Yeni Çağatay - Fars lügati

A A. Romaskeviç

M i r A l i Şir Nevaî'nin edebî . eserlerinin tesir v e e h e m m i y e t i o derece

y ü k s e k i d i k i O r t a A s y a ' d a , İran'da, T ü r k i y e ' d e v e h a l t a H i n d i s t a n d a o n u n
d i l i n i v e b u d i l d e yazılan e s e r l e r i t e t k i k e t m e k a r z u s u h i ç b i r v a k i t s ö n m e d i .
B i l a t e r e d d ü t d i y e b i l i r i z k i artık kullanılmıyan b u d i l i ö ğ r e n m e k hususunda i s ­
lam dünyasının mühim b i r kısmında g ö s t e r i l m e k t e o l a n alaka, h i ç şübhesiz,
M i r A l i Şir Nevaî'nin eserleri gibi edebî bir amilin tesiri neticesindedir. Ç a ­
ğ a t a y d i l i n i ö ğ r e n m e k için m e v c u t o l a n v e M i r A l i Ş i r N e v a î ' n i n ölümünden
« 1500 -.905 » kısa b i r müddet sonra y a z ı l m a ğ a başlıyan b i r sıra eserler
lûgatlar v e g r a m e r l e r - kullanılmıyan b u d i l e g ö s t e r i l e n y ü k s e k alakanın b i r
delilidir. B u alaka ve d i k k a t i n ; Çağatay edebiyatını yaratan ve M i r A l i Şir
N e v a n î g i b i büyük b i r e d i b i ön safa g e ç i r e n b i r m i l l e t e , g e r e k t e k n i k v e ge­
rek hars yakınlığını his e d e n b i r m u h i t d a h i l i n d e t o p l a n m a s ı t a b i i i d i . i ş t e
biz b u n u b ü y ü k M o ğ o l , y a n i H i n d i s t a n d a k i Babürlüler devletinde Feyzul-
lah han lügati v. s. ) T ü r k i y e d e (Abuşka lügati v. s. ) İranda T ü r k kaba-
i l i n i n h a k i m i y e t i esnasında A f ş a r l a r d e v r i ( Senküllah lügati [ 1 ] - Mirza Meh­
di han v e a y n i müellifin Mebaniyüllûgat grameri [ 2 ] ) ve K a ç a r l a r d e v r i n ­
de, Nuhbe lügati [ 3 ] Rıza Kulu han v. s. ) g ö r m e k t e y i z . K a ç a r h a k i m i y e t i
d e v r i n d e İ r a n d a T ü r k halkının m e d e n î t a b a k a l a r ı n d a b u d i l e a l a k a olduğuna
i ş a r e t e d e n , v e Ç a ğ a t a y d i l i n i t e t k i k için m e v c u t o l a n , n â d i r e s e r l e r arasın­
da k r o n o l o j i c i h e t i n d e n son, v e k ı y m e t i t i b a r i l e ön safta b u l u n a n v e u m u ­
m i y e t üzere mühim b i r kısmı b u g i b i l ü g a t l e r e has olduğu v e ç h i l e M i r A l i
Ş i r ' i n asarı ü z e r e yazılan F e t i h A l i h a n K a ç a r l ı n ı n F a r s l ü g a t i d i r .

1914 tarihine kadar Avrupa'da bu lügatin t e k b i r nüshası b u l u n u ­

y o r d u k i , o d a , M a c a r t ü r k o l p j i âlimlerinden Jozef F h ü r y ' y e âHt'u B u âlim,
i l k o l a r a k , b u k i t a b a dâir malûmatı «Macar İlim Akademisi Haberleri » nde [4]

[1] Ch. Rieu, Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Mseum. London
1888, P. 264-266.
[2] Bibliptheca Iijdiea, New Series, No. 1225. The Mabâni, 1 - Lughat ed by Denison
Ross. Calcutta 1910.
[3] Melanges Asiatiques, V , P, 528, No. 127
[4] Ertekezések A . . . Nyelv - esszéptudomanyi asztàlya Köreböl, T . 18, k 4 (1903),
A . Behdsetül - lügat izimü csagatàj sz&tàr.
 282 A . A. Romaskeviç

v e « Keleti Szemble » [1] de v e r m i ş v e n i h a y e t 23 n i s a n t a r i h i n d e verdiği

mâruzada gene bu mevzua temas etmiş, ayni « Haberler» in « Orta
Asya Türk dillerini Tetkik Tarihi » nüshasında ç ı k m ı ş t ı [ 2 ] .
B u nâdir kitabın i k i n c i b i r nüshasını b e n 5/18/1914 t a r i h i n d e T a h r a n ­
d a b u l d u m . B u l ü g a t , şimdi, P e t r o g r a t ü n i v e r s i t e s i kütüphanesindeki İslâm
E l Yazmaları arasında 1177 n u m a r a d a m u k a y y e t t i r . 23/DC/924 f e y e z a n ı n d a
ehemmiyetsiz surette hasara u ğ r a y a n b u y a z m a , y e n i , asri b i r c i l t i ç i n e
alınmıştır. K i t a b ı n sıkleti 4 1 8 f f , v e ö l ç ü s ü 2 1 x 3 1 s m ; m e t i n 15 /. X 22 '/o
l
2

s m . o l u p beher sahife 17 satırdan i b a r e t t i r . H a t , i r i n u s u h t u r . .

K â ğ d ı - A v r u p a , kolalı k â ğ d ı o l u p kısmı âzami b i r az s a r a r m ı ş t ı r . İzaha
muhtaç olan lügatler, bap s e r l e v h a l a r ı , m u k a d d e m e d e k i i s m i hasların mü­
h i m b i r kısmı v e M i r A l i Ş i r ' i n e s e r l e r i n i g ö s t e r e n l i s t e kırmızı mürekkeple
yazılmıştır. A ş a ğ ı d a d a g ö r ü l e c e ğ i g i b i g e r e k kitabın m e t n i n d e v e gerek
h a ş i y e s i n d e b a ş k a b i r el v e nesih - t a l i k b i r h a t i l e yapılan b i r ç o k i l a v e ­
l e r v e t a s h i h l e r b u nüshanın esas kıymetini t e ş k i l e t m e k t e d i r .
Y a z m a , d ö r t kısma ayrılır:
I ( f f . - 1 2 r ) Muharririn mukaddimesi.
I I - ( f f . 13 v - 4 0 4 r ) Ç a ğ a t a y - F a r s lügati
I I I - ( f f . 4 0 5 r - 407 v ) S e n k l a h m u h a r r i r i M i r z a M e h t i h a n tarafından
anlaşılmayıp kalan y i r m i kelimenin izahı..
I V - ( f f - 407 v - 4 1 8 r ) M i r A l i Ş i r ' i n e s e r l e r i n d e t e s a d ü f e d i l e n F a r s
k e l i m e l e r i n i n sözlüğü-
İlk kısım - M u h a r r i r i n m u k a d d i m e s i - v e y a z m a b ö y l e b a ş l a m a k t a d ı r :

Fihristi Kitabı Lûgâtü Etrâkiye

F e t i h A l i b i n Kelbâİi b i n Mürşid K u l i bin Fetih A l i Kaçar Kazvini

k u l l u k d a m u n d a k arz kılur k i m
B u eserin b a ş l ı c a a l â m e t l e r i n d e n b i r i o l a n başlığı k i m u h a r r i r b u n u i k i
d e f a daha t e k r a r l ı y o r (f. 9 v , 13 v ) , j . Thûry-nin ( B e h c e t ü l - l ü g a t ) [ 3 ] g i b i
zarif bir isim taşıyan nüshasının b a ş l ı ğ ı n a b e n z e m i y o r . K a f i y e l i nesir v e

[1] 1904, K . I.
[2] Bu maruzadan; biz, Istanbulda Köprülüzade Fuat beyin riyaseti altında çıkan
{Millî Teiebbüler ) mecmuasının ikinci sayısında ( Orta Asya Türkçesi üzerine tetkikler )
serlavhasmı taşıyan ve Ragıp Hulusî bey tarafından Macarcadan Türkçeye yapılan tercüme
vasıtasıla haberdar olduk. Gerek bu yazıdan ve gerek J . Thûry-nm verdiği marazanın ter­
cümesinden istifade etmek imkânını veren Samoyloviç'e medyunum.
[3] O. c p. 218, 220-222
 Yeni .Çağatay - F a r s lügati 283

nazım i l e Ç a ğ a t a y d i l i n d e , N a s r a d d i n şahı u z u n uzadıya m e t h e t t i k t e n s o n ­

r a muharrir kısaca kendi tercümei halinden, Çağatay d i l i n i t a l i m etmesin­
d e n v e eserini nasıl t a s n i f e t t i ğ i n d e n bahsetmektedir. .
F e t i h A l i i b n i K e l b â l i i b n i Mürşid K u l i ibni Feth A l i Kaçar Kazvini;
Safevîlerin Genceden K a z v i n e göçürdükleri K a ç a r kabilesinin K a r a k o y u n ­
;

l u t a i f e s i n e mensup i d i ( F . 263 v ) . V a t a n ı v e i k a m e t g â h ı K a z v i n o l u p b u ­
r a d a malikâneleri vardı (f. 186 r , s, v . JU.).
F e t i h A l i şahın S a l t a n a t d e v r i n d e 1235 h i c r i d e « 1 8 2 0 » m u h a r r i r m e m u ­
riyetle Azerbaycana tayin olunmuş v e 17 sene E r i v a n d a V e l i a h t Abbas
Mirzaya can ve başla hizmet ederek Türklerle ve Ruslarla olan muhare­
b e l e r e iştirak e t m i ş t i r [ 1 ] .
Çağatay [2] diline ve M i r A l i Şir'in eserlerine karşı alâka duyan
m u h a r r i r , b o ş v a k i t l e r i n i b u d i l i ö ğ r e n m e ğ e sarf e t m i ş ise d e , M i r A l i Ş i ­
r i n eserlerini hakkiyle anlayan ve Çağatay dilini derin bilen b i r muallimi
y o k t u . F a k a t zannımıza g ö r e , o n u n b ö y l e b i r m u a l l i m i daha E r i v a n d a b u ­
lunduğu z a m a n v a r d ı k i , o d a « H ü c c e t » tahallüs e d i l e n M i r z a M e h m e t E r i v a n l ı
o l u p m u h a r r i r b u zata m u a l l i m v e m u s a n n i f d e m e k t e v e o n u n müstezadın­
dan lüğatıne üç parça nakletmektedir [ 3 ] . İran-Türkiye muharebeleri ve
sulh müzakereleri e s n a s ı n d a m u h a r r i r i n K a r s v e h a t t â E r z u r u m şehirlerinde
bulunmuş olması m u h t e m e l d i r " Ç ü n k ü A r a s n e h r i n i n k a y n a k l a r ı o l a n «Bin
g ö l l e r » i gördüğünden b a h s e d i y o r [ 4 ] . E r i v a n d a n a v d e t e t t i k t e n s o n r a , F e t i h
A l i şah onu Horasan valisi Şehzade A l i Naki Mirza Rüknüddevlenin
n e z d i n e g ö n d e r d i v e K a ç a r k a b i l e s i n i n K a z v i n t a i f e s i n e mensup ikiyüz' g u -
lâma y ü z b a ş ı o l a r a k t a y i n e t t i . H o r a s a n d a h i z m e t e t t i ğ i i k i sene zarfında,
M i r A l i Ş i r ' i n e d e b i y a t ı n ı ç o k b i l e n v e Ç a ğ a t a y lisanına hâkim o l a n Cela-
y i r v e K e l a t k a b i l e l e r i r e i s i Y a l a n ğ T u ş h a n ı [ 5 ] bulmuş v e bü i k i s e n e n i n
mühim bir kısmını ondan tahsilini i k m a l i l e geçirmişti. Aynı zamanda
H o r a s a n d a u m u m i ş l e r e b a k m a k için F e t i h A l i ş a h tarafından gönderilen
« J » ı u » tahallüs edilen şair, Mirza Abdül-Vehhap İsfahanı Mutemedüd-
devle b u l u n u y o r d u [ 6 ] . A r a p d i l i n i mükemmel bilen ve edebiyata hakkıy-

[1] Thiıry No. 220. Fetih Ali şahın oğlu veliaht ve kaimakam Abbas Mirzanın ser
kâtibi idi.
[2] Muharir her yerde ¿ 1 % demektedir (ff. 2 v. 3 r. 7 rv. 8 r, 10 rv 11 v, 189 r)
tiki.? (f.257 r)
[3] (f. 296 v, s. v, J-/Uİ.S, 306 r, s. v. K'.jkOy' ve 368 r, s. v. xs\.
[4] f. 33 r, s. V Malum olduğu gibi bu kaynaklar Erzurum cenubunda Mingöl
dağı eteklerindedir.
[5] Bu zata dair Riza Kuli hanm Ravzatüs Safasma müracaat: C . IX ff. 151 v, 152
r, 158 v. s. Thûry nushasinda bu isim yoktur.
[6] Bu zata dair Rieu- Catalogue of the'Persian Mss. p. 722, Supplement No. 188,
II.bakılsın.
 284 A . A. Romaşkevjç

le v a k ı f o l a n b u ş a i r o v a k t i n ç o k okumuş b i r adamı i d i . Y e t m i ş y a ş ı n d a ,
i h t i y a r v e zaif o l m a s ı n a r a ğ m e n , büyük Ç a ğ a t a y şairlerinin e s e r l e r i n e c a n ­
dan a l a k a duymuş v e Ç a ğ a t a y d i l i n i b i l m e m e ğ i k e n d i s i için bir. n o k s a n l ı k
addederek oda Y a l a n g Tuş handan bu d i l i ö ğ r e n m e ğ e başlamış v e işle­
r i n i n i c a b ı b u zat bulunmadığı zaman b i z i m m u h a r r i r i d a v e t e d e r e k o n u n l a
Çağatay dilini öğrenmeğe devam etmişti- F e t i h A H hanın dediğine göre
« I L I
-J » b u d i l d e b i r k a ç basit gazel v e i n ş a y a z m ı ş t ı r k i b u yazılar onun
asarını i h t i v a eden « «"»^» sine d a h i l olmuşlardır [1]- B i r müddet sonra,
Beyler H a n Derecezi ile birlikte bizim muharrir A h a l Tekelerine memuri­
yetle gönderilmiş v e oranın s o f î v e kadılarından d a h i b i r az b i r şeyler
öğrenmiştir [ 2 ] . O r a d a n M e r v Tekelerine gitmiş, burada Sarıklar ve Salu-
lar i l e g ö r ü ş m ü ş t ü r [3J.

Burada dört ay kalmış v e buranın o k u r ve yazarlarından Çağatay

kelimelerini v e manalarını d i k k a t l e tahsile sayetmiştir. Fetih A l i şahın
vefatından s o n r a , M e h m e t şahın zamanı saltanatında muharrir, memuriyeti
i c a b ı İranın m u h t e l i f e y â l e t l e r i n i - A z e r b a y c a n , I r a k , H o r a s a n , Fars [ 4 ] , He¬
r a t [ 5 ] , - g e z m i ş , Ç a ğ a t a y d i l i n i ö ğ r e n m e ğ e v a k t i müsait olmadığı h a l d e y i ­
ne mümkün mertebe çağatay edebiyatı okumaktan ve Ç a ğ a t a y d i l i n i öğ­
renmekten g e r i durmamıştır. İranın X I X u n c u asırda en büyük şairi o l a n
v e h e r lisanı ö ğ r e n m e ğ i s e v e n M i r z a H a b i b u l l a h K a a n î ' d e n [ 6 ] ; b i z i m m u h a r ­
rir Tahranda bulunduğu zaman, Çağatay d i l i d e r s l e r i almıştı- N a s r a d d i n
şahın; Mir AH Şirin asarını o k u m a k h e v e s i olduğunu anlayan Fetih A l i
han; 1274 h i c r i d e ( 1857/8 ) M i r A l i Ş i r i n a s a r ı n d a t e s a d ü f e d i l e n M o ğ o l
k e l i m e l e r i n i h a v i b i r l ü g a t k i t a b ı t a s n i f e t m e k istemişti- Nihayet her kesin
anlayabileceği ve sistem itibarile her kesin kavrayacağı b i r Ç a ğ a t a y - Fars
lügatinin t a s n i f i n i bazı r i c a l i n t a v s i y e etmesi üzere müsait zamanlarında
d ö r t sene- b u lügat üzerine çalıştı- L ü g a t i n b u k a d a r g e c i k m e s i n e sebep o l a ­
rak m u h a r r i r , ç o k haklı o l a r a k M i r A l i Ş i r ' i n e s e r l e r i n d e n m i s a l l e r aramak
yüzünden olduğunu k a y d e d e r .

1278 Ş a b a n ı n d a « Ş u b a t 1862 » M e r v ' d e n a v d e t i e s n a s ı n d a Horasanda

yani Meşhetde b u l u n u r k e n ç o k i h t i y a r olduğu v e b i r ç o k hoş" o l m a y a n ah¬
, [1] F . 1, Cf. Rieu, Persian Cat. p. 722; i l i i ix.*#, Ms. O. Uuiv. 1068, ff. 15 v,
16 r, 238 v.
[2] F . 2 v.
[3] J . Thûry de Teeend'en dâhi bahsediliyor o, e, p. 221.
[4] F . 303 r, S. V . y de Cahrum şehri zikir edilmektedir. Fakat orada bu isim
yanlış ojarak fji*- şeklinde yazılmıştır.
[5] Cıl_p- in muhasarasına iştirak etmiş olmalıdır. F . 302 V . ( olüali. j^s-ji -
CJ'^J- ) den dokuş fersah musafededir. ^ j T ^ } ^jıSj^ Ar*** 1

[6] F . 7r. Kaani-Rieu, supplement N. 367

 Yeni Ç a ğ a t a y - F a r s Jûgati 285

v a l d e n dolayı sıkıntılar i ç i n d e bulunduğu h a l d e H o r a s a n v e z i r i M i r z a M e h ­

met Astrabadînin t e ş v i k i v e yardımı s a y e s i n d e F e t i h A l i Than b u e s e r i n i
ikmal ederek ismini ( Lügati Etrâkiye ) k o y d u [ ! ] •
Bir t e r t i p ve nizam dairesinde yazrlamayan mükaddemede - Muharririn
tercümei hali v e diğer yazılar b i r birine karışmıştır - Türk; yani Çağatay
farş d i l l e r i mukayesesi ü z e r e T ü r k F a r s l e h ç e l e r i n e , T ü r k l e r i n v e T ü r k d i ­
linin menşeine, Çağatay dilinin Ç a ğ a t a y tarafından kullanılmak için n e ş r
e d i l m e s i n e d a i r k ı s a v e e h e m m i y e t s i z k a y ı t l a r ; kısmen M i r A l i Ş i r ' i n eser^
lerinden v e kısmen Hontmir'in tarihi eseri olan ( Habibüs siyer) inden
alarak M i r N i z a m e d d m A l i Şir'in kısaca tercümei halinden edebî istidadın­
dan, inşaat faaliyetinden bahsettiği gibi o n u n şiî olduğunu d a h i k a y t e t -
mektedir. Bundan başka M i r A l i Ş i r ' i n k a l e m i n d e n çıkmış olup muhar­
r i r i n bildiği eserler s a y ı l m a k t a d ı r . B u l i s t e y i b u r a d a t e k r a r etmek ehemmi­
y e t t e n a r i değildir. Çünkü bu isimler çok defa birbirlerini tutmıyorlar.
Bizim muharrir b i r y a z m a d a M i r A l i Ş i r ' i n yiğirmi y e d i e s e r i olduğunu
görmüştür [ 2 ] .

Manzum âsar :
1 - Garaibüs-^Sıgar.
2 - Nevadirüş-Şebap.
3 - Bedayiül-Vasat.
Devavini erbaa yahut Celıari Divan
4 - Fevayidül-Kiber.
5 - Hayretül-Ebrar. 1
6 - Ferhat ve Şirin. |
7 - L e y l â ve M e c n u n . j- Hamse
8 - Seb'âi S e y y â r e yahut Destanı Behram Gür. |
9 - Şeddi Sikenderi. , , , )
10 - D e s t a n Ş e y h S a n a n .
1 1 - Mantıküt-Tayr y a h u t Lisanüt-tayr.

Nesir :
12 - T â r i h ü l - M ü l û k ( F . 86 b . Tevarihül-Mülûk ).
13 - Mahbûbül-Kulûp ( Sadinin Gülistanını taklit ).
14 - H a m s e t ü l - M ü t a h a y y i r i n .

[1] Yazmanın diğer sayfalarında da bu hususta yazılar vardır: f. 101 r, S. V . - U - - I 1 .

ye f. 293 v S. V . tgyjj ütULi
Fetih Ali hanın tercümei haline dair umum malûmat M. Belin-in kayıtlarından
biliyoruz. Notice biographique et littéraire sur Mir Ali Chir Nevai etc. J A . V série,t. XVII,
1861 pp. 175-256, 281 -357. ' '
[2J F . 4; Thûry de 22 - O.S.P. 221; Belin (pp; 233 - 235) - 25, Veliaminof - Zernof,
Dictionaire ( pp. 10-11 ) - 16. Mirza Mehdi han da (Reiea, Katalogae of the Turkish
• manuscripts, P. 265 ) - 21. .
 286 A . A . Romaskeviç

15 - M e c a l i s ü n - N e f a i s .
16 - N e s a y i m ü l - M u h i b b e .
1 7 - M ü n ş i a t ( F . 87 v . ) .
18 - N e s r ü l L a â l i C e n a b M ü r t e z a A l i , y a h u t N a z m ü l - C e v a h i r ( F . 3 2 0 r ) .
19 - A r u z y a h u t Mizânül e v z a n ( F . 190 r ) .
2 0 - İ n ş a ( F . 110 v . - kitap ).
21 - Vakfiyei-ihlasiye ( F ; 32. r . v a k ı f -namei- ihlasıye, 217 v . Risalei
vakfiyye ) .
Bundan başka b u listeye girmeyen fakat T h û r y nüshasında 2 2 n u m a r a
altında m u k a y y e t b u l u n a n Tarihül E n b i y a vardır, sonra 2 2 - S i r a e ü l M ü s -
l i m i n ( F . 63 r ) 24-Çehli Hadis ( F . 2 9 1 r. ) ve sonra b i r t a k ı m müfredat,
k ı t a a t , T e r c i i b e n t , R ü b a î , T u y u k , S a k î name, M e s n e v i g e l i r k i b u n l a r b e l k i
büyük divanlarının y a h u t m e s n e v i l e r i n i n p a r ç a l a r ı d ı r .
Zikrolunduğu v e ç h i l e İranın muhtelif eyaletlerinde ve hatta Türkiye
mülhâkatında memuriyetle bulunan muharrir, her yerde Ç a ğ a t a y lûğati
a r a m ı ş f a k a t İranda b u g i b i e d d b i y a t ı n azlığından olmalıdır k i a n c a k i h t i y a r
l ı ğ ı n d a - 6 1 y a ş ı n d a i d i - M i r z a M e h d i hanım S a n k l a h lügatini duymuştur.
B u yazmanın az nüshalarından b i r i s i n i T a h r a n d a A ğ a M i r z a T a g î A l i A b a ­
dı d e b u l m u ş ve kitaptan istifade e d e b i l m e k için ancak ü ç gün m ü s a a d e
a l a b i l m i ş t i . B u k ı s a müddet zarfında d a h i F e t i h A l i h a n kitabı i y i c e t e t k i k
etmiş v e o n u şiddetle t e n k i t etmiştir- Halkın d e ğ i l h a t t â müntelıap b i r
zümrenin bile b u eserden istifade edemeyeceğine başlıca d e l i l onun b i r k a ç
nüshadan i b a r e t kalmasıdır. F e t i h A l i h a n b u s e b e p l e r i ş ö y l e i z a h e d i y o r :
A ) L ü g a t i n , usulü arabî ü z e r e tasnifi
B ) Esas o l a n ü ç a d e t sesli h a r f i n a ç ı k olmaması
C ) Y a z m a d a a ç ı k v e s a ğ ı r h a r f l e r - d u d a k : b , p ; d i l : ç , c; b o ğ a z : g , k -
a r a s ı n d a f a r k o l m a m a s ı . «Muharrir b ö y l e b i r farkın lüzumunu M i r A l i Ş i r ' i n
fikrine istinat ederek yazmaktadır» [ 1 ] .
D ) M i r A l i Ş i r ' i n e s e r i n d e n m i s a l l e r alınmaması [ 2 ] .
M u h a r r i r ; M i r z a M e h d i hanı v e o n u n eserini şiddetle t e n k i t ederek -

[1] F . 8 v; Mir Ali Şir'in bu kaideye riayet etmediğini Mirza Mehdi han kaydet­
mektedir. Rieu, Catalogue of the Türk. Manuscripts, p. 265.
[2] Britiş Müzeumda bulunan «Senklah» nüshasında biz bunun aksini görüyoruz. O
nüshada Mir A l i Şirin eserlerinden her sahifesinde bir çok misaller alınmıştır. Rieu, Ibi¬
dem, p. 266. Fetih Ali hanın elindeki «Senklah» m noksanlı bir nüsha olması muhtemel­
dir. Hattâ diyebiliriz ki muharririn elinde olan nüsha «Senklah» m Mehmet Huveyi tara­
fından geçen asrın bidayetinde Abbas Mirza için yazılan ve «Hulasai Abbas» serlevhasını
taşıyan muhtasar nüshası idi. Bak: Pavet de Courteille, Dietionnaire, p. IV; Rieu Catalo­
gue of the Türkish Manuscripts, p.266. Mamafi, muharrir misal almak hususunda verdiği
katiyeti şu sözelerile tahfif etmektedir.F.87. aiLj» J J J cJi ıs^*» {İj'jM fj Jö^^f J'K
 Yeni- Çağatay - Fars. lügati 287

S e n k l a h m u h a r r i r i n i n e h l i l i s a n [ l ] olmadığım v e v a k t i d a h i müsait olmadığın­

dan b u eseri t e l i f i ç i n b u i ş t e n a n l a y a n b i r O r t a Asyalıya bunu yaptırdı­
ğını k a y d e d i y o r . M u h a r r i r ; m u k a d d i m e n i n sonunda dahi İranda kullanılan
Türk dilinin Ç a ğ a t a y c a ile mukayesesine, Ç a ğ a t a y lehçesine, M i r A l i Şir'in
diline dair kısa y e karma karışık k a y t l a r y a p m a k t a v e lügatini t e l i f ettiği
zaman ne gibi bir prensip takip ettiğini anlatmaktadır. Onun fikrince,
İranda konuşulan T ü r k d i l i n i n o n d a b i r kısmı t a m Çağatay diline benze­
m e k t e d i r . M e s e l â : g ö k , su g i b i . D i ğ e r k e l i m e l e r i n b i r kısmı d a az b i r t e -
b e d d ü l â t a u ğ r a m ı ş l a r d ı r . M e s e l â : Ç a ğ a t a y c a d a £, \ a t e ş £U ş a r a p ; 'oj*- g a z a l
JS

v'j/ d ö r t ; 3j k ı r k ; jj.ıelli g i b i . İranda ise b u k e l i m e l e r ş ö y l e b i r t e b e d d ü l a t a

uğramışlardın^.* 1
' > W £>'-«- ' " j j ^ ' C j ' ^ ' g i b i . B i r k ı s ı m . k e l i m e l e r d e t a m a m i y l e
5

bir b i r i n e u y m a z l a r . M e s e l â , İranda — g i c e Ç a ğ a t a y c a — t u n , İ r a n d a — Ka
r a k u ş Ç a ğ a t a y c a d a — burküt, İranda — s e r ç e , Ç a ğ a t a y c a d a — Ç u b ç u k g i b i .

Ç a ğ a t a y k e l i m e l e r i n i n d i ğ e r b i r kısmı d a İran T ü r k ç e s i n d e müruru za­

m a n l a g e r e k y a z ı d a v e g e r e k t e k e l l ü m d e hatalı b i r t e b e d d ü l a t a uğramışlar­
d ı r . B u h a t a l a r sene i s m l e r i n d e g ö z e çarpar- İranda Öküz yılma « J ı 1 J
*' »
d e r l e r . H a l b u k i b u ccj-- I S J ' » d ı r . Ç ü n k ü ^ öküz d e m e k t i r . 3
J > ise z a f r a d e ­
m e k o l u p Ö k ü z yılı i l e b i r m ü n a s e b e t i yoktur. Tavşan yılı d a h i J Î .
yazılıyor. H a l b u k i bunu « J i Cı^J)^ » y a z m a k doğrudur. « Y a y l a k » v e « k ı ş -
lâk» k e l i m e l e r i de yanlıştır- « Y a y l a n » v e «kışlan» d e m e l i d i r . B u mütelea-
l a r r m u h a r r i r kitabının b i r ç o k y e r l e r i n d e y ü r ü t m e k t e d i r [ 2 ] .

Mir A l i Şir'in eserlerinde tesadüf olunan Ç a ğ a t a y kelimelerinin üçte

i k i s i t e m i z k ö k t ü r . D i ğ e r üçü ise kelimenin manasını d e ğ i ş t i r e n muhtelif
l a h i k a l a r l a b i r l e ş e r e k k ö k o l u y o r l a r . B u n d a n dolayıdır^ki bazı Ç a ğ a t a y ke­
m e l e r i n d e , F a r s ç a d a k i m u k a b i l l e r i l e m ü k a y e s e e d i l d i k t e b i r ç o k sessiz h a r f ­
ler g ö z e ç a r p a r . B u lâhikalardan bazıları başlı b a ş ı n a b i r mana i f a d e e d e r .
Bu sebepdendir k i b u lahikalar diğer kelimelerle birlikte lügatte gösteril-
d i l e r . B u n d a n b a ş k a . Ç a ğ a t a y k e l i m e l e r i n i n b i r kısmı; F a r i s î v e A r a b î ke­
l i m e l e r l e Ç a ğ a t a y l â h i k a l a r ı n ı n ' b i r l e ş m e s i n d e n hasıl olur- M e s e l a ; T-" 1 1
-*!

. iUiJ / U - JJJJ _>;> M u h a r r i r i n şu kayıtlarından a n l a y o r u z k i , o, yalnız Ça­

ğatayca eserleri o k u m a k için k e l i m e t o p l a m a k v e o kelimeleri tefsir et­
m e k l e i k t i f a etmedi.- O t a m b i r «ehli lisan» gibi dilin inceliklerini tetkik
e y l e d i . A y n i zamanda, M i r A l i Ş i r ' i n - v e z i n v e k a f i y e k a v a i d i i l e m u k a y y e t
bulunduğu h a l d e - j ' - ? ^ . » k a f i y e s i n i kullandığını v e e m r i hazırın ¿5
sırasında c
ı T
şeklini de i s t i m a l e t t i ğ i n i söylemekle, kendisinin, nazım na­
z a r i y a t ı n a y a b a n c ı bulunmadığını a n l a t m ı ş oluyor.

[1] Fakat eserin diğer bir yerinde (F. 187 v.) ona şu sözlerile layık olduğu payeyi ver­
mektedir: I Ü I j fU" Jalj aî^_j>^ ^U. ı£X$* IjJÎ*
[2] F F . 11 v.- 12 r, 45 r, 276 v, 368 r, in margine.
 288 A. A. Romaskeviç

Y a z m a n ı n asıl lügati t e ş k i l e d e n v e f f . 3 3 v . - 4 0 4 i h t i v a e d e n kısım

şöyle bir medhal ile başlıyor.

oJjt JjL ıj"b j).>- l i l ı j JU b - . ? * -

1

M i r A l i Ş i r ' i n e s e r l e r i n d e tesadüf o l u n a n k e l i m e l e r i n kâffesi b u l ü g a t e

girdiği g i b i k e l i m e y i d e ğ i ş t i r e n v e k e l i m e y e b a ş k a b i r mana v e r e n l a h i k a ­
l a r d a n hasıl o l a n t ü r e m e l e r de b u r a y a girmiştir. İşte b u n u n içindir k i m u ­
harrir kelimenin esas kökünü alarak l ü g a t t e alfabe sırasını k e l i m e n i n i l k
i k i h a r f i n d e g ö z e t m i ş t i r . A k s i t a k d i r d e alfabe s ı r a s ı n a zikredilen lahikala­
rın h a r f l e r i d a h i girmiş o l a c a k v e m u h a r r i r i n d e d i ğ i n e g ö r e [ 1 ] b u az b i l ­
g i l e r için müşkülât menbaı o l a c a k t ı . B u düşünce iledir k i kelimelerin i l k
h a r f l e r i üzerine l ü g a t b a b l a r a ayrılmış v e s o n r a h e r b a b t a a y r ı c a k e l i m e n i n
i k i n c i h a r f l e r i n alfabe sırası h i ç gözetilmemiştir. Bundan başka muharrir
v i l e v ; jr i l e <r ; v e 3 i l e t h a r f l e r i arasında bir fark yapmamışdır. Her
babın b a ş l a n g ı c ı n d a b i r i n c i h a r f i n sırasında kitabın k e n a r ı n d a ufkî olarak
kırmızı m ü r e k k e p l e babın i h t i v a ettiği k e l i m e l e r i n mikdarl gösterilmiştir;
658
Ms: F . 88 r . - .^\^ c i * U j a ^ ü ^ - j U l j t s j U l ««I» cuii i J «
Y o k l a m a esnasında ekseriyet üzere hesaplar d o ğ r u ç ı k ı y o r ; v e k e l i ­
m e l e r i n mikdarı 7 6 9 4 de b a l i ğ o l u y o r . G ö r ü n ü y o r k i b u y a z m a , mütehassıs
b i r müstansih tarafından i s t i n s a h edilmiştir. Y o k l a m a d a n sonra görünen
.hatalar t a s h i h edilmiş, y a z ı l m a y ı p k a l a n h a r f l e r v e k e l i m e l e r d e k i eksiklik­
ler m e t i n d e y a h u t kitabın k e n a r ı n d a i k m a l edilmiş v e bazı yerlerinde tek­
rar edilmiş kelimeler ve i z a h a t l a r ufkî b i r çizgi i l e çizilmiştir k i b u h e r
h a l d e müstensihin d e ğ i l m u h a r r i r i n y a p t ı ğ ı b i r iştir. Kısası, k i t a p istinsah
e d i l d i k t e n sonra d i k k a t l e v e i h t i m a m l a gözden geçirilmiş v e kanaat bahş
b i r ş e k l e konmuştur. Ş i m d i b i r süal karşısında b u l u n u y o r u z : B u k i t a b ı k i m
tashih elti?.
• Kitabın kenarlarında y a p ı l m ı ş o l a n b i r ç o k k a y t l a r v a r d ı r . F- 2 1 8 v .
v e 2 1 9 r- s a y f a l a r ı n d a b u k a y t l a r ı y a p a n m u h a r r i r k e n d i n e « k e m t e r i n i mü-
sannif» demektedir. Binaenaleyh, b u lügatin s o n müsahhihi lügat sahibi
olan Fetih A l i Kaçar olması ağlebi ihtimaldir; v e b u da bizim elimizdeki
y a z m a y a hususî b i r k ı y m e t vermektedir. Lügatin kıymeti, telaffuzun doğru
v e r i l m e s i n i t e ' m i n e t m e k l e o l u r . Burasını i y i a n l a y a n m u h a r r i r , k e n d i dedi­
ğ i n e g ö r e [ 2 ] k e l i m e l e r i n d o ğ r u v e a ç ı k olmasını t e ' m i n için bütün k u v v e ­
t i n i sarf etmiştir.

[1] Ff. 10 r. - 11 r.
L2] F . 12 r.
 Y e n i Ç a ğ a t a y - F a r s lügati 289

Kıraati A r a p işaretlerile - matres lectiohis - t e ' m i n e t t i k t e n başka her

I c e l i m e d e n s o n r a b i l â v a s ı t a b u i ş a r e t l e r i n i s i m l e r i n i t e k r a r l a m ı ş v e ş a r k lü­
gatlerinde âdet olduğu v e ç h i l e k e l i m e y i i h t i v a e d e n h a r f l e r E b c e t usulü
aizere t a s r i h edilmiştir.
Sesli harflerin kaidesi şöyledir.
A-T, t Meselâ: > T , j l i ^ - T (28 v ) ;

Â- I, ^ , » ^ ~ j î (33 v ) ;
E-J.l,.»^, » (82 v ) (213 r ) ;
I - ı , -T, i - , » *j\ (32 r ) f j*m (213 r ) ;

°J_ji, i ^ , M e s e l â : j ^ j l (44 v ) jU* (110 r ) xS±f'(318 v) ;

y j-J I , -> i , » JJKS< (59 v) (109 v.) ^ ( 3 1 9 r) .

. Senklah da tefsir edilmiyip kalan b i r kaç lügati, bizim muharrir, M i r z a

Mehdihanın ] b i r kabahati
7
telakki ettiği halde [1] kendisi de, itiraf ettiği
v e ç h i l e [ 2 ] b i r k a ç lügati k i t a b ı n d a i z a h e d e m e m i ş t i r . B u lügatleri m a h a l l e -
rrinde y a z a r k e n şu g i b i mülâhaza i l e i k t i f a e t m e k t e d i r :

K e l i m e l e r şunlardır: j W ( 2 6 v }, ^ ' ( 54 v ), ->^J ( 8 6 r ), £.kl;'( 9 1 r ) ,

bu kelimenin üzeri kırmızı mürekkeple çizilmiştir. ( 9 r y 187 v.)
-0?^ ( 227 v ) v e ^ . J ^ ( 272 r ) .
B u anlatılmayan k e l i m e l e r i n i z a h edilmesi hususunda m u h a r r i r i n daveti
-üzere b i z i n i e l i m i z d e k i n ü s h a y ı o k u y a n l a r d a n b i r i « KS?.& » kelimesi karşı-
-smda şöyle bir derkenar yazmıştır.

•>>/
.*• J 3 J * ı l iî --'
c ii
r-O «-»^ ^ J

A r a b i ve Farisî kelimelere gelince; muharrir bunlardan M i r A l i Şir'in

^eserlerinde tasadüf edilenleri lügatine ithal etmiş ve b u yüzden mazur o l ­
duğunu g ö s t e r m e k i s t i y o r m u ş g i b i h e r d e f a s ı n d a b u k e l i m e l e r i n yanında şu
y o l d a b i r kay t yapmıştır [ 3 ] .

x»\ j\A CJj-iv- o l i J l T j s c—I « r e s p ıs*J'y> 3.** ^

Fakat bilmediğindenmi y o k s a d i k k a t s i z l i k t e n i m b u g i b i k e l i m e l e r i ayır-
znıak usulüne h e r d a i m r i a y e t e t m e m i ş d i r [4]-
M u h a r r i r bilhassa Ç a ğ a t a y d i l i n e g i r m i ş o l a n M o ğ o l k e l i m e l e r i n e f a z l a

[1] F . 9 r.
[2] F . 12 r. "
[3] Meselâ: s. v. J*\c\ - F . 66 r. -.a.* - F : 81 v, -*UT j> - F . 211 v; j ^ b V - 1 8 3 . f
[4] Meselâ: ^ - F . 195 v. 4U - F . 332 r. j.y- 348 r.
Türkivat Mecmuası —19
 290 Â. A . Romaskeviç

. d i k k a t e t m i ş t i r . . A r a p ç a v e f a r s ç a k e l i m e l e r i n aksine o l a r a k , m u h a r r i r , lü­
gatine; M i r A l i Şir'in eserlerinde tesadüf o l u n a n Moğol kelimelerini i t h a l
etmekle iktifa etmiyor, ileride, Çağatayca'da tesadüf edilen Moğol keli­
m e l e r i n d e n b i r lügat tertip e t m e k m a k s a d i l e [ 1 ] bildiği u m u m M o ğ o l k e
l i m e l e r i n i l ü g a t i n e alıyor. F e t i h A l i Hanın l ü g a t i n d e k a y d e t t i ğ i m i z ikiyüze
yakın Moğol kelimesinden y i r m i den fazlasına, bildiğimiz Ç a ğ a t a y d i l i lü­
gatlerinde tesadüf olunmayor.
M i r Alı Şir'in eserlerinde tesadüf edilen f i i l köklerinin umum değişme
şekillerini l ü g a t i n e a l m a k l a v e e s e r i n i n b i z i m n o k t a i n a z a r ı m ı z ç a ç o k t a lü­
z u m l u olmadığı h a l d e h a c m i n i Vs b ü y ü t m e k l e m u h a r r i r , b u eseri Çağatay
diline merak eden herkesin anlaya bilmesini t e ' m i n etmek ve Çağatay d i ­
linde olan f i i l l e r i n tasrif şekillerile her okuru âşma etmek fikrile hareket
etmiştir. .
• F e t i h A l i han kitabını yazarken hangi eserlerden^ istifade ettiğine
d a i r b i r hüküm y e r m e k g ü ç t ü r . M u h a r r i r kitabının hiç bir yerinde her han­
g i bir mehazdan istifade ettiğine dair b i r ş e y y a z m ı y o r . E ğ e r k i t a b a yaz­
dığı m u k a d d i m e s i n e i n a n m a k i c a p ederse, k ı s a , b i r müddet, M i r z a M e h d i
hanın [ 2 ] « S e n k l a h » nın M e h m e t H u v e y n i t a r a f ı n d a n i h t i s a r edilmiş nüs­
hasını göçmüştür.
F e t i h . A l i hartın lügatindeki m i s a l l e r i l e b i z i m e l i m i z d e b u l u n a n lûgat-
lerdeki [3] misalleri karşılaştırdığımız zaman görüyoruz k i , muharrir m i - :

s a l l e r l e t e y i t ettiği k e l i m e l e r d e t a m o r i j i n a l o l u y o r ; d i ğ e r k e l i m e l e r ise, m u ­
harririn dediğine göre [4J i k i b i n k a d a r d ı r k i , az b i r mikdarı müstesna,
k e l i m e be k e l i m e d i ğ e r mehazlara mutabık k a l ı y o r [ 5 ] .
K e l i m e l e r i n manasını i z a h e t m e k için, y u k a r ı d a da kaydolunduğu v e ç ­
h i l e e k s e r i y e t ü z e r e fazla c ö m e r t davranmış v e b i r ç o k muhtelif tefsirler
v e r m i ş t i r [ 6 ] . D i ğ e r t a r a f t a n ise bazı k e l i m e l e r i n bilhassa misallerle t e ' y i t
o l u n m a y a n k e l i m e l e r i n t e f s i r l e r i azdır [ 7 ] .

[1] F . 10 r. . . .
[2] J . Thûry, o s., p, 218, bunu kat,i olarak söyliyor.
[3] Başlıca Pavet de Courteille,nin lügati.
[4] F . 12 r.
;

[5] Meselâ: F . 27 v.- öylT = Pavet de Courteille, P. 32, F . 297 v. i - U ICJL,; J y ı J . y 4

= Pavet de Courteille, P, 448.

[6] Meselâ: s. v. Jlf- 135 r. v. - 283 r, jiU5 - 297v. Muharririn i~-E kelimesine
dair verdiği şu misali lûgatmda tesadüf edilen yekâne bir garibe olmak üzere nakil ediyo­
ruz. F . 268 r, s. v. j-^-\s — «tÇ^ dedikten sonra ilave ediyor: f ' U U'J U W jyj

Muharrir burada Meksika, Cenubî ve Orta Amerika yerlilerinin Başbuğu «Kazik»den

bahsediyor galiba.
, .[7] Meselâ : - f. 200 r, 6 - - F . 236 r, jy" - F . 309 v.
3
 Yeni Çağatay - F a r s lügati 291

Büyük bir Çağatay edibi o l m a k dolayısile M i r A l i Şir'in eserlerinden

d e l i l l i m i s a l l e r a l m a ğ a fazla ehemmiyet veren Fetih A l i han, lügatinin
tahminen / 3
4 bu muharririn eserlerinden aldığı misallerle doldurmuştur.
M i s a l l e r e n f a z l a M i r A l i Ş i r ' i n Devavini Erbaa'sından alınmıştır. B u n d a n
s o n r a Hamsesi g e l i r . N e s i r l e r d e n e n ç o k m i s a l Mahbûbül-Kulûp ve Tari-
hül-Mülûkten "alınmıştır. M u h a r r i r ç o k d e f a b i r m i s a l i l e i k t i f a e d i y o r s a d a
bir çok kelimeler i k i , üç ve hatta dört misal ile i z a h edilmişlerdir. Keli­
meleri böylece b i r çok misallerle izah etmek isteyen fakat bu misallerin
hepsini M i r A l i Şir'in asarında bulamayan muharrir, diğer Ç a ğ a t a y edip­
l e r i n e d e m ü r a c a a t etmiştir k i , bunların b a ş ı n d a M i r A l i Ş i r ' d e n s o n r n Ç a ­
ğatay e d i p l e r i n i n en büyüğü olan L u t f i [1] gelmektedir. Bizim muharrir
k e n d i m u h a m m e s l e r i v e m ü s e d d e s l e r i için [ 2 ] L u t f i ' n i n g a z e l l e r i n d e n i k t i b a s
etmekten çekinmemiştir.

B u n d a n sonra b i z c e malûm o l a n b ü t ü n Ç a ğ a t a y edip ve şairlerinden:

M i r Haydar. (Telbe), Rabür ( T a r i h i B a b ü r î ) , B a b ü r M i r z a (şiirleri), Sultan
Hüseyin B a y k a r a , i s k e n d e r M i r z a [ 3 ] Bannaî Kemali [4], U b e y t han [5],
Fuzulî, M o l l a S a k î ( G ü l v e N e v r u z ) [ 6 ] d a n misaller almaktadır. Ç a ğ a t a y
e d i p l e r i n d e n lazım olduğu k a d a r m i s a l b u l a m a y a n m u h a r r i r , A c e m ş a i r v e
müverrihlerine m ü r a c a a t e d i y o r , v e en fazla H o n t m i r i n ( H a b i b ü s - S i y e r ) i n d e n
, ve sonra Şerefeddin A l i Yezdî-nîn'(Zafernâme)sinden misaller alıyor. B u n ­
l a r d a n s o n r a T a r i h i V e s s a f , Ş e y h Nizamî, C e l a l e d d i n R u m î , F i r d e v s î , Hafız,
Şeyh Sadi, C a m i , Hakanî, Kaânî, F e t i h A l i H a n Kâşanî Ascadı, Tali-i-Ha-
ravî, Şeyh Tabarsi «tefsir», T a r i h i Ekberî, N a z ı m ü t - T e v a r i h , - Hayatül - H a y ­
v a n [ 7 ] i l e b i r k a ç ta isimsiz /misal a l m a k t a d ı r . F a k a t - b ü t ü n b u n l a r a r a ğ ­
men yukarı d a d a k a y t edildiği g i b i i k i b i n e yakın k e l i m e misalsiz k a l ­
mıştır.

Fetih A l i han, l ü g a t i n d e m u t a t o l a n i s m i c i n s l e r d e n v e onların e h e m ­

miyetinden başka, bir sıra coğrafî malumat vermektedir. O n u n eseri y e n i ve
eski O r t a A s y a c o ğ r a f i y a s ı n a d a i r kıymetli m a t e r i y a l l e r i i h t i v a ettiğinden
n a d i r b i r c o ğ r a f y a lügati olduğunu J . T h ü r y [8] h e y e c a n l a k a y t e t m i ş t i r . B u
lügatin i h t i v a ettiği c o ğ r a f î v e d i ğ e r m a l u m a t l a r d o l a y i s i l e b i z J. Thûry-
n i n b u f i k r i n e i ş t i r a k e t m e y o r i s e k t e ; l ü g a t t e h e r k e ş ç e malûm o l a n c o ğ -

[1] Lutfi'nin divanından ve «Gül ve Nevruzundan misaller» alınmıştır

[2] F F . 70 v, 215 v, 247 r, 274 v, 307 r, 376 v.
[3] F . 33 v, İn margine.
[4] F . 97 v.
[5] F F . 221 v-, 266 v.
[6] F . 253 v.
[7] F . 61 r. • ;
' •
[8] O, c. p; 222.
 292 A . A . Romaskeviç

rafya isimleri [ 1 ] meyanında bazı az malûm o l a n . i s i m l e r d a h i olduğunu

kayt edelim:
j X cXj> ji fi .. . _ li^ijT — 31 v
*JL"IT ¿ , 0 ^5 JM. jl C - I J_V_J -l>" _ ^ i j î l — 35v
•.-i'j'j V * ' - ^J ~"• 3 8 r - 3 9 v
1 1

ojlj* ^_U» ¿,£1» <ij>Xj JUA:S J;;U j.l'-eüljl — 5 0 v

J.:S jl _ <>jj_js L l — 65V

a.S ^ _ ^,1/ Jl f l- _ j j | ¿51.1 — 82v

.¿—1 <3j* - jrüşlı 962V
jL-l_,i-_j u»-^ j l u - j c . V _ 5 ı>;L« J j - J j}^ dy_ — 4 0 0 v

L ü g a t t e b i r ç o k T ü r k v e sair k a b a i l i s i m l e r i v a r d ı r . JU.IJJI - 44 r ,
g\ - 4 0 r ; J U S . - 2 4 9 v ; <£i- - 2 4 1 v ; în m a r g i n e , - 2 0 6 r ; ^--'J - 7 4 r . g i b i .
L ü g a t t e en fazla malumat K a ç a r kabilesi t a r i h i n e dair verilmiştir (263rv).
T ü r k - M o ğ o l uruğlarına d a i r e k s e r i y e t ü z e r e m e n k a b e v î o l a n tarihî v e
coğrafî malumattan başka lügatte, b i r çoğu malum olan yine b u Türk
uruğlarına dair meraklı etnoğrafi malumat vardır, meselâ : 63 r.- Sofra
âdetlerine dair.

J ^ — ^ C S I 4i j l Jli.ll; LSbirv.Jll '.oj\> J-'-'" j T \ C 1 jb^ ^Ui». J J j J

j f | J j - L Ç\M)= ıjV^Vıl Jıl» CJLUİI o l j j l ^-a*-) JAİji 1
<f-k>. j j - U JU>

ö l j ^ - j j «^ÜJl <ffc~i> l J î . J ^ İ J o l i J l ^ _ ) ^ " ıS^^ -r^— j l SCi CıliJl I j j l Jl;

fj.^.'T' c j t u e l j . J U J l j.UL j l j j ı ' j l j . i ^ p i l j ( j - t - i - b ^ J ^ . o T j o - l oOii
LJ

Ut:*. o T j ^ - ^ ' j V ^ - i j - i - t>Jj s. v . » J J — 1 5 0 r - 1 4 8 r

T ü r k uruğlarının düğün ş a r k ı l a r ı n a d a i r :

L , — j ^ j a j l j X>"t_ji. ^ i l l ^ l j L . H T İ J J Ç,? -^ •••

1 s , v
- 50v
fj)'jb / jlj crJ^u^V.
t
l
^I- 1
a J l j i - LjiJ.^f J U U V _ İ - . J J A J ) I J ^ > A ' u " * ı ^ ' ^ J J

Cenazenin tabutuna kara badem konulmasına dair eski b i r âdet:

tiVb «jjilT j U ' J i o* J^*' d j i » J ^ f.-^J- - 8 . V . (-bMj* — 2 7 4 v
3

.[2] J ^ i , I j / o L - (>bl j j a i i ^ l §jll>-

[1] JiT - 19 v , ^ l U T - 27 v, J.T- 29 r, ^ ¿ = 1 - 9 7 r, j l * i s - 267 v .

[2] Ms. ü ^ u r
 Y e n i Çağatay - F a r s lügati 293

M a t e m için boyuna kara k e ç e bağlanmasına dair:

^ i ^ c j i oj? JC-J ü^-O" ^Jh *:b** -> '• - '

J s v
J — 274r
b j ' j •*>•»J^~* O ^ j T L ) J j i ol-—->.= (jî-tji- 2 7 4 v '• s.v. j ^ " — 323r

Türk uruğlarında çağırma lügatlerine dair:

.JI.LU- : s.v. - 187v v e Obji :

s.v. — 44v - 45r - 63r
Elimizdeki yazma, iki makale ile bitmektedir k i , bunlardan biri
( 405 r - 407 v ) M i r A l i Ş i r ' i n e s e r l e r i n d e t e s a d ü f o l u n a n f a k a t M i r z a M e h ­
d i han tarafından izah olunamayan b i r k a ç k e l i m e n i n tefsiri ve b i r k a ç yüz
farsça ( 408 r.- 418 r ). kelimeden ibaret olan listedir.
M u h a r r i r b u l i s t e y i M i r A l i Ş i r ' i n nDevavîni Erbaa»smda bulmuştur. Bu
listenin M i r A l i Şir tarafından y a p ı l d ı ğ ı n a v e buriu y a p m a k t a n m a k s a t d a
Devavini - Erbaa'nın okunmasını t e s h i l e t m e k için olduğuna k a n i d i r . Ayni
nesih i l e yazılmış olan b u liste muharrir tarafından t e t k i k edilmemiştir.
A k s i t a k d i r de b u F a r i s î k e l i m e l e r arasına girmiş olan M o ğ o l c a « yanı »
( F . 418 r ) kelimesini buradan hemen çıkarırdı.
Fetih A l i han Kazvinî'nin son derece i h t i m a m i l e y a z d ı ğ ı b u eser
u z u n s e n e l e r i n mahsulü o l u p J. T h û r y i l e b i r l i k t e b i z de o n u Ç a ğ a t a y d i ­
l i n d e yazılan l ü g a t l e r i n e n i y i l e r i n d e n b i r i s i d i r d i y e k a b u l e d i y o r u z .

Rusça'dan Türkçe'ye çeviren : Aptullahoğlu Hasan