176

CA8rı'JN 'l"tıRKutRuı ILGIIJ &amı Bbt l!EId :

IfI4fiıt 0rCIUIUıWn ....fai ...... 7'8rICMr1ıa"""''''''
(Ken'1nbU. CöDdfl.IIIJMl f t hdiiil'J.Bbü)

Aşagıda bahts konusu edeceıtmtzbu eser. Arap edebtyatınınve

Mu'teZfle'nJn en ileri gelen şalıstyetIertndenb1rt olan Ebft Osman~
b. BaM cl-C4hız tarafından kaleme ıiıııuııışur. eaıuz'm bizzat kend1s1
de Mu'tezlle mezhebinin kollanndan el'Cdhı%ıyye adlı lt1kadlb!r
mezhep (fırka) kunnuşturJ . Evr1mle (evolutton) dgiJI ftkfrlerlnden
dolayı daşOhret kazanmış olan2 mQelJ1fio asıl adı Arnr olup.
gözlerinJn patlaklıgmdan OUirll "el-CAhız" 14kabını almıştır3. H.
150-160 (M. 766-776) yıllan ·arasında Basra'da dogmuş. faldr bir
aJlenin çocugtı ve Ç<)k çtrktn bir adam olmakla beraber. geniş laılttlrO
ve b1lgısl sayesinde Abbas! ha.Ufe1erlnden Me'mt1n ve MQtevekkil
zamanında saray bl1gfnlert arasma karışacak. kadar ydkselm1ş. H. 255
(M. 870) senes1nde 96 yaşını aşkm olarak yine Basra'da ölmt1.ştQr4.

1 Abdolkih1r el-BagdAdt KU:tıbu'Z-Mt1e1 lJe'n-NOuıl. nşr. Albert Nurı Nader,

Beynıt 1986. 8. 123-126;YAkO.t el-Hamevi, Mu'cem.ü'I-Odeb4, nşr. A Ferid
RtIaı.. Mısır 1936-38. XVI, 76; tbo Hallik.Ao. Vefey~ta'I-A'yl2n, olJlr. thB4n
AbbAs. &ynıt 1397/1977. ın. 47~t Çagatay-lbrahlm AgAh çubukçu,
lsldm Mezhepleri Tariht. 3. baskı. Ankara 1985, s. 126-127; W.
Montgomery Watt. lslc.1m OOşt1ncesf1Un Teşekkül DeIJrl., çev. Ethem Ruhı
F1gIah, Ankara. 1981, s. 278.
2 Mehmet Bayrakdar, IsMmda Eurtmcr Yaratılış TeorCst ı8tanbul 1987. 8.
55-64.
3 YAkot el-Hamevt. a.g.. e. XVI. 85: Ch. PeUat. Le MUteu BasTfen et la
FOrmatton de Cdhfz. Paris 1953. i!i. 55-56. 290-291: 19nace Goldzlher,A
5hort History of Classlcal Arabic Uterature. tnmslated by Joseph
Oeeomogyf, Hildeslıetm 1966.8. 81; Ro A Nlcholson. A Ltterary History qf
tlle Arabs. Cambrıdge 1969. s. 346,dJpnot 4: Cı. Huart • Arab ve lsl4m
Edebiyatı. çev. Cemal 5ezg1n. Ankara (1971). s. 213.
4 Ci\hIZ'U1 hayatı, eserlerı, edebi ve flml )'OnA hususunda geniş blJgllçfn bk.
Yakut el-Hamevı. a.g.e., XVI, 74-114; ez-Zehebl.5(yerü A'lc2mCn·Ntlbelt\
4. baskı, Beynıt 1406/1986. Xl. 526-530; Ch. ııeııava VIe et Z'Deuvre d'al·
Jdhtz, ZOrtch 1967; Fuat Sezgfn. Oeschlehte des arahlschen Schrtfttums.
Lefden 1970. m. 368-375, Leiden 1979. VII. 240-241: AAbdUıI8h ed-OeIJi',
Ish4mU Ulem.ıit1-Arab ııe'1-MüsUmln ft hmt1·Hagavı2n, Beyrut 1406/1986.
8. 51 -99; Hald Merdem, e{·Ciı1uz. Dfmqk 1930; Hasan es-Seodo.bi.
Edebü1-Q2h1Z. Kahtre 1350/1931; Fuidel"BQBt4nI. e1<:dhı% (stısUeto'r-
 117

MdteaddJt defalar basılmış olan el-Beydn oo't-Tebyln. Kitabü'l-

Buhal4. KltL1bü'l-HayaOOn. KLt4bü'I-MeMsUl ve'l-Ezdı2d gibI önemlı
eserledn1n yanı sıra, JrllJ-uIaklı 2OO'Qn iizerinde eser yazmış5 olan
Cahız'm üzeı1nde duracagınuzbu esen. ıslam aıem1nde TIlrkler'e dair
yazılan en e8k1 eser olup eksık olarak btzr: kadar geJmlştJr. Mdelltf
kltabuu daha Mu'ta.smı devrinde yamuo. fakat bazı sebeplerden dolayı
eser Halileye ulaşamamıştır. Daha SOıınıIan Tnrk asıllı .dev-iet adamı
kitap sever Feth b. Hakan (öl 247/86l)'uıikbal devrinde başına uzun
bır mukaddtme ilave ederek Feth'e takdim etmışttr6. CAbIZ'ın bazı
siyası sebepler dolayısıyle kaleme al<bgı.7 eser, 1k1 mukaddtme bır asıl
konu olmak üzere üç kısımdan lbarettir. MöelliOn de beUrttıgl gıbl
bazı malUmat eksikliklerine ragmen eserde elden ge1d1gf. kadar tarafsız
bir Ifade kullanılmaga çalışılmıştır. Kitap. Uk defa van Vloten 8
tarafmdan 1903 yılında Leyden'de Tria Opuscula (Sel4sü Resdil)
içınde neşredi1mJş. 1323:'24, 1325 ve 1964'te Kahlre'de (nfl".
AbdıısselAm M. Hamn Res4ilü'I-CdhlZ içinde. ı. 5-8~) tekrar
basılınıştır. C. T. WaIker tarafından tngW.ıceye (1925), O. Rescher

Revıın Beyrut: Muhammed e1-Mı1bArek,FBıntlHCasaslt Kltabrl-Buhal4

lIlahız, Dlmaşk 1940; Şefik Cebrt. el-<A1lla, MuaUıma'I-Akl ue'(·Edeb
Kah1re 1948; Abdalhaldm Belba', en·Nesrü1·FennI LJe Esera'!-c41u2: fth~
Mısır 1375/1955; tIarırU\ e1-FÜ1fıı1, el-cdluz. KahJre 1956; Cemi! Cebr.el-
Cdh~ ue Mılctemtıu AsrtN. Beyrut 1958; Dr. SeUüm.en-Nakda'I·Menhecı
ınde'(-caruz. aaıdad 1960; Vedıa Tılha.en-Necm,el-C4luz ue1'Hddıretıı1­
Abbdstyye, aaıdad 1965: Zekeriya Kitapçl.et-TUrk ft MüeUejdU·I·CdhlZ.
Beynıt 1972: T. K.eyyalf,el-CdhlZ, Olmaltk. ts.; Alf BO Melhaın. ef-
Merıdh.rl·~Lseftwe ınde'1'CCl1uz: A. KemAL ZekJ. el-Cdluz; Tüııl el-HAclrl.
el-Cdluz. Haycilühu LJe Addbühu; CemU Cebr. el-C6hu.tt Hayl1tihı LJe
Ecrebih1. ue FtlathL.RA.ci Inayet. ef-CQ1uz (bu son beş eaertn baakı yer ve
Yı1Ian tesbil edIlerııemıştıf.)
5 Bu hususta genı, bUgı ıçln biL Ramazan Şeıten. Cl1hlZ"ın Eserferl
Halck1nda B/u!ı Yenı Malzemeler. Tarıh EnstftQsQ Dergtal. 1 (EkIıiı 1970). 8.
231-272.
6 Zekeriya Kitapçı. Hz. l"Vygamber'tn Hadlslerlnde 'mrk VarlIQI, selçuklular,
Mogollar, Osmanlılar. 2. baska. ı8tanbul 1989. 8. 253. Feth b. HAkan
haklunda taf8tlA.th btlg11ç1n biL YAlaıt el-RamevI, a.g.e. XVI. 174-186; OIga
Pınto. Feth b. Hdk4n, çev. Hakkı DUl'8un Yıldız-Neytre lIU1anL. Sst. OnlY.
Ed.Fak.TarIh Dergl8t. sayı 27 (Mart 1973). 8. 41-58: Zekeriya Kitapçı.
Haycitu1-Cdluz maa ES!Jikit1U mtne·I-EtrfJk. MatOrk Onlvenlte81 ıiJlAmI
l1lmJer FakalteslDerglsı, 2 (1977), 8.148-155.
1 Ramazan Şeşen. EskI Arabiara ~ 'mrkler Tnrk1yat Mecmuası. XV
(1968). 8. 32. .
8 Van Vlo~n'ln hayatı ve eserleri Için biL Neclb el-Aklld. el-Mll5teşnktUt. 3.
baskı, Kahire 1965. tl. 662-663; Gerlof V-olJl Vloten. Erne.,ı Deurfnde Arab
Hc1kfm1yeti, şra ue Mesih AIddelen c1zertne Aroşturnalaf çev. Mehmed S.
Hati~u. Ankara 1986, çevtren1n "Eser ve yazan Hakkında" başhkhyazısı.
8.5-8.
 178 .,.' .'.

~mdan Almancaya (~92S) tercCime ect1Jm tştlr. Kısa ve seçJJrn:1ş'

Tnrkçe bir tereQinesi M. Şerereddlıl (YaJtkaya) taratindan "l'ürk Yurdu.
sert i. cUt V (l913)'te neşredllm1ftJr. Bu çev1rt.daha hatah olarak
osman Fevzi Olcay tarafından tek:nll· tabe<LJJmjŞtir (l939)..Bun1ardan
başka kitabın 19S6'da muhtasar bır Kırgızca tercOıncısl daha
neşred1lnıtşUr. TOrlderin fazt1etlel1 hakkındaki bu önem1l.eser. son
olarak. flmt bır şekilde. geıüşnotıar 'fe bibliyografya lle bjrlikte. ıam
olarall. sayıD R~ünaz-an Şe,en tarafından tercOme ed1l1p
yayınıanmıştu9 fI'ürk KültOrOno AraŞtınna Enstıtüsii Yayınları.
Anlulra 1967, 1089.,.2. baskı.. Ankara 1988, 108 s.). Biltnd1gı tizere.
Batırda başta Ch. Pellat, Yurdumuzda Ramazan Şeşen ve Zekerlya
Kitapçı. cahlZ ve eseriert rızertnde kıymetli çalışmalaryapmı.şJardu:.

Gerek Batı'da gerek Türkiye'de pek Ç()k illm adamı. bu delerU

teUft:en zanıan zaman faydalannUşıar ve ona atıfta bulunmu,lardır.
Memleketimizde bu eserden yararlananlar arasında şu isJm1erl
~bWı1z : Mehmet Kaplan (OWz'f Okurken. 1ürk KIDtdrü. sayı 63
(OCak 1968), S. 146-1501, Osman Turan (Selçuklul.ar TarthL ve Tllrk-
lslA2m Medeniy~t1, 2. baskı. ıstanbul 1969. s, 331-332. s. 380 d1pnot
170: Türk Ctha.n HdJctmtyetl M~s{ TOiihI, ıstanbul 1969. i, 22
dipnot 1'5. Il, 292), Hakkı. Dursun Yıldız (1sl4mtyet ve Türkler,
ıstanbul 1976, s. XXIV. s. 51 dipnot 12. s. 56 dipnot 34), ıbrahim
Kafesogıu (mrk Man Kültürü. Ankara 1977, s, 209 dipnot 84. s. 322
dipnot 57, s. 330 dipn?t 74: 1ürk Boz1ar KWtürı1. Ankara 1987, s.25
dipDot 113), Aydın Tanerl 17ürk Kavrammm Gelişmesı' "Ne MtlUu
1ürküm Diyene". Ankara-1983, s. 238-243). Faruk SOtner 11ürkferde
Atelltk ve BinIcUfk, Türk Dı1nyası Araştınnalan, sayı 24 Uiaztran
1983), S. 12 dipnot 51), Mutlu Altay (Türlder lçtn Ne Dtyorftır, Aİıkara
1984. S. 3-6l.' A CaferoAlu lTül"'k oorrartlıl. HI, 3. baskı, ıstanbul
1984. n, s. II dipnot 28 ve 29), A Zeki Velidi Togan (TarOtte Usül. 4.
baskı. Istanbul 1985. 9. 194). ıA Çubukçu (Türk Düşünce Tarihinde
Felsde Hare1ı:etlert, Ankara 1986, s. 226), tJhaI!.ArseI (Arap
9 Bu hususta geniş bllgı Için bk. F. Oabrtel1. Ro dJ w-C4J\1z str nucht in
SCrtttt in onore di G. Flulanı. RMsta degllStudt Orientall. XXXII. 447-483;
C!h1z. RtUıle( Ordusunwı Menkıbelerı ue TarlcIer'In Fazılelleriçev.
Ramazan Şe"en.Ankaıa 1967, çevtrenln ·G~·l, 8. 24-25; Ramazan~n,
Ca1Uz'ın berler1 RakJcrndıı Bazı Yent Malzemeler; Tarih EnstıtOsO Dergisi.
i (Ekım 1970), 8.257-258.
 179

Mi11Iye~allJ( Lle TUrider, 4. bas1u, tnkılAp Kitabevi. İstanbul 1987, s.

70-721. NIhat Kekl1k' (mrk lsl4m Felsefesi Açısından Felsefenin
ilkeleri, İstanbul 1987. s. 43. 3261, Mübahat TQrker-Kiiyel
(Atatürk'ün saadet AnlayışıHakkında Bır Deneme. Erdem, c. 4, Sayı
12 (Eylül 1988). s. 653 dipnot 3, s. 657 dipnot 7. s. 675. 681. 682
dipnot 44). All sevım IAztml TarthL, 5elçuklularla ngaı Bölümler (H.
430-538=1038/39-1143/44), Ankara 1988. s. XXI dipnot 54, s. 146),
Zekertya Kltapçı (7ürldstan'da Isldmlyet ve 1ürkler, Konya 1988, s.
294: mrktstan'da Milswman Olan !lk TUrk Hükümdarları. ıstanbul
1988, s. 82. 84 dipnot 178, s. 86 dipnot 179, v.b.: Hz. Pey~in
, Hadislerinde Türk Var[ıgl, Selçuklular, MogoUar, Osmanlılar. '2.
baskı, Istanbul 1989, s. 51 dipnot 42, s. 113 v.b., s. 275).

'!ürkler'In dikkate deger bazı mezlyet ve üstü.nlüklerinden

bahseden bu eserin müelllft ve eser hakkında verd1g1miz bu objektif '
bıJg1lerden sonra. ş1mdi biraz da muhtevaaı üzerlnde duralım :

Calıız. kitabında lürkler'ln sadece muhartp taraflarnu tanıyan

Arap yazarlarnun fikir ve görüşlertn! naklediyor, buna kendi
düşüncelerini de katıyor. Bu mCltalaalann dikkate deger tarafı, hiçbir
abartmaya gerek duyulmadan. Türkler'in savaşta başan
kazamnalanrun objektif olarak incelenmesidirlO.

Tarih boyunca Türkler'tn bozkır hayatında atın ve demirin

önemU bır yert olagelııı1şt1rl1. GOçebe Türkler tarafından. en eski
çagIardan beri yetlşttr1lenat. tekmll killtü.re veche veren. en önemu bir
mnııdırl2. Türkler'in tarihte atçı1ık ve bintclltlde en önde gelen
topluluklardan biri oldugu malumdur; Ufukları görünmez engın
bozkırlan atlan OzeT1nde kolayca dolaşmışlar. yüksek sıradaglanaşıp

geniş ınnaklan geçip akın ve fetih hareketlertni onlann yardımlan lle

yapmışlardı. Büyü.k alim Kaşgarlı Mahmud'un "At Türk'ün

10 Mehmet Kaplan, Cı2hız'i Olcurken, TOrk KOltoril. sayı 63 (Ocak 1968),

8.147.
II ıbrahim Kafesogtu, Türk Bozkır Kaıtürli, Ankara 1987, 8. 2.
12 L. Rasony1. Tarihte mrk1ük. Ankara 1971. s. 51.
 180

lı:anacbdu"13 8&11. TOrlderin bu ull hayvana ne gibi bır gözle

baktıklarını. ona ne kadar bQyQk bır ckaer VerdJLderLn1 pek gozeı Ifade
etmekted1r14• At. TOrldügan kutsal hayvanıdır. Beşikten ayrılan
çocuk. kız veya oglan olsun. lrencl1n1 at sırtın:da bulur. "rork. atlı
millettlr. Bu hal Selçuklu ve ()şı:ııantı deYSrlennde de sQrOp gelmiştir.
Dede Korkut OJuzlan'run atla naıı haolr neşlr 0lduklan l5
h:1kAyelerın her sabrmdan anla.plır18. ~a. TOrkler arasında at
hakkında SOylenmltl atasözJer1 ve deyimler l1 de onlann ona ne
kadar onem verdfkler1n1 açık bir şekilde g&Iter1r.

Cal:uz'm şu satırlanna dikkat edinIZ:

''TOrk''Gn ömruno.n gunlertnt toplasan. atı uzertnde geçen
gonlerinin. yer Qzerlnde oturarak geçti'ciıli g'Gnlerden daha çok
oldugunu görürsün."18

Onun Humeyd adlı bJrtnden naldettıg1 şu cllm1eler de dikkate

ş4yandır:

'Türk bır baytardan daha UP. abm Istedlgi gıbi terbiye etme
bakımmdan sey1s1erden daha başanhdır. At~ kendisi yeUşttr1r. tay
iken kend1s1 terbiye eder. Atının. adım sôylese atı on~ takip eder.
koşar&a atı arkasındankoşar."19

TQrkl~1n harp SlJD,atını çok tyl bUişlert ŞU satu1arla ırade edilir :

"'rork. vahŞi
hayvana. kuşa. havadaki hedefe. insana.
çOmeltUmış veya yere korunu't hayvarldan hedeflere. avmın üzer1D.e
pike yapan kuşlara ok atar. O. hayvanmı hızla sürd'GgO halde. One.
13 KAşgarlı Mahmud, DlıXbu1 IAlJcltt't-nırlc. trc. -Bealm Atalay. Istanbul
1939.1.48-49.
14 Faruk SQmer, Tılrfcı.ırdeAtçılık ve Bınt:flfk. TOrk DOnyasıAnuttınJı.alan.
sayı 24 (Hazıran 1983), s. 1. .
15 Bk. Muharrem Ergtn,Dede Korkut Kttabr. L IDK, Ankara 1958; Geolfn!Y
Lewı8. The Bocic oj Dede.Korlcut Lopdon 1974; Orhan şa1k Gökyay. Dede
Koricut Hfkilyeler(. Derga.h Yayınları. İ&tanbull985.
16'lüric Maıı Bı1tünlügı1 ıçerısınde DoQu Anadolu, haz. BahaeddIn Ogel
v.b., 2. baskı. Ankara 1986, 8. 82-83.
11 Mese1l bk. uhan Çenell. Nogay Atamdert, TOrk1Ok Araştırmaları Dergisi.
1 (1984). 8. 15-16; BJlgehan A. GGkc:Iai.KırglZ Ata.s6derf. TOm 0Qnya81
AraştınnaJan.sayı 61 ~toe 1989). so 136.
18 Cı1bJz, a.g.e:.8. 68.
19 Aynı eser. 8. 68.
 181

arkaya. saga ve sola. yukarıya ve aşagıya ok. atar. HAr1c1, yayına bir ok
koymadan TOrk on tane ok atar."20

'''Iürk dJAer askerlerle yola çıkarsa başkalan on mll katetmeden

TOrk ytnnl mu kateder. Sagmdak1 ve solundak1askerler gende kalır.
Avlanmak için dagIann tepelerine tırmanır. vadJIeJ1n deI1nllklerine
iner. Bu arada. sömnen. yürüyen. uçan ve konan her şeye ok
atar,"21

Aynca eserde. onJann ok. mazrak, kalkan gibi her türlü sllahın
yapımında ne kadar usta olduklan şu şamlarla anlatılır :

.....Tiırk bunların hepsini başından sonuna kadar bizzat kendJsf.

yapar. Hiçbir khnseden yardım istemez7 Hıçbir dostun fikrine
müracaat etmez. Hiçbir sanatkann yanına gidip gelmez. Onun ,
oyalamalan. yalan vaadleriyle ve ücret1n1 Memekle kafasını IQeşgul
etmez. Arap şa1r1 Evs b. Hacer (OL. M. 620'ye dogru) avcımn tavs1f1n1
yaptıgı onun kendı şahsında gerekli bütün hususlan topladıguu

anlattıglsırada şöyle der22:

Evlnden uzakta geceler. avla geçlnlr. Oklamu tut.kalla <illalar.
yonlar. üzerıne koyun barsagı geçirir...23

Türk ırkııun ın1zacı. hasletlert ve meziyetlerllle tlglli şu ifadeler

de pek dfkkat Çekicidir :
"Snma.nıe. "onların elJnde bır müddet esir kaldım. Onlar gibi.
Insana ikram ve talt1fte bulunanlan gormedım" dedi. Arap olan ve
Türkler hakkında verdlgı haberlerde tOhmet edi1me!Desi gereken
sünıame b. Eşres bunlan sOyıüyor."24

''TOrkler yaltaklamna. yaldızlı sözler. münafıklık. k.ovucu1uk.

yapmacık. yenne. rıya, dostlanna karşı kibir. arkadaşlanna karşı

20 Aynı eser, s. 67.

21Aynı. eser; B.68.
22 Aym eser, s. 82.
23 Ev8 b. Hacer,Divan, nşr. M. Yusw Necm. Beynıt .l380/l~O. 8. 71;
CAh1z. a.g.e. 8. 82. .
24 C4h~. a.g.e. s. 76.
 182

fenalık.bUl'at nedir bıımezıer. ÇeşltI18klrleronlan b0'QD8lD1ştır. Hıle-I

şertye Ue başkalarının malını heW saymazlar. Onlann tek aybı ve
başkala.nnı kendilerinden sOlutan hUsu8, vatanıanna karşı çok
iŞtlyak duymalan ve zaferin SeVInCJn1. birbiri peşinden vukuunu,

ganlmetln tadını ve çoklugunu. Sahra1a:rdakI oyunlarını. çayırlardaki

gezlnt1lertni hatırladıkları. f••••) ve uzun zaman boş durmakla
kahraman1ıklannınbQşa glt:rne8lnf.aradan uzun mOddet geçmelde
eneı:jllertn.1Jl tilkenme8lnllStemed1klert jçJn DluhtelJf memleketlerde
dola,mayı çok sevrnelerı. yagmaya ve;. ça'Pulculuga
düşkünUik1elidlr."25

MüeIUf. Turklerdek! e~ va~ sevgbtni ve ~1emtn1 'u

satırlarla tebarOz.ettJrir :
'Tiirkler Araplar'dan başka m11letler içinde vatan sevgisine en
fazla sahıp
olan millettir. CünkO, onlann vQcutlannın terk!binde.
tablaUannınkanşunında.başka milletlertn sahIp olmadıkları derecede
memleketlerlne, topraklanna dair husu5tyetler. vatanIannm suyuna
çekme hassası ve dJgei" kardeşlerine benzerlik vardır.,,26

'Vatan eevg1s1. bütOn ınsanlarıve bOtUn memleketiert kapsıyan

bır hususıyet o1ınak1a beraber aralarında benzerlik. uygunluk, vücut
benzeıiJg1 ve VQcutlannd8k1 terk1b1n ayın olması dolayısıyle TQrkl~de
diger milletlerden daha fazla ve daha kök10dOr.,,27

''Vatan Qzerinde titreme, ona Iştiyak ve anu I<ur:'dn'da geçer.

İnsanlar arasında dolaşan mushenaIda yazılıdır. Yalnız; saydıgımız
sebeplerden dolayı Tllrk'On vatanına karşı duydugu Iştıyak diger
ınsanıara göre daha fazla ve şiddetltdlr."28

Netice olarak şunu söyleyehUlriz Id. CAhız'uı, bu esertn1, .her

TUrk aydını dikkatle ve da.şünerek okumalıdir.

25 Aynı eser; e. 77: Aydın Tanerı. Türk Kauramuıuı Gelişmesi, "Ne Mutlu
lllTlaım DıymI!, Ankara 1983. 8. ·239.
26cahız'. (Lg.e. s. 77; Aydın Tanert.a.g.e.. s. 239-240.
27 CAhlz. a.g.e. s. 78; Aydın Tanert.a.g.e.• s. 240.
28~. a.g.e. 8. 79; Aydın Tanert.a.g.e.• s. 239-24 ı.