ı

Kİ TABiYAT

05mtJIl G. OZGODENLJ

S)'lloge Nwnı:mılfl Arabiwrunı Tübingen, DallJ /lnd die I..mubdıafren am obemı

Qxw, XN c lfurl!slJJı ttt. bearbeilet \"011 Am a.n Schwan. Emst Wasmuth
verlag, Tübingen-Berlin 2002.181 5,'

Nümizmat ik ilmi, bilhassa son yarım asır içerisinde gösterdiği hızlı gelişme
ile ıarihin fa}'lialand.ığı al Onemli bilim dallarından birisi olmuştur . Geniş
yorumlara açık malzemeler içeren sikkelee, si)öUl, idari ve iktisadi tarih
incelemelerinde, araştırmacıtanrı istifadesine birinci elden, önemli ve güvenilir
bilgiler sunabilmektedir. E#Cr söz konusu dOnC:m siyasi tarih kaynaklannın
yetersiı kaldığı, ya da tamamen sustuğu bir ' karanlık dönem' ise,
araştmnacılann natannda nümizmatik veriterin önemi bir kat daha artmaktadır .

Bu yazıda. muhtelif yönleriyle tanıtmaya çahşacağımız eser de, tarihi

kaynakların hadiseleri aydınlarmada zaman zaman yetersiz kald ığı Ortaçağ Doğu
Islam donyasının tarih inde Onemli bir yere sahip olan Belli ile yukarı Ceyflun
<Amudll!l)'02) bölgesinde yeralan darphand erin bastığı sikkelerin yayınlandığı bir
katalog (S)'lI oge) çalışmasıdır . Sözkonusu eser S)'l1oge Numonmı Arabicon urr
Tübingen (Tübingen Islimi Sikkc:ler Kataloğu) adı altında Tübingen
Oniversitesi'nde bulunan İs lami sikkelerin darphane esasına göre tasnif edil mi ş
bir kata.loğudur. Tübingen Üniversitesi, nümizmatiğe ilgi duyan araştırmacıların
adını soo yıllarda çok sı k duyduğu, O~ tsıam niimizına.tiği)·lc ilgili ciddi
çalışmalann yapıldığı onemli bir merkezdir. Burada söz konusu eserin tan ıtımını
yapmadan öoce, Turk tarihi araştı nnalanna önemli katkılar ~ayacatı
muhakkak olan Tilbingen Ün ive rsitesi'nde başlatı lan Islimi nümizmaıi k
çalışmalan ve bu konudaki neşriyat ile ilgili kı saca bilgi ve rrnek istiyoruz.

s..com ıeonuı edef'" illlfade ımı.. .. nan M O. FoD ,LIelıı""ı fıı.koı~ ot.......
N. .......i ·'" Iqel kaıil b",,; bil ~ ...
('....""u,.; ~' n f"'"
 1
100 OSMAN ci OlaCPEMJ
Ilk defa 13 Eylül 1979 tarıhinde Michael Bates ta rafindan Bem'ce
o rganize: edilen Ulus lararası Numizmatlar Kongresi' nde. doğu dü nyas ı
sikkelerivle ilgili 35 defterden olu şan 5ylloge Nummorum Groecorum gibi bir
yayın çıkarma fikri kcnuşulmuştu r . 1986 yı lı nda Slephen Albwn çok sayıdaki
Isliimi sikkeden ol u şan değerli kcleksiycncnc satışa çıkarrn ğt zamarı Tübingen
Oni\'ersitesi bu koleksiyana talip oldu. Neticede bu değerl i koleksiyon
Volksl,l.'agen-Stiftung tarafından satın alınarak Tübingen üniversitesi'ne
bağışland ı ( 1988 -1990). Volkswagco-Stiflung sacece kolekSiyonu al ara k
Tübingen Üniversitesi'ne vermekle kalmadı , arasu rma merkezinin beş yıllık
çalışına lannı da finanse etmeyi garanti etti. Bundan sonra da T übingen
Üniversitesi'nde bulun.ın İslami sikkelerin yayınlanması uzun vadeli bir proj~"c
dönüştü . Üniversitenin bünyesinde bulunan Islami sikkelerin, hanedan ya da
devletlere göre değil, Gerge C. Miles tarafından 1938 yılmda yayınlanan R~y
şehri nü mizmaıik tarihi ö meğuıde old ugu gibi darphanclere gÖK tasnif edilerek
neşredilmesi planlandı .
Tüb ingen Üni\ı:n;iıesi ooe kurulan bu merkezin ilk neş eiyatı olarak 1993
yı lında, Filistin \ 'e Ürdün bölgesindeki Kudüs, Be)"/ Cebrin, u ·Rernk , 'M kaJdn.
Gazze. Ktl}'Sdriyye, LuJJ. r uhnd, Adri 'dt, Bdniyds, Bafran. Cereş. SaffüriYJ't!.
Tabui»)'t . 'Aktd ve 'Arnırn2n darphancleıine au Emevileı 'den Osmanlılar'a
kadar ulaşan bir krono loji içerisinde toplam 517 sikkenin )'eraldıiı katalog
yayın landı (Syl1oge Numorum Arabicorum Tübingen, PaliJstina. rv
aBi/M aI-
Sam i , bearbeitct \'00 Luu Ilisch, T übingen 1993, 515,), Bu çalışmayı iki yıl
so nra Gaznc ve IO.bil bölgesindeki Bdnı)'dn, Penchi" Gazne, Fenıan, Ffrlkküh.
Karisıôn ve Kdbil darp1wıelerinc ait içeris inde top lam 1167 sikkenin yeraldığı
ncşriyaı tak ip etti (Sylloge Numorunı Arabicorum Tübingen, Gazna/Kabıd, XN
d llurılıdn iV, bearbeitet von A ori an Scnwarz, Tübingen-Ikdin 1995, lOSs.).
Serinin ü ç ü nc ü ve dördüncü kitaplan 1993 yılında yayınlandı . Bunlardan
Biladu · ş.Şam' ın bir k ısmını teşkil eden Hami bölgesine ait alanında, lIanı8
darphanes ine ait ıoplam 708 sikkc yayınlandı (S)'lfoge Nrımonım Arabicorum
Tübingen. PaUu tina. iv c Bi/M aI·Sdm lll, bearbeitet von Lerenz Konı,
T übingen. Ber lin 1998, 58s,) Orta Asya'nın kuzey ve dotu kısımlannı ka psayan
çalışmada ise ; Aks(ı. Oırôr, A hsiket. e/·Ordıl el-A 'zam. Ispicdb. Almdlrg.
Andiean. Uzu nd. Vf. II.Ordu.. I/dk. ImU. BoldsdgUn, Bmdkeı. Binlcet, Pdrdb,
PUfdd. Tdjkel/d. ninlceı. Çinkeıf'). Horen. Hoçend e. Kolcarıd, Dehkel. Sayfdm,
Şôı t ı-Sôj. Tardz. Fergdna. Ferteı. Kuba. Kuz Ordil, Kdsdn. Kdfgar. Kuçd.
Kençdıh. KuçU. M rrgmdn. Ma 'Jııı eı·şaı. Na.lrdM d. Nevlcet. Ydrlwnd \ 'C Yengi
Hislir darphanderinc ait topl am 588 sikke yayınlandı (S)"lIoge Nunwnoffl
-I
i pa ran ın ön \ 'C arka yil z ti pi veri lmi ş, daha sonra da ~'3.~-ln numaras ı ilc kronoloj ik
i
KJTMIYAT 16 1
Arabicorum Tübingnı. Nord- und OstenuııtrlJ/asien. XV b Miflr fIJsim Il,
oear beitet 'rceras Mayer, Tübi ngen-Berlin 19'>18, 785.). Yayın la rdan
\ '(lil
an laşı ldığı üzere, merkez, koleksiyonunda yeralan Islam dünyasına ait sikkclen,
ş imdiye kadar Bı lôdu ·f -şanı. HIJrdsÔJI ve OrrIJ As)'IJ olmak üzere uç am coğrafi
bO~ge _ıizc~nden darp~c. esasına gö re: yayınlamıştır . Bu coğrafi - bölgelere
ooumuzdekı yı llarda yeni jennin eklcneceği mulıakkaktır.
_ Hbinge.n , Onive~itcsi tarafından yayınlanan bu ilk dön katalog, ortaça ğ
Türk devletlerinin tarihi)'l e ıl gi li önemli sikkeleri ihtiva etmektedir. Yavmlardan
bi lhassa Horisin'ın Game-K.ibil kısmı ile ilgili olanının (XIV d flu;ds lin iv)
Gunelilcr ye Hitezmşihl ar, Ona Asya ilc ilgili olan ının (XV b Milte1asien II) ise
Karahanlı1ar tarihi)'lc ilgi li öoenll i yen ilikler gctirdi Aini belirtmek gerekir. Bunun
yanısıra, stkkelerde geçen Türkçe isim, unvan ve ıstılahlar ilc sikkelcrin
üzerindeki muhtelif şeki l, tamga ve süslemeler de farkl ı sahalarda çalışan
araştırmacılar için T ürk tarilıi araşurmalannı zenginleştirecek yeni malzemeler
içenncktcdir.
Bu girişten sonra, şimdi yeniden escrimizin tahlil ve değerlendirmesine
döneb iliriz . Eser, içiOOekiler (s. 4), TObingen Üniversitesi Islimi nürnizmatik
scksiycnu a~nnacılanndan Dr. Lutz ltisch' m OnSOm (s , 5) , kataloğu yayina
hazırlayan Florian Sehwarz 'ın girişi (s. 6·10), sikkelerde geçen Arapça ayet ve
ibarelerin kısaltma list esi (s. Il ), bibliyografya ve kısaltmalar (s . i !-13)'dan
sonra Belli ve )lIkarı Ccynun bölgesınde bulunan darphanelerin paralaruun
kataloğuna geçmekte (s. 14- 171) \ 'C katalogta p.yınliUl3n paralann envanter
numaralannı ' ve bu arada çok önemli olarak sikkdcrin nereden geldiği, ne şeki lde
ve ne zaman envantere geçtiğini - içeren ayrıntılı bir liste (s. 172· 181) ile son
bulmaktadır.
__ Katalcığu )'a)1na hazırlayan Florian Schwarz tarafından ka leme alınan
gınşte .(~_ ~- I?), Belli \'C yukart Ceyhun bölgesinin coğrafi yapısı ve bu yapının
para ilişkilerine tesıri uzetroe durıılduk1an
sonra, sikkc si ~teml eri , para
sttndartlan \ 'C darp fualiyı:ılerinin tek.imıilü dcğcrlcndirilmcktcdir. Sikkd erdc
geçen A~ a~~ \ 'C ibarelerin kısaltına listesi (s. ii), bibliyograf)a \ 'C
kl~tmalar ~lstC$1 (s . i 1·13) veri lmekte, daha sonra da çalışmanın asıl kı smını
teşkıl eden sıkke kataloğun.ı geçilmektedir (s, 14-17 1).
Kataloğun çift ha ncli sol 5a)f alannda ' \ e çok nadir olarak bazı sağ sa\fa
alılannda- daıı:ıhan~lerdc bası lan pa ra lar; iki sÜtun halind e, ait olduğu halifc,
hüktJmdM \ 'eya hakım ın adı ahında listelenm işti r . U stenin üstü nd!: C\'\'e1i
 1
162 ( ll'MA.' u. OZG{JOI-NU
sı ra~a göre paralann cinsi, aksisi lt: ağı rl ığı. bu konudaki diğer nt:$ri~ at da
göstcnlerek kaydcd i lınıŞtır , Yine, bu sut urda, ço k nadir de olsa.. gerekli gmilen
baı:ı hususlar, Oncmınc bınaen dıpnodarda açıkbnmlŞtı r.
Çalı~'n td haneli sat sa~f.ıIannda ise; paraların, ~ ... ~ın numara
sı rasına göre le\haIar (ta/d) fWındc, orij inal bU)likh:iğUrıdc: si~-ah-beyaz on ve
arb. ~\i.ı focoı1rafl.ın )3)lnlanmıŞtır. Foteıtr.ıt1ar, bu sahadaki benzer noıniı:matik
)-a)ın~ nuaran ga)-eI b.lıtd~ açık ve okunakbdlr.
KaıaJOgta muhtclif dOnCm \"C lk\ktIm: ait Horıisin \1: ) \ikan C~hı.uı
boIgesindd.i 14 farklı d;upbanc:dc basılmış toplam 1526 lıllmi sille
)'en.lm.ıktad.ır. Sılkder kronokıjik sırayla datphanc: esasına göre y-a)~.
Katakıgta sıLideri yayınlanan darph3nelcr şunlardı r: Enderibe (Andarobo. s.
14-36), Bc:ddış3n <BadaMdn. s. 36-65). Bdh (8al!ı.. s. 65· 123). Taş- turıııı
( TMqWrg4lf . s. I LL- I23). Tırmiz (Tinrıi4. s. 122-ll)}. HisJr · j ş.ldman/Şürnan
(}Iiwr" ~1l~Mı1Iı. S. 132-131), d -Hun.ıl (MutUlln) (a/-llunal -tllllla/M,
s. 13f>.139), R.4t (RM ı, s. 138· 139). Sagmyİn (Sagdm}dlt. s. 140-1( 3),
T.I)i ldn (Td)1qdn. S. 14)· )·m. Kişm (Ku m. s. 144-14:5), Vahş (WaM. s. 144-
145), Vd vilkJKurd.1z ( Waho 6ng Qımcfı4. s. 1.ı6-IS9) 'o'e d·YiWHl1sı (a/.
fuıı Ulis'. s. 158-161). ÇaI~ ı:b.ha sorıra darp yeri ~~~ ~LI dı. 1okaJ
olmayan paralara yer \"C:rilmi~r (I. 160-171), Kaıakıgta paralan ~lI~mIaıwı
darptıaDelcroen. bilhas.sa 612 siu:e rıe & lh. 233 sille ile E:NUrdM, 214 sille
il e &rhlıidh \1: 156 ıi lli ile de Vt'1~'drtf (KlOIdüiJ darptıanekrtniıı darp
faaliyelleri dikKate~.
Çal~ k.ttakıgta yaywanan ıillderin ewanrer nlUllal11aruu. im.h--a eden
b ir liste (5. 172-18 1) ik son bulın3kudı r. Bu listeden. yayw anan silleleriıı ­
bilitıdiii ladan~'la- ncredaı geldiğini. ne şekilde \e ne zaman Ol \ -anten: girdi!iııi
6A;renrnck miimkiındU r . Btı bstenin incelenmesinden, sillekrin 1&47 ~ll ındaıı
1999 ~llıııa kadar uzanan uzun bir sUreç!e, ancak bilhassa son 10-12 }ll
içerisinde Tubingc:n Oni\usitesi-ne geçtiii anlaşılmaktadır. Bunun }-anJslra.
ııkkd ..-rın Onemlı bır kısmın ın Stepheıı Album' un hediyes i oIdutu dikkat
çdrnckto:dir. Yine, ıMde rin geli, maha1i olua lı; dil. daha vok Afg;'H1iSlaıı 011
plana çıkmal-udır. Ya~lnlaıwı sikkderiıı Tubiııgen Oni\ersitesi' ne ozellikle son
~ıllarda girdiii \c alım f.ıalı~dlerinin çok canlı bir şekilde devam ctti!i
gôıötuindc bulundurulursa. bilhassa Dr. Lulz ili Klı ' in ~'oğu n ga~Tetleriyle
Tubıng ..-n-dc şci:ılIenen çal ış maların_ bundan kısa bir süre sonra nasıl dun~'anın
en bi.l~ uı. Islim i sikke araşllnna merkezlerinden birisine -belki de en büyü!unc-
KITAa/YAT 163
dönuşebileccği kendiliğındcn an laşılır .Biz burada , son derece Onemli olduılurıa
ınaMıtımlı bazı Selçukl u sıkkelenne dikkaı çekmek isııycnı z.
- s. 92-93 nr_746-751: ESmIe Selçuklu hıllcömdan TuWUI Bey'in katdqi
Çatn 8e)' adina Belh'te 43811 046-43911 0411 )11lannd;ı basılrnı ş 6 sille
~a~lnlanml~r. D.1ha Sclçııklu de'\'letinin ıes isindaı önce " Mr liku 'l -rnulük"
unvanıyla Merv merkez olmak ueere f lorisin ' ın Onemli bir lısmına hiicim olan
Çaan Bey'e ait paralar bilhas.s.ı son 30 ~1 1 içerisinde oııa~-a çıkartı.lıru~ (bkz.
&lIrtcı, LXVl243, Ankara 2002. s. 548-S49, 554). Ş imdi bu rqriyau
uulogta )-a)ın1anan 6 )uD sille)i de ekicmdı; ger'*""*'ir. Daha m:e
~-a~ın1anan siklı::e1erde oldutu gibi bu sikkelerde de, T uWUI Bey'in adına ıer
\erilmcbiziıı. (atn Beı' in adı "Çagn &g" VC)'a "çagn /kg DtJV{J" şeklinde:
zikrcıdjlmi$ ve sLUekrin üzerine çok açık bir $dilde " ok. ve yaf' taMgafan
i$1cnmi$tir. Burada ~-a~ın1anan sikkder ik sillekr o.zainddci 1aMgalanıı.
SclçıılJu tarihi açısından önemi ~ilktıir .
- s. 92-93 tr_ 752-754: ÇaÇı ~" in otIu Alp-Atslan (paı"a1anWı 752
nwnaralı obnında sadece :'fuhaınıned) ' UI, babasının salJttmda Bdh "te bastırdıit
{ıç para ~-ayınlanlllışlır. Paralardan birisi (lif. 153) 45011051-S9 ~ılın.ı &ittiı .
Dıteı ikisinin ise tarihi oIcunaınarııa1Ir. Alp-Anlm' ın mdillik dOOC:minde
fkril: ve :'1eJ\" de bastırdiğ:ı sillder D. sowdd ve C. AJpı:dcin gibi
araştırmacılar wafından daha önce ~-a~mIannu$tl. Ş imdi Belh 'ıe basıınlan bu
siUdeı ile, onun mdiklik dOnaninddCi hllimiyet aWU daha i)1 görd:ıi lırıcktqiı.
Tuğrul Bey'in adına ~'Cf \-erilmeyen bu para1atdl. gerd: ÇaÇI 8e)', gerekse Alp-
Arslan için unvan kullanılnwnı$ oinwı diidw çdcicidir. Yine, usta hakUklaruı
e/indcıı. çıkbtı anla.$ılan 753 ,,'C 754 nwrwııJ.ı paraiara i$knilaı Sciçııklu
ıamgalan, ça&n 8c)"in oaıu Kara Arslan Ka,,'\Ird 8e)-' in Kinnin'd.a Icu1landığı
ıomgfl)-a çok tıcıuınd.1edir_
- s. 92-93 m . 755-756: İsminden başka hakkında fazla bir ~'
bilmocfitimiz ÇaÇI Be)"in otlu Ii)is adına Belh -ıe 4S411 062 }ılında basılan iki
sikke gayeı dilliı çekicidi r. Bu sikkelc:rde Ilyas 'ııı adı "rs-S14lıd1ıu 't-m14 '6WVII
/Iyds" $ddinde zikredilmi$tir. Çatn ~ ' iıı \-efatmdan sonra \'c TuA:rul Bey
tıa~'ana ikaı basılan bu parad.a İlyas 'ın adının "rs-Sulıdn14 'I-m14'awım"
un\'anı~ia zik.redilmi$ olmas ının I'IC)-; ifade etti~i ~'Orumlamak oldukça güÇlür.
Yazı lar oldukça silik olmasından dola~ı _ un\'anm ve ha lifenin her iki yüzddci
;uiııun okunuşu kanaatimilC göre ,tıphdidir. 8 a'ta darp mahali (b·b-Rd h?) ve
halifenin adı (r'l-KMir·billdJr ?) olma k üzere, içerisinde pek çok S(flln bulunan bu
s ikkaıin izahı , imdiki bilgilerimizin ı,ı!ında oldukça güç gözi.ıkmeltedir. Büliın
 ,..
bunlara r.ı.ğmrn, sikkenin oku nu şu unwnen doğru kabu l c:dersck, biı çaın
Bey'in oğlu 1I)'b 'm, daha Tu ğrul Bey hayatta ıken 454/ 1062 \-ılında kendısini
paralaıda Julld11 olara k rikrettiğini görü rüz . Siyasi olarak müsuhı hikimi)'ct Y"
dı isyan anlamın.a gclen bu durum hiç bir tarihi' u)nakuı zilcredillne)-en, bir
hadised ir. Pek çok soru,lI dı beraberinde: getiren ~ sikkderin izahı, kuruluş
ck\.Ti Selçu ldulan' nın maMut b yn.ıldan ile dcti~ ancak bı.ınCWı 50ma
bulunacak )'eni silleier ilc ,-apılabilir . U, u 'm 465/1072-73 )ı1mdı. kardeşi
Sullm Alp-Antan adına bastırdlğı iki sikk~'C bakılırsa (tu'. 757-758), o. lOI'nki
)ıllanb. A!p-Ars!an'm )"Üksek hakimiyetini uruyarak Belli'te idam:ilik ) 4pITla) 1.
deo.-am etm iştir . Her h.a.lükarda bu sillderuı SelçulJ u wihi araştırmalan için
önemi büyüktür.
• s. 92 ·95 M. 752· 767: Kaulogta y1.)'U\Ianan Bd h darphanesine ait bir seri
Selçuklu sillc:sindo:n Ikili ~ 4SOIIOS8-S9 )ılında Melik Alp-Arslan.
ardından 45411062 -46S11072· 72 ytllan aruında çaın Bey'in athı \ 1: Alp-.
Arslan ' m btdcşi t1}i.s. 465-47&1058· 10&4 )ılları ans ında A1p-AtsIaıı ' m otIu
Ş ihibu 'd -<b'Se Tc:kq-ArsIan (veya T,bı &gl. 48311090- 1091 )Uıııda Alp-
Arslan'ın diter OiJu Mahrmid, 487f l 094 )ılında Alp-Arslan'ın diAa bir oilu cl-
Meliku 'l-muuffCl Arslilll-AılUn (sikkdenk A,IJ"Uvı.Argu). 4911109 7 )ı lından
son ra da Meli kşih 'ın ı;ıAlu Sencer' in h;ikimi)'etinık oldutu anla$ılm:ıktadır.
Sikkeler, Selçuklu hükümdarlannın bu önemli hudut rmnukasuu hanedan üyd eri
\·U ltul)U. y(lnct:me li)"a.sct!erinin }-aflislta. Selçuklu hancıdaıı üyelerinin
de\1cti nin bu Onmı.Ii uç ınınııkuında } "U1 miıstalil biT ldCiIdC M1areciJik
)-aptıkbnnı da J6stamd;tcdir.
- s. ı ~ ıoı nr, 808-1 10: Burada j7411 178·79 \'tlmda BeIh'tc basılan ve
ilUrinde Rukn.ı'd-dfn EbılHüris Husm tih, Mu'~ lu'd-ôJ.nyt11 vc'd-dfn
scrıccr ve Halife d- Mustadi,billih'ın adlannın )'eTllidıp üç ıikite )'ayınlanmıştlf .
Bu sikke Sarın F. Sclı .... 'arz tarafından, Belli hakimi Emir Ruknu'd-din Ebın­
H.aris Hu srevşdh'm, Buyük Selçuklu hüktlmdan Sultan Sencer' in vefaundan
sonra, Sencer adına bastırdığı sikkekr (poıtum) olarak de~erlcndirilmiştir.
Sikkenin gcncl yapısı \ 'C fotoA;ra fı çe:*; koru oIdutu için bu konuda bir ~
SÖ)-1emek <üı~ ~, Kanutimiu ıore. si Uoo:ıe geçen "Senc:a"" u.minin,
btalogta siklısi )-a)1nlanan (bkz. s. 91,99 or. 101) KM2hanLı sencer Kadır
Tafg.ıç Han m, Ikri.sin kllimi ToganşaJı'ın oğlu sc:nc:erl3h (I l l S· 1181), )"a da
sencer adını ta$ıyan bilınmeyen bır )ad hikim ile ilika.iı Oırrwı da ihı imal
daluhndedir . Bununla birl ikte, Sultan Sencer'ın adının daha ha\ ana iken
cfsanelqti~i \'c " Sença" kclimesinin son ra ki bazı hükümdarl a r tara fı. un\ -an
KıTADNA l
'"
olarak ku llanıLıcak kadar önem kuandıjı bıhnen bir husumı r. Yine, \ cfatında:n
sonraki kaos ı:kıncmirıde Sultan Sence r' in adı"", bazı sillilerin basıldığı (poılK'")
da b ilinmekıcdi r. Burada , vefat euniş bir hukumdan n adı nın )"ak laşık yirmi
yıldan fazla bir süre sonra bı r emir tarafından yüksek hakim olarak zikred ilmi$
olması oldukça dıkbı. Ç<iicldır. Eğer biz sillenin okunu~nu wrwnerı doğılı
kabul edıersek, burada ) 'il)mbnan siklelerden iıard<.edc, Sulurı Sencer'in \-d'm
ile Bii:)ıik SdçUUU dcı.ktiniıı )mlışından sonra Hori.sin'da orta)-a çıkan kaosun,
)-aklaşık )i rmi )11 kadar sonra dahi sillderde \'Cf.u cdcrı Sdçuklu S ııJtanı 'nın
adının zikredilmesine sebep oI~ ilecdt kadar OOem.Ii \ 'C sürddi oIdutu. oo un
adının muhtemelen bir me.şruiyc:ı: ka)n:ı!ı olarak lrullanı1dıtı ve Sultan Senoer'in
hatırası ve Selçuklu hakimiyetinin müspeı izlerinin h.ıIk ve yerel idareciler
natannda hala canlı bir $dJlde yaşadığı sonu cuna varabiliriz.
Yeni paralar \ 'C bunlann ctrafındı. oIupn yem bilgi ve sonıniann ) 'aIUS!ra.
başta Belh olmak üeere, araştınnadl. )'a)lII1anan darphanclcrin par.ı.
sıancbrtlannın Horasan ' ın diler daıphanckrinde: cn:mb ÖIçıidC a)l1ldığı
gönllmdctc:dir. F:uiJıhk paraiann $\lıIcme \ 'C tiplerinde de kendisini
gö5tcnnekt tdır . Bu ilgi çekici dunım bilhassa /'II"işibür ve MCi'Y gibi d.ırptıaneier
ilc:, Herit darplıancs.inc aiı sillelerin y.ayınlannw ınd.ın sonr.ı. daha da
bclilJin ı~k gibidir.
Biz burada, büyük bir emek mahs ulü olduğu muhakkak olan bu çalıŞmada
gOzümüze: çarpan bazı mÜnakaşa.h nol-r.a.la.ra da dikkat çekmek isti)-'Oruz:
• s. 58-59 nr_ 392: SWta.D sena:r adına Bc:ddışiıı 'da bastınia.ıı ve tarihi
okwwna)'aJ\ silkede: sultanın adının " Ebi;'I-HflI'i.I. bUI &nar" pıinde
zikredıldib ka)'dedilmdac:dir. SM enin fototr;ıfının çok kOtiI olmasuıa raımm.
"biiı" kd imesinin metne dahil edilmesi, eter bir di.ıgi hatası detil ise, /ıallü.)-a
da araştırmacı tarafından )-apılan bir hatadır. Doğrusu '"EM'I-Haril. &1ıcd'
olmalıdı r,
• s. 80-8 1 M . 602-6 13, 615-6 17, 122-12] , s. 122- 123/11". 106 3: 3]91950.
3491'961 )·ıllan aras ında Belh, ) 46/9j7-jl ~llında da T irmiz hikimi olarak
JÖIiIlen \ 'e sikkclenıe q-t-k·'-,. şddindc ziktcdıleı:ı emirlD adı nın Türkçe'de hiçbir
mlnJ ifade elme)m Qa~ıiJı i Qa ?) ik karşılanması pek mOmkfın
Söztilanı::md:ıedir. Biz q-I tıart1crtnin Türk Wihi, kUln:i.11l. \~ ~
tJ.ısusr bir )"tri olan bıı (qld) kdimesi (bb:, TED, ı. 1910, $. 1'38) ik ilgili
oldutunu dıişu ocrek. emirin adının Quı,t~gill ( KuH rgin ) tdJindC okunmasm ı
Iddif ediyauz.
 1
iM KİTABIYAr '61

• s. 95·97 nr. 77o-nÖ,5. 15o- lsı ıır.

129 1·1 295 : 493· :5 1211099 -11 18 daha mühim olarak, Horisin ve Ceyhun tu.vzas ındaki onemli yerl eşım
yıllan arasında Melık Sencer aduıa bastınlan silkelerde Sencer'iD adından önce mcıkczIerindc bulunan daıpharıclcrin, fvklı «" Ietler ı:arrwunda geçırdiği siyasi.
M~/.Mrliku ·l.mJ4u~r olarak okunan ibare kana.atimize göre "el·JM .ku'l· ldaı'f, ilaWdi ve kültürel telr.1miiIU. 5OOlU\ ve bUgUne kadar ihmal edilen
mcqn.... (doAunun metilcil şeklinde olunmalıdı r . İbare daha eece de bazı başka numiı:matik k.a~naklann ışıAJ,nd3 biz tanhçileıin goı:ıcri oniinc scnncsi açısından
araŞtınnaaIar taRfından " r l .Mr l iku'I·"'J4, " ,r plinde okumnuştur (bkz. da büyük cbcmmiyet taşımaktadır , Çtlışmada pek çok yeni paranın ~-a)ınla.nrnası
GilIes HcııııClpin. CllJaIogut eks Motuuıks MusıJmonn tk kı BiblioıJıJq", ile. Dotıı Hor.isin \'C KllZC)' M ganistm bölgesinin bilhassa lII·vtIJIX ·XIII.
NaliOlWl,. Paris 1985, s. 103 nr. 119. FWUnC:tLi bc:amız coşkun A1ptekin ise )"ÜZ)1I tarihine dair bilgilerimiı ı:cnginlcşıniştir. Yine. bu cscriıı Iran \~
.ayıu i~i bct iki pj,1de de oIaımU$UI . Bkz. "SelçuIJu Paralan", SAD, m . Mganisıan tarihi araştı~ olduAu kadar, s6z koousu dOnCmdC bu bOIgenin
Ankara 1971, s. 5~ nr. 161 ·162. 327 I I. 166.528 m. 167·16&. S29 nr. 169, si~-asi hikimi~'l:tini d1crirıdc: tutmalan ~k To.d tarihi ve bu arada ortaçai
530 rf" . 171·)72). "ri·Mriiku 'l.mcqriY' şekli, coğraf)-a olarak Selçuklu TIlrlt. urihi araştınnaalan için de ~aıi \'C Onemli malı:cmclcr getirdipe pjphe
dnictınin doğusunda)'Cnbn Iiorisan'da idam:i.J.ik)-apaD ~tdik SCDCCr ik Ilpli )dctur. Eser bu yorlÜyk ()ıuçat'd.ı Dotıı Islim diınyasınııı ıi)-asi, iktisadi \'e
tarihi bilgilere de taırwncı:ı u}~r . Yine, unnmn (, '-Mdiku" -lrttJIn l;) jd.ı,ri tarihi)ic utraşan geniş bir araştınnaa krtksi için soo eeeee kıymcth.
SdçuUu.lar'dan once ~ hükiimdarian t:ınfindan da Icull.aruldıp ı:aıgin \'C ~"Cni rıWZı:me içCRn bir mtir.lcaa1 kitabı nitclilindcdir_ Başa Sa~lIl
biliııınO:ıcdir (bb. S)t logt Nwrıonurı Arabirorıul'l TidM gDI, Nord- wıd Luu l1isdı olmak ueee, Tübingeıl S)"llog~ scrisinin )-a)-ınIarımasma c:mcti geçen
Os~nıü1Sit',., XV b Mmdasinı ll, $.. 56 .... 456. 60 .ıır. S03, M .Dr. 523- bUtUn araŞtınnaaIan \ 'C bu SeıiniD Horisaıı kısmını )-a)tııIa)-aıl Sa)lIl FIOriaıı
527.72 1'1'. 608). Sdıwan:'11nıt1amak gerekir.

Anc:ak. burada bdirtmıek pdcir ki, bu az AŞKlaki mılnak.aşaiı ıdta, IslimcoAnfyacı lan tar.ıfından sık sık ı:ıkrcdilditi L1ZerC. Bdh fChri,
rıUmimWiJr. ilmi U5Ulk:nnc sadık b1ınuak bü)iik bir md ınahsuhl olarak l'IııptıUr . Mcrv ve Hcraı ilc birlikte Horisan C)'ilctinin dOrt onemli )'Crlqim
bazırtaıwı bu onemli çalı.pnanın bılımsd degerini hiçbir ŞdWdC zo:kk)~ IlEl"ktzindm biris.i idi (bkz. G. Le Sırange, The lmub of thl Easum COıiplwJu.

(ıiçıldc deblliir.
Neticede. söz koousu )'a)ın. tarihi kaynakların sc:ssiı: lWdıiı son dcroee
bilir ve çetrdilli bir sahadı uzun uddi bit çalışmanın onemli bir baIU.sını 1C$ki1
etmektedir. Cah fllWUn bilhassa 5aııWıi, Gazndi, sdçuktu, lWahanLı,
HiremıJih ve Tlmurlular tarihi).-it: ilgili yapılacak arqtınnaiar için ciddi 6LçOde
yeni malzeme getirdiği g6rülrnektedir. Kaulogta )-a~"lIl1anan sikkckrin onemli bir
kısnu son 10·12)11 içerisinde merkeı:ill en\-ant eriııc girmiştir. Bazılan ıimdi)'e
kadar \'arlıat meçhu lolanpek çel tarihi mesele)'e ışık tutacak ınihi)~ .
K.1t.ıJogta )'3~1nlanan siUekr llzcrindcki en kUçUk bir a)nntl dahi, tanhi
kaynakların sessiı bldıAJ, bir dOnc:mm a)"dınlanlmasında miihim rol
O)'nayabi lccd nitclikkdir. Bu paralarm katalop geçirilmesinin uzun \'e 6zvcri li
bir çal11ma)1 gercktirdi~ $CIphc )'Oktur.
Ttibingaı Ün iversıtesi ıar.ıf'mdaıı )"a)1111na başlanı lan bu scrinin. ayıu
zamanda şimdi~~ kadar 1a)"lkı~la iocelcncmemiş olan doğu Ist3m dünyası ndaki
darp faaliycı: lerl ne ilgili onemli bir boşl u~ da doldur.ıc:.ıtı kanaatindc
olduAu muıu bildi nndiyiı , Tobing~'n Üni \ers iıc:si ' nin bu çalışması, a)nı umarıda
sadece muanerı bir coArafyanın sikke kabloğu olması hasebiyle tktil, bundan
cd. f . sczgin. I.G. \'01. 85. Frankfun 1993. S_ 382) . Bu çalışmada rayınlaıwı
SMdCr. aynı zamanda:lf"a.Jtlnnaalan daha pmdidcrı,. Hcdsin'm si,.asi·1dMt ve
iktisadi tarihinde: Bclh'e nazaran çok daha muhim roller O)nayan Nişibür. Mcrv
\-1: Herit ~crinin darpbaneIcri)ic ilgili )-a~"Ulbıucak kısımlann bilgilcrimizi:ıı
üı:crirıc ne Jim OncmIi ~~iklcr gctircbilcccii hallmda mcr.aklı bir bddc)'işc
sa-kcUnı:ktedir. SOL konusu daıphanclcre ai! silldcrin )-a)ınIaııması ile. bılhassa
Bil)'ilk Selçuklu de\-tetinin kuruluşııyla ilgili son ı:amaniarda orta)-a çıkan \'C
olıniZmatik verilere dayananbilgilerin (b kz. /kilernı, LXVnH, Ankara 2002. s.
547·570) daha da anımı.ısı çok muhtc:mcldir. Yine. bilhassa projenin bit
halkasını oluşturan Kuzey Suri)'C. notu
\ e GUııcy-doA:u Anadolu \'C Azr:rba~-can
darplıanelcrinc ait siUelcrin de, bilhassa Ort.1Çaj: TQrtci~ 'C wihiylc ilgili
bilgi lerimizi )-cnilC)c:ccti, hana bazıLınıu költı:n dcği.ştirc:ccti ınuhall.aktır. Bu
~bmda. hem nicelik, hem de nnelik olar;ık Tübıngen ile muka) csc
edilemeyecek kadar zengi n koI.eksiyonlara sahip Olan ülkemiz mılzdmni n
yıllardı r araştırma \~ incelemelere kapalı sıkkc scksi)'OfIlannlll, anık ne zaman bu
tllr&:: mükemmel bUlogw ~-ayınlama~'a başla)"lIcaklannl , ya da !i l lernizın
buyuk sana); kun.ıl uş lann ın. milyonlarca markıık özel sikkc koleksı yonunu salın
alarak T übingen Oni\'crsitcs i'nc hedl~'C etmekle ka'ma~lp uni\"ersitedeki
i"" OSMAN G. 0 7.GtmBIIJ

niimizm:ı.ıık araştınnalan da finanse eden Volkswagen örneğinde olduğu gibi. ne

zaman ü mversııe se bıliınsd araştırmalan ciddi olarak &sleklemeye
başlayacaktarım da sorgulama L'LtT"WLI gelmişti r.
Tcmcnnimiı. Tübingm Üniversitesi tarafından yün:ırüic:n bu kı)tnttb
çalışmanın, Tübingen ik mukayese edilemeyecek kadır bU)'U1r. sikke
koI.cUi)on1aruı.a sahip olan To:ıiciye mllzdc:ri tçiıı. iyi bir ornek teşkil etmesi \ 1:
bu tOl çall~ geç kaltnml$ da olsa, ülkemizde bir an eece başbulnwı
)'Onündcdir. Yınc, siyui, iktisadi \"C idari tarih ~ ,ugcçilmez Prof.Dr. I,m Dmtirkent. I _ fina KiIt"amo, ',1ı1 Jiisloritl 'sı (1111-
kaynıldan arasında. y'CR1an nümimıatik ilmi ilc ilgili bilimsel aI'a$l1nna 1116), TTK-Ankara 200 1, x..x.XIıı .ı61 Ia)"ra, ı tok Soyküı ü!G+ Ek S6ıJıi k+
IlErtezJcıinin, ülkemizin Oıdegden flni\lnitc:lcıindc bir .ın ösce lcsisini ve BibliY oırafy l ' "C K ıulıınal_r+ cmd Dizin +3 lllrita+ Resimı",.
gerekli ilgi, destek ve tql.ili gOrmcsini arnı ediyoruz. Bu hlr bilimsel anLŞtımUı
ınırte:ıkrinin. de\.1ct ya da Tübingen 6nqindc oktutu gibi 6zd kurulu,1ardaıı
temin edilebilecek çoiı; az bir maddi destek ilc, Türk tarihi anştImıalanna bUY\ik Bizans tarih eserierinin ii . )~l1d;uı itıbarc:ı:ı Anadolu TOrk Wrı,U1
i\me bıandlJKab rnuha1Iaktır. Bu arad.t. Tübingen Onn'Cl'Sitesi m:ım.imwik halkında \adikkri bilgilerin TUrki)-e Sdçuklulan ~ 0StmnIı Tarihi nuriııde
~ merkeri ond. a11rwak, 1999 )llında Marmara Ünivcnitesi'ı:ıde bir );ıpıbn çalı.şına1ar.ı bü)iik )arar ~yac:atı ~ie bu eserleri dılımize
grup ~Ul tarafından -hiçbir odcnek \ 1: );ırdım talep edilrndaWn· kazandırmak için bir çalışma programına başla~oın ProfDr . Lım Demirkent.
laınılmık Istenen Onaçot T(ın: Dtvleıl,rI Paralan ATIJI(1I"IIl2 Merlnı'nin. ım 'de MıkJıoIl Ps~ l1Ds '1uı Kltronographıa 'smı )'ayınbmıştı ; şimdi de a)lII
maalesef o.lkcmize 0ZgQ bUroknıtik bir Siireçtc, ciddiye alınmaksınn wn bir dUşUncqic Bizans tarih )'UM1 loannes Kinnamos'ıın. Iz. )'ÜZ)"llda Bizans'ta
bapnslZlık iLc ~ de ftzülerek bclırtı:ıd. isti)uuz.. hUkfım Rırcn KonUlalOS Hincdanı'ııdan it loamc:s ve i ManueI'in saitanai
dÖnmıJCrtni (1118- 11 76) konu ahn eSerW nWaııdırarak \oc kendi)uwnlannı
da 0IU)'a ko)'aJak dili:miz.e hn rıd lrtn4 buhınııyor . B6)iec.e 10tIn1LU
Kınnomos 'ıuı H islolUü , adlı eser, Prof.Dr . Fıkıu l şı lwı'ı:n 199~ 'te )'a)mladıtı
Niuıas Kho#1ioıu 'l" H istorlasl ' rrJ:llj (I. Kitap) sorn bu program içinde p.ym·
laoaıı UçUnCtL eser olmuştur.
Prof. Dr. lşm Demirkent, csc:riniıı onsozündc (s. XVII-XVIII) bu çalış"
ma)l )-aparken nasıl bir )üılcm takip ettiğini bdittJnqtir. Eseri. Kinnomos'un
eserinin COrpU1 &riplOrom HistoriM 8)'UJllti1/.tu' serisi içinde A. Mcineke wa·
fınıLın Grekçe mc:tirı \ '1: LitiI'Ce tercüme iLc rqrcdilen ~ini esas aLırak Ing!.
iizoe tercUmes inderı (C.M. Brand, S c,," Yon. 1976) Türkçe~..C' aktarmış, Fransız­
ca terciirnesini de (J. Rosenblum. Nice 1972) 8öz ardı etmemiştir. Eserin U tin-
cc, Ingilizce ve Fransızca çevirilerinde tercüee edenlerin kendi dillerine uydu-
tarak yazdıklan Grckçc md i$imlcri bugfınku ltarl1erlc, Grekçe as.llann.a uygun
olarak yazmıştır . Yer adlarını da iU: geçtikleri yerde metinlkki şekliyle yazarken
k~1i paranrez içinde bugunkü karşılıtını da. \I:ım işıir , Sa)fa kenarlannda
Bonn Ncş ri 'ndeki sayfa numaralannı da vermeyi ihmal dmcm işıir . DipnlJtlarda,