Wffi

OSMANLI

DIVLEiI'NIN

7oo. KURULUS YIL DOruUnnu

&sffidh$.#g-$ ffiffi$f,tuffitr$trs&ffiffi
ffi*ruffi&

wffi fresmw$ss&w

DATA AND STATISTICS IN

THE OTTOMAN EMPIRE

Derleyenler

Edited by

Prof. Holit inlrclx

Frof. gevkef PAflIUK

T.c.

BAsBAKANTTK DEVLET

israrlsrir

ENsTir0s0

STATE INSTIIUTE OF STATISTICS PRIME MINISTRY REPUBTIC OT TURKEY

istatistik bilimini genig anlamda bir devletin, i.ilkede insan ve maddi kaynaklannr tespit
ihtiyacrndan do[mug bir bilim dalr olarak tanrmlarsak, rnerkeziyetgi, biirokratik, patrimonyal bir devlet
olan Osmanh imparatorlufunda neden bu dofrultuda genig bir etkinlik gosterildi$i anlagrlrr. Bunurt
dolal sonucu olarak Osmanh arqivlerinde genig istatistik dizileri meydana gelmigtir. Bunlann gtin
rgrfirna grkanlmasr yalnrz bu imparatorlu[un tarihi bakrmrndan depil, istatistik ve resmi kayrt tutma
(book-keeping) metodlannin genel tarihi bakrmrndan da son derece ilgingtir. J. DupAquier'nin Qin'den
Avmpa'ya kadar istatistik tarihi tizerinde aragtrrmalan, Osmanlt istatistik tanhi yaprlmadan tam
sa;-rlamaz. Osmanh istatistik defterleri gerek igeri[inde do$ruluk ve kapsamhhk prensiplerinin
uygulanrgr bakrmrndan, gerekse defterlerde kullanrlan kayrt y6ntemi, krsaltma, referans us0lleri gibi
kayrt metodlan bakrmlndan, 15. Yrizyrlda Avrupa'da gorulen benzeri orneklerinden daha karmagrk,
geligmiq ornekler vermektedir. Bu metodlar, islAm Halifeli$i, iran, Orta-Asya drneklerinin bir devamr
olarak(l) kadim Mezopotamya medeniyetlerine kadar izlenebilir. Osmanh devleti patrimonyal,
merkeziyetgi, btirokratik bir devletti, dedik. Devletin merkez btrolannda, Defterhdne'de, aynntrh
istatistik defter koleksiyonlan olugturmasr genig bcilgelere yayrlan Osmanh devletinin merkeziyetgi
idare sisteminin vazgegilmez bir gerefii idi.
Patrimonyal hiikiimdar, devlet-iilke ve tebaayr babadan kaimrq bir miilk (patrimony) gibi
algllar ve kendisiyle toprak ve tebaa arasrnda kendi kontrolu drgrnda bagka hig bir otorite tanrmaz.
Osmanh sultanlan feth ettikleri yerierde yerli feodal giiglere ve kurumlara derhal son vermig ya da
feodal aileleri kendi timar sistemi igine ahp eritmigtir. Devlet, hububat yetigtiren, tarla tanmrna tAbi
biitirn topraklan, niri (beyiik) adr altrnda devletin rakabesi, yiiksek miilkiyeti altrna sokmugtur.
Halkrn, ordunun temel gereksinimini oluEturan bu[day arpa i.iretimini garanti altrna almak, korkung
aghk ddnemlerinin geri gelmesini onlemek kaygrst, miri toprak rejiminin asrl nedenidir. Osmanirdan
dnceki imparatorluklarda, meseld Bizans'ta da, aynl rejim uygulanlyordu. Nasrl ki Mrsrr'da,
Mezopotamya'da nehir kanallanrun onanmrnrn tirm toplum igin hayati onemi, son derece
merkeziyetgi, btirokratik bir devlet kontroltrne viicut vermigtir.(2) Bizans ve Osmanlr
imparatorluklannda btitiin tebaayr ilgilendiren toprafrn srkr devlet gozetimi altrnda tutulmasl ve
tretimin aksamamasr zarureti, gift-hane (zugo-kefalia) deniien ozgiin bir iiretim tarzrnm uygulanmasr
ile gergeklegmigtir. (Bu gegit bir "iiretim tarzr"nr Chayanov AMP gibi bir i.iretim tarzr say"r;.(3) Qifr
hane sisteminin ktsa tantmt gudur: Tanm topraklan raiyyet giftlifi denilen ufak aile tanm birimlerine
boltini.ir ve koylii tasamrfuna verilirdi. Bu birimlerin kaybolmarnasl, devamh kontrol edilmesini
gereklirirdi. Bu da zamarl zaman yaprlan toprak ve koyliintin saytml ile, yani tahrir sistemiyle
saplanrrdr (Mufassal Defterler).
imparatorluk hiikCrmetinin toprak tasamrfunu ve tiretimi srkr gozetim altrnda tutmasr, bir
da timar (Bizans'ta pronija) ordusunu ayakta tutmak igin bir zaruretti. Osmanh
imparatorlugunun klasik ddneminde (1300-1600) devletin zrrhh stivari ordusunu olugturan timarh
sipahilerdi.(4) Para ekonomisinin geri oldu$u bu ddnemde, koyltiniin aynen tahsil olunan tirtin
vergilerini kdylere yerlegtirdi$i bu ath askerine tahsis efmesi zorunlu idi.

yandan

Macaristan'dan Suriye ve Van'a kadar uzak bolgelerde koylerde yerlegmi$ bu askerlerin

timarlannt, intikalleri, her hirlti de[igiklifi devamh gdzetim zarureti, zarrtan zaman yoklama ve
(1) Resmi kuyudAtta 13. ve 14. ytlryrlda iran'da kullarutan metodlar hakkrnda ve muhasebe el-kitaplanna bir misri.l olarak: Abdullah
Mazandar6ni, Die ResAla-yi Falakiyya, ed. W, Hinz, Wiesbaden 1952.
(2) Bak. K. Wittfogel, Oriental Despotism, birgok baskrlan var.
(3) Qift-hane sistemi igin balc H. inalcrlq An Economic and Social History of the Ottoman Empire, ed. H- lnalcrk with D. Quataert,
Cambridge: CUP 1994, 143-154; H. Inalcrk, From Empire to Republic, Essays on Ottoman and Turkish Social History, Istanbul: ISIS
yay. 1995,61-72.
(4) Bak. 'TimaC', Encyclopaedia of Islarn, 2. Baskr.

kontrolii gerektirirdi. Bu kontrol tahrir sonucu duzenlenen icm0l defterleriyle sa[lanrr, zamanla
meydana grkan de[igiklikler Cerdest ve tevcih defterleriyle izlenirdi.

Bu istatistik listeleri sayesinde merkezdeki btirokrat, bir sancakta hangi koyde geqitli stattide
ne kadar ntifus bulundu[u, koylrilerden hangilerinin ne kadar topra[r oldufu (Eift, nim-gift, topraklr
bennak), hangilerinin topraksrz oldufu (milcerred, caba), iirerti$i tiriin miklan ve fiyatrnr krsa bir
zamanda bulur, belirler ve gereken karan airrdr. Bagka deyimle, tahrir sayrmlan sonucu, sancak, kaza,
nahiye idare birimlerine gore meydana getirilen listeler (defter-i hakiniler), merkeziyetgi biirokratik
idarenin zaruri ve son derece etkin bir aractnt olugtururdu. Bu uzun aynntrlt listeler yaprlrrken, belli
modeller, krsalrma, referans siglalan geligtirilmig. karmagrk bir kayrt (book-keeping) sistemi
uygulanmrgtrr. Ozetle, tahrir ve defter-i hakdn? sisterni, belli bir idare sistemini uygulamada, dofru ve
kapsamh verilere gereksinimi karqrlayan cizgtin bir istatistik ve book-keeping sisternidir.
Defter-i Hakdni Emini Miiezzin-zAde Ali,(5) 16.yy. sonunda bu tahrir ve defter sisteminde
yol agtrfrnr hakh

baggosteren ihmal ve kargaganrn, nasrl btittin imparatorluk idare sisteminin gdkiigrine

olarak l'urgulamtgtrr.

Osmanh Argivinde defter-i hakAnilerden bize kadar gelmig en eskisi, 1835/1431 tarihli
Arvanid (Amavud) Sancalr icmdl defteri tarafimrzdan yayrnlandr.(6) Bir timar icmil defteri olan bu
defter, Osmanh biirokrasisinde bu tarihe dogru tahrir-istatistik metotlannrn kesin bigimde
uygulanmakta oldu$unu kanrtlamrgtrr. II. Murad ve Fatih Mehmed donemlerine ait baqka defterler de
tespit olunmuEtur(7). Arvanid defterindeki gondermelerden anlagrlclfirna gore, Osmanh tahrir sistemi
Yrldrnm Beyant (1389- 1402) donemine kadar izienebilir. Anonim TevArih-i Al-i Osman'da Yrldrnm
Beyant 'm devlet politikastna kargt elegtiriier arasmda gu satrrlan okuyoruz: Ulemadan Qandarh Halil
Paqa(8) ve Karamanh Rtistem "Osmanh beyleri yantna vardtlar, dirrhi diirlti hileyle dlemi doldurdular,
andan ilerii hesAb defter bilmezlerdi". Buna gore, iran-Selguklu devletinde uygulanan bijrokratik
metotlann, bu arada defter usfrllerinin daha Orhan zamanrnda baqladrfr iddia edilmektedir.
Ozetle, Orta Do[u medeniyetini devam ettiren ve geliEtiren Osmanh imparatorlu$unun
istatistik metotlan ve verileri, istatistik tarihi bakrmrndan gok zengin bir malzeme birikimini temsil
eder. Bu malzemenin korundugu. devlet arqivimiz, Hazine-i Evrak. devlet yaptsl itibariyle
batrhiaqmanrn bagladrpr Tanzimat dewinde, 1846 tarihinde kuruldu. Bundan once istatistik niteligi
taSlyan. defterler,.:egitli vekdletlerin, BAb-i 4fi, Maliye, Defter-i HakAni, Evkaf vb. devlet dairelerinde
saklaninakta idi.(e) Bu nezdretlerde gtinliik mudmeldta konu olmayan belge koleksiyonlan, 1846'da
Hazine-i Ewak'da toplandr. Bugiin Ttirkiye Devlet Arsivleri Genel Mtidiirlti$ii'ne bagh Osmanh
ArEtvi'nde, kaba bir hesapla bir buguk milyon belge bulundu$u tahmin olunmuqtur. Burada, ozellikle
istatistik verileri kapsayan belge dizileri arasrnda, defter-i hakdniler tizerinde duraca[rz.
Tahrfu veya Tapu Defterleri (Defter-i Hakani Serisi: B.D.A), Osmanh Argivi (istanbul) ve
Tapu Kadastro Genel Mtidtirlii[ii'nde (Ankara) saklanmaliladrr. Bir yer feth olundugu z:rm rL,, sultan
bir emin ve kdtipten olugan bir komisyon gdndererek o tilkeyi "tahrir" ederdi. Tahrir eminine Pddigah
tarafindan verilen yetki beratrndq taluirin nasrl yaprlacafr aynnhh bigimde anlatrlmrqtrr. O zamanki
(tol
veri toplama yollannl bildiren bu belgede gu noktalar belirtiimigtil.

(5) KavAnin-i et-i Osman der Hiilisa-r MezAmin-i Defter-i Divarg Istanbul, 1280/1864. T-rmarh listeleri ve kanunlanru veren bu onemli
eserin yeni bilimscl bir yayrnura gereksinim vardr.
(6) Hicri 835 Tarihli S0ret-i Defter-i Sancak-i .Ananid, yay. H. lnalcrh Ankara: TTK 1954(O Bak. S0ret-i Defter-i Arvani4 Giriq, )il-)OI, orada gdsterilen Amavutluk'a ait defterladcn baSka Istanbul Osmanh Anivi ve Soffa Milli
K[ttlphanesi Osmanh Belgeler koleksiyonunda II. Murad ve Fitih d6nemlerine ait dcftcrler rnevcuttur.
(8) Giese yaynl, Breslau 1922,30
(9) Osman.h argivleri flzerinde bak Bagbakanhk Osmanh ArSivi Rehberi, Baqbakanhk Devlet Anivleri Genel M0dmtttgt| O.A.D. BagkanlSr,
yay. no. 5, Ankara 1992; ve Bagbakanhk Osmanh Argivi Katalogian Rehberi, O.A.D. Bagkanhpr, yay . 76, Ankara I 995.

(10;6t rrt'd Defteri, 19-20

Emin, tahririne memur oldufu vilAyette, o yerin kadrsr ve trmar erlerini toplar, teftig daima
yaprlrr.
Kadrlar, hig bir gelir kayna$rnrn drganda kalmarnasrna dikkat edecekler, yani boylece
birlikte
eminleri hazine namlna kontrol edeceklerdir.

HAslarrn mribAEirleri, zedmet ve timar, evkaf ve emlik sahipleri muAf ve miisellemler, bir
kelime ile, bir berdt ile gelir tasamrf eden herkes, ellerindeki berAtlan, s0ret-i defterleri,
temessiikleri ve mahsuiAt defterlerini bu komisyona teslim edecektir.

Bu vesikalara gdre yerinde teftig baglar: BerAt sahipleri reAya ile beraber tig yrlhk gelir
mihannr bir defter halinde emine sunarlar. Emin bunu hiilcOmet merkezinden getirdifi eski
mufassal defterle kargrlagtrnr ve yerinde redya arasrnda teftiq eder. Uygun bulduklannl ve
meydana grkan fazlahklan miktar olarak deftere kaydeder. Bunlann krymeti sonra
merkezde hesaplanacaktrr: "Nice bahd tayin edersem defterin zeylinde kayrt olunup her
timann miktan mdlfim ola ve ciimle ba$lana". Fakat daha aga$rda soylendigi gibi eminler,
bu krymetlerin tayini igin kadrlardan mahalli narht gdsteren hiiccetler getireceklerdir.

r
.

Biitun ntifus ve gelir kaynaklan tamamr ile deftere gegecek, bir gey hirig brrakrlmayacaktrr.

Vergiye tabi olmayan gocuklan yazdrran veya gelir miktannr saklayarak az gosteren
sipahilerin timarlan ellerinden ahnacak ve mevk0f kaydedilecektir.(11) Burrlonn hdsrlAtr o

ReAyA $u gekilde yazrlacaktrr: Her sipahi, ewelce kendi ttzerine yazrlmrg olan btittin
redydyr emin on0nde toplayacak, yalnr z v ergiy e tAbi olan yetiqkinl eri y azdtacaktrr.

yerin kadrlan tarafindan hazine adrna zapt olunacakfir. Bulunan fazlahklar (zAyid'ler), ayn
bir deftere kaydolunup, bir timar sahibi aracrltfit ile bulunmug ise, kendisine zam (terakki)
yaprlacaktrr.

Bu suretle gelir kaynaklan ve niifus tespit olunduktan son.ra "defter tamim olup 'atabe-i
'ulyAma geldii$iin bana 'arz oluncaya de$in hig bir ferde ka[rt ve tezkire vermiyeler ve
timarlara miiteallik kaz|yi igin dergdh-r ntu'aliAma 'a.rz ve nArne gdndermeyeler, ol husus
igin bundan dahi kegtt varmrya".

.
.

Kadrlar, hardc (cirye) defterlerini eminlere teslim edeceklerdir.

Avdriz vergisi igin her kadrhSrn hane adedi ve muAflan dikkatle ve ayn ayn bir deftere
kayrt ve tespit olunacaktr..(t')

gelen
ve
Orada
merkeze bildirilecektir.
de[igiklikler, eski defterle kargrlagtrnlarak tespit olunacak
"emr-i padigihi" ile son gekli kararlagtrnlacak ve defterin arka sahifesine kanun olarak
kaydolunacaktr.(13)

Sancakta mevcut biittin zeflmetler

bildirilecektir (defter- i icmdl).

"Vildyet-i mezk0reyi emAnet ve istikimet ile kitAbet ediib heddyd ve piqkeq ve konukluktan
nesne almryalar ve kimseye meyl u muhdbA etmey[p kemil-i addlet tizere yazub defter
ideler... hiznretleri ve emAnetleri mukdbelesinde ve ma$lan hususiygiin ddet-i kadime
fizere her hineden ikiger akga ahp birin emin ve birin kAtip veghi maigetlerine ve
masAriflerine sarf ideler."

Sancakta her

ttulii mahstl ve bac vergilerinin ne oranfida ve nasrl almdrfr, vukua

ve

timar-erleri cebel0 mikdarlariyle

beraber

(11) Buna mukabil re6yi da vergiden kurtulmak igin yazrlmaktan kagar. Bu gibiler sonradan h6ric eminleri (balc Barkan, Kanunlar, s. 190)
yahut kadrlar tarafindan bulunarak vergileri tahsil olunur @arkan, Kanunlar, s.277).
(12) Qelt0kciler ve Derbent re6y6sr igin hususi h0kfimleri buraya almayr gereksiz gOrdtlk
(f3) Hilk0met merkezinde vc mahkemelerde ihtilAflann halli igin miiracaat olunan sancak kanunnAmeleri, igte bu surctle meydana
getnektedir. Bu sancak kanunndmelerinden y0zden faziasrnr bir arada Omer Lfltfi Barkan negretnigtir (XV vc XVI. asrlarda Osmanfu
lmparatorlupunda zirai ekonominin hukuki ve mali esaslan,l, kanunlar, Istanbul 1943). Bu kanu4 deftere kaydedildigi gibi ait oldufu
wrca$n kadrsr tarafindan da sicill-i mahfiza yaalrrdr (Bak Ba*an, Kanunlar, s. 350-351).

Burada gorriliiyor ki, tahrir ernini bu agamada, kadlnrn ve dirlik sahiplerinin yardrrn ile, eski
mufassal deftcr, istihkak sahipleri ve reiya clindeki vesikalara bakarak her tiirli.i gelirde meydana
gelmig de$iEiklikleri ve en son durumu yerinde tespit etmekle gorevlidir. Emin, bu suretle meydana
(14)
cizye defteri, zeviyid ve mevkuf ciefteri ile sancak kanunndrnesi
gelen defter-i mufassal,
miisveddelerini ve mahalli narh hriccetlerini tetkik ve tasdik olunmak iizore merkeze getirir. Orada
mahsul vergileri, narha gdre ayn ayn akga tizerinden hesaplanrr yek0n baglandrktan ve onayianc|ktan
sonra emin igin igin ikinci agama bagiar. Bu da, kesin olarak ortaya grkan bu gelir kaynaklannrn dirlik
sahipleri arasrnda istihkaklanna gdre taksimidir. Bundan 6nce timarlrlar arastnda gelirin tevzi ve
tahsisine dair hig bir isiem yaprlmaz.
Tevzi, da[rtrm, onlann ellerindeki Pidigah berdtr ve emirler ile beylerbeyi yaftasr esas tutularak

, (15)
'
yapulr.

Beylerbeyi yaftasr gereklidir, giinkti genellikle sipahilerin komutanr olan beylerbeyi tezlciresi
olrnadan hig bir tinrar tevcih olunamaz ve timarlann son durunru en iyi olarak merkezdeki icmAl
defterinde deSii, beylerbeyi yanrndaki defterde g6rtintir. $u halde beylerbey'i yaftast, timar
belirlenrnesinde herkesin son istihkak durumunu gostermek tizere verilmig bir belgedir. E,min,
(16)
oelir
kendisine sunulan vesikalan inceleyerek her bir dirlik sahibine miistahak oldufu miktarcla
gelirin
tahsis eder. TevziAt bittikten sonra ayn bir defterde her birinin ismi altrnda, sadece bu
miktanyla nerede bulundu[unu tespit eder ve golu zaman bagta bu timann utak bir tarihgesini yaparak
son istihkak sahibine hangi vesikaya (berAt, beylerbeyi bitisi) istinaden verildigini belirtir. iqte timar
birimlerini (lcrhg) gostermek iizere timar sahiplerine g6re tertip olunan bu defter, bir defter-i icmAl-i
hAkdni'dir.

Her dirlik sahibi, eminden yeni timannt gdsteren bir tez*ire alrr ve bu emin tekziresiyle
berit talep eder. icmAl defteri ise, beyaza gekilerek Padiqah'a arz
edilir, onun tarafindan haft-i htimdyun ile kabul ve tasdik olunduktan sonra tu$ralanrp muhafaza
olunrnak i.izere defterhdneye teslim olunur ve bundan soffa yeni bir tahrire kadar timar muamelAtrnda

Padigahrn kaprsma giderek yeni

tutulur. Bu asrl defter'e gore beylerbeyine, yahut baq muhasebeye verilen kopyalar, sfuet-i defter
adryle anrlmaktadr.
esas

Demografft veriler, yerlegim bigimleri, tanm tiriinleri, fiyatlar ve bu gibi ttim konularda geliEme

ve gerileme soz konusu oldu$unda, arqiv koleksiyonlan arasrnda, kugkusuz, tr zengin istatistik
bilgileri mufassal defter-i hakdnilerde bulmal<tayn. Rahmetli O.f. Barkan'm 1936'larda bagladrfr
gr[rr-agan ara$tlnnalanndan sonra, Ttirk ve yabanct aragtrmacrlann bu defterler tizerinde gahgmalan
yogun bir bigimde devam etmektedir. Yabancrlar arasrnda, vaktiyle memleketleri Osmanh tilkesinin
bir pargasrnr olugturmug bulunan Bosnah ve Macar aragtrncrlar, bu defterlerin kapsamh istatistik
onemini ilk kez takdir eden ve sistemli bigimde defter yayrnlanna baghyan bilim adamlandrr.

(tt)

Ti.irkiye'de 1947'de Ttirk Tarih Kurumu'nda Tahrir Defterleri serisinde defter-i hakAnileri
sistemli bigimde yayrnlamak igin bir komite kurulmu$tu (i.iyeler: 0.f . Barkan, T. Gdkbilgin, T. HalasiKun, R. Anhegger, $. Altunda!, H. inalcrk). Bu seride Arvanid defterinden sonra O.L. Barkan, ve B.
Yediyrldrz defterler yaytnladrlar.
15. Yiiqyrl mufassal tahrir defterlerinde "esAmi" (koylerdeki niifusun kigi adlan) yazrldr[r gibi
kdylerin hangi timar dahil oldufu da gogu zaman kayrthdrr. Yani, mufassal ve icmil defter verileri bir
arada verilrnigtir. II. Murad ve F6tih donemleri defterleri kiigtik boydadr (boyutlan ll: 29 santim). II.

(14) Defter-i mufassal bir kanun mecmuasrnda (Paris Bib. Nationale, Suppl, tues no. 69, s.45b) gdyle tarif edilir: "Defter-i mufassal her
kariyenin, redy6sr ve 0grii ve resmi ve enva'i mahsulitr yazrlan defterdi/'. Onun igin mufassala bazan sadece "Mahsuldt defteri"de denir.
Balka bir kanunnameye gdre (T.T.K. yarna 34) "r0srim-i redyd ve ardzinin dAva ve nizA'm defter-i mufassal kar'eder, min ba'd defter-i
icmdle mi.uacaat olunmaz". L- Fekete, Estergon sanca$mn mufassal defterini (Budapest, 1943) negretmigtir
(15) Bak. 0.L. Barkan'rn negrettigi vesikalar 0.U. Iktisat Fak. Mec. II, l, s. 45; II, 2, vesika no. )C(, rcflIl).
(16) Istihkak sahibinin sonra itirazma meydan brrakmamak igin emin bu tahsisleri yaparken, onlann nzdlannr alma.va dikkat eder, hatta
ekseriya ziyadesiyle verir @ak. Barkan, iktiSat Fak.'Ivfec. iI, 45, veSka I).
(17) Bu defterlerin hangi konularda bize rakamsal diziler sa$iadrfrnr yansltan yabancriardan ilki L. Fekere, Segedin Sancagr mutassai
defterinin lv{acarca gevirisini yayrnladr (Az estergomi szandsak I 570 evi odddczeir.isa Budapeste 1943).

Bayezid'den bu yana, ozellikle Ceidl-zAde Mustafa'ntn nigancrlrk yrllannda, ayn inufassal -re icmal
defterleri yaprlmrg, defterler, bo;,'utlan vc igeri[i bakrmrndan geligmiEtir.

genel tahrirler, Selinik fethi (1430), istanbul fcthi (1453),

Budin fethi (1526) gibi biiyuk fetih ve olaylar ardrndan yaprlrrdr. Otuz yrlda bir, yani her kugakta yeni
tahrir yaprldl[r kuralr her zaman do[ru gortinmemektedir. Tahrir, bir bdlgede nlifus ve gelirde onemli
bir artrg veya kiigiilme 0gikAr bir hal aldrfr zaman bunu tespit amacrnl gtittiiftinden. zaman zaman bir
sancakta ara talrrirler y'aprlrrdr (eldeki tahrir defterlerine gore sayrmlar hangi sancakta hangi tarihlerde
yaprlmrgtrr, bunun igin bak. O.A. Rehberi,189-221). Bagbakanlrk Osmanlr Argivi'nde 1094 defter
(1302-1883 yrllannr kapsar) bulunmaktadrr. Tapu Kadastro G.M. Kuy0d-i Kadirne koleksiy'onunda
ise,2320 defter mevcuttur. Bu son koleksiyondaki defterler arasrnda Krbns'rn tahririne ait 1512 tarihii
(18)
mufassal defter, miikemmel bir ornektir. Defterlerin tarih ve qegidi' O.A.Rehberi'nde
listeler,le
igaret olunmugfur. Bu defterlerin onemli bir boltimii bagtan veya sondan eksiktir.

Biittin imparaiorlufu

kapsr.v-an

imparatorlufun Anadolu-Rumeli gekirdek bolgesini kapsayan sancaklara ait ozel dnemcle bir
istatistik serisi, 1530 tarihli altr adet Muhdsebe defterieridir (Tapu Tairr?r Defterleri: Anadolu igin nos.
.138, 166, 387 ve 998, Rumeli iEin nos. 167 ve 370). Bu defterler, iki bolgenin niifusunu ve gelir
kaynaklannr muhasebe iEin mevcut mufassal defterlerden dzetlemek suretiyle yapilrnrgtrr: yerinde
yaprlmrg yeni tahrirler defildir. Herhalcie 1529'da Viyana kugatmasr gibi olagan drgr bir olayla ilgili
(1e)
olarak Ba$ defterdar muhasebe igin bciyle bir 6zete gereksinim duyrnug olabilir.
Defterin
drizenleme ydntemi gosterir ki, bu ig Anadoiu ve Rumeli'de mevcut gehir, kale, pazer yeri, koy,
meztaa, yaylak, krgiak, vakrflar, asker, reaya gruplan ve avariz gelirleri rizerinde bir genel cetvel elde
etmek tizere yaprlmrgtrr. 933-93411527-1528 mali yrhnda yaprlan bir genel butgeyi izlemesi
bakrmrndan devletin genel gelir ve giderlerinin muhasebesi amacryla bir icmil-i muhasebenin
yaprldrfr Agikdrdrr. Barkan'rn yayrnladr$r bu btitge, "Muh6.sebe-i icmdl-i Mahsuldt ve ihracit ma'
('0)
1530 tarihli "Muhdsebe-i VilAyet-i Anadolu I. defteri Bagbakanhk,
fimarhd" adryla anrlmaktadrr.

D.A.G.M. Osmanh Argivi tarafindan, bu satrrlan yazanln gozetimi altrnda hazrlanmrg ve

yayrnlanmr$tr: "438 Numarah Muhdsebe-i Vildyet-i Anadolu Defteri (93111530) I: Ki.itahya, Karahisar-i Sahib, Sultan-onti, Hamid ve Ankara LivAlan, Dizin ve Trplu Basrm, yaym no. 13, Ankara
(tt)
lgg3.
D"ft.rin bagrnda ilk sahifelerde Anadolu Beylerbeyiliginin, 17 sanca$rn (bak.Ek) genel bir
tablosu
verilmektedir. Bu dnemli istatistik tablosunu aga$rda aynen ahyoruz (bak. cilt I,
istatistik
Ankara L993, ll-12).

(f8)

Bak. Bagbakanlft Osmanlt Argivi Rehberi, 189-220; H. Lowry, "The Ottoman Liva KanunnAmes Contained in the Defter-i Flakani'.
Osmanh Aragtrrmalan, II (1981), 4347.
(19) Bu ddnemde defterdar, Iskender Qelebi'dir. Hakeni defterlerin yalmz veziriazam ve nigancr kontrolu altrnda bulundulu mal0mdur. Egine
rastlanmayan bu gegit muhasebe icmdlinin, Yezinazant Ibrahim Paga'ya kargr bir iktidar miicadelesi iginde bulunan Iskender Qelebi'nin
gtrigimi sonucu olduSu tahmin olunabilir. Defterdar Iskender Qe le bi ile Yeanazam Ibrahim Paga arasrnda giddetli bir iktidar miicadelesi
vard; bu rekabet ikisinin de katli ile sonuglandr.
(20) Bu muh6sebe (butf)defteri O.L. Barkan tarafmdan yaynlanmrgtrr: "H. 934 (M. 1527-1528) Mali Yrhna ait bir Btltge Ornegf', LU.
iktisar Fak0ltesi Mecmuast, XV, l-{ (1953-1954), 251-329; ash Topkapr Sarayr Mfizesi Ar;ivi, D.3442'de kayrthdr. Barkan'a gdre (s.
254)bub0tge, avdrizgelirlerini ihtivaeffnez 1530 hrihti icmdl, avanz gelirlerini igerir. Idiyenyrllard4 l53l ve 1532'de Macaristan'da

bqnlk seferler yapriacaktrr.

(2f) Arfiv G.M. bu yaym yapmak [zere benim g6zetimimi istedi; segilen argiv uzamanlan e. Ozkrlmg, A. Cogkun, S. Qairlq M. Karazeybelg
A. Siwida$, M. Yrlzba5rollu, metni, deftere esas olan sancak defterlerile kargrla5urdrlar. Metin, trpkr basrm, harita ile ciizinler tarafimdan
kontrol edildi ve detterin niteligi Cirig krsmrnda.,artrqrldr.

MuhAsebe-i VilAyet-i Anadolu

I

MirmirAn

UnrerA-i SiivAri (Sancak Beyleri)

15
.l

UmerA-i Mrisellem

Umerd-i PiyAde

T2

t54

Nefs-i qehr ve kasabAt

Krid'

37

BazArgAh

7l
(tt)tzooo(z)

K(urA) (?)

Mez6ri'

kit'a

CemA'at

Qiftlik-hd ki mtistakil hisrl yazrlmrgtrr

1887

krt'a

1599

54r

Yaylak-hA
Krglak-hd ma' otlak,

345r

krt'a

100
2

Qorak:

der Saruhan

kit'a

der Karahisar

ktt'a

Koru

krt'a

25

Zemin-hA

ktt'a

568

Bag ve balge

krt'a

297

AsiyAb-hA

bab

1450

Dek6kin ve mehAzin

bab

7678

HticerAt

bab

635

'AmAyir

bab

45

Cevdmi'

bab

342

Medflris

bab

110

Bika'

bab

11

MevlevihAne

bab

Daru'l-huffdz

bab

HAnikAh ve zevdyd

bab

623

Kalenderhdne

bab

MuallimhAne

bab

154

(22) Defterin asfinda K.... haClltba$litan b[ kayriiiiiktii. HCi{ialde kiqve olrnahdii. Altrnda yalntzca "on ki ..." kaydrnr buluyoruz. Ar$ivist
A. flzkrhng'm ara5trmalar:na gore "on iki bin" okumak m0mkiin ise de, bu rakam fazlasryla ytiksektir; kr$. Cilt II, 9.

IlIuhAsebe-i Vilivet-i Anadolu (devam)

MesAcid

bab

t05s

Bazzazistiln

bab

1t

KdbAnsaray rna' hAn-i biizi.irg

bab

75

$em'hine ve bozahdne ve baghAne ve bez?rhine

bab

Tah0nhAne ve sabunhdne

bab

50

Hammdm

bab

238

Iskele

10

MemAlih

tl

Enhdr (-i geltik)

2M

Ma'den-i ziimtirri.id der kazi-i Sivrihisar

Ma'den-i mis (bakrr) der livd-i Katamoni

Ma'den-i $ap, vakf der kazd-i Gedos

Ma'den-i zrmih, vakf der Ktitahya

KudAt

160

Mtiderris

121

KethudA-i timdr
t

DefterdAr-i timdr

l.

Mir-'alem

nefer

16

Zu'arn|

nefer

195

SipAhiydn

nefer

73rl

nefer

37

bd berAt-i htimAyun
bA

berAri mirmirAn

DizdArdn

Mustahfizdn ma' kethtidd ve eimme-i krla'-hd

HAne-h0-i 'avAriz ve gayr-i aviriz-t mtislimAnAn ve gebrAn ma' miicerredAn-i igdn

166

neter

550139

Minh6:
Neferdn-i gayr-i avdiz

79105

Kadr-i ma'z0l

nefer

Hutebd ma' eimme vemiiezzinve kadr-zAde,

nefer

37 56

Huffiz ve ser-mahfilve

geyh ve Eeyh-zAdeve mu'arrif ve kayyrmve mualim ve

halifeve mtitevelli ma'hademe-i 'amAyir ve ehl-i 'ilm ve miista idve hlebe ve
ci.iz'-hAndn ve dA'i ve gayr

nefer

3299

SAdAt

nefer

318

Miirgid
Sahib-i berevAt ve sAhib-i vakf ma' evldd-i

?qan

nefer

2047

NIuhf,sebe-i VilAyet-i Anadolu (devanr)

Siplhiydn-i rntjtekd' idin ma' sipih?-zddeg0n

nefer

9802

Ser-piyddegdn ma' evl3.d-i igan

nefer

105

BAzCirin

nefer

1452

nefer

604

bA-Eiftlik

Mu'Af 'an-il 'avinz

848

Mu'AfAn

nefer

2717

h.lne

2622

miicerreddn

nefer

155

nefer

Ta' allukat-i Ab0-lvlusli m

nefer

EvlAd-i Karaca Ahmed ve Armagan;ah

nefer

55

EvIAC-i $eyh Muhyiddin Semarkandi ve $eyh Ahmed

neter

i3

Hdfizin-i cisr

nefer

46

KethiiddyAn

nefer

115

Meremmetciy0n-i mesAcid ve cisr ve kAriz ve kdrbdn saray

nefer

438

Ortakiydn ve kesimciyAn

nefer

901

GrlAmdn-i vakf

nefer

810

Saray-dAr

nefer

Zdviyeddrdn

nefer

544

Azhdegdn-i vakf

nefer

270

'an nesl-i Hazret-i Omer

ve

'AbbAs radiyalldhu 'anhumi

,|

Der evkAf-i sel6tin-iba'zr, srhhati agalr evkAf mahallinde masf0rdur

Hdne-i mi.islimAndn

Hine-i Gebrfln

1869

3s3

Miicerredan-i mtislim

nefer

3815

MticerredAn-i gebr

nefer

94

Sakkdydn

nefer

Hademe-i Ktire-i ma' m0re

nefer

2097

Kadimi der livi-i Teke

nefer

116

Ptr-i ndtuvdn ve a'mA ve ma'lfil ve fakiri.i'l-hAl ve abddl ve lAl ve gayr

nefer

4Lt2

GilmAn-i mldiydn

nefer

Derbendciy0n

nefer

r)

2288

HAne

Mi.icerred

s11

nefer

Qeltiikciydn: Re'is
Hdne-i EelttikciyAn

T2

403 i

10

Muhisebe-i YilAvet-i Anadolu (devanr)

nefer

7/l

Tuzcuyin

nefer

915

Tagcry;in

nefer

J/.

NljkerAn

nefer

81

KorucuyAn

ne[er

27

'Azebleriin binbagr

nefer

Haymtne

nefer

26

OkcryAn

nefer

'a,/-

tsagblnfln

nefer

76

MiisAfirdn

nefer

75

MLicerrerlin

l+

.-t

.\

A')

ElliciyAn ve yoriikAn ve bogurcryAn ma' b6zdirAn-i mens0h

12035

HAne
Iv{rice rreddn

nefer

2253

Eimme-i elliciyAn ve ydnikin

nefer

7',l

Kethtidd

nefer

f,

Katranc,iyAn
It-cilr iidA

i:$:le

'lr', ,1r i'\.r

t ^ ilr' ,iict'1$,r

{i)]A

*,e;ii:r

bit-bfrkt
Hfuehd-i av0riz:

377,459

h,tiislimdnAn

rrefer

375,034

GebrAn

nefer

24',25

nefr*t-

9"?575

hdrisiim6nAn

neter

933'32

GebrAn

nefer

243

neter

70

Mrice.rredAn:

B?ve

Cemtan

795 ytik ve
14567
akEa

Mahs0lflri heme fr sene-i kAmile

'an mahs0l-i nefs ve kurd ve mukata'At ve gayrihim dahi

785

yiik

63960
"NL ctzye-i gebrdn-i rntiteferrika ve cizye-i timer6-i Sakrz ma'

ha dahi

l1

ri.is0m-i marhasa-

9 ytik
5060?

430 no.lu Anadolu Muhasebe detlerinden yukanya aynen grkardrfrmrz tablo, b6lgeye ait
gegitli verileri tespit belgesidir. Bu savrmlar, idare igin belli bir amagla yaprlan istatistik verilerdir.
Mufassal sancak defterlerinden bu tablo grkanlrrken yanhglar yaprlmrq oldufunu saptadrk. Bizzat
sancak tahririnde ne gibi yanhElrklar olabilece[ini, emine verilen tahrir beratrndan anlamaktayz.
Anadolu VilAyeti'nin 11 sancafrna (Ktitahya, Karahisar-i Sahib, Sultan-6nii, Hamid ve
Ankara iivdlan) ait bu rakamlar arasrnda reaya ntifusu igin verilen 550139 sayrsr, mtisltiman ve gayr-r
mtislim hane (aile) ve mticened (evlenmemig) tt m ntifusu kapsryor. Hane (aile) halkr igin, kesin bir
(23)
katsayr vermek imkdnstzd,,
Katsayr 4 kabul edersek 17 sanca$rn 1530'da ntifusu 2.2 milyon

tahmin olunabilir. Bu kogullarda, Osmanlt istatistik verilerini her zaman kesin

rakamlara

dontigttirmekteki zorluk ortaya g rkmaldadrr.

Eyaletin yrlhk gelir toplama 795 y'rik (1 yuk:100000 akEa) ve 14561 akEa oiarak
hesaplanmtgttr. Bu da 79 milyon 514,561 akga eder (1 altrn:60 akga hesabryle yaklaqrk 1.320.000
altrn). Bu miktar genel btitgenin (152i-1528 mali yrir biitgesi 533 milyon akga) yaklaqrk yizde
14'iidur. Batt Anadolu'nun irnparatorlufun en zengin bdlgelerinden biri oldufu anrmsanmahdrr.Qr)
Defter verilerini rakamlarla czetleyen bu bdhimde, avArize tAbi olmayan askeri srnrf mensuplanna
iliqkin rakamlar gerge$e gok yakrndtr. EyAlefte 1311 timarh sipahi ve 195 zaim buiunuyordu.
$ehir ve kasabalann saylsr 157, dtikkanlar ve rnehAzin (depolar) 7218'dtr. Din kurumlan
biiyuk rakamlar gdsteriyor: 347 cami, 1 10 rnedrese; btiyrik ktigiik zdviyeler ise hayret edilecek sayrda:
623' dtir. Qocuklar igin mekteplerin (mualiimhAne) sayrsr ise 15.1'diir.
1530'da tiim imparatorlufiun istatistik rakamlannr, zikrediien altr muhasebe defterinden
g

rkarmak mi.imkiin

i.ir.

(23) Hane karsayrsr genellikle 4-5 arasrnda tahmin olunmaktadr. O.L. Barkan, N. G6yring, L. Erder, S. Faroqhi, W. H1tteroth, B. yediyrldu,
F. Emecen hane igin ayn ayn katsayr dnermiglerse de, het bOlge ve yerlegim biriminde bu sayr defigir.
(24) Defer-i Hakd-riler rlzedndg Tilrkiye'de ve drgarda Simdiye dektirqok defter yayrmlanmrgtrr. Yayrn metodolojisi bakrmrndan grizel
bir
Ornek; F.M. Emecen XVI. Asrda Manisa Kazast, Ankara: TTK 1989.

1,2

EK

1530, 16L0, L700-t740 Tarihlerinde Anadolu Beylerbeylifi

Avni Ali

(Eyileti) Sancaklarr

1700-1740 Orhan Krhg(zs)

1530 Nluhisebe-i Anadolu

1610

Saruhan

Saruhan

Saruhan

Kiitahya

Kiitahya

Faga Sanca$r (Kiitahya)

Aydrn

Aydrn

Aydrn

Ankara

Ankara

Ankara

HirdavendigAr

I{ridavendigdr

HiidivendigAr

Karahisar-i Sahib

Karahisar-i Sahib

Karahisar-i Sahib

Bolu

Bolu

Bolu

Kastamonu

Kastamonu

Kastamcnu

Mentege

Mentege

Mentege

Teke

Teke

Teke

Hamid

Hamid

Hamid

Kengrn

Kengrn

Kengrn

Karesi

Karesi

Karesi

Sultan6ni.i

Sultanonii

Sultanonii

Beypazan

Koca-ili
Biga

Al6iye

Gdruldtgti iizere, 1530'da Pa$a sancaklan, beylerbeyi merkezleri Kiitahya ve Ankara

sancaklan gtkarsa, Anadolu Beylerbeyili$inde 15 sancak vardrr. Tablomuzda da 15 "irmer6.-i sUvari",
yani sancak beyi gdsterilmigtir. 1610'da kaldrnlan sancaklar arazisi komgu sancaklara eklenmiEtir.
Biga ve Koca-ili sancaklan daha once Kapudan-i Derya idaresindeki Cezdir-i Bahr-i Sefid eyaletine,
AlAiye ise Krbns eyaletine baflanmrghr. 1700- 17 40'da Beypazan ayn bir sancak olarak ihdas

olunmughr.

(25) Osmanh Devieti'nin idari Taksimatr. Elazr( 1997.

i3