BiLGi
trk niversitesi'ndeki retim yelii
yllarna rastlar ( 959- 980) .
Dar bir alanda ihtisas sahibi olmak
yerine dier disipliniere yabanc kalma-
mak gerektii kanaatinde olan Kaya Bil-
gegil Trk edebiyatnn eitli alanlar
na ilgi duyduu gibi ayrca edebiyat ve
siyaset tarihimizi ilgilendiren ariv vesi-
kalar zerinde de nemli almalar yap-
mtr. Ziya Paa hakknda hazrlad
monografisi ve zellikle Yeni Osmanllar
zerindeki almalar onun bu tarafla-
rn aksettiren rneklerdir. Yerli arivi
mizin yan s ra Avrupa arivlerinde de
arat rmala rda bulunan Kaya Bilgegil
Yeni Osmanllar tarihine de deerli bilgi-
ler kazandrmtr. Son olarak 1981 'de
Fransa'da yapt etrafl ariv almas
nn neticelerini ortaya koymaya imkan
bulamamt r. Gazi Eitim Enstits n
celeme ve Aratrma Dergisi, Atatrk
niversitesi Edebiyat Fakltesi Ara
trma Dergisi, Kubbealt Akademi Mec-
muas gibi dergilerle Zafer, Son Hava-
dis, Orta Dou gibi gazetelerin sayfa-
larnda kalm dier yazlar da onun ba-
zan alimane, bazan airane taraflarn
aksettiren ve ihmal edilmemesi gere-
ken makaleleridir. Bunlar arasnda Ye-
ni stanbul gazetesinde tefrika edilen
"Kaybedilen Topraklar" ( 1966) adl uzun
yazs, Osmanllar'n Rumeli'nden eki-
lilerini anlatan duygu ykl bir tarihi
nesir rneidir.
Eserleri. 1. XVIII. 'nci Asr Saz airle
rinden Kusuri (stanbul 1942) . Z. Ce-
hennem Meyvas ( stanbul 1944). 3. Ab-
dlhak Hamid'in iirlerinde Lednni
Meselelerden Allah I: Allah ve Onun
Vcudunu fade Eden simler (stanbul
1959) . Bilgegil bu kitabnda, Hamid'de
genel olarak slami ve metafizik prob-
lemleri ele aldktan sonra, btn iirle
rinde Allah kelimesiyle Allah'n dier isim
ve sfatlarnn morfoloji, sentaks ve se-
mantik alarndan kullanl e kill erini
gzden geirmi, ayrca bu kavramn fe-
sahat ve belagat bakmndan gsterdi-
i zellikleri incelemitir. Esere bu ba-
hisleri deerlendiren emalar ve istatis-
tik cetvelleriyle daha da mahhas bir
zellik kazandrlmtr. Yazar tarafndan
eserin Hamid'de dini ve metafizik mese-
lelerin kaynann aratrlaca bildirilen
ikinci cildinin neri ise gerekleeme
mitir. Yakn devir edebiyatmiz iin te-
oloji- stilistik balantl bir alma ola-
rak nem tayan eser alannda benze-
ri yaplmam bir aratrma rneidi r.
4. Trke Dilbilgisi. nce Trke Dil-
bilgisi, Edebiyat Bilgi ve Teorilerine
Giri adyla iki fasikl halinde yaymla
BLG
nan eserde (Ankara 1964) yalnz dilbilgi-
si konular yer alm , daha sonra ayn Doruluu gerekli ve yeterli
muhtevayla Trke Dilbilgisi adyla tek- delillerle temellendirilmi
uur muhtevalar .
rar yaymlanmtr (stanbul 1982, 1984) . L
s. Ziya Paa zerinde Bir Aratrma
(stanbul 1970 ; Ankara 1979) . 6. Tevfik slami terminolojide genel olarak el-
Pikret'in lk iirleri (Erzurum 1970) . 7. ilm ve el-ma'rife terimleriyle ifade edi-
Mehmed Akif, Resmi Hal Tercmesi , len bilgi daha ziyade bilen (zne) ile bili-
Baslmam Baz Mektup ve Manzu- nen (nesne) arasndaki iliki, yahut bilme
meleri (1971) 8. Har.bt Karsnda eyleminin belli bir ifade ekline brn-
Namk Kemal (stanbul 1972) Bu al m sonucu olarak anlalmtr. Ayn
ma edebiyat tarihimizde Ziya Paa nn ekilde sonu olarak "bilinmi " olduu
Har.b.t adndaki antolojisi etrafnda ce- iin bilginin malumat kelimesiyle de kar-
land grlr. Bilenin, yneldii ko-
reyan eden ok nl polemiin kronolo-
nuyu btn ynleri ve alanlaryla kua
jik ve her bakmdan tenkidl bir dosyas
tp anlamasna ihata, onu tam olarak
n ortaya koymaktad r. Meseleyi zellik-
kavramasna vukuf, ayn konuda derin-
le fesahat ve belagat ilimleri asndan
leip uzmanlamasna da rsuh denil-
deerlendiren eser. yaygn kanaatierin
mektedir. Bilgide kesinlii ifade etmek
aksine, Namk Kemal'in Ziya Paa'y ten-
zere kullanlan yakin terimine karlk
kitlerinde hakl olmadn , eski edebi- zan, ek (phe-reyb), vehim gibi terim-
yat kltrne de zannedildii gibi tam ler de bilgide kesinlie yaklalan veya
bir hakimiyet ve vukufu bulunmadn uzaklalan durumlar ifade etmek ze-
meydana karmtr. 9. air inasi, Hal re kullanlr. Bilginin tam zdd olan bil-
Tercmesi zerinde Kk Bir Ara gisizlik ise cehl kelimesiyle ifade edilir.
trma (stanbul 1972) 10. Rnesans a-
Klasik felsefi kaynaklarla terminoloji
Cihan Edebiyatnda Trk Takdir- szlkleri bilgi terimini slam dncesi
karl (Erzurum 1973). ok zengin ve tarihinde ortaya km eitli akmlar
geni bir literatre ve ktphane ara asndan tanmlar. Bu akmlar arasn
t rmalarna dayanan bir almadr. 11 . daki farkllklarn bilgi tanmlarna e-
Yakn a Trk Kltr ve Edebiyat itlilik ve zenginlik kazandrd grlr.
zerinde Aratrmalar I: Yeni Osman- lk slam filozofu Kindl, bilgiyi " eyann
llar (Ankara 1976) . 12. Yakn a Trk hakikatleriyle kavranmas" eklinde ta-
Kltr ve Edebiyat zerinde Aratr rif etmektedir (Resa'il, I, 169). Farabi'ye
malar II: Mteferrik Makaleler (Erzu- gre bilgi. "varl ve devamll insann
rum 1980). 13. Edebiyat Bilgi ve Teorileri yapp etmelerine bal olmayan varlk
I: Belagat (Ankara 1980 ; stanbul 1989) larn mevcudiyetiyle ilgili olarak aklda
Bilgegil'in bu kitab Hamid ve Namk Ke- kesin hkmn hasl olmasdr " (Fusul
mal hakkndaki aratrmalarna temel mnteze 'a, s. 51) hvan- Safa'nn bgi
tekil eden bilgileri veren ve belagat me- tarifi ise "bilenin zihninde bilinenin for-
selelerini derli toplu olarak bir araya ge- munun olumas" eklindedir (Resa, il,
tiren bir eserdir. Kaya Bilgegil, eyh Ga- III, 385) . Grld gibi bu son tarifte
lib'in Hsn Ak'nn yeni bir ne ri m- bilgi olay bir soyutlama i lemi ola rak
nasebetiyle yazd uzun ta ntma yazsn dn l m tr. hva n - Safa' nn, "nes-
da ise (0 . Okay ve H. Ayan ' n eyh Ga- neyi (ey) hakikatine uygun olarak ta-
lib, Hsn Ak nerine nsz, stanbul sawur eden" eklindeki alim tarifleri ise
1975, s. VII-XLVII) eyh Galib'i, devrini ve felsefi bilgiden ok ilmi bilgi dikkate al
mesnevisini yeni bir yorumla ele almak- narak yaplm bir tariftir. Seyyid erif
tadr. el-Crcanfye gre bilgi "dncenin ger-
BBLYOG RAFYA : ee tam uygun olmasdr" (et- Ta 'rr{at,
M. Orhan Okay, "Prof. Dr. Kaya Bilgegil in", "'ilm" md ) Bu tarif, bilme olaynn y-
TDI., sy. 431 (1987). s . 263-265 ; Kemal Yavuz, neldii konuyla tam bir uygunluk iinde
"Kaya Bilgegil'in Ardndan", Trk Edebiyat, olmasn art koma ktad r. Crcanl'nin
sy. 170, stanbul 1987, s . 45-47; Nermin Suner
aktardna gre filozoflar (hkema) bil-
Pekin, "Kaya Bilgegil", a.e., sy. 171 (1988 ). s.
45 ; Belkir Grsoy. "Hocam Kaya Bilgegil", ae., giyi, "bir eyin sOretinin aklda hasl ol-
sy. 171 ( 1988), s. 46-48; Kadir Msrolu , "Biz mas " eklinde tan mlamla rdr. Bilgi-
Yokken Vefat Edenle r: Prof. Dr. Mehmed nin hayli yaygn olan bu taritindeki "sO-
Kaya Bilgegil", Sebil, sy. 9-10 (258-2 59), Lim- ret" terimi anahtar kelimedir ve bilgi-
burg 1989, s. 10-11 ; TDEA, 1, 430-431.
nin, nesneye ait formun bilme eylemiy-
Iii M. RHA N KAY le nesneden soyutlanmas eklinde olu-
157
BiLGi
tuuna iaret eder. Crcanf'nin aktard
"bilinenden gizliliin (hafa) kalkmas"
eklindeki bilgi tanm da bilginin akl
da retilen bir form olmayp fiilen ve fa -
kat gizli olarak var olduu dncesine
dayanr ve tasawuftaki "rtl olan a-
mak" anlamna gelen kef terimini ha-
trlatr. Mellifin bilgiyi, klli ve cz'f ey
lerin kendisiyle idrak edildii bir mele-
ke eklinde tanmlad da grlmekte-
dir. Bu meleke insan varlnn derinlik-
lerinde mevcut olan bir nitelik (sfatn
rasha) yani akldr. Bylece akl ile bilgi
aynfletirilmektedir. Bu gle nefis "bir
eyin anlamna ulamaktadr". Bu ula
mann (vusl) kendisi de bilme eylemi-
nin sonucu olarak bilgiyi ifade eder. S-
z geen tanmlar arasnda modern bil-
gi tarifine en uygun olan. "akleden (z-
ne) ile akledilen (nesne) arasndaki zel
iliki " eklindeki tariftir (bk. et- Ta 'rf{at,
"'ilm" md ). Tehanevi ise filozoflara ait
u tanm aktarr: "Kesinlik ifade etsin
veya etmesin bir kavram veya bir ner-
menin alglanmasdr." Bu tanmn s
nrlarnn baz dnrlerce "kesinlik ar- likle vahiy, muhatab olan insan dn
zeden nerme" eklinde daraltldn
belirten Tehanevf, bylece "idrak"in psi-
kolojik anlamda bir duyu algsndan zi-
yade epistemolojik bir kavrama olay ol-
duuna da iaret etm i olmaktadr. M-
ellif tpk Crcani gibi bilginin tevehhm,
tahayyl. taakkul gibi kelimelerle de ifa-
de edildiini hatrlatarak bilme ile dier
zihin faaliyetleri arasndaki paralellii
gstermektedir. Ancak nihai olarak bil-
gi bu faaliyetlerin bir hkme ulam ve-
ya bir kavram oluturmu neticesinden
ibarettir (bk. Keat, "'ilm" md.).
Marifet kavram ilim karlnda kul-
lanlmakla beraber (FarabT, Kitab'l-Bur-
han, vr. 175a-b; kr. a.mlf .. 'Uyn'l-me-
sa,il, s. 65) ilme gre daha zel anlam-
lar tar. Marifetin konusu basit varlk
lar iken ilim birleik varlklarn bilgisidir.
Bu sebeple Allah' bilmekle ilgili olarak
"alime" (bildi) fiili deil "arafe" (marifet
hasl etti) fiili kullanlmaktadr (TehanevT.
"ma'rife" md.). Bilgi konusunun klli ve
cz'i olmas da ayrm sebebidir. Nitekim
smail Fennf'nin iaret ettii gibi mari-
fet cz'f- basit varlklar, ilim ise klli-
birleik varlklar idrak anlamnda kulla-
nlabilmektedir; bu gerekeyle Allah' a
"alim" (alim) denmekte, fakat "arif" den-
memektedir. Ayr ca marifet, ancak var
olduu bilinen ey hakknda gerekle-
en bir tanmadr. Bu anlamda marifet-
le ayn olan irfan, eserleri idrak edilip
kendisi (zat) idrak olunamayan hakkn
daki bilgi anlamnda ku llanlma ktadr.
~58
Sz konusu ayrmlar ilmiri marifetten tedir. Bu tesbit baz deneyci bilgi teori-
daha gl ve geni bir anlam tad lerini bil' lde hakl karmaktadr.
n gstermektedir (bk. smail Fenni, "con- Kur'an- Kerim'e bilginin deeri a
naissance", md.). sndan bakldnda "bilgide kesinlik"
Kur'an- Kerim'de bilgi (ilim). en sk mefhumunun ne kt grlr. itme'I-
kullanlan anlamyla ilahi vahiyden kay- yakin (kesin zihnT bilgi). ayne'l-yakin (ke-
naklanan yani bizzat Allah'n verdii bil- sin, ak seik gzlem). hakka'I-yakin (ke-
gidir. Burada kelime tam manasyla tek sin tecrbe, bilginin yaanarak tahakkuku)
gerek olan hakka, hakikate dayand terimlerinin getii ayetler bu bakmdan
iin mutlak ve objektif bir geerlifie dikkat ekicidir (b k. et-Te kas r 02/ 5. 7;
sahiptir. Vahiyle zde leen anlamyla el-Hakka 69 1 5) Zan, ek ve reyb terim-
ilim kesin bilgi demektir ve bu bilgi sa- lerinin de yine "kesinlik" kavramyla ters
yesinde Cahiliye (bilgisizlik) ann ka- ynden alakah olduu hemen farkedile-
patld imasyla kelimenin anlam "de- bilir (bk. el-Bakara 2/2; Al-i mran 3/9;
er" mefhumunu da ihtiva edecek e en-Nisa 4/ 157; el-En'am 6/ 6; Hd 1/
kilde geniletilir. lahi mesaj olarak ilim 62; brahim 4/IO; en-Necm 53 / 28). Ay-
bal bana bir kant olma ze lliini de rca bilginin hissi veya akli idrakle iliki
tar: "Sana ilim geldikten sonra onla- sini gsteren veya bu iki eit idraki z-
rn heveslerine uyarsan ..." (el-Bakara 2/ de klan uur, fehm ve fkh gibi terim-
2o. 145) ayetindeki ilim ile, "Ey insan- lere de dikkat ekilmelidir (bk el-Baka-
lar, size rabbinizden bir burhan geldi..." ra 2/ 154; el -isra 17/ 44; el-Enbiya 21/79).
(en-Nisa 4/ 174) ayetindeki burhan ke- J:(ur 'an- Kerim'deki duyma, alglama,
sin ve kantlanm bilgiyi ifade eder. Bu- dnme, kavrama, bilme ve inanma ha-
nun yan sra ilahi mesajn insan bilgisi- diselerine ait ok sayda ayeti bilgi kav-
ne klavuz olma zellii de vardr. nce- ram asndan yorumlamak mmkn-
dr. Bu ayetler. bilgi hakknda ortaya
me ve bilme melekeleriyle donanm ola- atlabilecek meselelerin disiplinli ve sis-
rak tasvir ettiine gre bilme eylemini temli bir ekilde tahlilini mmkn klar.
sevkedip ynlendiriyor olmaldr. Dolay Kaynaklar, deeri ve objeleri ne olur-
syla vahyedilmi bilgi insann bilme ey- sa olsun dini, felsefi. ilmi, teknik ve ami-
lemini artk gereksiz klan bilgiye deil yane bilgiler genel bilgi kavramnn belli
bu eylemi doruya, iyiye, gzele ve da- derece ve tarzlardr. Bu anlamda bilgi
ha mkemmele sevkeden nihai ve mut- insanlk kadar eskidir veya bir zne ola-
lak bir karaktere sahip olan ilke ve h- rak insan var olduundan beri ona ait
kmleri ifade eder. Bu vahyedilmi bil- bilgi hep var olmutur. Ancak bilginin
giler karsnda insann yine Kur'an'da bizzat kendine ynelmesi, yani bilgi ola-
aka belirtilen bilgi vastalarn kullan- yn inceleme abas felsefi dncenin
mas da srarla istenir. ortaya kyla balar. Mesela milattan
Bilgi problemi asndan bakldnda nce VI ve V. yzyllarda Grek felsefe-
Kur'an'n bilgi kaynan, vahiy bata ol- sinde sofistler. Eflatun ve Aristo'da bil-
mak zere duyular, akl yahut bunun ginin bir problem olarak ele alnd g-
tesinde kalbi sezgi olarak tesbit ettii rlr. Bu meselelerin XIX. yzylda J. F.
grlmektedir. Kur'an'da yer yer gz, Ferrier tarafndan konulan adyla "epis-
kulak ve kalbin (bazan "fuad" eklinde) temoloji" (bilgi teorisi) disiplini altnda in-
birlikte anlmas yannda kalbin akledici celenmesinden nce XVII. yzylda John
fonksiyonunun vurgulanmas dikkat e- Locke ve XVIII. yzylda David Hume ad-
kicidir (b k. el-A'raf 71 79; Yunus O13 1; l filozoflarn insan zihni ve anlama me-
en-Nahl 16/78. 108; el-isra 17/ 36; el-Hac lekesi zerine giritikleri tahliller, bilgi-
22/46; Secde 32/9; el-Casiye 45 / 23) . nin kayna meselesini modern felsefe-
Vahiy karsnda bilme ve inanmann nin tartma gndemine getirmiti. Bu
birbirine dnmesi de tabiidir. Zira il- tartmalar insan akl ve bilgisini btn
ke olarak vahiy mutlaktr; duyu ve akl ynleriyle eletiren lmmanuel Kant'n
idrakleri ise onu destekleyen ve doru (1724-1804) hareket noktasn oluturdu.
layan tecrbf ve nazari bilgilerdir. Buna Ayn konularda islam dnce tarihi
karlk duyu ve akl seviyesindeki bilgi boyunca gelitirilen dnceler, ncelik-
mutlak bilgiyi kuatma kudretine sahip le Kur'an- Kerim'in sunduu perspek-
deildir. nsan zihnifin balangta bir tifiere sahip olmakla birlikte, eitli fi-
tr "bo levha" (tabula rasa) olduunu kir akmlarnn insan, alem ve Tanr ta-
haber veren Kur'an (bk. en-Nahl 16/78). sawurlarnn hakimiyeti altnda farkllk
akl yapan uur muhtevalarnn tecrbe- arzetmitir. slam dncesinde fizikte
lerle sonradan olutuuna iaret etmek- metafiziin i ie alglan , bilgi ile inan-

cm birbiriyle yakn ilikisi, insann bilme
eylemiyle ilahi mesajn sahip olduu oto-
ritenin birlikte deerlendirilii, bilgi prob-
leminin hem kelami hem felsefi hem de
psikolojik muhtevalar kazanmasna yol
amtr. Kelami muhtevay tayin eden
en nemli meselelerden birini Allah' n
ilmi ile insann bilgisi arasndaki kar
latrmalar oluturmutur. Allah'n ilmi
ve kelam, ilahi sfatlar bahsi iinde yer
yer hararetlenen tartmalarla yorum-
lanm ve eitli frkalarn domasna
yol amtr. slam filozoflar ise Allah'n
ilmi ile yaratmasn neredeyse zde sa-
yarak meselenin teolojik muhtevasna
antolajik bir z katmlar, mutasawf
lar da ilahi ilme daha ziyade bilginin ger-
ek kayna asndan yaklamlardr.
Kelamclarn , epistemolojik almala
rn ncelikle bilginin imkan meselesi
zerinde younlatrdklar ve daha son-
ra bilginin kaynan inceledikleri gr-
lr. Filozoflar ise epistemolojik mesele-
leri rasyonel psikoloji er evesinde ince-
lemilerdir. Mutasawflarn yaklamn
da ilk gze arpan husus, onlarn nazari
bilme eylemiyle "kazanlm" (kesbi) bil-
giye karlk lednni bilgiye (tasavvuff sez-
gi) daha ok nem atfedici tavrlardr.
slam dnce tarihinin epistemoloji ala-
nnda sahip olduu birikim iinde bu
ana akmn mensuplar arasnda cere-
yan eden fikri tartmalar nemli bir yer
tutmaktadr.
Kelamclarn en genel anlamyla bilgi-
nin insan iin mmkn olduu fikri ze-
rinde nemle durmalar , hem nazari ka-
rakterli kelam ilmi iin salam bir temel
tesis etmek, hem de "sfestaiyye" (so-
fistler) ad altnda inceledikleri akmla
rn, objektif bilginin imkanndan kuku
duyan veya onu tamamen imkansz g-
ren septik ve relativist tutumlarn id
detle reddetmek iindir. Kelamc la r, " e
ya n n hakikati sabittir" e kli ndeki kat e-
gorik hkmleriyle eyann objektif ve
bilinebilir bir gereklie sahip olduunu
belirtirken esasen bilginin mmkn oldu-
unu vurgulamak istemilerdir. Bu esas
anlaml klan bir dier gr de Allah'n
bu alemi btnyle- belli bir nizarn iin-
de yaratm olduu inancdr. Bilginin
kayna meselesi ise duyumculuk, akl
clk gibi kesin snrlandrmalara gitmek-
sizin genellikle "bilgi edinme yollar" (es-
bab'l-ilm) bal altnda incelenmi ve
bunlar shhatli ileyen duyular, salkl
akl ve do ru haber eklinde tesbit edil-
mitir. Bir bilgi kayna olarak akln g-
c ve ncelii zerinde srar eden Mu'-
tezile bir t arafa bra k l rsa sz geen
BiLGi
konuya Matridi'den ( 333 / 944) nce- tany p benimsemektir" diye tanmla
ki kelamclarn nem ve rdii sylene- Bu tanmla taklidi imann bil-
m la rd r.
mez. Ondan itibaren bilgi meselesi ms- gi kavramnn dnda tutulmak istendi-
takil baiklar altnda hemen btn ke- i ortadadr ve buna E'ariler ka r k
lamclar tarafndan ele alnmaya balan mlard r. Ayrca onlara gre bilgi bir e-
mtr. Nitekim Matrfdi'nin ada it zel inan olsayd her bilenin ayn za-
olan Eb'l-Hasan el-E'ari'nin bilgi me- manda inanan kii olmas gerekirdi; hal-
selesini mstakil olarak ele almamas buki Allah iin alim denildii halde ina-
na karlk daha sonra gelen nl kelam- nan denilemez (Badadi. s. 5-6)
clarn eserlerinde bu konunun arlk Kelam ilminde duyularla elde edilen
kazand grlr. Bunlar arasnda Ba- bilgi zorunludur . Duyular dolaysz bilgi-
kllani'nin ( 403 / 1012) Kitab't-Tem- nin, akl yrtme (nazar) ise kazanlm
hid'i, Abdlkahir el-Badadi'nin ( 429 / (iktisabf) bilgilerin kaynadr. Akl veya
1037) Usul'd-din'i, Cveyni'nin ( 478 / uur insandaki mantk ve matematik il-
1085) el - rdd' ve Fahreddin er - Razi'- keler gibi ilk bilgiler yannda haz, elem.
nin ( 606 / 1209) el-MuJ:asal' sayla sevin, salk vb. tecrbelerin idrakini
bilir. de salar (Bakllani, s. 7-8 ; BadadT, s.
Matridi'ye gre bilen insan ile bili- 8-9; Razi, s. 16 vd ) Mu'tezile id r aki zel
nen eya arasnda irtibat kurulabilir; bu bir bnyenin varlna balamakla esas-
irtibat gerektir ve bunun sonunda mey- ta onun maddi olduunu savunurken
dana gelen bilgi arzi. hayall veya izafi (b k E'arT, s. 339- 340) E' ariler idrakin
olmayp hakikati yanstr. nk eya manevi bir keyfiyet olduu fikrinde s
nn sabit bir gereklii vardr. insann rar etmilerdir. Onlara gre idrak Allah
Allah ve gayb hakkndaki bilgilerini de tarafndan yaratlm bir arazdr ; bir
kainatn bizzat kendi varl temin eder ; eyin varlnn uurudur. Ayn ekilde
nk gzlenebilen kainat grnmeyen be duyu ile elde edilen duyumlar bu
bir aleme ve nihayet Allah'a delalet et- alemde Allah'n adeti gerei belli bir
mektedir (Kitiib 't-Teuhid, s. 45 , 129-130, dzen iinde meydana gelirler. yani d
153 vd) dnyaya ait duyumlar da Allah'n s-
Gazzali ncesi E'ari keiamclarndan rekli yaratmasnn konusudurlar. Bu yz-
Bakliani ve Cveyni'nin zerinde ittifak den onlara ancak mecazi anlamda du-
ettikleri tarife gre ilim, "bilgiye konu yum denebilir. Akl ile elde edilen bilgi
olan eyi olduu gibi bilmektir", yani bil- de ya zorunludur, yani akln dorudan
ginin objesine tam uygun olmasdr (et- doruya verisidir. yahut da akl yrt-
Temhid, s. 25; el-rad, s. 12) Cveyni'nin me ile elde edilir. Bu sonuncusuna na-
aktard tariflerden birine gre bilgi zari bilgi de denir. Yine kelamclara g-
"bilinen nesnenin mahiyeti hakknda ay- re geree uygun haber (haber-i sadk)
dnlanmadr" . Ancak Cveynf bu tarifi doru bilgidir. nk burada da reali-
eksik bulmutur. nk "aydnlanma" teye uygunluk art gereklemektedir.
(tebeyyn). nesne hakknda bilgisizlik ve- Bu haber ya yalan sylemek zere bir
ya gaflet halinden sonra bilgiye ulama araya gelmeleri imkansz bir topluluk
anlamna gelir. Oysa kuatc bir bilgi ta- tarafndan verildii (mtevatir haber). ya-
rifi hem kadim ilmi (AIIah ' n bilgisi) hem _ hut da peygamber tarafndan bildirildi-
de hadis ilmi (insan bilgisi) kapsam a ld r. i iin do rudu r ve kesin bilginin ifade-
Bu e kil de Cveyni bilginin teoloj ik muh- sidir. Ancak mtevatir haberin a k l ve
tevasna da iaret etmektedir. Abdlka- gzleme d ayal bilgilerle elimemesi ge-
hir el-Badadi ise "ilim hayatla nitele- rekir. Peygamberin getirdigi haberin yo-
nen varln. sayesinde alim olduu bir rumunda akln ne nisbette l alnaca
sfattr" eklinde bir tarif vermek sure- hususu kelamclar arasnda tart m a
tiyle bilenle hayat sahibi olu arasnda konusu olmutur. Bu tartmalar akln
ki kopmaz ilgiyi, bir baka deyile insan snrl oluuyla ilgilidir. Mu'tezile, Ehl-i
asndan akl ile bilgi arasndaki sk snnet kelamclarna nazaran akla da-
ilikiyi vurgulamaktadr (Usul 'd-din, s. ha geni yetkiler tanya rak bir eyin iyi
5) . E'ariler geleneklerine uygun olarak yahut kt olduunu eriat gelmeden
zellikle Mu'tezile'nin ileri srd ta- nce akln bilebileceini ne srer. "H-
riflere kar kesin bir tavr almaktad r sn-kubuh" meselesini douran bu tar-
lar. Bunun gerekesi Mu'tezile'nin bilgi tmada Ehl-i snnet, btn dini bahis-
ile inanc ayn saymasdr. Nitekim Ka'bi. lerin sem'i (nakiT) olduu inancn vurgu-
EbO Ali el- Cbbaive olu EbO Haim el- lar. Ancak Matridi. Allah'n varl ve
Cbbai gibi Mu'tezile kelamcl ar bilgiyi, birlii hakkndaki bilgiye ulamann in-
"bir eyi r ealitesine uygun bir ekilde san akl iin mmkn olduunu belirt-
159
BiLGi
mitir. Ne var ki bu, imann btnyle
bilgiden ibaret olduu anlamna gelmez.
Zira bir eyi bilmek onun zorunlu ola-
rak tasdiki demek deildir. Ayn ekilde
bilmernek de inkar gerektirmez. Fakat
bilgi kalp ile tasdikin olumasnda ok
byk rol oynayabilecei gibi bilgisizlik
de inkar ve yalanlamaya yol aabilir (Ki
tab 't Tevf:!d, s. 380-38 ).
slam felsefesinde bilgi meselesi bir
lde mantk, daha geni olarak da "il-
m'n- nefs" (psikoloji) erevesinde ele
alnmtr. Bu son disiplin, bilen zne ola-
rak insann fizyolojik yapsn da hesa-
ba katar ve onu bir btn olarak kabul
eder. Dolaysyla insann bilgiye nasl ula
t meselesi btn duyu, alg , vehim,
hayal, dnce ve bilme merhaleleri dik-
kate alnarak sistematik bir doktrin iin-
de zmlenebilmektedir. Bu doktrin
iinde aklclk, duyumculuk, deneycilik,
sezgicilik denilen mutlak snrlarnalara
gerek duyulmakszn duyu, akl. deney,
sezgi ve ilham yollarna fonksiyonel an-
lamlar kazandrlr. u var ki akl, insan
dier canllardan ayran nefis cevherinin
dnme melekesi (en-nefs'n-natka) ola-
rak bilgiyi asl mmkn klan gtr. Ana
hatlaryla Farabi tarafndan ortaya ko-
nan (bk. el-Medfnet'l-{atla, s. 87 - 104),
ancak bn Sina tarafndan e-ifa, adl
eserin "Kitab'n-Nefs" blmnde ay-
rntlaryla aklanan slam psikolojisi,
dnme ve bilme eylemlerinin tahlili-
ne hareket noktas tekil edecek ok
ciddi bir felsefi doktrine sahip olmutur.
Her eyden nce dnen ve bilen bir
zne olarak nefsin (manevi ben) mevcu-
diyetini temeliendiren bn Sina felsefe-
si, d dnyann hem mmkn hem de
zorunlu olan objektif gerekliini ispat
etmekle bilgiyi mmkn klan zne ve
nesne arasndaki ilikiyi felsefi bir esa-
s~ balamay baarmtr. D dnyann
gerekliini kavramada vazgeilmez g-
rnen illiyyet doktrinini de gerek tabi-
atn gerekse zihni yapnn zne yerle
tiren bn Sina, eserden iliete ve niha-
yet ilk iliete ulamak suretiyle fizik ve
metafizik aleme ait bilgilere ula labile
ceini belirtmitir (bk. DETERMiNiZM; iL-
LYYET).
En genel ifadesiyle fizik dnya hak-
kndaki bilgi, insan aklnn d dnyaya
ynelmesi ve fiziki nesnelerin formlarn
maddesinden soyutlayarak kavramasy
la olumakta, varln maddesi yani ken-
disi ise bilinmez olarak kalmaktadr. Bu
anlamda bilme bir soyutlama ilemidir.
Bu ilemle nce nesnelerin sOretleri kav-
160
ranarak tasawurlara (tasavvurat). bu ta- bir arnma ve yaama sonunda sala
sawurlar yardmyla da nermeler ek nan ilahi bir lutuf olarak grr. "Tatma-
lindeki tasdikiere (tasdfkat) ulalr. Ta- yan bilmez. ulamayan idrak edemez"
sawurat, nesneleri tarif etmede kullan zdeyiinin iaret ettii tasawufi bilgi
lan ilk bilgiler veya kavramlardr. Olum- (Gazzali, Mi'yar 'l c ilm, S . 141 ), tamamy
lu ya da olumsuz nermelerle ifade edi- la ahsi bir zevk ile ulatid iin baka
len tasdikat ise kyas ekillerinin mey- larna aktarlamaz. Ancak bu bilgiye ula
dana getirilmesini salar. Soyutlama i mann yolu gsterilebilir ki bu da tama-
lemi, duyularn d dnya hakknda sa men manevi bir seyr sh1k*ten ibaret-
lad verilerden balar; bu cz'I (tikel) tir. Bu yola intisap etmek, kiiyi belli ta-
verilerin hayali ve fikri konular haline sawufY tecrbeler eliinde bilginin ila-
gelmesi be duyu, ortak duyu. tasawur. hi kaynana gtrr. Bu kaynak niha-
hayal, vehim ve hafza glerinin itira yette Allah'tr; bu yzden o "lednni"
kiyle gerekleir. Hayal ve fikir seviye- (Tanr katndan olan) bir bilgidir. Mutasav-
sinde nesneler maddesinden zihnen so- vfn gznde bu kaynaa nisbette du-
yutlanm olsalar da maddi zellik ve yular ile istidlali akln aczi apak oldu-
artlarndan tamamyla soyutlanmam undan inceleme ve aratrmaya dayal,
lardr. Bu yzden hala cz'i formlar ha- dotayl ve gvensiz olan nazari yola gir-
lindedirler. Son merhalede bu formlar mektense kalbi her trl kt duygu-
tam bir soyutlama ile klli ve soyut bilgi- lardan temizleyerek ilahi ithama hazr
ye ulatran g teorik akldr. u halde lamak daha kestirme ve daha gvenilir
soyut kavramlar, akl kendilerine ula bir yoldur. Tasawufi bilgi, ksaca kalbin
mad srece fiilen akledilmi olmadk Allah'n nuruyla aydnlanmasdr ve s-
lar iin kuwe halinde "makuller" olmak- finin kazanc deil Allah'n lutfudur (Gaz-
tadr. Ancak akln bilme. makuln de bi- zali, J:ya,, III, 9).
linme srecinde kuwe halinden fiil hali- slam dnce tarihinin byk sentez-
ne geebilmeleri iin hibir zaman kuv- cilerinden Gazzall kelam, felsefe ve ta-
ve halinde bulunmayan, daima aktif (fa- sawufun temel epistemolojik yaklam
al) olan bir d destee ihtiya vardr. is- larn tek bir sistem halinde birletirmi
lam felsefesinde "faal akl" denilen bu grnmektedir. Bilgi iin gvenilir bir
destek ile insan aklnn ilikiye girmesi kaynak bulma, bilgiye konu olan alanla-
sayesindedir ki akln fonksiyonunu yeri- rn birbirine kartnlmamas iin bilgi-
ne getirip bilgiye ulamas mmkn olur ye bir snr tayin etme, nihayet akl, du-
(bn Sina, s. 22 -250) Farabi ve bn Sina yu ve ilham gibi .bilgi kaynaklarn ten-
ta rafndan Cebrail ile zdeletirilen fa- kit etme abas en gl ve sistemli bir
al akln bn Rd tarafndan d dnya- ekilde bu dnr tarafndan gsteril-
nn srekli ve fiili gereklii olarak yo- mitir. "inde phenin asla bulunma-
rumland grlmektedir (bk. irrisAL). d bilgi" diye nitelendirdii kesin bilgi-
lk iki filozofa gre ilham ve vahye da- yi arayan GazzaiY'nin (bk. el-Mn~<, mi-
yal bilginin de kayna olan bu "melek! ne 'cj.-lalal, s. 4-5) meseleye daha ziyade
g" bilge (hakim) ile peygamberi, bu- bilginin deeri asndan yaklat g-
lunduklar farkl epistemolojik alanlara rlmektedir. Gazzarnin geni lde bn
ramen ayn bilgi kaynanda buluturur. Sina'dan ald, sonraki mantklarca da
Bilginin nebevi kayna ve imkan ko- baz kk farktarla benimsenen bir tas-
nusundaki bu telakkileriyle Farabi ve bn nife gre btn bilgi trleri kesin bilgi-
Sina'nn bir lde rakilie yaklatk ler (yakiniyyat). kanaatler (i'tikadat) ve
lar gzlenmektedir. Akln istidlali (dis- zanni bilgiler (zanniyyat) olmak zere
cursive) ileyi i ne gerek kalmadan sonu- esasl terim altnda toplanr. Bunlar da
ca ulamasn hads (sezgi) ve ilham te- kayna ve deeri bakmndan yedi ka-
rimleriyle aklayan bn Sina, akli-kalbi tegoriye ayrlr. 1. lk bilgiler (evveliyyat) .
sezginin zirveye ulat insan olarak Saf akldan kan a priori bilgiler. 2.
peygamberi grr. Peygamber. filozo- gzlemler (el-mahedat '1-batniyye ). n
fun "kudsi akl" adn verdii bir g sa- sann kendi alk, susuzluk, sevin, ke-
yesinde ve melek! bir aydnlanma ile der gibi be duyudan kaynaklanmayan
renime gerek kalmadan varln ileyi psikolojik idrakleri. 3. D dnyaya ait
ini bir hamlede kavrayan insandr. l duyumlar (el-mahssat'z-zahire). Duyu
ham ise vahyin zel bir ekli olarak ha- organlarndan edinilen intibalar. 4. Tec-
kimin mazhar olduu bir aydnlanmadr. rbi bilgiler (mcerrebat). Birbirini takip
Tasawuf, keif ve itharn entellektel eden iki olayn defalarca tekrarlanma-
bir abann sonucu olarak deil ahlaki sndan sonra ortaya kan zihni alkan-

Ilkiara dayal tecrbeler. s. Tevatr yo-
luyla edinilen bilgiler (el -ma' lmat bi't-
tevatr). Alg ile ilgisiz olan. ok sayda
gvenilir kiinin verdii haberin akl ta-
rafndan benimsenmesiyle edinilen bil-
giler. 6. Varsaymlar (vehmiyyat). Gerek-
te var olup olmad bilinmeyen eyle
rin var saylmasyla oluan bilgiler (me-
sela idrak ed ilen varlklara k yas yap l a
rak ulalan, "Her varln rnekarn vardr"
nermesi gibi). 7. Yaygn kabller (mehQ
rat). Doru kabul edilecek kadar zerin-
de ittifak edilmi bilgi ve nermeler (me-
sela, "Yalan ktdr" hkm gibi).
Bilgi konusunda gerek Gazzali gerek-
se ondan nce ve sonra ortaya konan
fikri birikim, bn Rd ve Muhyiddin b
n'l -Arabi gibi byk dnrlerin de
katklaryla , hala btn ynleriyle tahlile
muhta ve btn farkllklaryla modern
epistemoloji iin dahi ilham kayna ola-
bilecek nemli doktrinlere sahiptir.
BBLYOGRAFYA :
Rag b el-isfahani, elM(redat, "'ilm", "iJ:a
ta" md.leri; etTa'ri(tit, "'ilm" md.; Tehanevi,
Kea{, "'ilm", "ma'rife" md.leri ; ismail Fen-
ni, Lugatei Felsefe, "connaissance" md.; Kin -
di, Resti' il, , 169 ; Para bi, Kitab 'lBurhtin, Tah
ran niversitesi Aga Muhammed Mikat Ktp
hanesi, nr. 10/240, vr. 175'b; a.mlf .. elMedf.
net'lftiilla, Beyrut 1985, s. 87105; a.mlf..
'Uyn 'lmesa'il (el - Mecma' iinde). Kahire
1325/1907, s. 65; a.mlf.. Fual mnteze'a (nr.
Fevzi M. en-Necciir), Beyrut 1986, s. 51; ih-
van- Safa. Resa'il, Beyrut 137677 /1957, lll,
385; E'ari, Ma~alat (Ritter). s. 158163, 337
343, 490491; Matridi. Kitab 't Tev/:id, s. 3
17, 45, 129130, 153 vd., 380381; Bakllani.
et Temhid (imadddin), s. 78, 2531; ibn Si-
na, De Anima (nr . Fazlur Rahman), London
1970, s. 221250; Badadi, Ul'ddin, Bey
rut 1981 , s. 533; Cveyni, el rtid (Muham-
med), s. 12; Gazzali, /:ya' (Beyrut). lll, 18
20; a.mlf., elMunkz mine'ddalal (tre. Hilmi
Gngr). istanbul 1948, s. 45; a.mlf.. Mi'ya
r 'l 'ilm, s. 4648, 6062, 138153; a.mlf.. Mi
/:akk 'nnazar fi'lmantlc (nr. Muhammed
Bedreddin en-Na'sani), Beyrut 1966, s. 5766;
Fahreddin er-Razi, Muhassal: Kelama Giri (tre.
Hseyin Atay), Ankara 1978, s. 1333; izmirli,
Yeni lmi Kelam, 1, 217 227; Hanifi zcan, Ma
tridi'de Bilgi Problemi (doktora tezi. 1985,
A ilahiyat Fakltesi) ; Necip Taylan, Gazzali'
nin Dnce Sisteminin Temelleri, istanbul
1989; Hseyin Atay, "Kur'an'da Bilgi Teori-
si", AFD, XVI ( 1968). s. 155176; Marie Ber-
nard, "lk Mu'tezililerde lim Kavram" (tre.
erafettin Glck), iiFD, sy. 2 (1977), s. 321
339; Mehmed Da , "E'ari Kelamnda Bilgi
Problemi", islam ilimleri Enstits Dergisi, IV,
Ankara 1980, s. 97 114; a.mlf.. "slam Felse-
fesinin Baz Temel Sorunlar zerine Dn
celer", Ondokuz Mays niversitesi ilahiyat
Fakltesi Dergisi, sy. 5, Samsun 1991, s. 334;
D. B. Macdonald, "lim", iA, V/ 2, s. 973974;
Ed., "'llm", E/ 2 (ng . ), lll, 11331134.
Iii NECP TAYLAN
B LG MECMUASI
BLG MECMUASI
Trk Bilgi Dernei tarafndan
I. Dnya Sava ncesinde
yaymlanan akademik hviyette
aylk fikir dergisi.
L _j
stanbul' da Terinisan i 1329 - Haziran
1330 (Ekim 1913- Haziran 1914) tarihle-
ri arasnda toplam olarak yedi say ya-
CD
ymlanan derginin mdr Celal Sahir'-
dir (Erozan) . Dergi, eski Maarif Nazr Em-
rullah Efendi, Akuraolu Yusuf, Ahmed Bilgi
Agayef (Aao lu ), Celal Sahir, Ziya G- Mecmuas ' nn
ilk savs nn
kalp, Kprlzade Mehmed Fuad ve Dok- kapa
tor Nazm gibi ll. Merutiyet sonras yl
larnda hret kazanan Osmanl aydn rnda devrine gre olduka ileri bir se-
larnn, Fransz Akademisi'ni (Academie viyede akademik hviyette ilmi makale-
Franaise) rnek alarak dorudan do lerin yer ald derginin hemen her says
ruya aratrmaya ve bilgi birikimine y- bir kitap hacmindedir. Daha ok klt-
nelik bir akademi oluturma amacyla rel mahiyette Trklk ideolojisinin ha-
kurduklar Trk Bilgi Dernei'nin yayn kim olduu dergide iktisadi konularda-
organdr. ki yazlar dernein fahri yesi Parvus ta-
"Trkiyat". "slamiyat". "Hayatiyat". rafndan kaleme alnmtr. Derginin ilk
"Felsefe ve timaiyat", "Riyaziyat ve Mad- saysnda Trk edebiyat tarihinde tez-
diyat" ile "Trklk" adlar altnda alt kirecilik anlayndan modern anlamda
ubeden meydana gelen dernek ilk plan- edebiyat tarihine geite bir dnm nok-
da "memlekette hakiki usul ve ihtisas tas kabul edilen Fuad Kprl'nn me
zerine messes ilmi bir cereyan vcu- hur "Trk Edebiyat Tarihinde Usul" ad-
da getirmek" amacyla kurulmu olup o l makalesi, altnc saysnda da derne-
dnemin kendi alanlarnda isim yapm in nizamnamesiyle her ubede grev
fikir ve ilim adamlaryla yazar ve siyasi alan yelerin adlar ve ayrntl bir al
ahsiyetlerini bir araya toplamtr. Bu ma program yaymlanr.
isimler arasnda dergi yazarlarndan ba Dergide yer alan dier nemli maka-
ka Necib Asm (Yaz ksz), Ahmed Refik leler arasnda Ahmed Agayefin "slami
(Alt nay) , Hseyinzade Ali (Turan), Bursa- yenen Ewel Arablar" (nr. . s. 53-62).
l Mehmed Tahir, Fuad Raif (Kse) (Tr- Akuraolu Yusuf'un "Osmanl Saltana-
kiyat ubes i) ; eyhlislam Musa Kazm. t Messesat Tarihine Dair Bir Tecrbe"
Halim Sabit (ibay), Eb'l -Ula, MansOri- (nr 1, 2, s. 82-96, 117-1 34). Muallim s
zade Said, Halil Nimet (slamiyat ubesi); mail Hakk'nn (Baltac olu) "El lerinin
Bahaeddin akir, Akil Muhtar (zden), Terbiye Nokta-i Nazarndan Tedkiki" (nr.
Tevfik Rd (Aras). Adnan (Ad var) (Ha- 3-4, s. 197-224, 329-363), Parvus'un "Tr-
yatiyat ubesi); Emrullah Efendi, Faik kiye'nin Mali Esareti" (nr 3, s. 225-253)
Sabri (Duran). Lutfi Fikri (Tozan), Meh- ve "Trkiye in Mali Esaretten Kurtu-
med Cavid (Felsefe ve timaiyat ubesi); lu Yollar" (nr 5, s. 437-477), Rza Tev-
Salih Zeki (Riyaziyat ve Maddiyat ubesi); fik'in "Felsefe-i Umumiyyeye Medhal"
mer Seyfeddin, Celal Esad (Arseven), (nr 6, 7, s. 54 1-552, 676-703). Kprlza-
Hseyin Cahid (Ya l n), Hamdullah Sub- de Mehmed Fuad'n "Hoca Ahmed Yese-
hi (Tanrver) , Salah Cimcoz. Kazm Na- vi" (nr. 6, s. 611-645) ve Andan B. Tngr'n
mi (Duru), Mehmed Emin (Yurdakul) (Trk- 'Trk Dilinde 'ne' Edat - Selbi" (nr. 6, s.
lk ubesi) ile 1910-191 S yllar arasn 664-667) adl yazlar bulunmaktadr.
da stanbul'da bulunan Rus asll Parvus slamiyet'ten nceki Araplar'dan Os-
(Aiexandre Helphand) ve ttihatlar'la ya- manllar'da saltanat messesesine, eski
kn mnasebetleri bulunan Darlfnun
Yunan'da ahlak felsefesinden felce, kalp
mderrislerinden Moiz Kohen (Tekin Alp) hastalki anna ve tifoya, Galata borsasn
bulunmaktadr. dan Trk ataszlerine kadar ok deiik
Bata tarih, dil, edebiyat ve felsefe konularda aratrma ve incelemelerin
olmak zere sosyoloji, sanat tarihi, mi- bulunduu derginin olduka geni bir
mari, siyaset. slamiyet, eitim, peda- yazar kadrosu vardr. Yazarlar arasn
goji, tp, iktisat ve matematik konula- da yukarda zikredilenlerden baka u
161