; Ross,
age., s. 187.
501 Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 4, s. 19.
103
102
1.2. MADDE-FORM
Doa felsefesinde ve metafizikte kullanlan form birbirinden farkldr.
Doa felsefesinde kullanlan form madd formdur, deiim zelliine
sahiptir, ekil ve biim anlamna gelir. Metafiziksel form ise madde ve
kuvveden tamamen ayrktr. nk form, kendi tabiatna zg olarak
akledilir ve bu suretle form, devaml olarak bilfiil mevcuttur.502 Manevi
eyler madde deil, sadece formdur. yle ki lk Hareket Ettirici ve lk Hareket
Ettirilenlerin akllar gibi baz formlar vardr. Onlarda hibir ekilde madd
kuvve yoktur.503 Bu formlar ruhsal varlk olduklarndan dolay blnme ve
paralanmay kabul etmezler.504
skender, metafiziksel formlar ilk nce ay-alt lemdeki formlar ve
ay-st lemdeki formlar olarak iki ksma ayrm,505 sonra da ay-st
lemdeki formlar kendi ierisinde iki ksmda incelemitir; biri lk Neden
dieri kinci Nedendir. lk Neden zat bakmndan maddeden ve dier
bileik olan ve bileik olmayan btn formlardan ncedir.506 Bu nedenle
lk Neden olan varln, form olarak maddeyle birlikteliinin dnlmesi
imkanszdr. Zira o maddeden tamamen mufrk bir formdur.507 Ayrca bu
form, kendi tabiatna zg olarak dnme objesidir. Bu sebeple bu form
devaml olarak sadece kendi, kendisini dnd zaman, zatna zg
olarak bilfiil akl ve akledilir olarak mevcuttur. nk bilfiil akl, sadece
kendisini aklettii ynnden, bilfiil akl ve akledilirdir. Nitekim lk Neden,
bu erevede ezeli olarak bilfiil formdur.508
kinci Neden, semv varlk olarak adlandrlr. Bu varlk, cz heylya
ve maddeye etkisi dnlebilen formdur. kinci Nedenin formlar ne
maddedir, ne yok olur ne de dayanak olan varlklarla birliktelii mevcuttur.509
skender, formu ncelikle ay-st lemi ilgilendirdii ynyle lk
502
503
504
505
506
507
508
509

Afruds, F sbtis-Sretir-Rhniyyetillet l Heyl leh, s. 292.
Afruds, age., s. 291.
Frbye gre formlar maddeden ayrlabilir formlar ve maddeden ayrlmayan formlar
olarak ikiye ayrlr. Nitekim Frbnin bu form taksimi skenderin ay-st ve ay-alt
lemdeki form taksimine birebir benzemektedir. Kr. Aphrodisias, Supplemen to on the
Soul, s. 17.; Aydn, age., s. 104.
Bkz. Afruds, skender, Fi Ennel-Heyl Gayrul-Cinsi ve fm Yeterikni ve Yefterikni,
ev. Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti, DrulMark, Beyrut 1971 s. 54.
Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 5, s. 49.
104
Neden ve kinci Nedenin formu olarak ikiye ayrmtr. skenderin felsef

anlaynda Aristoteleste olduu gibi, form olmalar hasebiyle ay-alt leme
Tanr deil semv varlklarn tamam etki eder. leme etkisi asndan
meseleye baktmzda, bu konuda skenderin Frbyle ve bn Snyla
farkl dndkleri grlmektedir. Zira Frb ve bn Sn btn formlarn
asl verici kaynann Tanr olduunu, ancak btn suretlerin VhibsSuver olarak adlandrlan Faal Akl vastasyla, Faal Akl tarafndan
maddeye ve varlklara verildiini ifade etmitir. Nitekim sudr anlay
gerei Frbye ve bn Snya gre ay-alt leme Faal Akl etki eder. Faal
Akl ise nazariyede semv varlklarn sonuncu akldr.510
skender, ay-st lemdeki formlar olarak, lk Neden ve kinci Nedeni
ele aldktan sonra, ay-alt lemdeki soyut form olarak sadece insan nefsi
ele almtr. Ayrca bu konuda formu cisim olarak deerlendiren Stoaclara
da cevap vermitir.511 Ona gre nefs, bedenin bilfiili ve formudur, tam
bir eydir. Form, nasl madde ierisinde mevcutsa, nefs de ayn ekilde
form olarak bedende mevcuttur.512 yle ki skenderin bu dncesi
Aristotelesin nefsi form olarak deerlendirmesine dayanr.513
Ataya gre Frbnin ve bn Snnn Aristotelesten ayrldklar
nemli nokta, Frb, Aristotelesin hilafna yalnz zorunlu varla (Tanr)
deil, aklen ve bir dereceye kadar nefse form demedii gibi, bn Sn
Zorunlu Varlka form dememekle Aristotelese muhalefet etmise de akla
ayrk, soyut ve fiil halinde form demekle de ona uymu olur.514 Frb ve
bn Snnn Aristotelesten farkllnn, nelere form denildii konusunda
Aristotelesle ayn dnceye sahip olan skender iin de geerli olduunu
dnmekteyiz. Buna gre Frb ve bn Snnn skenderden farkl
dndklerini ifade edebiliriz.
lk Nedene form denilip denilmemesi konusunda zelikle slam
filozoflar arasnda farkllk mevcutsa da, Aristotelese gre skenderde
olduu gibi, lk Muharrik, fiil halinde soyut (maddeden ayrk) formdur.515
Aristotelesin lk Nedeni form kabul etmesinden de anlalaca zere
skender, bu konuda Aristotelesi izlemitir.
510
511
512
513
514
515
Bkz. Aydn, Frbde Metafizik Dnce, s. 109111.

Bkz. Aphrodisias, Supplement to on the Soul, s. 19, 69.
Atay, age., s. 71.
Aristoteles, age., (1071a10, 1074a36) s. 404, 518.
105
104
Varlk, madde ve formdan oluur. Varln madde tarafndan m

yoksa form tarafndan m bilinmesi gerektiine iaret eden probleme,
bireyselleme sorunu denir. Bireyselleme sorununun, belli bir
varl (rnein Sokrates veya Kallias ayn trn iindeki dier bireysel
varlklardan ayran eyin ne olduunu) onun nihai bir trsel ayrmla m (bu
takdirde bireysellemeyi meydana getiren form olacaktr), yoksa madd
bir ilkenin ie karmas ile mi ayrldn (bu anlamda bireysellemeyi
meydana getiren madde olacaktr) sormaktan ibaret olduu bilinmektedir.
Aristoteleste bireysellemenin bir yandan madde ile olabileceine,
dier yandan ise form ile olabileceine dair iki farkl gr mevcuttur.
Aristotelese gre, formun ok olduu ileri srlrse, gle dlr.
nk ayn trn bireyleri form bakmndan birbirlerinden ayrlamazlar.
Onlar ancak maddeleri bakmndan ayrlabilirler.516 zellikle somut
cevherlerde birletirici ilke maddede grlr. Genel olarak her en alt
trn formu, trn btn yelerinde ayndr. Bundan formun bir bireyi
dierinden ayrma iini gremeyecei ortaya kmakta ve bunu yapann
madde olduu anlalmaktadr.517 Bu izaha gre bireysellemeyi meydana
getiren maddedir.
Aristotelesin bunun tersini, yani bireysellemeyi forma izafe ettii
metinleri de daha az nemsiz deildir. Ancak Aristotelesin bireysellemeyi
forma ve maddeye izafe ederken her ikisinde de kulland aklamalar
ayndr.518 Bir yandan genel olarak bir eyin tanm ya da formunu kabul
etmekte, bununla birlikte baz ifadelerinde madde bir eyin zne dahil
deildir ve varlk madde tarafndan tannr, aksi halde biz sadece onun bir
parasn tarif etmi oluruz demektedir. F. Rahmana gre eer byle ise,
biz hem maddeyi hem formu tarifi oluturan paralar sayarsak, bir eyin
gerek varlna asla ulaamayz. Bu, Aristotelesin varl aklamak iin
kurduu btn emay paralayabilecek sert bir engeldir.519
skender, bireyselleme sorununu incelerken, ilk nce dorudan
madde-form ilikisine dikkat ekmitir; Cisim, madde ve formdan oluur.
Madde itibariyle btn cisimler benzerdir. Ancak form ynyle farkllklar
gsterir. Szgelimi altn, gm, ate vb btn eyler madde asndan
516
517
518
519
Bkz. Tricot, age., s. 172 d.4.

Ross, age., s. 199.
F. Rahman, age., s. 102.
106
birbiriyle ayndr, ancak form ynnden birbirlerinden farkllk gsterirler.520

Buna binaen skender, anlattklarnn daha iyi anlalmas iin bronzdan
yaplan (A) heykeli rneini vermitir. Burada bronz madde, heykelin biimi
ise formudur. (A) heykelini, bronzdan yaplan dier maddelerden ayran (A)
heykelinin duyusal formudur.521 Buna gre madde ve formdan meydana
gelen duyusal varln tannrl formu tarafndan gerekletirilmektedir.
Tabiat mterek olan cisimler tabiatlar asndan birbirlerinden
farkl olmad gibi cisimsel mahiyetleri itibariyle de birbirlerinden farkl
deillerdir. O zaman beden, beden mahiyeti itibariyle bedenden farkl
deildir. Yani genel anlamdaki beden, tr asndan birbirinden farkl
deildir, yoksa bedenler doal olarak bireysel ynden birbirinden farkldr.
Tinsel varlklar ise tabiat asndan yani tinsel mahiyeti itibariyle birbirinden
farkldr. Buna gre her bireysel bedenin kendine zg olarak birbirlerinden
farklln tinsellik oluturur veya farkllk tinsellie baldr.522
Beden herhangi bir cisim mahiyetinde baka bir bedenden farkl
deildir, ancak sahip olunan nefs itibariyle cisimler birbirinden farkllk
gsterirler. Nefs ise madde ve cisim deildir.523 Beden ve neftsen oluan
varln nefs yan form, beden yan maddedir. Nefs sahibi varlklardaki nefs,
madde veya madde-form bileimi bir varlk deildir. Nefs bilfiil ve yetkin
formdur.524
Canl varlk, nefs asndan canl bir varlktr. Buna gre nefs, canlnn
formdur. Nefs, bedenden ayrldnda canl varln canll devam
etmez. Zira varl varlk yapan nefstir. Buna gre form asndan varla
bakldnda varlk nefs olarak grlr. Ayrca doal cisimleri eylerden
ayran zellikler formlardr. Doal cisimlerin formlar ise nefisleridir. Buna
gre nefs formdur. Nitekim bir eyi anlamak o eyi alglamakla deil, o
eyin esasn bilmekle mmkndr. Bizim yaamamz salayan ilk esas
ise nefstir.525 Grld zere nefs formdur ve varlk nefsle tannr. Buna
gre beden ve nefsten mteekkil varlkta bireyselleme form yoluyla
gereklemektedir.
520
521
522
523
524
525
Kr. Aphrodisias, age., s. 14.; Aristoteles, age., (1040b6 vd.) s. 370.

107
106
skender, Aristotelesin bireysellemeyi maddeye atfettii formel

cevherleri bir olan her ey, bir olur526 dncesine, eer Aristotelesin
syledii gibi olursa, formunu kazanan maddeden meydana gelen, ancak
tek bir insan olurdu527 cmlesiyle itirazda bulunmutur.
Aristotelesin ifadelerinin birbirini nakzettii bireyselleme
konusunda; skender, bireysellemenin form yoluyla gerekletiini ortaya
koymutur. Aristotelesin ve skenderin dncelerinin farkllna binaen
slam filozoflar bu konuda nasl dnmektedir? bn Snya gre varln
yapsnda madde ve form yer alr. Madde fail sebep tarafndan verilen
formla kuvve halinden fiil haline geer. Bylece belirsiz olan madde,
ekillenmi, hviyet kazanm olur. Varlklarda grlen eitlilik form
deimelerinden kaynaklanr.528 Ayrca bireyselleme sorununu beden
nefs rnei balamnda deerlendirirsek, slam filozoflar nefsi cisim-d
form olarak deerlendirmiler ve nefsin verildii bedene bir ahsiyet ve
fertlik zellii kazandrdn ifade etmilerdir. Kind, Frb, bn Sn ve bn
Rdn nefs konusunda nefsin form olmasna ve nefsin lmszlne
dair yaptklar vurgulamalar dikkate aldmzda bireysellemenin form
yoluyla meydana geldiini kabul ettiklerini ifade edebiliriz.529 Aslnda nefs
blmnde greceimiz zere Aristotelesle skender nefsi ayn ifadelerle
deerlendirirler. Ancak sorun, Aristotelesin madde ve form konusunu
deerlendirirken hem maddeye hem forma bireyselleme niteliini
atfetmesidir.
Bireyselleme konusunda Aristotelesin ifadelerini erh eden
yorumcular geleneksel ve ada yorumcular olarak iki gruba ayrlr.
Aristotelesi geleneksel yorumcular, Aristotelese gre bireysellemenin
madde ile meydana geldiini ileri srmektedir; buna gre form, trsel
olduundan, trn iindeki btn bireylerde ayndr. Bu bireyler, saysal
bakmndan, ancak formu paylaan madde ile birbirlerinden ayrlrlar.
Bundan, bireyi meydana getiren btn ek elerin maddenin alan iine
girdikleri anlalr.530
ada yorumcular ise ikinci gr yani bireysellemenin form
tarafndan meydana geldiine ilikin gr tercih etmilerdir. Onlara gre
527 Kr. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 2 & 3, s. 161.; Aristoteles, age., (999b1822) s. 172.; Ross, age., s. 199-201.
528 zden, age., s. 235236.
529 Bkz. Aydn, age., s. 102.; zden, age., s. 110, 235-236.
530 Tricot, age., s. 337 d.1.
108
eer madde mutlak olarak bireyselleme ilkesinin temeli olsayd, ayrarak

belirleyecek olan belirsiz olan olurdu ve bu durumda Tanrnn en gerek
birey olmas bile anlalamazd.531
Bireyselleme sorununda geleneksel yorumcular maddeyi, ada
yorumcular ise formu merkeze almlardr. skender, bireysellemenin
form yoluyla olutuunu ileri srdne gre ada yorumcularn
bireyselleme konusunda skenderden etkilendiklerini veya skender gibi
dndklerini ifade edebiliriz.
skender, metafizik asndan, maddeye etkisi dnlemeyen
anlamndaki lk Nedeni, maddeye etkisi olan ancak madde olmayan gksel
varlklar ve nefsi form olarak kabul etmitir.532 Bireyselleme konusunda
ise Aristotelesten daha net bir dnce tarz ortaya koymu ve bu konuda
ada Aristocu yorumculara rnek olmutur.
1.3. KUVVE - FL
Bilkuvve (g) halindeki varlk, formu ve nitelii olmayan bir varlktr.
Bilfiil (fiil) halindeki varlk ise cisim-d bir varlktr. Bu erevede
metafizik aratrmalarnda her cisim-d varla bilfiil varlk denir.533
Varlklar bilkuvve varlk ve bilfiil varlk olarak iki ksma ayrlr. Bilfiil
olarak isimlendirilen varlklar halihazrda form ve ekil zelliine sahip
yetkin varlklardr. Bilkuvve varlklar ise fiilin etkisiyle bilfiil varlk haline
dnebilen varlklardr. Nitekim bilkuvve varlk, bilfiil varlk sayesinde
canl varlk haline gelir.534
skendere gre varlklar, genel anlamda bilkuvve ve bilfiil varlk
olarak iki gruba ayrlrken, ay-alt lemde bir ayn varlk da kendi ierisinde
bilkuvvelik ve bilfiillik ynlerine sahiptir. Bu gr sadedinde ilk nce bir
varln hangi ynnn bilkuvve ve hangi ynnn bilfiil olduuna bakalm.
Basit bir varlk kendi bnyesinde bilkuvve ve bilfiil varlk olarak iki ksma
ayrlr. rnein ate, ktk veya kmr deildir. Kmr ve ktk bamldr
ve atein kulland maddedir. Zira atei madde kabul edersek, atein
kmr veya odun olduunu da kabul etmi oluruz. Halbuki ate kmr
veya odun deildir. Olsa olsa kmr, bilkuvve kmr bilfiil atetir.535
531
532
533
534
535
Tricot, age., s. 337 d.1.

109
108
Bileik cisimlere gelince, madde ve formdan olumulardr. Zira

madde ve formdan oluan her varlk bilkuvve ve bilfiil varlk ayrmna
gre incelenir. skendere gre bileik cisimlerde beden bilkuvve, nefs ise
bilfiildir. Nefsin madde olmas mmkn deildir. Zira nefs, cismin ilkesidir
ve cisim onunla hareket ilkesine sahiptir.536
Beden, nefsle bilemeden nce bilkuvve doal bir cisim zellii tar.
Eer nefs yoksa, bilkuvve bedenin organlara sahip olmas demekle, bilkuvve
hayata sahip olmas demek ayn anlama gelir. Burada maksat bedenin ilk
nce nefs olmadan var olduunu sylemek deildir. Ama beden ve nefisten
oluan canl varln bedeninin madde anlamnda bilkuvve, nefsinin ise
tinsel varlk anlamnda bilfiil olduunu vurgulamaktr.537 Nitekim nefs doal
bir cismin bilfiilidir538 ve ayn ifadeler Aristoteleste de mevcuttur.539
Ay-alt lemiyle ilgili olarak basit ve bileik cisimlerin hangi ynlerinin
bilkuvve ve bilfiil olduu bu ekildedir. Bilkuvvelik ve bilfiillik ynnden
ay-st lemin incelenmesine gelince, skendere gre ay-st alemde
bilkuvve varlk yoktur, ancak iki farkl bilfiil varlk mevcuttur. Birincisi her
eyin ve kll heylnn faili olan lk Neden, ikincisi, baz varlklarn ve cz
heylnn faili olan kinci Nedendir. Varlklar skalasna gre bilfiil varlklar
izelgesinin zirvesinde her eyin faili ve nedeni olan lk Etken bulunur.540
lk Etken, btn kuvvelerden ayrk ve bilfiil varlklarn tepe noktasnda
hareket etmeyen, ezeli ve tinsel bir varlktr.541
lk Etken cisim olmayan ve btn varlklarn en faziletlisi olan ezeliebedi bir cevherdir. lk hareketi ezeli olarak balatan da Odur. Bu ezeli
hareketle hareket ettirilen ikinci neden, hareket ettiren varl (lk Hareket
Ettiriciyi) gerek ve bilfiil akledilir olarak dnmesi sebebiyle, kendisi
de bilfiil varlk durumuna gelir.542 Buna gre lk Hareket Ettirici olan lk
Nedenin faillii ve etkisi ilk hareket ettirilen varlklarn onu dnmesiyle
yani fiziksel deil, metafiziksel ve dnsel ekim gcyle gerekleir.
lk Neden, her eyden faziletli bir varlktr. Eer kendisi dndaki bir
eyi dnm olsa, kendisinden fazilete daha az deere sahip bir varl
536
537
538
539
540
541
542

Aphrodisias, age. s. 17.
Bkz. Aristoteles, Ruh zerine, (412b56) s. 6667.
Afruds, Fil-Heyl ve Enneh Mefleh, s. 42.
110
dneceinden, o zaman tam anlamyla yetkin fiil olamayacak, demektir.

Zira fazilete dk bir varl dnm olsa, o zaman dnd eyin
kuvveliine ortak olmu olur.543 Bu nedenle lk Neden sadece en faziletli
varlk olarak kendisini dnd iin kuvvelikten tamamen ayrk
mkemmel anlamda bilfiil varlktr.
Semv varlklar da bilfiil varlklardr. yle ki hareketleri srekli ve bir
olduundan dolay ezelidirler. Dolaysyla bilfiillikleri de ezelidir.544 Semv
varlklardan her biri bilfiil olarak lk Muharriki idrak ettiklerinden dolay
muharrikin ezeliliine uygun bir ekilde dairesel hareket ederler. Bu, btn
ilh cisimlerin byle olmasn gerektiren bir durumdur. nk onlarn
hareketleri ezeli, srekli ve dzenli bir harekettir. Bu nedenle fiil halinde
olmalar da zorunludur.545 Grld zere lk Hareket Ettiricinin hareket
ettirdii ilk hareket ettirilen semv varlklar, lk Hareket Ettiriciden dolay
ezeli olarak bilfiil ve fail varlk halinde bulunurlar.
skender, Fil-Heyl ve Enneh Mefletn adl risalesinde varl
bilkuvve varlk ve bilfiil varlk olarak ele alm, bilkuvve varln kendi zatyla
bilfiil olmaya g yetiremediinden, ancak tam olan bilfiil varln fiili
nedeniyle var olabileceinden bahsetmitir.546 Aristotelesin ifadelerinde
getii zere bilkuvve bir varlktan bilfiil bir varlk, her zaman ancak bir
baka bilfiil varlk sayesinde ortaya kar.547 G halindeki bir varlk eylem
halinde olan dier bir varln etkisi olmadan eylem haline geemez
dncesi ayn ekilde Kind, Frb, bn Sn ve bn Rdde de mevcuttur.548
Buna gre bilkuvve bir varlk rastgele bilfiil varlk haline dnemedii
gibi, bilfiil varlk da ayn ekilde rastgele herhangi bir varla etki edemez.
Zira her olu iin bir bilkuvve ve bir de bilfiil varln olmas ve ayrca bilfiil
varln bilkuvve varla etki edebilme gcne de sahip olmas gerekir.
Aristotelese gre bir eyde bilkuvve olarak bir ayn eyin kart
eyler olmas mmkndr. Ama bilfiil olarak bu mmkn deildir.549
skender, onun bu pasajn deerlendirirken, kendisinde bilkuvve
kartlar bulundurmayan salt fiiller tanrsal eylerdir550 diye aklamada
543
544
545
546
547
548
549
550

Afruds, agm., s. 260
Afruds, Fil-Heyl ve Enneh Mefletn, s. 42
Aristoteles, Metafizik, (1049b24) s. 408.; Ross, age., s. 208.
Altnta, Hayran, bn Sn Metafizii, KBY., 2. Basm, Ankara 2002 s. 24.
111
110
bulunmutur. skendere gre salt fiil olan tanrsal eyler bilkuvvelik

iermediinden, ay-alt lemdeki basit ve bileik varlklar gibi bilkuvve
kartlklar da iermezler.
skendere gre bilfiil olan bir varln paralar veya yetileri de
bilfiildir. Szgelimi nefsin her yetisi bilfiildir ve nefs saylr.551 Buna gre
nefsin yetileri vardr ve ksmlara ayrlabilir, bu nedenle nefsin yetileri
bilfiildir cmlesi bilfiil varlklardan sadece nefs iin sylenebilir. Ancak
Tanrnn ve gksel varlklarn akllarnn, yetileri ve nitelikleri olmadndan
onlarn yetilerinden ve blmlerinden sz edilemez. Bu nedenle bilfiil
olan bir varln paralar veya yetileri bilfiildir yargs, Tanr ve semv
varlklardan ziyade sadece madde ve formdan mteekkil ve soyut yetilere
sahip varlklar iin kullanlabilir.
Genel olarak Aristoteles ve skender madde ve form, bilkuvve ve bilfiil
varlk ayrmn ay-alt lemindeki deimelerin, olularn ve bozulularn
izah iin dikkate alp deerlendirirken, Frb, bn Sn ve Gazali gibi
slam filozoflar, onlarn aksine yaratma seviyesindeki olu ve bozulularn
izahnda bu varlk taksimlerini nazara almlardr.552
Sonu olarak skender, Aristoteleste olduu gibi, varlklar genel olarak
bilkuvve ve bilfiil varlk olarak iki ksma ayrm, sonra ay-alt lemdeki
madde ve formdan mteekkil basit ve bileik varlklar kendi bnyesinde
madde yann bilkuvve, form yann bilfiil olarak deerlendirmitir. Buna
gre ay-alt lemdeki bitki, hayvan ve insandaki bedeni bilkuvve, nefsi ise
bilfiil olarak kabul etmitir. Ay-st lemde ise lk Neden ve kinci Nedenler
olarak iki ksm bilfiil varlk olduunu ifade etmitir.
2. TANRI ANLAYII
skender, metafiziin en nemli problemi olan Tanr konusunda
Tanry adlandrmak iin birok isim kullanmtr. Fakat Aristotelesin
skenderdeki yansmalarn grmek iin ilk nce Aristotelesin Tanrya
ilikin kulland adlandrmalar grmek gerekir; Aristoteles, Fizik kitabnda
Tanr kelimesini ok az kullanmakla birlikte, Tanr iin lk Hareket Ettirici
(lk Muharrik) ifadesini tercih etmitir. Metafizik ve dier kitaplarnda ise
Tanr kelimesini sk sk kullanmakla birlikte, zellikle Metafizikin on ikinci
kitapnda Tanr iin lk Hareket Ettirici, lk z, En Yksek yi, lk Neden,
Mutlak Cevher, Ak ve Arzunun En Son Objesi kelimelerini kullanmay
552 Bkz. Aydn, age., s. 110.
112
tercih etmitir. Bylece Metafizikte, fizik karakterli lk Hareket Ettiriciyle

Tanry ayn saymakla, Fizikteki fizik karakterli Hareket Ettirici, Metafizikte
manevi bir ekle brnmektedir. Tanr, fizikte evrenin ve hareketin
ezeliliine bal olarak kozmolojik bir karakter tad halde, metafizikte
teolojik ve ontolojik bir karaktere brnmektedir.553
skender, Mebdil-Kll adl rislesinde, Tanry ifade etmek iin, En
Yce Tanr, lk Neden, lk Hareket Ettirici, lk Cevher, Zorunlu Varlk,
Mutlak Cevher, Tam Fiil, Mauk ve En yi kelimelerini tercih etmi554,
Ethical Promlems adl eserinde ise Aristotelesin de Nikomakhosa Etik
adl eserinde kulland gibi, tanrlar ifadesini kullanmtr.555 Grld
zere skender, Tanry ifade eden adlarn kullanmnda Aristotelese bal
kalmtr.
Aristoteles, tanr konusunu genel olarak Tanrnn tek, salt form, akn,
zorunlu, basit, deimez, ezeli, mutlak, gayri madd akl, hareket etmeyen
hareket ettirici neden, ilk z ve gerek bir olmasyla ilikilendirerek
incelemitir.556
skender dahil olmak zere daha sonraki rihler ve slam filozoflar
Aristotelesin ileri srd dncelerin tamamn birebir takip etmeseler
de, onun dncelerini her zaman iin dikkate almlardr. Bu nedenle Tanr
konusu ele alnrken dier filozoflarn eserlerinde olduu gibi skenderin
dncelerinde de Aristotelesin Tanr konusundaki yansmalaryla sk
sk karlamaktayz. skender, Tanr konusunu Tanrnn ilk neden, ak
objesi, ilk akl, ilk hareket ettirici, tanrsal bilgi ve tanrsal inyet konular
erevesinde ele almtr. Bu erevede konuyu ilerken Aristoteles gibi,
Tanrnn tek, basit, ezeli, form, cevher, zorunlu, gayri madd akl, hareket
etmeyen hareket ettirici neden, ilk z ve gerek bir olmasn aratrmasnn
merkezine almtr.
553 Bkz. Aristoteles, age., (1072a20-1074b15) s. 502,518.; Bolay, age., s. 133.

555 Kr. Aphrodisias, Ethical Problems, s. 54.; Aristoteles, Nikomakhosa Etik, (1176b181177a10) s. 205206. Aristoteles, Nikomakhosa Etik adl ahlak kitabnda Tanrlar
kelimesini kullanmtr. Bunun nedeni, ahlak kitabnn halka da ynelik olmasndan,
halkn ise birok tanrya inanmasndan kaynaklanabilir. Aristotelesin hangi eserlerinde
Tanr ve Tanrlar kelimesini kullanmasna iliin bkz; Bolay, age., s. 142.
556 Aristoteles, Metafizik, (1074a3639), s. 517518.; Tricot, age., s. 11.; Wisnovsky,
Robert, bn Sn ve bn Snc Gelenek, ev. M. Cneyt Kaya, ed. Richard C. Taylor, Peter
Adamson, slam Felsefesine Giri, Kre Y., stanbul 2007 s. 134.; Adamson, agm., s. 42.
113
112
2.1. LK NEDEN (LLET)

Aristoteles, neden557 konusunu, Fizikin birinci kitapnn sekizinci
blmnde ve daha sonra Metafizikin birinci ve beinci kitapnn ikinci
blmnde incelemitir. skender ise On Aristotles Metaphysics 1 ve On
Aristotles Metaphysics 5 adl eserlerinde ele almtr.
Aristoteles, Fizik adl eserinde ilk ilkeleri, ilk nedenleri, temel eleri
bildiimizde her bir nesneyi bildiimizi dnrz558 demi, Metafizik adl
eserinde ise nedenini bilmeksizin bir hakikati bilemeyiz559 iddiasnda
bulunmutur. Aristotelesin buradaki nedenini bilmeksizin bir hakikati
bilemeyiz tespiti olgularla ilgilidir, lk Nedenle ilgili deildir. Zira skendere
gre nedenleri olmayan ilkeler vardr. Bunlarn bilinmesi iin nedenin
bilinmesine gerek yoktur. Aksi takdirde nedenini bilmeksizin bir hakikati
bilemeyiz dncesini kabul edersek, sonsuza dek gitmek gerekir.560
Sonsuz nedenler dizisinin varl ve kabul ise imkanszdr. Buna gre
skender fizikteki neden veya nedenler kavramyla, olgularn bilinmesini
salayan nedenlere, metafizikteki neden kavramyla ise lk Nedene iaret
etmitir.
Her ey neden vastasyla ortaya kmaktadr. Ancak nedenler
silsilesi yoluyla sonsuza dek giderek bir eyi ispat etmek ve bu yolla
herhangi bir bilgiyi ortaya koymak mmkn deildir. Bu nedenle varlklarla
ilgili aklamay bir noktadan balatmak gerekir. Ezelden balatrsak ilk
nedende, bugnden geriye doru gidersek nihai bir nedende son bulmamz
gerekir. Nihai Neden, ilk Neden veya lke, bunlar ayn varla iaret ederler:
yle ki neden doasnda ilk neden ve ilk ilkeye iaret eder. nk neden
sorusu, ilkeden elde edilir veya ilkenin bilinmesine yol aar. Zira nedenle
ilgili sorular, neticede bir ilk nedenin bulunmasn salar.561 Bu balamda
gerek Platon562 gerekse Aristoteles563 nedenler zincirinin ilnihaye devam
edemeyeceini, ezeli ve ebedi olan bir nedende son bulmas gerektiini
ortaya koymulardr.
557 Aristoteles, neden (illet) terimini birok anlamda kullanmtr. Nedenle, bazen ilk nedeni,
ilk hareket ettiriciyi, Tanry bazen yakn nedeni, esere en yakn nedeni, bazen bir eye
has olan ilk nedeni, en uzak nedeni ifade etmitir. Bkz. Aristoteles, age., (1013a251014a25) s. 236239.
558 Aristoteles, Fizik, (184a10) s. 9.
559 Aristoteles, Metafizik, (993b23) s. 146
560 Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 2 & 3, s. 19.
562 Eflatun, Timaios, (Bat ve slam Dnyasnda Eflatunun Timaiosu), ev. Fahrettin Olguner,
Konya 1990 s. 4.
114
skender, F Tesbtil-Illetil-l564 adl rislesinde, lk Nedenin Tanr

olduunu ifade etmi ve bu yaklamna uygun olarak lk Nedeni bir
olma ynnden ele almtr. Bunu da zorunlu ve mutlak bir, neden olarak
bir, varlk ve zat ynnden bir, arzu edilen bir, okluk ifade eden eylerden
ncelikli olan bir ve okluun balatcs olan bir olarak aklamtr.565 Buna
gre risalesinde lk Nedenin ontolojik ve metafiziksel adan bir ve tek
olduunu ortaya koymaya altn ifade edebiliriz.
Kozmolojik ve metafiziksel adan lk Neden dorudan nedenli
kavramn artrmaktadr. yle ki lk Nedenden bahsedilen yerde, hemen
lk Nedenliden de sz edilir. lk Nedenli varla semv (gksel) varlk
denir.566 lk Neden konusunda nemli bir problem, olu sorununa ilikin
olarak, neden ve nedenlinin hem zaman olup olmad meselesidir. Bu
konuda Aristoteles nedenle, meydana gelen nedenlinin e zamanl olduu
grndedir.567 skendere gelince, ona gre lk Neden, mkemmel bir
varlktr. Bu varln mkemmel olmasn salayan en nemli husus da, btn
varlklardan nce olmasdr. Bu ncelik ya zaman ya da dnce ve deer
(konum) asndandr. Nedenle nedenli ayn anda var olmasndan dolay
564 Afruds, F Tesbtil-Illetil-l, s. 24. skenderin ilk neden konusunda F Tesbtil-Illetill adl bir risalesi vardr. Bedevye gre skender, bu risaleyi Aristotelese atfedilen
Tlucya (teoloji) yani Rubbiyyet adl kitabn ilk illetin tespiti konusundaki blmnden
alntlamtr. Bedev, urhun al Arist Mefkdetn fil-Ynniyyeti, s. 24. Ataya
gre 1279 nolu Carullah yazmasnda Esulucy (Teoloji) Aristtls kitabnn skender
tarafndan Aristotelesin Teoloji isimli kitabndan zetlendii yazldr. Atay, age., s. 73.
Danconaya gre Aristotelesin Teolojisi adl eserin giriinde ana hatlar izilen projenin
bizzat Teolojide gerekletirilmedii ve Enneadlarn blmleri ile birlikte ok saydaki
tadil ve tahrifin artc bir dzensizlik iinde bir araya getirildiini grmekten dolay
hayal krkl olabilir. Teolojinin yaps u ekildedir; Porphyrynin neri esas alnmtr.
Enneadlarn balang blmleri (I, II, III) atlanp, sadece IV, V, ve VI. Blmlere ait
risaleler (nefs, akl ve bir hakknda) tercme edilmitir. lk Neden, Akl ve Alem Ruhu
konular Enneadlardaki dzene gre ilenmitir. Dancona, agm., s. 26. Teoloji veya
Eslucy yanllkla Aristotelese nispet edilmi, gerekte ise Plotinusun Enneades
adl eserinin IV, V, VI. blmlerinin zetlenip baz ilaveler yaplm ve ksmen tertibi
deitirilmi bir eserdir. Kesin olmamakla birlikte, Yeni-Platoncu doktrinin nl
simalarndan olan ve bu doktrinde baz deiiklikler yapan Proclus Diadocus (. 485)
tarafndan kaleme alnmtr. Bkz. Esulucy hakknda Kaya, age., s. 288291.; Sarolu,
age., s. 179. Buradaki sorun Teolojinin atfedildii Plotinus veya Proclus Diadocus (.
485) un, skenderden sonraki evrede yaam olmalardr. Kaya, Felsefe Metinleri, s. 172.
Btn bu verilere gre Esulucya ya skender tarafndan zetlenmitir. O zaman Esulucya
skenderden sonra yaam olan Plotinus ve Diadocusa ait olamaz, skenderden
nceki bir dnre ait olmaldr. Ya da skenderin F Tesbtil-Illetil-l adl risalesinin
Aristotelesin teolojisiyle ilgisi konusunda verilen bilgiler hataldr, Eslucy Diadocusa
aittir. Grld zere bu konuda net bir veri mevcut deildir. Ya da Eslucy gelimemi
haliyle skenderden nceki dnemde yaam bir dnre aittir. skender, ondan
alntda bulunmu, daha sonra ise Plotinus ve Diadocus Eslucyy bugnk ekline
getirmi olabilir.
565 Bkz. Afruds, age., s. 25.
567 Bkz. Macit, Muhittin, bn Snda Doa Felsefesi ve Me Gelenekteki Yeri, Litera Y.,
stanbul 2006 s. 122124.
115
114
lk Neden, zaman bakmndan nedenliden nce deildir.568 Bu sebepten lk

Neden, nedeni olduu varlkla ayn anda vardr, ancak dnce ve deer
asndan btn varlklardan ncelikli bir konuma sahiptir.
slam filozoflarndan Frb, bn Sn ve bn Rd Aristoteles ve
skender izgisinde lk Nedenin dier varlklardan zaman asndan deil,
zat asndan nce olduunu ifade etmilerdir.569 Ancak bn Sn neden
ve nedenlinin e zamanl olduunu ifade ederken, neden olarak skender
ve Aristoteles gibi lk Nedeni deil, fail neden olarak Faal Akl kastetmitir.
Zira ona gre fail neden varl kuvveden fiile dntren, oluturduu
varlkla e zamanl olan faal akldr.570
skendere gre lk Neden, varlk skalasnda btn kuvvelerden ayrk
bilfiil varlklarn tepe noktasndaki ezeli ve tanrsal bir cevherdir.571 Tek bir
form, ezeli, bozulmaz, kendine uygun fiili ezeli olarak yapan bir varlktr.
Btn ynlerden yetkindir,572etkindir ve hareket ettirici nedendir.573
lk Neden, ilk nce sabit yldzlar kresinden lk kreyi hareket ettirerek
ezeli oluu ve ezeli hareketi balatr. Bu sayede ilk kre ilk hareket
ettirilen varlk olur. Daha sonra da lk Hareket Ettirici ilk kre araclyla
ikinci kreyi hareket ettirdiinden dolay ilk kre ikinci hareket Ettirici
olur. Hiyerarik yap ierisinde kreler belirli bir srayla kendisinden sonra
gelen kreyi hareket ettirmeye devam eder. Ayrca en erefli ve en iyi
kreden daha alt sradaki kreye doru bir dzenleme devam eder. Buna
gre kreler ve onlarn dairesel hareketlerinin yavallk ve hzllyla ilgili
olarak ortaya kan farkllklar Gk Krelerinin hareketlerinin ve hareket
ettiricilerinin farkllndan kaynaklanr.574 Evrendeki btn farkllklar,
olular ve bozulular bu krelerin ve onlarn hareketlerinin farkllndan
kaynaklanr. Buna gre Frb ve bn Snnn mull olarak ortaya
koyduu sudr nazariyesinin ilk nveleri Plotinustan daha nce skender
tarafndan ileri srlmtr.575
569 Gazali, Filozoflarn Tutarszl, ev. Bekir Sadak, Ahsen Y., stanbul 2002 s. 38-42.;
Leaman, Oliver, Ortaa slam Felsefesine Giri, e. Turan Ko, Rey Y., Kayseri 1992 s.
35-45.
570 Aydnl ve imek, agm., s. 294.
575 Sdurcu dncenin maddeci yorumu hakknda bkz. Ta, smail, Sovyetler Dneminde
Bir slam Felsefecisi Olarak M. M. Hayrullaev ve Grleri, Dini Aratrmalar, Motif Y.,
Ankara 2002 c. 5 S. 14 s. 149167.
116
lk Nedene nefs denilip denilmeyecei hususu filozoflar arasndaki

nemli tartmalardan birisidir. Sz gelimi Platon nefsleri Tanrlarla zde
klmtr. Ona gre Tanr en mkemmel nefstir576 ve Tanr, nefs olarak
kabul edilir. Aristoteles ise nefs rneklerini verirken Tanrnn nefsi
rneini vermitir. Buna gre skender, Aristotelesi takip ederek Tanrnn
nefsi olduunu ifade etmitir.577
Nefs konusunda genel olarak Platonla benzer dnen Kind, Tanrya
nefs denilip denilmemesi noktasnda Platondan da skenderden de farkl
dnmektedir. Zira ona gre lk Neden, nedensiz, ezeli, fena bulmaz ve
deimez bir varlktr. Nefiste ise hareket (deime) ve okluk mevcuttur.
Ayrca nefsin arazlar da vardr. Bu nedenle Gerek Bir nefis deildir. Btn
okluklardan akn ve mkemmel anlamda bir ve basittir.578 bn Rd
ise Aristotelesi yorumlarken biraz nce ifade ettiimiz Tanrnn nefsi
tamlamasn metin olarak eserine bile almamtr.579
Grld zere skender, Tanry ncelikli olarak lk Neden olarak
tasvir etmi, bu konuda sudr nazariyesinin ilk eklini ortaya koymutur.
Ayrca lk Nedenin nefs mi yoksa znn m nefs olduu konusunda
Aristotelesi takip etmi ve Tanrnn nefsi ve formu tektir.580 Tabiatnn
nefsin dnda bir ey olduunu dnmek mmkn deildir,581 cmlesiyle
Tanrnn nefsi olduunu ifade etmitir. Sonu olarak skender, Tanrnn lk
Neden olmas hususuna ayr bir nem vermi ve Tanr konusuna deindii
birok yerde Onun lk Neden olduunu vurgulamtr.
2.2. AK OBJES (MAK)
Tanrnn ak objesi olmas bir yandan varlklar ilgilendirmekte, bir
yandan da kendisini ilgilendirmektedir. Varlklar ilgilendiren ynyle, her
doal varlk doal olmayan varlktan daha kadim ve daha erefli olduu
gibi, varlklarn zirvesindeki Varlk, btn varlklarn en ereflisi olarak
kabul edilir. Bu en erefli ve en iyi Varlk, arzu duyulan ve k olunan bir
varlktr. Btn hareketler en erefli Varlk arzu etme yoluyla gerekleir.
Zira doal olan varlklarn tabiatlarnda ncelikli olarak, her eyden daha
Arslan, Ahmet, lka Felsefe Tarihi 2, Bilgi niversitesi Y., stanbul 2006 s. 388.
Kind, lk Felsefe zerine s. 177.; Druart, agm., s. 36364.
Bkz. Arkan, Atilla, Klasik Eser (De Anima) Okuyucusu ve arihi Olarak bn Rd, Sakarya
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Sakarya 2005 S.12 s. 18.
576
577
578
579
117
116
faziletli olan lk Nedene arzu duyma ve k olma melekesi vardr.582 Buna

gre ay-alt ve ay-st lemde yaayan btn varlklar Ak Objesine arzu
duymakla hareket etme yetenei ve canllk zellii kazanrlar.
Tanrnn ak ve arzu objesi olarak deerlendirilmesi, hareketin ve
canllnn ak objesine duyulan arzu ve akla baladnn ifade edilmesi
dncesi, hem skenderde hem de Aristoteleste mevcuttur. 583
Tanr, arzu ve ak objesi olduundan, btn doal varlklarda ona arzu
duyma melekesi vardr. Nefs sahibi bileik varlklardaki arzu; fke, ehvet
ve iradeye, semv varlklardaki arzu ise sadece iradeye (akla) dayanr.
Gerek ve faziletli irade ise iyilii sevmektir. Bunun sebebi de mutlak
irade denildiinde, ncelikli olarak iyilii sevmenin veya iyilik olduu
zannedileni sevmenin akla gelmesidir. Buna gre gerek iyiliin istenilmesi
ve sevilmesi olan gerek irade sadece Tanrda bulunur.584 Bu dorultuda
Tanrnn iradesi vardr, ancak bu iradeyle sadece gerek iyilii sever ve
ister. Tanrnn k olduu gerek iyilik veya iyi ise kendisidir. Bu nedenle,
skenderin felsef anlaynda evrende Tanryla ilikilendirilebilecek bir
ktlk probleminden bahsedilemez.
skendere gre, Aristoteles iyilik ve arzu arasndaki ilikiyi u ekilde
deerlendirmitir; iyilik olduu dnlen ey, insan aka getiren ve ona
ak hissettiren eydir. eylerden seilen ve kabul edilen ilk ey, iyiliktir ve
bu da semv varln tabi olarak hareketinin nedenidir. Semv varln
hareket ettirici nedeni Tanr olduundan, semv varln itiyak duyduu
ve yneldii gerek iyiliin de Tanr olmas gerekir.585
skender, arzu ve ynelme eylemlerinden yola karak Gerek yi/
lik olan Tanrnn nasl olmas gerektiini u ekilde ortaya koymutur;
Tanr, arzu duyulan ve kendisine ynelinen bir varlktr. Arzu duyulan ve
ynelinen varln cisim olmayan ve hareket etmeyen bir Cevher olmas,
Cevher olmas nedeniyle de kendisi dndaki varlklara muhta olmamas
gerekir. Bu husus da arzu duyulan varln btn varlklardan stn
olmasn gerektirir.586
Btn varlklardan stn olan, hibir varla muhta olmayan ve bu
anlamda gerek cevher olan lk Neden, akln aklediliri olmasndan dolay
582
583
584
585
586

Bkz. Afruds, agm., s. 255.; Aristoteles, age., (1072b35) s. 505.; Ross, age., s.120.
Bkz. Afruds, Mebdil-Kll, s. 255.
118
hareket eden varlklar kendisine doru hareket ettirir. Maukun hareket

etmeden n hareket ettirmesi gibi, btn varlklarn Mauku olan Tanr
klarn hareket etmesinin nedenidir. Aslnda hareket etme, zatnda k
olma ftrat olan varlklarn kendisinden kaynaklanmaktadr.587 lk ve Gerek
Mak, bu haliyle sadece kendisine uygun semv cismin ve kendine zg
yetkinliin hareketinin nedeni deil, ayn zamanda insanlarn yeryznde
yaamasnn da nedenidir.588 Oluun gerekletii ilk hareketteki hareket
edilme olay, doal varlklarn kendilerinde var olan ak yetisiyle Maka
doru hareket etmelerine dayanr. Bu anlamda Tanr, oluu fiziksel bir
itme- ekme olayyla balatmaktan ziyade cezbetmeyle balatmaktadr.
Tanrnn kendisini ilgilendirmesi ynyle ak ve arzu objesi olmas,
dorudan doruya onun ereksel neden olmasyla da ilgilidir. skender ve
Aristoteles Tanrnn ereksel neden olmas zerinde srarla durmulardr.
Zira Tanr, ereksel neden olmas ynyle arzu edilmesi zorunlu olan tek
varlktr.589 Bu gayeyle skender, on Aristotles Metaphysics 1 adl eserinin
ikinci blmnde Tanrnn Etkin Neden olmasndan ziyade Ereksel Neden
olmasnn gereklilii zerine durmutur.590
Ereksel neden olan ve kendisine k olunan varln btn klardan
nce gelmesi zorunludur.591 Zaten bu husus Makun lk Neden olmasyla
ilgilidir. lk Nedenin ise k olunan ynyle ilk nedenliyi (semav varl)
hareket ettirmesi gerekir. yle ki btn hareketler ierisinde ncelikli ve
deerli olan hareket dairesel hareket olduundan, Maukun n her
eyden nce dairesel olarak hareket ettirmesi zorunludur. Buna gre lk
kn dairesel hareketle hareket etmesinden dolay hareket edenlerin en
iyisi olmas gerekir.592
Varlklar ierisinde Mak arzu edilmesi ynnden yegne varlktr. lk
nce semv varlklar, ak objesine ynelmesiyle dairesel, srekli ve dzenli
olarak hareket ederler.593 Sonra sadece semv varlklar deil, evrendeki
btn varlklar, kendi konum ve farkllklarna uygun olarak, lk Cevherle
temasta olmay amalar. Bu temas, varlklarn srekliliinin, zorunluluunun
589 Afruds, agm., s. 267.; Genequand, age., s. 90.; Aristoteles, Fizik, (259a6-20) s. 377379.
593 Kr. Genequand, age., s. 90.; Aristoteles, age., (259a620) s. 377379.
119
118
ve zellikle kendilerine uygun konumlarnda kalc olmalarnn nedenidir.594

Buna gre ay-st lemdeki varlklarn varln devam ettirebilmelerinin,
ay-alt lemdeki varlklarn ise kendilerini gerekletirebilmelerinin olmazsa
olmaz art Makla irtibatlarn salamaktr.
Tanrnn ak objesi olmas Aristoteleste olduu gibi, Frb, bn Sn
gibi filozoflarda da n plandadr. Frb, Tanrnn, zatn sevmesinden
dolay k, kendisi ve varlklar tarafndan sevilmesinden dolay da
Mak bir varlk olduunu ifade etmitir.595 Tanrnn ak objesi olmas
hususu Aristotelese, skendere ve Frbye nazaran bn Sn tarafndan
F Mahiyetil-Ik adl risalesinde youn bir ekilde ele alnmtr. bn Sn,
Zorunlu Varlk ak ve gzelliin bizzat kendisi ve btn iyilik ve gzelliklerin
kayna olarak deerlendirmi, bu varln zatn ve btn yarattklarn
sevmesinden dolay k, kendi zat yine kendisi tarafndan sevildii iin de
mauk olduunu, k ve mauk olmasndan dolay da zatnda herhangi bir
okluun olumadn aklamtr.596
bn Sn metafiziinde ilh yaratlta bir tr ak etkili olmaktadr.
Bu, kendi prensibine ulamak isteyen varln akdr. bn Sn mistik bir
yaklamla, her varln Mutlak Hayr olan Tanrya ftr bir akla yneldiini
belirtir. Fakat daha sonra skenderin dnce boyutunu aarak Mutlak
Hayrn klarnda tecelli ettiini, ancak klarn onun tecellilerini
kabulnn farkl dzeylerde gerekletiini ifade eder. Zaten her eyin
varl, ancak onun tecellisi ile gerekleir. bn Snya gre Tanrnn
tecellisini ilk kabul eden, kll akl ad verilen lah melektir. Bu akln cevheri
onun tecellisine bir ahsn misali olan, aynadaki sureti gibi nail olur. Faal
akl bu tecelliyi aracsz olarak, zatn ve zatndaki makulleri bilfiil ve sabit
bir ekilde idrak etmek suretiyle alr. Sonra ilh nefsler de bu tecelliyi
ayn ekilde aracsz olarak alrlar. Bunlarn nail olduu tecelli, onlarn her
birine gc yettiince ona benzeme evki verir. Nitekim doal cisimler de
doal hareketlerini ona benzemek iin yaparlar. Zaten bn Snya gre her
varlkta kendi yetkinliine kar doal bir ak vardr. Bu ak onun hem kendi
yetkinliinin hem de lk ve Gerek Mak olan Tanrya yaknlamasnn
nedenidir.597
594
595
596
597

ubuku, age., s. 97.
bn Sn, F Mhiyetil-Ik, ev. Ahmet Ate, stanbul 1953 s. 25.
Bkz. bn Sn, age., s. 89-91.; Altnta, age., s. 72-73.; Cihan, A. Kamil, bn Sn ve Estetik,
Beyaz Kule Y., stanbul 2009 s. 44-92.; Uysal, Enver, Kind ve bn Sn Felsefesinin Temel
Kavramlar, Emin Y., Bursa 2007 s. 164165.
120
Mak konusunda skenderle bn Sn akn ftr olmas, varllarn

yetkinliklerini bu ftr duyu vastasyla Maka yaknlaarak kazanmalar
noktasnda hem fikirdir, ancak Makun klarda tecelli etmesi noktasnda
bn Sn, skenderden bir adm daha ileri gitmektedir. skendere gre akn
ekim gcyle oluan metafiziksel hareketlilikte, Frb ve bn Snnn
sudr nazariyesinde olduu gibi varlklar, arac varlklara veya daha st bir
varlk skalasndaki varla arzu duymazlar, dorudan doruya Tanrya arzu
duyarlar. Sudr nazariyesinde ise varlklar hem Tanrya hem arac varlklara
arzu duyarlar.598
Tanrnn ak objesi olarak ele alnmas ve varlklarn ftr olarak ona
ynelmesinin ifade edilmesi, Tanr varlk ilikisinin arzu ve ak yoluyla
gereklemesinin aklanmas Tanryla varlklar arasndaki mnasebeti
aklarken, Tanrnn lk Neden, lk Akl ve lk Hareket Ettirici olmasna
nazaran varlklarla daha yakn bir ilgi ve ba kurulmakta, Tanr ve varlklar
arasndaki iliki de sadece bu noktada aklanabilmektedir.
2.3. LK AKIL (FAAL AKIL)
skender, Aristoteleste olduu gibi, Tanry lk Akl olarak da
adlandrm, faziletli fiillerin sadece faziletli varlklarda olabileceini ifade
ederek, ilk akln fiilinin btn varlklardan daha faziletli olan varlkta
bulunacan ve bu akln da btn varlklardan daha faziletli bir varlk
olmas gerektiini belirtmitir.599 Buna gre en faziletli fiile sahip en faziletli
varlkta bulunan en faziletli akl tanrsal akldr.
Tanr, lk Akl kabul edilince, u sorulara cevap vermek gerekir, lk
Akl nasl bir akldr? Bu akl her eyi dnebilir mi? Yoksa sadece kendisini
mi dnr? Her eyi dnrse, bu dncesi nasldr? Sadece kendisini
dnrse bu, Tanr iin snrlama anlamna gelmez mi?
skendere gre, mademki Tanr en faziletli varlk, tanrsal akl da en
faziletli akl, o halde en faziletli tanrsal akln mutlak anlamda ilk nce en
faziletli varl dnmesi gerekir. Yani lk Akln kendi zatn dnmesi
ncelikli eylemidir. Bu durumda akleden ve akledilen zde varlk
olmaktadr. lk Akl, eer kendi zat dnda bir varl dnrse, o zaman
lk Akl baka bir akledilire dnr. Bu dnmden de akln hareketlilii
meydana gelir. O zaman da akl, deiimi ieren bir nesne haline dnm
598 Bkz. Afruds, agm., s. 254-256.; Frb, Felsefenin Temel Meseleleri, s. 123124.; Aydn,
age., s. 160-198.; zden, bn Sn Descartes Metafizik Bir Karlatrma, s. 79-83.
121
120
olur. Tanrnn deiim ve dnm kabul etmesi ise mmkn deildir. Bu

nedenle lk Akl sadece kendisini dnr.
Aklla ok eyi dnen varlk faziletli bir varlk deildir. Ancak tam
anlamyla ve srekli olarak faziletli eyleri dnen varlk faziletli bir
varlktr. O halde en faziletli varlk olarak lk Akln devaml surette sadece
kendi zatn dnmesi gerekir. Bu akl, sadece kendi zatn dnmesi
nedeniyle btn zamanlarda, srekli ayn hal zere ebedi olur ve hareket
etmeyen basit bir varlk olarak varln devam ettirir.
Bilfiil ve mutlak anlamda kendisi tarafndan akledilir olan akl sayca
bir tanedir. nk btn varlklarn en faziletlisi ve en ereflisi olan bu
varln fiiliyle ilgili olarak, kuvveden ve hareketten tamamen uzak en iyi
ve en zorunlu bir varlk olmas, zikredilen zelliklerin de dier varlklardan
ziyade faziletli olan varlkta bulunmas gerekir.600 skenderin verilerinden
tanrsal akln deiimden uzak olabilmesi iin sadece kendisini dnmesi
gerektii, sadece kendisini dnmesi ise snrllnn deil, sonsuzluunun
zorunlu kabul olduu anlalmaktadr.
skenderin Tanrnn sadece kendisini bilmesi dncesindeki hareket
noktas Aristotelesin bilfiil bilginin nesnesine zde olmas anlayna
dayanmaktr.601 skender, bu dnceden hareketle tanrsal aklda akleden
ve akledilenin srekli olarak bir ve ayn ey olduunu ve tanrsal akln srekli
olarak bu hal zere olmas gerektiini ileri srmtr. Buna gre akledilenle
akleden ayn varlk olduundan, lk Akl sadece kendisini dnr. nk
tanrsal akl gerek akledilen ve gerek akleden durumundadr. Gerek
akledilen basit bir cevher ve maddeden ayrk bir formdur. Gerek akl da
kendi tabiatna zg olarak bilfiildir ve kendi tabiatndan dolay bu akln
zorunlu olarak sadece kendisini dnmesi gerekir. nk bilfiil akl kendi
tabiatna zg olma ynnden akledilir olmayan hibir eyi dnemez:
zaten en faziletli ey akln dnmedii eylerden biri deildir.602
skender, her ne kadar lk Akln sadece kendisini dndn
ifade etse de,- zira sadece kendisini dnmesi dier varlklar bilmemesi
anlamna gelir- felsefesinin temel dncelerinden saylan bu grnn
tam anlamyla tatmin edici olmadnn da farkndadr. Ona gre, Tanrsal
akln baz eyleri dnemediini ve bilmediini sylemek doru olmad
gibi btn varlklardan daha erefli olan tanrsal akln herhangi bir durumda
601 Aristoteles, Ruh zerine, (430a1423) s. 175176.
122
herhangi bir eyi dndn sylemek de ok yanltr. Deeri olmayan

baz eyleri tanrsal akln dnmesi ve grmesi uygun deildir.
Dnme fiilinde ve annda akleden ile akledilen ayn eyse, tanrsal
akln ve her eyden daha erefli olan ilh cevherin, baka eyleri dnmek
suretiyle deersiz olan eylere benzediini sylemek de ok yanltr. Bu
yzden btn varlklardan daha faziletli olan tanrsal varln herhangi bir
ekilde baka bir eyi dnrken deimeksizin dnmesi gerekir. Baka
bir eyi dnmeye doru meylettii zaman, bu eilimin daha aa bir eye
doru olmasndan ve ayrca herhangi bir hareketle birlikte olmasndan
dolay tanrsal akl kendisi dndaki bir eyi dnemez. stelik tanrsal
varlk aaya doru meylettiinde mutlak bilfiil de olamaz.603
Grld zere skender hem Tanrnn her eyi bildiini ifade etmek
istiyor, hem de varlklarn bilgisine sahip olunca, harekete sahip olaca ve
dolaysyla deiecei, deienin ise gerek anlamda Tanr olamayaca
dncesinden hareket ederek, lk Akln sadece kendisini dndn
ve bildiini ifade ediyor. Ancak genel anlamda felsef anlayn Tanrnn
sadece kendisini dnmesi zerine kurduunu dikkate aldmzda,
skenderin lk Akl konusunda lk Akln sadece kendisini bildii grnde
olduunu ifade edebiliriz.
Srekli kendini dnen varln devaml olarak dnd eyle
birlikte olmas gerekir. Ayrca eer aklla dnme sadece pasiflikle
birlikte olursa, o zaman akledenin ve akledilenin btn ynlerden ayn ey
olduunu sylemek samadr. nk ayn eyin hem kendi zatndan dolay
pasif olmas, hem de kendi zatyla aktif olmas doru ve uygun olmayan
bir eydir. Bu aklsal dnce btn pasifliklerden uzak olduu iin tam
anlamyla kuvveden ve maddeden ayrktr. Kuvveden ve maddeden
tamamen ayrk olan akln sadece kendisini dndn sylememizde
ise bir saknca yoktur.604
Tanrnn sadece kendisini dnd, dncesinin konusunun en
iyi olan kendisi olmas gerektii, sadece kendisini dnmesinin nedenini
ise lk Akl hareketten, dolaysyla deiimden uzak tutmaya ynelik bir
604 Bkz. Afruds, Mebdil-Kll, s. 273.; Finnegan, John, Texte Arabe du Peri Nou, ed. Fuat
Sezgin, Alexander of Aphrodisias in the Arabic Tradition, Islamic Philosophy, Strauss
Offsetdruck, Frankfurt am Main 2000 Volume 101 s. 125.; Schoeder, Frederic M., The
De Intellectu, ed. Frederic M. Schoeder and Robert B. Todd, Two Greek Aristotelian
Commentators On the Intellect, Pontifical Institute of Mediaevel Studies, Toronto 1990
s. 51.
123
122
kayg olmas konusunda, Aristotelesi izlemektedir. yle ki Aristoteles,

Metafizikte lk Akl konusuna u ekilde deinmitir; Akl, en tanrsal
zelliktir. Akl, bir eyi dnmezse uykuya benzer. Dnmesi baka bir
ilkeye baml ise en yksek cevher olamaz. O zaman dnmesi basit
bir kuvve olur. Bakasn dnrse, ya her zaman ayn ey ya da bazen
baka bazen daha baka bir eyi dnr. O zaman deikenlik olacandan
dncesinin nesnesi iyi olan olmas veya baka bir ey olmas fark etmez.
Fakat baka eyleri dnmesi samadr. O zaman en tanrsal ve en deerli
olan eyi dnr yani kendi kendisini dnr.605 Buna gre Tanr sadece
kendisini dnr ve bilir. Dnmesi ve bilgisi zorunlu olarak kendisiyle
snrldr. Bu, Onun deiimden uzak ve mutlak olmasnn gerekliliidir.
Arslana gre Aristotelesin Tanrs aklldr, hatta akln kendisidir;
ancak Aristotelesin dnyay herhangi bir amaca gre ynetme ynnde
bir etkinlii olmad gibi, Aristoteleste dnyann ve doann kendisi de
byle bir bilinli amasalla sahip deildir. Aristoteles, evreni ne yaps
ne tarihi bakmndan tanrsal bir plann rn veya gereklemesi olarak
grmedii gibi, te yandan onda evren, ereklere ynelen bireysel varlklarn
bilinli abalarnn sonucu olarak da ortaya kmaz. Aristoteleste ancak
doal varlklarn doalarn gerekletirme ynnde yaptklar fiillerin
kaynan kendi ilerinde bulmalar kendilerinde bulunan bir ilkeden veya
eilimden hareketle gerekletirmeleri anlamnda, bir ereksellikten sz
etmek mmkndr.606 Genel anlamda Arslann Aristotelesi bu ekilde
deerlendirmesi, Aristotelesin bu erevedeki dncelerini izleyen
skender iin de geerlidir.
skender, Tanry lk Akl dnda Etkin (Faal) Akl diye de isimlendirir.
Aslnda Aristotelesle skender etkin akln bilkuvve akl bilfiil hale getirdii,
ebedi olarak bilfiil akl ve akledilir olduu, a benzedii, zamann dnda
ezeli ve lmsz olduu konusunda ayn dnce yapsna sahiptirler.607
Ancak aralarndaki en nemli tartma bu akln tanrsal akl olup olmad
meselesidir. Rossa gre Aristotelesin etkin akl, nefsin alanna ait bir akl
olmasndan dolay bireysel, insani varln btnyle dnda kalan tanrsal
bir akl deildir.608 skender ise etkin akl Tanryla zdeletirmi,609 tanrsal
akl anlatrken lk Akl kelimesiyle birlikte Etkin Akl ifadesini de kullanmtr.
605 Aristoteles, Metafizik, (1074b1630) s. 519.
606 Arslan, lka Felsefe Tarihi 4, s. 288289.
607 Afruds, skender, Fil-Akl ala Rayi Aristtals, ev. Abdurrahman Bedev, urhun al
Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti, Drul-Mark, Beyrut 1971 s. 34.; Finnegan, agm., s.
120.
608 Bkz. Ross, age., s. 176.
609 Ross, age., s. 180.
124
Aristoteles Tanr akldr, aklsaldr, tam fiildir, formel cevherdir,

kendisiyle kaimdir, en mkemmel canldr, ezeli-ebedi bir hayattr.610
demitir. Bu balamda Aristotelese gre Tanr hem Akl hem de Tam Fiildir.
Bu nedenle srf fiil olduundan faal bir akldr. Ancak skender psikolojik
ve metafizik anlamda Faal Akl ayn varlk yani Tanr kabul ederken,
Aristoteles insana ait faal aklla, tanrsal faal akl birbirinden ayrt etmitir.
Bu erevede skenderin faal akl Aristotelesten farkl bir erevede ele
aldn ifade edebiliriz.
Aslna baklrsa skenderle Aristoteles ayn ifadelerle etkin akl
anlatmaktadr, ancak Aristoteles, her nesnenin entelekheias doal
olarak, bilkuvve olan eyde, dier bir deyile uygun maddede bulunur,611
Etkin akl bedenden nce vardr ve ondan sonra da yaayacaktr.612
ifadeleriyle bu akl insan bedeniyle ilikilendirmitir. skender ise genel
anlamda Aristotelesle ayn ekilde tasvir ettii akl bu akl nefsin bir yetisi
veya paras deildir613 diyerek insan nefisle dolaysyla bu akln bedenle
ilgisinin olmamas gerektiini vurgulamtr. Neticede Aristotelesin etkin
akl insanla ilikili, skenderin etkin akl Tanryla ilgili bir akldr.
Davidsona gre skenderin etkin aklnn iki fonksiyonu vardr; etkin
aklla hem insan dncesinin nedeni olan Aristotelesin fiil (etkin) akln
hem de evrenin lk Nedenini zde klmtr. Aristotelese gre evrenin
hareket ettiricisinin lk Neden olmasna ramen, skendere gre lk Neden
sadece hareket ettirici deil, ayn zamanda btn var olan eylerin nedeni
ve ilkesidir. Onun etkin akl hem insan dncesinin nedeni, hem de lk
Nedendir. Veya en azndan kendisi dnda var olan her eyin varlnn Son
Nedeni, En Byk Nedenidir.614
skenderin Tanrnn akl olmas konusundaki dncelerini
ortaya koyduktan sonra, Stoaclarn ve slam filozoflarn bu konudaki
dncelerine de deinebiliriz. Stoaclarn Tanrs aklldr, evreni planl
olarak meydana getirmitir. Evrenin akn deil, ikin ilkesidir. O, evrene
balangcnda aklsallk ve dzenlilii kazandrp daha sonra onun bu
aklsallk ve dzenlilie gre gelimesini mmkn klan bir g olmayp,
bu aklsallk ve dzenliliin ta kendisidir. Nasl sperma, meni svs iinde
610
611
612
613
614
Aristoteles, age., (1072b20-30) s. 507-508.

Aristoteles, Ruh zerine, (414a 25) s. 78.
Aristoteles, age., (430a 1423) s. 175176.
Davidson, Herbert A., Al-Frb, Avicenna, Averroes On Intellect, Oxford University
Press, New York 1992 s. 30.
125
124
bulunursa, dnyann tohumsu ilkesi olan Tanr da ayn ekilde evrende var
olan btn eylerin ve onlarn yaayacaklar btn deime ve gelimelerin
ilkesi veya kaynadr. Varlklarn geliim veya alm plann ierir.615
skenderle Stoaclarn dncelerini karlatrdmzda, Stoaclarn
Tanrs skenderin Tanrs gibi aklldr, ancak Stoaclarn Tanrs ikin bir
varlktr, bu nedenle her eyi dnebilir. skenderin Tanrs ise sadece
kendisini dnebilir.
Kind, akln okluk ifade etmesinden ve Tanrnn gerek ve mkemmel
anlamda bir ve basit olmasndan yola karak, gerek ve bir olan Tanrnn
akl olmadn ifade etmitir. nk Gerek Bir akln tesindedir.616
Druarta gre Kind, Plotinusu izleyerek Tanrnn akl olmad dncesine
ulamtr.617
Frb, Fi Meanil-Akl adl risalesinde Aristotelesin Metafizik adl
eserinde (Lamda blmnde) kulland akl kelimesinin anlamlarn
incelemi ve Tanrnn lk Akl, lk Varlk, lk Bir ve lk Gerek olduunu, dier
ilkelerin akllar hiyerarisinde Ona nispetle akl sayldn ifade etmitir.618
Zorunlu varln hem akl hem kil, hem de makl olduunu, bunlarn
hepsinin zorunlu varlkla ayn anlama geldiini anlatmtr. lk varlk zyle
akldr, kendisini bilir, kendisini bilmesinden dolay kildir, kendisi kendisi
tarafndan bilinen olduu iin de makuldr. Burada sje kendine yneldii
obje ile birleir. Sonuta dnen ve dnlen tek ve ayn ey, yani
akl, kil ve makl ayn varlk olur. Zira Onun ilmi cevherinden baka bir
ey deildir. Onun bilmesi, bilinmi olmas ve bilgisi tek varlk ve bir zat
olmaktan ibarettir.619
Frb, skender gibi Aristocu gelenei izleyerek Tanrnn akl
olduunu sylemitir. Bu anlaya gre varlnda maddeye gereksinim
duymayan bir ey, cevheri bakmndan bilfiil akl olur. Ayn zamanda bilfiil
akledilirdir. Bu anlamda Tanr cevher itibariyle akl, akleden ve akledilendir.
Kendini dnmek bakmndan bilfiil makul, bilfiil kil(dnen)dir.620
615
616
617
618
Arslan, age., s. 289290.

Bkz. Kind, lk Felsefe zerine, s. 177.
Bkz. Druart, agm., s. 361364.
Bkz. Aristoteles, Metafizik, (1074b11075a11) s. 518-522.; Frb, Akln Anlamlar
zerine (Fi Meanil-Akl), ev. Mahmut Kaya, Felsefe Metinleri, Klasik Y., stanbul 2003 s.
137.
619 Atay, Frb ve bn Snya Gre Yaratma, s. 75.
620 Bkz. Aydnl, age., s. 71-76.; Aydn, Frbde Metafizik Dnce, s. 63-71.; zden, age.,
s. 5963
126
Frb gibi, bn Snya gre de Tanr bizatihi srf akl, makul ve kil
yani dnce, dnlen ve dnendir. Tanr kendi zatn dnd
iin kil (dnen), yine zat kendisi tarafndan dnld iin makl
(dnlen)dr.621
Frb ve bn Sn Tanrnn kendisini dnd, akl ve akledilir
olmasnda skenderle hem fikirdir, ancak faal akln Tanr olmas konusunda
farkl dnmektedirler. Frbye ve bn Snya gre faal akl ay-alt
dnyay ynetir. Zira ay-alt lemindeki olular ve deimeler onun iidir.
O, kuvve halinde olan varlklar fiil haline dntrr, ekilsiz maddeye
ekil verir ve ekillerini deitirir. Bundan dolay hem Frb hem bn Sn
faal akla Vahibs-Suver adn verirler. Vahibs-Suver ise Tanr deil, faal
akldr.622
bn Rd, Tanry lk Akl ve Salt Akl olarak isimlendirmi, sonra da
Salt Aklla ayrk aklarn (semv varlklarn akllarn) birbirinden tamamen
farkl olduunu, Salt Akln mutlak ve nedensiz akl, ayrk akllarn ise
nedenli aklar olduunu ifade etmitir.623
Grld zere Kind, Tanrnn birliini korumak iin Tanrnn
akl olmadn ileri srm, Frb ve bn Sn ise Tanrya akl vasfn
verseler de kendisini bilmesi noktasnda hem fikir, ancak varlklar bilmesi
konusunda farkl davranmlardr. Druarta gre Tanrnn czleri bildiini
inkar etmilerdir. Bunun yan sra Tanrnn fiili zorunlu olduundan ona
irade, ihtiyar ve zgrlk de tanmamlardr.624 Ayrca Frb ve bn Sn
lemdeki olu ve bozulular Faal akla atfetmiler ve faal akln semv
onuncu akl olduunu ifade etmilerdir. skender ise ay-lemdeki olu
ve bozulular semv varlklara atfetmi ve Faal Akl Tanr olarak kabul
etmitir.
lk Akl konusunu deerlendirme ynnden skenderle Aristotelesin
Metafizikinin on ikinci kitapnn dokuzuncu blm arasnda byk fark
yoktur. Fakat skender, Aristotelesin ifade ettii gibi Tanry lk Akl olarak
nitelendirirken, ayn ifadeleri kullanmakla birlikte ondan farkl bir ekilde
Tanrnn Faal Akl olduu zerinde geni bir ekilde durmutur. Ayrca Faal
Aklla Faal Akl ayn zamanda lk Akl olduundan- slam filozoflarnn
kastettikleri onuncu akl olan faal akl kastetmemitir.
621
622
623
624
Bkz. Goichon, age., s. 40-41.; zden, age., s. 141.

Atay, age., s. 183184.
Sarolu, bn Rd Felsefesi, s. 183, 195.
Druart, agm., s. 378.
127
126
2.4. LK HAREKET ETTRC (EL-MUHARRKL-EVVEL)

Aristoteles, Fizikin son kitapnda ve Metafizikin on ikinci
kitapnn yedinci blmnde zamann ve hareketin ezeli oluundan
hareketle lk Hareket Ettirici konusunu ele almtr. skenderin anlatt
hareket ettirici neden Aristotelesin Fizikin sekizinci kitapnda anlatt
lk Hareket Ettirici Nedendir. Bu lk Hareket Ettirici Neden ezeli ve mufrk
bir cevherdir. Aristoteles, Metafizikinde bu cevhere Tanr olarak iaret
etmitir.625
skender, Aristotelesin Fizik ve Metafizikinin nemli noktalarn
aklad Mebadil-Kll adl risalesinde, Aristotelesin metodunu izlemi,
lk Hareket Ettirici erevesinde hareket, zaman, ezelilik, neden, semv
varlklar ve evren konularn ele almtr. Bir anlamda bu konular, Tanr
konusuna giri ve yardmc veriler mahiyetinde olduundan Tanr konusunun
anlalmasna fayda salad gibi, skenderin kozmolojik ve ontolojik
grlerinin aklanmasna da byk katklar salamtr. skenderin lk
Hareket Ettiriciyle ilgili grlerini, Mebadil-Kll adl risalesinden yola
karak ortaya koymaya altk. Doa felsefesi blmnde, skenderin
hareketi ve zaman ezeli kabul ettiini ifade etmitik. Buna gre skender,
ilk nce doa felsefesi blmnde grdmz zere hareketin varl ve
ezelilii nclnden hareketle, lk Hareket Ettirici konusuna giri yapm,
sonra da hareket ettirilen varln hareketinin nedeninin, kendisinin
mi yoksa baka (d) bir nesnenin mi olmas gerektiini polemik tarzda
mantksal karmlarla ele almtr.
skender, hareket ettiren ey, ancak kendisi hareket ederse hareket
ettirebilir. Bu nedenle ilk hareket ettiricinin hareket ettirilmesi gerekir
iddiasna u cevab verir; bir eyi hareket ettirenin kendisi dndaki bir
ey tarafndan hareket ettirilmesi gerekmez. Hareket ettirenin zorunlu
olarak bir bakas tarafndan hareket ettirilmesi gerektiine ilikin dnce
vehimden ibarettir. nk ilk, sadece hareket ettirir. yle ki, ilk hareket
ettirici hariten bir ey tarafndan hareket ettirilen bir varlk olursa, o
halde o varlk, ilk hareket ettirici olamaz, zira ilk hareket ettirici denilen
varlk hareket ettiren varlk olmu olur.626 Sonra bir varl baka bir varln
hareket ettirmesi, silsileyle devam eder gider ve sonsuz nedenler dizisinin
imkanszlndan dolay bir sonu elde edilemez. Bu nedenle hareketin
balatcs olarak, bir ilk hareket ettiriciyi kabul etmek zorunludur.
128
skender, harici bir g tarafndan hareket ettirilmesi imkansz olan

bir Zorunlu lk Hareket Ettiricinin varln ortaya koyduktan sonra, bu ilk
hareket ettiricinin hareket nedeninin kendisi olup olamayaca konusuna
eilmitir. Ona gre eer ilk hareket ettirici, kendisi tarafndan hareket
ettirilirse, o zaman kendi, kendisini hareket ettirmesi, hareketinin zt
olmas ve ayn zamanda kendisi tarafndan hareket ettirilmesi gerekir;
buna gre hareketini kendinden alr ve kendisini hareket ettirir demektir.
Ancak, bir eyin hem kendi zat tarafndan hareket ettirilmesi ve hem kendi
zatn hareket ettirmesi, pheli bir durumdur.
Bir kimse zorunlu olarak bir eyin kendisi tarafndan hareket ettirildiini
sylerse, ya o eyin tamam kendi kendisini hareket ettirir, o zaman o eyin
tamamnn ayn anda hem hareket ettiren hem hareket ettirilen olmas
gerekir. Bundan dolay ilk hareket ettiricinin hem hareket ettiren hem
de kendisi tarafndan hareket ettirilen varlk olmas gerekir. Ya da o eyin
tamam bir cz tarafndan hareket ettirilir, o zaman hareket ettirilen ve
hareket ettiren o eyin bir cz olur demektir. Bu ynyle varln bir cz
hareket ettiren bir cz de hareket ettirilen olur. Ya da tamam hareket
ettirir, bir cz hareket ettirilir. Veya tamamnn czleri birbirlerini hareket
ettirir; o czler bir ynyle hareket ettiren bir ynyle de hareket ettirilen
varlk olur. Veyahut da klln bir cz hareket ettiren, bir cz de hareket
ettirilen varlk olur. Sylenilen tarzlarn hepsinde kendi zat tarafndan
hareket ettirilen varlk ortaya kar. nk onda hem hareket ettirme hem
hareket ettirilme mevcuttur.
Kendisi nedeniyle hareket ettirilen varlklarn says bu kadar ok
olduuna gre, bu ey kendi zt hareketiyle bu kadar sayda hareket
ettirir ve hareket ettirilir demektir. Bir ey kendisinin tamam tarafndan
hareket ettirilir ve ayn anda hem hareket ettirilen hem hareket ettiren
varlk olur demek imkanszdr; nk o hareketin ayn anda hem hareket
ettiren hem de hareket ettirilen olmas gerekir. Bir varl hareket ettirenin,
o varlkta hareket ettirilen tarafndan aynsyla hareket ettirilmesi mmkn
deildir.627
skender, hareket ettirilenin kendisini hareket ettirmesi ve hareket
ettirenin ayn zamanda hareket ettirilmesi dncesinin yanlln bir de
rneklerle ortaya koymaya almtr; Ona gre yer deitirme asndan
ayn anda ayn varln hem yer deitirmesi hem yer deitirtmesi
imkanszdr. Shhati ifade eden eyin kendi zatndan shhati anlamak
129
128
imkanszdr, ancak bir arazla anlalabilir. Bytlen ey, byd esnada

dardan gelen bir ey olmadan nasl byr?628 retmenin renciye
rettii eylerin aynsn ayn anda hem renciye retmesi hem
renciden renmesi ve sayca ikisinin bir olmas nasl mmkndr?
Hareket ettiriciyi ve hareket ettirileni ayn sayanlara gre hareket ettirici
ile hareket ettirilen, ayn anda hem bytlen hem de byten anlamna
gelmektedir. Bu ise imkanszdr.629
skendere gre, Aristotelesin de ifade ettii ekilde, bir hareket
eyleminin gereklemesi iin hareket ettirilenin bilkuvve, hareket ettiricinin
ise bilfiil olmas gerekir. Zira bilkuvvenin bilfiile dnmesi hareket
nedeniyledir. O halde hareket ettiricinin kendisini hareket ettirmesi iin
ayn anda hem bilkuvve hem de bilfiil olmas gerekir. Bu ise imkanszdr.
Hareket ettirici, hareket ettirmesi ynyle hareketten nce de
bilfiildir. Bu nedenle onun hareketten nce bilkuvve hareket ettirilen varlk
olmas imkanszdr. Szgelimi insan bildii iin retir, rettii iin bilmez.
Bir ey snd iin hareket eder, hareket ettii iin snmaz. Bu rnekler
erevesinde bir varln tamamnn, tamamn hareket ettirmesi mmkn
deildir. Aynen bunun gibi, eer birisi hareketi kendinden olan bir varlkta
kl, kendi czlerinden bir czle hareket eder, cz kll hareket ettirir;
bylece cz hem kll hem de kendini hareket ettirir derse, o zaman o
czn, klde mevcut olmas gerekir. Bu ynyle sayca bir olan hareket
ettirici ve hareket ettirilen ayn varlk olur, bu da imkanszdr.
Eer biri, cz, kl tarafndan hareket ettirilir derse; hareket ettirilen
czn kendiliinden hareket ettirilmesi gerekir. nk hareket ettirilen
cz, hareket ettiren klde mevcuttur. Bu dnceye gre kl, kendiliinden
cz hareket ettirir. Bu da imkanszdr. Zira bu durum klln hem hareket
ettirici olmasn hem de hareket ettirilmesini dourur. Eer biri klln
czleri birbirini hareket ettirir ve bir ksm bir ksm tarafndan ayn
hareketle hareket ettirilir derse, o zaman vastal ve vastasz hareket
ettirme ortaya kar. Vastal ve vastasz hareket ettirme arasnda ok fark
vardr. Vastal hareket ettirmede, czlerden her biri baka bir cz hareket
ettirir, bylece klln czlerinden her biri kendi kendisiyle ve herhangi bir
varln nedeniyle hareket ettirilmi olur. Bu varsaym da imkanszdr.
Vastasz hareket ettirmede bir varlk sadece kendisiyle hareket ettii
zaman, o varln czlerinin bir ksm hareket etmeden hareket ettirir, bir
130
ksm da hareket ettiricilii ynnden hareket eder. O zaman bu varln

hem hareket ettirici hem hareket etmeyen hareket ettirici hem de hareket
ettirilen varlk olmas gerekir. Bu durdum da imkanszdr.630 Bu ifade
edilenlerden kendisi olarak hareket eden ilk hareket ettiricinin, hareket
ettirilmemesi gerektii anlalmaktadr.
skender, bir varln d neden tarafndan hareket ettirildiinde ilk
hareket ettirici olamayacan vurguladktan sonra czn kll, klln cz
hareket ettirmesi ve onun tarafndan hareket ettirilmesinin, klde mevcut
czlerin birbirlerini vastal ve vastasz bir ekilde hareket ettirmeleri ve
birbirleri tarafndan hareket ettirilmelerinin imkanszln ifade etmi ve ilk
hareket ettiricinin kendisi tarafndan hareket ettirilemeyeceini mantksal
karmlarla ortaya koymutur. Ayrca hareketi kendisinden zannedilen
canllarn hareketlerinin d bir etki tarafndan; canllarda olmayan bir ilk
neden tarafndan olutuunu da ifade etmitir.631
skendere gre lk Hareket Ettirici hibir cihetle hareket ettirilen bir
varlk olmad gibi ilinek yoluyla da hareket ettirilen bir varlk deildir.632
Buna gre lk Hareket Ettiricinin hareket etmediini anlamak gerekir.
Zira lk Hareket Ettiriciyi hareket ettiren ve hareket ettirilen varlk olarak
kabul edersek, o varlk hareket ettii ve hareket ettirdii iin bileik bir
varlk demektir. Ne zaman hem hareket ettirme hem de hareket etme gibi
basit eyler ayn varlkta bir araya gelirse, basit varlk bileik varlk haline
dnr.633 lk Hareket Ettirici ise bileik bir varlk deildir.
lk Hareket Ettirici basit bir varlk olduuna ve hareketin de d bir
nedeni gerektirdiine gre, d hareket ettiricinin bir tane mi yoksa birden
ok mu olduu tartlan bir meseledir; Eer hareket ettirici ok fazlaysa,
trlerinde farklklar oluur ve bu nedenle hareket ettiriciler basit cevher
olamazlar. Eer hareket ettiricilerin tamamnda belli zel farkllklar varsa,ki vardr- yine onlarn trdeki farkllklar ortaya kar ve basit cevher
olamazlar. Nitekim hareket ettiricilerin tamam, genel durumlarna baz
ilaveleri kabul ettiklerinde bileik varla dnrler. Hareket ettiricilerin
trdeki farkll ise ncelik, sonralk, artma ve eksilmeden dolay ortaya
kar. Bu da kartlardan birinin hareket ettiricilere katlmyla gerekleir.
Zira azlk ve okluk herhangi bir cinste kartlarn birisinin karmyla
630
631
632
633

131
130
meydana gelir. Buna gre kartlk ieren hareket ettiricilerin birisinin ilk
olmas gerekir. nk hareket ettirici ilk olduu zaman dierleri gibi bileik
olmas mmkn deildir. Bu nedenle ilk olan varln tabiatnda kartlk
olmad gibi lk Hareket Ettirici Nedenin maddesel bir varlk da olmamas
gerekir.634 Bu ifadeler Aristotelesin dncelerini yanstmaktadr. Nitekim
Aristoteles de btn kartlarn maddelerinin olmasndan, maddelerin
de bilkuvve kartlk iermesinden dolay lk Varlkn hibir kartnn
olmadn ifade etmitir.635 Bu aklamalardan hareket ettiricinin bir tane,
basit cevher, ilk neden, cisim-d ve kartlk iermeyen bir varlk olmas
gerektii anlalmaktadr.
Hareket ettirilen varln kendisinin hareketinin nedeni ve ilkesi
olmas meselesini Aristoteles, Fizikin son kitapnn beinci blmnde
ele almtr. Aristoteles ve skenderin bu konudaki dncelerini
karlatrdmzda; genel anlamda fikir rgleri, savunmalar ve
verdikleri rnekler birbirlerine benzemektedir. Aristoteles, hareketin
kendinden olup olmamasn asl anlamda ve ilineksel anlamda ele alm,
aklamalarn daha ziyade simgelerle ifade etmi, skender ise metafiziksel
bir anlam ifade etmediinden dolay ilineksel anlam dikkate almam,
Aristotelesin simgelerle aklad hususlar daha ak ve detayl olarak
izah etmitir. Neticede ikisi de varln hareket etmesinin nedeninin kendisi
olamayacan, harici bir ilkeye ihtiya duyulacan, bu harici ilkenin asl
anlamda hareket ettirilemeyen hareketsiz hareket ettirici olmas gerektiini
ortaya koymutur.636
Bilkuvve ve bilfiil, iyi ve kt, var olan ve olmayan, ezeli ve ezeli olmayan
kavramlarna gre varl aklamak Aristotelesiliin ana tezlerindendir.637
skender de bu anlayla lk Hareket Ettiriciyi u ekilde incelemitir. Ona
gre lk Hareket Ettiricinin dier varlklara eit olduu sylense, bu eitlik
meselesi, lk Hareket Ettiricideki en mkemmel gten daha nce daha
eksik bir gcn zorunlu olarak var olmasn gerektirir. Halbuki bu mkemmel
gten daha nce daha naks bir gcn olmas ve kabul edilmesi mmkn
deildir.638 lk Hareket Ettirici, en faziletli varlktr. Var olmayan bir eyi
faziletle nitelemek mmkn deildir. Ayrca lk Hareket Ettirici, zorunlu ve
ezeli bir varlktr. Buna gre ezeli olan varlk ezeli olmayan varlktan daha
634
635
636
637
638

Bkz. Aristoteles, Fizik, (257b13-258b10) s. 371375.; Afruds, agm., s. 258260.
Bkz. Tricot, age., s. 508 d. 3.
132
ok faziletlidir.639 O halde lk Hareket Ettirici Varlk, varlk skalasnda varlk,

fazilet, ezelilik ve yetkinlik asndan en byk varlktr.
skendere gre Aristotelesin Fizikin son kitapnda sylediklerinden
ak bir ekilde lk Hareket Ettiricinin Tek Ezeli Varlk olmas zorunludur.
Buna gre lk Hareket Ettirici zorunlu olarak ezeli olunca, hareketin de
zorunlu olarak ezeli olmas gerektii ortaya kar. Hareket ezeli ise zorunlu
olarak srekli olacak demektir. Zira harekette ezelilik, sreklilik anlamna
gelir, bir hareketin ardk olarak gelmesinden dolay sreklilik olumaz.640
lk Hareket Ettirici bir ve basit olduundan, hi bir halde hareket etmedii
iin kendisine doru hareket ettirdii varln birliinin ve hareketinin
basitliinin de nedenidir.641
skendere gre basit olan ve hareket etmeyen lk Hareket Ettirici,
hibir ynden maddeye benzemez642 ve soyut (cisim-d)tur.643 Aslnda
trler, yetiler, yaknlklar, pasiflikler ve aktiflikler de soyuttur. Ancak onlar
baka bir varln hareket ettii esnada ilineksel olarak hareket ederler.644
Ancak lk Hareket Ettiricinin bu soyutluklar gibi hareket etmesi sz
konusu olmad iin asl anlamda veya ilineksel anlamda hareket edip
etmediinden sz edilemez.
lk Hareket Ettirici ezeli olarak etkin bir varlk olduundan onda
pasif kuvve olarak adlandrabileceimiz gler bulunmaz. nk o, pasif
639 Genequand, age., s. 66. Aristotelese gre baka eylerin kendisini elde etmek iin
var olduklar ey, en iyi olandr ve o baka eylerin ereidir. Bu erei Kendinde yi
veya Grnte yi olarak adlandrmamz herhangi bir eyi fark ettirmez. Aristoteles,
Metafizik, (1013b2628) s. 237.
640 Afruds, agm., s. 266-267.; Aristoteles, skenderin Aristotelesin dncesi diye ifade
ettii grn Fizik adl eserinde ele alm, hareketin ebedi ve sayca bir olmasndan
hareketle, lk Hareket Ettiricinin de ebedi ve bir olmas gerektiini ortaya koymutur.
Ona gre lk Hareket Ettirici, ebedi olacaktr, says oksa, ebedi eylerde ok sayda
olacaktr. ok yerine bir, sonsuz say yerine snrl sayda diye dnmek gerekir. nk
ayn eyler sz konusu olduka, her zaman snrl sayda eyleri tercih etmek gerekir,
nitekim doal olan nesnelerde snrl ve daha iyi olann, olas olduu lde daha
ok bulunmas gerekir. Ama hareket etmeyen nesnelerin ebedi ilki olarak tekiler iin
hareket ilkesi olacak olan bir de yeterli, baka bir adan da lk Hareket Ettiricinin tek
ve ebedi bir nesne olmas zorunluluu aka grlr: hareketin her zaman var olmas
zorunludur. Eer her zaman varsa, srekli olmas zorunlu, nk her zaman var olan
sreklidir, ama ardk olan srekli deildir. Ne ki srekliyse tektir. Tek hareket de tek
hareket ettirenden gelir ve tek hareket edene zgdr. Nitekim hep baka bir nesneyi
hareket ettirecek olsa, hareketin tm srekli olamaz, ardk olur. Aristoteles, Fizik,
(259a620) s. 377379.
641 Afruds, agm., s. 261. Doal cisimler baka bir ey veya eyler tarafndan hareket
ettirilirler. Doal varlklar hareket ettiren bu (duyusal) eylerin sonsuz olmas mmkn
deildir. Buna gre hareketin kayna kendinden olan hareket etmeyen bir ilk hareket
ettiricinin var olmas zorunludur. Aristoteles, age., (256b523) s. 365.
642 Bkz. Afruds, agm., s. 261.; Aristoteles, Metafizik, ( 1074a36) s. 518.
133
132
deildir, her an etkindir.645 lk Hareket Ettiricide pasif kuvvelerin var

olduunu sylersek, lk Hareket Ettiricinin etkin olan varlk veya varlklara
ynelmesi gerektiini de ifade etmi oluruz. O halde lk Hareket Ettiricinin
yneldii varlk veya varlklarn da baka varlklara ynelmesi gerekir. Bu
ekilde hibir bilgi ortaya konamaz. stelik lk Hareket Ettiricinin baka bir
tanrya yneldiini kabul edersek, bu durum sonsuza kadar byle devam
edip gider. Byle olunca da sonsuz nedenlerin imkanszlndan dolay bir
netice elde edilemez.646
skender, Aristotelesle ayn kavramlar ve dnceler balamnda,
lk Hareket Ettirici konusunu ele almtr. skenderin genel olarak lk
Hareket Ettiriciyle ilgili tespitleri Aristotelesin Fizikinde ve Metafizikinde
birebir bulunmaktadr. Bu nedenle skenderin bu konuda Aristotelesin
dncelerini tekrar ettiini ifade edebiliriz.647
skender, lk Hareket Ettiricinin hareket ettirme zelliinden
bahsetmitir. Ancak bu, Tanrnn ay-st leme yani sabit yldzlar kresine
verdii ilk hareketi, fiziksel bir hareket olarak anlamak doru deildir.
nk Tanr salt form, salt fiil, salt ak olduu ve fiziksel bir varlk olmad
gibi, fiziksel olarak evrende de deildir. Bu anlamda ilk hareket metafiziksel
bir cezbetme olaydr. Yani k olunan bir kiinin kendisinde herhangi bir
deime ve hareket olmakszn hatta tmyle habersiz olarak kendisine
k olanda bir takm arzu ve ak duygular meydana getirdii gibi, Tanr
da ilk kre zerinde byle bir etkiye sahiptir. Sonra harekete geen sabit
yldzlar kresi de kendisinden aada bulunan ay-alt lemi hareket ettirir
ve hareket ettirme ilevi byle devam eder gider. Ay-alt lemdeki trsel
ezelilik ve ay-st lemdeki ferd ezelilik de bir anlamda akla salanm
olur.
Tanr, hareketler zincirinin hareket etmeyen son halkas yani lk
Hareket Ettiricidir. Hareket ezeli ve ebedi olduuna gre ezeli-ebedi
hareket iin bu hareketi meydana getirme gcne sahip ve bu gc fiilen
uygulayan bir ezeli-ebedi, cevhersel, salt fiil halinde olan hareket ettirici
gerekir. Bu da Tanrdr. Evrenin gayri madd sebebi olarak Tanrnn madd
647 lk Hareket Ettirici, hem form, hem say bakmndan birdir ve dolaysyla da ezeli-ebedi
bir tarzda ve srekli hareket iinde olan eyde de yalnzca birdir. Aristoteles, age.,
(1074a3639) s. 518. Tanr akldr, aklsaldr, tam fiildir, formel cevherdr, kendisiyle
kaimdir, en mkemmel canldr, ezeli-ebedi bir hayattr. Aristoteles, age., (1072b20-30)
s. 507-508. Duyusal eylerden ayr, paralanmaz, blnmez, etkilenmez ve uzamsal
deildir. Aristoteles, age., (1073a46) s. 509.
134
evrenle dorudan bir ilikisi bulunmaz. Tanr, kendisinin dnda dnme

objesi olmayan salt dnme, salt fiildir. O, ne bir ekilde sebebi olduu
evrenin varlnn, ne de bir arzu objesi olarak, kendisine ynelik kozmik
ve insani temayln bilincindedir. Tanr, ereksel neden, ak ve arzu
objesi olarak etkide bulunur. Tanr en stn, en yetkin varlktr ve evrenin
nedenidir: ama yaratc deildir. Zira Tanr evrenle dorudan bir iliki
ierisinde deildir.
Kendisi hareket etmeyen lk Muharrikin lemdeki hareketin sebebi
oluu izaha muhta bir husus olduundan hem Aristoteles hem de
skender, lk Hareket Ettiricinin hareket ettirmesini arzu ve ak kavramyla
aklamlardr. Varlklardaki btn deiim ve hareketler, mkemmelliini
kazanmak iin lk Hareket Ettiriciye benzemeyi gaye edinmekten ve bu
arzuyu gerekletirmeye almaktan kaynaklanr. Dolaysyla lemdeki
hareketin gereklemesinde lk Hareket Ettiricinin lk Hareket Ettirici
olmakla birlikte etkin bir rol yoktur, ancak ak ve arzu objesi olarak etkide
bulunur.648
2.5. TANRININ BLGS
Tanrnn deien eyleri, tikelleri bilip bilmedii veya ne ekilde bildii
konusu felsefe tarihinde Tanrnn bilgisel nitelii hakknda tartlan en
etin problemlerdendir. skenderin bu konudaki dncelerine gemeden
nce Aristotelesin grleri nelerdir? lk nce ona deinelim. Tanrnn
bilgisi konusunda Aristotelesin gr u ekildedir; Tanr, en tanrsal
ve en deerli olan eyi dnr ve dncesinin konusu deimez. Eer
dncesinin konusu deiseydi, bu, daha ktye doru bir deime
olacak ve byle bir eyin kendisi de zaten bir hareket olacaktr.649 Zira
Tanr sadece kendisini bildii ve kendisi de gerek iyilik olduu iin, baka
herhangi bir varl bilmeye meyletmesi en faziletli varlktan faziletli varla
doru bir gidi olacandan, bu durum ktye ilikin bilgisinin mevcut
olmas anlamna gelir. Halbuki Tanrnn ktye ilikin en kk bilgisi dahi
mmkn deildir.650
Tanr, en tanrsal ve en deerli olan eyi dnr ve dncesinin
konusu deimez. Tanrsal dncenin dnd eyin, sadece kendisi
olmas gerekir. O var olan en mkemmel eydir ve onun dncesi
648 Bkz. Afruds, agm., s. 256268.
650 Afruds, agm., s. 255.; Ross, age., s. 215.
135
134
dncenin dncesidir. Kendi kendisini bilen Tanr, evreni bilmez ve

evren zerine etkisi insann faaliyeti gibi, sahip olduu bilimin bir sonucu
deildir. O ereksel dzene aittir ve etkilerini ak ve arzu nesnesi olarak
kendine doru ekmek suretiyle meydana getirir.651 Rossa gre bu hemen
hemen bir etkinlik olarak adlandrlamayacak bir etkidir, nk bu, bir
insann bilinsiz bir biimde bir bakas zerinde veya bir heykel veya
tablonun kendisini seyreden hayran zerinde meydana getirebilecei
trden bir etkidir.652
Aristotelesin Tanrs deiime tbi olmamak iin deiime ynelik
her trl ilgi ve bilgiden uzak bir varlktr. Bu nedenle deiime tbi olan
evreni ve kllleri bilemedii gibi kendisi dndaki varlklarn bilgisine
de sahip deildir. nk deime kartlar arasnda meydana gelir. Eer
Tanr deieni bilseydi, kartlara sahip olurdu, kartlara sahip olduu iin
de madde, kuvve ve hareketle ilikili olmas gerekirdi. Halbuki Tanr saf
fiildir, kart yoktur, deiime tbi olmaz. Aristotelesin Tanrya atfettii
ey, nesnesi sadece kendisi olan bilgidir. Zira Tanrnn etkilenmezlii
Aristotelesiliin ana tezlerindendir.653
Gilsona gre Aristotelesin mutlak Tanrs yaratc deildir; hatta o,
dnyadan ayr bir varlk olduunu bile bilememekte, dolaysyla orada
bulunan varlklara veya eylere de aldrmamaktadr.654
Aristotelesin Tanrs, evrenin yaratlmasnn nedeni olmad gibi,
insann varla geliinin de nedeni deildir. Madde ve form ezeli olduu gibi,
bunlarn birleimi olan trler de ezelidir. Bireylerin ortadan kalkmalarna
karlk, tr olarak ezeli- ebedi bir varla sahiptirler. Tanrnn yaratmasnn
olmamas, ona herhangi bir anlamda varlk veren ilke olmamas anlamna
gelir. Bu Tanr ne deist anlamda ne de panteist anlamda evrenin varlnn
kaynadr. Bu ekilde tanmlanan bir Tanrnn evreni bilmesi veya onunla
ilgilenmesi dnlebilir mi? Arslana gre Aristotelesin Tanrs dnyaya
akn, bu dnyay yaratmayan ve bilmeyen, dolaysyla onunla ilgilenmeyen
bir varlktr.655 Bu anlamda Tanrsal inyetten ve dzen vermeden de
bahsedilemez.
Tanrnn sadece kendisini dnd anlaynn ksrlndan dolay,
yorumcular Aristoteleste baka eyler okumaya almlardr. Ancak
651
652
653
654
655

Ross, age., s. 216.
Gilson, Etienne, Tanr ve Felsefe, ev. Mehmet Aydn, stiklal Matbaas, zmir 1986 s. 32.
Arslan, lka Felsefe Tarihi 3, s. 201203.
136
Aristoteleste ne tanrsal yaratma, ne de tanrsal inyete ilikin yakn bir

grle karlalr. Olsa olsa yaratma ve inyet teorisinin daha az ksr
dn tarznn izlerine rastlanmaktadr.656
Daha sonraki Peripatetikler, Aristotelesin Tanrnn bilgisel niteliini
sadece kendi kendisini dnen dnce, dorudan kendisinin bilgisine,
dolayl olarak da kendisine borlu olan varlklarn bilgisine sahiptir eklinde
anlamlardr. Buna gre Tanrnn kendisi hakkndaki bilgisi ayn zamanda
btn dier eylerin bilgisine de sahip olduu anlamna gelmektedir. Rossa
gre Peripatetiklerin bu dncesi olas ve verimli bir dnce izgisidir;
ancak Aristotelesin benimsedii bir gr deildir. Zira Aristoteles birinci
seenei onaylarken, ikinciyi rtk olarak inkar etmitir.657
Aristoteles, Tanrnn deiimden uzak olduunu gsterebilmek iin
ktye ilikin herhangi bir bilgisini ve bir dnce nesnesinden dierine
her trl geiini reddetmitir. O halde rih skender, Aristoteles gibi mi
dnmekte, yoksa sonraki Peripatetiklerin dn tarzyla bir ilgisi var
mdr?
ehrazrye gre Frb, skenderin Tanrnn bilgisi konusundaki
anlayn u ekilde dile getirmitir; Tanr kllleri ve czleri, olmu
ve olacaklar ekilde, ayn tarzda, eylerin tamamn bilir. Onun bilgisi
bilinenin deimesiyle deimez, oalmasyla oalmaz.658 ehrazrnin
bu rivayetini dikkate aldmzda skenderin Tanrnn bilgisine ilikin
dncesinin Aristotelesten farkl olduunu ve sonraki dnem
Peripatetiklerin ncs olduunu ifade edebiliriz. Ancak bu konuya bir de
skenderin birebir kendi dnceleri erevesinde bakmak gerekir.
skendere gre btn varlklardan daha faziletli olan tanrsal varlk,
herhangi bir ekilde baka bir eyi dnrken deimeksizin dnmesi
gerekir. Baka bir eyi dnmeye doru meylettii zaman, kendisi en
faziletli varlk olduundan, bu eilimin daha aadaki bir nesneye doru
olmas gerekir. nk ondan daha faziletli bir varlk yoktur. Tanrsal varlk
ontolojik olarak aa mertebedeki bir varla meylettiinde, mutlak
anlamda bilfiil mevcut olamaz. Ayrca tanrsal varlk kendisinden baka
bir eyi dnd zaman, kendisi tam fiil olduundan bir anlamda fiil
bakmndan kendisinden dk bilkuvve olana (dnd eye) ortak
olmu olur. Ayn zamanda tanrsal varln bir eyi dnp dier bir eye
656 Ross, age., s. 216.
657 Ross, age., s. 215.
137
136
geiinde oluan deiimin, aklda nceden var olan bir herhangi kuvveden
de kaynaklanmas gerekir.659 Bu meyanda Tanrsal aklda kuvvenin
bulunmas demek, o varln kuvve ve maddeyle ilikisinin olduunu
sylemek anlamna gelir. Halbuki Tanr kuvve ve maddeden tamamen ayrk
bir varlktr.
skender, Tanrnn fazilet ve fiil bakmdan en yce varlk olmasndan
hareket ederek, Tanrnn kendisinden baka bir varln bilgisine sahip
olmasnn, kendisinden dk bir varln bilgisine sahip olmas anlamna
geleceini, bu nedenle sadece kendisini dnmesi gerektii sonucunu
karmtr.660
skender, ayrca bilkuvve ve bilfiil varlk taksiminden yola karak
Tanrnn bilgisi meselesine deinmitir. Ona gre baz varlklar sadece
bilkuvve olarak var olduu gibi yani bu eylerin sonsuza kadar blnmesi
mmkndr; baz varlklar da bilkuvve ve bilfiilin birlikte var olduu
yani deiimin var olduu eyler konumunda olmas ynyle, bu bileik
varlklarda zaman bakmndan daha nce bir kuvve bulunur. Bu varlklarla
birlikte bir de tm madd kuvvelerden ayrk olarak sadece bilfiil bir varln
mevcut olmas gerekir; bilfiil olma durumu, hareket etmeyen, ezeli ve
tanrsal akl olan bu cevherin tek mmkn durumudur. nk bu tanrsal
akl ve dnd ey bir ve ayn eydir. Eer bu cevher kendisinden baka
bir eyi dnrse, zorunlu olarak cisimsel bir form olur ve o zaman onun
dnmesi hareketsiz meydana gelmez.661 Hareketli bir ekilde meydana
gelen dnme ise deiim ierir. Tanr ise deiimden uzaktr.
lk Hareket Ettiricinin hareket etmediini biraz nce ifade etmitik.
Buna gre eer bir kimse bu cevherin asl olarak deil de ilineksel olarak
hareket ettiini ve bu ekilde varlklar hakknda bilgi sahibi olduunu iddia
eder ve bu iddia kabul grrse, cevherin nefsinin kendi zatnda deitii
ortaya kar. Mesela insann bilgi edinme tarznda, insan akl btn
ynlerden dnen bir ey olmadndan ilineksel olarak hareket eder.
nk o, belli bir durumda bir bedenin formudur.662 Tanrsal akl ise cisimle
birliktelii dnlemeyen bir akldr. Bu nedenle asl ve ilineksel anlamda
hareket etmediinden dolay deiime uramaz. Bunun iin de sadece
kendisini dnmesi gerekir.
659
660
661
662

138
skender, Tanrnn sadece kendisini dndn ifade ederken

Platonun Tanry tanmlamasndan da faydalanmtr. Platon, Birlik
srekli olarak Tanrnn zatnda Tanrya zg olan bir eydir demitir. yle
ki Platonun birlik sznden, dnd eyleri aklla dnmesi anlalr.
O sadece akl olmas ynyle kendisini dnmez, ayn zamanda akledilir
olmay amalad ynyle de kendisini dnr.663 Buna gre skenderin
Platonda ve Aristoteleste olduu gibi bilgi meselesine Tanrnn bir ve tek
olmas kaygs erevesinde yaklatn ifade edebiliriz.
Her ne kadar Ross, Aristotelesin sadece kendisini dnen Tanr
fikrini, skenderin, sonraki dnem Peripatetiklere rnek olacak ekilde
deitirdiini, veya Frb, skenderin Tanrnn bilgisi meselesinde Tanr
kllleri ve czleri, olmu ve olacaklar ekilde, ayn tarzda, eylerin
tamamn bilir dncesinde olduunu ifade etse de, en azndan
skenderin elimizdeki eserlerinde byle bir dnceye rastlayamadk.
Ancak Aristotelesten farkl olarak ay-alt lemde oluan deiim, olu
ve bozulular semv varlklarn bildiini ifade etmitir.664 Bu nedenle
skenderin Tanrnn bilgisi konusunda Aristotelesi takip ettiini ifade
etmekle birlikte, ondan farkl olarak ay-alt lemdeki varlklar semv
varlklarn bildii grnde olduunu syleyebiliriz.
Themistius, skenderden fakl olarak Aristotelesin Tanrnn bilgisi
anlayn, Tanrnn zatn bilmesinin, onlarn kavramlarn bir rpda ve
bir defada bilmesi anlamnda dier varlklarn bilgisini de ierdii eklinde
yorumlamtr.665
slam filozoflarndan Kindye gre Tanr lemle srekli irtibat
halindedir; evrenin bilgisine sahiptir ve evrenin varl ve sreklilii; ilim,
irade ve kudretine baldr. Yani Tanr her eyi bilir, bilgisi snrszdr.666 Bu
konuda Frb ise hardal tanesi kadar bir ey bile Tanrya gizli deildir.667
diyerek Tanrnn her eyi bildiini ifade etmitir.
zdene gre bn Sn, Tanrnn, bizatihi srf akl, makul ve kil
olduunu ifade etmitir. Yani Tanr dnce, dnlen ve dnendir. Tanr
kendi zatn dnd iin kil, yine kendisi tarafndan dnld iin
de makuldr. Tanr kendisinden bir dzen dahilinde sudr eden dier btn
663
664
665
666
667

Sarolu, age., s. 277.
ulul, age., s. 44.
Frb, Eflatun ile Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas, s. 174.
139
138
varlklar da dnr. Zorunlu varlkta dnme yaratma anlamnadr. Bu

bakmdan Tanrda dnmek demek bata kendi zat olmak zere yaratt
her eyi bilmesi anlamna gelir. Zorunlu Varlk, czleri de dahil olmak zere
zamanla ve sre ile mukayyet olmakszn her eyi bilir. Czileri klllere
olan itirakleri ve mnasebetleri ile bilir. Tanr lemdeki her eyi hatta en
kk hareketleri, deimeleri bilir. Czleri kll bir tarzda bilmesi onun
zatnda bir deiiklie yol amaz.668
Atay, her ne kadar bn Snnn Tanrsal bilgi meselesini kendisini
tatmin edecek ekilde zemediini ve tereddtte olduunu ifade etse
de, bn Snnn bu konudaki nihai dncesini u ekilde aklamtr; bn
Snya gre Tanrnn kendisini dnmesi kendisi ile zdetir. Ve sonra,
kendisinden sonra her eyi dnr. Kendisini dnmesi, kendisinden
sonra gelecekleri dnmesinin sebebidir. Kendinden sonrakileri
dnmesi kendi zatn dnmesinin neticesidir. Nitekim Frb de bu
konuya iaret etmitir.669
bn Rde gre Tanrnn kendi zat hakkndaki bilgisi, dier varlklar da
en yce ekilde ierir. Tanr, varlklar baka hibir varln kavrayamayaca
bir biimde bilir. lh bilgi insann bilgisiyle kyaslanamayaca iin onun
bilgisinin kll ya da cz eklinde nitelendirilmesi mmkn deildir.670 Bu
konuda bn Rd Themistiusun grn tercih etmitir. Nitekim ona gre
Tanr deieni de deimeyeni de bilir. Zorunlu varln hem kil hem makul
olmas varlna ikilik getirmedii gibi, yn bakmndan da ikilik getirmez.671
lh bilgi ne kll ne de czdir ve dolaysyla insanlar tarafndan bilinen
bilgi tarzlarnn hibirisiyle zde deildir. nsan bilgisinden farkl olarak bn
Rd ilh bilginin eylerden sonra gelmediini, bilakis onlarn yaratcs
olduunu belirtmektedir. Kendisini varlnn mahza bilfiillii ile bilen
olarak lk Nedenin bilfillii ve faaliyeti, onun dier btn varlklarn ilk atf
kayna olmasndan ve dolaysyla her varln kendisine gre kyasland
ve kendisine doru ekildii nihai ga sebep olarak btn varlklarn
varlnn sebebi olmasndan sorumludur. Dolaysyla kendisini bilmesi
dier btn varlklarn sebebini bilmesidir ve bu da dier btn varlklara
sebep olmasyla ayn eydir.672
668
669
670
671
672
zden, age., s. 141143.

Atay, age., s. 77, 81.
Atay, age., s. 7778.
Taylor, Richard C., bn Rd: Dini Diyalektik ve Aristotelesi Felsefi Dnce, ed. Peter
Adamson, Richard C. Taylor, slam Felsefesine Giri, Kre Y., stanbul 2007 s. 215.
140
Grld zere Themistius, Kind, Frb, bn Sn ve bn Rd

farkl ekillerde ifade etseler de Tanrnn her eyi bildiini ifade
etmilerdir. Aristoteles ve skender ise Tanrnn bilgisini sadece kendisiyle
snrlamlardr.
2.6. TANRININ NYET
Tanrnn kinat hakkndaki bilgisi ve takdiri anlamna gelen673
inyet teriminin incelenmesine gelince, Platona gre Tanrlar inyet sahibi
varlklardr. Bu nedenle onlar, ne insanlarla ilgili ilerini adaletli bir ekilde
ynetmekten acizdirler, ne de onlarn bu ileri nemsiz grdklerini
sylemek mmkndr. Tanrlarn her eyi ynetmekten aciz olduklarn
dnmek hakszlktr. te yandan onlarn ihmalkr veya tembel olduklarn
dnmek de daha kk bir hakszlk olamaz. Nasl bir iin uzman olan
kii, rnein bir hekim, konusuyla ilgili sadece byk meseleleri deil,
kk ayrntlar da bilmek gcne sahipse, Tanrlarn da evrende sadece
byk olaylarla ilgilendikleri, kk meseleleri kk ayrntlar ihmal
ettikleri veya onlarla ilgilenmediklerini dnmek sz konusu olamaz. Kald
ki insanlarla ilgili iler Tanrlarn nokta-i nazarndan pek de yle kk
iler deildir.674
Platonda inayet inyet anlay mevcuttur. Ancak rencisi Aristoteles
inayeti kelime olarak bile kullanmamtr.675 Fakat Aristotelesin arihi
skender, inyet kelimesini kullanmasnn yannda, nyet adl bir de risalesi
vardr. Bu risaleyi Democritus, Epicrus ve bu izgide olanlara reddiye olarak
yazmtr. Musa b. Meymun Tedbir adyla bu risaleden bahsetmitir.676
Ancak bu risale mevcut olmadndan skenderin bu konuda nelerden
bahsettiine dair bilgi edinmek mmkn grnmemektedir. Ancak
elimizdeki eserlerinden bu konuda malumat edinebilmekteyiz.
skender, inyet terimini Mebadil-Kll adl risalesinde semv
varlklarn dairesel, srekli ve dzenli bir ekilde hareket ederek ay-alt
lemdeki varlklarn oluunu ve iradesini dzenlemesi677 anlamnda
kullanm, ayrca lemdeki btn varlklarn ruhani bir kuvve tarafndan
ynetim, idare ve dzeninin korunmasyla madd birlii amaladn
ve nefse ait olan bu kuvvenin lemin btn paralarna nfuz ettiini
673
674
675
676
677
Bkz. Turhan, Kasm, nayet Mad., TDV slam Ansiklopedisi, stanbul 2000 c. 22 s. 265.
Arslan, lka Felsefe Tarihi 2, s. 389.
Ross, age., s. 216.
Bedev, Arist Indel-Arab, s. 56.
141
140
belirtmitir.678 Fil-Akl adl risalesinde de inyet terimini ilerin akl ve

gayeye gre ilh varlklara ynelmesi anlamnda ifade etmitir.679
nyet teriminin ieriinde varlklarn yararnn gzetilmesi anlam
yatmaktadr. Ancak skenderin tanrlarla ilgili olarak, onlarn etkinliklerini
yarara gre oluturduunu sylemek samadr. Tanrlar, yarar ve benzeri
eylere ihtiya duymazlar ve her eyin tesindedirler. Yararla ilgili ifade
edilen durumlar tanrlar iin geerli deildir.680 pasajn, ezeli, bir ve basit
olan, bu nedenle de lemin trce ezeli olmasn salayan semv varlklarn
ay-alt lemde oluan deiim olu ve bozulular bildii ve dzenledii681
anlayyla karlatrdmzda, inyet terimi Tanrnn dnyada olup
bitenlerden haberdar olmas, insanlara yardm etmesi ve insanlarn
kurtuluunu salamas anlamnda deildir. nayet; Semv varlklarn lk
Hareket Ettiriciden dolay lemin olu ve bozuluunu dzenlemesi, olu ve
bozuluu dzenlenen varlklarn da akla ve gayeye gre semv varlklara
ynelmesi anlamndadr. Buna gre inyette semv varlklardan ayalt lemdeki varlklara doru ve ay-alt lemdeki varlklardan da semv
varlklara doru olmak zere iki ynl bir iliki mevcuttur.
Rossa gre skender, trlerin devamllyla ilgili olarak Aristoteleste
tanrsal inyetin varlna inan yklemektedir. Bu yorum Aristotelesin ilk
ilkeden uzak olduklarndan dolay srekli bir biimde var olma gcne sahip
olmayan varlklara Tanrnn trn devamlln temin etmek suretiyle,
mkemmele en ok yaklaan bir imkan saladn syledii pasaja, ayrca
Tanr ve doa bouna bir ey yapmaz ve Tanrnn evren zerinde genel
bir ynetime sahip olduu grlerine dayanr. Ancak Aristotelesin byk
bir olaslkla kendisini halkn grlerine uydurmaya alt pasajlarn bir
yana brakrsak, onda bu dnce tarznn ok az bir iziyle karlamaktayz.
Aristoteles hibir zaman Platon ve Sokrates gibi Tanrnn inyeti terimini
kullanmaz. O, tanrsal mkfat veya cezalara ciddi olarak inanmaz ve
Platon gibi Tanrnn insanlara kar tavrn hakl karmakla uramaz.682

679 Afruds, Fil-Akl al Rayi Aristutalis, ev. Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu
Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve Resill-Uhr, Drul-Mark, Beyrut 1971 s. 41.
680 Kr. Aphrodisias, Ethical Promlems, s. 54.; Aristoteles, Nikomakhosa Etik (1176b181177a10) s. 205206.
682 Ross, age., s. 218219. Aristoteles, Tanr konusunda halk arasnda yaygn olan insan
biimli Tanr tasavvurlarndan tr halkn dini anlayn kabul etmez. Bkz. Aristoteles,
Metafizik (1074b115) s. 518.
142
slam filozoflarnn inayet konusundaki683 grlerine ksaca gz

atarsak, Frb, Kitabul-Cem beyne Rayeyil-Hakmeyn adl risalesinde
Tanrnn yaratc ve her eyi bildiini, bu durumu Eflatun ve Aristotelesin
u ekilde akladn ifade etmi, hem de bu vesileyle kendi grn
belirtmitir: Yaratma, bir eyi yoktan var etmedir. Bir eyden oluan her
nesne onu oluturana dnmek zere bozulur. lem de yoktan yaratlmtr
ve yoklua dnecektir. Btn lemi idare eden an yce Allahtr. Hardal
tanesi kadar bir ey bile Ona gizli deildir. lemin czlerinden hibir ey
Onun inyetinin dnda deildir. Kll inyet, btn czlere yaygndr.
lemin her cz ve her czn durumu en uygun ve salam bir ekilde yerli
yerine konulmutur. Nitekim Anatomi ve Organlarn Yararlar hakkndaki
kitaplar ile tabiata dair benzer dnceler de bunun byle olduunun
delilidir.684 Grld zere Frbde genel anlamda bir inyet anlay
vardr ve o, bu dncesini Platon ve Aristotelese atfetmitir.
bn Snnn inyet anlay u ekildedir; Allahn kendi zatn ve
kendi zatndan dolay lemde gerekleen iyilik (hayr) nizamn bilmesidir.
Zorunlu Varlk, bu iyilik ve kemalin nedenidir. Allah, iyilik nizamn, imkan
dahilindeki en gzel ekilde dnm, lemde Onun bu dncesi
dorultusunda en gzel ve en mkemmel ekilde feyezan etmitir. nayetin
manas budur.685
bn Sn, lemde Allah tarafndan verilmi bir gaye bulunduunu
ve lemin mmkn lemlerin en iyisi olduunu kabul etmitir. Ona gre
lemde aslolan, iyiliin hkim olmasdr. Fakat bunun yannda ktnn
bulunmas da iyidir. Zira kt olmasayd, iyi ve gzel anlalmazd. bn
Sn btn bunlara inyet adn vermektedir. yle ki lemde, maddedeki
noksanlkta gaye vardr ve lem mkemmel varlk olan Allaha ulamay
hedef edinmitir. Halbuki Allahta hibir noksanlk bulunmad iin onun
gayesi yoktur. Buna ramen Allah, lemi srf bir ltuf ve inyet olarak
meydana getirmitir.686
bn Rd ise Tanrnn varln ispatlarken kendine zg olan inyet
delilini ileri srmtr. Onun inyet delili iki esas zere bina edilmitir.
Birincisi lemdeki btn varlklarn insann varlna ve var olu gayesine
hizmet edecek ekilde dzenlenmi olmas, ikincisi bu dzenin kr bir
683
684
685
686
Bkz. Turhan, agm., s. 265-266.

Frb, agm., s. 174.
zden, age., s. 135.
zden, age., s. 237.
143
142
tesadfn sonucu deil, ancak kast ve irade sahibi bir failin eseri olarak
gerekleecei dncesidir.687
skender, Aristotelesin eserlerinde tanrsal inyetin varlnn kabul
ynnde bir eyler bulmaya alm ve en eski skolastik bilginlerin ou
bu konuda skenderin bu grn paylamtr. Rossa gre Tanrnn
herhangi bir yaratc etkinliini ve zgr iradesini reddeden bn Rd bile
Ona evrenin genel yasalarna ilikin bir bilgi atfetmekteydi. Bunu yaparken
de Aristotelesi takip ettiini dnyordu.688 Geri biraz nce ifade
ettiimiz zere Frb de, Rossun aksine, Aristotelesin inyet anlayna
sahip olduunu belirtmitir.
skenderde inyet, lk Hareket Ettiricinin semv varlklara vermi
olduu ezelilik ve aklsallk erevesinde, olabileceklerin en iyisi olarak
ay-alt lemin oluunu, bozuluunu ancak tr asndan sonsuzluunu
salamaktr. Zira ay-alt lemde oluan deiim, olu ve bozulular semv
varlk bilir ve dzenler.689
Sonu olarak Tanr konusunu deerlendirirsek, skender, lh Varlk
iin Tanr, lk Hareket Ettirirci, lk Neden vb. ifadeler kullanmtr. Bu
kelimelerin hepsi Tanrnn ilk ve bir olduunu gstermektedir. Halen
skender, Aristotelese bal olarak bir anlay zerine younlat iin
birden bir kar dncesinin bir sonucu olarak Tanrnn hareket ettirdii
varln da bir olmas gerektiini vurgulamtr.690 Felsefesini Tanrnn bir
olduu zerine kurmasna ramen, oul anlamnda tanrlar691 ifadesini de
kullanmtr. Tanrlar ifadesiyle lk Hareket Ettirici ve lk Neden olarak tasvir
ettii Tanry kastetmi olamaz. Zira Tanry oul kabul ettiimiz anda
skenderin btn felsef anlay pheli duruma dmektedir. nk
gayeci bir anlayla692 felsefesini Tanrnn tek ve bir olmas zerine
kurmutur. Bu nedenle Tanrnn oul olduunu syledii pasajlarda
687
688
689
690

Ross, age., s. 216.
skenderin tabakat eserlerinde bir eyin ancak bir eyden varolmasna ilikin
Aristoteles dncesine reddiye yazdna ilikin Kitbr-Reddi al men Kle; nneh
l Yekn eyn ll min ey isimli risalesi zikredilmektedir. bn Nedim, age., s. 313.;
bnl-Kft age., s. 41.; bn Eb Usaybia age., s. 70. skender felsefesinde birden bir
kar anlayna sahiptir. O zaman bu risalenin skenderin eseri olmasna ilikin bilgi
tutarl grkmemektedir. Bu nedenle tabakat eserlerinin verdii bilgiler daha dikkatli
okunmaldr.
691 Kr. Aphrodisias, age., s. 54.; Aristoteles, Nikomakhosa Etik, (1176b18-1177a10) s. 205
206.
692 Afruds, Fil-Akl ala Rayi Aristtals, s. 41.
144
tanrlar ifadesiyle ya tanrsal varlklar anlamnda semv varlklar

kastetmi veya baka amalarla dncelerini halkn politeist inan tarzna
uydurmaya alm olabilir.
skender, doa felsefesine giren hareket, evren ve semv varlklar
konusunu ele alrken Tanry lk Hareket Ettirici olarak ele alm, MebadilKll adl risalesinde ise hem fiziksel hem de metafiziksel adan varlklar
ve Tanr konusunu inceledii iin, lk Hareket Ettirici ve lk Nedenden
sz etmekle beraber Tanrnn lk Akl, ak ve arzu objesi ve En yi varlk
olmasndan da sz etmitir. Ayn husus Aristotelesin Fizik ve Metafizikinde
de grlmektedir.
Tanrnn lk Hareket Ettiricilii, fiziksel olarak sadece hareket ettiren,
varlklardan uzak ve fiziksel bir varlk hissini uyandrrken, En yi, Ak ve
Arzu Objesi olmas tanrsal varln varlklara yakn olduunun hissini
uyandrmaktadr. Kozmolojik anlamda Tanr sadece hareket ettirme
gcne ve zelliine sahipken, teolojik ve ontolojik anlamda her zaman
arzu duyulan, ynelinen bir varlk olarak ortaya kmaktadr.
skenderde lk Hareket Ettiricinin lk Hareket Ettirilenle ve btn
doal varlklarla arasndaki ilikinin, itme-ekme gibi fiziksel bir hareketten
ziyade, metafiziksel ak ve arzu duyusuna bal olduunu grmekteyiz.
skendere gre Tanr Akldr ve lk Hareket Ettiricidir, ancak varlklarla ilgi
ve uyum hareketle deil, itiyakla gerekleir. tiyak ise btn varlklarn
ftratnda var olan bir eilimdir.693
skenderin Tanr anlayndaki Tanr evren ve varlklar hakknda
pratik bir bilgiye sahip olmad gibi, teorik bir bilgiye de sahip deildir.
Ayn zamanda Tanrnn lk Hareket Ettiricilii, lk Nedenlii, Ak ve Arzu
Nesnesi olmas ve Tanrsal bilgi meselesinde grdmz gibi Tanr bilgisine
bal olmayan bir etkiye sahiptir. Bu, etkinlik olarak adlandrlamayacak
bit etkidir. Zira skender gibi Aristoteles de Tanrya varlklarn ve evrenin
bilgisinin veya pratik bir bilginin atfedilmesinin onun yetkinliini ortadan
kaldracan dnmtr.694 Ancak Tanrnn zorunlu olarak sadece
kendisini bilip, varlklar bilmemesi ve varlklarla ilgi kur(a)mamas Tanry
ekici klmaktan ziyade itici klm, uzak bir Tanr anlay ortaya karmtr.
Aristoteles, Tanrnn akn olduunu vurgulamakla birlikte, Tanrnn
694 Bkz. Ross, age., s. 216217.
145
144
ikin olduuna dair ifadeleri de mevcuttur.695 skender ise baz ifadelerinde

ierisinde bir yneticisinin ikamet ettii bir ehirde, ynetici ehirden
ayrk deildir696 diyerek ikin bir tanr anlay ortaya koymutur. Nitekim
Kraemere gre skender, evrenin dinamik sistemine mdahil ikin Tanr
anlayn savunmutur.697 Ancak onun baz ifadelerinde evreni bir ehir
veya ev gibi tasvir ederek, Tanry yapyla ilgisi olmayan bir yap ustasna
benzetmesi698 akn Tanr anlaynda olduunu gstermektedir. Ayrca
cevher, form ve bilfiil varlk anlayn, Tanrnn lk Akl, Mak, lk
Hareket Ettirici ve lk Neden varlk olmasn dikkate aldmzda, genel
felsef anlaynn akn Tanr anlay zerine kurulduunu ifade edebiliriz.
Grld zere Aristoteles gibi hem ikin hem akn Tanr anlayna
dair ifadeleri mevcut olsa da skender genel anlamda Tanrnn aknln
savunmaktadr.
Farkl bir adan skender baz ifadelerinde lemi bir ehre
benzetmekte, ehri idare edecek ve dzen verecek varl ise vazedilmi
kanuna benzetmektedir.699 Buna gre de skender, deist bir Tanr
anlay ileri srmekte denebilir. Nitekim Marsilius Ficinus, Plotinus adl
evirisinin nsznde baz yorumcularn skenderi deist bir dnr
olarak grdklerini ifade etmektedir.700 Buna gre skenderin deist Tanr
dncesini ileri srd sylenebilir.
skender, Tanr hakknda genellikle negatif cmleler kurmu, yahut
mspet ifadeler kulland zaman bile, ifadelerindeki sfatlar hakiki
sfatlar olarak deil, negatifliin zorunlu bir paras olarak kullanmtr.
Szgelimi Tanr cevherdir dedikten sonra veya demeden nce, Tanrnn
cevher olmaklnn dier varlklarn cevherliine benzemediini zellikle
vurgulamtr. Form, fiil ve cevher konusunda da grdmz zere
skender, ontolojik ve metafiziksel adan bir snflama yaparken genel
anlamda Tanrnn dier varlklara hi benzemediini ortaya koymaya
almtr. Bu tanmlanamaz bir varlk hakknda olumsuzlama ve tenzihi
dnce tarzdr.
skenderin zamannda Hristiyanlk hzla yaylan bir dindir. skender
ise bu dinden haberdardr. Zira lemin bozulup bozulmayacandan sz
695
696
697
698
699
700
Aristoteles, Metafizik, (1075a1115) s. 522.

Bkz. Ta, Ebu Sleyman es-Sicistn ve Felsefesi, s. 108.
Afruds, agm., s. 273, 293.
Weber, age., s. 188.
146
ederken Hristiyanlktan Yaratl teorisini savunanlar701 diye bahsetmi

ve mmkn konusunda da onlarn dncelerinden faydalanmtr.
Fakat incelediimiz eserlerinde Hristiyanln nasl bir din olduunu
deerlendirmemitir. Buna binaen Tanr hakkndaki dncelerinin en
doru dnce olduunu ifade etmesi, Hristiyanlk ve inan esaslarndan
etkilenmesi bir tarafa, kendi dnce sistemini daha stn grdn
gstermektedir. Ayrca skenderin Tanr konusunu ele al tarz kendi
zamannn giderek artan spritalist (tinselci) ve mistik eilimlerinden
olduka uzaktr. Zira Katoliklik tarafndan skenderin dncelerinin
materyalist izgide olduunun kabul edilmesi ve Katoliklik iin aykr
grlmesi bunun en nemli gstergesidir.702
skender, Tanr konusunda kendi grlerinin Aristotelesin gerek
dnceleri olduunu, dier grlere itibar edilmemesi gerektiini,
filozof olmak isteyen kimsenin bu dnceleri tercih etmesi gerektiini
ifade etmitir. Ona gre ne olursa olsun bu gr en yce Tanr ve semv
varlklara dair ileri srlen dncelerin en dorusudur. Biz bu dnceyi
savunmal ve ona destek olmalyz. nk bu dnce en yce Tanr
hakknda inanlan btn akidelerin en iyisi ve en dorusudur.703
3. NEFS VE AKIL ANLAYII
lka felsefesinde Peripatetik gelenek nefis ve akl psikolojinin
alanna dahil etmitir. Nefis ve akl veya psikoloji ise hem fizik hem de
metafizik ilmiyle ilgilidir. zellikle psikolojinin alanna giren insan nefsi
ve nefsin bir yetisi olan akl metafiziin konularndan ayr bir yere koymak
mmkn deildir. Bu balamda skender Peripatetik gelenei izleyerek
nefis ve akl konusuna metafizik bir anlam ve mahiyet yklemitir. Biz de
skenderin anlay erevesinde nefis ve akl konusunu ve bunlarla ilgili
olan lmszlk anlayn metafiziin konusu ierisinde inceledik.
3.1. NEFS ANLAYII
skenderin nefs konusunu ele ald en nemli eserleri De Anima
ve Supplement to on the Souldur. Supplement,704 skenderin eitli
702 Schroeder, F. M. and Todd, R. B. Two Aristotelian Commentators on the Intellect: The
De Intellectu Attributed to Alexander of Aphrodisias and Themistius Paraphrase of
Aristotles De Anima 3.4-8. Pontifical Institute of Medieval Studies, Toronto 1990 s. 3.
704 Sharples, skender Afrodsnin nefsle ilgili en nemli dncelerini koleksiyon olarak
bir araya getirmi ve Mantissa diye mehur olan esere Supplement to on the Soul ismini
vermitir. Sharples, Supplement to on the Soul Alexander of Aphrodisias, s. 13; Metin
ierisinde bu esere ksaca Supplement diye iaret edeceiz.
147
146
konulardaki dncelerini kapsayan yirmi be sorunu kapsamaktadr. Bu

eserde konumuzu ilgilendiren On the Soul, That the Soul is Incorporeal,
That the Capacities of the Soul are Many not One ve That the Soul is not
a Subject balkl problemler yer almaktadr. Supplementin otantikliiyle
ilgili pheler olmakla birlikte, bu eserin bizzat skender tarafndan
tamamlandna dair gl kanlar da vardr. ada Galenin bu eseri
skenderin eseri diye eletirmesi, bu eserin skendere ait olduunu
gsteren en nemli veridir. Ayrca ierik olarak skenderin kendi eseri
olan De Animayla ve Aristotelesin De Animasyla ok yakn dnceler
bantsna sahip olmas ve ieriklerinin ounlukla ayn olmas, bu eserin
skenderin eseri olmasna ynelik baka bir veridir. Sharplese gre
Supplement, skenderin kendi eseri olan De Animann zetidir.705
skender, De Anima adl eserinde nefsle ilgili dncelerini ifade
etmi,706 Supplementte ise De Animay yeniden incelemi; baz
konularn detayl olarak aklam, baz konularn ise zet olarak ele
almtr.707 Supplementteki bilgilerden nefsle ilgili dncelerini genel
olarak Stoaclara reddiye olarak yazm olduu anlalmaktadr.708 Bu
eserdeki problemlerin ounda Stoaclar eletirmesi, onlarn skenderin
zamannda Aristotelesilie kart grler ileri sren nemli bir felsefi ekol
olmalarndan kaynaklanr. Zira onun hem Stoaclara kar Peripatetik felsef
gelenein savunuculuunu yaptn gryoruz, hem de verdii bilgiler
neticesinde Stoaclarn nefsle ilgili dncelerinin bilinmesini salamtr.
skendere gre felsefede hareket, zaman ve mekn gibi kavramlarn
varl ok mehur ve kesin, ancak anlalmalar ok gtr. Anlalmas ok
g olan bu konularn incelenmesi de en zor felsef problemler arasnda yer
alr. yle ki hareket, zaman ve mekn gibi nefsin varl da ok mehur ve
ak, fakat aratrlmas ve kavranlmas en zor konulardandr. Bu nedenle
nefsin ne olduu, varlnn ve ilineklerinin nasll abucak ve kolayca
anlalamaz ve anlalamad gibi akl da ok fazla zorlar.709
705 De Anima ile Supplementi genel olarak karlatrrsak, skender, De Animada form
ve madde kartln ele alarak konuya balam, Supplementte ise nefsin varl ve
tabiat konusunu ele alarak konuya giri yapm, sonra on kategoriyi incelemitir. Bu
konuda cevhere deinmi, madde ve form asndan nefsi analiz etmitir. Supplementin
bir konuyu tartmas De Animadakinden ok daha skolastik ve edeb tarzdan ziyade
akademiktir. Aphrodisias, Alexander, De Anima, tr. A. P. Fotinis, University Press of
America USA 1980 s. 1-36.; Aphrodisias, Supplement to on the Soul, s. 1470.
706 Bkz. Aphrodisias, De Anima, s. 1125.
707 Aphrodisias, Supplement to the Soul, s. 13
148
skender, nefsi canl doal bir cismin birinci entelekheiasdr710

diye tanmlamtr. Bu tanmn ayns Aristoteleste de mevcuttur. yle ki
Aristoteles de nefsi kuvve olarak hayat sahibi tabi bir organik bedenin
ilk entelekheias 711 olarak tarif etmitir. Aristoteles nefsi tanmlad
entelekheia kelimesini Fizik adl eserinde doa felsefesiyle ilgili olarak
kullanrken, De Animadaki kullanmndan farkl olarak, knesis (deiim)
anlamnda ele almtr. Entelekheia kelimesi ilk defa Aristoteles
tarafndan kullanld iin, nefs konusunda Yunanca erh yazanlarn
karlatklar sorun, onun entelekheia kelimesiyle neyi kastetmi
olabileceini zmekti. skender, bu kelimeyi teleiotese kelimesiyle
aklam ve teleiotese kelimesine de tamamlk ve tamamlama
anlamn vermitir.712
Entelekheia kelimesini nefsi tanmlad Supplementinden dnda,
hareketi ve formu anlatt Fis-Sreti ve Enneh Temml-Hareketi ve
Kemlh al Rayi Aristu adl risalesinde de kullanmtr. Bu risalesinde
entelekheia kelimesine bir eyin tamam, formu ve yetkinlii, kuvve ve
imknn tamla ve yetkinlie ynelmesi anlamlarn vermitir.713
skenderin entelekheia kelimesini tamamlk ve tamamlama
anlamnda ele almasnn nedeni, Aristotelesin nefsi tanmlamak iin
kulland entelekheia ile deiimi tanmlamak iin kulland entelekheiay
badatrmaya yetecek anlamlar btnn oluturma arzusudur.
Daha sonraki dnemde Themistius, skenderi rnek olarak,
entelekheiay teleiotese kelimesiyle aklam, ancak bu kelimeye
gayelilik anlamn vermitir. Entelekheia terimi nefsin bedenden
ayrlmazln artrd iin, Plotinus bu kelimeyle alay etmitir. Sonraki
dnem Ammoniusular ise skenderin tamamlama anlamnda ve
Themistiusun gayelilik anlamnda iaret ettii entelekheiay, iki rihin
verdii anlam da kapsayacak ekilde bir gayeye yneltilmi olmak veya
bir gayeye hizmet etmek anlamnda ele almlardr. Bu kelime Arapaya
ise skenderin yorumuna uygun olarak tamam (keml) ve tamamlama
(istikml) anlamnda tercme edilmitir.714
710
711
712
713
714

Aristoteles, Ruh zerine, (412a2025.) 6566.
Wisnovsky, agm., s. 112114.
Afruds, Fis-Sreti ve Enneh Temaml-Hareketi ve Kemalih ala Rayi Aristu, s. 289.
149
148
Aristotelesin De Animas, kadim devirde yaplan erhlerle, zellikle

skenderin erhleriyle birlikte, Sryanice ve Yunancadan yaplan
tercmeler araclyla Araplara gemi, yorumlar ve erhler yapan
Mslman filozoflarn eline gemesiyle birlikte kapsaml aratrmalarn
konusu olmutur.715 Nefs konusunun tanmna ve entelekheia kelimesinin
Arapadaki karlna baktmzda skenderin slam filozoflar tarafndan
bilindiini ve ciddi anlamda eserlerinin incelendiini ifade edebiliriz.
Szgelimi bn Sn nefsi nefs (ruh)716, tabi cismin olgunluu (keml)
dur717 diye tanmlam, bn Rd ise nefis, tabi cismin ilk yetkinlii
(istikml)dir718 diye tarif etmitir Nefsi tanmlama asndan bn Sn ve
bn Rdn Peripatetik izgide skenderi izledii grlmektedir.
skendere gre nefsin doal bir cismin birinci entelekheias olarak
tarifi, nefsin en genel tanm ve aklamasdr. Bu tanm bitkilerin nefsini
de iermektedir.719 Zaten Aristoteles de bu kaygya binaen her nefs trne
uygulanabilir genel bir tanm formle etmek gerektiini, buna gre nefsin,
doal ve organize olmu doal bir cismin ilk entelekheias olduunu ifade
etmitir.720
Nefsi tam anlamyla tanmlamak iin nefsin cins ve trlerinin olup
olmadn bilmek gerekir. Nefsin cinslerinden sz edilemez, ancak
trlerinden sz edilebilir. Nitekim nefs, bitki, hayvan ve insan nefsinin
uyumunun oluturaca bir cins deildir. O halde cins olmayan nefsin ortak
tanm yaplamaz. nk byle bir tanm yalnz tek anlaml bir terimle
ifade edilen bir ze uygulanabilir. Sonu olarak nefs yalnz iki anlaml bir
terim olabilir (dier bir deyile o hibir ey deildir) veya olsa olsa Varlk ve
715 Medkur, agm., s. 77.
716 Calverleye gre nefs ve ruh kelimeleri Arapada ayr manalar ifade etmelerine ramen,
ilk kez Kuranda, daha sonra baz hadis kitaplarnda ve sonra da slam dnrlerinin
eserlerinde ou defa ayn anlam ifade etmitir. Bkz. Calverely, E. E., Nefs Mad. slam
Ansiklopedisi, MEB Y., stanbul 1964 c. 9 s. 178183. Boere gre filozoflar (mtercimler
dnemindeki) ruh, nefs veya akl arasnda bir mukayese meselesi ortaya kardlar. imdi
ruh fani eyler menzilesine indiriliyor ve bazen Gnostiklerde olduu gibi sefil ve rezil
arzularn yansd yer kabul ediliyordu. Akli nefs- insandan ayrlmayan en yksek ey
olarak- daima ruhun zerinde saylyordu. Boer, T. J., slamda Felsefe Tarihi, ev. Yaar
Kutluay, Anka Y., 2. Basm, stanbul 2001 s. 42. bn Sn ruh ve nefsi sinonim olarak
deerlendirmi, fakat bu gelenee uyarak daha ziyade nefs kelimesini tercih etmitir.
zden, age., s. 107. slam dnrlerinden bn Sn, Gazali, F. Razi, Celaleddin Devvani,
bn Kayyim el-Cevziye ruh ile nefsi ayn anlamda ele almtr. Frb ise genel anlamda
ele alm, ancak tasavvufi eserlerinde ruh ile nefsi birbirinden ayrmtr. Bkz. Aydn,
age., s. 199.
717 Bkz. bn Sn, Ahvalun-Nefs, thk. Ahmed Fuad el-Ehvan, Msr 1952 s. 5556.
718 bn Rd, Psikoloji erhi, s. 40.
150
Bir gibi ortak bir doayla ilgili olan bir eydir. Neticede nefs ok anlaml
olduundan ortak tanm kabul etmez; fakat trleri kendisi ierisinde farkl
bir ekilde tanmlanabilir.721
skender, Aristotelesi takip ederek nefsi genel anlamda tanmlam,
ancak bu tanmn tam anlamyla tatmin edici olmadnn da farkndadr. Bu
nedenle nefsin bilfiil olabilmesi iin yetilerinin olmasnn zorunluluunu,
sonra da bu yetilerle beden kuvvelerin irtibatn salayacak organlarn
olmasnn gerekliliini, yoksa bedenin yaayamayacan ve nefse de sahip
olamayacan ifade etmitir.722 Buna gre nefs, ilk nce zellikleri asndan,
sonra yetileri, daha sonra da bedenle ilikisi asndan incelenmitir.
skender, nefs anlayn ele alrken geni anlamda nefsin tanmn
yapma gibi bir teebbste bulunmam, ncelikli olarak nefsin hangi
zelliklere sahip olduuna deinmitir. Bu zellikleri de Aristotelesin
ifadelerinden yola karak tespit etmitir. Aristoteles, nefsin madde ve
cisim olmadn, tinsel, form, fiil ve form anlamndaki bir cevher olduunu
ifade etmitir.723 skender de ayn adan nefsin zelliklerinin bilinmesi
adna nefsi tinsel, cevher, form ve fiil olmas ynlerinden aratrmtr.
3.1.1. NEFSN ZELKLER
skender, nefsin zeliklerini bir anlamda mahiyetini Aristoteles
felsefesine uygun olarak tinselik, form, cevher ve fiil olmas bakmndan
ortaya koymutur.
3.1.1.1. Tinsel Olmas Bakmndan Nefs
Baz ilka filozoflar nefsin madde, cisim, ate veya bedenin tamamna
yaylm manevi bir ey olduunu iddia etmilerdir. skender, polemik
tarzda ele ald That the Soul is Incorporeal adl makalesinde bu iddialar
gndemine alm ve bu grleri Aristocu bak asna gre rtmeye
almtr.
Nefsi ate olarak ele alanlar Heraclitus ve Democritus, btn bedene
yaylm can veya manevi bir ey olarak dnenler ise Stoaclardr.
Stoaclar, nefsin btn bedene yaylm bir ey olduunu kabul etmekle,
ruhsal deil cisimsel bir ey olduunu iddia etmilerdir.724
721
722
723
724
Tricot, John, Ruh zerine, Aristoteles, ev. Zeki zcan, Alfa Y., stanbul 2000 s. 6.
Kr. Aphrodisias, age, s. 45.; Aristoteles, age., (412b 10,16; 414a1619) s. 68, 77.
Aphrodisias, age., s. 48.; Zeller, age., s. 301. Shaplese gre nefsin bedenin iinde olduu
151
150
Stoaclarn nefsin cisim olduunu iddia etmelerine binaen skender,

madde ve formdan oluan cismin formunun cisim olmad nclnden
hareketle, nefsin cisim olmamas gerektiini ispatlamaya almtr. Ona
gre her form tinseldir. Zira form cisim olsayd, o zaman ya cisim formsuz
ve niteliksiz olurdu (madde bu ekildedir), ya da cisim forma sahip olsayd,
cisim olan form baka bir forma sahip olurdu. Bu durum da sonsuza dek
byle devam edip giderdi.725 Eer form cisimse, ya cisim formsuz olur ya
da bu cisim bizzat kendisi forma sahip olurdu. Eer cisim formsuz olursa,
form sadece madde olurdu. Dier ynden form forma sahip olursa, o zaman
ya bizzat formun kendisi cisim olur- bunun iin de ayn delil gsterilir- ya
da eer form tinsel ise ilk nce ele alnan form da tinsel olurdu. Eer bir
cisim olan form bir forma sahip olursa, cisimsel formun, nefs olduu da
dnlrse, nefs, ya tinsel olur ya da bir cisim olurdu. Eer nefs tinsel ise,
ancak cisimsel nefs saylan cisim, nefsin form anlayna uygun olarak kendi
varl olan nefse sahip olmu olurdu. Nefsin cisim olmasyla ilgili olarak
ileri srlen iddialarn tamam dikkate alnmamas gereken varsaymlardr.
nk nefs tinseldir, ancak tinsel deil de cisim kabul edilirse, bu tartma
sonsuza dek bu ekilde devam edip gidecek demektir.726
Nefs bir cisim olursa, nefs kabul edilen cismin ya nefs sahibi olmas ya
da nefs sahibi olmamas gerekir. Nefsin, kendisi iin nefse sahip olmamas
tuhaf bir eydir. Eer nefs, nefs sahibi olursa, o zaman nefs yaayan bir
varlk olur. Ancak nefs ya nefs sahibi, ya da nefs sahibi olmayan bir varlk
olur ikilemini devam ettirirsek, bu byle devam eder gider ve bir netice
elde edilemez. Eer nefs bir cisimse, ya baka bir ey tarafndan ya da
kendisi tarafndan canlln devam ettirir.727 Cismin kendisini ayakta
tutmas imkansz olduundan; bir eyin ayn zamanda hem kendisinin
yaamn devam ettirmesi hem de baka bir ey tarafndan canllnn
devam ettirilmesi mmkn deildir. Byle olunca nefsin bir cznn
kendisini ayakta tutmas, bir cznn de baka bir ey tarafndan ayakta
tutulmas gerekir. Fakat nefs, kendisi form olan ve bakas tarafndan
yardma gereksinim duymayan bir eydir.
Ayrca nefs bir cisim olsa, ya kendisiyle ya da baka bir eyle bileir. Bu
tartmas, o zaman daha ilk evrelerini yayordu. skenderin tezi nefsin bedenin iinde
olmad, bedenin dayana olmad ve tam bir ey olduu ynndedir. Sharples,
age., s. 68.
727 Bkz. Aphrodisias, age., s. 45- 46.
152
durum byle devam eder gider ve sonu gelmez. Nefsin kendisiyle bilemesi
mmkn deil, nk o benzersiz tek bir eydir. Nefsin ayn zamanda ayn
adan hem bir eyle bileme hem de biletirilme zelliine sahip olmas
da mmkn deildir. yle ki nefs sadece kendi czyle (yeti) bileir ve
biletirilir.728
Stoaclar, nefsin cisim olduunu kabul ettiklerinden dolay kendisiyle
bileeceini veya btn olarak biletirileceini de iddia etmilerdir.
Halbuki nefs cisim-ddr, ancak cisim ve cisim-d eylerle kendisi deil
yetileri bileebilir. Szgelimi eer nefis, seyrek bir cisim zelliine sahip
olursa, cisimle bileir ve karlkl bir etkileim meydana gelir. Bu bileme
ok youn olursa, cisim nefisleir ve bileen eyler nefis olur. Nefs cisimle
bileme zelliine sahip olursa, o zaman cisim nefsin nefsi olabilir. Bir ey
kendisiyle bileme zelliine sahip deilse, byle bir eyin bileeceinin
dnlesi de anlamszdr. Ksaca nefs kendisiyle bilemez ve baka bir ey
de onunla biletirilemez. Genellikle scaklk, salk, ktlk, bilgi gibi kendi
zelliine haiz olan eylerin hibiri kendisiyle bilemez. Nefis bu tarz bir ey
olarak ne kendisiyle ne de baka bir eyle bileir ve biletirilir. Ancak nefsin
cisimle nitelii ve sfat bileme zelliine sahiptir.729
skender, nefsin tinsel olup olmad konusuna ayrca duyusal alglama
erevesinde cevap aramaya alm ve eitli deliller ileri srmtr.
Ona gre eer cismin nitelikleri duyularla alglanyor, nefsin nitelikleri
alglanamyorsa, o zaman nefs bir cisim deildir. Zira cisim duyularla
alglanr. yle ki kendi tabiatnda var olan her cisim en azndan bir duyu ile
alglanabilir. Nefsi bir cisim kabul edersek, en az bir duyu ile kavranlmas
gerekir. Ancak o, hibir ekilde duyuyla veya duyularla alglanamaz. Bu
nedenle nefs, cisim veya madde deildir. stelik kklnden dolay
alglanamayan cisimler gibi, fark edilmeyen bir ey de deildir. Baka bir
adan bir cisim ya bilkuvve ya da bilfiil alglanr. Ancak nefis ne bilkuvve
ne de bilfiil alglanabilir. Eer nefis, duyulur varlk gibi kendisini alglarsa,
o zaman baka bir nefsi de alglayabilmesi gerekir. Ancak nefs baka bir
nefsi kavrayamadna gre, duyulur varlk gibi kendisini de kavrayamaz
demektir.730
skender, nefsin cisim olup olmamasna dair dncelerini bir de
cisimlerin zellikleri olan basitlik ve bileiklik zelliine gre ele almtr.
153
152
Ona gre eer nefs bir cisimse, ya basit bir cisim ya da bileik bir cisim olur.
Eer basit bir cisimse, toprak, ate, hava veya su olur. Eer nefs bunlardan
birisi ise, o zaman bu tarz eylerin her birinin nefs olmas gerekir. rnein
btn atelerin veya btn havalarn nefis olmas gerekirdi. Bu zelliklerin
evrelendii her eyin de nefs sahibi beden olmas gerekirdi. Eer nefs hava
ise, soluk borusunun, akcierin ve hava ile iirilmi her eyin ve havaya
sahip olan her cismin canl varlk olmas gerekirdi. Eer nefs su olsa idi,
iinde su olan her geminin canl varlk olmas gerekirdi. Ayrca nefis basit
cisimlerin bir ksm ise, bu cisimlerle bileen her varln nefisli ve canl
olmas gerekirdi. stelik nefs basit cisimlerden bir bileim olsayd, bizim
bedenimizin de nefs olmas gerekirdi. Ancak bu sylenenlerin hibirisi
dikkate alnacak iddialar deildir.731
Her cisim kendine has baz hareketlere sahiptir. Basit olan eyler
basit, bileik olan eyler bileik harekete sahiptir. Ancak hibir uzamsal
hareket nefse uygun deildir. Bu ifade edilenlere gre nefs ne basit ne de
bileik cisimlerdendir. stelik ne duyusal ve hayal hareketler ne deiim
ynnden etkilenmeler, ne de uzamsal hareketler, nefsin zsel hareketleri
deildir.732 Nefs cisim gibi alglanamadna, basit ve bileik cisimlerin
zelliklerinden hibirisine sahip olamadna ve hareket etmediine gre
cisim olmas mmkn deildir.
Sonu olarak bedenle nefsin bir arada olmasndan dolay onun
madde, seyrek cisim, manevi cisim, ate vs. olduu sylenmitir. Fakat
grld zere nefs ne basit cisim, ne bileik cisim, ne ate, ne de bedene
yaylm manevi bir eydir. Zira bedenle nefs deil, nefsin yetileri ilikilidir.
Bu dnceler balamnda nefsin cisim olmas dnlemez.
3.1.1.2. Form Olmas Bakmndan Nefs
Aristotelese gre madde ve formdan oluan canl varln, beden
ksm kuvve halinde bir maddedir ve kendiliinden fiil haline geemez. Fakat
bedenin hareketini ve canlln salayan fiil ve form varln nefsidir.733
Aristoteles gibi, Stoaclar da nefsi form olarak kabul etmilerdir. Ancak
Stoaclar, Aristotelesin aksine, formu somut form (ekil) anlamnda kabul
ettikleri iin nefsin cisim olduunu iddia etmeye devam etmilerdir.734
733 Aristoteles, age., (412b10, 16; 414a1619) s. 68, 77.; Aristoteles, Metafizik, (1075b35)
s. 527.
154
skendere gre varlk madde ve formdan olumutur. Bireysel varlk

da bedenle nefsin bir araya gelmesinden meydana gelmitir. Buna gre ya
bedenin nefsin formu ya da nefsin bedenin formu olmas gerekir. Bedenin
nefsin formu olduunu sylemek imkansz olduundan, nefsin bedenin
formu olduunu kabul etmek gerekir.735
Varlk, nefs asndan canl olduu iin, onun canl ksm formudur.
Nitekim nefs, bedenden ayrldnda canl varlk canlln devam ettiremez.
rnein balta ekil asndan bir baltadr, ekil baltann formudur. Eer
baltann bir nefsi varsa, demir onun nefsi olmasndan ziyade ekil onun
nefsidir. Yaayan canldaki nefs, baltadaki ekle benzer. nk balta ekil
asndan dier demirlerden farkllarken, canl varlk da nefs asndan
dier varlklardan bakalar. Beden ve nefsten mteekkil bireysel varlk,
form asndan incelendiinde nefsin form olduu anlalr. Ayrca doal
cisimleri eylerden ayran zellikler de, bireyselleme konusunda ele alnd
zere, formlardr. Beden ve nefsten oluan varl dier varlklardan ayran
zellik nefs olduundan, nefsin form olduunun kabul edilmesi gerekir.736
Buna gre nefs metafiziksel bir formdur, bireyin asl ksmdr ve bireysel
varlklarn tannmasn salayan esastr. Zaten skender, Aristoteles izgisini
izleyerek nefsin metafiziksel anlamdaki form olduunu ileri srmtr.737
bn Sn, beden nefs ilikisini ve nefsin form olduunu aklarken
kl rneini verir. Ona gre klcn demir aksam onun cismi, bilenmi bir
biimde kesmesi ise onun formudur ve kl bu ismi, keskinlii ile almtr.
Bunun gibi insan bedeni ile madd bir varlktr ve insan ismini almamtr.
Ona insanlk ismini kazandran nefsidir.738 Nefsin form olduunu ele alrken
skender ve bn Sn konuya ayn ekilde yaklamlar ancak skenderin
balta, bn Snnn ise kl rneini vermesinin kltrlerinin gstergesi
olduunu ifade edebiliriz.

736 Aphrodisias, Supplement to on the Soul, s. 16. Aristoteles nefsin form olduunu
anlatrken balta rneini vermitir. Aristoteles, Ruh zerine, (412b1015) s. 68. Arslan,
Aristotelesin madde-form ve nefsin form olmasna ilikin verdii bu rnei beden ve
nefsin lml olduunu anlatmak iin kullanmtr. Arslana gre Aristoteles asndan
nefs beden birlikteliinde beden ldkten sonra nefsin varln devam ettirmesi
mmkn deildir. Bedenle nefsi balta ile kesiciliine benzetince baltann yok olmasyla
kesicilik yok olur, demektir. Arslan, lka Felsefe Tarihi 3, s. 216218. Zannmzca
Arslan, konu daha iyi anlalsn diye verilen fiziksel bir rnekten metafiziksel bir anlam
karmaktadr.
738 zden, bn Sn Descartes Metafizik Bir Karlatrma, s. 110.
155
154
3.1.1.3. Cevher Olmas Bakmndan Nefs

skender, cevherleri genel olarak somut cevherler ve soyut cevherler
olarak iki ksma ayrm ve nefsi soyut cevherler ksmnda incelemitir.739
Nefs nasl bir cevherdir? diye bir soru ynelttikten sonra, nefsin cevher
olmas hususuna deinmitir. Ona gre doa tarafndan var olan varlklarn
formlar ve gereklikleri cevherdir. Kendinde ey olan, rnein toprak
veya ate gibi her ey cevher olduu gibi canl bireysel varlk da cevherdir.
Bireysel varln yaayan canl mahiyetiyle formu ve yetkin fiili de nefsidir.
O zaman bedenin cevher olmasndansa, z anlamdaki nefsin cevher
olmas zorunludur.740 nk nefs yoksa insan bedeni bir ey ifade etmez.
Zira bedenin canlln salayan kendinde ey olan nefsidir. O halde nefs
tinsel bir cevherdir.741
skendere gre Aristoteles, madde ve formdan bileik bir duyunun
cevher olduunu, cevherin ise baml olmadn sylemitir. Buna gre
bireysel varlkta baml olmayan ksm nefs olduuna gre, nefsin cevher
olduunu kabul etmek gerekir.742 Ayrca varlk anlay blmnn cevher
bal altnda grdmz zere nefsin; ortadan kalkmas varln ortadan
kalmasn gerektiren, varln ikin nedeni ve maddeden mufrk form
anlamndaki metafiziksel bir cevher olduunu ifade etmek gerekir.743
Nefsi cevher olarak kabul etme hususunda Platon,744 Aristoteles ve
skender arasnda fark olmad gibi slam dnrlerinden Kind, Frb,
bn Sn ve bn Rd arasnda da farkllk yoktur. Zira onlar da nefsi
maddeden bamsz ve soyut cevher olarak deerlendirmilerdir.745
3.1.1.4. Fiil Olmas Bakmndan Nefs
skendere gre Aristoteles, nefsi tanmlarken hiyerarik varlk
taksimine uygun olarak bilkuvve ve bilfiil ynnden meseleye yaklam ve
nefsi, bedene hayat veren ve onu dzenleyen bir ilk ve bundan dolay da
bedenle birlikte olan bilfiil varlk olarak ifade etmitir.746
739
740
741
742
743
744
745

Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 5, s. 4649.
Bkz. Arslan, lka Felsefe Tarihi 2, s. 359378.
Bkz. ulul, age., s. 119-120.; Frb, Kitab-u Ara-i Ehlil-Medinetil-Fadla, nr. Albert
Nasri Nader, Beyrut 1991 s. 137-135.; zden, age., s. 108.; Sarolu, age., s. 104.
746 Bkz. Aristoteles, Ruh zerine, (412a27413a6) s. 6670.
156
Nefs, madde veya madde-form bileimi bir dayanak olmadndan,

bireysel varln nefsinin form anlamndaki soyut cevher olduunu ifade
etmitik. te buna binaen skender, form ve nefs zdeliinden yola karak,
nefsin bilfiil olduunu ortaya koymaya almtr. Ona gre form yetkin ve
bilfiil olduu iin form olan nefsin de bilfiil ve yetkin olmas gerekir. nk
form zellii asndan nefs bilfiil olarak isimlendirilir. Nitekim mevcut
eylerin bazlar bilkuvve bazlar da bilfiil varlk olarak bilinir. Bilfiil olarak
isimlendirilen varlklar veya eyler hlihazrda form ve ekil zelliine sahip
varlklardr. yle ki bilkuvve bir varln fiilin etkisiyle bilfiil varlk olmas
makuldr. Buna gre bilkuvve varlk olan beden bilfiil varlk olan nefs
vastasyla bilfiil canl varlk haline gelir.747
Canl bir varln bedeni bilkuvve, nefsi ise bilfiildir. Nefsin, cismin
bir eidi olmas mmkn deildir. Zira nefs, doal cismin bilfiilidir. Doal
cisim onunla hareket ilkesine sahiptir. Nitekim doal cisimler, basit ve
bileik olarak iki ksma ayrlr. Nefs, bileik cisimlere benzemedii gibi, basit
cisimlerin herhangi biri gibi de bilfiil deildir. Zira nefs, atein, havann,
suyun veya topran formu deildir. nk bunlardan hibiri canl bir varlk
deildir.748 Nefs bedenin formudur, ancak metafiziksel anlamdaki varln
ikin nedeni olan formdur. Bu nedenle de yetkin bilfiil varlktr.
skender, nefsi tanmlamann zorluuna dikkat ekmi ve metafiziksel
anlamda tinsel, cevher, form ve bilfiil bir varlk olduunu ortaya koymutur.
Bu aamada nefsin sadece yetileri tarafndan bilinebileceine iaret
etmi ve Aristoteles gibi, tr nefsten sz etmitir; bitkiler iin besleyici
nefs, hayvanlar iin duyusal nefs; insanlar iin akl nefs. O halde bu
nefs trleri arasndaki fark cins fark m yoksa zellik fark mdr? diye
sorulduunda, nceden de ifade edildii zere nefsin cins olamayaca
nclnden hareketle, buradaki farklln zellik fark olduunu kabul
etmek daha mantkldr. Ayrca farkl nefisleri gerekte, birbirine bal ve
dzenleri daha az yetkinden daha ok yetkine doru giden ve sonuncusu
ncekileri gerektiren ardklarn bir serisini meydana getiren nefsler diye
dndmzde de nefsler arasnda zellik fark olduunu grrz.749

749 Tricot, age., s. 6.
157
156
3.1.2. NEFSN YETLER

Nefse sahip olan her cisim kendi kendine beslenir ve byr. Beslenme,
sindirim ve byme belli organlar gerektirir. Bu ihtiyalarn karlanmas
iin baz varlklar azdan, boazdan, karndan ve barsaktan yararlanrlar.
Baz varlklar sindirim ve bymeyi aan daha fazla organa gereksinim
duyarlar. Baz varlklar ise gereksinim duyulan bu organlardan farkl bir
ekilde nefs ve nefsin yetilerine ihtiya duyarlar. Ancak nefsin yetilerine
hizmet edecek organlar veya uzuvlar yoksa bir beden yaayamaz veya en
azndan bir nefse sahip olamaz. Bu husus, bitkiler dahil btn nefisler iin
geerlidir.750
Nefste ac duyma, sevme ve kzma gibi eylemler bulunur. Ancak
nefsin kendisi bunlar yapamaz. nk bu sylenen eylemler gerekten
kartlk zellii tarlar.751 Cevher olan nefsin ise kartl yoktur. O zaman
bu eylemleri bedende kim gerekletirecek? Nefsin eylemleri bizzat
nefsin kendisinin eylemleri olamayacandan, bu eylemleri, ancak nefsin
sahip olduu yetiler gerekletirebilir.752 Yine bununla ilgili olarak, nefiste
farkllklar vardr, bu farkllklar canllarn maddesinden kaynaklanmaz, etkin
olan nefsin yetilerinin birinin dierinden farkl olmasndan kaynaklanrlar.
Bu nedenle farkl canllarn ayn oranda ayn yetiye sahip olmalar mmkn
deildir.753 ayet yle olsayd, canllar eitli gruplara ayrmann bir anlam
olmazd. Zira ayn oranda, ayn yetinin varl tek dze bireylerin meydana
gelmesini salard.
Yeryznde tek tip birey olmadna gre, bir tek nefs veya nefsin
tek bir nitelii yoktur demektir. Nitekim ferd bir insan kendi ierisinde bir
anda dnen, bir anda kzan ve bir anda seven bir varlktr.754 Buna gre
yetiler ok ve farkldr. Yetilerin ok olmas ve duruma gre farkllamas
bireylerin ve yaamn farklln mmkn klmaktadr.
Doa felsefesinde hareket blmn incelerken skenderin varlklarn
hareket gcn Platoncu ve Aristocu nefs anlayna gre ele aldn
grmtk. O zaman skenderin nefsin yetilerine ilikin dncelerinin
Platonun mu yoksa Aristotelesin mi dncelerine yakn olduunu
veya kendine zg bir dnce tarznn olup olmadn grelim. Platon
750
751
752
753
754

Kr. Aphrodisias, age., s. 21.; Aristoteles, age., (408b1165) s. 44.
158
nefsin yetilerini ehvet (arzu) gc, fke gc ve akl gc olmak zere

ksma ayrr. Ona gre akl yetisi ktlklerden syrlarak ait olduu
tanrlk lemine ykselmek ister. Bu istein nndeki en nemli engeller
ise atma halinde olduu ehvet ve fke yetileridir. Bu dorultuda
nefsin gleri olarak ehvet, fke ve akln ele alnmas Aristotelesin deil,
Platonun grdr.755 Buna gre Platonun nefsin yetilerini ele alnn
sade ve hemen anlalr olduu, ancak bu anlayta btn canl varlklardan
ziyade insann merkeze alnd grlmektedir.
Aristoteles ise hocas Platonun ifade ettii yetilerin nefsin bir ksm
gleri olduunu kabul etmekle birlikte,756 ondan farkl olarak ilk nce
canllar bitki, hayvan ve insan olarak gruba ayrm, sonra bu farkl canl
trlerinin her birine ayr birer nefs tahsis ederek; bitkisel nefs, hayvan
nefs ve nihayet insann kendine zg faaliyetleri iin de akll nefsten sz
etmitir. Bu erevede bitkilerde sadece bitkisel nefs; hayvanlarda bitkisel
ve duyusal nefs: insanlarda bitkisel, hayvansal ve insan nefs bulunur.
Ancak bunlarn hepsi birbirinden ayr birer nefs olarak kabul edilir.757
Nefsin yetilerinin durumu tmyle ekillerin durumuna benzer. Gerekte,
canl varlklarda olduu gibi ekillerde de, nce olan daima sonra gelende
bilkuvve bulunur. rnein gen drtgende, besleyici nefs de duyusal
nefste mevcuttur.758
skender, Aristoteles gibi, nefsin yetilerinin bir tane deil de, nebat,
hayvn ve insn nefs olmak zere ksma ayrldn belirtmi ve her
nefsin kendi ierisinde yetilerinin birden fazla olduu hususuna srarla
deinmitir. Nefsin yetilerinin teklii veya okluu tartmas dorudan
bitkilerin ve hayvanlarn fonksiyonlarn nefse deil, tabiata atfeden Stoac
Chrysippusa kar yneltilmitir. nk Chrysippus nefsin yetilerinin
okluunu, insandaki be duyu arasndaki ilikileri, konuma ve yeniden
reme glerini ayrt ederek, nefsin yetisi olarak akl olan ynetici ilkeyi
kabul etmi, dierlerini kabul etmemitir.759
slam filozoflarndan Frb, bn Sn ve bn Rd Aristotelesin ve
skenderin nefsin ksm ve glerine dair ayrmn kabul etmilerdir.
Buna gre canl varlklar bitkiler, hayvanlar ve insanlar eklinde tre
755 Bkz. Kind, Nefs zerine (Fin-Nefs), ev. Mahmut Kaya, Kind (Felsef Risaleler), Klasik Y.,
2. Basm, stanbul 2006 s. 243245.; Adamson, agm., s. 46.; ulul, age., s. 111.
756 Bkz. Zeller, age., s. 206, 258.
757 Arslan, lka Felsefe Tarihi 3, s. 216218.
159
158
ayrlmaktadr. Varlk taksimine uygun olarak da nebat, hayvan ve insan

olmak zere ksm nefs ortaya kmaktadr. Nefsin en aa gc
beslenme gc olup bitkilere has olmakla birlikte, btn canl cisimlerdebitkiler, hayvanlar ve insanlar ortaktr. Bir sonraki duyusal g olup
hayvanlar kadar insanlara da aittir. Sonuncu akleden veya akl nefs ise
sadece insanlara zgdr. Her varlkta nefs bir tanedir. Ancak onun
kuvveleri birden oktur. Bu kuvvelerden her biri birbirinden mstakil
olmayp, ayn nefiste bulunurlar ve fonksiyonlarn mstakil olarak icra
ederler.760 Frb, bn Sn ve bn Rd genel olarak tarz nefs olduu kabul
etmekle birlikte, slam filozoflar ierisinde Kind ve Rz gibi bu sisteme
uymayan filozoflar olduu gibi, genel anlamda skender gibi dnseler de
sistemin ayrntlarnda ondan farkl dnen filozoflar da mevcuttur.761 Bu
nedenle slam filozoflar Aristotelesten ve skenderden etkilenseler de,
slam felsefesini Yunan felsefesinin birebir kopyas gibi grmemek gerekir.
skendere gre nefsin yetileri birbirlerine gre belirli bir sralamaya
sahiptir. Onlardan biri birinci, dieri ikinci vs. eklinde bir sralama
mevcuttur.762 Hiyerarik sralamada aadan yukarya doru ilk olarak
nebat sonra hayvan daha sonra da insan nefsin yetileri gelmektedir.
3.1.2.1. Nebt Nefs
Nefsin yetileri ve yetilerinin de belli aamalar vardr. Hi bir varlk, ilk
yetilere sahip olmadan ikinci yetilere sahip olamaz. lk yetiler beslenme,
byme ve remedir. Bu yetiler dier varlklarda da bulunur.763 Beslenme
yetisi besleyici olduu gibi byme ve remeye de neden olduundan
nefsin ilk yetileri besleyici nefs olarak da ifade edilir.764 Ayn ekilde
Aristoteles de bitkisel nefsi besleyici nefs olarak ele alm, bitkilerde ve
hayvanlarda ortak olduunu ve byme ve remenin besleyici ksmn
fonksiyonu, besleyici ksmn da byme ve remenin nedeni olduunu
ifade etmitir.765
Hayat nefsin var olmasndan kaynaklanyorsa ve sadece beslenme
yeteneine sahip olan varlklar canl ise, o zaman beslenme yetisi bilfiil
760 Bkz. Frb, age., s. 8791.; bn Rd, age., s. 39-118.; Black, Deborah L., Psikoloji; Nefs
ve Akl, ed. Peter Adamson, Richard C. Taylor, slam Felsefesine Giri, Kre Y., stanbul
2007 s. 340.; Altnta, age., s. 130-131.; Sarolu, bn Rd Felsefesi, s. 79-109.
761 Bkz. Black, agm., s. 340355.
762 Aphrodisias, Supplement to on the Soul, s. 21
764 Aphrodisias, age., s. 21-22.
765 Bkz. Aristoteles, age., (415a24 415b7) s. 8485.
160
nefs demektir. Beslenme nefs olduuna gre, ayn yetiyle ayn anda birok
farkl etkinlikte bulunmak mmkn mdr? Eer beslenmeyi nefsin tek
yetisi varsayarsak, nefs asndan dier etkinlikler gerekletirilemeyecek
demektir. Halbuki realitede bitkilerin birok etkinlii vardr. O halde nefsin
beslenme yetisi haricinde birok yetisinin olmas gerekir. Bu nedenle
bitkilerde beslenme yetisine ilaveten byme ve reme yetileri de
bulunur.766
Stoaclarn ou beslenme, byme ve remeyi nefsin deil de tabiatn
nitelii olarak grmlerdir. Ancak baz Stoaclara gre beslenme ve byme
nefsin bir nitelii deildir, reme nefsin bir niteliidir. Buna gre eksik nefsi
olan bitkilerin reme zellii vardr. Fakat hayvanlarn remelerinden
farkldr. Stoac Panaetiusa gre beslenme ve byme yetileri gibi reme
yetisi de nefsin bir paras olmaktan ziyade tabiatn bir parasdr.767 Bu
verilere gre Stoaclar arasnda fikir birlii grlmemektedir.
skender ise Stoaclarn ounun dndklerinin aksine beslenmeyi,
bymeyi ve remeyi tabiatn deil, nefsin yetileri olarak grmtr. Ona
gre bitkisel yetiler nefs veya nefsin bir cz veya nefsin bir niteliidir. Onun
czleri beslenme, byme ve remedir. Basit cisimler ise doal olarak var
olurlar ve belli bir tabiata sahiptirler, kendileri nedeniyle beslenemez,
byyemez ve reyemezler. Zira tabiata sahip olan veya tabiata uygun olan
eylerin hibirisi bu niteliklere sahip deildir.768 Bu nedenle basit cisimler
beslenme, byme ve reme zelliklerine haiz deildir. Ancak beslenme,
byme ve reme ilk canl varlk dediimiz bitkisel nefsin nitelikleridir.
Buna gre bu yetiler ilk canlnn ilk canllk belirtileridir.
Bitkisel nefsin basit cisimlerden olmadn ifade etmek iin
farkllklarn ortaya koymak gerekirse, toprak, ate, hava ve su gibi basit
cisimlerin tabiat vardr. Fakat bu cisimlerin canl olduu sylenemez. Bu
cisimlerde tabiat hareket ilkesidir. Ancak bitkiler hareketten daha fazla
yetilere sahiptir. Bitkiler beslenirler, kendi kendine byrler ve kendisi
gibi eyleri retirler. Bu zellikler canl varln ilk karakteristikleridir. Bu
nedenle canl varln canl varlk olmas nefs vastasyla gerekleir.769
Frb, bn Sn ve bn Rd bitkisel nefs konusunu Aristoteles
767 Bkz. Aphrodisias, age., s. 5758. Sharplese gre Stoaclarn bitkilerden canl gibi
bahsettiine dair hibir delil yoktur. Sharples, age., s. 58.
161
160
ve skender izgisinde ele almlardr; nebati nefsin kuvvesi vardr;

beslenme, byme ve reme. Byme ve reme gleri beslenme gcne
baldr. Bu nedenle besleyici yeti lider, dier yetiler hizmetidir. Bu yetiler
bitkilerde, hayvanlarda ve insanlarda bulunur ve varl koruyarak onun
srekliliini ve canlln salar. Canlln srekliliini salayan beslenme
gcnn ortadan kalkmas, canlnn cisminin lm ve yok olmas anlamna
gelir.770
Aristocu gelenekle Yeni Platoncu gelenein fark, bitkisel nefsteki
reme yetisinde grlr. reme gc beslenme ve byme glerinin
aksine, ilevini yerine getirirken kendisi dnda bir baka gcn daha
katksna ihtiya duyar. Frb ve bn Sn gibi sudr teorisini benimseyen
filozoflar bu harici gcn faal akl olduunu savunurken, bn Rd
Aristotelesi ve skenderi izleyerek bunun gk cisimleri ve onlarn
hareketleri olduunu ifade etmitir.771 Nitekim bu konuda skender cz
suret dedii sabit yldzlar kresinin ay-alt leme etki ettii, oluu ve
bozuluu dzenledii dncesindedir.772 Buna gre Frb ve bn Sn
reme gcne faal akln etki ettii dncesinde, Aristoteles, skender
ve bn Rd ise sabit yldzlar kresinin etki ettii dncesinde olduunu
ifade edebiliriz.
3.1.2.2. Hayvn Nefs
Bitkilerde bulunan birincil yetilerden sonraki ikincil yetiler
hayvanlarda bulunur. Bu yetiler duyu ve ehvettir (impulsive-tahrik edici).
Bitkilerin nefsi besleyici nefs olarak ifade edildii gibi hayvanlarn nefsi
de duyusal nefs olarak ifade edilir. Hayvanlarda bulunan bitkisel nefs
bamldr. Duyusal yetiler ise hayvanlarn kendisine zg olmas hasebiyle
bamszdr.773 Nebt yetiler olmakszn hayvan yetilerin etkin olmas
mmkn olmadndan, birincil yetiler olmakszn duyu yetisine sahip
olmak da mmkn deildir. Fakat besleyici nefse sahip olan bitkilerin
hayvanlara ait olan duyusal nefse sahip olmas dnlemez.774 nk
besleyici nefs bir alt mertebededir. Nitekim nebat nefsle hayvan nefsin
farkll burada ortaya kmaktadr.
770 bn Rd, Psikoloji erhi, s. 54.; Sarolu, age., s. 84-86.; Aydn, age., s. 208.
771 bn Rd, Tehftt-Tehft, thk. Sleyman Dnya, Kahire 1980 c.1 s. 352-353.;
162
Hayvan nefsin yetileri duyu ve ehvettir. Duyu, be duyunun

haricinde idrak, tasavvur etme, hatrlama, tasdik etme ve temyiz etme
ksmlarna ayrlr. ehvet, duyuyla bileiktir ve btn hareketlerin ilkesidir.
ehvet yoksa canllar duyudan yararlanamazlar, eylemde bulunamazlar.
Bir anlamda varlklarn canllklar devam etmez. ehvet ise fke ve arzu
glerini ierisinde barndrr. Hayvanlardaki ehvet, tasavvur ve tasdik
yetileri n plandadr, dierleri ikinci plandadr. kinci planda olanlar bilgiyi
toplar, birinci planda olanlar ise bilgiyi deerlendirirler.775
Hem Aristoteles hem de skendere gre hayvanlar duyu yetilerine
sahiptir. Doalar gerei, duyu yetisiyle doarlar. Onlar, duyular nedeniyle
kavradklarn hafzalarnda tutarlar. Ancak hafzalar gl olan hayvanlar,
hafzalar gsz olanlardan daha zekidir ve daha fazla renme
kapasitesine sahiptir.776
Hayvanlarn eylemlerin oluumuyla ilgili olarak doal deikenlik,
hatrlama kapasitesi olarak bulunur. Szgelimi arlar ve karncalar idrak
gcne sahiptir. Buna gre hayvanlarn daha fazla renme kapasitesine
(yetisine) sahip olduunun sylenmesi, o hayvanlarn hafzalarnn daha
iyi olduu anlamna gelir. Zira onlardan bazlar daha fazla renebilir;
birok kular gibi, onlar belli sesleri taklit ederler. Dier yandan hayvanlar
arasnda mesela kpekler ve filler yetitiricilerine cevap olarak baz
eylemde bulunurlar. Bu hayvanlarn daha fazla bilme yetisine sahip olmas,
daha fazla renme yetisinin olduunu gstermektedir. Baz hayvanlar ise
sadece hatrlamazlar, bir eyin farklln ayrt edebilirler ve hatrladklarn
hafzalarnda tanmlayabilirler. Bu da baz hayvanlarn idrak gcyle birlikte,
tasavvur etme kapasitesinin de yksek olduunu gsterir. skendere gre
bu hususlar dikkate alarak her bir durumu Aristoteles aklamtr.777
Hayvanlarn ve insanlarn nefsinin zorunlu ve ortak olan ksm
vardr; Bitkiye ait olan yetiler duyu ve ehvet. Bunlarn her birinin canl
varlklar iin byk yararllklar vardr. Canl bir varln fonksiyonlarndan
ilki var olmak ve yaamak, ikincisi eylemlerde bulunduumuz eyler
hakknda yargda bulunmaktr. Bitkisel nefse ait nitelikler canl varln var
olmasn ve yaamasn salar, duyu ise yargda bulunmaya yardmc olur ve
ehvetle de eylemde bulunur.778
775 Bkz. Aphrodisias, age., s. 2122. Sharplese gre irrasyonel hayvanlar iin sylenen
tasdikle, rasyonel canl olan insanla ilgili tasdik farkldr. Sharples, age., s. 22.; Aphrodisias,
On Aristotles Metaphysics 1, s. 17.
776 Aphrodisias, age., s. 16.; Aristoteles, Metafizik, (980b1) s. 76.
163
162
Frb ve bn Snya gre hayvani nefs, insanlarda ve hayvanlarda

mterektir. Bu nefs, nebati nefsten daha yetkindir. Hayvani nefs, nebati
nefsin kuvvelerine ilaveten, muharrike, mdrike, vehmiye ve hatrlamahafza kuvvelerine sahiptir. Bu kuvveler arasnda mdrike kuvvesi dier
kuvvelerin yneticisidir.779
Frb, mdrike gcn zhir ve btn olmak zere iki ksma ayrm,
zhir idrak glerini be duyu olarak, btn idrak glerini ise mterek
his, muhayyile ve vehim olarak aklamtr.780 skender ise be duyu ve
Frbnin idrak glerinin btnna dahil ettii yetileri duyu yetisine ait
olarak zikretmitir. Fakat Frbye gre hayvanlarda ynetici yeti mdrike
kuvvesi iken, skenderde ehvettir. Ayrca Frbde mevcut olan zahir ve
batn ayrm skenderde mevcut deildir.
3.1.2.3. nsn Nefs
skenderin nefs anlay gerei insanlar alt kademedeki yetilere
sahiptir. Buna gre insan imdiye kadar szn ettiimiz nebat ve
hayvan nefislerin yetilerinin tamamna sahiptir. Bu nedenle insan nefsi
bitkilerde bulunan birincil yetileri ve hayvanlarda bulunan ikincil yetileri
ierir. nsan, btn bu yetilere ilaveten bir de akl yetisine sahiptir. Nasl
ki bitkilerin nefsine sadece besleyici nefs, hayvanlarn nefslerine duyusal
nefs deniyorsa, insanlardaki nefse de akl nefs denir. Zira akl insanolunda
var olan en mkemmel haslettir.781 Btn hayvanlar doalar gerei, duyu
yetisiyle doduklar gibi, insanlar da baz eylerin bilinmesini salayan
duyu yetisiyle var olurlar. Ancak buna binaen insan, trne has olarak
aklla birlikte dnyaya gelir.782
skender, insann ncelikle duyular vastasyla bilme niteliine sahip
olduunu vurgulam, duyulara ait nefsin g dzenlerini aklam, bu
gler sayesinde hayvanlarn yetkinliinin birbirlerinden ayrt edildiini
ifade etmitir. Nitekim insan, akl sayesinde dier hayvanlardan daha fazla
yetkinlie ve daha ok bilgiye sahiptir. Zira akln gerek yetkinlii bilmektir.
nsan bu zellii ile dier hayvanlardan daha mkemmel bir konumdadr.783
779
780
781
782
783
Bkz. Frb, age., s. 8790.

Bkz. Aydn, age., s. 210.
164
skender, bilgi felsefesi asndan duyularla akl karlatrmtr.

Ona gre en yksek lde tmelin bilgisini elde etmek zordur. Tmelin
bilgisi basit ve yzeysel ekilde duyularla elde edilen bilgiden ok uzaktr.
Bu nedenle bu bilgi dorudan duyularla elde edilemez. Aristotelesin
tmeller, insanlar tarafndan bilinmeleri en zor eylerdir diyerek,
zellikle insanlar kelimesini kullanmas, tmelin bilgisinin duyu alglaryla
elde edilen bilgileri amasndan kaynaklanr. Nitekim doann bilinmesi ilk
bakta duyularla ilgilidir, ancak duyular her eyin bilgisine sahip olmada
yeterli deildir.784
Duyu yetisi her eyi bilmek iin yeterli olmadndan tmellerin
bilinmesi konusunda duyular aan akl yetisine ihtiya vardr. Bu nedenle
akl, insan nefsin en nemli yetisidir.785 Buna gre duyularla her eyi
bilemeyen insan tmelleri ve tmellerle ilgili hususlar aklla kavramaya
alr.786 Akl yetisinin amac bilme eylemini gerekletirerek yetkinlie
kavumaktr. yle ki nefsin akl yetisinin amac teorik bilgiye sahip
olmaktr.787
Canllardaki hareket etme ilevi, akl yetinin dnmesi ve tercih
etmesi nedeniyle varlklar hareket ettirmesi neticesinde gerekleir.
Ayrca nefsin yarg yetisi de vardr. Bu yeti de aklla birlikte var olur ve akl
tarafndan ynlendirilir. Zira insandaki dnme, kavrama ve karar verme
eylemleri akla baldr.788
Nefsin akl ksm tercih edicidir ve bu zelliinden dolay ynetici
ksmdr. Nitekim tercih etme, nefsin akl ksm tarafndan yerine getirilir.
Hayvanlarda var olan alglama ksm insan nefste ikincildir ve bamldr.
Zira alglama tasdik etme, hatrlama ve tasavvur etmeye bal olduundan
dolay ilinekseldir. Hayvan cinsinde bulunan ortak duyular, insan
duyulardan aka farkldr. Bu nedenle insanlar hayvanlardan farkl ve
stn klan insan yetilerdir.789
lemdeki varlklar arasnda sadece insan semavi varlkla nefsin
kuvvelerinden en mkemmelini paylar. Bu en mkemmel kuvve nefs-i
ntka (rasyonel nefs) olan akldr. nsan, nefs-i ntkayla yapmas ve
784
785
786
787
788
789
Aphrodisias, age., s. 29.; Aristoteles, age., (982a24) s. 82.

Bkz. Aphrodisias, Supplement to on the Soul, s. 22-23.
165
164
yapmamas gereken eyler hakknda dnr ve aratrr. nsann nefsi,

gayr-i ntk (irrasyonel) olarak adlandrdmz dier hayvanlarn nefsi gibi
deildir. Gayr-i ntk nefisler zihinlerinde canlanan grntleri (tahayyl)
takip ve tasdik ederler. Yapmak istedikleri eyleri aratrmakszn
yaparlar. Ancak tm hayvanlarn arasnda sadece insan yapmas gereken
eyi zihninde canlandrdktan sonra, tahayyl ettii eyi tasdik edip
etmeyeceini aratrma ve dnme gcne sahiptir.790
Akl yetisinden dolay, insan kendi fiillerinin nedenidir. Bu nedenle
fillerinin gereklemesinde kendisinin g yetirebildii eylerin tamamnda
neden bizzat kendisidir. phesiz o yapt eylerin karar vericisi, tercih
edicisi ve fail nedenidir.791
skenderin nebati, hayvani ve insani nefisle ilgili aklamalarna
baktmzda, nebati ve hayvan nefsi gayr-i ntk nefs olarak, insan nefsi
ise nefs-i ntka olarak adlandrdn ifade edebiliriz. skenderdeki bu
ayrm ayn ekilde Frbde de mevcuttur.792
El-Ehvaniye gre Kind nefsin yetileri konusunda Platonun
dncelerini Kuran retilerine daha yakn bulduu iin Aristotelese
tercih etmitir.793 Kind, Platonda olduu gibi, nefsin ierisindeki ak
atma olgusundan hareketle nefsin yetisinin olduunu ileri srer;
bunlar fke, ehvet ve akl gtr. Yapsnn erefli oluundan tr akli
nefs bedende aa kan arzu ve fke gcne zt bir karaktere sahiptir.
nk fke gc bazen insan tahrik ederek ok kt iler yapmaya sevk
eder; fakat akl ona kar koyar ve fkenin yapmak istediine engel olur.
Buna gre Kind, Platonda olduu gibi, akl nefse bedende aa kan arzu
ve fke glerini ynetme, src olarak davranma hakkn vermitir.794
Buna gre Kindnin nefsin yetileri konusundaki grlerinin skenderin
dncelerinden farkl olduunu ifade edebiliriz.
Frb ve bn Sn hayvan nefste insanlarda ve hayvanlarda mterek
olan nefsin fonksiyonlar arasnda ortak duyu ve hayal gcnden ayr olarak
bir de vehim gcnn olduunu ileri srmlerdir.795 bn Rd ise ortak
790 Afruds, skender, Fil-stidt, ev. Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu
Mefkdetn fil-Ynniyyeti, Drul-Mark, Beyrut 1971 s. 80.
792 Frb, Felsefenin Temel Meseleleri, s. 122.
793 ulul, age., s. 115.
794 ulul, age., s. 114115.
795 Bkz. Frb, Kitab-u Ara-i Ehlil-Medinetil-Fadla, s. 8790.; zden, age., s. 119120.
166
duyu ve hayal gc varken vehim gcnn olmasna gerek grmemitir.796

skender ise vehim gcnden bahsetmemitir.
Frb, bn Sn ve bn Rd nefs konusunun ayrntsnda skenderden
farkl dnseler de, nefsin yetileri, yetiler arasndaki sra dzeni, birincil
yetiler olmadan ikincil yetilerin fonksiyonlarn gerekletiremeyecei
anlayyla ilgili tespitlerinde skenderle birlikte Aristocu izgiyi takip
etmilerdir.797 Kind ise nefsin yetileri konusunda Platoncu izgiyi izledii
iin hem skenderden hem de Frbden, bn Sndan ve bn Rdden
farkl dncelere sahiptir.
3.1.3. NEFS-BEDEN LKS
Nefs konusunu aratran filozoflarn ou nefs ve beden ilikisine
deinmitir. Felsefe tarihinde filozoflar ve rihleri, zellikle skenderi
bu konuda en fazla megul eden Platonun, Aristotelesin ve Stoaclarn
dnceleri olmutur. Platona gre nefs bedenin ilkesi olan maddeden
tamamen farkl bir ilke, tinsel bir cevherdir. Tabiat maddenin tabiatna
aykr olduundan maddeyle veya bedenle birlikte bulunmas onun
doasyla uyumaz. Ancak beden ile nefs bir araya geldii zaman tabiat,
bedene hizmet etmeyi, nefse riyaseti emreder. Bedenden soyutlanan akl
nefslerin yeri, felein tesinde, yaratcnn nurunun bulunduu tanrlk
lemidir. Nitekim nefs akledilir lemden dmtr. Beden ise nefsin doal
faaliyetlerini gerekletirmesi iin bir alet, bir yardmc olmaktan ok, ona
engel bir eydir. Zira nefs, bedenden tmyle farkl bir varlk dzenine
aittir.798
Frb, Platonun nefsin bedenden nce var olmad grnde
olduunu ifade etmitir.799 Ancak Wisnovskye gre nefsin nihayetinde
kendisine iliecei bedenin doumundan nce var olduu ve bedenin
lmnden sonra da varln srdrecei anlay ilk defa Platonun
eserlerinde zellikle Phaedoda ayrntl bir ekilde ele alnmtr. Plotinus
ise Enneadlarnda bu teoriyi geniletip sistemletirmitir. Platonun sz
konusu eserinin baz paralar dokuzuncu yzylda eitli deiiklikler
yaplarak Aristotelesin Teolojisi (Eslucy) ismiyle Aristotelese atfen
Arapaya tercme edilmitir. Platoncu psikolojinin Aristotelesin
796 Sarolu, age., s. 9394.
797 zden, age., s. 239.; Sarolu, age., s. 95.
798 Bkz. Platon, Phaidon, ev. Suut Kemal Yetkin, Hamdi Ragp Atademir, MEB Y., stanbul
1989 s. 80.; Arslan, lka Felsefe Tarihi 2, s. 359378.; ulul, age., s. 103, 111.
799 Frb, Felsefenin Temel Meseleleri, s. 125.
167
166
teolojisindeki ekline gre nefsin birisi yukarya, akl lemine doru, dieri
aaya, madde lemine doru olmak zere iki eilimi vardr. Aaya
doru inen nefs evrensel nefsten ayrlarak kendisini, onu almaya meyilli
belirli bir bedende ferdilemi olarak bulur. Nefs, bedenle birlikte olduu
mddete hazlarla mcadele eder. Bedenin arzularyla mcadelede yenik
den nefsler lmnden sonra tekrar bu dnyaya gelirler. Geli ve gidiler
neticesinde nefs mkemmelletiinde, akledilir leme katlr ve asla madd
dnyaya dnmez.800
Aristotelese gre nefs bedenden ayr bir varlk olmasna ramen
yine de bedenin formu ve entellekheias olduu iin ondan ayrlmaz;
bu nedenle nefs ve beden birbirine bamldr. Zira nefs fonksiyonlarn
bedenle birlikte gerekletirebilir. Nefs bedene hayat veren ve onu
dzenleyen bir ilk ve bundan dolay da bedenden ayrlmayan bir eydir.801
Aristotelesin dncesinde, Platondaki nefs ve beden arasnda grlen
tezatlktan ziyade daha yakn bir iliki vardr.
Aristoteles, Platonda net bir ekilde gzken nefs-beden dalizmini,
nefsi tanmlad entelekheia kelimesi ile amaya almtr. O, nefsin
bir entelekheia olduunu - yani nefs bir var olu hali, bir baka deyile
bilkuvve var olma halinin aksine bilfiil var olma durumudur- sylemi ve
ayrca nefsin bedenle ilikisinin formun maddeyle ilikisine benzediine
iaret etmitir. Form-madde benzetmesi skenderi, Aristotelese gre
formun maddeden ayrlamamasnda olduu gibi, (her ne kadar madde
ve form kavram dzeyinde ayrlabilir olsalar da kata ton logon-) nefsin
bedenden ayrlamayacan dnmeye sevk etmitir.802
Formun maddesinden ayrlamayaca dncesi, bedenin lml
olmasna binaen nefsin de lml olmas gerektii fikrine yol amtr.
skender, bu erevede De Animada nefs konusunu madde ve form
asndan analiz etmi, beden ve nefsin lml olduunu ifade etmitir.803
Wisnovskye gre Aristoteles entelekheia kelimesiyle nefsin bedenden
ayrlmazln ifade etmi, skender ise nefsin bedenden ayrlmazln ifade
eden bu kavram, nefsin bedeni tamamlamas anlamnda yorumlad gibi,
bu kelimeye verdii anlam itibariyle nefsin lml olduunu belirtmi ve
Aristotelesin nefsin lmszlne dair ifadelerini de hayal rn olarak
kabul etmitir.804
800
801
802
803
804

Bkz. Aristoteles, Ruh zerine, (412a27-413a6) s. 6670.
Bkz. Aphrodisias, De Anima, s. 136.
168
Stoaclarn genelinin nefs ve beden ilikisi konusundaki grlerine

baktmzda, onlar nefsi ve bedeni cisim olarak deerlendirdikleri iin
her ikisinin de cisim olduklarn iddia etmilerdir. yle ki onlara gre
ayn bedende biri dieriyle ilgili birok farkl cisim vardr. Madd olan
nitelikler bileme ve ayrlma zelliine sahiptir. Ayrca nitelikler de
cisimdir. Sonu olarak nefs cisim ve pasif kuvvedir. Bu nedenle de beden
nefs kartlndan veya farkllndan sz edilemez. skendere gre eer
Stoaclarn syledikleri gibiyse, o zaman nasl olur da nitelikler bedende
veya cisimde azalmazlar veya artmazlar? Azalmazlar veya artmazlar, nk
nitelikler cisim deildir.805 Ayrca nefs cisim olmad iin pasif bir kuvve
de deildir. Zira nefs soyut bir formdur, form maddeye baml olmad
iin nefs de bedene baml deildir.806 Baml olmayan bir ey de cisim
olamaz. Grld zere skender, Stoaclarn nefsi cisim olduuna dair
ileri srdkleri iddialara cevap vermekte ve nefs ve bedenin farkl yaplara
ait olduunu vurgulamaktadr.
skendere gre nefs, hareket ettiricilik zelliine sahip olduu iin canl
varln ikin hareket nedenidir ve bedeni hareket ettirir. Hareket ettiren
nefsin, Aristoteleste olduu gibi, kendisi hareketsizdir. Kendisi hareketsiz
olan nefsin bedeni hareket ettirmesi iyilik ve ak objesine ynelmekle
gerekleir.807 Buna gre nefs bedenin hareket ilkesidir ve nefs olmad
mddete beden hareketsiz kalacak demektir. O zaman hareketsiz kalan
bedenin canl olduu sylenemez.
Eer canl varlklar can zelliine sahip olmakszn var olamazlarsa,
nefsin doutan olmadn sylemek doru deildir. Nefs gibi baz eyler
vardr ki onlar olmakszn canllarn varlklarn devam ettirebilmeleri
mmkn deildir. Szgelimi kan sahibi canllar, o olmakszn varln
devam ettiremedikleri gibi veya suya gereksinim duyan varlklarn, su
olmakszn canllklarn devam ettiremedikleri gibi, nefs olmadan da canl
varlklar canllklarn devam ettiremezler. Bu nedenle nefs doutandr,
bedenle hem zamandr. Zira canl yaamna onunla balar ve yaamn
onunla devam ettirir.808
Bu erevede nefs, bedende olmad mddete, cisim canl
saylmad gibi, nefs bedenden ayrldktan sonra da cisim canl saylmaz.
805
806
807
808

Aphrodisias, age., s. 23.; Aristoteles, Fizik, (259b23) s. 1620.
169
168
Nitekim nefs olmaksn hibir cisim canl kabul edilmez. Nefs cisimde
olduu zaman cisim canl olur ve nefsle varln devam ettirebilir. Ancak
her cisimde kaytsz artsz nefs bulunmaz. Eer her cisimde nefsin olmas
gerekseydi, o zaman her cismin canl olmas gerekirdi. Bu anlaya gre
basit cisimler olan ate, hava, su ve topran da nefse sahip olan bir varlk
olmas kanlmaz olurdu. Bu ise mmkn deildir.809
Her cisimde nefs yoktur. Ancak nefsin olduu canl cisimde, ontolojik
olarak nefs bedenden stndr. Bu stnlk, deer ve fazilet, form ve fiil
asndandr. nsann nefs yn ynlendirici lider, beden yn hizmetidir,
nefs yn ok sayg deer, beden yn daha az sayg deerdir. Beden,
nefse gre bir varla sahip, ancak nefs bedende veya bedenledir. Yaayan
varln ilk ve nemli zellii nefs, sonra bedendir.810
Cisimler bir eyden etkilendiinde, ou zaman ilineksel olarak
cisimlerdeki tinsel eyler de bu durumdan etkilenir. rnein nefs ve
bedenden oluan canl varln bedeninden bir yer kesildiinde, acsn
nefsiyle hisseder. Aynen bunun gibi yryen, gren, arzu eden, seven ve
nefret eden canl varlktr. Bu zellikler nefse aittir. Bedenin de scaklk gibi
etkilendii yollar vardr. Bunlar nefsle ilgili deildir.811 skender, nefse ve
bedene ait farkl etkilenme ekillerden sz etmekle birlikte, bir pasajnda
bedenin organlar tarafndan yaplan fiillerde olsun, bir takm idrak ve
hezeyanlarda olsun hepsinde nefsin tasarrufunun ve tekliinin sz konusu
olduunu ifade etmitir. O halde insanda hakiki fail nefstir. Bedenin nefs
bulunmakszn hibir hareketi ve tasarrufu olamaz. Nefs, eitli kuvveleri
vastasyla bedenin eitli organlarn harekete geirir. Bylece fiiller beden
tarafndan ilenir.812
skender, madde ve form konusundan yola karak, beden ve nefsin
bir arada oluunu aklamak iin ya madde ve formun karm gibi, beden
ve nefs in karm, beden ve nefs den olumak; ya da madde ve
formun bileimi gibi beden ve nefs in bileimi olarak iki bak as ortaya
koymutur. Ona gre eer madde ve form dan olumak nn bileimi
diye dndrrsek problem deiir: bedenle nefsin bileimde form ve
maddenin hibir ekilde cismin birbirine baml blmleri olmad
809
810
811
812

zden, age., s. 111112.
170
ortaya kar.813 Bu ise beden ve nefsin ilineksel olarak bir arada bulunduu
anlamna gelir. Ayrca yine varlk, beden ve nefsin bileiminden oluur
dersek, nefsin, kendine zg ve tek ey olarak varln bedenle devam
ettirdiini ifade etmi oluruz. 814
evremizde grdmz basit drt cisimden oluan karmlar yaayan
canlnn karm olduunu gsterir.815 Buna gre eer nefsin bir btn olarak
boylu boyunca bedenin ierisine karm olduunu kabul edersek, yaayan
varln en nemli ynnn nefs ve beden olduunu ifade etmi oluruz.
Byle olursa, beden ve nefsin baln su veya stle kart gibi birlikte yok
olduunu ve deitiini de kabul etmi oluruz.816 Ancak realitede zellikleri
farkl olmasna ramen birey beden ve nefsin karmndan oluur dersek,
beden ve nefsin zeliklerini dikkate aldmzda bu, bal ve arabn karm
gibi absrd bir ey olur. Varlk, nefs ve bedenin bileimidir dediimizde,
onlardan ikisi de farkl bir varlk alanna ait olduu iin birbirlerinden farkl
olduklarn kabul etmi oluruz. Dier adan nefs, btn olarak bedende ve
bedene karr dediimizde, her zaman iin ikisinin tek ve baka bir ey
olarak birlikte kendi varlklarn devam ettirdiklerini ifade etmi oluruz.817
Netice olarak beden ve nefs ikisi de ontolojik olarak farkl varlk
alanlarna aittir. Ancak skender, Platondan farkl olarak Aristoteles
izgisinde bedenle nefsin uyumunu818 ve birlikteliini anlatmak iin nefsin
bedenle bileik veya kark olduuna dair ifadeler ileri srmtr. Ancak
ontolojik olarak ikisinin de birbirlerinden tamamen farkl olduklarnn
bilincindedir. Nitekim cevher, form, fiil, tinsellik, eref, deer, nitelik ve
tabiatlar ynnden nefsin bedenden iyi ve farkl bir varlk olduunu
ifade etmesi bunu gstermektedir. Buna gre olsa olsa ilineksel olarak
nefsle bedenin birliktelii bal ve arabn birliktelii gibi bir ey olabilir.
Nefs, bedende bir tabak ierisinde bulunan bir ey gibi bir ey deildir.
Bir btn olarak bedende ruhsal bir ey de deildir. Nefs ve beden biri
dierini gerektiren bitiiklik ilkesiyle de bir arada deildir. Aslnda ne btn
olarak beden ruhsaldr, ne de hi ruhsallkla ilgisi olmayacak deildir.819
Buna gre nefs ne kendisiyle ne de baka bir eyle bileir ve biletirilir,
813
814
815
816
817
818
819
Sharples, age., s. 71.

Aristoteles, Ruh zerine, (412b16) s. 68.
171
170
ancak nefsin cisimle nitelii ve sfat birlikte olur. Bedenle nefsin bilemesini
salayan nefsin nitelikleri ve sfatlardr, onlar yok olduunda aralarndaki
ilgi kopar ve arda kalan cisim ve beden kendi varln devam ettiremez.820
skenderin baz ifadelerinde nefsin bedensiz, bedenin nefissiz
olabilecei, baz ifadelerinde nefsin ve bedenin birbirine ihtiya duyaca,
baz ifadelerinde ise birbirlerine ihtiya duymayaca ynnde elikili
ifadeleri var. Ancak genel anlamda felsef grlerine baktmzda zellikle
madde-form anlay gerei bedenle nefsin mantksal dzlemde ayr ayr
var olabileceklerini, ancak realitede birlikteliinin izah zor da olsa yaamn
nedeni olarak birbirlerine muhta olduklarn ifade edebiliriz.821
slam filozoflarnn nefs-beden ilikisiyle ilgili dncelerine gelince,
Kind bedenle nefsin ilikisi konusunda tenash konusunda Platona
katlmamakla birlikte, genel olarak Platoncu bir yaklama sahiptir. Ancak
nefsin bedenle yetileri vastasyla ilgi kurduu, bu ilginin ilineksel olduu,
nefsin yneten bedenin ynetilen olduu hususunda skenderle benzer
dnceler ierisindedir.822
Frbnin nefs anlay ise Yeni-Platoncu izgidedir. skenderle nefsin
hareket ilkesi olmas, bedenle nefsin yetileri vastasyla ilgi kurmas, nefsin
bedenden ayr cevher olmas konularnda benzer dncelere sahiptir.
Ancak nefsin ay-alt lemle ilgisinden ok ulvi lemle ilgisinin olmas
konusunda farkl dnmektedirler.823 bn Sn ile skender nefisle bedenin
hem zaman olduu, nefsin bedene hayat kazandrd, varln ikin nedeni
olduu, nefsin bedenle yetileri vastasyla iliki kurduu ve akln doula
birlikte var olduu konusunda benzer dncelere sahiptir.824
skenderin net olmad bedensiz nefsin var olabilecei konusunda
bn Sn daha net izahlar yapm ve bu durumu kendine zg olarak uan
adam istiaresiyle aklamtr. Uan adam istiaresiyle nefsin bedensiz olarak
kaim olacan ak ve net bir ekilde ortaya koymutur. Buna gre beden
nefissiz olarak hibir ey ifade etmez ama nefsin bedene ihtiyac yoktur
ve nefs bedenden ayrdr, ebeddir.825 Nitekim bn Sn nefs konusunda
820 Bkz. Aphrodisias, age., s. 47- 48.
822 Bkz. Kind, Cisimsiz Cevherler zerine (Fi Enneh Tcedu Cevhiru l Ecsam), ev.
Mahmut Kaya, Kind (Felsef Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006 s. 240.; Kind,
Nefs zerine s. 243244.; Adamson, agm., s. 46.; ulul, age., s. 119120.
823 Bkz. Frb, Kitab-u Ara-i Ehlil-Medinetil-Fadla, s. 137135.; Aydn, age., s. 204206.
824 zden, bn Sn Descartes Metafizik Bir Karlatrma, s. 110113.
825 zden, age., s. 109.
172
spiritualist filozoflardan ve Frb ve baz mehur tabiplerden etkilenmitir.

Bu etkiyle birlikte, elde ettii bilgileri slam kltrle mezcetmi ve bu
terkipten kendine has, orijinal bir nefs teorisi gelitirmitir.826
bn Sn, Aristoteles ve skender gibi insan nefsinin akl ksmnn, bir
paras olduu bedenin varla geliiyle birlikte var olduuna inanr. Dier
yandan bu defa Platon ve Plotinus gibi- insan nefsinin akl yetisinin,
daha nce bir paras olduu bedenin lmnden sonra bile varln
devam ettirdiini dnr. lk bakta bn Snnn yaklam, Aristoteles
ve skenderi, Platon ve Plotinusla bilinli ve fakat ham bir uyuturma
abasna benzer. Daha yakndan yaplacak bir incelemede ise bn Snnn
yaklam Yeni-Platoncu (Aristoteles ile Eflatunu uzlatrma) projesinin bir
sonucudur.827
bn Rde gre skenderin de dedii gibi, nefsin tam olarak
tanmlanmas mmkn deildir. Zira nefsi tam olarak tanmlamak mmkn
olsayd, onun bedenin hangi organnda bulunduu ya da hangi organa
bal olduu problemi de zlm olurdu. Nefsi tanmlamak mmkn
olmadna gre yetileri dikkate alnarak ancak tasviri yaplmtr.828
bn Rde gre nefsin hangi organa bal olduu kesin bir ekilde ayrt
edilememektedir. Halbuki nefsin eitli ilevlerinin hangi organ araclyla
yerine getirildii rahatlkla anlalabilir. Ancak yine de insan nefsin kendi
bedeninde olduunun farknda ve uurundadr. te tek bana bu uur
bile, nefsin bedenden bamsz bir varla sahip olduunu gstermeye
yeterlidir. Nefs baz ilevlerini madd organlar vastasyla gerekletirir,
ancak bu nefsin cisme bal olduu anlamna gelmez. Dolaysyla nefs, var
olma konusunda bedene muhta olmad gibi, varln devam ettirme
konusunda da (lmszlk) bedene ihtiyac olmadndan, bedenin yok
olmas nefsin de onunla birlikte yok olmasn gerektirmez. 829
bn Rd, Aristoteles ve skender gibi beden nefs ilikisini madde suret
ilikisine benzetir. Ancak madde ve suretin oluturduu bileimde bileime
katlan unsurlarn birinin dierinden ayrlmas ve biri olmakszn dierinin
olmas mmkn deildir. Fakat nefs beden ilikisinde bir terkipten deil,
ittisalden sz edilir. Bu nedenle de nefs ve beden ilikisinde ayrlmazlktan
826
827
828
829
zden, age., s. 105106.

bn Rd, Tehftt-Tehft, thk. Sleyman Dnya, Kahire 1980 c. 2 s. 833-834, 846.;
Sarolu, age., s. 80-82.
173
172
veya bedenin yok olmasnn nefsin de yok olmasn gerektirecei gibi bir
durumdan bahsedilemez. Nefsin suret ynnde (konumunda) grlmesi
ise onun bedenin yetkinlii olmas, ayrca o olmakszn bedenin varln
devam ettirememesinden ileri gelir. Bu anlatlanlardan nefsin varl
bakmndan bedene muhta olmad, dolaysyla bedenden ayrldktan
sonra da varln srdrecei sonucu kar. Bununla beraber onun bir takm
ilevlerini bu iliki sebebiyle ortaya kt ve organlar vastasyla iledii de
bilinir. Nefs beden ilikisi sona erince, nefsin bedenle ve madd nesnelerle
ilikisi sona erer. Madd nesnelerle dorudan alakal fonksiyonlar durur,
aletinden mahrum kalan gler grev yapamaz hale gelir. Bununla beraber
nefsin maddeden soyut ve bamsz tek gc olan akl, en azndan kendi
bilincinde olaca iin ilevini ve dolaysyla varln srdrr. 830 bn Rd
bu dncelerini desteklemek iin Kuran- Kerim ayetlerine iaret eder.831
Nefsin tanmnn yetileri vastasyla yaplabilecei, nefsle bedenin
nefsin yetileri araclyla iliki kurabilecei, bedenle nefs ilikisinin maddeform ve ittisale gre aklanmas hususlar skenderin bn Rddeki
yansmas olabilir.
lken, nefsin bamsz bir cevher olduu fikrinin ilk olarak bn Sn
tarafndan tespit edildiini, Aydn ise bu fikrin daha nce Frb tarafndan
benimsendiini ifade etmitir.832 Ancak skender, daha nceden nefsin
bedenden bamsz bir cevher olduunu kabul etmitir.833
skenderin dnceleriyle Kind, Frb, bn Rdn nefsle ilgili
dncelerini yer yer karlatrdk. Aristotelesten ziyade bu slam
filozoflarnn dncelerini skenderle karlatrmay ve skenderden
etkilenip etkilenmediklerini ortaya koymaya altk. Zira bn Rd,
nefs erhinde (Byk, Orta ve Kk erh) Themistius ve skenderin
grlerini detayl olarak sunmu ve slam filozoflarn da bu iki filozofun
dncelerinin uzants olarak grmtr.834
Sonu olarak skendere gre nefs bedenin hakiki faili, hareket ilkesi
ve hayat ilkesidir. Bedenden deer, fazilet, form, fiil ve cevher asndan
830 Sarolu, age., s. 9697.
831 Nefisleri ldkleri srada ve lmeyenleri de uyku esnasnda ancak Allah alr; lmne
hkmettiklerini alkoyup dierlerini belli sreye kadar (bedenlerine) gnderir. phesiz
bunda dnen bir toplum iin deliller vardr. Zmer 39/42. Sarolu, age., s. 9798.
832 Bkz. Aydn, Frbde Metafizik Dnce, s. 204206.
834 Bkz. Arkan, agm., s. 21.
174
stndr. Ancak var olular ve yok olular hem zamandr.835 skender, nefs
konusunda Stoaclarn nefs konusundaki dncesiyle ilgili bilgiler vererek,
bir taraftan onlarla hangi alanda mnakaa ettiini izah etmi, dier
taraftan da bu konuda Stoaclarn dncelerinin bilinmesini salad iin
iyi bir felsefe tarihilii ortaya koymutur.836
3.2. SKENDER AFRODSNN AKIL ANLAYII
Felsefe tarihinde akl konusunda en fazla zerinde durulan ve
incelenen eser Aristotelesin De Animas olmutur. De Animann zellikle
akl konusu, 16. yzyl sonuna kadar Grek yorumcular, Ortaa slam,
Yahudi ve Hristiyan filozoflar ve Avrupal dnrleri megul etmitir.837
Aristotelesten sonra ilk olarak Lisenin bakan olan Theophrastusun
akl konusunu yorumlad, ancak yorumlarnn gnmze ulamad
bilinmektedir.838 Theophrastustan sonra Peripatetik felsefe ierisinde De
Animayla megul olan, onu yorumlayan ve eserleri gnmze ulaan en
nemli filozof skender Afrodsdir.839
skenderin aklla ilgili dnceleri, son yllarda giderek artan bir ilgiyle
izlenmi ve tartmalarda nemli bir ekilde ondan yararlanlmtr.840 Akl
alannda zellikle etkin akl konusunda Latin Ortaa dnrlerinin,
Rnesans entelektelleri, teologlar ve filozoflarnn, Arapa yazan
filozoflarn, Yahudi filozoflarn ve teologlarn, hepsinin byk ilgisini
ekmitir.841 Fahriye gre skenderin De Animasnn slam dnyasna
geiiyle birlikte, Aristotelesin psikoloji ve zellikle akl nazariyesiyle ilgili
dnceleri Arap fikrinin gelimesinde nemli bir rol oynamtr.842
skenderin akl konu alan adet nemli eseri vardr. Birincisi,
skenderin kendi eseri olan De Anima; ikincisi Aristotelesin De Animasn
yorumlad erh olan De Anima; ncs sadece akl konusuna hasredilen
De Intellectudur. Antik yorumcularn referanslarndan Aristotelesin
De Animasna yazm olduu yorumun kaybolduu anlalmaktadr.
835 Bkz. Aphrodisias, On Aristotles Metaphysics 5, s. 125.; Aphrodisias, Supplement to the
Soul, s. 18-19;5859.
837 Bkz. Davidson, age., s. 79.
838 Hyman, Arthur, bn Rdn Akl Teorisi ve Eski rihler, ev. Atilla Arkan, Sakarya
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Sakarya 2002 S. 6 s. 5152.
840 Schroeder and Todd, age., s. X.
841 Schroeder and Todd, age., s. 1.
842 Fahri, age., s. 15.
175
174
Mevcut olan De Anima ise bir yorum deil, nefs zerine yazlm kiisel
bir incelemedir. Bu eserin otantiklii tartlmtr, ancak Davidsona
gre, bu eserin skendere aidiyetinden phe yoktur. yle ki Moraux, ilk
nceleri De Anima ve De Intellectunun skenderin eseri olmadklarn
sylemi, ancak aratrmalar sonrasnda skenderin eserleri olduuna
kani olmutur.843 skenderin De Animas ile De Intellectusu arasndaki
doktrinlerin benzerlii de eserlerin ona aidiyetini gstermektedir.844
De Intellectusu ise Badatta 9. yzylda Huneyn b. shak ve olu
shak b. Huneynin okulunda Fil-Akl adyla Arapaya evrilmitir. Kind ve
Frbnin Akla Dair birer risale yazd bilinmektedir. Ancak bu tercmenin
akl konusunda Kindye ve Frbye ne kadar kaynaklk ettiine dair bir
takm pheler vardr. Ancak bn Rd byk oranda etkilenmitir. Huneyn
b. shak ve Cremonal Gerarda ait olan bu akl risalesiyle ilgili tercme,
Arap ve Grek kaynaklarda tam olarak korunmutur.845
skenderden sonra zellikle Plotinus, Themistius, John Philoponus
gibi filozoflar nefs ve akl konusunu ele almlardr. Daha sonralar ise
slam filozoflarndan Kind, Frb, bn Sn ve bn Rd Aristotelesin,
skenderin ve Themistiusun dncelerinden faydalanarak akl konusunu
ilemilerdir.846
skender, aklla ilgili risalesinde Aristotelesi referans aldn sylemi
ve akl madd akl, bilmeleke akl ve etkin akl olarak ksmda ele almtr.
Halbuki Aristoteleste pasif akl ve fail akl olmak zere iki eit akl anlay
bulunmaktadr. Bu nemli farkllkla birlikte skender, onun zellikle etkin
akl anlayn ve akln evrelerinin fonksiyonlaryla ilgili aklamalarn
radikal olarak deitirmi, Etkin Akln ileyi tarzlar olarak da mstefd
akl ve mufrk akl ileri srmtr.847
3.2.1. MADD AKIL
Felsefe tarihinde ilk kez Aristoteles, De Anima adl eserinde pasif
akl ve fail akldan bahsetmitir. Pasif akl, her eyi meydana getiren ve
btn akledilirleri dnen insan nefsinin gelimemi akl yetisi iin
kullanmtr. skender ise Aristotelese bal olarak, insan aklnn ilk
843 Davidson, age., s. 79.
844 Bu eserde De Intellectunun otantikliine ve De Anima ile De Intellectunun benzerliine
ve farkllna geni bir ekilde deinilmitir. Schroeder and Todd, age., s. 67.
845 Schroeder and Todd, age., s. 2-3.
846 Davidson, age., s. 7-9.
847 Schroeder and Todd, age., s. 6.
176
durumunu hem bilkuvve hem de madd (heyln) akl olarak adlandrm,

ayrca Aristotelesin bir g olarak ifade ettii madd akl terimini,
Aristotelese dayandrarak insan organizmasndaki yalnzca bir istidt
olarak yorumlamtr.848
Aristoteles, De Animada bilkuvve akl sadece bir kere kullanm,
orada da halihazrda dncelerin btn repertuarna sahip, ancak onlar
u anda etkin olarak dnemeyen akl olarak ifade etmi, bir kere de
renmeden nceki duruma benzemez diye ima etmitir. nk akl
kendisini dnebilir. Bu akl, bildiini uygulama kabiliyetine sahip olan,
ancak yapmak istedii eyleri u anda yapmayan bilim adamna benzer.
Bu akl kendisi olarak dnme kabiliyetine sahip olan akldr.849 Nitekim
bilkuvve akln madd akl diye isimlendirilmesinin nedeni, madde
olmasndan dolay deil, bizatihi kuvve olup, kendine ait olan ilevsellii
gerekletirememesinden ve formu kabul etmeye elverili olmasndandr.850
Aristotelese gre pasif akl, insann doutan sahip olduu bir g ve
bir yetenektir. Bu ise onun bir bakma dnme veya herhangi bir sureti
kabul etmeden nce fiili bir varlnn olmad, bir bakma da duyu gc
gibi bir organa yani bedene bal olmad, dolaysyla da bilinen manada
edilgin bir ey olmad anlamna gelmektedir. Bu akl, varla ait formlar
maddeden soyutlayarak kavram haline getirme gcne sahip olan, ancak
henz zerine hibir ey yazlmam levha gibidir.851 G halinden fiil
alanna kt an soyutlama yapmaya balar. Aslnda soyut bir cevherdir,
ancak kendiliinden hibir ey yapamaz, onu etkin klacak fail bir akla
gereksinim duyar.852 Madd akln bilkuvve olmaktan baka bir nitelii
yoktur. nk dnmeden nce bilfiil realite deildir.853 Nefsin bir yetisi
ve lml bir akldr.854
Aristoteles, madd akl bu ekilde ortaya koyarken baz belirsiz
ifadeler de kullanmtr. Bu nedenle rihler heyln akln yorumlannda
848 Davidson, age., s. 9. skender, akln istidt olduu grn u ekilde Aristotelese
dayandrmtr; ona gre akl, doasnn byle bir doa olmas yani yalnzca istidt
olmas nedeniyle, akl bedenle kark olmamaktadr. Yani akl suretlerden hibiriyle
kark deildir. Zira o, bedenle kark olsayd ya scak veya souk gibi onun karmsal
bir suret olmas gerekir veya duyu gcnde olduu gibi bedensel bir organnn olmas
gerekirdi. Ancak aklda bunlardan hibiri olmadna gre, zorunlu olarak onun bedenle
kark bir halde bulunmamas gerekmektedir. bn Rd, Psikoloji erhi, s. 100.
849 Davidson, age., s. 10.
850 Bkz. Aristoteles, age., (429a23) s. 169.
851 Bkz. Aristoteles, age., (429a2025; 430a4) s. 166173.
854 Aristoteles, age., (430a 2425) s. 176.
177
176
iki eit ifadeyle yzlemilerdir; birinci tarz ifade, bilkuvve akln madd
(maddeye benzer, kuvve ve istidttr. Ancak salt madde deildir.) olmas;
ikinci tarz ifade bilkuvve akln gayr-i madd cevher olmasdr. Bu ikilem
iki temel erh konumunu ortaya karmtr. Heyln akln maddliini
savunanlar, -ferdi insanlarn bu akla sahip olduunu gzlemleyince- bu
akln insann doumuyla ortaya ktn, cisman bir nefsin yetisi eklinde
tezahr ettiini, bilgiye bir deiimin sonucu ulatn,- bu kanaatlerine
ulamlardr. Bu rihler akln bedenden nasl ayrlabilir olduunu ve onun
kllleri nasl bilebildiini izahta baz zorluklar ierisindedirler.
Akln gayr-i madd olduunu savunanlar, tam tersine bu akln
bedenden nasl ayrlabilir olduunu ve onun kllleri nasl bilebildiini
aklayabilmektedirler. Fakat onlar da onun madd zelliklerini aklamakta
zorluk ierisindedirler. stelik heyln akln gayr-i maddliini kabul
edenler, her bir insann kendi heyln aklna sahip olduunu syleyenler
ve btn insanlk iin tek bir heyln akl bulunduunu syleyenler
olmak zere iki gruba ayrlmaktadr.855 skender, pasif akl madd akl diye
isimlendiren birinci tarz rihler grubunun ncsdr.
Themistius ise Aristotelesin bilkuvve akl anlayn etkinlii iin
bedensel bir organ kullanmayan, tamamen bedenle karmam, pasif ve
maddeden ayrk bir akl diye yorumlamtr. Bu karakterlere sahip olan
herhangi bir ey zorunlu olarak cevherdir. Themistius bilkuvve akl tinsel
bir cevher kabul ederek akln gayri maddliini ar ekilde n plana
karan ikinci grubun ncsdr. bn Rd ise baka bir formulasyonla
bilkuvve akl tinsel cevherde var olan bir istidt olarak ele alm ve iki
yorum tarzn kendine zg olarak bir araya getirmitir.856
skendere gre madd akl, bilkuvve akl olmas hasebiyle maddeye
benzeyen istidt halindeki bir akldr. Fakat yetkin olabilme (istikmal)
ve tmelleri kavrama kapasitesinden dolay, duyulardan ve maddeden
tamamen farkldr. Madd akl, form ve madde ilikisinde olduu gibi,
kendisine iaret edilen madd (uzamsal) bir ey deildir. Fakat bilkuvve
olmas nedeniyle madd olarak adlandrlan bir akldr.857
skender, Aristotelesin ifade ettii gibi, madd akl, u anda bilkuvve
akl olmas ynyle henz dnemeyen, ancak sonradan bir eyi dnme
yetisine sahip olan bir akl; bilfiil varlklardan biri olmayan, ancak bilfiil akl
855 Hyman, agm., s. 51.
857 Afruds, Fil-Akl ala Rayi Aristtals, s. 3132.
178
olma imkanna sahip bir akl ve btn varlklar dnmesi bilkuvve imkan
dahilinde olan bir akl diyerek aklamtr. 858
Madd akl, ne cismin bir yetisidir, ne cisimden etkilenir, ne tamamen
bilfiil var olan eylerden birisidir, ne de zel bir kuvvedir. Ancak madd
akl, basit bir ekilde insani nefsin bir yetisi, formlar ve akledilirleri kabul
etme kapasitesidir.859
Madd akl her hangi bir cismin bilkuvvesi olmad gibi, cismin pasif
bir kuvvesi de deildir. Herhangi bir dayanak ve bilfiil form da deildir.
Aksine var olanlarn ve akledilirlerin formlarn ieren bir kuvvedir. Nefs,
btn insanlarda olduu iin, bu kuvve de nefs-i natkaya sahip insanlarn
tamamnda mevcuttur.860 lk madde gibi srf bir istidt ve imkandan ibaret
olan bu g, fiilen var olan eylerin kavram ve suretlerini alarak insann
yetkinlemesini salamaktadr. Ayrca bu akl salt form olmakla birlikte
(ilineksel olarak) bedene baml ve onun gibi lmldr.861
Madd akl ilineksel olarak bedenle birliktedir, ancak zt olarak cisim
olmayan tinsel bir kuvvedir. Bu nedenle akln bir mekanda bulunmas
mmkn deildir. Ayn zamanda bir meknda bulunamad iin bir
mekndan baka bir mekna hareket etmesinden de sz edilemez. Fakat
bedenle birlikte olmas hasebiyle beden nefsin olduu gibi, akln da aleti
konumundadr.862
skender, madd akl anlatrken Aristoteles gibi, akl duyularla
karlatrr. Ona gre duyular kendi varln oluturan formlar idrak
edemez. Szgelimi renkleri alglayan bir duyu organ olan gz, renkleri
fark eder, ancak bu fark etme ii, gzdeki rengi olmayan bir organ (alet)
vastayla gerekleir. Madd akl, akledilirleri anlama ve temyiz etme
gcnn bir etkinliidir, ancak duyularn her eyi alglayamamas gibi,
madd akln da akledilirleri temyiz etmesi ve akledilirlerden birisi olmas
mmkn deildir.863
skendere gre insan aklnda akledilirleri kavrama gc vardr. Fakat
madd akl bu gle duyulurlar, madd suretleri akleder. Heyln akldaki
kavrama gc, ocuun yrme gcne benzer. Nasl ki bu g sonuta
858
859
860
861
862
863

Schoeder, agm., s. 47.
Finnegan, agm., s. 118.
179
178
ocuun yrmesine dnrse, ayn ekilde madd akldaki bu g faal

akln etkisiyle sonuta mufrk (formlar) akletmeye dnr.864
skendere gre madd akl bilkuvve akl olduu gibi ayn zamanda
bilkuvve akledilirdir. Bu nedenle bilfiil akledilirlerden biri olmas mmkn
deildir. Eer byle olsayd, madd akln kendisine zg formuyla,
muhtemelen, harici eyleri kavramas gerekirdi. Halbuki madd akl,
bilfiil akledilirleri dnme becerisini gerekletirememektedir. Ancak
yetkinlemi akln her eyi dnmesi mmknse, bilkuvve akln da her
eyi kavrama kapasitesine bilkuvve sahip olmas mmkndr. Zira madd
akl, bilfiil eylerden birisi deil, ancak bilkuvve her eydir.865
Bilkuvve akln temelleri yaratlmzla birlikte bizde mevcuttur.
Ancak buna ramen dnmek insanlara ait bir fiil deildir. nk bizde
bulunan bilkuvve ilk akln fiili, dardan gelen (mstefd) akln etkisiyle
ortaya kar. Yani dnme dardan gelen akln etkisiyle gerekleir.866
Potansiyel bir g olan heyln akl dardan gelen akln etkisiyle,
maddenin eitli formlar kabul edii gibi, d dnyadan gelen izlenimleri
alglayarak kavram haline dntrr. Aktivite balad an akl kavramla
birleip zdeleir.867
Grld zere Aristotelesin bir g olarak ifade ettii madd
akl, skenderin yalnzca bir istidt olarak yorumlamasyla birlikte,
Aristotelesle rttklerini syleyebiliriz. skenderden sonraki en nemli
akl yorumcusu olan Themistius, nefsin gayri madd olduunu ileri sren
bir arihtir. O, heyln akln ezeli ve gayr-i madd olduunu kabul eder.
Bu dncesini de Aristotelesin bu akl gayr-i mnfail, ayrlabilir ve basit
olarak betimlemesine dayandrr. Bu akln gayr-i madd ve ezeli olmasnn
nedeni madd suretleri akledilir olarak kabul edebilmesidir. Bu durum
akln btn madd suretlerden yoksun olmas halinde gerekleebilir. Eer
heyln akl btn madd suretlerden yoksun ise, o beden veya madd
bir g olamaz. Bu da u sonucu dourur; heyln akl gayri madd bir
cevherdir ve olu ve bozulua tbi deildir ve ezelidir.868 Themistius madd
akla ezeli demekle, madd akln lml olduunu ifade eden skenderden
864 bn Rd, Faal Akl Cisimle ie Bulunan Heyln Aklla ttisal Eder mi? ev. Mahmut
Kaya, Felsefe Metinleri, Klasik Y., stanbul 2003 s. 499.
865 Finnegan, agm., s. 117-118.
867 Kaya, Mahmut, Peripatetik Felsefede nsan Aklnn Faal Aklla Olan likisi ve bn Rdn
Probleme Farkl Yaklam, Felsefe Arkivi, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1994 s.
2223.
868 Hyman, agm., s. 5152.
180
ayr dnmekte, madd akln madd suretleri alglayabilecei noktasnda

ise benzer dnmektedir. Ancak bn Rde gre heyln akl, znde akl
olmayan aklettiine, yani duyuluru aklettiine gre onun znde akl olan
akletmesi daha uygundur.869
Frbye gre madd akl bir g ve bir istidttr.870 Varln btn
mahiyet ve suretlerini maddeden ayrma gcne sahiptir. Fakat orada
ekiller henz ayrlm deildir. Tpk zerine hibir ey yazlmam mum
gibidir. Varlk ekillerinden herhangi bir ey oraya yazlmadka o, kuvve
halinde bir akldr.871 Madd akl, pasif g halindeki akl ve edilgin akl
olarak da adlandrr. Bir tr nefis yahut insan nefsinin bir paras veya
yetenei hatta z saylan bu akln ilevi, varlklarn mahiyet ve suretlerini
soyutlayp kavramlatrarak bilgiye dntrmektir.872 Frb, insan aklnn
balang evresini insan organizmasndaki bir istidt olarak belirleyen
skenderin grn benimsemi ve bylece, aka bn Rdn
Themistiusun iddias dedii insan aklnn balang evresinin aslnda bir
cevher olduu tezinin kartn onaylam oluyor.873
bn Sn, akln gayr-i madd olduunu, kendisinden nce hibir rnei
grlmemi bir ekilde ayrntl ve ilm bir tarzda, kavram veya formlarn
blnemeyecei, dolaysyla herhangi bir madd organa yerleeceinin
sylenemeyecei temel fikrine dayanarak ispat etmitir.874 bn Snya
gre madd akl, nefsin maddeden soyut varlklarn mahiyetlerini kabule
yatkn olan gcdr. lk maddeye benzemesinden dolay heyln akl
olarak adlandrlr. nsan trnn btn bireylerinde bulunur. Bu akl,
kandile benzer. Kandil ktan yoksundur, ama kabul edebilecek
yatknlktadr. Bu akl, henz bilgiden yoksundur ama her trl soyut
bilgiyi kabul edebilecek bir yatknla sahiptir. Bu bir bakma teorik akln
mutlak yetenek dzeyidir.875 bn Sn, madd akln ilk maddeye benzetme
noktasnda skender gibi dnmektedir.876
Hymana gre bn Rd, Aristotelesin madd akln gayr-i madd cevher
olarak yorumlayan ve akln btn insanlk iin bir tane olduu hususunda
869
870
871
872
873
874
875
876
bn Rd, Faal Akl Cisimle ie Bulunan Heyln Aklla ttisal Eder mi? s. 499.
Frb, Felsefenin Temel Meseleleri, s. 125.
Bkz. Frb, Akln Anlamlar zerine, s. 4243.
Davidson, age., s. 6768.
Uysal, age., s. 86.
181
180
srar eden bir filozoftur. Themistius gibi madd akln gayr-i madd cevher
olduunu ileri srmekle birlikte, skender gibi dnmenin madd (istidt)
bir paray gerektirdiini de ileri srmtr.877
Madd akl istidt halinde bir akl olmas dolaysyla, kendisini deil
bakasn (yani madd eyleri) dnebilen kuvve halindeki bir akl olmas
da zorunludur. Madd akl, ayrk fail akl tarafndan insan fertleriyle gayri
madd bir iliki iinde varla getirilen bir gtr. Bu kuvve halinde akledilir
olan duyularla elde edilen manalarn, fail akln akl gc tarafndan
dntrlmelerine ve tek tek insanlara ait ferd ve gayr-i madd kabul
edici akllara yerletirilmelerine izin vermektedir.878
bn Rde gre, bilkuvve akl bir ynden skenderin dedii gibi,
madd suretlerden soyutlanm bir istidt olduu gibi, bir ynden de
ayr ve bu istidda brnm bir cevher olarak ortaya kmaktadr. Yani
insanda bulunan bu istidt, insan ile bitiik olmas bakmndan bu ayrk
cevhere ilien bir ey olup, dier yorumcularn iddia ettii gibi, bu ayrk
cevherin doasnda var olan bir ey deildir, ayn ekilde skenderin iddia
ettii gibi salt bir istidt da deildir. bn Rde gre heyln akln, salt
bir istidt olmadnn delili, suretlerden yoksun olduu halde kendisindeki
bu istidd idrak ettiini grmekteyiz. Durum byle olduuna gre, bu
istidd ve bu istidtta hsl olan suretleri idrak eden ey zorunlu olarak bu
istidttan farkl bir ey olmaldr. O halde, heyln akln bizde bulunan bir
istidt ile bu istidda bitiik olan bir akldan meydana geldii ortaya km
olmaktadr.879
stidt, madd aklda doas itibariyle deil de kendisinde bu istiddn
bizzat bulunduu bir cevherle, yani insanla bitimesi sebebiyle bulunmu
olmaktadr. Ayrca bu istiddn araz trnden kendisiyle iliecei bir ey
vazetmekle de bilkuvve akl salt bir istidt yapmaktan kurtulmaktayz.
bn Rde gre heyln akla istidt diyenlerle, istidt deildir diyenlerin
grleri uzlatrldnda veya bir araya getirildiinde Aristotelesin gr
ortaya kmaktadr.880 nk bu yorumlarn asl metni ona aittir.
bn Rde gre heyln akl, ilk nce pasif ve alc bir gtr: fakat
ayn zamanda madd deildir. Bu nedenle olu ve bozulua tabi deildir,
bu ise onun ezeli olduu anlamna gelir. Ayrca heyln akl gayr-i madd
877
878
879
880
Hyman, agm., s. 51.

Taylor, agm., s. 210211.
bn Rd, Psikoloji erhi, s. 99100.
bn Rd, age., s. 100.
182
bir surete de sahip deildir. nk bir surete sahip olan ey, dier suretleri
kabul edemez.881 O, Taylora gre skenderden farkl bir ekilde ferdi madd
akllar kavramn reddetmekte, btn insanlk iin tek bir ezeli madd akln
varln savunmakta ve bu balamda dnce gcne dair yeni bir reti
ortaya koymaktadr.882 skender, madd akl bilfiil form deil, salt bir form
olarak ele alm, bn Rd ise bir forma sahip olan akln, dier formlar
kabul edemeyecei noktasndan, madd akln form olduu anlayn kabul
etmemitir.883 Frb ve bn Sn bilkuvve akla deinmi, ancak skender ve
bn Rd problemlerinin merkezi olarak ele almlardr.884
Bilkuvve ve bilfiil varlk anlay gerei akl konusunda bilkuvve akl
bilfiil akl haline dntrecek fail bir akla ihtiya vardr. Bu dnce ilk
olarak Aristoteleste grlr. Ona gre kuvve halindeki bir eyin fiil haline
kmas iin, nceden fiil halinde olan bir eyin kuvve halindeki varla etki
etmesi gerekir. Bu nedenle insanda doutan var olan bilkuvve akln fiil
alanna kp, bilgi retebilmesi iin srekli etkin olan bir akln ona etki
etmesi gerekir.885 Bu ifadeler balamnda madd akla etki ederek soyutlama
yapmasn ve bilgi retmesini salayan akl, etkin akldr. Madd akln etkin
bir akl tarafndan kuvve halinden fiil haline dntrlecei dncesi
Aristotelesi takiben skenderde olduu gibi slam filozoflarndan Kind,
Frb, bn Sn ve bn Rdde de mevcuttur. yle ki faal akl etki etmeksizin
pasif akl hibir eyi idrak edemez.886
3.2.2. BLMELEKE AKIL
skender, madd akln fiil alanna km haline meleke halindeki akl
adn vermitir. Yeti durumundaki bu akl dnmeye odaklanm, akletme
niteliine sahip bir akldr. Kendi kapasitesiyle formlar ve akledilirleri
edinme yetisidir.887 Madd akla, etkin akl etki ettiinde, madd akl meleke
durumundaki akl haline dnr ve etkin akln etkisiyle, madd aklda
dnme melekesi ve eylem edinim gc oluur. Bu akl, yetkinlemi
881
882
883
884
885
886
Hyman, agm., s. 54.

Taylor, agm., s. 211.
Hyman, agm., s. 54.
Kind, Akl zerine (Fil-Akl), ev. Mahmut Kaya, Kind (Felsef Risaleler), Klasik Y., 2.
Basm, stanbul 2006 s. 260-261.; F. Rahman, age., s. 114.; Frb, Felsefenin Temel
Meseleleri, s. 125.; Taylor, agm., s. 210-211.
887 Finnegan, agm., s. 119.; Schoeder, agm., s. 47.
183
182
kimselerde bulunur. yle ki insanlar artk bu aklla dnmeye balar888

ve ilh varlklara ynelerek dnyadaki varlklar sistematize edebilir, terkip
oluturabilir ve problem zebilir.889
Bilfiil duyu ve madd olmayan formlar ieren bu akl, kendine zg
akledilirleri tek tek idrak eder.890 Bilmeleke akl, akledilirleri dnd
zaman, zatn dnm olur, akln dnd akledilirler de dnld
zaman akla dnr. nk akledilir, bilfiil akldr ve akl, aklediliri kavrar.
Bilmeleke akl, akledilirleri dnmekle kendisini dnm ve akledilirlerle
zde hale gelmi olur. Ancak dnmediinde dnme objelerinden
farkllar. nk akl, sadece aklediliri dnd mddete, akledilirle
ayn olur. Akl aklediliri dnmediinde ise, akl akledilirlerden ayrlr,
farkllar.891 Bilmeleke akl kazanlm akl bilgiye sahip olmayan kiinin saf
kuvvelii ve dnceyle ilgili insan bilginin tam etkinlii arasnda durur.892
Madd aklla bilmeleke akln kyas, madd akl sanat renme ve icra
etme yetenei olan, ama sanatn eyleme dkmemi sanatkra, bilmeleke
akl ise kendilerinde sanat melekesi bulunan ve bu melekesiyle bamsz
olarak istedii zaman sanatn icra edebilecek durumundaki yetkin bir
sanatkra benzer. Nitekim insanlar, o melekeyle sanatlarn icra ederek
sanatkr olurlar. 893
skender, De Animada bilmeleke akl, hem yeti durumundaki akl olarak
hem de akletme ynnden deil, fakat zatn dnme ynnden bilfiil akl
olarak deerlendirmitir.894 De Intellectuda ise bilmeleke akl dorudan bilfiil
akl olarak tasvir etmitir.895 Etkin akln roln anlatrken, baz ifadelerinde,
etkin akln madd akl yeti durumundaki akla dntrdnden sz etmi,
baz ifadelerinde de etkin akln belirli eylemler neticesinde madd akl bilfiil
akl haline dntrdnden sz etmitir. Buna gre, skenderin meleke
halindeki akl, bilfiil akl olarak da deerlendiini ifade edebileceimiz
gibi,896 bilmeleke akl; birinci aamas meleke halindeki akl, ikinci aamas
fiil halindeki akl olarak iki ksma da ayrabiliriz. Veya farkllklarn dikkate
888
889
890
891
892
893
894
895
896

Bkz. Finnegan, agm., s. 123.
Bkz. Finnegan, agm., s. 123.
184
alarak mstakil iki ayr akl olarak da ifade edebiliriz. Buna gre bilmeleke
akl akledilirleri dnd anda kavrayan, ancak dnmediinde
kavramayan akl; bilfiil akl ise kavradklaryla her an etkin olan akl olarak
deerlendirebiliriz. Bu erevede skenderin dncelerini yer yer slam
filozoflarnn dnceleriyle karlatrrken, skenderin bilfiil akl ayr bir
balk altnda incelemediinin bilincinde olarak, bilmeleke akl ve bilfiil akl
fonksiyonlar asndan iki ayr akl olarak ifade ettik.
Aristoteles bilmeleke akl aka ifade etmemesine ramen, skender,
ayrntlaryla bu ekilde ortaya koymutur. skenderin akl anlayn slam
filozoflarnn akl anlaylaryla genel anlamda karlatrrsak, Kindye gre
mstefd (bilfiil) akl nceden nefis tarafndan edinilmi (bamsz bilgi
halinde) olup, nefsin diledii zaman ortaya kard, nefste bilfiil bulunan
ama statik zellikte olan akldr. Nefis istedii zaman bu beceriyi kullanabilir.
Beyn (zhir) akl ise mstefd akln nceden edinmi olduu potansiyel
bilgilerin bilfiil ortaya kmasdr.897 Davidsona gre Kind, bilmeleke
terimini kullanmakszn mstefd aklla beyani akl arasnda skenderin De
Animada iaret ettii gibi bir farkllk ortaya koymutur.898 Yani skenderin
De Animada bilmeleke aklla bilfiil akl arasnda oluturduu fark, Kindnin
mstefd ve beyn akl anlay arasnda da grmekteyiz. Buna gre
Kindnin mstefd akl skenderin bilmeleke aklna, beyn akl da bilfiil
aklna karlk gelmektedir.
Frbye gre bilfiil akl, suretleri maddelerinden soyutlar, mstefd
akl ise maddesiz olarak suretleri kavrar. Fonksiyonel adan Frbnin
bilfiil akl skenderin bilmeleke aklna, mstefd akl da bilfiil aklna
benzemektedir.899 Bilfiil akl mertebesinde, skenderin bilmeleke aklnda
olduu gibi akl ve akledilir zdelii olumaya balar, mstefd akl
seviyesinde ise bilfiil akl mertebesinde olduu gibi akl ve akledilir zdelii
salanr.900
skenderin ilk defa kulland bilmeleke akl, slam filozoflar ierisinde
ilk kullanan bn Sndr. bn Snnn bilmeleke akl, heyln aklla bilfiil
akl arasndaki bir mertebedir. Madd akl bir takm nclleri kavrarken,
bilmeleke akl ikinci makuller denilen dnce rn objeleri kavrar. Bilfiil
akla gei iin basamak vazifesi grr. Bilfiil akl ise, ktibin yaz yazmas
897
898
899
900
Kind, Akl zerine, s. 261.

Bkz. Davidson, age., s. 11.
Bkz. Frb, Akln Anlamlar zerine, s. 131133.
Sarolu, bn Rd Felsefesi, s. 122.
185
184
gibi, formlar ve akledilirleri zorlanmadan kavrama gcdr. Bilfiil akl,

bilmeleke akln bir st mertebesidir.901 Buna gre bn Snnn insan
aklnn belirli bir mertebesini gsteren bilmeleke ve bilfiil akl, skenderin
bilmeleke ve bilfiil akln anmsatmaktadr.
bn Baccenin akl makul zdelii kurduu mstefd akl, dnme
evresi asndan skenderin akl-makul zdelii kurduu bilmeleke
daha dorusu bilfiil aklyla ayn anlamda olduu grlmektedir. bn Rd
insandaki akl sadece heyln akl olarak grd iin, hem heyln akl
skenderden farkl bir ekilde ele alm hem de kendine zg bilmeleke
akl diye bir akl eidinden bahsetmemitir.902
Themistiusa gre bilkuvve akln orta bir durumu olmaktan ziyade
uanda etkin olarak dnmeksizin- insan akl tam etkin olduunda
bilmeleke akl olur. skender ve Themistius bilmeleke akl, bilkuvve akln
durumu, evresi olmas yerine etkin akln nitelii olarak grmlerdir.903
3.2.3. FAAL (ETKN) AKIL
Aristotelese gre etkin akl btn akledilirlerin fail nedenidir. Bu akl,
z bilfiil olduundan, (maddeden) ayrdr, etkilenmez, saf, katksz ve
tamdr; nk etkin olan madd olandan ve ilke, maddeden stndr. Bilfiil
bilgi, nesnesine zdetir; buna karlk, bilkuvve bilgi, bireyin bulunduu
zamana gre ncedir; fakat zamann kendisine gre kesinlikle nce deildir
ve bu akln bazen dndn bazen de dnmediini syleyemeyiz.
Ayrca etkin akl, lmsz ve ebedidir. O olmadan madd akl hibir eyi
dnemez.904
Aristoteles, faal akl ayrlabilir, kark olmayan ve gayr-i mnfail
olarak tasvir etmitir. rihler de onu ay-altn yneten semv akllardan
bir tanesiyle zdeletirmeye almlardr. Faal akl, heyln aklla ayn
tarifi- ayrlabilir, kark olmayan ve gayr-i mnfail- paylamasna ramen,
faal akl srekli bilfiil olmasndan dolay ondan farkldr.905
901
902
903
904
Bkz. zden, age., s. 122123.

Aristoteles, age., (430a1425) s. 175, 176. Bilfiil bir varlk, her zaman, bilkuvve bir
varla, bilfiil baka bir varln etkisiyle meydana getirilir. Grlebilir iin k ne ise,
dnlebilir iin de etkin akl odur. Etkin akl dnlr kavrayabilir. Maddi akl,
bildiimiz gibi gerekte saf bir g olduundan, kendi bana hibir eyi dnemez
ve dnlrler tarafndan aktelletirilmek zorundadr. Oysa bu dnlrler, kendi
balarna hi de aktel deildirler; onlar duyumlamaya ve imgeye balanmlardr:
sonu olarak onlar ortaya karmak, gerekletirmek, gstermek iin bir akl gerekir. Bu
rol stlenen de etkin akldr. Tricot, age., s. 175 d. 824.
905 Hyman, agm., s. 55.
186
skendere gre etkin akl, madd akldan ve bilmeleke akldan farkldr.

Etkin akl, madd akl bilmeleke akl haline dntrr. Aristotelesin de
ifade ettii gibi, etkin akl, a benzer. nk k, bilkuvve grlebilir
renklerin bilfiil grlebilir olmasnn nedenidir. Etkin akl, ilk olarak akl
dnmeye ait melekeyi oluturur. Sonra da bu melekeyi srekli klarak
bilkuvve olan madd akl, bilfiil akl haline getirir. Etkin akl, kendi tabiat
itibariyle bir akledilir ve bilfiil akldr. nk bu akl, aklsal dnmenin
failidir ve madd akl fiil durumuna yneltir. Bu nedenle etkin akl, kendinde
akl ve akln aklediliridir. Kendi tabiat itibariyle tek bana bir dnme
objesi olan bu akl, madd olmayan bir formdur.906
skender, Aristotelesin bilfiil bilgi, nesnesine zdetir907
dncesinden yola karak, akl ve akledilirin zdeliini ortaya
koymutur. Ona gre nasl ki bilfiil bilgi, bilginin bilfiil objesiyle zdese,
bilfiil duyulur da bilfiil duyu ile zde anlamna gelir. Ayn ekilde bilfiil akl
da bilfiil akledilirle ve bilfiil akledilir de bilfiil aklla zde hale gelir908 Buna
gre herhangi bir ey doas itibariyle bizatihi kendinde bilfiil akl olursa,
zatndan dolay ayn zamanda bilfiil akledilir olur. Bilfiil etkin akl, dnme
formundan baka bir ey deildir. Bu nedenle sadece bilfiil akledilir deil,
ayn zamanda bilfiil akldr.909
skender, bilfiil aklla bilfiil aklediliri zde kldktan sonra, etkin akln
bilkuvve akla olan etkisini incelemitir; ona gre bilkuvve akledilir olup
madd olmayan formlar, etkin akl vastasyla bilfiil formlara dnr.
Bylece etkin akl, formlar maddeden ayrarak bilfiil akledilir klar.
Formlar, daha nceden tabiatlar itibariyle akledilir olmamasna ramen,
bu akl nedeniyle akledilire dnr. Bu nedenle mutlak anlamda, akledilir
olmayan her bir form, akledildii zaman akl haline gelir.910 Bu suretle etkin
akl, bilkuvve form olup da akl ve akledilir durumda olmayan formlar bilfiil
hale getirir. Bu da bilkuvve akln bilfiil akla dnmesi anlamndadr.
Etkin akl kendisini akl ynnden mi yoksa akledilir ynnden mi
kavrar? Ona gre akl zatn dnr. Zatn dnmesi akln, akl olmas
ynyle deil, akln kendinde akledilir olmas ynyledir. nk akl,
formlar akledilir olarak kavrad gibi, kendisini de akledilir olarak idrak
eder. Yoksa akl, akl olarak kendisini idrak edemez.911
906
907
908
909
910
911

Aristoteles, Ruh zerine, (430a20) s. 176.
Afruds, Fil-Akl ala Rayi Aristtals, s. 35.
187
186
Etkin akl, bilfiil akl ve bilfiil akledilir olduu mddete srekli

olarak kendisini dnr. Kendisini ebedi olarak bilfiil dnrse, o ebedi
olarak tek bana akl olacak ve ebedi olarak zatn dnecek ve sadece
kendi akledilirini dnecek demektir. Bu akl, bilfiil saf ve basit bir varlk
olmasndan dolay, zatn dnmesi de saf ve basit olarak gerekleir.
nk akledilirlerde onun dnda basit bir ey yoktur. Buna gre akln,
maddeyle kark olmas, maddeye ait bir ey olmas ve zatnda herhangi
bir kuvve olmas mmkn deildir.912
skender, bir pasajnda Etkin Akln lk Akl olduuna iaret etmi; lk
Akl, zatn dnen akl olmas ynnden bilfiil akledilirdir ve bilfiil akl
ve akledilir olarak, sadece kendisini dnr. Kendi tabiat nedeniyle zat
dnda baka bir eyi dnmesi mmkn deildir.913 Sadece kendisini
dnen bilfiil varlk ise Tanrdr. Baka bir pasajnda Etkin Akl lemin
lk Nedenidir. Bu adan Etkin Akl, lemin ve ayn zamanda btn akl
dncelerin varlk nedenidir914 diyerek Etkin Akln lk Neden olduunu
ifade etmitir. Dier bir pasajnda ise lk Hareket Ettirici, srekli dnen
bir varlk olarak, srekli olarak kendini dnr. Ayrca bu varln srekli
olarak dnd eyle olmas gerekir915 demitir. Bu erevede sadece
kendini dnen varln lk Hareket Ettirici olduunu belirtmitir.
Grld zere skender, Etkin Akl kendisinin lk Akl, lk Neden ve
lk Hareket Ettirici olarak nitelendirdii Tanryla zdeletirdiini ifade
edebiliriz. O zaman skender, insan faal aklla tanrsal faal akl tek bir varlk
olarak ele almtr. Nitekim Davidsona gre skender, insan dncesinin
nedenini, lemin lk Nedeni olan Akn Varlkla zdeletirmitir.916
Bilfiil ve mutlak anlamda akledilir olan Akl, sayca birdir. nk btn
eylerin en faziletlisi ve en ereflisi olan bu varln, en iyi, en zorunlu,
kuvveden ve hareketten tamamen uzak bir akl olmas gerekir.917 Buna
gre en iyi, en erefli, en zorunlu, sayca bir olan akl, varlklar skalasndaki
Tanrdr.
912
913
914
915
916
917

Bkz. Afruds, Mebdil-Kll, s. 273.
188
Kindye gre faal akl (srekli olarak fiil halindeki akl)918 nefsi kuvve
halinden fiil haline getirir. Ancak faal akl ile aklettii ey zde deildir.919
skender, faal akln aklettii eyle zde olmas dncesinde olduu iin,
bu noktada birbirlerinden farkl dnmektedirler. De Boer, Kindnin faal
akl mevcut her eyin asl ve sebebi olan akl olarak grdn, bu nedenle
de bu akln Allah veya el-Aklul-Evvel olmas gerektiini ileri srmtr.920
Ancak Kind Fil-Felsefetil-l adl risalesinde Gerek Birin akl olmadn
ifade etmitir.921
Frb, Etkin Akl vahiy grevini gerekletiren Cebrail olduunu
ifade etmi, bu nedenle bu akln lmsz olmas gerektiini belirtmitir.922
Ona gre Faal Akl, maddede bulunmayan ve asla bulunmayacak olan ayrk
(mufrk) bir surettir. Fiil halindeki bir akldr ve mstefd akla benzer.
Bilkuvve akl bilfiil akl, bilkuvve kavramlar bilfiil kavram haline getiren
Faal Akldr. Bilkuvve akl gz, Faal Akl ise gne gibidir. Nasl ki gne
gzn grmesini salayarak grlen nesneleri bilfiil hale getirdii gibi faal
akl da bilkuvve akl bilfiil akl durumuna getirir. Bylece bilkuvve kavramlar
bilfiil kavrama dnm olur.923 Frb, faal akln mahiyetini aklarken
Aristoteles ve skender gibi Gne ve gz kyasndan faydalanmtr.
bn Sn, faal akl konusunda Frbyi izleyerek, faal akln ayrk ve
insan aklnn dnda bir varlk olduu grne katlm, skender veya
Augustinus Okulu mensuplarnn yaptklar gibi Tanr kavram ile faal akl
zdeletirmemitir.924 bn Rd ise faal akl insanst, tmyle ayrk,
insana k ve feyiz gnderen ontik ve ezeli bir akl olarak kabul etmitir.925
skendere gre Etkin Akln insanla ilikisine gelince, srekli fiil halinde
olan Etkin Akl insandaki madd akl meleke halindeki akla dntrrken,
insan nefsinde temessl eden ilh bir cevherdir.926 Bu temessl Tanrnn
918 Kind, srekli fiil halindeki akl faal akl diye isimlendirmemitir. Eb Rde, Muhammed
Abdl-Hd, Resill-Kind, Drul-Fikril-Arab, Msr 1950 s. 353. Kaya ise Kindinin
risalesini tecme ederken, onun srekli fiil halinde bulunan akl ibaresini parantez
ierisinde faal akl diye isimlendirmitir. Kaya, Kind (Felsefi Risaleler), s. 259. Risaledeki
srekli fiil halinde bulunan akln verici zeliinden dolay biz de faal akl diye ele aldk.
919 Kind, Akl zerine, s. 260261.
920 De Boer, age., s. 129.
921 Kind, lk Felsefe zerine, s. 177.
922 Bkz. Frb, Kitab-u Ara-i Ehlil-Medinetil-Fadla, s. 125.; Frb, Felsefenin Temel
Meseleleri, s. 125.
923 Frb, Akln Anlamlar zerine, s. 134135.
924 Corbin, age., s. 307.
925 Bkz. Hyman, agm., s. 54.; Sarolu, age., s. 130.
926 Bkz. Afruds, Fil-Akl ala Rayi Aristtals, s. 3235.
189
188
mstefd akl ve mufrk akl olmasyla ve ayrca ak ve arzu objesi

olmasyla ilgilidir. Bu nedenle skender Etkin Akldan bahsederken, onunla
ilikili olan mstefd akl ve mufrk akldan da sz etmitir.
3.2.3.1. Mstefd Akl (Dardan Gelen Akl)
Mstefd akl, madd akln formu soyutlamasnn, karsamasnn,
tasdik etmesinin, dnmesinin ve madd olmayan formlarn akledilir
olmasnn nedenidir. Bu akl, Etkin Akln bir ileyi tarz olduu iin, insan
nefsinin bir yetisi veya paras deildir. nsan aklediliri dnd anda
dardan gelerek onda oluan bir akldr.927 Buna gre skender, mstefd
akl, birey dnd anda mevcut olan, insann madd aklyla ilikili olarak
madd akln kuvvelerini fiil haline dndren, ancak insana ait olmayan
Etkin Akln bir tarz olarak dnmtr.
Mstefd akl ifadesinin anlam, hlihazrda byle bir akledilir insanda
mevcut deilken, ancak dardan gelerek insandaki akln yerini alan akl
demektir. Bu akl, akledilirlerin madd objelerden soyutlanmas ve bilfiil
akl olmasna kart olarak, insan aklna dahil olan etkin bir akldr.928
Mstefd akln, kendi tabiatna zg olarak kendinde bilfiil akledilir
olmas gerekir. Duyulurlar, nasl ki duyu fiili vastasyla meydana gelmiyorsa,
bu akl da insan akl tarafndan olumaz, zira dardan gelen bir akldr.
Bu akledilirin tabiat ve z akldan baka herhangi bir eyle bilinemez.929
Mstefd akl, bilfiil olmayan varlklarn kavramlarn akledilir klar. Zira
bilfiil ve kendisi olan akln dnda hibir ey akledilir deildir. Eer akl
yoksa o zaman akledilir de yoktur. yle ki akl yoksa akln etkisiyle herhangi
bir netice ve etkinlik de olumaz demektir. O halde mstefd akl vardr,
doal olarak akledilir olmayan kavramlar da bu suretle akledilir olurlar.930
Aristotelesin etkin akl iin verdii k analojisini, skender Etkin Akl
iin kulland gibi mstefd akl iin de kullanmtr. Ik, bilfiil grme iin
faildir. Zira gz, kla beraber aydnlanan eyleri grebilir ve biz ktan
dolay renkleri grrz. Bunun gibi, mstefd akl da bizim dnmemizin
nedenidir.931
skendere gre Aristoteles mstefd akla aka iaret etmemitir.
927
928
929
930
931

190
Ancak yine de skender mstefd akl konusundaki dncesini

Aristotelese dayandrmtr. Nitekim ona gre Aristotelesi mstefd akl
konusuna iten neden; bilkuvve madd akl bilfiil akl haline dntrecek,
fail bir akln zorunluluudur. Kuvve bir varlk, kuvvelikten yetkinlie
dnyorsa, o zaman bilkuvve akl bilfiil olmaya ynlendiren bir bilfiil
akln var olmas gerekir. Bilkuvve akl, bilfiil hale getiren bu akla dardan
gelerek dnmeyi oluturan akl denir.932 Bilfiil dardan gelen bir form
olan bu akl, Aristoteles tarafndan lmsz olarak isimlendirilmitir. Zira
skender, bu akl tanrsal akl kabul ettii iin, Aristotelesin bu akl lmsz
olarak kabul etmesini de isabetli bir yorum olarak deerlendirmitir.933
Davidsona gre mstefd akl terimi Aristotelesin De Animasnda
nemli bir yer igal etmez. yle ki bu akl, Aristotelesin De Generatione
Animaliumda tek bana dardan canlya dahil olan insan aklna iaret
eden, karmak bir ifade tarznn skenderdeki yansmasdr. Aristotelesin
tersine skender, De Animada ve De Intellectuda bu konuya ok byk
nem atfetmitir. Bu akl tanrsal akl olmas itibariyle dardan gelen akl
varlklarla irtibat asndan ise kazanlm akl anlamlarnda kullanlmtr.
skenderin mstefd akl tinsel bir cevher olarak grlr, zellikle bu akln
etkisiyle bilkuvve akl bilfiil akl haline dnr ve formlar akledilir duruma
gelir.
Mstefd terimi, skenderin De Anima ve De Intellectusunun
Arapa evirilerinde nemli bir terim olarak gemitir. Kind, Frb ve bn
Sn, skenderin aksine baka bir mecraya girerek, mstefd akl insan
aklnn bir aamas ve bilfiil akl mertebesinden sonraki akl olarak kabul
etmilerdir. Bu nedenle fail kazanlm akl szdizimi mulak olmasna
ramen, Arapa eviriler kazanlm akl anlam vermilerdir. Arapaya
gre kazanlm akl etkin olarak var olan ve kendinde akldr.
Bu akl insandaki akla yardm ederek madd akl ierisinde dnme
yetisini oluturur. Bu aklla, bilkuvve akl bilkuvvelikten bilfiillie ynelir.
Bu husus, mstefd akln akn tinsel bir mahiyetinin, zellikle faal akl
niteliine sahip olduunu gstermektedir. Kazanlm veya dardan
kazanlm kelimelerine ilave edilen nitelikler, sz konusu akln bir dereceye
kadar insana ait olduunu gsterir. skenderin Arapa evirmenleri
dardan gelen akl ifadesini faal akl veya baka tinsel formlar olarak
gstermilerdir. Ayn ekilde Plotinus kazanlm aklla dorudan ilah
933 Schoeder, agm., s. 49.
191
190
kozmik akldan nefs yoluyla kazanlan entelektel bilgiyi kastetmitir.

skenderin Arapa evirilerinde kazanlm akl evresi akn faal aklla belli
bir ilgi ve temasa sahip olan, insan aklndaki bir evre olarak gsterilir.934
skendere gre ilh akl da denilen mstefd akl eylemde bulunduu
zaman, bunu insandaki bilkuvve akl vastasyla gerekletirebilir. Ebedi
olarak fail ve bilfiil olan mstefd akl her ne kadar sanatkrn sanatn
aletsiz icra etmesi gibi olsa da, genel olarak mstefd akln bilkuvve
akl zerinde etkin olabilmesi iin bir beden gereklidir. skendere gre
Aristoteles bu nedenle mstefd akl, fesada uramayan (yok olmayan)
zorunlu akl olarak deerlendirmitir.935
slam filozoflar mstefd akla skenderden farkl nitelik vermilerdir.
Kind, skenderden farkl olarak mstefd akla fiil halindeki akl olup,
ona gre g halindeki akln faal akln etkisi sonucunda fiil alanna km
durumundan ibarettir ve bu aamada akl ile kavram zdelemitir. Yaz
yazmasn bilen biri yazsn veya yazmasn nasl ktip saylyorsa, tpk bunun
gibi aklda bilgi olutuktan sonra o artk aktif (bilfiil) akldr. te tmelleri
kavrayabilecek ve istedii an bilgi retebilecek yetkinlikteki bu akl bilfiil
akl olarak da adlandrlmaktadr. Mstefd akl nefsin nceden edindii
bilgidir ve o kendisinde potansiyel olarak vardr.936
Frbye gre suretlerin tam olarak akledilmesiyle mstefd akl
meydana gelir. Mstefd akl, bilfiil akln sureti, bilfiil akl mstefd akln
dayana ve maddesi, konumundadr. Mstefd akl madde ve surete ilikin
varlklarn son snrdr. Bundan ilerisi faal akl mertebesidir.937 Neticede
insan akln en stn evresidir. Grld zere Kindnin olduu gibi
Frbnin mstefd akl kavram da skenderin mstefd akl kavramna
yabancdr. Zira Frbnin mstefd akl soyut akllarla zdetir ve insan
bilgisi ve vahiy arasnda rabta grevi stlenir. Bu yzden de Frbnin
anlay hem skenderin hem de Kindnin mstefd akl anlayndan
farkldr.938
bn Snya gre kazanlm akl formlar bilfiil akleder. Byle
adlandrlmasnn nedeni; kuvve halindeki akl, srekli bilfiil akl araclyla
fiil haline kmas ve bilfiil akl ile ittisali sonucu d dnyadan bir takm
934
935
936
937
938

Afruds, agm., s. 4041
Kind, Akl zerine, s. 259261.
Frb, Akln Anlamlar zerine, s. 133.
Medkur, agm., s. 79.; Davidson, age., s. 6970.
192
formlar kazanm olmasdr. bn Sn bu akllarn aadan yukarya doru

birbirine hizmet ettiini, kazanlm akln insan iin en son ama (elgayetl-kusv) olduunu ifade eder. Dnlr formlar bilfiil aklda adeta
bir depoda sakl tutulmakta ve zihin dilediinde onlara ynelip bilgiye sahip
olmaktadr. Oysa bu formlar kazanlm aklda bir depoda sakl olmaktan
ok, bilfiil olarak bilinebilmektedir.939
skenderin De Anima ve De Intellectusunun Arapa versiyonlarnda
dardan gelen akl kelimesi kelimesine tercme edilmi; genellikle
kazanlm akl, bazen de dardan gelen akl olarak ifade edilmitir.
Bununla ilgili olarak Arapa versiyonlar, daha doru olan faal (active) akl
terimi yerine, fail (acting) akl terimini kullanmlardr. Faal akln kazanlm
akl olarak ele alnp, faal kazanlm akl demek gerekirken, Arapa eviriler,
fail kazanlm bir insan aklndan bahsetmilerdir. Halbuki skender, De
Intellectuda bilmeleke akl fail akl olarak tasvir etmitir.940
Grld zere slam filozoflarnda mstefd akl anlay
skenderden farkldr. Onlara gre heyln akln g halinden fiil alanna
kmas, yeni kavramlar akletmesi ve fiil haline gelmesi safhasna mstefd
akl denir. skenderde ise mstefd akl tanrsal akln tezahr olarak
grlr.
3.2.3.2. Mufrk Akl (Fiziksel Dnyada kin Akl)
Eer akl, aklsal dnme yoluyla ne maddeye zde ne de maddeden
ayrk olarak, herhangi bir vakte bal olmadan formu kabul ederse, o zaman
bizdeki tanrsal akl olan mstefd akl, mufrk akl haline dnr.941 Bu
akln bizden ayrk olmas mantkldr. nk bu akl, bizim dnmemizle
gereklemez. Mufrk akl, hem akl hem de akledilir ynnden bilfiildir.
Bu ekilde maddeden ayrk form ve z olan akl lmszdr. Bu nedenle
maddeden ayrk olan cevher yok oluu kabul etmez.942
skendere gre akl bir yerde olmal veya olmamaldr. Fakat akln bir
yerde bulunma hali mmkn deildir. Eer akl tinsel ise ya bir yerde olur
ya da farkl zamanlarda farkl yerlerde olur. nk akl cisim olmad iin
herhangi bir meknda bulunmaz. Ve bir mekndan dierine de hareket
etmez.943
939
940
941
942
943
Uysal, age., s. 88.

Davidson, Al-Frb, Avicenna, Averroes On Intellect, s. 11.
Afruds, Fil-Akl ala Rayi Aristtals, s. 39.
193
192
nsanda maddeyle ilikili olan ve bedenle uyum salayan akl bilkuvve

akldr. Bilkuvve akl dnmek iin ncelikli olan bir akldr. Bu akl
Tanrsal akl olan mufrk akln aletidir. Mufrk akl da Etkin Akln aletidir.
Bilkuvve ve mufrk akl olmadan dnmek imkanszdr. Meninin rahme
ulamasyla, mufrk akl her insana ebedi olarak verilir ve dnmek imkan
halinde oluur. O esnadaki mufrk akl da bilfiil akldr ve her eye nfuz
eder.944 skender, mufrk akla insann doumuyla var olan, ancak insana
ait olmayan tanrsal akln aleti olarak deinmitir. Bu ifadeler, insandaki
btn aklsal ileyilerin tanrsal akln evrelerine ve fonksiyonlarna bal
olduunu gstermektedir.
skendere gre mufrk aklla madd akl kuvve olmalar ynnden
benzer, ancak mufrk akl tanrsal bir akldr, madd akl ise tanrsal
olmaktan ziyade bireysel bir akldr. Dnmenin gerekleebilmesi iin
hem tanrsal hem de insan akla gereksinim vardr. kisi birlikte olmadnda
dnme eylemi gereklemez. Zira mufrk akl, dnmeyi madd akl
vastasyla gerekletirir. Bu nedenle insandaki bilkuvve akln varlyla
balar. Nitekim madd aklla bitiik tanrsal bir akl mevcuttur ve onun
dnmesini de mstefd akl gerekletirir.945
Mufrk, kendi kendisiyle kaim, maddeden ve bizden ayrk bir akldr.
Bu akln bizden ayrlmasnn anlam, akln dnmemesi ve ilememesidir.
nk akl, bizde ilk olutuunda dnemez ve ileyemez.946 O halde
bilkuvve akln bilmeleke akl olabilmesi iin, mufrk akla, mufrk akln
mstefd akla, mstefd akln da faal akla ihtiyac vardr. Buna gre skender,
mufrk akl anlayndan hareketle, Tanrnn insanlarla mnasebetini izah
etmeye almtr. Bu mnasebeti de inyet olarak adlandrmtr. Buna
gre aklsal inyet tanrsal akln insanda var olmas ve insann zihinsel ve
epistemolojik yetkinlie kavumasn salamas anlamna gelir.947
3.2.4. Nefsin ve Akln lmszl
Felsefe tarihinde nefsin veya akln lml olup olmamas zerinde en
ok tartlan konulardandr. skenderin bu konudaki grlerine gemeden
nce, bu konuda filozof ve arihleri etkileyen Platon ve Aristotelesin
dncelerinin ne olduunu ortaya koymaya alalm. Platona gre
nefsin tabiat maddenin tabiatna aykrdr. Bu nedenle bedenle birlikte
bulunmas onun doasna aykrdr. Bedenin lmyle birlikte bedenden
944
945
946
947

194
soyutlanan akl nefsler, felein tesinde, yaratcnn nurunun bulunduu

tanrlk lemine giderler. Zaten nefs akledilir lemden dmtr. Nefs,
bedenden tmyle farkl bir varlk dzenine ait olduu iin bedenin
ortadan kalkmasyla nefsin ortadan kalkmas imkanszdr. Nefs, bedenle
birlikte olduu mddete hazlarla mcadele eder. Bedenin arzularyla
mcadelede yenik den nefsler lmnden sonra tekrar bu dnyaya
gelirler. Geli ve gidiler neticesinde nefs mkemmelletiinde, akledilir
leme katlr ve asla madd dnyaya tekrar dnmez. Orada Tanrnn nuru
ile uyuarak akl leminde ebedi olarak yaar.948 Nefs kendisine iliecei
bedenin doumundan nce var olduu gibi bedenin lmnden sonra da
varln srdrecektir. Bu anlay ilk defa Platonun eserlerinde zellikle
Phaedoda ayrntl bir ekilde ele alnmtr.949
Aristoteles, nefsin bir entelekheia olduunu sylemi ve ayrca
nefsin bedenle ilikisinin formun maddeyle ilikisine benzediine iaret
etmitir. Form-madde benzetmesi skenderi, Aristotelese gre formun
maddeden ayrlmamasnda olduu gibi, (her ne kadar madde ve form
kavram dzeyinde ayrlabilir olsalar da kata ton logon-) nefsin de
bedenden ayrlmayaca dncesine sevk etmitir.950
Aristoteles entelekheia kelimesiyle nefsin bedenden ayrlmazln
ifade etmitir. Bu kelime Aristoteleste her ne kadar bedenle uyuum
ierisinde olan nefs anlamna gelse de, skender, bu kelimeyi nefsin
bedenden ayrlmazln ifade ettii iin, bedenin lmyle nefsin lmn
kabul etmi ve Aristotelesin nefsin akl blmnn lmnden sonra
varln srdrebilmesine imkan tanyan pasajlarn, onun gelip geici
hayallerinden ve irticali szlerinden daha fazla bir ey olmadn, zira onun
bu anlaynn nefs hakkndaki esas grleriyle elitiini ileri srmtr.951
skendere gre nefsin lml olmas bir anlamda entelekheia teriminin
bedenle nefsin ayrlmazln ifade etmesiyle ilgilidir.
Aristoteles, insan nefsinin yetilerinden akl iki ksma ayrm; edilgin
akln lml olduunu, etkin akln ise lmsz ve ebedi olduunu ifade
948 Bkz. Wisnovsky, agm., s. 110.; Arslan, age., s. 359378.; ulul, Kind Metafizii, s. 111.
949 Wisnovsky, agm., s. 110.
950 Wisnovsky, agm., s. 112. skender, Aristotelesi kendi btnl ve genel felsefi anlay
erevesinde deerlendirmitir. Szgelimi Aristoteles, formun maddeden ayrlabilir
bir ey olduunu ifade etmitir. Aristoteles, Metafizik, (1017b25) s. 255.; skendere
gre Aristoteles formun gerekte maddeden ayrlabilir olduunu sylemek istememi,
formun maddeden zihinsel olarak ayrlabilir olduunu kastetmitir. Bkz. Aphrodisias, On
Aristotles Metaphysics 5, s. 49. te bu madde ve form anlay gerei skender, beden
ve nefsin ayrlmazlndan dolay bedenin lmyle nefsin lml olmas gerektiini ileri
srmtr. yle ki skender, De Animada form ve madde kartln ele alarak konuya
balam, madde ve form asndan nefsi analiz etmitir. Aphrodisias, De Anima, s. 136.
951 Wisnovsky, agm., s. 112.
195
194
etmitir.952 skender, Aristoteles gibi, madd akl dedii edilgin akln lml
olduunu belirtmitir. Aristotelesin insan aklnn evresi olarak kabul
ettii etkin akl ise skender, Tanr anlamnda ele almtr. Bu nedenle
akl konusundaki bu farkllklar lmszlk problemine de yansmtr.
Zira Aristoteles, etkin akln lmszlyle insann etkin akl yetisinin
lmszln kastederken, skender, etkin akln lmszlyle lk
Akl olan Tanrnn lmszln kastetmitir. Buna gre Aristoteles ve
skender etkin akl konusunda birbirlerinden farkl dnmlerdir. Ancak
skender, Aristotelesi kendisine gre yorumlayarak Aristotelese gre etkin
akln, mstefd akln ve mufrk akln lmsz olduunu ifade etmitir.
skender asndan bu akllarn lmsz kabul edilmesi ok mantkldr.953
ehrazr, skenderin grleri erevesinde nefsin lml olmas
konusunu u ekilde ifade etmitir; nefs, bir eyi bedenin ortakl ve
akl dnceyle yapar. Nefs, beden ve akl arasnda ortaktr. Bununla, nefs
bedenden ayrldktan sonra asl kuvve olan akl kuvvenin de yok olduu
anlalr. Bu hususta skender, hocas Aristotelese muhalefet etmitir.
Aristoteles, nefs ile beden ayrldktan sonra nefs kuvvelerden sadece
etkin akln yok olmad grndedir. Buna gre teki lemde zevk alma
sadece akl zevk almaya has klnmtr. nk onun dnda kuvve yoktur.
Akl kuvve hisseder ve zevk alr. Sonraki dnem Meileri, bu konuda
Aristotelesin melek unsurlarn yok olmad grn paylamlardr.954
skender, Ethical Problems adl eserinde hayat anlatrken hayatn
iyi olmasnn nedeni; hayat vastasyla ocuk sahibi olmak ve ocuklarla
da gelecekte var olmaktr. Yine hayat deerlidir. nk hayat sayesinde
lm kavrarz955 demitir. Bu ifadelere gre skender, bireysel bakmdan
lm, tr bakmndan ise lmszl kabul etmektedir. Nitekim hayat
nedeniyle ocuk sahibi olmamz ve ocuklar vastasyla da gelecekte
var olmamz ve trce sonsuzluk arzusu dncesini arz etmesi, bir
anlamda lmszlk problemlerinden biyolojik lmszlk956 problemini
hatrlatmaktadr.
952
953
954
955
956
Aristoteles, Ruh zerine, (430a 2025) s. 176177.

ehrazr, age., s. 183.
Aphrodisias, Ethical Promlems, s. 18.
Biyolojik lmszlkle ilgili olarak Aydn unlar sylemitir: Yaama arzusu ftr ve
tabidir. Bu arzu bazen ok eitli ekillerde ortaya kabilmektedir. yle grnyor ki,
insanolu biyolojik bir ereve iinde bile lmsz olmay arzu etmektedir. Herhalde
analk ve babalk duygusunun arka planndaki glerden biri de byle bir arzu olsa
gerektir. Olu hakknda konuulurken tpk babas eklindeki bir deerlendirmeyi
iiten baba, belki de pek farkna varmadan, kendi faniliini unutmakta ve hayatn belli
lde de olsa, bir baka canlda devam ettiini grerek teselli bulmaktadr. Aydn,
Mehmet S., Din Felsefesi, Seluk Y., 6. Basm, Ankara 1997 s. 236.
196
skender, biyolojik lmszlk dncesiyle birlikte, Aristotelesten

farkl olarak, bireysel varln nefsinin ve aklnn (madd akln, bilmeleke
akln ve bilfiil akln) lml olmas gerektiini, Etkin Akl olan tanrsal
akln ve ileyi tarz olan mstefd akln ve mufrk akln lmsz olmas
gerektiini ifade etmitir. Aslnda insann birey asndan deil de, tr
asndan sonsuz olduunun ileri srlmesi de bu dncenin dayanadr.
Burada skenderle Aristoteles arasnda yle bir fark ortaya kmaktadr.
Aristoteles insann bireysel adan sonlu olduunu vurgularken, bu
lemdeki yaam sresinin snrlln kastediyor, ancak insann etkin akla
sahip olmas anlamnda dnyay aan farkl bir boyutta akl adan lmsz
olduunu ifade ediyor. skender ise Aristoteles gibi tr asndan sonsuzluu
kabul etmekle birlikte, bu dnyay aan farkl bir yaam boyutunda insann
akl de olsa lmsz olabileceine mahal vermiyor.
Aristotelesin Yeni-Platoncu rihlerinden Themistius (.388)
skenderi Peripatetik izgiden uzaklamakla sular. Ona gre hem bilkuvve
akl hem de fail akl insanlarda mevcut birer manevi cevherdir ve ikisi de
lmszdr. Ayrca bu akllar arasnda bir mertebe fark sz konusudur, yani
bir nceki bir sonrakinin maddesi o da onun formu pozisyonundadr; ama
faal akl daha salt bir formu temsil etmektedir. Dolaysyla, skenderin bu
akln insan nefsinde temessl eden ilh bir ey olduu yolundaki gr
temelden yoksundur. Gerekte faal akl nefsin bir fonksiyonu ve bizi biz
yapan eydir.957
skender, insann hem bedeninin hem de nefsinin (aklnn) lml
olduunu ifade etmitir. Buna gre slam filozoflar bu konuda ne
dnmektedir? Kindye gre nefsin cevheri an yce yaratcdan
gelmektedir. Bu nefis, cisimden bamsz, ona aykr; cevheri de ilh
ve nuranidir. Bedendeki arzu ve fke gleri nefsi yanla sevk etmeye
meyillidirler ve onu bedenle iliki ierisinde olmaya zorlarlar. Nefs iin iyi
olan kendi akl boyutuna younlamasdr. Bunu gerekletirirse, zellikle
bedenin lmden sonra nefs varla gelebilir ve lm soras akl bir
hayatn paras olarak varln srdrebilir. Bedenin lm nefsin lm
anlamna gelmez. nk nefs, gayr-i madd ve basit bir cevher olduu iin
lmszdr.958 Kindnin nefs gr Sokrates, Platon ve Plotinusa benzese
957 Kaya, Peripatetik Felsefede nsan Aklnn Faal Aklla Olan likisi ve bn Rdn Probleme
Farkl Yaklam, s. 23.
958 Bkz. Kind, Cisimsiz Cevherler zerine, s. 240.; Kind, Nefs zerine, s. 243244.; Adamson,
agm., s. 46.
197
196
de yine de tenash ve kll ruhlar konusunda Platondan ayrlmaktadr.959

Frbye gre nefs-i ntka (akl) maddeden soyutlanm olduu iin
beden ldkten sonra da varln srdrr. O, bozulmay kabullenecek
gce sahip deildir, o tek cevherdir ve gerekte insan ite odur.960 nsann
bedeninin lmnden sonra nefs-i natka denilen akl ksmnn bedene
ihtiyac olmadndan bedenin lmyle lmediini, aksine lmsz
olduunu ifade etmitir. Buna gre Frbnin genel kans nefsin bedenin
lmyle yok olmayacadr. Fakat baz ifadelerinde akl ynden ycelmi
kimselerin lmsz olduklar ve dierlerinin ldkten sonra yok olup
gideceklerine dair ifadeleri de mevcuttur.961 En azndan yetkinlemi
nefislerde de olsa, Frbye gre lmszlk diye bir gerek vardr. Zira
mstefd akl, maddesi olarak hizmet etmek iin bedene ihtiya duymaz.
O bir bedene bal deildir, beden yok olmadan nce lmszle ular.
Bu yzden lmszlk mstefd akl evresinin tabii bir sonucudur ve hatta
bedenin lmnden nce bu durum kazanlr.962
bn Snya gre nefs bedenin lm ile lmez, bakidir. Nefs, bedenden
ayrlnca, beden ceset halini alr ve canll kalmaz.963 Ferd lmszlk en
azndan ay-alt lemde sadece insann akl nefsinin elde edebilecei bir
lmszlk trdr. Zira hayvanlar ve bitkiler, cins reme yoluyla yalnzca
tr olarak- ferd olarak deil- lmszl elde edebilirler.964
bn Sn, skender ve Frbnin ve belki de Aristotelesin de aksine
insandaki potansiyel akl, blnemez, gayr-i madd ve belli bir zamanda
meydana gelmesine ve fertten ferde ahsi birey olarak deimesine
ramen yok olmayacak bir ey olarak kabul eder. Bunun dini sonular ok
nemlidir, nk Frbye gre yalnzca akl ynnden ycelmi kimselerin
lmsz olmas ve dierleri ldkten sonra yok olup gittikleri halde, bn
Sn btn insanlarn ruhunun lmszl fikrine taraftardr.965
bn Rde gre nefs lmszdr, ancak onun nefsin varln
kll nefse katlarak m yoksa ferdi olarak m srdrecei konusundaki
dnceleri net deildir. Nefs erhlerine bakldnda insanlar iin var olan
959
960
961
962
963
964
965
ulul, age., s. 119120.

Frb, Felsefenin Temel Meseleleri, s. 125.
Davidson, age., s. 69-70.
zden, age., s. 115.
Bkz. Wisnovsky, agm., s. 114.
198
lmszlk bireysel deil de topludur. Bir dizi yorumcu ise bu dncenin

aksine, Tehft Tehftteki ve onun kelami risalelerindeki aklamalarna
dayanarak onun bireysel lmszl kabul ettii sonucuna varmlardr.966
Ancak hangi halde olursa olsun bn Rde gre insan nefsi varln
devam ettirecektir. nk ona gre nefs maddeden bamsz ve soyut bir
cevherdir. Bedenden ayrldktan sonra bir ksm ilevini icra edemese de
ferdi nefs varln srdrecektir yani lmszdr. Nitekim bu konunun tam
ve ayrntl zm dine braklmaldr.967
skender, insan nefsinin yetisi olan madd akln ve bilmeleke akln
lml olduu dncesindedir. Dnrlerle karlatrdmzda
Themistius, Kind, bn Sn ve bn Rde gre insan akl lmszdr.
Aristoteles, skender ve bn Bacce968 madd akln lml olduu
noktasnda hem fikir, ksmen bu dnceye madd akl seviyesinde kalarak
yetkinlememi akl yetiye sahip insanlarn yok olacan syleyen Frbyi
de dahil edebiliriz, ancak Aristoteles, Frb ve bn Bacceye gre bilfiil akl
sahipleri lmsz, skendere gre lmldr.
Ortaa felsefesinde lmszlk problemi Platon, Aristoteles ve
onun Helenistik yorumcular skender ve Themistiusun yorumlar yannda,
Kind, Frb, bn Sn, bn Bcce ve bn Rdn nefs ve akl anlaylar
erevesinde ele alnp ilenmi ve zikredilen filozoflara gre lmszlk
anlaynn birden fazla aklamas yaplmtr.
Netice olarak filozoflar akln ne olduu ve yaps zerine tartmlardr.
Bu konuda yzyllar sren ve halen de srmekte olan tartmalara karn,
ortak bir sonuca varlamamtr. Tartmalar bazen birbirinin tekrar veya
almndan teye gidememitir. Ancak yer yer sonraki dnrlerin
ncekilerin dncelerine ilavelerde bulunduu, ncekileri tamamlad
veya nakzettii, bu nedenle de kendine ve kltrne zg aklar silsilesi
ortaya koyduu da vakidir. Bu tartmalarda yer alan filozoflarn banda
Aristoteles, skender, Themistius, Kind, Frb, bn Sn ve bn Rd gibi
isimler yer almaktadr.
Aristoteles, bilkuvve ve bilfiil varlk anlay gerei, De Animada ak
ve net bir ekilde bilkuvve ve bilfiil olarak iki tarz akln olduunu ileri
966 Hyman, agm., s. 56-57.
967 Sarolu, age., s. 104. Mahmud Kasm bn Rdn ferdi nefslerin lmszl
grnde olduunu savunmu, Renan, Hudayr, lken ise bn Rdn ferdi nefsin klli
nefse katldn benimsedii grndedirler. Sarolu, age., s. 98- 104.
968 Bkz. Sarolu, age., s. 122.
199
198
srmtr. Aristotelesin en nemli rihi skender ise srarla Aristotelesi

referans gstererek, madd akl, bilmeleke akl ve faal akl olarak eit
akln olduunu, bilmeleke akln bilfiil akl olarak da ayrlabileceini- buna
gre insana ait madd akl, bilmeleke akl, bilfiil akl olarak ksm akl
vardr- faal akln ise Tanryla zde olan ilh akl olduunu, ayn zamanda
Tanrnn insanlarla ilgisini faal akln ilevsel tarzlar olan mstefd akl ve
mufrk aklla saladn ifade etmitir. Buna gre skenderin Aristotelesin
akl anlayn deitirdiini, daha dorusu Aristotelesten yola karak
kendine zg bir akl anlay ortaya koyduunu ifade edebiliriz.
lk slam filozofu Kind, Aristoteles ve skenderden farkl bir terminoloji
ile akl drt ksmda deerlendirmitir; madd akl, bilfiil akl (mstefd
akl), beyn akl (zhir akl) ve faal akl.969 skenderle Kindnin akllarn
isimlendirilmeleri dnda ierii ve fonksiyonlar asndan benzerlikleri
vardr. Zira skenderin madd akl, Kindnin madd aklna; bilmeleke akl,
bilfiil (mstefd) aklna; bilfiil akl beyn akla; faal akl ise faal aklna karlk
gelmektedir. Buna gre Kind drt eit akl olduunu ileri srmektedir. O
halde Kind iki eit akl olduunu syleyen Aristotelesten mi yoksa ierik
olarak drt eit akl olduunu ileri sren skenderden mi etkilenmitir?
Kind, Fil-Akl adl risalesinde Eflatunun akl hakkndaki grnn
z ve talebesi Aristotelesin dncesi olarak akln drt eit olduunu
vurgulamtr. Akl risalesinde, referans olarak Platon ve Aristotelesin
adndan bahsetmi, Aristotelesin bu konudaki grdr demi, fakat
skenderin adndan bahsetmemitir. Ancak risalesinin sonunda baka
dnrlerden de faydalandn ifade etmek iin akl zerine nceki
bilgelerin grleri budur diyerek risaleyi bitirmitir.970
Kindnin nceki bilginlerin grleri derken kastnn kim
olduuna baktmzda, bu konuda Corbin, De Lacy, Goichon, Nasr,
Fahri, lken ve el-Ehvani Kindnin akl taksimi konusunda skenderden
etkilendiini sylerken, Atiyeh ve Ebu Reyyan ise drtl akl taksiminin
esasta Aristoteleste bulunduunu ifade etmitir. Adamson ise Kindnin
Philoponustan etkilendiini belirtmitir.971
Ebu Reyyna gre Kind, Aristotelesin De Anima adl kitabndan
istifa etmedii gibi, tercih edilen gr, bu kitab grmedii ynndedir.
969 Bkz. Kind, Akl zerine, s. 259261.
970 Kind, agm., s. 25926.
971 Corbin, age., s. 282-283.; Goichon, age., s. 28.; Fahri, age., s. 82-83.; lken, slam
Felsefesi, s. 48.; El-Ehvani, agm., s. 46.; ulul, age., s. 121-122, 133.; Adamson, agm., s.
44.
200
Bazen slam Filozoflar, kadim felsefeye ait metin olmad yerde zet veya
erhlerle yetinmilerdir. Bu meyanda Kind, Aristotelesin De Anima adl
eseri zerine yaplan bir erh veya zetten bilgi edinmi olabilir.972 Nitekim
Kind Aristotelesi, Aristotelesi skender Afrodsye ilaveten Porphyry
ve John Philoponus gibi Yeni-Platoncular tarafndan Aristoteles zerine
yazlm geni erh klliyatnn bazlar vastasyla tanmtr.973 Aristotelesi
referans olarak gstermi ancak hangi eserinde ve ne kadar faydalandna
dair bir bilgi vermemitir. Belki de skender akl konusunda Aristotelesi
referans gsterdiinden Kind de dorudan ve ayrca bilgilerinin
gvenilirliini de gstermek asndan Aristotelesi referans gstermitir.
Yoksa skender ve Kindnin Fil-Akl adl risalelerini karlatrdmzda
Kindnin Aristotelesten deil, skenderden etkilendiini ifade edebiliriz.
Frbnin Fil-Akl adl risalesi skenderin Fil-Akl adl risalesiyle
balayan, Kindnin Fil-Akl adl risalesiyle devam eden ve Aristotelesin
De Animasndan kaynaklanan uzun risaleler halkasna aittir. Frbnin bu
risalesi trnn Arapadaki en uzun ve mullsdr.974 Frb, erhlerinde
skenderin yorumunun evirisini ve Kindnin risalesini temel alm,
ancak metinleri kendi sisteminin ihtiyacna gre kullanmtr.975 Frb,
De Animadaki akl eitlerini madd akl, bilfiil akl, mstefd akl ve faal
akl olmak zere drt ksma ayrmtr. nsan aklnn maddlikten bilfiillie
geiini ise akllar nazariyesindeki onuncu akl olan faal aklla aklamtr.976
skenderin Frbdeki yansmalarna baknca, madd akl konusunda ayn
terminoloji ve aklamay kullandklar, fonksiyonel adan ise skenderin
bilmeleke akl Frbnin bilfiil aklna benzemektedir.
Frbnin mstefd akl ve faal akl anlay skenderden farkldr.
Frbye gre mstefd akl hemen hemen soyut akllarla zdetir ve insan
bilgisi ve vahiy arasnda bir rabta grevi yklenir. Bu anlayla her ne kadar
bu konuda Aristotelesin De Animasnn nc blmne dayandn
sylese de mstefd akl kavram Aristotelese yabancdr, skender Afrods
ve Kindnin mstefd akl anlayndan da farkldr; bu husus Frbnin
tasavvufa eiliminden yani dini kayglardan kaynaklanabilir.977 Zira
mstefd akl insanla vahiy arasnda yerletirmesi de bunun gstergesidir.
972
973
974
975
976
977
ulul, age., s. 106.

Adamson, agm., s. 42.
Fahri, age., s. 113
lken, age., s. 54.
Bkz. Frb, Akln Anlamlar zerine, s. 127-137.; Medkur, agm., s. 7879.
Medkur, agm., s. 79.
201
200
Frbye gre faal akl evrenin ilk nedeni deildir. Halbuki skendere
gre faal akl evrenin lk Nedenidir. Buna gre, faal akl fonksiyonunu
icra etmek iin ay-alt dnyann maddesine ihtiya duyar, bu nedenle
kendi kendine yeterli deildir. Halbuki evrenin nihai nedeni kendi kendine
yeterlidir. nsan akl ile faal akl arasndaki iliki gnele gz arasndaki
ilikiye benzer. Gne, n gnderip evreyi aydnlatmadka gz,
varla ait renkleri ve ekilleri alglayamad gibi, faal akl da feyzini
gndermedike hibir bilgi meydana gelmez. Faal akl bizim dnyamza
en yakn olan ay feleinin akldr. Dolaysyla ay-alt lemde meydana
gelen fizik, kimyev ve biyolojik her trl olay faal akl tayin etmektedir.
Grld zere Frb, psikolojik akln faaliyetini yani bilginin kaynan
kozmolojik akllar teorisiyle aklamaktadr ki, bu anlayyla o, Aristoteles
ve skenderden yaralanmakla birlikte, Plotinusun dncesine daha yakn
grnmektedir.978 Frb, skenderden faydalanm olsa bile ondan farkl
bir ekilde faal akl ay-st lemin onuncu akl ve ay-alt lemin olu sebebi
olarak kabul etmitir.
Nitekim Corbine gre gerek faal akl, gerek mstefd akl Frb
katnda Aristotelesin ve skenderin dncelerinden daha baka bir ey
ifade ederler. Bu da Aristotelesin olmayp ona isnat edilen Theologie adl
eserin etkisiyle meydana gelmitir. Bu nedenle Frbnin faal akl retisi
Aristoteles ve skender izgisinden ziyade Yeni-Platoncu unsurlar ihtiva
etmektedir.979 Grld zere Frb, bilkuvve akl gzle, bilfiil akl ise
gne yla kyaslamas noktasnda Aristotelesle ve skenderle ayn
dncededir.980
bn Sn, Kitabl-nsf adl eserinde felsef problemleri ele alm,
filozoflar batllar ve doulular diye ikiye ayrdktan sonra, kendisini
doulular arasna koymu ve batllar dedii filozoflara hcum etmitir.
Batl filozoflarn skender Afrods, Themistius, John Philoponus olduu,
doululara gelince daha ok kendi felsefesinin kastedildii sylenir.981
Nitekim Kutluere gre bn Sn, skenderi Aristotelesi nefs ve akln
hakikati konusunda yanl anlayan Peripatetik rihler arasnda saymtr.982
Akl konusunda bn Snnn gr Frbninkine benzemekle
beraber yine de nemli farklar mevcuttur. Nitekim Frb gibi o da, akllar
978
979
980
981
982
Davidson, age., s. 65-67.; Kaya, agm., s. 24-25.

Corbin, age., s. 292.
Bkz. Frb, Kitab-u Ara-i Ehlil-Medinetil-Fadla, s. 102
Bkz. lken, age., s. 104.; ehrazr, age., s. 181182.
Bkz. Kutluer, age., s. 58.
202
arasnda bir mertebe farknn bulunduunu syler, ancak insana ait akl
faal akla bal olarak be kategoriye ayrr. Bunlar madd akl, bilmeleke
akl, bilfiil akl, mstefd akl ve kutsi akldr. Btn akllar faal akla, bilfiil
akl mstefd akla, bilmeleke akl bilfiil akla, heyln akl ise bilmeleke akla
hizmet eder.983
Heyln akl, nefsin bilgi edinmede doutan sahip olduu yetenektir.
Bu g geliip olgunlatnda faal akln etkisiyle meleke halindeki akla
dnr. Bilmeleke akl mmkn akldr. Bilfiil akl ktibin yaz yazabilir hale
gelmi olmasna tekabl eder. Ancak bilfiil akl, bilmeleke akla nispetle bilfiil
olarak isimlendirilebilecei gibi, kendisinden bir st derecede bulunan
akla nispetle kuvve halinde bulunur. Mstefd akl, fiilen dnd gibi,
dndn de dnr. Mstefd akl, makulleri elde eder ve insan
mstefd aklla kendisi iin takdir edilen yetkinlie ular.
Bilfiil akl ile mstefd akl arasnda birbirlerine benzer olmalarna
ramen fark vardr; makul suretler, bilfiil aklda sakl durumdadrlar.
Fakat istedii zaman onlar dnebilir. Mstefd aklda ise fiilen hazr
bulunmaktadrlar. Mstefd akl varla ait formlarn maddeden
soyutlanarak bilgi eklinde tam teekkl etmi halidir. Mstefd aklla
insan nevi tamamlanr. Artk insan nefs yksek hakikatlerle ve ilh lemle
temas haline gemi demektir.
Kuts akl, vastaszca sezgi yoluyla bilme halidir. Btn akl
derecelerinden yksek bir mertebedir. Kuts akl bilgisini dorudan
doruya faal akldan almaktadr. bn Sn kuts akl grnde sezgiye yer
vermek suretiyle tasavvuf dnceye gemektedir. Hatta bn Sn bunu
aarak kuts akl ile peygamberlik messesesine ulamaktadr. Ayrca
bn Sn kendisinin ifadesiyle bu teorisini Kurn Kerime (Nur Suresi
35. yet) dayandrmaktadr.984 nceki filozoflardan farkl olarak kuts
akldan sz ederek peygamberlerin mazhar olduu vahyi bu balamda
temellendirmektedir. Faal akl ise zne ile nesnenin ilikisi sonucunda
bilgilerin zihinde belirgin hale gelmesine neden olur. Faal akln yardm
olmakszn beeri akl kendiliinden bilgi retemez.985
Grld zere skenderle bn Snnn madd akl ve bilmeleke akl
hakkndaki dnceleri birbirine benzemekle birlikte, bilfiil akl, mstefd
akl, kutsi akl ve faal akl hakkndaki grleri birbirinden olduka farkldr.
983 zden, age., s. 124.
984 Bkz. zden, age., s. 122125.
985 Kaya, agm., s. 25.; zden, age., s. 135.; Sarolu, age., s. 122.
203
202
bn Sn zellikle ge dnem Yunan doktrininin benimsedii dnce

faaliyetinde zne ve nesnenin mutlak aynlii eklindeki genel gr
reddeder. Fikirler birbirini zlediinden normal bilin halinde eer zihin
bir nesne ile zdeleirse nasl olur da dier biriyle de zdeleebilir?
diye sorar. Bu erevede bn Sn, Porphyryyi onun mistik ve iirsel
hkmlerinden dolay paylar. Bu doktrinin pek ou Yeni-Platoncu olan
ar taraftarlar olduu gibi skender Afrods gibi lml temsilcilerinin
de bulunduu dnldnde, bn Snnn neden yalnzca Plotinusun
talebesini setii pek ak deildir.986
bn Rde gre akl madd akl ve faal akl olmak zere ikiye ayrlr.
Madd akl; insana zg olarak hayal gcyle birlikte bulunup onu dier
canllarn hayal gcnden ayran bir istidt ile onunla ilikili ve her an
fiil alanna kmaya hazr durumdaki akldan olumaktadr. Bu noktada
heyln akln bir boyutunu istidt, bir boyutunu da istiddn dayana
olan nefsin hayal gc ve hayali suretler oluturmaktadr. Hayali suretler,
madd akln dayana, bir bakma da bilinen heyln akln muharriki
konumundadr. Duyu ile duyulur nesne arasndaki iliki madd aklla hayali
suretler arasnda da vardr. Ancak hayali suretler istidt olmas bakmndan
madd akl fiil alanna karma konusunda yetersiz kalr ve bir baka eyin
yardmna ihtiya duyar ki o da faal akldr.987 Akl konusunda bn Rdn
bilkuvve akl istidt olarak yorumlamas dnda, skenderle Themistiusun
grlerini uzlatrmaya alt, ancak daha ziyade Themistiusun
yolundan gittii grlmektedir.988
Genel olarak ifade edersek akl retileri Aristotelesten balayarak
skender, Themistius, Kind, Frb, bn Sn ve bn Rdn akl retileriyle
devam etmitir. Bu filozoflar akl konusunu Aristotelesin ortaya koyduu
madde-form ve bilkuvve- bilfiil varlk taksimine gre ele almlardr.
skender, akl konusunda kendine zg dncelere sahiptir. Elimizdeki
eserlere gre ondan nce kimse Aristotelesin akl drt ksma ayrdn
ifade etmemitir. Buna gre birbirlerinin birebir kopyas olmasalar da hatta
ayrnt da byk lde farkllasalar da bn Rd hari Kind, Frb ve bn
Snnn devam ettirdii akl tasniflerinin balatcsdr.
986 F. Rahman, age., s. 115.

987 Sarolu, age., s. 124125.
988 Boer, age., s. 227.; lken, Hilmi Ziya, bn Rd, MEB Basmevi, stanbul 1951 s. 33.
204
SONU
skender Afrods, doa felsefesi ve ahlak felsefesi konularnda
Aristotelesin dncelerini izlemi, mantk konusunda onun dncelerine
baz ilavelerde ve dzenlemelerde bulunmu, konumuz olan metafizik
alannda ise Aristotelesi takip ettii grleri olmakla birlikte, Tanr
ve akl konusunda kendine zg dnceler de ortaya koymutur.
Ayrca Aristotelesin metafizikle ilgili dncelerini yorumlayarak onun
dncelerinin anlalmasn salamakla birlikte, milattan sonraki ilk
evrelerde unutulan ve bir hayli snk olan Aristoteelsin metafizie ait
grlerinin yeniden gndeme gelmesini de salamtr.
skender, metafizik konusunda Platonu ve Aristotelesi uzlatrma
abasna girmemi, Aristocu bir dnr olarak sadece Aristotelesin
Platonla benzer dnd noktalarda Platondan yararlanmtr. Bu
nedenle skender metafizikle ilgili dncelerinde Yeni-Platoncu deil, YeniAristocudur. Nitekim o, Tanrnn nefs olduu, insan nefsinin bedeninden
nce var olduu konusunda Platonu deil, Aristotelesi takip etmitir.
skender, Tanrnn bilgisi konusunda Aristoteles gibi Tanrnn sadece
kendisini dndn ifade ederken, Tanrnn varlklarla ilgisiz olduuna
dair ileri srlen Aristocu dnceyi benimsemi, ancak Faal Akl anlayyla
ve inyet dncesiyle bu dnceyi amaya alm, bir anlamda Tanrnn
insanlarla ilgisini kurmak istemitir. Nitekim Aristoteles, inayet anlayna
sahip deilken, skender, Tanrnn inayet sahibi olduunu ifade etmitir.
Ayrca Tanr, insanlardaki bilkuvve akl bilfiil akl haline dntrmek
suretiyle insanlarla irtibat salamtr. Bu irtibat ak yoluyla gereklemitir.
Bu nedenle insanlarla ilgisi olmayan Akn Tanrnn ilgisi en mantkl ekilde
metafiziksel akla aklanabilmektedir. Aslnda Aristoteleste de ak yoluyla
insanlarla bir iliki mevcuttur. Ancak bu ilikinin yn insandan Tanrya
dorudur. skender ise akln kuvve halinden fiil haline geiiyle farkl bir
adan Tanrnn insanlarla yakn ilikisinden bahsetmitir. Buna gre Tanrinsan arasndaki iliinin yn hem insandan Tanrya metafizik akla, hem
de Tanrdan insana doru akl vastasyla salanmaktadr.
Faal Akl konusuyla ilgili olarak Aristotelese gre Tanr, insanla
hibir surette ilgili deilken, skenderin Tanrs potansiyel akl fiil haline
dntrerek insanla ilgi kurabilmektedir. Ayrca Faal Akln ileyi tarzlar
olan mstefd akl ve mufrk aklla Tanr devaml olarak insanla iliki
kurabilmektedir. Bu da Aristoteleste insandan tamamen uzak olan Tanr
205
204
anlayn, ksmen insanla iliki kuran Tanr anlayna yaknlatrmaktadr.

Ancak buna ramen skenderin Tanrnn sadece kendisini bilmesi
hususunda srar etmesi felsef anlay ierisinde tutarl grnmemektedir.
Aristoteles, Tanrnn lk Akl, Tam Fiil ve Fail olduunu srarla
vurgulamasna ramen, insana ait faal aklla tanrsal faal akl birbirinden
ayrmtr. skender ise insana ait faal aklla metafiziksel anlamdaki faal akl
ayn varlk olarak yani Tanr olarak kabul etmitir. Bu erevede skenderin
Faal Akl konusunu Aristotelesten farkl bir dzlemde deerlendirdiini
ifade edebiliriz. Faal Akl tanrsal akl olduundan neftsen bir para
olmad gibi bakasna da muhta olmayan bir cevherdir. Bu nedenle de
lmszdr.
skender, Aristotelesin madd akl ve faal akl olarak ikiye ayrd
teorik akl, ncelikle insan akl ve tanrsal akl olmak zere ikiye ayrmtr.
nsan aklnn geirdii aamalar Aristotelesten farkl olarak madd akl,
bilmeleke akl ve bilfiil akl olarak ele almtr. Aristoteleste ise insan
aklnn bilmeleke akl ve bilfiil akl seviyesi grlmemektedir.
nsann lmden sonra nefsinin veya aklnn ne olaca hususunda
Aristoteles, madd akl lml, faal akl lmsz kabul etmi, skender
ise insan akln soyut form olmakla birlikte beden gibi lml olduunu,
tanrsal akln ise lmsz olduunu ortaya koymutur.
Aristoteles, aka insan akl ikiye ayrmtr. skender ise Aristotelesi
referans aldn ifade etmekle birlikte Aristoteleste mevcut olmayan
farkl bir akl tasnifi ortaya koymutur. Akl konusunda slam filozoflarnn
dncelerini incelediimizde, Kind rneinde grld zere, onlar
skenderin dncelerini birebir rnek almasalar da en azndan dikkate
aldklarn ifade edebiliriz. Ancak baz yazarlarn ifade ettii gibi, sadece bu
yansmay dikkate alarak slam felsefesini skenderin erhlerinin yansmas
olarak grmek yanltr.
skenderin metafizik dnyle slam filozoflarnn dnce
rntlerini karlatrdmzda nemli farkllk; skender, sadece
Aristotelesten ve Aristotelesle uyum salad noktalarda Platondan
yararlanrken, slam filozoflar skenderle birlikte Platondan,
Aristotelesten, Yeni-Platonculuktan ve yer yer Stoaclktan
yararlanmlardr. Ayrca ok nemli bir kaynak olarak Kuran- Kerimden
de yararlanmlardr. Bu husus, skenderle slam filozoflarnn metafizik
balamda dnce farkllklarn ve skenderin dncelerine ilaveten
206
kltrne ve zamanna has birok felsef problemle yzletikleri gereini

ortaya karr. Bu da slam filozoflarnn skenderin dncelerinden
yararlanmakla birlikte, onun kopyas olmayp kendilerine ve kltrlerine
zg dnceler rettiini gsterir. Bu nedenle skenderin Aristotelesten
farkl olarak metafizik konusunda kendine zg ynleri olduu gibi, slam
filozoflarnn da skenderden farkl olarak kendine zg ynleri mevcuttur.
yle ki slam filozoflar, skenderin kendine zg dnceleri olan Tanrnn
cevher olarak kabul edilmesi, Tanrsal bilgi, inyet ve akl meselelerinde
ondan daha farkl zmler ortaya koymulardr.
slam felsefesinin zgnl ve insanlk dncesine olan katks,
skenderin Aristoteles felsefesine yapt gibi, -slam filozoflarnn da akl
konusunda yapt katklar dikkate aldmzda- Antik Yunan ve Helenistik
dnrlerce ortaya atlm teori ve grlere yaptklar yeni ilavelerde
grlr. Nasl ki skender, kendine zg dncelerinden dolay kendine
zg bir filozof saylyorsa, slam filozoflar da sadece Antika felsefesinin
aktarcs deil, ayn zamanda her biri kendine zg birer filozof saylr.
Buna en gzel rnek olarak Aristotelesin De Animasndan kaynaklanan ve
skenderin Fil-Akl adl risalesiyle devam eden Themistiusun, Kindnin ve
Frbnin devam ettirdii akl risaleleri geleneini ve akl konusuna slam
filozoflarnn kltrlerine zg katklarn ifade edebiliriz.
skenderin metafizikle ilgili eserlerinde gzellik kaygs olmad
gibi, slup kusurlar ve dnce tekrarlar ok saydadr. Bu husus
dncelerinin rencileri tarafndan bir araya getirildiine dair ortaya
atlan sav glendirdii gibi, dier taraftan nefs-beden ilikisi konusunda
olduu gibi meselenin anlalmasn da zorlatrmtr.
207
206
KAYNAKA
Kendi Eserleri
AFRUDS, skender, F Enneh kad Ymkin en Yeltezzel-Mltezz ve
Yahzeneh Mean ala Rayi Arist, ev. Abdurrahman Bedev, Arist IndelArab, Mektebetin-Nahdyyetil-Msryyeti, Kahire 1947.
, F Ennel-Kevne iz stehle min Zddh eydan ala Rayi Aristu,
ev. Abdurrahman Bedev, Arist Indel-Arab, Mektebetin-NahdyyetilMsryyeti, Kahire 1947.
, F Ennel-Kuvvetel-Vhdete Ymkin en Tekne Kbileten
lil-Ezddi Ceman al Rayi Aristtls, ev. Abdurrahman Bedev, Arist
Indel-Arab, Mektebetin-Nahdyyetil-Msryyeti, Kahire 1947.
, F sbtis-Sretir-Rhniyyetillet l Heyl leh, ev.
Abdurrahman Bedev, Arist Indel-Arab, Mektebetin-NahdyyetilMsryyeti, Kahire 1947.
, Fis-Sreti ve Enneh Temaml-Hareketi ve Kemalih ala
Rayi Aristu, ev. Abdurrahman Bedev, Arist Indel-Arab, MektebetinNahdyyetil-Msryyeti, Kahire 1947.
, Mebdil-Kll, ev. Abdurrahman Bedev, Arist Indel-Arab,
Mektebetin-Nahdyyetil-Msryyeti, Kahire 1947.
, F nksil-Mukaddemt, ev. Abdurrahman Bedev, urhun
al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve Resill-Uhr, Drul-Mark,
Beyrut 1971.
, Fil-Akl ala Rayi Aristtals, ev. Abdurrahman Bedev,
urhun al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve Resill-Uhr, DrulMark, Beyrut 1971.
, Fi Ennel-Heyl Gayrul-Cinsi ve fm
Yeterikni ve Yefterikni, ev. Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu
Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve Resill-Uhr, Drul-Mark, Beyrut 1971.
, Fil-Ezddi ve Enneh Evill-Ey-i al Rayi Aristu, ev.
Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve
Resill-Uhr, Drul-Mark, Beyrut 1971.
, Fil-Heyl ve Enneh Mefletn, ev. Abdurrahman Bedev,
urhun al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve Resill-Uhr, DrulMark, Beyrut 1971.
208
, Fil-stidt, ev. Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu

, Fil-Mddeti vel-Ademi vel-Kevni ve Halli Meseleti nsin
Minel-Kudemi Ebtal bihl-Kevne min Kitbi Arist f Seml-Kiyn, ev.
Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve
Resill-Uhr, Drul-Mark, Beyrut 1971.
, F Tesbtil-Illetil-l, ev. Abdurrahman Bedev, urhun al
Aristu Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve Resill-Uhr, Drul-Mark, Beyrut
1971.
, Fiz-Zaman, ev. Abdurrahman Bedev, urhun al Aristu
APHRODISIAS, Alexander, De Anima, tr, A. P. Fotinis, University Press
of America, USA 1980.
, On Aristotles Metaphysics 1, tr. with notes W.E. Dooley,
Richard Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, Duckworth and Ithaca,
London 1989.
, Ethical Promlems, tr. R. W. Sharples, Cornell University Press,
Duckworth and Ithaca, London 1990.
, On Aristotles Metaphysics 2 & 3, tr. with notes W.E. Dooley &
A. Madigan, Richard Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, Duckworth
and Ithaca, London 1992.
, On Aristotles Metaphysics 4, tr. with notes A Madigan,
Richard Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, Duckworth, Ithaca and
London 1993.
, On Aristotles Metaphysics 5. tr. with notes W. E. Dooley,
Richard Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, Duckworth, Ithaca and
London 1993.
, On Fate, tr. R. W. Sharples, Duckworth, Classical, Medieval
and Renaissance Editions, London 2003.
, Supplement to on the Soul, tr. R. W. Sharples, Cornell
University Press, Duckworth, Ithaca and London 2004.
209
208
Dier Eserler
ADAMSON, Peter and TAYLOR, Richard C., slam Felsefesine Giri, ev.
M. Cneyt Kaya, Kre Y., stanbul 2007.
ADAMSON, Peter, Kind ve Yunan Felsefe Geleneinin Kabul, ed.
Peter Adamson, Richard Taylor, slam Felsefesine Giri, ev. M. Cneyt
Kaya, Kre Y., stanbul 2007.
ALPER, mer Mahir, bn Sn, SAM Y., stanbul 2008.
ALTINTA, Hayran, bn Sn Metafizii, KBY., 2. Basm, Ankara 2002.
ARSTOTELES, Kategoryalar, ev. Hamdi Ragp Atademir, MEB Y.,
Ankara 1947.
, nerme, ev. Hamdi Ragp Atademir, MEB Y., Ankara 1947.
, Birinci Analitikler, ev. Hamdi Ragp Atademir, MEB Y., Ankara
1950.
, Metafizik, ev. Ahmet Arslan, Sosyal Y., 2. Basm, stanbul
1996.
, Gkyz zerine, ev. Saffet Babr, Dost Kitabevi Y., Ankara
1997.
, Ruh zerine, ev. Zeki zcan, Alfa Y., stanbul 2000.
, Fizik, ev. Saffet Babr, YKY., stanbul 2001.
, Nikomakhosa Etik, ev. Saffet Babr, BilgeSu Y., Ankara 2007.
ARKAN, Atilla, Klasik Eser (De Anima) Okuyucusu ve arihi Olarak bn
Rd, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S.12. Sakarya 2005.
ARSLAN, Ahmet, Felsefeye Giri, Vadi Y., 6. Basm, Ankara 2002.
, lka Felsefe Tarihi 2, Bilgi niversitesi Y., stanbul 2006.
ASTER, Ernst Von, Felsefe Tarihi, ev. Vural Okur, m Y., 2. Basm,
stanbul 2000.
210
ATADEMR, Hamdi Ragp, Aristonun Mantk ve lim Anlay, AF Y.,

Ankara 1974.
ATAY, Hseyin, Frb ve bn Snya Gre Yaratma, KBY., Ankara 2001.
, bn Snda Varlk Nazariyesi, KBY., Ankara 2001.
ATIYEH, George N., Al-Kind; The Philosopher of the Arabs, slamic
Research Institute, Rawalpindi Pakistan 1966.
AYDIN, brahim Hakk, Frbde Metafizik Dnce, Bil Y., stanbul
2000.
AYDIN, Mehmet S., Din Felsefesi, Seluk Y., 6. Basm, Ankara 1997.
AYDINLI, Yaar, Frb, SAM Y., stanbul 2008.
AYDINLI, Yaar ve MEK, Oya, bn Rdn bn Sny Eletirisi,
Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. 17 S.1. Bursa 2008.
BAYLADI, Derman, Felsefenin Beii Anadolu, Say Y., stanbul 2007.
BAYRAKTAR, Mehmet, slam Felsefesine Giri, AF Y., Ankara 1988.
BEDEV, Abdurrahman, Aristu Indel-Arab, Mektebetin-NahdyyetilMsryyeti, Kahire 1947.
, La Tranmission de la Philophie Grecque Aumonde Arabe, Vrin,
Paris 1968.
, urhun al Arist Mefkdetn fil-Ynniyyeti ve ResillUhr, Drul-Mark, Beyrut 1971.
, Miskeveyh, ev. Kasm Turhan, slam Dncesi Tarihi, ed.
M. M. erif, Trke Basknn Ed. Mustafa Armaan, nsan Y., c. 2. stanbul
1990.
, Bat Dncenin Oluumunda slamn Rol, ev. Muharrem
Tan, z Y., stanbul 2002.
BRAND, Kamran, lk a felsefesi Tarihi, AF Y., 3. Basm, Ankara
1987.
BLACK, Deborah L., Psikoloji; Nefs ve Akl, ed. Peter Adamson, Richard
Taylor, slam Felsefesine Giri, ev. M. Cneyt Kaya, Kre Y., stanbul 2007.
BOLAY, M. Naci, bn Sn Mantnda nermeler, MEB Y., stanbul
1994.
211
210
BOLAY, Sleyman Hayri, Aristo Metafizii ile Gazali Metafiziinin

Karlatrlmas, Kalem Y., stanbul 1980.
CALVERELY, E. E., Nefs Mad., slam Ansiklopedisi, MEB Y., c. 9.
stanbul 1964.
CEVZC, Ahmet, Ortaa Felsefesi Tarihi, Asa Y., Bursa 2001.
CHAN, A. Kamil, bn Sn ve Estetik, Beyaz Kule Y., stanbul 2009.
COPLESTON, Frederick, Felsefe Tarihi, ev. Aziz Yardml, dea Y., c.1.
stanbul 1995.
, Helenistik Felsefe, ev. Aziz Yardml, dea Y., stanbul 1996.
CORBN, Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, letiim Y.,
2. Basm, stanbul 1994.
UBUKU, brahim Agah, Ahlak Tarihinde Grler, AF Y., Ankara
1984.
DAVDSON, Herbert A., Al-Frb, Avicenna, Averroes On Intellect,
Oxford University Press, New York 1992.
De BOER, T. J., slamda Felsefe Tarihi, ev. Yaar Kutluay, Anka Y., 2.
Basm, stanbul 2001.
DEMR, Remzi, Philosophia Ottomanica, Lotus Y., c. 2. Ankara 2005.
DRUART, Therese-Anne, Metafizik, ed. Peter Adamson, Richard
Taylor, slam Felsefesine Giri, ev. M. Cneyt Kaya, Kre Y., stanbul 2007.
D., J. M. Commentaries on Aristotle Maddesi, Gen. Ed. Robert Audi,
The Cambridge Dictionary of Philosophy, Cambridge University Press,
Second Edition, London 1999.
DANCONA, Cristina, Yunancadan Arapaya ntikal Eden Miras;
Tercme Edilen YeniEflatunculuk, Ed. Peter Adamson, Richard Taylor,
slam Felsefesine Giri, ev. M. Cneyt Kaya, Kre Y., stanbul 2007.
EBBESEN, Sten, Commentators and Commentaries on Aristotles
Sophitici Elenchi, E. J. Brill, Leiden 1981.
EB RDE, Muhammed Abdl-Hd, Resill-Kind, Drul-FikrilArab, Msr 1950.
EL-EHVAN, Ahmed Fuad, Kind, ev. Osman Bilen, ed. M. M. erif,
212
slam Dncesi Tarihi, Trke Basknn Ed. Mustafa Armaan, nsan Y., c.
2 stanbul 1990.
EFLATUN, Timaios, (Bat ve slam Dnyasnda Eflatunun Timaiosu),
Fahrettin Olguner, Konya 1990.
ERDEM, Hsameddin, Baz Felsefe Meseleleri, H-Er Y., Konya 1999.
, lka Felsefesi Tarihi, H-Er Y., Konya 2000.
FAHR, Macid, slam Felsefesi Tarihi, ev. Kasm Turhan, klim Y.,
stanbul 1992.
, slam Ahlak Teorileri, ev Muammer skenderolu, Atilla
Arkan, Litera Y., stanbul 2004.
FRB, Siyaset Felsefesine Dair Grler (Fusll-Meden) Giri ve
Notlarla Nr. D.M. Dunlop, ev. Hanifi zcan, DE Y., zmir 1987.
, Kitab-u r-i Ehlil-Medinetil-Fdla, nr. Albert Nasri Nader,
Beyrut 1991.
, Mutluluk Yoluna Yneltme (Tenbh al Seblis-Sade), ev.
Hanifi zcan, Anadolu Matbaaclk, zmir 1993.
, Akln Anlamlar zerine (Fi Meanil-Akl), ev. Mahmut Kaya,
Felsefe Metinleri, Klasik Y., stanbul 2003.
, Eflatun ile Aristotelesin Grlerinin Uzlatrlmas (KitblCem beyne Reyeyil-Hakmeyn Efltn el-ilhi ve Aristtls), ev. Mahmut
Kaya, Felsefe Metinleri, Klasik Y., stanbul 2003.
, Felsefenin Temel Meseleleri (Uynl-Mesil), ev. Mahmut
Kaya, Felsefe Metinleri, Klasik Y., stanbul 2003.
FNNEGAN, John, Texte Arabe du Peri Nou, ed. Fuat Sezgin, Alexander
of Aphrodisias in the Arabic Tradition, slamic Philosophy, Strauss
Offsetdruck, Volume 101, Frankfurt am Main 2000.
FLANNERY, Kevin L., Ways into the Logic of Alexander of Aphrodisias,
ed. J. Mansfeld and D.T. Runia and J.C.M. Van Winden, Philosophia Antiqua,
Volume LXII, Brill-Leiden-Boston-Kln 1995.
GAZAL, Filozoflarn Tutarszl, ev. Bekir Sadak, Ahsen Y., stanbul
2002.
GENEQUAND, Charles, bn Rshds Metaphysics, ed. Hans Daiber,
213
212
Islamic Philosophy and Theology, Photomechanical Reprint, Volume 1,

Leiden-E.J. Brill 1986.
, Alexander of Aphrodisias on the Cosmos, ed. H. Daiber and
D. Pingree, slamic Philosophy Theology and Science, Volume XLIV. BrillLeiden-Boston-Kln 2001.
GLSON, Etienne, Tanr ve Felsefe, ev. Mehmet Aydn, stiklal
Matbaas, zmir 1986.
GOCHONN, A. M., bn Sn Felsefesi ve Ortaa Avrupasndaki
Etkileri, ev. smail Yakt, tken Neriyat, stanbul 1993.
GUTAS, Dimitri, bn Snnn Miras, Der. ve ev. M. Cneyt Kaya,
Klasik Y., stanbul 2004.
HARVEY, Steven, slam Felsefesi ve Yahudi Felsefesi, ed. Peter
Adamson, Richard Taylor, slam Felsefesine Giri, ev. M. Cneyt Kaya, Kre
Y., stanbul 2007.
HONER, Stanley M., and HUNT, Thomas C., and OKHOLM, Dennis
L., Felsefeye ar, ev. Hasan nder, mge Kitabevi Y., 2. Basm, stanbul
2003.
HYMAN, Arthur, bn Rdn Akl Teorisi ve Eski rihler, ev. Atilla
Arkan, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi S. 6. Sakarya 2002.
BN CLCL, Tabakatl-Etbb vel-Hkem, nr. Fuad Seyyid, Kahire
1955.
BN EB USEYBA, Uyn el-Enb fi Tabakat el-Etbb, Vehbiyye
Matbaas, c.1. Kahire 1882.
BN FTK, Muhtrul-Hikem ve Mehsinl-Kelm, nr. Abdurrahman
Bedevi, Beyrut 1980.
BN NEDM, el-Fihrist, Dz. ve Not. eyh brahim Ramazan, DarulMarifet, Beyrut 1994.
BN RD, Tefsru M Badet-Taba, nr. M. Bouyges, Beyrut 1973.
, Tehaftt-Tehaft, thk. Sleyman Dnya, c. I-II. Kahire 1980.
, Faal Akl Cisimle ie Bulunan Heyln Aklla ttisal Eder mi?
ev. Mahmut Kaya, Felsefe Metinleri, Klasik Y., stanbul 2003.
, Metafizik erhi, ev. Muhittin Macit, Litera Y., stanbul 2004.
214
, Psikoloji erhi (Telhsu Kitbin-Nefs), ev. Atilla Arkan, Litera

Y., stanbul 2007.
BN SNA, Ahvalun-Nefs, thk. Ahmed Fuad el-Ehvan, Msr 1952.
, F Mhiyetil-Ik, ev. Ahmet Ate, stanbul 1953.
, Metafizik I, ev. Ekrem Demirli - mer Trker, Litera Y.,
stanbul 2004.
BNL-KIFT, hbarl-Ulema bi Ahbaril-Hkema, Saadet Matbaas,
Msr H. 1326.
KARLIA, Bekir, slam Dncesinin Bat Dncesine Etkisi, Litera Y.,
stanbul 2004.
KAYA, Mahmut, Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Y., stanbul 1983.
, Peripatetik Felsefede nsan Aklnn Faal Aklla Olan likisi ve
bn Rdn Probleme Farkl Yaklam, Felsefe Arkivi, Edebiyat Fakltesi
Basmevi, stanbul 1994.
, skender Afrodis Mad., TDV slam Ansiklopedisi, TDV Y., c.
22. stanbul 2002.
, Felsefe Metinleri, Klasik Y., stanbul 2003.
, Kind (Felsefi Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006.
KND, Akl zerine (Fil-Akl), ev. Mahmut Kaya, Kind (Felsef
Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006.
, Aristotelesin Kitaplarnn Says ve Felsefe Tahsilinde Buna
Duyulan htiya Konusunda (F Kemmiyyeti Ktbi Aristtls ve m Yuhtcu
leyhi fi Tahslil-Felsefe), ev. Mahmut Kaya, Kind (Felsef Risaleler), Klasik
Y., 2. Basm, stanbul 2006.
, Be Terim zerine (Kitbl-Cevhiril-Hamse), ev. Mahmut
Kaya, Kind (Felsef Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006.
, Cisimsiz Cevherler zerine (Fi Enneh Tcedu Cevhiru l
Ecsam), ev. Mahmut Kaya, Kind (Felsef Risaleler), Klasik Y., 2. Basm,
stanbul 2006.
, lk Felsefe zerine (Fil-Felsefetil-l), ev. Mahmut Kaya,
Kind (Felsef Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006.
215
214
, Nefs zerine (Fin-Nefs), ev. Mahmut Kaya, Kind (Felsef

Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006.
, Olu ve Bozuluun Yakn Etkin Sebebi zerine (Kitb fil-bne
anil-letil-Filetil-Karbe lil-Kevni vel-Fesd), ev. Mahmut Kaya, Kind
(Felsef Risaleler), Klasik Y., 2. Basm, stanbul 2006.
KNEALE, William and Martha, The Development of Logic, Oxford
University Press, New York 1984.
KUTLUER, lhan, slamn Klasik anda Felsefe Tasavvuru, z Y.,
stanbul 1996.
, Felsefe Tasavvuru, z Y., 2. Basm, stanbul 2001.
KYEL, Mbahat Trker, Frbnin eraitl-Yakn, Felsefe
Aratrmalar Enstits Dergisi, (1963ten Ayr Basm) c.1. Ankara 1984.
LEAMAN, Oliver, Ortaa slam Felsefesine Giri, ev. Turan Ko, Rey
Y., Kayseri 1992.
LLOYD, A.C., Alexander of Aphrodisias Maddesi, ed. Paul Edwards,
The Encyclopedia of Philosophy, Mucmillan Reference, c.1. New York 1996.
LYNCH, John P., Aristotles school; a Study of a Greek Educational
Institution. Berkley- Los Angeles, London 1972.
MACT, Muhittin, bn Snda Doa Felsefesi ve Me Gelenekteki
Yeri, Litera Y., stanbul 2006.
MEDKUR, brahim, Frb, ev. Osman Bilen, ed. M. M. erif, slam
Dncesi Tarihi, Trke Basknn Ed. Mustafa Armaan, nsan Y., c. 2.
stanbul 1990.
MUHAKKK, Mehdi, slam Dnyasnda Felsefe ve Kurtuba ve sfahan
Konferansnn Dzenlenmesinin Gereklilii, Name-i Aina Dergisi, Y., 2. S.
4, Ankara 2002.
EN-NER, Ali Sami, slamda Felsef Dncenin Douu, ev. Osman
Tun, nsan Y. c. 1. stanbul 1999.
NER, Necati, Klasik Mantk, AF Y., 2. Basm, Ankara 1974.
ZDEN, H. mer, bn SnDescartes Metafizik Bir Karlatrma,
Dergah Y., stanbul 1996.
PLATON, Timaios, ev. Erol Gney, Ltfi Ay, MEB Y., stanbul 1989.
216
, Phaidon, ev. Suut Kemal Yetkin, Hamdi Ragp Atademir, MEB

Y. stanbul 1989.
, Phaidros, ev. Hamdi Akverdi, MEB Y., stanbul 1997.
, Devlet, ev. Sabahattin Eybolu, M. Ali Cimcoz, Trkiye
Bankas Kltr Y., 18. Basm, stanbul 2009.
RAHMAN, Fazlur, bn Sn, ev. Osman Bilen, ed. M. M. erif, slam
Dncesi Tarihi, Trke Basknn Ed. Mustafa Armaan, nsan Y., c. 2.
stanbul 1990.
RESCHER, Nicholes, Studies in The History of Arabic Logic, Pittsburg
1963.
ROSS, David, Aristoteles, ev. Ahmet Arslan, hsan Oktay Anar, zcan
(Yaln) Kavasolu, Zerrin Kurtolu, Kabalc Y., stanbul 2002.
SARIOLU, Hseyin, bn Rd Felsefesi, Klasik Y., 2. Basm, stanbul
2006.
SCHROEDER, F. M. & TODD, R. B., Two Aristotelian Commentators on
the Intellect: The De Intellectu Attributed to Alexander of Aphrodisias and
Themistius Paraphrase of Aristotles De Anima 3.4-8. Pontifical Institute of
Medieval Studies, Toronto 1990.
SHARPLES, R. W., Alexander of Aphrodisias; Scholasticism and
Innovation, In W. Haase (ed.) ANRW Aufstieg und Niedergang der
Rmischen Welt 1987.
, Appendix; The Commentators and Introduction, Alexander of
Aphrodisias; Ethical Promlems, Cornell University Press, London 1990.
, Appendix; The Commentators and Introduction, Alexander of
Aphrodisias; Ethical Promlems, Cornell University Press, London 1990.
, Quaestiones, Cornell University Press, Duckworth, Ithaca and
London 1992.
, Introduction, Alexander of Aphrodisias; Supplement to on the
Soul, Cornell University Press, Duckworth, Ithaca and London 2004.
STREET, Tony, Arabic Logic, Handbook of the History of Logic, ed. Dov
M. Gabbay, John Woods, Elseiver, c.1. North Holland 2004.
SUNAR, Cavit, Varlk Hakknda Ana Dnceler, AF Y., Ankara 1977.
217
216
EHRAZR, emseddin, Trhul - Hkem; Nzhetl-Ervh ve

Ravzatl-Efrh, thk. Abdlkerim Ebu veyrib, Camiatd-Davetilslamiyyetil-Alemiyye, Trablus 1988.
ULUL, Cevher, Kind Metafizii, nsan Y., stanbul 2003.
TA, smail, Sovyetler Dneminde Bir slam Felsefecisi Olarak M. M.
Hayrullaev ve Grleri, Dini Aratrmalar, Motif Y., c. 5. S. 14. Ankara 2002.
, Ebu Sleyman es-Sicistan ve Felsefesi, Kmen Y., Konya 2006.
TAYLAN, Necip, Mantk, Marifet Y., stanbul 1996.
, Anahatlaryla slam Felsefesi Kaynaklar - Temsilcileri Tesirleri, Ensar Neriyat, 4. Basm, stanbul 1997.
TAYLOR, Richard C., bn Rd: Dini Diyalektik ve Aristotelesi Felsefi
Dnce, ed. Peter Adamson, Richard Taylor, slam Felsefesine Giri, ev.
M. Cneyt Kaya, Kre Y., stanbul 2007.
THLLY, Frank, Felsefe Tarihi, ev. brahim ener, Kitap Bir Y., stanbul
1995.
TMUN, Afar, Dnce Tarihi 1, Bulut Y., 3. Basm, stanbul 2000.
, Felsefe Szl, Bulut Y., 4. Basm, stanbul 2000.
TODD, Robert B., Aphrodisias of Alexander On Stoic Physics, E.J. Brill,
Leiden 1976.
TRCOT, John, Giri ve Bibliyografya, Aristoteles, Metafizik, ev. Ahmet
Arslan, Sosyal Y., 2. Basm, stanbul 1996.
, Ruh zerine, Aristoteles, ev. Zeki zcan, Alfa Y., stanbul
2000.
TURHAN, Kasm, nayet Mad., TDV slam Ansiklopedisi, stanbul 2000.
UYSAL, Enver, Kind ve bn Sn Felsefesinin Temel Kavramlar, Emin
Y., Bursa 2007.
LKEN, Hilmi Ziya, Mantk Tarihi, stanbul 1942.
, bn Rd, MEB., stanbul 1951.
, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, lken Y., stanbul 1997.
, slam Felsefesi, lken Y., stanbul 1998.
218
VORLANDER, Karl, Felsefe Tarihi, ev. Mehmed zzet, z Y., stanbul

1927.
WEBER, Alfred, Felsefe Tarihi, ev. H. Vehbi Eralp, Sosyal Y., 5. Basm,
stanbul 1998.
WSNOVSKY, Robert, bn Sn ve bn Snc Gelenek, ed. Peter
Adamson, Richard Taylor, slam Felsefesine Giri, ev. M. Cneyt Kaya, Kre
Y., stanbul 2007.
ZELLER, Eduard, Grek Felsefesi Tarihi, ev. Ahmet Aydoan, Say Y., 2.
Basm, stanbul 2008.
219
218

Iskender Afrodisi DR

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Iskender Afrodisi DR

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SKENDER AFRODS

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

Bask Adedi : 300

Dedem Hasan SARITA, Babam Musa SARITA ve Annem Elif SARITAa

Kamil SARITA, 1976 ylnda Afyon, Emirdan Gneysaray Kynde

blm konumuzla dorudan ilgili deildir, ancak skenderin grlerinin

Ad Geen Makale/ Risale

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Kltr Bakanl Yaynlar

Milli Eitim Bakanl Yaynlar

Trkiye Diyanet Vakf

Basm Tarihi Yok

Yap Kredi Yaynlar

Basm Yeri Yok

1.1.3.2. nermelerin Dndrlmesi Ynnden Kyas.............................. 41

2.3. LK AKIL (FAAL AKIL)........................................................................ 121

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

sonra da Aristotelesin rencisi olmutur. Theophrastus 322288 yllar

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

toplam ve bir dzene koymutur. yle ki bugn, elimizde bulunan

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

eilimli dnrlerdendir. Buna karlk Akdenizin dousundaki gelime,

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

yorumlamaya hasreden felsefi anlaytr. skender, bu anlamda kinci

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

skenderin hangi tarihte doduuna dair herhangi bir bilgiye

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

pasajnn Alexander of Damascusa deil de Alexander of Aphrodisaiasa

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

etkilenmitir. Herminusun ve Sosigenesin bu konudaki etkisi skenderin

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

olan Aristoteles of Messenia 180li yllarda yaamtr.42 Bu erevede

Copleston, Felsefe Tarihi 1, s. 50.

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

gre rhetoric (hitabet) felsefesinin blm bakanlna, baka bir rivayete

47 Bkz. Todd, age., s. 314.

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

olarak bu ifadelerle gemitir.50 Sharplese gre skenderle Galen arasnda

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

dizisinin birleimiyle ilk gelenein durumu zirveye tanmtr.54

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

tartrken, paganlar ve Hristiyanlar tarafndan saldrlan Peripatetikleri

Bkz. Todd, age., s. 1417.

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

Aristotelese kadar filozoflarn nedenler hakkndaki dncelerini

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

Meymn, hangi filozoflarn okunmas gerektiini vurgularken zellikle

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

ilgili bamsz kompozisyonlar da vardr. Onun eserlerinin ou gnmze

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

Ebul-Ferec b. Tayyib es-Serahs (. 889) ise tam anlamyla onun tekrar

Gutas, age., s. 138.

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

almtr.93 Tabakat eserlerinden skenderin Hitabet ve iir adl eserlerinin

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

yazmtr. Fizik, Gkyz ve Yeryz isimli eserlerinin yorumunun byk

Yrd. Do. Dr. Kamil SARITA

skender, bu eserin Nu ve Lamda blmn yorumlamtr. Nu blm

SKENDER AFRODS VE FELSEFES

ilgili Peripatetik pheciliin standart Hristiyan eletirilerinin cevabdr.