Professional Documents
Culture Documents
RUS DiLiND8
TRK SZL8Ri
:" -'"
UA KI - ELM - 200I
..
SZLHR T ARix i YASADIR
Fe.d.pro] , Ni zami
xu ulvuv
Rey i:
re.
, ,:.
460JOOOOIJIJ
T
Q,i lh """
65 5 ( 07) - 200 1
olmas t prcscsi cranu zm I-VIn asrlarinda; ' hola slavyan tayfa '
birliklar i iln . yon i h<Jla lap Kiycv Rus d vlat i yaranan a q,)da rki
dv rdu ba sfan usdr .
R us di liudaki trk (sorq) elcmc ntlurinin clmi celietden l'''
ronilme sina XVII estin so nlannda ba~ Iall1 I111 1~S a da, bu problomo gc l m araq ya lruz XI X e srdo n hiss olunur . Qr url a dcma liyi k ki, rus diliudaki sorq clcmcntlannin yranilmasi isinin ilk
I
qara uqusl annda n hir i hamyerl im iz s hr a tli alim M irza K azrm
be y olm usdur.
Arn q X X es rin rrvv....illarina dogru rus di l indo t rk e lcmcntlurinin arasdml masr rus trkologiyasrnda ardtctl vo .
ahengdar axarm a dsr. Xsusan p.I.Melioranskinin rnonqollara
qodorki rus yazih abi ol e rindo. 0 c rnladan, "Iqor alayi haqq m- "
da dast an "m dilind uki trk izm le rla bag h yazdrgr meqala le ri bu
gn Ja ilk nm unala rdan olmaq eliban ilu doyar ini eyn ila sax - ,I
-.,
lumugmdadir.
Lakin ycne du bu saba da
1,
I
I,'I
1,
drd cildlik "Rus dilinin etimoloji lga ti" yen i va casara tli axtans lan n n e tica si olaraq mcydana ixdi.
Trko log iya alerninda da rh al oks-sada dcguran , nafis, S8mim i, cyn i zarnanda dogmaltq , q-xlirbil enlik duygu lanyla yazrl mis , el miliklu poel ik hisslcrin qov usdugu O ljas Slcy ruanovun
"A z-Y a'', N .Baska kov un "T rk mnnsul i r us soyadlurt", "Iqo r aluY1 h aqqm da das tan" m trk Jek sikas t tudqi q luri trko lo g iya nm
fqle nn i birdan-bira gcn islandirdi.
Tanxi - f iloloq al im N. Baskakov ull ister ad! a kilun h;::)min e sc rlerind u, isrersa da bu mvzudak i tanxe sa daqat biss la-
A.Kononovun, i.Dobradomovun, V.Araknin... bu yoldakJ zah m'7t va ugur lan iia daha da mh ko ml an m i ~d i .
ind i bela tJdqiqa tlafm Azarbaycand<l da apanlmas i gZI<-ln ilrna kda yd i. ox YUX~1 haldir ki, h azlrd a bizim z a limllrimiz
tura fin do n t rk mBll~ li xiisusi Vi:} apclyativ sz\;.lrin sldvyan
d iHarindl ral u Jaznnmca ara~dU"Jlmaga ba~ lamaqda(lJr. 'iinki
ista r Z obyekti vliyi, ist8rsa du (Jk tivliyi baXl111 llldan bu mvzllnun rcspblikamlZl n tam mstaqill ik vlda ctdyi dvriinda i.;>1;'Jll -
masi ugurlu
1,18
'
Kitabd a rus d ilin in he le ilk d vrlerinda- onun qod im abidolerin de islenmi s rrk s zlerin in bir nc a yu z illiklar ~oyunca
bu dil in Jg<-Jt tarkibindoki m vqe yi . ro lu, cloc a de bu d lida. qa zand lg l zengin islunma xususiyyatlari ar~:;;dlr!lrnt~dlr . Dslinda
rus d ilindnk i trk mensoli s zleri dnya dlllennd8 . b~~ veren v~
tab ii ha l sayrtan s z alm m ast - m badila si proscsuun tam . cym
kimi qabul cunok do dz olm azdi, nki bu szts r .~rkl er Ul tarixa mad am tast rinin g sroricon olmaqla yanasr, turk xa lqlanrun rus xalquun ta rix i ralc yinda oynadigi mh m ra lu da askarlaya n m hm faktla rdt r.
. .
' ..
r. ..
" ,
Ki tabm da btvlkda qaye si r us d iliudaki umumlurk 'medo n! irsinin qadirnliyinin va za ng inli yini n ~ar iz g~stmi c il8r i ol.a~
trk szlur inin uslindu ruslarl a trk lur in qadim e~a.qnlr~l1l
,senlandiran lar ixi b it pro scsi n natiee st k im i dayarlundirilm axin d8n bar<ltJir.
..
.
K ila bda heminin rus rna nbalurin in km<:JYI d8 bil' ox
mt:)~h ur rus ~axs i yyatloriBill mllarmm (s oy ~d.l ~rm lll)~ va e la~
\0 uniarm ctnik m;::.l11~ayinin tiirk ia rIa, trk dJit da baglJ o Idu gu
lrldarin dnya sivilizasiyaslllda byk tarixi x idmetieri
kar cdilarak ara~dJr1hm~J lr.
. ,
Ictimai -iqtisaJi vu siy as i hayatm bil' ox sa h vlv f1nt 8I~ata
cdun lrk szlerinin, clvce d qedi m va za ngin trk onomastJ kaSIl1111 sl avyan diIl<'1rina darindan nfuz ctmicl si hallan tarix ~o~
yu nca mlitmnadi duy u lmu~, b u pros es ~ar zam~n, har yer?<'I l~
tcnsiv hal ah11lsdl . dur ki, ist~)r miJ llJfin bu d il alaqalanna oz
mnasibnt"i, islar bu ar<.ilcJi
d.zgl1
llKJt!<:md irilnmsi, ist8fsO niS dJllllda kJ turkHzlml8flll tar ix i-
~;)
a~-
YCI~i
t.a~ixi n~Drl~.~)ila~i
(~i~
<lil>
""'="
1/1
"'"
~ .._
====-
I
1
rus d ilinu
- A'"
ob'
I
kec.
". -ktrk
.", d,ililiJ
. . n siyyut qurun
. . Q"",' IUzdull
~
,_d l aycanctan
nej:~ tUI s~zl,)fl J1l1l d,UYdl~h:lllJIflI Il1 ~::-'.1 1;)(j (!.iqUldl uyr tca quba.~ a~.dlr.II~:~dlr .. S U h,11 Ih JlTI .ru.s .J tl1l1t) soz vcnn u proscxi nin
,> ,
s.onm8.d~Y lnJ. oks ino , dava m etdi yini g storm ak l yanasr I' ' 1
turk i
d
< y,
us l J
o ~ . umum Uf<. lfSlJl a Azatbaycan trkcos inin ycrin i V,J 1<1 -
lind. ki
,I
kov,
A.Kupnll, A'cxov.
I.Bunin
M Qorki va'- IJ .k. u"unya nuq,
"1 ~ " k
"
., .
y~s I.:snnnt
7F ) islunilmi sdir (-''' I ' I '
b
.. kiar lan n, dil matcrtallun
..
y ,
'\
. ... UIHI l dr
Ir , sO,z~~ :lr rzru UlUll . 1llu.d~!;.)( b,JuiI dildo i ~ I , ll1 <l- i ~ l<ll1 ,) cilulan-
,
R~I S ..di li ll.da qn dim v a I1lH/J111111lu i~ l,l1llll;'~ tari x i clan trk
n:<m,~a ~ l SOzI8,I.n. gCl11~ .111<::Jn.z,~r;:~sini vcrau va bu szlur:n. elnca
d ~~ rr k ono mastik vahi dln rinin ru s dilin da vcrin i VI) mvqc , ,
gosten 11 b , ., bi
r:
. .
'
t CY1ll 1
..
.. ~
~ I . ~ n sur. rzun fikrimizc u. mt,lx\lssis li)r vu t,ll ,)bd klr
U ~U ll , .~).11l zamanda gCll15 OXUCll klitl' l.si c n d i ) maraqh vu fayda h aS01 olacaqdrr.
N.IVI.XU DV EV
()JJ/i)k d<Jr cim .:'1<1dilllI; professor
IV
GiRiS
Millotlerin va xa tqlann bir-biri ila icti ma i-siyasi, iqtisadi ,
tanx i. clmi-madani ulaqalnri neticas inda dil le rut da bir-bi rin o
qarsthqh to'siri mvcuddur . Cograf ca hutdeu qonsuluq da yasayan xalqlarm arasmda olan mxtalif a laqolor cox tab ii o laraq onlan ditlorino do to's ir cdir , bu dillarda n bir-biri no mxtalif szlari n kemnsina sabab olur. Di lda olan b u h ad ise obyckt iv va
qanuuauygun bil' proscsdir. Bu nun natleas inde da dnyada ol an
dil la ri n h a r bi rinde m ayynn qada r al mma s z vo SZ birlnsm a lori vardrr. Bu baXI111d,Hl ay n ca gt r ldkdc Azarbayca n xalq tmil, muma n d cyi ldik da isa btn t rk xalqlanmn qad im zamanla rdan b aslay ar aq onunla qons uluqda y asaynn xalqlar m dil lorinu tu's irinin oyrunilib ta dqrq cdilm nsinin ol d uqca by k a ha 1l1J YYi.1ti va rd rr. T rk dillori tarix boyunca b ir ox d il ailul a ri ilo
ardrc il v a mh kem ko ntakti ara rnalik olmusd ur .
Turk dili he le qadim zam an larda n slavy an dill arila y axm
cografi mnas ibetl urdn ol musdur va ona g ra da biz im qa dim
rus va ya s lavyan dil la rinde bunun va cyn i zamand a di gcrinin
ibtid asltl d a ort aq olan sz lar tapa b illl1\Jm iz ta a cc b l d cy ild ir.
M;'-lS;'1\;:m, slavyanlarda Vi) q;'lllill1 ru slard a H"IHl verg i, cin::m
llln 'nasll1 da Vi) cyni z3mand a trkhHd~l <{xmac , svdoq a (bl1n ck
ViJ ya vinnek ,Il;1Th>i fc' lin d;,m ) ll1a 'nas ltlda ; OJHlp , O Hp ~ r us larda , bayar (Varh ki~ l , c;,)nab) - trk] ;,) HI;,~ va b.k, ,>.1
Qcyd ctll1uliyik k. indya qvdar ga di m trk dilla rilv ru s
d ilnin ,1!aq:Jsi, slavyan V\J t rk x alq la nllll1 tarixi mnasibutlmi
V, l bu m nas ib <Jtlarin ba51Jca ~;:)rt (i) rind\)n ola n a lmm a s): 111 us a la si, konkrct hallardq 1rk szhJrinin JigBr di llam ta'sir" dnya,
elDcu da rus va i\zorbayc an liirkoloq lan ta r,yfind3n m a yyvn
thn;lCDdu yr~mi lml~S<1 du, a lmmalarlll kcdiy i c1i ld,) m vqcyi,
v azif~-ll;,ni, i ~la nm:J xsus iYYi)tlari va b unla rla bag h bil' Slfa d igaf
mns ;:) l ~ll uru go ri:.l yi llca tllqq at yctiriJmam,;dir.
("k'O,~O
1'J69.
eCf'p )} IJ K I f..
e e cp}! (c49-67). M .
Jl J l>lk'O Ja cn etn Jall.'1 CII/II OaOIf Ull IU Jl 1b/ K OfJ H <lP O(JO(i
" HlO/O I O-
1 1:JY K d)}.
Tiirk izm va (' llr x lIJiln ;;il ii s7.)} iln/II,I'I,\larffJl i{an,WfmJlm llilfJ IJIJ zmllim ,xi c,dH/liJ
fj~ir vcnnak, '~ZlfJIdlr, I. [hij tiirk,7/11J;)fi Y iJ'ni m s diJ/lW llk d tl/al"mJ iJlJ kc on
suzli~r. Bu JOZ/dr IMr h ii ll,\ oir lu rk dtlllllll /lIgiJl fOr/a!Jlllil iJlddlr: 2 T,/r)A1 Irk iZlli liJr_
y a 'n i lrk Jf!/iHindafl iil/IJJiI di) tlilk lIIrm~iI/i dcyit, tekin l rk di/.onJil li;/aJliJmk h er
hili/SJ r dda 0 dil WI,Ht;)sil din'; o/mu>,fur, M ns o/rm . rus di/ir](/il i~/a/li!JJ ( /-.'a 7 n !lJ;
liirkl7/J/I Z erof !s/ mdiJIJ (,\,IZl/I iJIUlI) SiJS fi!lk1bJiJag m OI 117iJq/il,SlIlJ;;dlr, IJIJ szllJ
rus di/lila g iJ/dl:YI K I:VCVtcusu dv r IJdH D ru b ;"iJrqi diJ m adiJm ' Yi1 !JmJ f iJlaqa/;;rirl/lJ
I/a zaJflly im nozem a/mi/ij fazJ!ndJF (BiI C APUK/III H JJ, TIO {' K(,/{lI(, 'I (' /{( 'II ' '' '<'K I/e
e,j ('.~l f lllnbl (I n aMJlmHUKOX P V CCKO?O 11]0110:0 ,H OI/?o.~ OCKO,'O nV!J II O(!Q B kH.. r /Ofl K lI.J.I11>I (/
4 aocmU'iH Oc.'1I16"" ClW:X IIJI>I K<lX. M , l laYKa}), /974, ('./ /2- 1 / 3).
,J~.Ir ~ln lp lW6 HK, ClJlp OU !lJ KJIJ~TKiI ~ JOb/K(/(; , ,Ir., / 962, c,50c)
A . /{ Oil OH O(i. I lcm op ll R lIiF 'ICIl Il f/ III lfi{l"; CKl lI RihlKO(l fll'fx '('11U 1/( O(K I/I JI' ! fJ 6 (' n lil IWflll /im'KQIJ ,.II., 1972, (" 23
aJ)
zu su olmu sd ur. Fikrimizcu , hu sahuda iJk d isscrtasiyatu trko loq-alim X .D .Frenin tulubuxi Kazan uui vcrsi tctinin m o'zunu Ya nuari O sipo vi Yart sc v 19 ma y 18 16-cl ilda (0 P YCCKHX cnOBaXI
Il POII CXO lU Ii UHX H 3 BOCTO '--l.lIL1X H1hIKO B)) m vzu sun da mdafia
etmis di .!
Lakin btn hu arusdtrmalar daha OX praktik xara ktcra
rnali k idi: tadqi qatlar bil' ox ha llarda lgvt yaratmaq mahi yyati
dasi y rrdr. Ya'n i slavy an dillnrindaki trkcadan alt nmalar sad ece
linqvis tik fakr kimi g trlor ck ad i altnmalar sociyyesinda baxrlnus. bu zaman SZ<J ctnoqraft k va medcni tar ixi obyekt kimi
yana srlm arms , onu n rus-tr k nl aqnl ari zomin inde va tr k xa lqla nnm rus mudani inkisafiua va digc r sahele nne te'siri lazmu nca
istqlandrrrlmamt sdt . ox vaxt bu islnrda prob lom scmasic loji as pekt dan do uzaq tutulm us; trk s zlnrinin hu dildo scrna ntik
cvol yusi ya suun tub ii vv konkrct gcdi si ni iz.lnma k, canlandt rmaq
kunard a qalm tsdr.
Trk leksi kasuuu rus odobi di linutarixun oxdan daxi l 01masma V V rus yazirlanru n es a derindo kifayot qadar gcnis isla nilmes ine baxm ayaraq rus ba dii dilindo. clece da bu di lin
tcrmi no lo ji ieks ikasmda trk menso li s zlariu ye ti mvqeyi va
rolu oldugu sev iyyed a g sto rilib qiymarla nd irila bili nmom isdir.
Hnm inin , rus dilindak i trk mensoli zengin on cmastikam n genis va rengarung manzarasi haqiqi do ye rind o vu miqyasmda lazrmi su viy yada aks olu nmami sdu va s .
'
Daha dogru su , rus di linde (cleco di) bil' srra dnya dil lorinda) tr k mensoli apcl yutiv ns rlerin yranilme si ba'zi t~rkolq~
larm maragma saba b ols a da bu problom yalmz XX esnn S-ci
illori nda n ba slayaraq gcni s sa kilda e lmi -tndqiqa t mvzusuna
cv ril mis di r.? Ar uq 'SO-ci illarin son un da bu sahode canlanma
hiss olunur, XSUSJn 70-ci illardo iso g clonarek rrk-slavyan
di1alaqnl ar inin yruni lruasi nda silsile tudqiqatlar mcydana IX lr. 3
I
nex: KO I/ OI/O (I
A .lf
(J
(, Kll i l l re p /w iJ) ,
pycO<Oi'O
. <
"/
" .1 . V IHIl l )' t' Va run ~(1 IO~}\ H1M I.I H Jl jl CfJl! Cp YCCKO M }I 1 1.I KC)I . (Uakl. jI)I)7) kuni
/T
Y una lccva te ken rus dil iud a ki trk Ilmll ~;) l i s zlnri nrasd u~llaqla CJ~lmal1ll~ .0 hnminin bu SZI:JfJII rus dihna k c llln~i Vil
~ un ~nla
'<
grr uoya n. hu alaqolcnn mahiyya un i azaltmaga ahsan redA Jan mbc lovlill. D.S.;-; c-
q iqat tlanu birtarafli m vqc tu tma lartna d a sar uil ctmak o lar.
nki hela oldugu roqdird n ahnma sz mosel nsi birtcrafl i va ya nm rq to'sir bagrslamaqla yanasr. trk diilarinin nfuz va yayilma arcaltrun dzgn meyyanle sdi ri lmosinda da manenlar
yaradrr. 3 sl inda , diga r qonsu dillarda oldugu kimi, rus odoh i dilinda d u tiirk ma nsul i s ale r h a min dilin lck sika smda xs usi qat
tos kil cd ir . M a sal a n iu u nudu lan moqamlarm d an biri da odu r ki.
Aza rhaycan trkcasiu in basqa dillarl o ulaqole ri, o nla n n form a-
~ma i tin i n
V i)
matinde i ~ l u r ap an l m am l ~ dlr ,
Halbu k i a sas d iqqa l a na ve rilmalid ir ki, di l ta'si ri m a sa las i
'Jo.
tarixi rca lhqla seslu son faktl aruu d il-s z fakrlan z ra ta sd iqlo
mak islcnrn qnr~ lya qo yrnu suq . Bu islor rcs p ubli kanuzm milstaqill ik aldu ctdiyi yen! d vr olan bu tarixi d vrde fikrinu zi bttin
da riul iklerinu qn do r is iql and rra raq if adu cuu a k kim i c iddi ll1aq
istanma tarixini vu onUil HigHt terkibinde mvqcyini mayye nlasdirme k. rus bodii dilinde hu lek sik vahidla rin funk sional im-
<'i ~
--====-
<'i '"1iP
--====--
I FasiL
T RK i\la,,~aLi SZLDld" RUS nn.rxuo i ~ L<J I\~W
T . Ili x i \' :/ ,\ lii \' QE\' i
Tilr kku- in ruslarlamiinavibatlari ta ri xindon
Rus dilindo olan tiirk s zlurinin ';){Iq iqill\l. hurscvdan uvva l, b~ xa!qlann uzun esr k.r bovu dnvam cd.m qars thql r mnasibotla ri tarixindun basl nmaq laztmdtr. Hu tarrxru h.u bir d vruudi) dil pro sesi ardrcrl sa kildo davani ctdiyindan hor IlII" sivasi ~;)_
r.utd o bu n siyyet (ist:u iqti sadi . isto r Jlli. I<li.HlI vo s.) da"ll11 i xarak terda olmusdur. T iirk va slavvan d funmu qars rhqh olaqusi
lap qndim kcmisdo ;)I11;.:1 liJ gv ll1li~d i r. Olim ki. I nunillivi n SOIl l!.
IIm inilliyin ovvall orinda hu ur.rzido llliJsj.;lInlll ~111 1 ~ liir~ va slav-
rus di lmin q udim trk ta yfalanm n - h un lar , xozorlor, bulqar, sabir vu s. dillari ilo qarsrhqh fealiyyeti iJ,) xarakrcriza olu nan iri
sla vyan tayfa birtikluri uin ya ranm as r d vr: 2) I X os rden XII
,ISI,' qodur -
d vr; 5) Hyk Oktyabr sosialis t inqilubmdan soma SS R xalqlanmn inkisafunn ycni SOS iaI sortlcri va onla n n qarsihqh milnasi-
V,) Slbir xanlJqlarll11 lalllYlrdl. I'vloskva RUSll il;) Tiirkiyallin qar~l iJ q ll mna sibatlu ri isu Kln lll x alll lg lnlll vasilDs ilu OllllU:;;duL
Nohayt, XIX ,)srou rusl<lr QafqazlIl vu Orta i\s iyalllil trkhxi la
bilavasita a laq')Yi1 girirJam.2
N.13aska.kov bu gclUqar$l llqll lll(illilSib\ltl,)rin illl\:i:;;afllldakl llla rhaliJla n duqiq gstol1n;lldiJ m;)SO I,lllin konkrcl hall ini do
vcr? .bilm i:; J ir: Rus Vu tlirk dill arinin qar:;;l llq ll f'laliYYtlti h('~
t arn l llla r!talad iJ lmyat:l kCUll q,)dim tarixiJ rnalikdir: I ) Cr<l111 1ZIIl birinci Dsrindan VIII iJsr\) kimi; y;)'ni $,-lI"qi i\ vropada q.xlim
I
J,'(I('>.,-al':(J
1/,,'.
lio'-"'''d}l
.1('''CIII':<1 ti
,...
tiJmasda idi. Rus dvli)tinill isa UZUll llur rzindiJ QlZIl Orda ila,
sonralar is\.) tlk X~Il1 ! l q 1a ]'] olan Qazall, H;)~t;) rxan, Sibir, Klnl11
xanlJq lan ih) ulaqiJsi val di. Nisba!'H1 somalar Rusi yanm trkdilli
ill1alisi il,) qar~l1 l qlJ lllul1 vurin,1Qafqa? xalqb n d<l dii$iirlu]')).2
Tiirk vn sl<l vyall xalq b n nlll tarixi , iqtisadi, clnoq rafik vv
cog raf sa hiJhll'iJiJ luCiJssm ohll1 an beld m iirekkob laq31urinin
Iilrix i m' lrh;dillilrini vu mahiyyvtini bir o x liirko loq ali m Jar, dclIl ak o l;!r ki, L'yn i $nkilda tvs\' r ct lll i ~ 1<::J L -'
( bl1~l
\'.5
~0
/II/(/fl"cl. //,\'
\ {H;<'IIIC~{/JIII//('J"'<J.w.'''JI.
19S3. ..\'./. c , IJ
1/JlJI l( e _
., '\/.11' I, /{' , :
/J)'CCI"""
IJ.I \:
l'l (TI.",'O
HJh'''...'
~"
:.l~~,.;:~ltl""nll "/I""
c 'lcm
l<1li.\lcmmmamlll
liJ
HJhI"OIJ
I/{'J''''''''/ rccp
10
11
- .IJ
" 'U
, /J" y J.'c/. 1 96 9:
~
I
B izim fik rimi zcn, rus dil induk i trkizmlum d nva dil luriude bas veren sz al1111ll3S1 V,) mbadilosi \W)S i)I,lSI1l11; cyu i kirn i
R.A, K
1985, ,IJ. ,
K. r
"CW(;C
1979, c,67.
0 IIO q"y
H,:opccl'N , H,
,,/I(I)'k'<l 'I,
taieyiuda vacib rol oynanus lar. J-J att a diu-inanclar b~ ~,:,rda milnasibot lora ta'sir cda hi unird i. Bu xulqlanu amali istirak t qa dim Ru styada siyasi hadisa lorin gcd i ~1i te'yi n cdirdi. Be,l,a "~i,
Ki ycvin byk knyaznuu druji na lannda qara kJobuklar muh um
mvqclerdo idilar; hatta lka nin herb vnziyya tinda on la~lI1 s~YI
30 min nofer d ysc ye ardt . 0 111ar Kiyev knyazlan ilo dsrnnnilik cdan I1.J S kny,azJanna va omarm mut tnfiqi kum anlara
qar~ 1 Kiyev knyaz lannm a u sadiq mttafiqi idilar .\ _ '
Sergey Baymuxanu netov yaz tr: filoloq va tanxr N:A. ~ as
kakovun terr ib ctdiyi trk monsoli rus soy adlan byiik bir kitab UIL Onu ovvcldan axira 'k imi nuza rdan keiron adam ista r-ista 1110Z fikra gedir istismar olan V,,) istismar eden lor. i:;;gal cdan ve
isal cdil anlar arasutdakt daimi qarsidurma, bir s zlu, esarat bcI;O~eyl;:--lr;) sarait yarada bihnazv.?
K eri tayfalar, brendeylar. torklar va basqalan - I qara
klobuk dcvilenlor.. . lap qadim zamanlardan rus qo~unlanl1ln atlt
blk larl,;ill tnskilinda csas mcnbu idi . XII asrda derne k olar ki~
biltn kny aziar z qos unlanna onlan calb cdirdi. ~uri Dolqoruki
do onl an de'vot ctmi sdi. Onl ann O Xl l xristianhga 11113n gatmuts-
di.'
12
27 :JvquSI.
1999.
13
Iarin naink i tokcc adnt-nn'annla rini , trk-tatar lllul:;;i3tin in mxtolif 1.".ri.)Jlvrini grrrdler, houa mo'novi yaxmlasaraq bu x<11-
qm di lins ba lad olub manims adiler. Trk dillarin dnn rus di hno
o qedar sz ViJ ifada kemisdir vo bu s zlor rus drli s z l ~~ I "l ll\) 0
q,)(l\)~' .Y H X ll1 1a ~ I1l \ ~ l a r ki, hal-h az i-da o nlunn hiiyk bir qrupunu
rus dJl I_l1d,~ xsusi SI. V,) ifadulurlu U\' i)1: cuuuk bc!o, utin dir.
EYl11 zamanda. kcan sz larinmhm Cj islllini cl iJ trkizlJ1 lar ta~ kil cdi r ki, rus dilll1d" d a l ll ~allltlr1 n oxu Cl szldrin lJ1 ~lIl~a
ca trk sz olduguna ~bha cd,) hili)r.
[ raml7.1n I-V III "srind,)n Kiy c" RU S ll varan(Jll a kim i olan
dvr ~.arqi sla\'Y'~ll dilina q<:1di m ir,1ll (sar m,;I, alan. a1lnmalan)
fin (ko 1ma tnpOll1111 ika Vi) hidrOllimika), adlq vv trk lcksik cIemcntl ari nin (IllS dillll(b bulqac Xi) ?,; lr a1l11l11a\al"l) rus d ilin,l !2:Clli ~ daxil olm alan i\,) xaraklcri z,) O!U llU r.2 BIl" Slr;\ Ill,)lilhll;ru
;)sasa n c!cnmk lllll1kCl lldr ki. lll,lsir Rllsiyanlll c;l1lu bund a crallllZl1l I1-Il l <:lsri ndu mo sku nl a~ n ll~ xalqlan n b a ' 7 il~)fi tiir k m,)I1 ~a li , yaxud znd" trk cJclllcntlri da$lyan xalql,lr idilm.:' C,' n' I( Ol IOl IOr! A .lf, /kmo/Jlifi
(!
r,,"'CI1U
11c'
I
I
ki Att ila h krndarhg tua q;xi<:lr hiz Rusiya run ca nubunda hela
crarn tzdan uv vn l Il o sr da bura g al en hun lar impcriyasma daxil
olan qans iq xara kterli liiuv tayfalar cerge si gre bilarik.' Bu
tay falur iu risindu xazarlar xsusi la scili rd i. Xazarlarin gc
ba'zi tarixi anlarda gah Attila qosunl an qarsrsmda qmlirdrsa da
Xuzar xaqanhgt z chtisam uu VIII- IX asrlarda tam barpa cdo
hilmi gdi. Onuu gcni ~ arazisi b u zamanlar Avropanm canub .~ ; Jrq ll ll va masir Rusiyanm dcmok olar ki, btn Avropa hissosi ni ahatu cd irdi. ,,<I3u d vrdo .. .K iyev ruslau ge tdikca qvvutlunib Rus iyanm cnnublartna dogru urtmaga ba~laJm~dlr.
uvun z:unanla rdan bari t~ i r ox tayfalur ila muhariba etmis olau,
iakin amb -msulmau qosunlaruun hucumuna dzmeyorak aruq
IX usrdn qot i mug;lubiyy,)la ma'ruz qalau XaZDr d vlati da zaifl.unis V, ) nuticada. Kiyc~" 'rll slal Xuzar dvlutini tar-tnar ctmis-
l["2
I
I
S\,\,(lln~l av
I
I
I
ara~l1lda,
pc~
sah ib oldula r.
IX-X asrlar rus salnalll;)lorinda pecnc qla rin , trklarin va
XDZil r!,nin ruslarla Cjar~d lq1t mnasibvtla rinda n danl:;;lhr. Ha min
uS;)J"! Drd:.) polovcs v pccncqliJrin Ki yc v dvloti na sadaqi.1tla
f)[f()(), c 9 j ()
JI , 'i/ l .
!'a I( ;U III II C 11 " " (J,"UIII I' i " W f'.lH 'I; ,, (CC !' /I ~'II II:ml l .1I0(h'U(' IJ"'i '
I "
14
--===--
s.51
15
tan\J~
0'
i
1I
'
. ,
ij
'I
Jan i18 clan gcl kontaktlan ortava 1XJr. l3 u illarin salnamcl orindan grnr ki , Kiyevin ahal isi" arasmda trk ailaxinu mensub
olan dillardan biri - pccncq dilini ,1I11<::lJ i surotdo bilan adamla r
var idi. Byk rus knyazlan pc lovcsco dalll,;;a bihrdilur.?
Rus farm trklarln SI X Yil XI I 1l1~~ 1 1H l l dog llrd ugll uiaquinr su-astnda aila, qoh umluq hal lart gc lii idi. Ruslar qudim nirklu rlu nigah nlaqalari il8 do baglamr. onlar!n i-ia yasayan Pl) ]OVCS
(qtpaq] ailoleri no m a nsub qtzlurla cvlonird ilar.' Ya roslnv Mudrnun ne vosi, qa dirn rus knyazi Olcq Sv yatc slavi polovos xarurun q izt OSlIJka4 iln cvlenmisdi. Odur ki, oglcn lan - Sv yato sla v
Severskidan olan torun lan Iqor va Vsevo lod Sc vcrsk er (c lqor
alay r haqqtn da dasta nm asas qahrumanlarr} Osulkanm oviadlafl-torunlan saythr. Iqorun ogru Vladnu ir Iqorc vi do Kon ak xarun qrzi ile evlenmisdi. Vladimir Monom ax har iki cglunu>- Yurini 1107 ~ ci ilda va And reyi 1117-ci ilda poloves esilzado qtzlan
ila evlandirmisdi . Svya topolk izyaslavovi l'rl kiy (l 093- J 113)
poloves knyazr Tuqorxanm qrzt Yelenaru alrms dt . RH nigahdan
drd oglll - Mst islav , izya slav. Yarosla v, 13ryais lav, Pol~n V <)
Macanstan hakil11l,)rnin xannnia n olan iki CpZl olll1u ~du . Kiyev
: T j(.)I(.!1:HcmlJ'JOK06 l0f!KII J,1Ib I6 YK/ II7IIIICIWH. OIl O llilCll lllkT, AO flJj/{M. 1986, c. / 1/2
- Ba skak o v hiim llJill d il Sliilllfll/lV;j /h!illlll d ii { ulkc iJ)'ii )'3X;>1bJ/d OIdUl! UlIU l! starird / ' A6Il1op (CW (i (/ J> U />!.1 W lP01110 311OKO.l l C IllIOpKC KII. 11 .UIlIIn.11 I/fJc(k m~I(I,.Jr/;lIil, CKiI
J O 'l l/ hI.l lI l .
JII II 'ICCKIf.1II 1
'1/)/ 0
.11O.lIc e m
!>IIW,
O&1JJlCIICIlO 11 pO!k I!l 6ellll l>l..\ 11I OlllllOUlt'IIJlJI.lIII ( /(;m op a C II llctlclll m;/ III h'.'I jf, ll l1 COO ' fJ I/II I'
c o C.'l rlrJf l IW J III !11lOlw.(WII.l 1I0pOJ Or, 11 11.7(,.1IC /I (/; " ("K(I"'Or, If. l io / JKo :ml j/('k'CII~-rr ti "C10 ce 0 1I0.1KY /:Jc:pe.6c". r.92). Bnsk.1k01' /liJtl.1 dilstaf)/Il yliradJlllwsm da CO,I'II' .!/ /,) q lpaq-
0('-
Co661J11 lf if C ilCII O.-Jb 3 0(,"(III/If! .1I II CII IO/ JII 'IC CK II.\ Illlei)(flwil
j IOP OOII 020 /II (; op 'l e~!llIW fiVlYK II.Y . fl I IO.W l!lfP6 ( ) /iJ om~/:z. ,I', 'J'J).
I lOjJKCKWI.'ICM'Ul-:iJ
(! ,,( }/(J(!<' IJ
96: KOilo lloe A,I I. /1cmop u JI 1l) .1" WIIIIJ/ /IIIOjJkD d /.l Jl Jl>fK()(] b' PO("1'I1il f/jUOK IJIJI6/!I>CkUi
Il cfiIlO) . H . ((I /oY I,:a I}, 1972 , c, 13- 1./: {({lpn.l ullII 11 .1f lICIIIO/illJI rocn)ojJciJI (l o Poc nuiCK 020. // -/ If K il. , c6S, 8 6. 266. ;\f" /991. 11.}fI/ O!;('ld l i , /O/mll /Jo.7'~OPYl-:llli. ,U .
1955: }falJko v 11 Jf. Rus I:m /nildc 5 0() lJ u /qdr- r;JI.1r ;I,IJ!IJ s/a k. ill;mbu/. /'J95. s,6 -7.
Osa/uk ~ Sc/IJk ~. Sc/c/uk ( OSli luk :I/iJll w . (m.i!m i ("dilm) dcmukdir /;m '!-:{/A'/)iI
'l i o jlk'CKGfI ,'W KC IlK(I (/
11>
ha kim i Ryurik Rost is lavo vi (120 1-1211) Beql k xarun qtzr il;)
cvlu nmis di. Moskvarun DSaS1l1! qoyan knyaz Yuri Dnlqoru ki birillei nigah da m nshur Ay apa xanm ! qizi i la evlanmisdi . Onlarm
o lu rus tarixin in g rkarnl i ~ax s iyye tl mind;:m biri clan Andrey
Yurycvi Boqolyubski z da Bulqat sahza asi ila cvlenm isdi.
Qardaslan loan, Bor is. Yaros lav (Alcksandr Nevsk inin atas r) bu
niga hdan dogu lm usdurla r. ilk Moskva kn ya zt Dan il A leks~nd
roviin byk og!u Y uri Danilo vi (I 325-ci ilda olnrilsdr) . Ivan
Kal itanm qnrdasr, Alcksand r Nevskin in navosi, Moskv a krryaztUIL 0 tatar-monqol destayi ilo Vladimir knyazbgr ugrun da Tvcr
knyaz lan ilo inad h mbariza apanms dr. Tatarlara ox yaxm 01musdu: qiidrutli zbok xantn bactsi ila evlanmisdi .
.
.
z kklerinda tiirk-tatar cslinin oldugun u rus $axslyyatlan
bu va ya diga r tcrzda a kinm udan e'tiraf ctm isler. Zira tarixi
hadis o tor va rca i keern is bamisa yaddaslardad tr, rusun ZI1;)
mansub kccmi si !e bagh tarixi faktlardtr : Bun min Anten almalam hckayosinde oxuyuruq: bJ1CJ-UlhJU CBCT pannero II O ~ 6phCKoro
yrpu 03ap51 CT upocro C ronuxm CTCHaMH Ka6Hl-ICT, )KCJlTbIC 1-1
JaCKopY3JlhIC uxypxx J1 J-1CJIJ ~ nnzt I(p03a1'bi0 H opcnacryro dmrypy B urapo uapax 11 pacnoac au uo KOCOBopoTKe, a ~ Jep~a.Il.c
oTjJ<nKnC1'C}1 3acliaJlliOC JII-1UO TaTapCKoro CKJlana. Bunm adl rus
h<Jyat llllll \I ;) I1lS m ai~<Jtinin b il' <ln liq verir. T;:)bii olmaq h ar
rusda nmmi bi l' tatal' kk grr. Kup rin yadda~ l ard a va ham
do toqJagm kksiind<:J mh r kim i qalan bu izlar haqqmda ex~
va vaZlr: Y alt<i dan gct(h kda m;::tn Ryaza n qubemiyasl me~aI8n
IF ) J ii ~d li lll . Orada hcyn,)tamiz mllarmdan tatar , Imtta polovcs qadimliy i vtr i gl<.) n ycrla rd;::t torpa q\an i~18d il11 (29 dekabr
1901-c i il), Kupl'in rus xar akterinin ba 'zi c8 hatlori haqqlllda
d~nc;::tlari n J ,) ycna rL1SUlJ kk ndaki monqo llllqlara j~ara edoruk yaz mll: H e CKa 3hlBaJI OCh JlIj 3)lCCb Ta n p H M e CL KO'ieBoi:j"~IOH
rOJlbC Koi- 1<])013 11, KOTOpa51 6POLUH B Ka)J<llOM PYCCKO M? (<<cDapaolIorm lJJI CM5I ) . Qeyd cdak ki, yazll Ulli i boyu ana tal'a fdon z
I /1,]('/';1 (;'.1'
K(I
;// ),7 )}
r. "C70(ie 0 IIO'!"'Y
( Y YiJ mill ;!C! ii{ 1i.lJ7 l1a,I I!I . 8a.\ : EaCK(l Koa 11. TIO{JKCKQfI ..l eKCIi n'op eGe .
17
--====--
ol a~aq , VOIt.~f S k~tt~lI~ vatouinin Ka ramzin V \) Derja vin in yurduna inayot gstardi yini qcyd cdaruk yazrrdr: Taraprnuua He 1>10accr non ro YCTO.SlTh II pOTII8 yrOJlLJI Or o llbnl a IIIOTflall)ICKOro; 011
np occr eii rn aaa, " OU" npO.SlCIHITCR (B ax: Jhrr cpar ypura! Ap T.I. lvI -lt, H J)t . AH CCC P. 1938, c.gS). Tat arl!l<.l llllsrasllII
Rusiya I1 bola hcsab ede n Turgenev a s lindo. Karamziu va
Derjavinin ele onun z kim i trk asi lli olmalaruu da unutmamah v tatar mirasmn dahn obyektiv mnasibotda yunasmah idi.
K CDI1 e snn anOl~ i l~l brr miial lifi d a 2 Rusi yanm Qrbd an ge!"i
qalmasmm se bebllll tatarlhgm m hun da (dux tata~n a) griib
y az l rd l: 0 ml~ ~
~r1 an~1J n tatar xanlannda n g trdiiy qorxtlnc mh ni S lctllllal d o vl<)(1 ve Ill ;) i ~\)t ha yatllla hOIKlIl nadanlIq
zorakll igl dogu rmll$dur.J
X 1l8 :
nI:
fI .11J
so~ c" lan xlJn , har zam;m inadla inkar cll1li~ la r. Rus nmda-
i'
: C I1/,/Jl/06G- PrJ(:cemA
IJOC"WWIIWI1IH _
- 1!<J/;l l~ 7:Jlnan hu fI1lw111fin ,-'"m 'il".~o,i, hll/llJ(;ifM..-J.-iri ('.t.J,L~IC1 ofdlliUlIII hi~.~ ct~1JI.~d,'"r. /J.n: IIp{)' I('''''''-' /11 IIJ _ .t/.. ~ ,1/".W,)tlH....."pV/l>,,,_I ;' . l'.)(i7. .~ 74
Jlm"hIH " "-06""" H. r eP' I"" IJ. "-1/. IIptJ.treme lil 111 02 - 1 / ')1. (" 76_
A .P u ~
kin Sov rem cn uik jum uhnda i./\ .Kn lovlill tam sillerinin tnrc mosino e-b. Lcmon tcnin n sz haqq uida adh maqal a ap etJ InllBk!\) lxlr:
Ca llah LCJll onte nahaq beli) d~ n r ki. tatarl arm hkmn:mltgl ni S di Ji ze rinda hr pa s sahb get mi ~dir. zg dil qJimc
Vil yangm\nrla deyi l, z zanginJiyi va stiinli.iyii ila yaYlla biler.
Nn edabiyyatl , IHl tie<It<l li, n<1 0<:) qanunlan olmayali baroarlarm
kar i qnbilsi bizOJ ycni szIur talab cJ un hansl yen i ma nlllmlan gatiri) oilar? Olllallll hiicUJllll mada n inli lari n dilinda hc
bil' iz bur<l xll1aI11J ~ va bizim ata-babalartJ nJz isa iki ;)sr mddati n<Ia tatar ziilmii altlllda inlnya rkvn, rus all<J h ma yeni3 de alla di!indu dlla el l1l i ~, qorx uncvhkmranlara hu dild\l la'nvt OXllIllU~ V1)
bi rb i r i l~l bu dilu i) dardli) ~llli~ \i)r. ... Bu IllDsa!<-) ilo lll ~ g t1 I oImaq
1 ~~ll /(m"'-"1 A.I). C"_llll"lfi .-1 11 (}It"'"'' U"I/WIJI//l p'1"("(""O "".1"1""'.'1 '1>1 IX - .U "6f;
.\ /.. ..II' ''J<'' :C'lU<'' w .". 198-1. (". 115
! Je",' 0 1'''//;1, c l 15..
19
'
bizi ox uzaqlara apanb ixara bilar . Lakin har halda rus dilmo olsaolsa ancaq alhya qadar tatar sz kea bihn isdir (Bax: A.C.llyullnm.
ITOJIllOCc06paHHC CO'IHHClJllH B tuec ru TOM<lX) T. 5, c.24-25.
Puskirtin eserl-:.nin d ilinch I nuisahidn etdiyirniz trk mousali s zlerin rus huyaunm bru saholcriui ubare cdan va rus dilinda mhkom ycr tutan Ig':1VI vahidlnrdan oldugu ezaru al1l11.
Bu me qsa dl., cypry -r , aJTThlH , tuann an, eau, ap6a , arnuan ,
Rus dili nde klli mi qd ard a trk mansali szlor uzun ZDmanlarda n ba ri istar tik inti m ateriah kimi . istorse da obraz
rnanbayi , kiuii islunmi s, tarixi -siyasi va adabi-medani vaziyye tlo sortlon orok reaJ tarix i hadisolori cks ctdirm isdir.
Oslindo. dilleun qarsr bqh e laqas i zama m bizim dork ctdiyimiz mn'nada stn dil , te'sire ma'ruz qalan dil kimi aks
anlayts lann fvq nda cla bir te 'sir V;,) sutnlklc r vard u- ki, hu
suvvu rloriylu alaq nsi olmaynn kcyfiyyutdir. Bu, trk sxlor inin
rus dilindo yaratdtgt hum sehrkar, ham cazibali , hem de ox
maraqh ekzot ik bir diinya - b ununla yanast trk s zlorinin daxili
siqlorinin, iimuman trk tvfakkr terz inin stnlyiL qolabesi
idi.
z dvr nn g rkemli adamlannm, 0 cmlcdon , Jukovski,
Vyazcmski, Puskin. Qoqol, Lcrmontovun dostu olan. znn
agh, zakast. g C ll i ~ d nyagrs ilo masirlariui hcyran cdan impcrator sara yr freylinasr AJcksandra Smimova-Rosset (1809 1882) Bizim dilimiz trk- tatar ifadalariyla doludur - deya ya-
TaJ...n-a,
T rk
mJ n ~ <J l i
Gah dine, gah da d~ma nljk xarakteri alan rus -trk ,)Iaqol;,:)ri va mnasib;,:)tlari etnogCl1CZd ~l va m vd~miyy;,:)tda, mc'marhqda v;,:) ornamcntlarda, cv a~yalan va adat- an'8n al;,:)rcla, lllvi~;)
tin ba'zi dctallannda , dac;) dv rus d j[inin IgBt tarkibin d,J: rus
salnamalarinda v;,:) iqor alaYl haqq Jl1Ja dastanda , hcy vandarhq
VQ ovuluq tcrlllinlarinda, familiya V,) I,lqablrd , toponim, h idronim vu s. s3x laml11 ~ kiilJi-miqJ ar ~vrq (ba~lIcasl t1'k dil!mind;,:)n) ahllmal3rt yada sal3q. 1
I KOH Ol106
I1CIII OpllH II J)" teIlWI 1II10pltClt llX H 31>1/{O(! I] f'O(TIIII (OOOKIWIP bC Hlli Ilepl/ -
od) , c_9
zudr. '
Pus kin aorta uza q lasdmldtjh paytaxt hayatmdan, dost lann -
20
21
AfOCK rJO,
xud, 5I rens
30B)'
kccmislarde n nagtlvari ahvalatlnr syloyir. Bu hckayutd.. Sumaxi ipeyi, Sehrizad nag tlp> kimi khnu epiterlor hadisolorin
tesvirina do qadimlik, e srarongizfi k verir, tb-kcan gnlcrin
22
~ -===---
nn in suratl erindon M uru qo vun ni tqinda trk ha yat tarzini and tran hi r nc a tr!OZ1l1 islu unak la: Ho KCCHH51 B aCHJILCBlIa, Mb l
)JOiBCM IIC R roprax, He B xufirrrxa x , IIe B marpax - e sline yurt,
kibitka (strtt trk arabasr) va sater - rus d i/inde oxdan i~ ~
lonen trkizmleri hilarakdon islatme k!a medani hoyaun varhg11l1 digor qcyri- si vil huyau k ori hoyaun, anima yaxsr tal11dlgl
heyaun atributlart ili:l mqayisada canlandmr .
Xalqm tanxi, Ol1l111 hnyaunda, inkisafi, maddi modoniyyati
nmunularinda V8 cd obi ab idolarindo, senedlorinda Vu olbouo
dilindo e ks olunur. Tarixun ru s di !i iin anlasiqh olan, onlann
bo lad oldugu pasa s z rus dilindo tam qavramldrgi ndr
ki, zaruri, bo'zi hallarda isc ovczcditmcz vahid kimi zn gstarir.
M.Lenll nlovl.1n qazab va reossfla yazdtgt Olvida, nlvida , kirli
Rusiya se'rinda isla tdiyi pasa sz nn maraqh taleyi vardtr.
Hbllll b ..1tO.JfCCIIl,
C OKjJOIO Ch
(JIII
lIleOIlX nGweu
Ov ve lki nns rlar dn pasa e voz ina gah ar, gah vojdg (ro hbar) szl ari i$!;.lnmi$, nah ay at pasa s z n n islenmosinin
inand mcth gr (sairin masirl a n de pasa isletmi s) naticas inde
Hl sz qalnusdrr. Odur ki. .se'r 1890-Cl ilde 3-c nesrda (el'yc.:rm H apXHB, 1890 , KIl.3 , .Nal l } aruq pasa sz sa xlamlmaqla
~l p o lunur . B os ~J i ri ll /m ndml kcull illar orzindu dayi~an
variantlar haqqmda 11;) dCl11uk mmkndr? Lermontovun ha yat
V ;) ya rad lclhgmm tadqiqisi .L.Andronikovun fikrinca, pa~a sz krm8 l11e'naS1l1 ua lllo'nasma daha ox uygun galir. EI<J bu
ma'nad a da XIX as r rus bvdi i dilinda i~lanmasi nadir hadise
dcyi ldir. Gel1s enin di lind,,)ki p a~a cia hak im, m stobid, h<J111 da
alaq niyy a tli m a 'mur ma 'nas md <lch r. Onun DhIJlOC H .LLYMbn>
os a rinde qu bcrnalor Tfayc vin pa~a adlandmll11as l onun evli
olmasma bax may araq BYY8 $hq ctnmsi , ixtiyanuda o lan qadmlara
hv rem xana m nas ib;Jti va f;]dJ cdi ld ikda kin sa xlamasl onun
mohdud d ~n cBsi iJ<) bag h dlr. 1
IIMx:IlPOK()(!J!>('If!J. rep1fCIi, )f{3.!/, AI,
Mo.wJafl'~6(JpJwl>!, 1987. c. 95
-I,
'. i
,I
-I
1
Hom do 11<:}I" ~CY l ~mn (gz), har ~CY l estdan (qu laqlar} atributlan pa$a sznc nisbaton ar soz i!e az alaqnlanir. Bu Frazcolcgizmler scmantik caltntdan pasa (jandann ) obrazma daha
yaxmdtr. Sc' rin Azarbavcan dilina turcmusi za111<1111 pasa s znn be min ma'nada anlasrhnnyacngtndan clu iyat cdiluruk hu vahid m sta qi l yox, ifada ctdiyi janrdarm szn 11,1 birl ikdu isluurnisdir:
Qafp17 (bjjfanlJl al~'lb hu/ka IJJDIJ
hlJu!!lnl1-jJ,7j"a!au!:lllo/amIIlIJI1J,1l
Lermontov ise pa$a,) trk szn tesadufan islc tmomisdir. Lcnuontov milli xaraktcrlari bir-birindnn diizgim fcrqlendirdiyi kimi, s zle ri da mil}i dairada va ruukan ar ivasinda isledirdi!
Lev Tolstoyun Qafqaz, dalia duqiq dcsok bu ycrlcnn trk
mhi ti, xsusan trk va tatarlar yasnyan ycrlnrlu bagh msahidoler asast nda yazdlgl asarlcriu dil materiah zro m,JYY,,1I1 linqvis tik nc ticol er ixarrnaq mumkndr. L.N .T elstoy 185 1- 1857ei illard a Qafqazda harbi xiclmutda olmus, yerli xnlqlara qar$l
horbi amniiyyatlarda, claco de Krr un mbaribasindc anil lcriya
zabiti kimi i~tirak ctJll~oi. Onun Kazaklam va HaCl Murad))
<:lsarlvrinda 1115 dilind<:J i~lemm iimumi tiirkizm!vrdon ba~qa l<YIJal" l<aM<ll<, ,nJKllnrr, 6al11'Y11l (dilvni), nCllll<Cm, ",ITCP (q8tJr),
' i 'i)laB , TynYIl-16aC3, r:YPJlJ (korda), ailT, j\I10PlI)~, j\lyplllll )~, 6aii. ' ~ I , KIUYlK, 6YPYll (cogral tcnnin) , llYKCP (lllii1Jafizvti), cap,l(ap,
:,:n6, '-/(lI<aJIKa, cenCTKa (s<'Jbvt) ... ycrl lrk SZlJri llliiasir dvr
il,~ljll na alilq ckzotik, I1v d<:J lllulmlli szlurd ir; bunlar illdi rus
lillllde ki mumi trkzml:Jrl qan~llll ~iar.
A.Blok yazll ivan Bl1ninin slubunda $urqlll alvan r<:ll1giJrinin sch irkar p;mllilannl, ID'Sl rli cb.olikaSlll1 V,) $;)rqin br-
I. '
/l :'i i r h :l _\'(': m
'J(, . .' . 13
24
lap9111111~dl.
II
sauuu.
Bunm in nosr yaradic thguun dema k 01 ar ki, btn qadm
qahrumanlan goznldirlar V;) onl ar senetkann m ssam firasr ila
tasvir oluuduqlart kim i calbediel scrqi gwlliklara rnalikdi rlar.
UZl11l huyatun vvvalind;)ll axmnadak Bunin m l~ aqqa t lo
1'8 111drik bir sabrla dZl1l~, l;)rkan zna hnnal oy adacaq
bir tarzJ,) - ziibagiJ :;;a;'qi adat b ra 111iivafiq d;)fn olunmag 1111
- _. _- -- - -
) f}iH : / ,:..!, W
- A.f h ,m){! UI
'op "nlli 11 Ik
Hl'IlIIlI . '/1"
1-12
(. (OrlCIII(I:!IIIIlIICGlJlf/lb l>,
25
1973, (' 25 7.
Hekaya da ki trk n qanh muha nbudu iu rdiyi og lun un ach
Yu sifdir, Y azi r BU Il IJl bun U da bihr. ogul dord r ilu uec a -und uz
iz tira b ekan Y aqub u d a. timum bu su ri ctiqa dd a kk salan azul i
insan facie smin 0I1 ;~ lllgllll da. uundo \'OX s" ya hall;JI" cums
yazrr onun Z de rdun rus osgarl ori no bil' sorq Isliqanhllg l va
acrq ilraklih yi ila ncca nagll ctdiyini, asgerkm nsa onu dolayib
ale saldrguu grd kda iki rasov vr. iki z idd olan (m iiqa yis u bu
toraflerin biriui n xey rino o hn asa da ) q vva grr. G" I1lJ Istan bulun yanmdan geen kcark an onun s rrl i. nagrl va ri gzi:l lliyinll1 50yuq, dardli fonunda ara derdde n. tztira bdan scs i ki:}sil;)-ka sila:
~c Yu-suf)) - dcye agmr. Onuu oglu nya lotdon gulib qan h harba
lsianbuldan yola d~lll~u . Yazrr Bunin Orobisum bilir. A/.OJrbaycatu n qanlr ca bbel c ri dil 01<1 hilu rdi . Y azrr atanm zii qo dur
m tuassi r olm: ... tIT O Cj J.CJI'lJl CTall GYJJ C cm 1IIIJ.:oMY 11(; lIYA, 1I0 i j
baq, <<! stintaq, GCC,-i nv!>,)si ,/srlarind,) ugurlu lrk obrazlan yaratmas Jl1a kllh)k ct l1li~ d lr. EI,)cB tla Duel ;:)Sa rilldiJ varatd lgl zabit Uek Aqalllalov sum ti ~D rq xJ rakterli .- ay nc a bitkll1
psixoloji mazmun sa xJ<lya n insanlardlr. ~,ll"q szla n Onl lJl ;.)S8rIrlrin;) tir va diri ruh ga tirir. Yazll istinlaq>, osvrill( io byiik
1Il<lllbbvlla badboxt lrk ob raZl yarat1ll1~(lJ ; burada mah ku mu il
va mst'3lltiqin tars lll<l dlalll11 l1 bU 7unu ikincinill birillciya Olllln
alla dilinan (cz tapJb ~ letdi yi do g ma va Hz iz allah V i) ,-lIl<1
szla ri qmb mid ir. iJSg'll" rus si lislini V;) kazarm<J ~ma lli ll i lllllldur; m;)'h"''lllli.Jta ViJ a d al iH\} md baglaYl r.
ade rlor. morasimlar tos vir cdir. Trk hayat tar zmi Kuprin qC)'.nad i daqiqlikla yaddaq ala n. parlaq boyala rla n~.q~ ..cdir Nargl.~n
bilarzi k asa n nda qiz-bu sa rqli, ekik tatar goziu ~IZ ..ha tta ~z
kbar. agayana grli n~ l bac tsmdan ox va da ha guclu l~larag~
va sevgjlara sobab o lm. Onun tu rkene co~~~n. ~hval-ruhlyya~l ,
emosinnalhgt. anlasi lmaz dara cada va lchedl c l l ~YI ~k,. o nUI1 akik
;(Gz yasi C~1l1 ;)sj) adr alunda Azerbaycan ti.~rkcas illa lurC~I1~u
etmavn baslanusd t. stc'dadh sair vo tareiimal V .A.Juk ovsklll ll~
30-Cl~ dlar..) ai d g lilllhl1 iklu rinJ Ll Kazl1n ba y h aqqmda .h a rara t.h
szk)ra lusadOf cdirik . Sonrala r Jl1kovski ~ahnam v Hn~n. po~lI k ,
t~rcll1 <:tsi i.~z:,Hindu i~l\)rkal1 onull an yax1l1 maslh atlsl MlrZi:} I
k azn n bny H.h.
....
I'
K az<111 11 l1 ivcrs itc tina daxil olmaga h azlr1 a~ <ln bOYlIk r.u~
yazlls1 L.N.Tolstny iki iI rzind<l Mirz? ~azl1nb;:Jy in 1:~l~.brlIYI
altlllda Dmb Vll t Jk dil1 arini yra1111l1~dl. Tol stoy OZlI halta
mrn n <1X lrlallllda bela 1910-cu ild<) - mrnn son aylan nda
V<lxtJ ib $,,) rq dillar im.l maraq gstvrd iyini Il1 Dmnuniu q hissi ila
ynd cdin>.J
/ .I/ f{
' / ll/mll/lOr: ,
/ ; .)f(' I/J /i 1l
-' B;I~ ' VQuhycv. Q,Jm tJi ~af</~IiII.1,' " A 7i.lrb,/y c:lm' j umalJ /983, Ni-4.
27
5,
/ 75- / 76.
j'
(I
Bar
b una gre dil rus dihnde yc:na J a islan rna kda dir. Sonra la r terminle se da bilan trk ma nso li sz le r an ox mai sot. zaruri hoyati vns itala rin -adl an m hildi ran szla r o lmusd ur. Odur k i, b u szlordan rus dil ina sa d;)lik:'lako nikl ik, can h hq, i fadulilik, sz lr.
Ril' ox ha llar da IlJ S dilins trk ifada va site le ri getire n srrf milli
xar ak tcr das ryun s z leri n I1IS di linde bol lugu bu dil i trk d illo rinin sado. tobii leksik valud lari ila ala qal cndiren nitq vasitole rini
lij'mi n cdir. Bunla r rus dilin de sabit. m hk om mvqc qazannus
zn ruri leksi k va hi dlnrdir.
XIX asr rus adubi-badi i d ili z re m sah idalor gs tarir ki,
oguzlarla. q ipaqlarla derin tam asda u, qa ynayib-q an smadan z
bah ralnrini giren Kama-bulqar medaniyya ti va QI7..11 orda
d vlot iliy i cpoxasmda V;) gctdikca daha aydm xarak tcrl so lta -
nat davalannda artan. gcle no n elaq olor, nahaya t arizm in Canub i Q afq aza , Azorbaycana y iyalen mosi ile belo bir m ra kk e b
va ze ng in tar ix i fond a dil al aqc la ri tanzimle sib k am il d vrno
unr. Bu kamillasma va za nginlasma uzun osrlor boyu va ardrcrl
epo xal ar ~ rzindil icrim ai -siyasi ha disalarla , iqti sad i a laqa la rlo
bagh, hom kcyyye tco va ham do ka mi yyatce xeyli gcnislonmi sd ir. A ruq trk s zlc rinin manimsa ni lmes i uzun osrleri n roerb asi ol ub rus d ifi Iiiga t tark ibinin a sas hi ssa sina da xil olm,
O Il U I1 Icksi knslI1l11 btn saha lrini ahata edir.
Hu zam <ln szOn kcr.;di yi di ldo llmnimsanilnms ini n asas
gs liJricisi o lan trk n18n~uli sz le rin szyaratma s8cyynsi da
zn tobi i ~,3 k l diJ gst;:nir.
T rk ll1 iJl1 ~\lli sz lr ru s dilinda l. l11vqcy in<:l va i ~l a n l1l a
diJ]";)cnsin g r cyni dcyiIdir. Bunlann byk bir qrupu I11Umi ~l u k sz lr cargasllli:J daxil o lmaqla, ham Ja ob raz hhq kcyfiyyoti qazallaraq l11 L1ca zi ma 'n ada da i ~ l ;:) di li r.
T rk dillnrillv mXSliS szla rin knmiyyatca stn lyii uzu n
bir tarixi proSCS ill tobii lliJticasi o ldugundan bela szlm in xcy li
hissvsi lliga t t.-> rk ih inin a sus h issusina dax l ol mu .} , iimun~lak
sz l\Jl" slras ma kc;JriJk zvlllri leksik va h idla m cv rilm i.} la r: na p'Ia, Ta60 p, KOJlIlaK (qalpaq), 6a wM aK, 6a WJlLJ K, capa i , w.aJl, a1'JJaC , ap UlII l!, Kap r a, ~ pJl I>IK, '-{a11Ma, 311M<D , lIa6a1", aJlTLlH, Kap BaH,
rcapn.mcapnii.
T)'1\-j(] J!
r-vpr.xra . rcaiiran.
(duman I, -ropfia.
o -tar.
}!]1
1)!;lrg;lll l-
6YPYll (cograIiJ.
fiapaau , ' /aH t on , tiyan} . 6ax'J:I , K3J'1 1hlJJL Kapay~rl. eau.tau . Gap.'1:11<' TaGYI!. radria. amp. naii. fiam.nc . onnan kimi sz!,)r ,l111q
bir nce Y 7 illiklar boyunca gndolik unsiyyntdu mhk e ,n VCI
l11 1 nHI ~ . cox vaxt m an su forqin vanhnadrgmdan hu s1I'I r n iradn ctdiyi ,lJ1 l<lY I ~I <lnll basqa szl ,)rl<J ifadasinu hcc vaxt cbtiyac
TCCh ),W . 111,\[11<(1.
WJB'lIl.
lIygunla~a
~;ddl
(>
.10
~ -===-
~-===-
nat~ Ji ar; Ksgo girdi: Gald i Zle yxa kosg ina V~) s. (Ou l a l i. Qis-
seyt
Y USlf) . 1
a~~~: trk d.il!ur ind a qami, kam er kimi islonon cprmanc SOZU111S dJiIJ] ;) kcurkan knmr, kama daha ox hallarda
kanuk (Ilam, ll. X3 , 86) snklindn islanilmisdir: X OT h 1{,;lII'I \,KaJ"JI B.~1J.~jj ~ CJIOB O .He CI<a)I<y (Kp ccroacxa. }lC)lhJ. rJI.VI). Ru
faktla r .OZ~ gos tonr ~I, trk dil lerindan ahnau SZI,1l", danJ';; ICJ dilinde c~ a.y ! .;;I1arak mueyyan darucada rus dil inin nortnalarma labc etdJl~lhr. Eu dayi ';;l~l ~)I .a rd;:) re bii ki, rus dilin in fonc tik qanunauygunluqlannm ta sm bash ca ycr tutur.
.... ~aba ox damsr q dilinin to'siri ila bn'zi {ii rkizml<'Jrd;) sas
dsm , forqlesmasi had isesi il<:l islcnmosi hall an mvc udd ur
ah a-h a (. .. H r enepi. BHlIHbJ TOJlL KO rYCT JOpO CUl HC crapuc na yax uid tr.
Belal ikla , trk dillon nin z aralarmdakr fonetik farqlari
ro ponmna, cazn,r , rp YIlJ H, . nt..I'III . . . (JI . T OJlCTofi. K a J aI<H, 4 rn.).
yadda
saxlamaq .laznudr r. Bollidir ki, aluuna sz daxil oldugu diHprn.rx - c~:)]]>JK: .. .a cpm. ncn IJaKJl CJf)]JJ xnxnc np HKa)J<JITC
lin
fonctik
formala rma, qram matik qaydalanna, scmantik qanun(Ocr poacxni. Eccnpnnam uma); Jlrara u-ararau : 'tcr uepo BbIJlYlanna
tabe
olm
Vu ma yyan dayi sikliklara ma'ruz qahr. Msahi1111 CBOJ! a'rararu.r H na-rann KOW1Tb 3 Cl\1JJ10 ( nY UJKIIII . K Hpdulorirniza
esasart
dcya bilank ki, diqqati celb ede n bela dcyi naca nt t} , XaJIYK - apxaJlY/< ; Kall lll d -K o r. ,Ja: . .. H IJlJ X Il BCTHa 51 CJllOsikhklardan
bir
i
trk
monsal i s zlordaki mayyan sas larin
)(a ncpcacuiana C pca so: o II C l Ja KJlCC lIJlhJMH Ko ii i\la i'lill - 3TO
ovozlon mosid ir. Bu ha dtso dilin fonetik norm alan na tabc olmaq
OKHa (Fpnoenon. IIJlcl\IO K Iicru ucny 5.2. Ig 19).
sortlcra bngln h r. Bilavasue bu qrupa Ka3Ha (xazina), apanop
. R l.IS dilinin lcksika smdakr trk men soli szlcr UZUIl mdde rli tanxi bir inkisafm ne ticosidir. Bu s zterin iimumt rk dilla- (m8I1lE)r), uraunan (sarnd au), xnun cm. (nis an) , xapnii (kara , qara), xapxtaann (qrrnuzi ) qnbili udan olau s zleri aid ede bilorik.
nnin .mli 9t~rak mumi fonduna daxil olmasma baxmayaraq menSon iki sz ha qq mda Dm itriycv bu fikirdadir ki, Kapl1H.-qara
ba dl.lI1:lr Ilo rus udab i J iJinuak i trk lllan 9~)1i sz Jarda Dil ox
~ICPHb li sz di:) bag1Jchr; ikinci szn iso qllll11Z1 szyla "laf~net !k .farqler mvc uddur. M,)sa leYD ayd Jl1 llq g;Jtillllak n
qadar
()Idllgunu qcyd cdir (Bax: )~\mTpH eB, CTJ-l c.559).
blr dvfhk qeyd eda k ki, {lirk n1<)n$8Ii szlarin rus dilina fonctik
Szlar
ox hall arda bu diJin tark ibina daxil olduqdan som a
adap tasiY<l SI dcdikd a muhz 0 h aHar JlBza n ia tutu lUl" ki, rus dilinfonclik
dG
yi~ik
l i ya ugraml$ Z fonnaslll l, cleca da ta lvfftizn .
d~-) mvcud sz ifauB cd,)n mii3yya n sus lvr yoxdur: .;; afnm (za mayyaJl
dma
cBdu
dvyi$mi:;;dir. Rus dilinda znn h~qiqi ve :
f;)ran), boqatIr (baha dlr) kimi. j-J;)lllin sas Jur rus dil inn uygunla .;;;)lnva ma' nalanyla za ngi n xsusiyyatlora mali k olan ox i~lek I
d~nhl11~dl r. Ba9qa hnll ar, yn'ni trk izm lurin fonetik -qrafik tarsz koljlak (lrkc<'J ; h,)rbi ba~ gey imi) (Dmitriycv, 560) trk dilk~blv talllJlll1lZ hal a d ';;1l1asi Elktlan bir llC,) szd<:lJl 0 ynna kccu
lrindo kolpak i ~la n s a do, birinc i hc cmlakI 0 SQsi ms dili ';;8- ;
bl lmmi .;;dir.
'
raitind ortaya lX llll.;;dl.
-:I
Szlv rdaki bela foncti k j~j rql8n lllala r hu1l1i n trkizml arin
I Enx: Zi/J/llil oJ 11.7C1ynfl , i lk i miJd !111 ;Jbidn!imIJlJ7in ilf :w ik IF /l IIIIII kk.,ik -scIIUlJlik l'llllLlZlllllllllna, Jll;)'nasm<l ,hc bi!" t,l'sir gstara bilmam i.;;dir. Ba~qa
slls~YJ'nrliJfi !lakl, /997, s(" I'
.
I
,2 ~ -====-
"'" ~ -=====-
I
"
soz la, ya d saslar di hn Z sosfen do uvez olunur. Orafik manimsumo zam am da ycnn bem in scnlor!o trk 1ll ;Jll ~ 8 1i atmma
sz rus al ifb asr iJ<3 vcrili r. Ora mmau k cohrndan murumsudilan
yad sz rus d ili q .nm atikaxnun tu's tri alnn dn on un qayda lanna da tabc olm. Demul i, dita daxil olarkun S Z !i:lllJl bvuk bir
qismi hemin diJin strukturlan na da uygun lastr.
Trk menso f szlerin rus dilin do j ~ I ,)Jl 1Jl i) s i l , l bag ll orta ya
ixan ma sal a lordon bin da budur ki, osrlorca hu dildo ve tendaslig hququ qazanara q islonan trkizrnlor be'zi osartnrda mano e
dila yaxm, daha dogrusu . bu dildu ki szle cyn i $i:J kilda i~Ii) 1111l 1~
dir. Bununla da, I1lS d inda islonuus trkizmlcrd a maraqh hal
clan fonct ik-orfoqra fik variantlar mcvdanu g;J l ll1 l ~, Y;/11 1Qaf qazda olan yazirlar s zlun digvr yazrcrlard an f~Jrq li olnraq mu'na va
fon elik terk ibi cnh atdun forq f i ~k)l ll1 ~ l a r. MHS,l l,)J1 , gcyim ndlnn qrupuna aid cdi lon rus dili ndok i uyka turkizm i Oafqazda ol ~
mu s m alliflariu c su rlerindo uxa form as uida - Azurb ayca n
rrkcosinda istodilir (Ha ero lIUlIO JllClIllO M c y rYJIOM Tem: caxr ax
I..J.YX3
ero
fisuia
Y)J, c
3 IJWIHTCJIL lI O
rt o uom c nn .
U OJIOII CKHi i .
THqJJIJ!CKliC carcrnr).
Rus moll ian trk abi-hnvah Qafqnza yaxmlasdtqca bu
farqler azal rr. Bklajan sznn rus dil ina trk diliudak i padlic3n formas1I1dan kcdiy ma' lumdur (Dmitriev, ST Q .S2S).
Amm a badrielil $akJind,) i~ladi lmas i iso gstvrir ki, bu sz
Azurbaycan va onunla bagiJ yerJard8n badnn calH> ~iJk li nd v
keJ11i~dir. Rus dilind8 mhm, z\;-Jruri szJvrdan olan $an l\'a r
trk izmi Qafqazda olan ToJstoyun , Kupr nill, Polonski nn VI b.
asarlar nda ~a l "a r kimi i ~ l ,)d i l i r; XBl1J1KHIl J1C}K,UI B J TO HpC/I,!}J
Ha wmaIIC B KpaCIJL1X Ka Hayc OBI,IX UI<l JlB apaX ( IlOJIO I/ CKllii.
KBapTHpa B TaTapCKOM KBa pTaJI C). l1uninin dIJ Qafqaz ;) Sa ri ll da rus dilindGki $ali:::11 tLirkizminin ycrli variantllli i ~lGtmus i dah a
tabii grnr; Tor .ua B JI ecax npoC!,lI1aJIHCh 11 /lIIlYKaJIH opmn a,
peRcn 6apc, TRBK,UIH ' ICI<::UI K II. Qafqaz mvzusund a q,1 1a1lln
allllllll~ K az,lk lam ,)sarind;) d;) \':11, <11 (rus dill Ill o rf c m i lId bir
likda akaJka) ~a k l i l1 d v i ~ l a d i l m t ~ d j r.
"
'
''
'
dojiurdu .
..
. .
.k
Canf darustq dil inin parlnq nmunala ri ni aS8 r1a r~~d~. a s
ctdiran A.N.O strovsk istifada cdib bahralendiyi xalq dili sz lerinin lilgn tini (<<MaTC pllaJILI ,UJJ)\ cnoeaps ~~ yccK ~ ro Hapo.uHor~
}I3LIKa) torrib etmisdi . Bu onun z miisahi dalari va q"H~aatJ8n
ilo
so..yahoti zamausasmda yarallllll$d 1. J 856) -C L J ld- 0 O I1U ]1 Vo lqa
.
l1l topladrgt m ateriall ar lg8tin as asrm task il edir. Li lgate .$<
:n h18r
hazirlayan Pan cnko bu mnasibotla y.a~lI:: _<?s.t roVS~l ~ rus
dilinin vurgunu vo nadir bi licisi xalq dili lugat nu tartib ctm ~~
sahasinda byk vJ)1ak s;'11"f etl1l i~di)} (Bax: A . H: OCTPOB~ K H H .
l1oJlH oe c06pauIlc CU'H:l IlCHJlI1 T.1 3, c.385). Lg8tm l1l~tenal1al1
indaki t rk szl ar i - IllS dialcktb rinda va xa lq d~])l ~I ~I?da ~a
Zlll1 ll1 qcyd a aldl!;1 trkizml3ri se ib gst8 rm<:l k I st~YJn k ..l a~
ZI Il1I1l mt ,)J"izade vcrd iyi yer ad! onl a.nl1 yaytldlgl a razJian
duqiql'1$dinn a k i ~ind3 oXllcuya kmok CdlL
"
An li\la ll ....: f Jl a BlI OC JIHlJ..O (cTapoCTa) B phl60noJllJon apTe- ,
v
JIII" l,;war:ln ~' n On JIJ BOK y l\1aJ1CHblWH CCTU (KaJ IIl3 I1Il CKo e );
1111 il,) IFJlll i$') nmuuu o lub . K oari trklur ijk yay-o xu icad
( BOCTO llHO
c y aoXOJICTBY
BCPXWOl 'wen wen YJJOWa)Ul rnc pacrcr rp nna (CJJ 6lJp): Hpt .rra - Beo si nas urranuaa een, JV ]}I Jl OBJJH ficu yr u Jlpyro1 KPYII ,
Jt cn,u -
3aJll WH,HJ
IH<pa,
ru.r -
Bu leksik vah idla r rus uduhi dill iln ya ml~ l, rus di li diale ktla rin da , x susen ye rli ta tar va s . trk xalql an ilo SIX nulnasibotda ya sa yan rustarm canh xalq dil inde da isla nnn trk szlo nn in
haq iqi men znrasini yaratmaq da xxusi rol oynaytr.
S.Rstall1xanlJ Zo ri Balayan m Ocnq: kitabmdakr quraz li
iddialara qarsr yazrrdr: Z .Halayan 11 13 qndar dansa da Avropa mada niyya tinin m xtaJif sahelonna hun, trk, X,jZBr, Sulcuq, Osmanlr, Sofavi irnpcriyalann m to's iri e'tira f oh mm us faktd rr. BirC8 cla in tib a h d vr A vropa ross.un lannm nsurlarindu aks olunau Azerbaycan xa lalaruu xanrlatmaq kifayntdir. Biz hola gcyim,
11l11siqi, tibb, Imrbiilik v s. sah,JltJr<bki ta'sirJ,-mkm dalll~ lllJllq .
Asiya llarindv at! dk d ,)I~) r,llIl cdib ~JhJJ8~dlrvn bu kari tayfalardlL Bir sml geyil11k)ri ttJ kl11 illa~dir8 n va ~alv;l r icad
edan, ilk tvkar va mk rJi araba yaradan dn onlrdlr. 1 Ycri gall11 i ~kvn qcyd ed8k rus diJindu a t va <l t nvlari acllan (JIOlJ1aLlb,
6YJlaJlhlii, lIlepil H, KapaKOBhTii, ' I;UIJ,liI, rapnaJr , 1'(6)11, Ko6wl
clD ca da miniei likl8 bagl1 'IC"PiW, 'ICM6ap, MYJllllJlTYK, ap 'l(lK,
apKal-l, ap6a (Tcnera, KI16IlTKn) va bu kim i bil' Sll'a szJ'-1l' trk
Ill \)n ~ e Jj dir.
B u xalq lal' $Dl'qda bil'-blrinc!;:m qdratl dvl <Jthlr yanlclJ blar, ka ri xaJqlann ard uJan z y ks,-)k llltiza1111 va har bi inlizaI
36
~ --===
cdib lar. Onl nnn d y s oxl an tnxrnin on 800 mctr uzaqd akt h ad a fa yctirdi Turk xalqlan So marqcnd. Buxara , Xive. Hera t, Tac-M ah al
tcrlllinla r ia risind,) 111Ljvyyul1 yer Intur. Rus dilinda subeq (qo~un ba~<;lsl ; dilimizda subay ~8 klind8) Afan as i, Nikitind8 ~ u b a ~
(sl1ba~n ro ls sz serb .xo rvat (l gzatis i lm/ nasm da), a l~
ball , bolqar di!Jarin dv da iglanilir (Cpc3 HeBOKll1i 3,1599),
Yapl11cp> st gcyimi ach olan Cls ki kopo11a b >{rk sz
rus yaz llJ ahd uJm lndv va bQdii aSGrlarin dlinda kcbcl1a b >~ok
lindv saxlal1 JlJr: 131J Cp C;1J1 BCCX CTO}/JlJJ Jl BOp >l ne 1l n p o c1' ble M Y1K1lKII, . Bee 6om,lIJc Jo tlaCnllO B KOOe ll nI'3 X, 1I3- n Ol( KOTOpblX
lH,IKTJl.lBaJlaCh GCJ];H!, a y 1111 hlX 11 CII 115151 Cllll TKa (rorOJlb. HOLJb
n C]JcJl pOJJ\ltCCT BOl\l) .
I/
.1
!
C TC!>H1
ac
CCYIIWH KH OT lIX
da yasayrr.! KDQ-da kupanuk yapmcr is todilmi sdir (IX boy). i Jl MIIT p llCB<l np H0JlaIJ B~,C IJ JIH if q aJlJJHlI , 'ITO KH3hI Kepxren paaoRus dilinde bal uq (palrq] s z atq bazar, ahs- vcris yeri' peil; ... Y1 C TC /l.1 K M OCKBC K BCJJHKH1'II r ocynapsxr, n pHCna JThI OT
va ham de bu 111,1'113 iln sos los on M oskvad n tarix i <nazi ad! 1I0JlKOBhlX 1l0CBOll CCYlIlllm<:II (3 anIJCKH ~~IB aHa AqJ3HaChCBH y a
Ba l uk (Moskva ayuuu o biri sahilinda - palrqlr ycrdoki bazar )[(CJHJOpKCKoro) .
va nrazi} iln yan<l$ l omonim kimi XII esrdon islcuili r: favtonun.
Lacrcarc. Qodim R\ lsda xan haki miyyotinin ta msilcisi,
tuinik arabasurm hir lus sosi, qrlmc qobzasi (Srczncvskiy 1,51). .vali (SS RLa, 1I, 290 ), Erkun islo nmosina aid nmunal eri rus
sz KDQ-d a da (Balaqtndan ol qth nc t berk tutd u (I X boy); saln.uuolorindo 1258-ci ilden grnr. I3 askak h urbi polis V,)qtlmcm dostosi qulp u, qobzo si mu'nasmdachr.
zifusini icnt edol1 hiJrbi birlik komandal11 (Sreznev skiy 1,44) . T aTer un s - qtsa qoll u va hu ndu r ya xnltqlt , smq h kaftan rixa n bu b lkler ha m tatarlardan , ha m de ru slardan YIgIllb ta s(Fasmcr 4,35) dc makdir. S ze qad iru rusca Ivan O ro zm varidan- ' kil olunurdu. Bal kan xalqlaruun dil lorinda , elaca da ukrayna,
11111 qevdryvaunda ( 1582 -8 3) rast golini r (Srezncvskiy IU , 944) .
po!yak dillariu de da ma'lumdur; m is, ha kim ma 'nas uu da~l1111~
Tcqilyay tiirk diJlanndaki ta bJl sz xpyrnrau CTC)J<K(J drr.
npB creran nii d" ,)]aqv lJ dlr (Rad lov -', la 32). M uqayi sa un :
Bu szn rus di liniu sonrakr d vrlorina aid badii m ateria ldcm ali yik ki, aza rba yca nca hel11111 tikm o. S111q l1V ta kal duz larda tarixi-rcal planda va slubi mo qsed la rle istifade olundugu
---- .
adlam r. Bu arxaik gcyim ad, rus tarix i asarlaritun dilinde l11 ~a- t grnur: )l,a)KC H nau Kanm -a 1I TaTapeKHe acrcarcn HC lIMCJlIl
hi do olunur. A nano fisure ... B 'rcr nna x, H Ca6JHIX , B Ca,IWKax( /IO[I /lTJl Jl 06 JTaKOJ\1 auorc (lJCXOB. OeKOJlb Kn MOCKOBCKOH
(A.1'oJlcTO. ller p Jle pcu ).
, )[0131111) .
.~ 8sIJ mouqolcada CIOlOWIa ClOVIl 'l<l - xab<Jrv grvr
X!X asr rus diJi a dab i-ba di i matc rial lannda genis sa ki lda
mu~t uluq va salallllama. So nral ar qalaba xeberi ga tua u qas idla . rast g<JIIlF)n xnca/ orccr (pul ki sas i), K063afKo6Y3 (qopu z, saz),
bagh isledilmuya baslach. Scuu sad xeber ya huz qudirn rusl anruu ( ~l I Z d) , nca (qanun ), xafian a (qebalo) , nafia'r (agms , hadilinde CCYWlb. Turk dillerindan almm ah d tr (Fas rncr 3, 6J 5). . yacnn siqnah). ;ulll ayr (hurbi rt ba) , .$lCOBYJl (polis), xrar anm
Scun-xa ba r (dah a OX sad xuba r nozurd a tutulur) rus dilini n q ;) - (co bbcxana , am ber}, 6yp>J (bora}, ChI pT, .$lp (yarqan), xyprau, cydim sene dler.n do v.i.) saln amulorindc 13.57~ci. ildan grnma.yv g cax (by k su qabi, vedra): T~ 110 p (t<:lp.~r, .baha) 6~~M ~ (mhr),
? a$la.Ylf .(S r~zncvsk IY 3, 343). Kurbskt llll~_ irsinde scun (qasidj ] ~ 1~~all .( ld o_n !I ~clan ) , 6Y3a (iki ) va s: .t ur~lzm lar d~ l l1111zda arxa1$ la111lt1l1~: h.orna )KC nepCBaJll1JIO Bee BOI1 CKO GOJlh UJOC... 3a TY ~ I k l,) ~d I YlJl d an , onlann rus a dabl dJlI numun<:Jlennda qonmub
eTeny, 1'0 0 1'"I"Y)-13 KuaplO C CCYH'/OM nOCJJaJlII (Kyp6cI< l1 . l1 CTO- ~ SaXlall111aSl; claca do masir d ild<J i~la nlllasi fakt lan dilluri mizin
pml o BCJl HKOKml3C MOCKOBCKOii).
t alaqas inin mhkamliy i, ardlcI11Jgl baxlllllod an had isa ollllalIdlr.
Artlq XVI as rdan ceYIl"JJ, (qasid . apar) sz rus dili ~,)kil- ~
Maraqh va diqqDl lalab eda n lllosv la ondan ibara tdir ki,
isi ili:l scun hik kiml I~;;]an ilir. Rus :\alq da111~ lq diJindv is,) trk , lctilllaiyyvlin bir ox hissasinin rus alm masi kimi qabu l etdiyi
dillorinin znd ,)ki kimi seunik formasmda istifada OJUlllTlU$-[ bil' Slra szJar, 1118sal on: o rypT, KHoeK, .ll pJlbIK, manKa, '-:lYJlaH
dur.
( (OVtlSlan) , l[YJIOK, 6apaK, GaKaJlC}I (baqqa liyyo) , ll1aiiKa, '-:l CMOW\1I, cTaKall , KOJ/CTIKOp (qa lal11kar), I1a)K)~aK, TapJHIJ, i\-lOIICT, KaJ
.
TO pl"<1 , TOlJap, 60JIlW.ll, 'iCK (sa nod 111qavi ta) "jJOTO KOJI ypa
{]:/.\": OiJp{/1! ;\1 T !<!I WCK IIC JUU.I/C/I/(;()(' <IIII IJI a C:{()(iili ! H J.H 51 i h i K e . (, C n(;<'!I!C ~{l5I lil /Op '
.
"
,
~-O,lO.'lIf1}) /974 . .\;'-1. ('5 1
(md ;]), KoGypa, (IJl ITllJl , Tapall, aJlJ\11lpaJl, man, Ka6J1YK, KCqJHp,
38
-== =-1
19
u anma. KOJI6aca RlIllJWI. 11"ICT iUII KCl (0511q) . Ka6 ::J. 1l. C,15;1I1, ecu-
,
l'
RUI M :l
40
Ilol"''-''J\''~'' ' ' 'J( 'm ' ' /JI ' ' { ' f <lM III
gat tor kibinde ki ilnna sok ctsi ila xana'n uc. xa.rl aT l-l bl.~ .~i f;;)t i .
xal ata aid olan , xalatla a laqodar XaJlaT lII l lf CCTDO s zud u n
faaliyya tsizlik fc'I yarad ir: XaJlaTIHIy.an (faa liyyat siz,Ja n ba l
I
hoyat kei rm u k).
'
. .
Trk ma nsol i szlura rus dili nc ma xsus sa kilila r artI.n~ -
.ukir.!
A .PJvl c1ior'lI1s k inlll 122 5-c ilodek cla n bilt tin rus d il i yaz r11 abida la rin i ahata cdu n M o nqo llara qedarki Ru s yazrh abide larinde alnu ua snrq szleri tadqiqatmda g sterdiyi ~i m.j . b~
dvr abida lvrind da 6acypMallllllb, l\aTOpra, nOlU 3Jlb kJUu a skl
Ir
f"
0 Jl O.JK)' H?OJ}{'6e ,
c.I Ol
37.
41
B.clahkl~ ,
d~gu dl.ld<:J mnrnmsndilmasiu in esas gstanc ls in;) cvril ir. Tiir'~ TYl>laIJC CJle3 V;) s. (hanust K upn nd and ir. El a e;] de
kIzml8f1l~ nksariyyati rus dilind o mvafiq qranuuatik /cll1nalanf 4 CPllbJii TYMam> h ck aye sin in ad! dn moeaai olaraq
qebul e.d lf. sz yara.nc ihgntda fa al istirak cd ir, dtgar linqvisti
d~!i
d.~n sel11an~Jk
yazi m m
ldiiriicil,
Rus
sokilcilari elavo cdtlan uirk mensof s ztor ycni.& IIJ Olla; trk dillarinde baslik pasni er 1,139 qcyd; bu sozda n ilk
C<lhaldan tangarong calarlar qazanaraq l11xti,lif: soslorin shk dsmesi ila - harbi papaq sz dzalmi~dir. 2, Basszlor!a bag ll J1l~Jz11111111aryarad(l bilmisdir.
t IJ k - agsaqqa l, re is Pasmor 1,139) szleri daxil oldugu ~aratda
y ununla yanast, qeyd cdok ki. trk m nn sul i s zl, szva-~ aynca b as szndan baska rus diliudaki qolova sznn israt ma.. l1~bn!ar.l1l<l gro do cyni dcyillar. Bu zaman tobii ki, "'birt tchza ilu dcy an adr va mstoqil 6awlJ5I - q lle szlari ya-
m ali
(TYJ\B ll),
g7<::1
OCCllIJC~TJ'M8111l0C (yrpo),
raaproncxuii
(TYMaH).
Kcyfi yyer bildiraular: TYM aHlIa;! (nyna] , r cmn.ui ( rYMall)
TYi\falIll~C (ne fio], BCCeJlhIj (TYi\WII) TmKCJlbli1 TYl'lWH, nenp o- j
r~15rll.IJI.>llI (ryna n) , CJJa J.lOCTl1bJii (t'ystan} __ ins anm psixoloj i V;] - '
ztyya tmn aid; XOJI01J/iLJir (1'YJ\1i.U I), c t.tpnii (1'Y1\1<111). BOJlIUC'6I1hli- t
(TYM3H ), 3aT)'1\IalleHl-IbIJl (B3rJUIll), TYJ\taJlJ-iLle (BOJllJhJ), T)'1\'faH- '
HOC (~6c lllaHHC), J(one~JJlOU(IIic} 1 (TYl\-Jall), ilJlOTHh Ul ("rYJ\lall), '
JlCrKHII .(TYJ\1~U~), .CH:hJJi (T)'i\l<ln), B T)'1\1aH c CKop611 . f\ h :lkanda
manSubIYYDt llll blldlronlvr: ,J,HCJlpOnCKuii (tuman), finsklY (tu man) va s,
~
.. ~(lIS d.ilino kcmi 9 kanar dil vahid l\?lrinin 1ll8nims<311ilmasi
gost~ncIli::ln t,)kc<::I bu szl",r1l1 h,)min dJida sCJll<lntik ada pbsiya- ~
Y<I .llgrama sl va rll~ dilinin l1l vnllq qr31llll1 atik katcq{ ,nynla ml(\ '
1.I.~gunJa~m3~~n?an IbarJ[ deyil, h'-l111 dJ bu ,<;' o' L!urin bil' SI1"a yen i
sozyma t111i1 UUIl HS3S oJa bilm,lsi ij;) bagJl(hr. T y r-l ,Il IIl: IJl l"J1Y- f
6HIIa llpC MCIII1, T)'1\1 31 1JlTC51, 'wTY:-'f a l l ll BI II IIM llC 51 TO CKOii (nl ,na- ~
-==:..- [
rannusdir.
Bu proses mxt;,::J liftarixi dvr te rde eyni sc k ilda getmemis
va leksik matenalm yalmz bir his sosini ahata ctm isdir, buna g 1'<1 do rus di linin leksik va qra mrn at ik sist emi nde trk almmalartl1l1l ycrini dulia daqiq meyyan cd an bir ox mu mi V ;) aynca
xsus iyy,Jtlvrn i q ruplasdumaq olar.
Rus dilina kean t rk ma nsalt szlerin xeyli h iss asi bu
dilin bir s ira s zdzoldici :;ivk ili l<:J rini qabul edero k mxtal if
mazmunlar yaradtr . Bu zaman q isrn a n m a hsuidar va davamlr
modellard an istifada edili r. Onl ar t rk lekscm la rina tipik rus dilinin morfoloji ala mot'ariln k1l1ibat-g l'iin$ vennakla hamin
s zlerin rus dil inda dJlu::;anlann lga t ehtiya nna daha intensiv
daxil o hualunna sarait yaraumsdrr. Somamik h axt rnda n m a yyan bil' szdan bu dild8 mst,xlil dcr ivatlan yal'ana bilir: Mas;,::Jl,)I1: 6ap aGall ....: 6apa6al-lWI1K - 6apa6am lT, oT6apa6aHIH , 6apaGal1Jlan I11 i(ypa -(SY91, 6apa6aHlIhlJI (6oH) ; U itua ll , }ll1BaWJHK,
JlllBallH<UI. Ka:.m a : Ka3Cl1Hhl11 (CII CT, .ue PCBl I5I, O}le)l(}la va S,),
K3'3 1l0KIJ<IJt, Ui.\PCK;UI K<1311a , Ka3HoxpanHTCJlb, K<l3JlOrpa6HTCJJb,
1I"\HJ'Icil, K<l3C1l1l1lK (artilicriya va thmg l1a sinin axma q yer :-,
l~di rrl,Jl1 arxa hissusi), IW3Cl1Ka (trnm); Ka liJ\t3 - OKaMJI HTb,
\Jl\OrIM nmOllJllij, oKaiii\lJICHHaH, KaCM Ka; KapaYJI - KapaYJl1ITh,
Kapaym;:a , <ma KapaYJ1)} (hrbi hal -vaziyyat bi ldira n nida), Kapa~
)'Jll IBlLI;\}I, K<lpaYJlbIlbJli (ol\mncp ), KapaynIJJ l1 K, 1I0Jll<apaYJlb, oxpalll lTC Jl blla51 KapaYJl va s; TYM3I1-TYl\ I<1 Unw <J51, TYMall Ilo, TY"'la~,
11 0-r oJl y6blc, rJlyxoii TY1\Wll, T yr-U ll}ITC51, TYM<J IIHJlaCh, TYM,UI HO~
43
I
I
I
I
~i
TeMH3 .s1;
KO'lh - KOYCBa Th ,
x o-
ki. sozvaratma
tiplerinin rus dilini n biitn inkisaf bovu daha murni va dalia
e:tibaril tipi - trk leksik clemcu tturi as asmdu yaran an mxt olif
sifat formalarm m \'11<1;:)18 gulmosidir. Trkizrnluriu vnrat(iJi!. 1 denvaa n n byiik bir qismin i nisbi sifatlar taski l cdir. Hu '~su
siyyati bir ox redciqatcrlar qcyd cdirlor.! llpu ')TOM OTHOC;j uyrounui (uapon) , KOllCUKa vu s. Faktl ar gostarn-
''i
tucro cOCTa Ba, BOT YTO ( <<3 a n HCKIl )l{eJI~6)f)l<cKoro) ; n aa a pcst .te
{rnaaa}, -)J(CW IY/l\ Hal.l , KaMbllllOBblii (n apyc, KpCC JlO , MYJILllU TYJ) ;
IJ ToprOBO-IIl IYllICCTBC'Hllf,JC
npc.urcru
.
Isimlar dan sifot dznldihu-knn iJH gcnis ViJ faa l s zyaratma
lI~~k.~nl an rus diJi forman tlau olan -uti, -an sakil ilurinin payina
ds r.
1. S ifJ t yara da n saki lllor!u qosulm asr vasito silo: KaH aycO B~I j" , H3YilfPY.llllhl, "pnbIIlJl blii, cacjm lllll,lii, arnacrn.ni, TYl'IfallHbllf, orrYilfalJClIllhUl , ynoacuu, 'ryrym n.ni, oyml."lllbllj , ](0 'IeBoii fi arp om.ui, fiarpanaa, HaCYVi\I.TI CHlJbli, ypi n.ni, UJanO'IIIhIJ (3 IHl KOlllblii), urano-niuf (pas op), Y<JThlii, KllPJrIJ'IWUl, 1I:1IpnJllIaTblil, anrt.nmt.ni (alun deyonndo clan), am-ui, IlaBbl{)IICII HhIl1 {Ilepczto MHOIO LlBHra.Tl'lCL '1),;1-1"0 cepan CIIIlIIa C II<lBbIO'ICIiIlbl M
ilo cynilasdi rird isa da arasdirmal ann naticosi olaraq basqird.dilinde at iu ctimolog jyasr ala banuan va lUS dilins moxsusvbez.
hissoc iyile qaygtstz. yiingiil adam bu sz n mezmununu.tal
marnlayu nati cas inu goli r (Dmitricv, s.555) . Altb-verdi yinis
aub-tutdugunu bi lmayan mo'nas i Aza rbaycan dilinde de vardn..
Bu sz rus dilindo alaqadar me'nada caanacpura ai sa klinde
yeni sz kim i islun mok la z ma'n asmca b tvlosrnis va .dorinlnsmisd ir. Mus: li C3 <lJl a6ep UJHlJOH , . . . rn yn ocrt-tc nauanc'rayto-.
Py')l(l,Cill Ha IU/C'JC
(Fa pun ur. 113 BOCIl OM III/ a ll li ii j"UI1l0BorO ]-1B<1lI 0 B<l , r- . I) xaxruarnas (kamxa szn dun (saJfctka), KaGaUKJl, ](,16a'IWj}l 6C3 aJla6epuLlii (rus dilindo islcnun V,) rerkibindaki ala hem, kk "y dm grn on trkizm mnhz rus dili fonuantlurunn kumu yi iln rus
sziina evri l", bi l ll1i~diL Dmitric\' /mtla bl! szlin ilk btlxl$dan
uzaq ronctik varian tJ nlan liirk irOl d;Jsi alp \)1" - (p1mllnan SZCI
Ta(]nm lOii ,
(kp t.uu,
xaaa-u.ro, raii ny -n,e, yrrancxa ir, rJlHHH CThlH., Ta MO/KCHHh I , TC(nuuuc] ficc'ranannaa va s. Qeyd cdak ki, sife t vasita sila
umala gakm epite rtor sayca dali a coxdur. Bela olan ha lda trk
ionscf sozlur rus dilindo siot dzal da n sa kilei la r qabul cnakla bu dilin cpitctlari srrasuu dalia J a zongi nle sdirirlar. Bununla
bagll yadda saxlarnaq lazund rr ki, epitetlur milJi dili u qizrl fonuna dax ildir. '
Sexs bildiran ycm s z yarat ma mod cli J a geuis Y3)' l 1l11l$-
JIC)J(Il LJlI
KapaYJIbUJIJK,
1.fI. jl/it.7b1l1/eCiI.
l iOfJ},'CKlle
IJl ("Cql.\-
I1I1 ("b_1/{/
1I](,1~o. 1/
5IJ(,I~"{)(!.
}O.IICiJ t'IIJ111 G (
"ti
1I( !.II>lIIIIIII H l l
,)e:)()(,"r,)
IJ ~l:
(dam ir yo- .
rai si) 6a3apHhlii (inovnik) ,
1u),
6alllllJl" , BnTa)KKO
(vataqa,
<!rtc!
/lJW II (
1;./ /..\fJ.'lo
44
CIJ-
'ICKJHIllHK,
45
f!.l~ '('KO<'(J
..
ana ficpnoa nnuc (hanu sr a labcrdu ila
si la hla nnu s ada m) : aTa ~laIi CTB O . xaunam .mr. noa xaunant.muc
aJ Ja6e p DHHK, a.lIa6c p D U1I1 K,
rarapnn
(bitki),
YUK, KoGbIJlKa,
ma'IOK,
capa s ux ,
KY-
DYJlO' IKa,
6apCY' IOK,
fiap-
CY'lII 111Ka, 51 P]l hl ' JOIC OaUlJ! bI'II<, Ka p a KYJ l h l<:l (ui y al. l x oni ll V),
KapaYJl Ka ,
uran o'uca ,
(annak-st gcyim i)
Icpon a}, TCJICr a-Te-
reu-
(qab-q az an) .
Za rf ve fc'Ii si for:
golmek) . llYPl\f;IllIITb, Kll P lIJl'lIiT bO I (sa rtlasmuk, zndan lXmaq) anaryptrn-, fiynraxu rt- , 6apa6alluTh. KotieBaTb, fianarayTIlTh, 'lc pJlaW lI1l'l <lTb (a rda q da yasaruaq ). oKolMn.H~b, ~eTb:
caramrn.ca. fia-ponc'r, ap WII II lI l\ l laTb (paralan n kiik ticarntt
iln mosgul O\l11<1q , ar ilik), HacypMJlClla (siin n a la nnmk) fianaranuu kimi leksik vahidlori do gstormek olar.
.
Bo'zon hu sz varatmarun cla bil' nvii m c yd a n a 1Xl f ki,
bu ycni a d motnd a ha rru n I11n'lul11 sz!a yarantr. Ma s<J!an : Tu lstoyun Dirilmn oserin o : Anna nocena BMeCTC, nac npOBO,llhl :
Ycno omd a: _ C'rap urui i aan cp, a ca na ceJIO yuen - Hy, TaK
aflna rc 3.LlCCh
K :HIlT::l II ,
JI ,UlO 11 OTBcpllYJlaCb (EYII IlIi. H aTilm m ), ll n }I ~ l C l( l1, 110 ' I CpJla 'l -
1I0/ll Y,
,UlCI01l1 Hii,
iKCM '[)"A\1I0,
1;'ll<a 6<1JI CJlJIJ,I X . ( 1<1 Ka 6aJlClI l l blii ) . KO'I )' HHl ll lii.
6apafiall}l
--=====--- ~ ~
.
4<>
111::U lT hl lI Jl bll , KpaCII O-C3 (ll h IIll OC, n OJly - c a G.'1S1 , u ranxa-tun e xr,
pI030 BO- CCp hl
1'111'011' 111 0,
..
Bu szlur rnuxtalif rut q hissa lerino aid olaraq da :~5 dJi.~ Ilda islani rla r. Mosal en. Kc i i{j> (a sli arab~a ols.a. d.a , ru s d ll m~ turk
dilla rinde n (Dmitr iev konkrct o laraq ttlrk d ili ile yan.a ~1 ozb~k
dilinin da rolunu qeyd cd ir. 5.53 6) nikbin ahval-ruhiyya , ..s ag lamh q, tonus me'nalarmda ahnaraq isladili r. Buradan da KelHlJOnart, rus dil i znm ini ndn a mola ga lon fe'l dog mu sdur. . .
Ycni ya ranan szlerin xsusi bi l' ~ipini rus. dlh I.n orfe.~l
lari i szlon vas itasi lo d ah a avvo lla r bu d ildo nmn imso nil nn tur k
man sol i sztorin mr.Jkk;)bla~mDsi notica sinda me ydana ~ga l an
trkizmlor toskil edir: nO)lI~ aJI LlI lIlllUK , -rpex a p tun n ntan, nonyap u uu i, 6 C3:U W GCpll hll. Hoen xo n-rcr, i1 0JlYIW'ICBb.SI, n01lY-
ilO,
",
n,
30JlOTItCTO-iKCf\~'IY~bI l ,
'~ cpIl 0-6 arp oBbli , M)'T1I0-6a r p OBf,IH, 6arp ~.
Kp ac I Hl - 6 a q l oB<Ul,
I, YM a"IO BO-KpaCHafl,
-===-~
47
1971..\!il. ('.53
4"
/ '/
'
49
noua
Tep m lMOCT lI ,
ronoeopc- _ dcyu 1ll,,'nalandll'1 lJr. cxov ocrklurinda di) bu soz quld ur. ognl ma'nusinda isledir: CKUlIllllCKII C 6aw n6Y3YK H
ll oJIY~lIIJl II KOlllJ1I C oG11l lH HTCJl h il Or O as-ra (H C K0 11 h KIf ~OCKOB
cKoii ih l U IlI P ) Burada bas rbuzuk dedikda oxlu pul m<:l11l111 S<3YiJl1
bank-nwl iYYi] i ~ il :')l" nuznrdu tutulur .
. ..
.
A ~a gldakl gst,ln:ll':i'ly il11 iz ma qam da ko nkrot yen gostm:llncc cuoci i TYIIICi i na nnuau (L ynuu . I'l !np,WHcKll ii capiulltlil).
crt oq Iardaq] - cviu . lu narun hndr ii..;1 his!,;v, l, rusca dnbdu- , muk lu d ah a gc hi al nrda lm s jbu zuk xam , nadan, l11i)d;)11I Ybali. ev . Tr~~n a lactq . k<lf i cvi . dun \':1 kcud.m 1l. ~ lh; 'qq;ll l Yl lSiz ..d.un m o'nalanna xidmot cdi r : I IoJl.yr.1CllIL ' !TO ancci,
q urgu. n is dilindo la uq a kast b dn xrn n. 1\. 11 ' 1"111 :1 llllkc; l 1111 - P C' I], ll Jl l' l nc 0 ltllHllJllnOnilll llm.l. y r.1lI0M (IJ1Xl l1ltY'J C, n CO nep, a 0 Ki\KO M-TO nn da" , h ara)' (qurl armaq -. xi1 ;IS dl1li Jk S/ ii lHhlll) 1.,."i10Jrl~L rus di- llIClICTllC 'l ll a K0 1>llJlvl C YCJlOBlBI :>1l1 ll pll Jlll
linde h;:rViJcall, gall ~ l q Jlg , Kal anca trkcu kalau. k:llaclq t kui k KO~I 6a llll ,lG)~\YKC In AllpH~1I 10nO.lHl [Fpnropoun't . JIIITcpaT)'pqala } rus dilin de Vi.lll !!ll1s n d r"-lll!:) Il11 \mmsl Vil gillil-pn!Js ida- II"I C HOCIlOMIIIWHII C rn..XV).
T a rx un - tark an. Hunn. XZ;)f. bulqar va s. trk va
ralarinin Z<3 rindi-l gUnllan tikili.
Monbu dildaki bas t p Ol: ll<J Ibasrouzuki] S/ handa. monqo l xalqlannda layiu gi'l rlm$ ~lbiJ, ad.. d r.m iJkd ir - dey~
quldur nc fbrlo ri dcnta kdirsu rus dilindu s z Faxmorin qcvd ct- Baskakov lqor alayt haqq mda (lJstandakl trkizmlordon bobs
diyi kim i T urk ordusunuu q cy ri-ui zam i hi ssasinin as uari (B ax: ede rka n yaZ If. (~QlZII O rda cpo xasmda xsusi scmo tabaq<.J bel,a
adlnm rd t. Astar xan ~"h:Jr aUI J a {Hact T arxau va T arxanov fami Fasm cr . 1,139) mc'nas uu U;l~IYIr. Hun unla yal1a~1. rus hudi i diliyas : huradandu'] (0 111 .59 6)) . Gcni s trk U I,lY~SI x ..n i ta siudn y.~ r
Iinda (( h a~ i bllZU b ) SZ t1l umiyyat la ltirk ,)s!!ar d CIlli.l k d ir vu
bu szd:J tr],: sgi)r!arilllll ~ i~i rdi l l11i~ q''lddarlJ il Il'a (hl ol llnm : A adl 1\ i 1lli ox i ~,;J ::m i: m l ~ux (1l1 ach ~"lXS adl klim saxlanllsa da oz
l1l'nalan vla azad . si)rbvst adam, vc rgb rc!;)n azad ma'n as.md ~
) "1'0, 3J1>lCTh , I3cPYll~, G h L!IO B TO Hp cwr: liO r"l.l, i1 li 'll ll lJfi~' J ~ ': ll 111>1 artlq arx;;ikkl~mi~. ya ll11z AZ;:l rbaycanm dialcklliJrim.la .ViJ ~ l falll
PC311B<U III lIa UllI llllKCT!>l Ta K iKC n p o CTO. 111\ Sl pnCJla m.:K;\H GaGa
;.ldi_~ bi vvat niimUlliJl"rinLliJ arkylin , azad adam kll111 ara-sl~a
na oroPO).I,C cpCJacr K<JII)'C111 hIC KO' I.UlIl (KYIlPII II. I'p all aTU HJ,lii
rasl g~iillir. Tarxan sz tarixi 111<J'nasmdan fa rqli olara q SkUP$lk
6 pacJlcr) V.Q;U~ ill d <:l hckay" sindil t rk or d usn d yii ~l 0 nlli
({ba~bll Zllk)} adlandm r: 31'0 JIY' lll1 l'. ~IC~l PlI CI(()I W"I r. 1l 0llaCT H
._ kundlilnl,)1l lllCYVi1, kDlan , yurt, dari a!tb liJdark eden ada m
Jl a n h l GaIlI IIGY3YK:l1\l (laplllllll. q ~T ['lpC l l l l }I) . 0 " \ \,.dk li m nd,, dil
1Jl\)'na~l1I d a cia i:;;I,l11 ilir (Fasll1 cr 4.25). Rus had ii matcriallan nda
Ja szn hum in 1ll"" llada d oK;) diJ s rb;)st, zba.}ll1a (adam) 01<:1 'lrk usgari m'l' naslllda ba.} ibllzu k i ~ lutl11i ~d lr: C'ram l Ml.r B O p U ~
naSlIllll saxi and lg llll lnsdi q ('da n fnktlar vardlf. 3 TO Tapxallc, MC. 'l an.C}I, a Galll llGY3) ':U IIJ1IaJllI nonaJllllliUOr (LIIl"Il III . ;\ }ICJliI pCKoe 111:110 ) . Rus-tiirk l11 iiha nhas i !..!.cd :;; inda ltirk [1arlr7anlan Vil
llJ,a ll C _ C<1nO fl Il Il Kll . l1aCh1l1al0T }J6 nol\lI, ' IT0 6bl 11 1I0'Ih oTIl paBf l rk ordu.su nsgarhll'inin ba ~ibuz uk adli111d ln I11la~1 onl;lra olan
1111Th II.X IJ ropoH 0 ; YIl1l11. {(AllTOllOBCK lI e }!GnoKI D .
llaBai TYWI':Y TaIlIIlTb. Btsnn CI"O ccii-r ac 1a l\;lII ; WJ/I ,j It uo uo
JIOKJlI I 1I,l1a) ( (1;1'111111.
IU .JlO.\lHI W l}liliO
lll15l
50
~-=-==-
51
--====-
:1
"I
i
Moskva Krcmi i qllul arin dnn biri ()1/.11 mcyda na h,I,\ <l11
Nab al qll us id ir. Bu qll n puyt axta zuu g qllosi (ko luko l-nabat)
-. ynugm . mhuribu a rm
aafiun n uf ia r IJ nee
xuba rdarhq. cloco
tb dcdi qodu. bos bognzhq cuno kla hay-ky sa lmaq ma'nal annda ox isluni hr: JKC IICKIIC }fl1>IKIl 61>IOT B naar ( 4CXOB. OeK0 1l" 1<11.. . ) ) .
_rrr
1'0
1_ _-
palla).
ma'nada tez-tcz islo nihr. EI;) tiirk dillarindo ilkin oluraq dn hurbi
11;::1111 da ll1 u llli~luk sz ~( iyyvsi l1 d;) iSl ifada cd i lllli ~d l r. Rus d ili
salnama lvrind<l 155 3~d on (Nikon SalllalllOlSi VII h.) ~ r n r : Ik JICJl 6lfTb 110 lI a fiaTY 11 11 Cypll)' IIrpaTlI (Cp'l"lllcnn:: llii. 2. 2(5).
Hvrbi termin kimi ham in ma 'na ya yaxlIHil r (wilg alm aqla X<lbBrdarilq): Ham no HaGaTY He 11 IICpBblii p:n n O)l IlIl Ma TJ,O J; J laP O)1, Ha n o 113 MOCK BY YJIaJll lT L, 6 0 Jl l> lllOrO H~a Ta Jltl l\ l I1e 11,1110.
OJ[l I III\I1l CTpC JIU<lilllI cIlpaB II l\IC}i (i\ .TOllCTOii. n eTp Il Cp HI,li).
0 11 11 6hl ,llJBIIO ynaplIJlI l .atl CTp CJICUKlie nOllK II: . .. na II O C ~l n il
c YM ll c B a l oTc~c Ha6aT - TO BCCM Ha n OeJl (Yeni) oraua).
Nnbatov -- turk lll\) n~, )li rus farniliyalnrmdand tr: L. T o\ stoyun Dirihnu usuriu do iJz xaraktcr!n sllslD~Dil pcrsonaj famil iyastdtr (Ha m \Hl. nc'u tc nee ua fuuona nnnui , npnucc lIapa31lBUICC
accx trinee-ure).
M,lrsly,lX,t11 )
I\n
Nabal - hurbi is!o bagl1 SZ I,l )" qrl1 p l1lla aid ctdiyuuiz hu ;.; i1/ z
ilk me 'nasm dan uzaql asara q ru s dihndu horbi sah;) tcnuini o l
maqd an dali a ox umumi slu k s z sacivy asindu. d; lc; l d i l mc'c azi
cklann da
v.uau.
C];! ha li.) qe oun rus ditinde a~ l r rne'nasmda isla nil irdi. ilkd;fn
qodim ni s di li abidal orin do - lpatcv saln am osinin 11 87 va 1193cu il ns xuluriudn. D vin fu nuanla nnd a (1 294-3 a id) adi r, k.ni cvi. mu'nalnnnda qc yd <\J Il111l 1~d lP) (Srcz nevs kiy. 1, 231) .
l-nsmcr rus di lindnki bu trk izmiu qa dim trkcu ota.9J.
oda9. I~. ~~Ta , CCi\l1>}1 sz ilo bagh old u gun u qcyd
cdir. Eyni zumnnda hola do kalnuk di lind o otaq, na sil. icma
mn'naslill da ifad;) ctdiy illi gst vrir (B ax: Fasmcr I, 278). Bu sz
ms tiiiind' -l artlq so nrakl iJsrlurd;) J1 - xiisusi.m XI X i:3srdan bu
11l.)'1l.d:1Il1l bil" I1casi (lI<lJJaTKa . l-Ui!!9.ll itmi~, sz z niin ycni
m,/naslIlda (~, ~ , izd ihalll V i) s.) yay linll~d l r. Rus diJind;lki. J1lil'n:lSI iI;J ILrk dilluri nda a rxaik\v~mi~ l11 'I1<1 5111 1 s<lxJa)'lL Siiziin rus <lIlind,) fonctik adap t,lsiyaya ma'ruz qalmasl da
maraq doguran hallardalldlr:
Y:!!:!'y-~ l11 a ~ i r rus dil indv hu 1l1;:)'nalafl saxla maqdadlr:
J. B y ~j).~ insa n di.J stvs i, izdiham . qrup , kom paniya . 2. Da11<1 \"H.. 1l..l;:)rilu!iJ. duz 1ll;:)l!i:Jl1Jarinda an c!. 3. Bahq vatagalmi ndil (" h l" qrupu va s. (CCPJl il ll. 60-61) .
Ila KoHel1. Y!(C COBC Cj\1 TCj\IIl OT C. lH~alll lBa eTC$l B3T3r
OX0111Il KOH n YCilJll .6 y K<tKOro - IIlI YJlh 1I0 t lTit
HC3l1a!<OMor o x o .
l
1
Ela bU ll<l gra da CXOVll ll ni.)sri nd,'l lalll<l1ll gii l ~ mll(]sadi1:J istifadn cdi llll i ~ di r: He IlMC IO <lcpTora KYJUl 6hl 5J :'1 10 1' c y ll y n , CBOIO 1<1J<O ll ll Yl CCM LI O
] la ' l e p ) l<I Kc '! (cxov q;lrd:l ~1
A.cxova nm ktllbll 1893, 12 may) .
K V J :1 h': (nI bar ll1aglanlllll vllll1 tlill1 asl. VII11l ruq). 13lz(\\J ki
trk di ll"rind.m almmalarda nd lr ki/ak. (.K jI " n i il"a h jl "!J ,,('1/diiD,. (Lev Uspcn ski y. 559).
ill1!.li szfl(!;.m ll1<:'lcazi nm'nada ku la"- '<(jo lom Jq V,I
znngi n dcr i\" atlan mcydan<l g... li r : KymI'ICCTflO, ")'JI;I' ICKlJ i i . "Y11;I'1111Ia, ")'.'1 :1'11111., KYJl atlllx a . " y .'1<l'lbC. Ky .lJilYII11I h:O V,) s. C PJ I}!.
T.V, c.1 80::;1 8 15. I3u <:tsa s llli,)'nadan dogan tarixi Icrlll in ya l<lIllr:
KYJltl llOC npa l.lo (hquqi qayda ~ qanunlara l iJ d nm' ll~dl ~ l.
5'
'
~(:i/ nis dil.i lL:n.n iJll;Jr SahHSll1 ,l d,) daxil ohn us. siJsil,1 m a -co) . .
, l lIq, I)"I J llld tcrnuu luri. dct al adlan: KVJIaK (3y6cI'
' In . .' .
.
.
KOJl Cl.: O KYJI .Ih. 1? '-'J'I'h)B'JSl ;\l.\l/lTa. KYJI;l 'IIW BhJii aan. KY11;Jl IKOBblii xrcxa1111 t\1 \d~. ynr.numsdrr.
di l ,I III.! I; I .i.;i) 1 11 1 J~ ( h r .
111 _ ~ , _ . . .
...ll ~. . . I~(~ 0 11 P YCCKlI lI " Ylla K:
K~ .lI.I'IOK .
vxnu
11 IHl. 1.11.
11).
HOCI\.llll KlIY 11
lIe BII -
qalcn
. \ . 111
t.l lm a tl lgl
k llll i
:'H,
IJ l
b IOrq;l g J\'l q
baslach I '
(K~p n6n'
. _.
11 11
a'rup-
Ik
1_.
'
. '". .
bL
1,l1d~l~}'?"IIl.1 YU~l;:lIl
,- t '
~.
. .
\01 llL ag l r l ~ ~,)r;:] 1 1 1. h 'lyal tnrzi
rJ1d .l
'llkt,l.
IJ C
/9 7/ . ) ./J
c.
7. rd"J fUiU/lIltl,~dl/r_ }.;,1tv r " "
III'flU: ?.IJ
1.', '/IJI
1/; . l
' I ' i "'' '_H ''"''f'' II:,,,,, . (0 " " ' ~. /II'" , , ' ti ,;., Hi
_
116 C]J1m" J{om op,' "p.r;"0/;
11/'1(\""" 1 fmUln.-u Jlnm I 'I
1
~ . hU "'-UIII 0 I'.'1' .\111_111 1I<1 _1I0f'l' J o lI a
, '1(1/(./, -"."11"" i/.. (.' H6 1.JH - . .
.
II(~_ " 1'"'''''/''' 1/\ ,/" In /III/ ' <'II(TII_\ 1''-III11()'~. (lo ' 10 .,,;." ~ "o....,. I/(J('(U'"
lIa .n la,'(( 7MI/I".0 ( ,,, '/101 om",I/
1'< 0 , () /l1'w. d o }1(" 'Io:1I .1CIII W( I (a
uw.'"
Ir,
55
"" ~ -===-
I. K atorqa -
f~
K<lTOp)fm Il K
II MCCTO ana }
( rO phKllli.
i i IlH:a ,).
B 60Jl IolUYHl
" lCpll Oii opuaru u uucp nana 11011'11 CYllY ( 1 Io in ,}\\I CI\
c.
llatucn
l1 /W3lf llJlIf
'p a6OTY)). Bil l1l o'nada kl yarana n irkli isle n ycrino yetirun xidll1<Jti) (a dam) u m ika: sado da l1 1 ~lga xasd u: Bhl GY;l C1 C
'IYL\l II'i1w iL ro ptute n sn.r n. , 1lI11I1 aTh KYP (TyprCHCI3 Ho 1H,) 11.
HC MOiKCT c ym rn. 0
TO~l. lITO
II ;1 K ~nallll}( V. 2) . K o ndl i ka dm .
avaru [adaru]: [Ma KcIIM): lla H cynap i-, nyxr an. lITO DJlO... HKYCne e 6yncT, [JlacYKOI3]: BK)'CII CC? Ar.. Tbl ' IYM lI'I Ki.l. ' ly:-,u l 'I Ka ?
b ry 11 nc na ucr '"ITU Iiapiut IIC1lt Op Oll ( Hc xpucoa Occ m.. CKYK ;I).
Kirli. pinti (qad m): H JILH ccpnu nca 11 npaan un ;lcnO' IKY vlcp uo~fa3al'l ' IYMII ' IK ::m (rO p hK ll ii. Tpoc). urnika kimi zu
apannaq , gcyinmak , danalll1laq: A(jIOll jJ: Kyna p HJUIIUGI ? [)KIIrynn un] : LIT o iKC 110 TBOC"'I)' , ' IYMII'lKOii XOJUl"lh, KaK Hl?
( A .O CTp OBCKlI i i.
Q V I\I _
lp cx na 6Clla...)
56
J((lJla W If Il K0 6 a
B KP0 6Y
29). A~a gl ta b aq a dan olan qa dm unuk a ; Ka-rcpuua ll uauu uHa -rorvac iKe nOJlttepKllyna ei! 'ITO -r a KaK ona ' IYl\ Il\ ' IK a. T U 11
(llOCTOCIlCKll ii. Jl p c eTY lU l CII Il.l'I JI
Ctncnona
(J] CP ,\ IO II T OB .
Il ecnn ...)
qara
ha s
MCII}ITL
6aUl
11 3
6,\111
(basaba~
dayisma k} - mal-
ha<l (I~lld a . ha ~
ve gems dalro lara nii fuz cunisdir. 8vv;)1 miid a f ia, g zat i, qaravul , qoruyucu qala . q.!lvluri va siq nal ta'yina tlt m oqsodi ilo
( m <) ~.;) l ull . ll1 a yak l ar) tikili r, d ali a sonra lar ma da ni istiqam otlorde
- l~lllXl<llJ f mc'mnrh q u kint ilo riu in ad larnu ifada cdir zong qlles! ( K O J I OK ~) J1J, lI<U1. 6 awIl11) tclcq ra f q lla lari , ham inin orta
Istlq all1<J.tla rindo suvarma, rad io-tel eviziya ql lal ari, ra sa dkosmosa qa lxm asllll tij'm in edan qiilla lar anlay ~ ~.l a n ll l bIldllllly'.l xidm:J! ct l1l i~ di r. Tcxniki tcnni ll kimi rus
dll. ~l1d'.l 6.aUJcllllaH nCllh (termik qlln sobasl), 6amell Hbll1 Kpan
(qullavJn q:lldmc l kran ), 6awcII Hblii Te1leCKOn va s. vardlf.
S z rus dilinda mhk<-Jm mvqcya malikdir: ... on01l3alO
' l e p C3 Manoc OTfJCIH n C B WIIPOKYIO 3y6'laT)'lo 6a m mo , mc 6 blJl
XJll a , rJ kc ~l a:Jl1
-------~-------
57
"" ~
,
i BO)lOeM (Fpnoenoe.
TO p'lHT 113
Moskvada Krem lin tarixi qlleleri (onlann sayt 21-d ir) trk S /,li
6aWIIH ile adlandinhr (mes: Cyx apencxan fiaumn, LcxncsuuncnCKa5J 6aW H5J V8 s.).
Masir rus dilinde bu szn harbi-tcrminoloj i ma'nasmru
Ja hdudlan gcnisdir:
1. Harbi-d un izi lik termini. Hurb gi:1l11isinin st gY;lr[a sinds top va s . ycrle sen zirchli qurg u: 2. Tank Vu ya zirehli avtomobi1in yuxa n d y ~ hissc sindc s tuda pulcmyot V,) s. silab
yerlesdirmek q urg u (e CpJlJ! T . ll , c.302). Btn bu so nrakr l11iJ' naJar qodim rus di lind e is len an . indi tarixizrn say rlan miid afiu,
ham inin hcum zcmam isladil an taxtadan haznte nnu s harekut
ctdin lan qurgu , l11a $1111> m n'n as mdan dogmus dur.
Sek li oxsarbgma gra 6allJH .II rus dilinde bitki adma da '
evri la bil mi sd ir. }3aLUcHHua adlaudm lan <<yCOBWl5l rpana ea
)](C'1Ka (,UaJI b. 1,57).
I1a WIa. Par a s z de a ks ur t rk dillarinde har cr matcriya nv!rinin bildr ir, rus dilinde 01J Ull yahuz bil' nvn ifadu
cdarak 118111 isiru, he-n sifbt k imi islonir V<J bun unla mat cri yanm yalmz ayncn bir nvn bild irir. Serqdan rus sara y lann a
apan lan zarif g za l trk pa ralan ru s dilindo clu tacirlo rin is tc tdiyi kimi da para $vklindu adlJnlr (nalVICB blii Capa(!l \lll , nap' leIlbl C1'lIxap, OllC>Klla R.II c .) Oll CW1J1 BaJTTapC CBOl I nap'lOBJ,lC
OllC)]()lIl . . (KYJlplll!. }\lla(!lClIJ (\ ) q<Jbul ccl ilvrQk i ~ 1 8d ild i . isim
kimi ayn ca i$la11 ir: BCH - B 30JlOTOl1 napC](;, B BblCOKOM )KCl\l'-IY)KIIOiII BCHue (I ICT]) JlCpBhl!i); B<l llzulma : r m llUI, KaK TC'1CIlHC
BOJl rn KOJlc6JlCT J1a p' IOB YIO rrOJIOCY CBcn 11 . . . }] '-I YB C1'BYJO, '11'0
lIJ hlCJlh lIJOR CT<l HORHTC}! GOJlPCC 11 OCTpCC (rOpKIl. Ma li YIllIBCPcncThl).
; J( ~lIIOT . Szn blrinci hCCaSI1l1 kap (q ab) dig;')r szlur1:J :
kof-ion (kab ton), kab-luk (kab hk) kf-ta O X~DI" ll gl , cyniliy i aydm sczilir. Kapot trkizm i d<:l <Jsk i trkc,)dDn ;,jsgu r pa lt o~ll nm'nasl'6da pml? dilina d<.'! kecnr<:'lk b pllt ~,)Id ind ,l Imrb st gcyim i
58
IJJlG1TYJIKY CBOIO . (Flynncnn. MCTCJlh). Kapot - meiaforik kcyfiyyordu gclonorak mxtoli f mcxa nizmlerd o onlan qorumaq
n qapaCJ . rtk, eyrla bu derocoda da leksik - se mentik s zyarauna yolu ila kapo t s zndan kapot aj ta yyaranin UU$U ViJ
cnmu vax beli Li s t ~) dnm asi ; kapotajnoc kolcso toyyara nin
buru unda nda oh m te kor (ta ka r teyyaro ni uma va enn e za m a- .
111 arxa sr sto dnmodan - qazadan saxlayrr) KanOTHK, xancrmu 1\;:1 (lis! gcy imi un nid : kii ltm n-a ziz lama sekili si ilc) a norn pc narure tayyaran i (masnu. m cxa nizm i] kapota _. n y a sal maq
(eer 1151 V. 785-787)
.
llil~.a.r - qadim turkco da b,lY - 31Jal11bJl1, + ar 3IlaTHhIB lJCn0lJCK. Hu sz vasitosrlo rus di linde yeni xidma r eden dvorya nlardan forq!i clan qadim I1 Sil! C1f adl andmh rdt (Fa sm cr 1,20 4 ).
Ru s dovl ati ndn yksak fcodal te beq esi sayrlan boyarlar sla vy an
ta yfa iuifaqmm suqutu d vrndo (6-9 esrlor) meydaua golmi sdi lur. 12- J 5-ci usrlarda on lann im tiyazlan m hke m lcnmis , iq tisadi qudraf ar(l11l$ , siyas i to'si ri gu cle nm isdi. Ar q I S- 1 7 ~c i es rlurdu nis dvlnt indu hukint siniflard a n dovlat xid m a tin da olan
sox sleru vc rilcn y ks ak rt bo bo yar dumasrna daxil olmaq h ququ vcrird i (AS E, IJ C. , s.223) .
: OrJl'OI/
/f , D'{/('H IPIU
rl(lI)J..C~'1fI .'le~TlIl>a
(I
" C '/OIIC
IJ
I'
i,1
I'
Rus d l
' di .. s sie nr A
aru q
j'
j
JOt d
r-
d<JYI~
1)' 111 1
"
.
::>
11 3 110 Jlhi C
,
,..
l':ol' llc n u l BOl i}}" O XOT<I Tcnc,
<
, 6 oilIllI<aMII , IJOHpCI,OC
1 II In TO BallJ,\ u
"
larmd a is loni li r.
ncci, xa ru.cp
)'Hil Il .
..
rn.X);
!}If K3 }l OGYBL. Li.Srczncvskiy XV ]
Y\'JJOK - 1IC1~ollmj}I ..!I I 'd' , , ]' (l3ax' CI)C311CBcKnil. 1lI .
,
b 'd I' . Ja musa 11 a Cl Ir
.
as n n SOIlU a I a aun
'.I 'lIna/ ' ~ fc'hndv ll" r (bUk ~ nk qapamaq . b"',,'
"1 ,
c.I551);
tl.I~ 1 . C,l~.g~ . ~1~;~ ~sr dil mLl lcriallannda i~lurs~l (.lv
I
diL Rus ddllldl lS1 lStiJl .Ik co ra b n
O
'V\'l"'
Jad IL Ru s la, 11,,--.'n:JsIIH
....
m ;lS IJ' dovrd<J COI .\ J, na z
'd,r (C \11 Cpalln:JH .... c. 17)_
, Ik bu szda n yara1111l1 ~ .
mihyasl.. ti uv
'.
1" I (
Ii 6J IJhllLI Moii 11 )'\}l'IT.". '
\liJ ll r , miJ ll l ;,);,)
...
'
.
'
" _
l~
naS lIl,1
.. 11
'
')
:.:.:.:..::..:.
-.-------_:=== ~ , "\.
,
<'.3 0
(;()
<!;l
C'I<I(IJ!'I('~"//(' J<Jl~"1I
yax lIl d iL
~ayka)
trk flolun-
<:H1 yiing! ga llli tipinu dcyil irdi. ayka lar kiik ay larda
(Ilirkc" ay-n:ka) ZIll<Jk tl yararJl idi. Gomi dv 10- a qad <J!' top
o!urd u, kom:lIld a h ey';)t! 100-u qa dm Zaporoj yc ka zak /all lrk
flI.' dllII!.J flJ: di '{;1 I.c;.m f'srtkJ !lip,/(/ardo va
liS).
-' F SIIII,{ .\:1/,'/1 i {at/h l ik i (eiJl li]<'c1clllcJn; I re fI A /Jb.1s devidcn; rVA, 1I'69,
I
Ba
"
) 3 1J1>1II 1
TeG}! KU33'lI1W KH
exovJa
is\)
haHa
gu
c
1I
lil
"
)Ia- ven an a
.
~
Ha
Hu masola ilo bag lt qcyd cl mak laz uu d rr k i, fc nct ik ta rkibco man bn dilc yax lIl l a~an s z var k i, semantik ca lra t eti barila
do asllll ll ya xmlanr Rus dil indo kcyf)) trkizml ! dcd iklariuuza
misal ola hilur. Sz fon etik cuhetda n oldugu kimi me'na cohe tda n dn rus d ilnda qabul clund ug und an farql idi r: 5J ouc.u, xop o1JI0 n OIl5lJI, ' ITO CCJIII CT<lHY npncrana'n, K II CMY TO n a p ynry KeiiqJ
cro (Kuaprn pa R T ,napCKQ,\1 xuapranc}, Bur ad a bu s z dah a ox
zvq, ~ ak;) r l1l a'na sllld 'Hhr. K c fjnu duym;")k , kcfin i pozmaq rna'-
rn . IV).
.
k ki
~III? (AIlp a .n Bnr
C
- u I'luk (bov:
oya r- b:ar :s ov,s .,.s m m ..niccsiudo)
nonoreer (
!{YIOT
ka adlnnrr.
UUP<I) l "
TI 'rpa
B C}IKHi j
K,'li41 (l I/ JllJlIIIJIlIN
Orl!>",,-, "~ IlIliJ ''''Id'/,'II/,/ m,-,I.(1111/1/1/1.1 (IS.;8-<'1 11) f;'Ii>dilJ/lI;wlir. (1JIallO:"'-' 11.
!'J<}(I " _~'I'
"'" "'G=>
61
-======--
'I
.. t avka-~ayka ad lana n h u y uu3hillBfilla hClI~n _c tmukd~I~(; I Sow
nralar da uzun illur bu g<J g\ g3J1llarda n istifada cd Ir I,ar. Id Rus dili Iglind.} ma caz t
,i:
I.
'IS \
..
Tkd '
daha soma umuuu
I
ij
Ila l- ei me~ayka
, cl
na ~
Uspenski
sozunun rus
1
ncn pa vu barka . lo dk a
uaiixa JlcpCmlH lloe
<
~
_
"\ "
I
~ . " . c cl edir cyni zamanda rus Ianu Iyas\
ma' na smda da 1 ~I<JndIYIIl1 q Y
.... d
yc x ay ka _ say ka
- - d
ka (qus) Slllll a n
' <
\.
.. (_rir :!
aykovskmm a ay
.
... .. cl n yarandi gim gos iJ .
".
_
;3
TPSI.:tKC II
I ~. 1 pa36oll ll ll KO B
.ncllcTBonaTh; U ~lII h l
.. I CJ1 aB II 11c n J'lIlOM , ll-rB3:tKIIO(Yc ua orada): H a ' IaJl hTlII K t u au x t
( O )'IU KII I I. lly OPOllCKllii .
.
TO ncm l KOn Yl ll ll eM
J '" tli
cr u o 11 Ka KII M
.. .. J- aha een i" ma'nada bo 1lI ) ) ;)
saykaSOZtl
'
.....
'
.
t
A
rn.Vll). r rq 'I
.
,
J- dal a OX istifade 0 Iunur.- cd t 851 me na sty a .1 1.
,
'Idamlar qrupu , as"
J' -ik: Fen 11 11 ero ](OP" OIM
- - d dr b I nm'nada rast g8 11 1 . ~
xov un dilin a G t
, KOIlO M Jl03 BOJl ell ll~UI ,lP..
1
UI 0J) r3IlH 30 B:l1l 1l3 J1 a a
UJl H npaBIIJIhm
" , (O CK0116KII ... ) l1J a ll K<J ) 1U
e\lJlII'{eCK 351 1JI311Ka
t h
>
I\IO~.
, h r ctir cinaytkar qr upa ven ~Il d sz 1 ~I;)d;)nli) 1 talGf\.mkm
" \) k b,-,-stiar h aq qllld a h o kml1B\
.. lur M')s c a , ,,
_ _,_" llCKO CI'O I1Yl11l!ll <l,
q iramiz alaldlcl soz 0 ', ,' . ' '\
"
.' d de '1111': I CPC XB 31 1
m a 'murlan lllll DJll lll1 2J)'
~ OblB 11 lII a iil': c _ C Kph1JJ ~
e ro Il KOTOphlll ,
6
113 MOCKBbl npll )hIHUJ
,
' . , a ,- o bil' ll1aktubda ,.. KOPLI " )K
0) ' HamlIl aSID
o m. (BonbwOIi aH\l , BeHlla51 maiil, a Jll ITCparyp lla51 TOpBa5l
cTomo611
, 11. 6C31'~P~~~:lall Il YJll Kll lI, c.3 11).
.
iKccTBycr (Bax. H 311 }l
h mm bu soz bu dlld;)11 AZdlRus dihnd3 i ~13n<:ll ak gcnl~ < ", 1a\aHh d'l yayillllaqdadll .
'<)k cl\) h,:)\mn ma I , "
11 \- k
baycan dJillm k eat
I' ,. Bu mil\,)ld ;) 1111 1 JS d
, 1_'
,.l .1
Y crhbazlal , qo 11 UJ~1 11,az~ lal , sa
\ ,
ql1ymaul (Furuz<J Iudl dah a) ).
TCm,) : llnll
:';.:~:::.:.-.:_--:-~-=::;
- ::: 1.1'
/1;.
_11/ Um ~ (l i".:ll tJo
'<T"-<lH
C.'060 0
c.w oax.
/u'
X!~l.~..7&1
1971. \ !rl. c 15.J
1.
62
i\Ja ii:Jatl mcydan rarscadan (Meil<IH nno utam,, a pcHa ) rrk . tatar va d igar dill ara kemi s. e rada n da rus dit ine dax il
olmu sd ur (D m. 540). Azarbayc an dilinde do meyd an (meydana
ginnok. mcydan oxumaq, meydan sulamaq bu mcydan. bu seytan] isl a di lir. Bu s z de z scm ant ikas mda ciddi de yi sikhkl a ra
me'ruz qalnusdir. Rus dilinde ma yd an z ma'nastyla yanasi
( MelKllY TeM Jla M HC 1I03 1l0n eHO 6bJ.110 exan, Ha MeHJlaU (Fpn60CllOH. n Yl CB bJ CJa IIlfCJm) q um a r OYUIlll)) va xraiina nrrn, (qumar oynamaqj. maydansik oyunun bas rsr v~.s , sekillorda
nepreoro
IlOMa),
He xa6ap'! - CnpOCl1lJ Xanacn Mypa'r crap a x a, TO ecru : 'H O BO noro? - Xa6ap JO K - II CT J10BOfo OTBCTIfJI CTapIlK. Lak in rus
dilindo mu sd uluq , hu d iyye , r svot me 'na lannda da X :1~
har islnnir. Bc!a bil' nuticnyn gulmak olar ki, ~ad xabara vcrila n
llltJ$d ululj, sonralar fI1ucburi !mdiyya semantikaslIla qudar
y:iks:Jl o biliL 0POC10, l3J,lI1l1Th XO'ICTC5I xaGaph l D3~lTh (tIcxOB.
X UJll l] u r;JlJ f(pO /llJ ) . Siizn ~ ,Jrh i n d ;) Ollll ll rus dilindiJ m a'n asJ :
6<1PhllJI , Wl 5ITKa dey;;} gstorilir. P a CCI DKH , BOp, lIalI, Mapy, _
py6!JT COJllI<l T CKOJJhKO? Jl}l llllllCKOMY ynpaBJlmOl1JCi\lY xa6aphl
)1<1 1'1I. KOn ta ap ClllI Y IIcpc611n y lIac (rophKHIf JIcTo). Fas mer
x'lb'lr. xabal1l o - Blol r Oi l,H> , IIp Jl6bTJl , Il<.:lhayat B3J1TKa xa6apuo
Dh lr0Jl UO)) -
dcya qcyd
cdi r
"'""".;;:;=> ", ~
dic tl tadqiqatr st Sctarov Rus qll~ adlartnda t r k leksik clem entlari adh rneqalosinda yaztr: Biznu fikrimizco, qarga sznda Ia'natla mak me'nasi qarga va bayqusun l gll-tIlannl bad boxtliye yozulmast va bu quslarm bad ugu r ol mal an ke yfiyya t-
dillar inda n ahnm achr knlll-taL 320rb., qlj)., qaza.x ., k ar aill1 b,lluk <mba>, dcmakdir (Fasmcr I, 119; Radlov 4 1]66). Trk di llorinin oxunda nba ma 'nasll1 da i~ ll::) dilir (Yunisi da ryada
yudduran bil' baliga, Alo~i-jbrahim i glilza r cd,m par,,;:) rdigar
(Xat ai); K OQ-da: Qal111 y nn q ballg1 qar~u llltd un (VIJl boy) .
Tiirk dillvrinda n rus clil ina kean ba lig adlan oxdu r: GaKna
(6 a ~ ml, GaKnIIH Ka), 6aJlbJK, 6HpilYK (6HpiiY'lOK), KallKa H, Kal\lC a
(xai lca), KapJ lI rJ l'1 (KYPJlaH'I YK), Kapacb l[H, Kap"lll J, Ky rcM a (KYJ
J: CV6cmC~' ml
H.
-===-~
66
3IJa'I CIlIiC
WIICL O)lllOBPCMCIIllO C
1
1
Ub!>,1
nOMC1lI3CTC}J
ouem, ccp t.eam.nt BLIpa)J{cHHCI>f. Il pncnyra nana CMY npo :3BaIIHC h,,1J1 h IK (Jlecxoe. DOJlynOHJHlIKm,),
Rus dilindo bu szlo bagh Bahk, Bahko, Balrkov, BaiJ kin familiyalan vardIr (Cyncp811CKa~I. .. 72).
H 3l ,'1 - ziinl sz 1113n~l y i n3 gra iimum1rk leksik<~.sll1a ai d ~li r v u qldim trk yazl11 abidala rindD i~lan1l1i~dir.3
Turk d illu n nda 111t11l1iyyatla hor cr zm ma 'nasmda, ilk nvDada, tOZ8 iizm llm'nasll1dadu, 1l.lsca ya lmz qU1lJdu ll11u~
ij~l11 ma 'nasllli ifad;) cdir (D mitricv, 510). Sz n ma'nasl bu ~a
bId;) (baliq sznd,) oldugu kimi) yal111z ni S dilina daxil olduq~
dan soma da ralaraq x susiI8$ll1i~dir. Rus dilinin lga t torkbinda
OTCTaBHOJ.J BOCHHlti C
~ CCI/.IiI/)O(I )I,.
liof!UUlIh/.{;
-===-_~
67
"
Ii QJ6 W I1IJ1.,. 'f)PY"III(}(lN.~
,I
s. / O.
CIJI'(J(,/?G
11
ij
I
ij
(Srezncv skiy I, J 8). Soma onun doyori azaldtqca. alaldtct. leiiltma alan nda faqirlik, kas tbhq anlaYI~lanlll canlandmr. Xnda
pul, rlayorsiz, qara pu l: llpojtan 'n-t 33 MeJlllhJli an-rt.nr CII010 J'YW eI1b KY (LI,OCTOCBCK: ~;L tICCTllh1l1 BOp). Hel' HU amuua 3a Jl~~
uio. Arx aik, qadim 111 a'na51111 atalar sznda, ifadalardo , bndii
matnlarda saxl ayir : He unc BH rpotna, unpyr artrun (LJCXOB.
b jrll a )J(I11I K) . Rus diliudaki mrn.nnunx tacir. nulgu, xnsis llK ,' nalann da yen3 haruin arxaik ma'na ila alaqelidir: V1 1'1,1 npcapcnHb a JlTblH111H K ( OCT p013CKlil l. Ilcc]. Mal-mlk harisi. curr
aJlTLlH lI1l10>
Flocnc 31'01'0 01111 HC npO Bo.HlIllKU 06pa:WB;lIlJlil, a
aJlT hlH HIIKII (IlU CCMCKHij TblCW]3 nyur). Rus diliudaki Altmov
Iam iliyasi altm sznda nd u (CyncpallCKa5J., c.97).
g u piorc. Rus dilinda ki hiryuk trk sz br sz ndand ir (Fasme r 1,168). Ha min lgatda da qey d oiundugu kim I ham
BOJlK, ha m da semonuu (ad amayovU~1l1a7 , ronba, yalquzaq} rne'nalarryla is lunilir .. ' a 011 CII11I1T TOYIl O 6lJp10K, nu J lO cro
.c
CMY n cna ncr ( OCTpO BCKHJ.i. CTnphlfj npyr-, Jly"-IUl C 1l0BblX JlBYX).
Rus dili nde rrkizmlorin ba'zibri tam yeni ~ar<.\ltcb mocazlasdml araq i~lld i iir. Qarem - rus badii dilinde 111:J~llqDl<)r (qauuui yoldas yox) ma'nasmda islundiyi h alda Qriboycdo vu n rasm i maktubun da tamamila istcuzah tonda hararnxana shbeti
(rapcM nall Gece}la) kimi i$I~)dilir. T urk man ay sl hf baglanarkan rxrlmaz va ziyyn tdo qa lan [ranru Saray daiE)hwi ma'murlan run soma re siz dal11$Jqlannl 0 qeyri -ci dd i sz, b O$bogazltq in tuu
silb a t)} saciyyosinda q3blll edir: Cnoc06 Tp a KToBaTh - II CKJlI O' I1neJl bHO CBOCfBCI111blJJ nepC1J5I1l3 111, KO-rOpblC pa3r0 \30p 0 jJ.CJ1C
ro c Yll, ap CTB ClIH Oll l BHe3<.1l1110 oGpa1ll 31uT B JlP Y)KCCKYlO rapcili HV IO 6ecc;lY 11 110p]!'-1<.\I01' XJIOll OT a Tb B HX IIOJIh 3 Y 'lBHOBJlHKY
B~ 1010111C c HIIMH J~ejl(aBhJ, KaK ll,06pmlY \IX II p 1l5lTCJlIO (30
iyul J 827. Qarababa kan di yanll1da d$;)rg<)).
. Xii su s yumorla Qrib oy edov mDktllbunda scvdiy i xanl1111
bt n dog ma sifati:Jrin;) grD qarcnw (ai la, har,l 111xana) ndiandm r: HaKoHcu )loenc T p CBO'A\1I0 r O ll,ml, UCI\CPOM ye/UI H5l!OCh H
lCBOJ:t ra pcM; T aM y MCII 5I IJ CCCl-pa H )I(Clla, nOlIlo, 13c B O){llOM
,
64
-======--
6~:
65
(';;>
-===--
'rcpxsa) 0c"r.U11I . caa au, ccupiora, cyna. CYJIa, CYJlTaHKa, 'ra pau,
rcpnyr, ucfiaic. 6aJlar.lyr. 1 Ha OCJlaB<l HlI U HCTO pU lJeC KUX Jla HH h / X
o TOj JrUJJ JH: K hlPbl;"'W c Po ccn c Mm/,I IO 3a KJllO ' IIIT h, ' ITO P YCCKOC
i~ I, ,(1iJ i r .
ma'n asi dasty ir. Szn scman tikas tna g r,) di lda hu nadir hadi so lardan ols a da s z n sas tarki b i dayiailmadan onun hoqiq i ma' .
nasi dayi sila bilcr. Trk mensoli rus qll~. hcyvan adlantun ar-
I
I
3Ha llClJIIC CJlO lJa (c yace nuoc H03HHKJlO turem ro 311CCh , n o}J.BHB-
W lI Ch
(heli tadqiqattst Sctarov Rus qll~ adlarmda trk leksik clementI lori adh maqalasinda yazrr: Bizim fikrimizca . qarga szn-
TaTap
do le 'natl ome k mo 'nas i qarga V8 bayqusun rgulanm bod baxtliya yozul masr vo bu qusl arm bad ugur ol mclan kcyfiyyotbilardi. Maca zi me' nada karkat snn rus di linde na iso
XO$a gal me z bir scv ncad a n bildirmak kimi islonmasmi mqayisa etsak trk sz ka rt (yas ca qoca) sz jla q aq'!; a ~ v oro ll a va
q a r:;-~ a - b ' na t J8m<J s zlarinin kontaminasi yast ,lclqlJllkinli qan
i~lvdil ir:
5111a
OCCTpOBO(]
phl6hl.
Trk
dil1;:) rindan allllllladlr knm-lal., azarb. , qljJ., qazax ., karaim baluk <m ba dcmakdir (Fasmcr I, 119; Radlov 4 1J (6). Trk di!18rinln oxunda <mba m.)'nasltlda i$I,,)(\ili1' (Yullisi darY<ld a
yudduran bir baJigLl, Ata~i- ibrah i ll1i gJ7ar cd'lll parvrdig<lr
(Xalai); KD Q-da: Qarl1l yanq ballgl qar~ ll iutdull (VII I boy).
Trk dil1:J rinda n nlS diJin<l kcan baliq adJan oxdur: 6 a K1Ja
( 6a~ml , 6aKJlJlHKa), 6aJJhIK, 6Hpfi Yl( (G IIpiiytrO K) , K<lIl J\<lH, 1 1;\I Ca
(xaJ'ilca), Kapallrwl (K)1JJ1JIl'JYK) , KapaChl]H. Kap]'IW, KyrCi\l a (KY-
rus
tuepo li
JCp lllfCTOH . .
nocnnnf C O'rCJJb ccp-cnn. ni n-rpaaccan cxr. O p B CJJYra .nana CMY np03Bi1IlJJC 1JaJ1l,1I0} (]JCCKOB. D OJJYH OllJ II HKH).
Rus dilinde bu szla bagll BalJk, I3i1hko, Bahkov, Bahkin familiyalan vardIr (CyncpaIlCKa5J... 72).
1 13 10,' 1 - zm sz man~l)yi na gra mumtrk lcksikasllla aiddir va qodim trk YJzlh abida larinde i $lallm i ~ di r.J
Trk di1i urinda l1111l11iyyatl0 hvr cr ZI11 ma'nasll1da ilk n v~
ood;:), tBza Zml> mo'nasll1dadlr, rusca yalmz qU;'udulll1u~
~ 1l1 ma ']]<lS llll ifadG edir (Dll1 itriev, 510). Szn ma'n asl bu ~a
kJlda (baliq sziindD oldugu kimi) yalmz ms dilim.l daxil olduqdan soma da1'al araq x sus i la~ll1 i~di r. Rus dilinin lgat tarkibinda
OTCTa13l1oii
: CC lillIPO(!
. lJ .Scl;m !\ '.
I
A.
.1,
10,
67
IW.JCOlIllJl.\
q)P)'/{II/OGhH
OCPf'(/bf'(!
/I
,I
'I
I
[ zn
11310M CU ,
113fO MlfJIKa,
In IOM ll h ln ,
fioraroro npo-
(A.Kynpnu . 13 Kpsury).
Masir rus odobi dili nde 11310:'1)) SZ Z islakliyini btn
alarlan yl'a saxlava bilrnisdir: B OT nonoaoui, OH OJIIIH p a l .RBIIT-
C1I K TCGC lI b1lHhli , nacr rcc no qH1311 0 HlIM II II, If ThI c pas y yma -
euu.,
J10'ICMY ~ ) Y" T
unou a (Bopuc
ll c
upcnofl
ncpoaruuur. 'HO Jla3BalIlIC s r oro Hn 0811cr u CBOCT BaM ozrypsri., onsancn, IJC-
-rro
11 TaK. A
Ii CCKJI10 'l CIIO, ' ITO JIl lCTh H n y p Ma n a YIlOTpc6J15IJI1ICb .uJU! IIPII -
rO TOn .TJCIIlHI
KaKoro-To
ero Ha 3BaHHC. H
lIero HaWH npolI3B o,ll,lI bl C
b o~ ~ cy.
yng] masaJu
Ill U' -
l1 a ~lll~ J i~lan i l i r: P yc CKJffi COJl)I3T '-H O p;n, IlC II'Yll T lt1 h 1:\IY.
/ ,11 1;/fJJC'I
T~I'IiIlJ.'/N
r;
J~I'CC~'IH
IItlU:,I/I/IIJI
uS
Bdii dlld;:-)
all ~'ox
hu
nm'na da
;\1:lI ll" ' 110 JFl fl , C 11l1'1CI' O He ll llJtCJI (llym lJl. CU LI lJ a nra ) .
t/'I')'~.IJ/(>f:t",\,
fJ"/'1<'f:h>.'r;, /
A:n Ul"/'-
(I;YIIIIII.
(ag n dan) :
Fe'l: g i.
lf i cnan xni aa nax llYXOB. 11 c ute 60JlcC J1YP M'H1 n ll~" j i :~a ll ~x
onoc ... (5yH lI lI . Hrn ar ). Darmau-zo hor. zehorli raadde:
... 311 rJllIH.na nanonaaer nypxr ano xt cnocro M)')Ka 11 npn xon ur K
311f MYIIllY (Ton cro. ( 4 TO T<l I-;OC IICKYCCT IJO'! ). Sa rxus olm aq.
.. di,
Cnar! ..
(
.eii nan u n yp u a ny, ona 6CCCMI.ICnCIlH O 1I0 IJOJlI lJla r JI <l3<lMII 11 cy-
Qafqaza yiyala nruak istayan arizmin Simall Qafqazr 1l<Jhayor Cenubi Qafqazr - Azarbaycam r am cunu k s.iyas;:) I.i ,>~ IX
asrin lap a vvallari nden baslaya raq on II1 Drin mharibula rini 00gurdu. Ycrl i xa lqlart n SlXI ~Ol1"l lm aSI , zorla xristianlaschnna, Z
torpaqlan ndan qovulma, talanlar, yangtnlar. Y crmolovun d.<1 1"
agaclan, ycrla rda bas veren azadhq mhnribnluri b~ byk b ' r~
la $dirihmm ill)} am li addll11lan iJj. AI1l q uzaq Ruslyanlll n a fi:) SI
Qafqaz J aglan nda duyulurdu .
.
Azrbaycallill par a lal1 lb istila OIUll m <.lS I 11 03 ll u t i c ;,lb n ll
rus-iran miiharibvl;)ri , YClli xaraktcr alan khnu dardli 1l.ls-tiirk
mn aqi~a l;)ri bu miinasiba tla rin 1abd lyn, na q<:loar qa riba
olsa da daimilyini tv'min edirdi. Tasadfi deyil ki, Trkiya
l1l<:ld311i Avrapa dv la tla ri il;) bi ria $llla k i$inda biz\) vn g;)) olaraq
011ada dururH, - dcya still'i kda r, yap lllJ tD;)ssliO<.l Pll$kin yazlr
va qanh mliharibal<Jfa haq q qazand mnh .
.
. .... Qafqazlara gedi)n yo l alq idi. 13 u yol qanlJ ist ila YO lll
olsa fda bylik bil' fa rq li epo x<ll1m ba~la llglc l id L Qa fqazlIl, 0
70~
cmleden Azarbay canm Rus iyn te refindon isti lasr ila bu xalq latarixmdn ycni. fa rq Ii ms rem le ke xarakterl i ye n i he yat-epoxa ba~ laYlr~a da di gur tara fdan Qa fqa z xalqlan mn iqtisad i, ictirnai vu mudani hayattnda xsusi bil' oyanma baslayir. Bu zaman
1"111
i :,
,
I
J18g!11~)s)nd\J,
X;J!l-
e:.Jmde, Yuxuda , Odoy cvskinin xatirasinn pyesindo. <iAg Jama, aglama ma nint krpo m . Zamanamixiu q~h~';:l111anl uscrlnrinda de gcl duyu lur. Qafqaz 21 yash Puskiniu do 22 ya ~ ll
Lermontovun da ilhanuru qanadlandtnrdt. ! Lcrm ontovda da Qafqazda yesanus. fa aliyya t gstarmis digar cdebiyyat xadimlari
kimi bu ta'sir s zle rda do hiss olunur. Onun diliudak i nna .
saz, astq mvlarn (/lIOymllll) yo k, ya111al1, tuzluk, oglan , djanek a, sindi grrsz va s. kimi trkizmlar snirin Azorbaycan
trkc as ina rnaraq va diqqatiniu neucosidir.
Rus ca miyyat inda gzdun saluub Qafquzn dyus cnbhusina gn darilan Polcjayev qlsa huyatmda Lu ycrlorla b~l g l1 to'sirf
vu yctkin esarlorin m al lifidir. lndi xarabahqlan qalnns. uh alisi
qmlm rs, yeni ca dy usdan rxnn meyitla c101u kundi g,:lZlJJl ~air
dy~ onlar araslllcla ox gan c fOvqalada gzal bil' qJZIIl da
cD5Dd ini gliir. Hu ycrl i qJZlll boynuilu apan cp\tnc zurb,)s lnd;m
onun uzun gur h riiyii dG kasilmi$di r. Bu 1118n!,Jl,) ~airi 0 Cjud"r
mltossi r cdir ki, 0 bu salardall yadigar gtiirr L1 Cplla51 Koea
(Qara sa) ~e'rini yazlr. Bu kimi aglr, ta'si rli tiJassratl<tr ll~)tica
sindo KCl111 Cnik 111azarhgm, Kubanda gccaJ.l , Erpel i, ir
YurN asor}8ri mcydana IXIL Su GSar}\J rd8 i ~ l a1l 8n ~<I111x(ll, aul.
toxta (dur, dayan), ber-abazI (abbasl ver), bayram, urck, ko~kil
dl, sama n, amanat va s, szJar mvzulann hvssas liq va diqq,)thJ
i ~l a ~ d i y i n i gsta rir.
," 0,\11'1111-'-"
72
" 0(;/"'-
~")
lIS{ llll J ~lk l<'Jn nJ (lil" ox hallarda yahuz Iran (fars) ta'sirina baglayau alimlur a qa r~l S,Riist;:J11lxa nli ya zrrdi: Co lil MammadquluZild,11111l msuhnaulanu - azurb ayca nhl an n paytaxt i adland trdtqlart Tiflisda aneaq Azurbaycan to'sirin da n s h ba t gc da bi la rdi . I
la kcir.?
Dna-dno Qafqazda. Bak ida olmus M.Qorki yaz ird t:
OCCJl hlO na KaBKa 3c - 1'0'1110 B oraroxr co6ope , KOTOp h IH nOCTp011JJII ucmu.uc MYVp Cqhl - OIlH)KC ccrna H aemucne rp eWIHlK H,
- flOCrp011Jl1 I, ~1To6bl cspsm, OT 30pKHX rn aa concern cnoe
nponmoc, IlcoG1>JITJlbJ i "paM lf3 301101'a, 6H p I03hI, H3Y!1-lPYlI.OB,
P'l' lI\CCl!JI~1 110 nlp;\I\J nyuumc KOB]1bl , I lll lThlC nrcuxau n Y T lO PKCal\l,ll)J(ilJlJIC, B ll,JC!\IUXC, orpafinn n neer, l\-Hlp H ace _
na rnrua conuna , KaK 6bl /K CJl a~ c x aa a'n, e MY: _
fBOC -O T I BOIIX - T cc ! ( 110 PYCll rn . I).
Oafqaz bir axtans manbayi kirni yrenilirdi V \) har bil'
"'I CH , B
as,m lu onUIl cogr,dJ VD ctnoqrafik za !likla ri daqiqlikla VCril1118y~) , '~ li ~ d lJ"(ll . l\-1os, PoloJlskinin Qafqaz mvzu sllnda yazI1 an nda
btlbJ (qadm list gcy mi) Vv liJk (lGak) kimi szlarin lD a'nalanni )',11-1\'1 z milli glirc qadlll gcyimlari kimi ~<)rh cdir. B OT
TaK JIJI ' raK 3arOnOpl1Jla Maf'Il,llla 1-J II<IKHHY11a ero ce6e Ha rOll OB)' (J IOJJOlICKlI i, TlHJl11I-JCCKlIe CJKJHm) . Griindiiyii kimi aslnd'-J hu s.?zbr giird~ dili. n lrk m8 n~lli ahnmalardlL Qafqazd<t, () Clll.:llDJillJ S.l,mali Qafqazda beli:), yerlilrll tiirkce q OI1U~
duqla n sO/l ;)!' budJI ~)S<'1]'kll'da gz<.) <l rpan dil dctn!\an ilo vcrilir.
'. n,lI : S'/( l" I,)III\;lfJ h liJ/r kil.1/)/ (J,i/I cIJk. IJ.. 19S9. s,76.
. 7,/1,'1"1)("\ , A / ' I/A u eiJ/! " di/bi dili {;Iri l/' lil. , ".Wi -99.
73
- - - - - - - - - - - - - - - - - -,
Lev Tolstovd a hotta I laCI Murad ve dignrluri. c1 ~)C,) (1\) ycrl i
xa lql ann niimayan uluri ila yan asi bu yerlerdo m askunlasdmlmts kazaklar be k), tu rkca dan rsul ar (Lukaskal: Alla cc nu. - p u-
uan 0 11, n op.m ancs . Ela cn du Cny 6YJI (6Y)[1> 3J\OPOB),. - cxa'ran
Epouuca )'Jl bI6 a 51Cb. Onun osarlorind oki ka7a~ l~rlll dtlll~.d ,) _kos~i ldi , alla n~zl ~lsUJ1, lI ydc l1l ~~da ll1 i). Alla b irdi V,) s. szlur va
ifadalar vctilmis.
,
..
Dcdik ki , Azarbaycau trkcasi bu zaman Qajq azl1~ .1.~ U ~- ( ;.1~
ra k dili. dernek ola r ki. yeg anu anlasma vas ttas t idi. I.m:~ dil i
nagrllarda , mahrularda tasvir olunan hayau ~ fad <) ~lllldk uun .( 1'mani xalq luhca le rindun daha sali s, dali a l~<l (kJ ll ~:';'l daha zan gindi r.' Scvortyan da 11,)1a monqola qo dark i dvrii I~'J7,mi'l ~ ll
tar aq yazirdr: Hom in cpoxanm cnnani m olliflurinin " .~ s.~)I"I.Y
yeti Z hamvatanlari kim i turk dil ind e da msudr lat VH gorunur.
:'D
dCll1 vli yall1l z AZ;Jrbaycan lli rkc~l s i Qa fcFl7.I1l l1l11ll1mllslYY,ll vas i t ~ls i o lll1t1 ~dll r.
!'
I '
'I
1
1
, .
. "
Rusl ar Qafqazla arcl1ct! kOl1ta kta gtrdl kb n XJ,X ,)sr boyullca Qafqaz cani~inliyinil1 nmrke?) olan T111lsin zn di'l \rk d,lH l1i! 1 il,), tlirki tv'sir dllyu\an mli h lt l a qar~ll a ~IIl:11 1 nlllrl,;ll . A I.IIL!
~rin iscl<J c{) onlar yc rl i dalll~ lqcla st n gnl uil lrkc;Jlll 11ll 1\l Il H lIlSiYY8t v (lsit,) si kim i q'Jhll\ etnFlli ~l llrlar. 0 zall:all..t"us qO\U l(ll<l,rl
tarkib ind3 Qa rqazda bu lunan vv TlflJsd,') Pll~"11l 1 gordn.~ 1.;-';~ ,~- LlI
ij) K.Sa uostya no\f hGmio <1.\.~allll 1;..lsvir cc1<'J F)k hu g.oru~ll. 01.dll 'Ju kimi canland l1l11 (l(1 n vacib o\an ycrli kohm l1 ycrll d1l
"
'r a xraura
l3.n __
.11/W r! ( !1i,
7S
utaq, iqarat (ima rat), kala-bek. tapaudja . eqer (yah ar}. krzrl qyullar, krzrl kus, urek , qaram i (haranu), bcreke t, karavas. pc sk cs.
aqa, komus (qopuz), bclad (bo'nd i}, uoqul, aqalar. coxJq sa.
qakim (hakim], xaram-zada , t , ';, pul, kara pul, nogat (nq tn) .
menzil, badj i, xatm, alma-dolma. xtnkal , rop i- basi. bayrax t .
kalyan, samxal, qasil (hosir), kul luxi. ayvan ... aYrlca ifadolor:
alla-val laqa , xos qya ldin , saq olsun , djamm . kurb an uu . qYOZUlll
usta, bastm ust a , saytan aparsm , and ic rim. zulmat kimi. buyurun efendilyar, rnenun biyukum. it ugli, bulbul zatna m (gan clik
dvr) ... aynca cmlolcr: taxsu-umdun ke, a kapi ni axmu ax trt
(orxpo ztacpi. lIaKOIIcu); para-para cylardim ; duz-urck koy
qozlcrin tutsun; tez git, tcz: utanmaznusm? Qcrck didi : kulak as,
kardaslar. na adam dur bu? va s.
Bunlarla
yana~l,
,
/'
I
gl , masolenin mantiql i izah r te'siredicidir. Kap a nyn -uaue ncHCjJ( ~a HJlH nOJ1)'111Ka (eoropaa npOH30LUJla BOBec He OT nonYJlJ Kal> a OT TaT~Koro I<nYJm). ,Ua H CJlOBa pym, npOHC XOJ1HT
rto unennro I\lOCMY He OT py6Kl1>1, a OT apacxoc C]JOBa PYI\'leTBCJTrh 11 ncpcuma K naxr OT KO'lCBbIX a3HaTl{CB JlpeBHOCTH
(Bax: A.J)ceTY>KCJ3 -MapJIIIIICKlIii. AMMaJlaT-Eclm).
A .Bcs tujcv ~ Martinski bil' cox yer li trk szlarina digar
rus yazrrlann m sot lu yanasdrqlanm hiss cdarok trk dil inde ev
(dom).. utaq (palata) , saray, qaram -xana (onun qcydJarina gra
hu cvm qadm lara aid h isses idir va rus sz <<XOPOMbJ}) da bu
s zdun yaraunusdu-) saray, naopen ma'nasmda istenen s zlar
oldugu halda rusfaun ise arkezca cv me'nasun veren birc a
sak/i s znde b tn bu mo 'nalan qansdmb ifada ctdiklorini
qeyd cdir. Muallif ox haqh oIaraq Aznrbaycan rrkcas inda rast
gcl.b isletdiyi oma s znun bu dilin znda sz va kiiltme
dan mo'lum olnn bo'zi trkizmlarin izahma ahsrr, 1110salo11, KHca/x ncosxa, Kap aYJI szlarinin rus dilinden trklara kediyiui
y? X, n~sl tIr1 lJ trk lcrdan hulo mogol lar cpoxasmdan gtiirdyn
SOyI OYlr.
.. .. ~ .13C?l.Jjev.-: M.arJlllski rast galdiyi va i~ la(diyi doliba~>l
s~zllnun blltllll. xllsll.sJYyatl orini vcrmayv ah~lr: daliba$ -ya'ni
ag ilS1Z ba~, aS]l1ldo ISO C\:Jsur adam; trklardv isa bu sz harbi
sa!l;)yo aid sz saciyyos ind;:) oldugu kimi d;) ~rh cdir: dali ba~ kavale ny alllll xiisllSi nvii; bu dyii~br uc1an iyill18rilld,m
a~<Ig.l sal l<I nan hiindiir kalpak qoyurlar v d~l11on slralarllla ha1~~i ~ l'I i.!k o.laraq ahlirlar (Bax : (~Molla NUn. Qcyd etmaIiyik ki,
turk dillann lll q8dilll abid olorindLl da dali igid, cosur l11a'nalarda.clJ r (m;)su lan Dvd;) Qorqud ' V8 Koroglw> dastanJannda).
Hu lur k C~)Surlll gll m ,-ly!nlll ~hr ti ox t,:l'sircdicj oJub gcnj~ ya yrJd l. v S!lnr/;:) rus bcli! dilind,) V;) adabi dilillin Iiig\1tlarinclo du!Iba~ IlD m h'lrbi IClll~i ll kimi rast guJinsu cl;:), m;:)'cazi ma'nada
qu Jdur. ba$k,)san , hiJrami daha ox i~J onlirdi . Grnr, bu sa 77
~--======-
~ ,'
k - l:
by:~)~;'~,hl~'~"~'I~:~I~'~i~~'~::~1~~1~['~
nnunma sad;
'ld~III::
'i'
~
.
l' balnd oun us tiu'k 111 ;)' n ,W I g Ohl I ,
yina . sadaqatmn yaxll1c cl l~. 11 .'r
1 -'(:" 1:.> k>' sznii ctn oqrafik
.
.l
d' Mlkl I "a m \", v _
nna
beyran
qa
mts
_
'
_
I
at
lan qabaqk
t trkl.uin
;lll , ll .
. \" . -1-' 1 .dir: bUI S a1111 VY<-< (,...,
, <' I
_
_
inca lik on 1 d rza 1 ( J .
.
',
,,
,, dj Ilik n bir-hrruuu
larinden d ir ahrl-pcyman . allll11,y ) dt \ . .1. sa l
l
alin i e ru b bir llC'~ damla qla:~ .I ~I ,dl ~')]'\lud<Jl i k duyilulan hududYerli turk dilina olan \ 0 1111-1 V,l <
~
., _
I
. . btn
.. ,- I';) S 1
'- n f\ ,z,)rb<l"ctlll
n , . cl . 1\'1 Ha Nur QS \Jlll111
I 1onn,
_
,
s~z . UI.
? '_. . . . melarden .
~otUl.dl,IYU ~l::o,
SO l. klrl l1-
"
.
, '
. 1
' h 1')<; \'H edit
ce sinden
ya.r~\J:I1l I$cl.l.I)'<l<;'l)"lIJ
Vi) tr kCil
d,\I1 1~;\ll
....
. ... bI _ ' .
.
- . . ' .. ,.' 'JsirlvrJLJll buto\" bH Ld l d " n ll
Qaf~,-~z h~~ntJ,\?~tl~;~ ~~;~. ~,::sn~';\Z1J1allllll byi'l k bir d;l~t'lye l1l d,m ) ctJ. ~( 11 . ,
""1
"'1'." ,<
.,dh ll l1l Q' al<-l azd,lJl kcm ll.
. . l t lu RUSJV allJl1 "~
"
, ' .
SlllJJ1 Flya)o
. ~"
. ' ... . Je . )'cni ilham lllunb;'lYJ tdJ.
Qaf( az yell! 1ll0v/,ulaJ, SUjet d l .
.
_ ' " ' , _ .
. ,~ , I . . . _ iv'at11llJl ;xlim vn\m <J1 ;l1"1JH[dk l YC. l1I~d~J~ld
Bu tClZdll k l US vdub-,) . . q . ' " , .'t ;:)t hr in dil llllIl l\' llli llncr<Jva Oiri)1l sIyasHcll1ll31 JllU ndSI ), <
va yel
"111"( " \"'j< nn
nar<Jng~.lllilt!
" , . ,' "i! Sua (lI' yal.lll qOL,J
'" a
. ..'JJ1 1YYUtJ
d'l
UZd, ~ IX\:~,',
tar;:)qqqJiJI
, " .1'S. ziY'lll
- '- lan l;m'lfi nd,lll Yliks\lk qi)dJr~ul1asl lqda
I/
iI
i,
. bu l cdilib a xz olllnurdu.
..
.' .
." . _j[ ' _
go
Rus advbiyyatll1da ckz.otik. Qaj(p/. gOl\llllYI. L,~ )l~ll Hl :'I~ :1
. t'qd, 1"1
w)hn
l ,Jl II1
, L I I" ' z'11 <Jlll <)h) !.!~l IJll l ~ ' IJ. (J Qd
" a'
, ISdlldtka
\all u,I{ . , ,. ., ,
.
~.
\
I
\. 1111'1
'
"1'1'" ' 1" 'J)'I,)Jlc,'lI,wd;)ll 3Yl"\ laraq \l1.aq a~l . l rJ an. d
, ' 1)3ylax (, , .,.' ,
1 .. -- j' h n n
)
1"'lh
'IIJ;;
'
1
m;)hkum
O
lllll.JllU~
,
az:\{
Uh".
<
I
I . anY3Jl Ila lll (, " , ",, '
. 1 . I
Iq ','\ anna
' lj 111
'.I.I(
".)tirir. vnrad lcl1 lq fant'I/.lyaSJll l CO~( m UI( lt,
dllygU
1 ::0'
Dalia cox badii xaraktcr da~lyan bu yazilnrda hat ra ro vzular 7i1 xaraktcrin a gro surqli olm , zia rin in ked orli va dariu
psixoloji motivlnri ila rus ,1dDbiyyatInIll diger nmunolerindon
scihrd i. Serq hikmnti . afori znu . so rqden ax z 01tJll 31l g zs ! bisslur: vota. c'tibar, oonaqporverhk, dostluq .. uzaq lke lon n arlIHtgall]arl qadur CllYllliJlJi. cyn i zamanda mara qh re's ir burax rr.
Dcprcssi yaya qaprlan A .Qriboyc dov dost una Az arbaycandan ycn i uyran diyi vo me'nasma valeh old ug u Sorq ka larm gndonr. 0 ycrdo ki, dost yoxdur, oradan da kudorli yer yoxdur
(muktubda bemin ifadan i hem do onj inalda-arah ai ifb asr ila 3Ynca YC:lZ1r).
~~
79
"'"
""~
-======-
."
..
e
Qriboycdovun z asarJarind i~l;:)tm,~y;) ba~lad lg1 turk. so.z.lari rus adobi dilindo m hkam vc snbit yen olan ull~~~:n .l_ .h~l .~
kiz mlor suusmda tamam yen! gninan, tam farq la ua n s07 1\.)]d~l .
bam bak (pamb tq}, kounua, cnam (onam ), fe rm,a ll, bU,Dl .( Ikl) .
cpar. cparxana, arvadar, iass kul (Y<lsa:~Jl ) , ji.~k:.r
:u.~
man/toman (tiun an} , buruu. mcvdan , adir. _( ax t ,l l {\~ d l1, bcqhu
bek, kaymakam, faras (1'arra$). xan. xan~a,.Hllll ar ( ~11\ na r; l), l~l V C,1
. mayo r) kal var (xalvar]. k uru r (kur ur) rnuzn, ~ , \ :\z,Idc .
(yavar.
I
li
ib-s hun
bi ioas i pas a sardar. scdcr-aza11l, m exrnanc ar, va 1. n<ll isu (_.
s\~:dar ('sip~h~!ar), pasahq, vi za , aqa (u zunluq ls u). ll <l\TUI::
kurus , uslay ( st gcyimi) , bayram, rnanqal , k,~~11l ,~k, ~OY1 ~lcl
(yapma bezak} , yasu (esir). peri , ~l\st , nUkL:: l:~(Il.nlha,llld.J, ~hu~
jinuik]. kalyen . kalvani. csik aqasi ~ .b'l$:l, dj cyrnn . 'llllb l cl.( d,lll.
bar}, akalka , dervi s. aqa , losak (klJk at), kaler (?ltll ), ab,u;,j
(abbasI) , luqa t (slovar, lga t), sorb et ( $ ~) rb3[) , el1l1r Z~ld ~, ~~d t<.lIl_
(kapitan), xalat (f8xri mkafat) ~aan~$~ ($ah.')~l$ah) vVd .S... Sl~~j.dl
vasitasi ij;) $()rq zvq, milJi-elnlk dU$llllCaSl J! bagll tvs,) :' ~ 1.11.I.H yarad lllb canttllldmlml$ VD uzaq rus o:\l\cUlann,l t,J\Jllllkl
y;)qlr:,
a tdJrlhl11~dlr.
, .
..
._
_"' . ..
Qafqazla ba git haY3tm, 11l81$i3tl1l, X,USUSD.ll 1I1sanlal In O~l1nn biiln kolo rit1, btn xaraktcri dG VCnln F)Sl1ld~l bu ycrlJ soz1;)1' diui3f vasitiJ\rdn
seilir.
Qriboyedovun Qafqaz, iran , dah<l daqiq d cs~k , bu yc rl.~)J: ~ 11
trk mh iti, xsusan trklr ya$ayan ycrliJrl;), 0 ClllllliJd;l1l but un
AZ8rbaycanla bagh m$ahidalari ~)sa~mda yaz{lJgJ as,x!iJ I"l1l111
dili bela linqv istik J13tica!ar lxarmaga llnka n VCrlL
Di oar masirlorina nisbClt;Jn A/3Jrb (1 )'canla dah a ox [;Jmasda ohnaq imkanllla nwlik ola11 yazll yer adl anl~a h Cls s as l l ql ~
yana$ln l$, onlan masirlerinin. bir yox ll ll.dal~ fG r.~l il o : (lra~l ycr~~
ll1<.mba dil inD daha uyglln $Bk l1(hJ l$latml $dl. Q llboyedO\,un dl
O ~
0 , yazrr V{) j unt alist F.V. Bulqarina 11 1826-cl ilin dckabrmd a tarixli m a ktubdn yazrrd t: Sahkov Moskva qezctl ori nda
Sam sndi l avazina Samanda yazdig: ki mi fars ad lanm (A za rbaycan adlan nezoroo Iutulur-muall if) ta hrif et mcyi n. Y azrmm ycr
adlan na olau ciddi mnasibati naticasmda qndim Tifl isin ke on
osrk i trk mcnzoresi gz nndc ca nla ndinhr. Yazri T ifl is sahurini va onun inzi buti rayonlan ru bcla te sv ir edir: Tiflis sohen
ayn h~ ss') h.) rd ') ll tU$kil olun mus d ur: sim a! tara f K aratu ban ,
us il $<1 J1\)11 11 z, ya'ni duzbucaqh sokitda K r ayma qa der uzanan lussa Kala (qa la) vo Av labar his sas i.
Qr iboyc dov bu lkolora bi r ziyah ha ssasltg r ila yan as tr,
y ksa k alim niyyef V,) vicda m ilc bu yer lari n, tarixi na, onun
h~.) lll i:l i n ahalismin kcrmsino, madaniyyat inu va dilins maraq
gos u. nr. Yaqin ki, Moskva un ive rs iteti tarixi nda Qribo yc do v
q,ld<Jr gClll$ VD hi::1r(<1 r,J11i savad ala bilan t010ba o l maIm~d lr; 0
l'ynl zi.l manda bmad a fakiilt<1da t;Jhsil all rdp>.l
Mii:;;ahi d ctd iyilllit: bktlarda n aydm olm ki, Qriboyedovun da Qafq 3zda olan bir ox lllasirlari kimi, yer adl an nm osi l
trK var ian tJll3 stiin lk vcnllosi rus e dab i di lindoki man $aca
ttirk s~l an l~ yan a.$l bu ycrdaJJ q idib yrendiyi tiirk szla rini i~
j,)1111 0S1 ycriJ ~ara lta ba lDdliyi, maragl, bu ycrlo rla, aha lisi ila
onUIl liiniin birba~a ;)Iaq;::)si lla ticasinda mmkn olmu$du.
Rus -tiil-k olaqaj,:Jrinda tamam ilv ycni olan bu dvr ba$h ca
obraq rus dilinin leksikasl1l<l {rk dilla rinin ycni, gcJii ta'sirila
xaraktcriw olunur.
Tiirk dillarindvJ1 almma larm dcmo k olar ki, byk uksa riyya ( IllS dilindo lll hk~Jl11 mvqe q azanm l~, zaruri Icks ik vahidkmli r. Belo szivrin yalJJJz miioyyan bil' qismi ckzotik sz va
ifacl al, )rcl,)ll-rcaliya larda n ibarotuir.
I ' li l(;I1. 7/ I," 11II
(I tJ /l f H
I/ Ua IIIIClI/l1l'. QJI).
8J
c.486.
(\llo
'"$=>
-=====-_
",
Badii adobiyyatda ckzotizmla rdun isti fudu masol ns: bir srra szlarin ifada etd iklari semanuk x sus iyvoenn ckzotik xa-
cnyqaiino,
I
..1
ki. haa sorgu aparun zabit de ezab akir, nahaq ycra osgen n
qc lbin e gjrdiyin u tun ssufl an ir: 11 lIJJ.51 KaK01'O ~IOp T a TOJlhKO }/
II p O 'rro mraii BCnOMIIH JI.
Ax
T bl GC;::{H.ua,
GC1U-I51ra, 51
/KC
r ee
6C}lhl
co6o ii
oqJHUCp,
ll YBCTBl'IOlllJ1ii l\leIKJl~
)l03
ll"J
I .-I'II(/I/(ICh"6 Ir !/' , I,I /,K I'IIP' III /! (f{J' /fllII /KO-6I1o,'/ lm!m w cKli lI O'l CIJK). AI.. X.I! ,),
{9O, c. /5
. ,l l. l f,<j' W III /U1
f !JVO, (",182
JUhn:a,
.rJC"C11 "o.~O,'IIJi.
Al . (,Rili".
FDos toe vskin in liil;:-lr cvin dan qcy dla r asa riudo dus taqlann lsamn mvlu du bayranu e ra tosindo bark sa rxosluqlanrun sah idi olan tusalman dustaq bu eyba carlikl nri grb ta:;;v i~ ,)
a
Ha I1h 5Illhrif I1<lPO)l. MHe nOBCTpC'IaJIC5I Hyppa : 5ll\lJH, 5ll\l an! CKa3aJl on MBC ,
nOKay.bJBa51 rOJlQBOlO C 6JJarO'leCTB hll\l n crononannc v , - yx,
51MaH ! AJIJlaX ccpmrr yn er! Puski nin Ka pitan q rzt povcst indn
me'lum o ldugu zra Puqaov usyan uun gems tosvin vcrt!ir. Hu
syanda kazaklarla berabar yerli xalqlar-basqrrdla r, tntarlur da
istirak edi rle r. dur ki, e sirle s h ba tmda qalanm korn cnd anu
trkca kalmale r islodir ki, bu da osordoki bu para lan n io'sirin i
gclendinr: Cra pu ann o rpcn MOWIaJl Jl m anen na xoetcnnan Ha Kp L1JIC4 KC 11 C JIl 0 6 0IlbITCn W /l1,
T a C nnnou COBCpWCIIHoro 6CCCM I, ICJlJ1CM. ({ LITo xce J\IO JllIlJ W b ? npOllOJDIWJI I1BaH KY3MII'ICB - an n OeJlhJ\fCC no PY CCKIl nc pas nyu aeun . ? Ji rcm u, - cxaaan xaxrcnztatrr: Thl y M CJJ>l 33rOl30pn Wh. Burada bir vasite kimi istifad o edila n b clmcs rus dilindo isle ne n maraqh tilrkizmd ir: ... xora ace annnn, ' 11'0 a ll JlH
cm. meca He CJ\1bI CJlHT B YCTpOi- CTBC naacc npoc r ofi ucsuuc n (Eyunn l-lounoii paaronop).
Ekzotik lcksikanm 811 gcnis sah usm i realiyalar toskil cdir.
Real iya iar ela leksik vah id lardir ki, buu lard a millilik , y crli ko~
lorit V<J bir ox m ill i cohot le r, inc al iklur aks olunur. Bu szlan
sin e ni mlar ila da evezl e ndinn ok m m kn olmur (Gcb sino llllnldr sadlca yoxd ur). J Digar ckzoti k leks ikanm vahidlarinoll
farqJi olaraq, rcaJiyalann ox zama n t~'J rc m asi mmkn olll1u r.
Yo'ni bun lanu tam para1elbrini dilda tapmaq mmk n J ey il.
MiJs<31 an , rus dilinin znd<J rO CT b sz oJdugu halda ,
kunak sznn i~IDllIllasi onunJa baglId lr ki, kIlllak sz blitv
etnoqraiik tutl/ma malikdir. Eva ga bn h<ir bir msaiir, qo naq
{(qostg adlanmaq la yalla ~1 ai1a llin , yaxud lelk bir ad 31lllJl ba:;;c]'l
kandd,l do.stu, talll$l, e'tibar ctdiyi adam da qonnq adlan lr. M,J SDkm, OH p y6IJ Jl CBOHX 3a 6 aCY PlllaJlKY C KOTOpo i 6blJi :maKoM IJ
84
I 'J71. (".3 5
~-===:.-
cc 6paTY (11eCKOB . OCTpOBJJT.snJe) . K unuk soz nu rnc'nasr na qade r tutumiu 015a da esas xatt kimi
hurada c't ibarh dost, qonaq. qatdas me'nas tnda isrifada edilir.
L'Tolst oyun K aza klar osui ndo kunak dost -arxa, tarus, e'tibar
o irman ndam ma'nasmda all ox rast gelmen vahidd ir. Fnpef xaHY a cprm, M OiK HO, ero e cc i. POll-.TllO,UH xopo unre ; c ro eren BCpl!hlij x yrrax fit -in; Sa-re y MCH5I nee 4e'IH5I K)'IJaKH 6bIJl H; MbI C
ClllnaJTC5I KY ll.l KM
To6oi{
Rcaliy alan n digur z uem a xs us xsus iyyn ti ondan ibarotJ ir ki, uv vnll nr ckzot ik saoi yya das tyan rcaliyala r, soma lar da xil
oldug u di ldo bu seci vyo ni itirorak ha ruin dili zanginlesdiran
vasnoya cvrilir. Bizim fikrimi zca, rus dil inde is lenon bahk,
karqa, izyum, par~, sauda l kimi trkizmler evvslee bu dildo
rc aliya lar km i islenrn isdir. nki rus dilinde hamin mc'nanm
lam paralellori olan nba , vorona , vinoqrad, tkan , matcriya, podsvcni ki kimi s zfarda ox islckdir.
S ela sozler z 'rirc'n alan yta evval ler reali ya (ekzo tik szlor) olnn.slarsa indi rus dilinde islunan lgevi vahidla rdir. Odur
ki, R. Yunalccva nm bu kimi hal larla bagh asagrda ifada etdiyi
<<!JOJ I IU 111 1CTJl O aamrcruona unrax e JIOB H CTOpJllICCKH rtpcncrannaJJO cofioi 3K 3 0 TH3 J\lh J, 1I60 OKOH'WTCJILumlY R'( I:>t<}lCI IHlO II'\ Tl
JICKCJI' ICCK)'IO CHCTCl\IY }i 3hlKa npczuuecr nnan ncpnon, KOr,1<l
oG o311 a
Mh1C IlMH peanun euro OC03HOBaJlHCb xorna vyaore!
fikr ill\J $arik olma maq ml1lkiin deyil.
Rus dili ha dii a sari uri Jlda gcni~ i91;al1an "')'B.sI.K, 'IIHlap, qJec,
Tl 0 6 eTc if K a kimi rcaliyalar artlq rus dilim daxil olmu~ va anu
zJnginb$d inn i$la r. A~agl dakI misallara Jiqq ;at yetirak: ... K aK
ccl'l,ic BIJIKY er o, cTpoi-JJOro , ell-Iyrnoro, 'Iepno60po,Uoro, B
lIaC
lllapOBapax
)[( m llh
l\lY;f\'lI l1la
JI
KpaCHblX,
J\p ceilbeBm}) .
IJJHTblX
O KOJIO
ccpe6poM,
caMoif
,lJ,n Cp H
l.J)'IHlKax
C1'0 5l1l
TccaKe
/JIIOP/o,"().10c' WIII,
H llJ H B C-
ss <'B> ~
CEYlUm .
KpaCHBhIH
--=====-_
il
1
JIH , n a KOTOpOl\! auccn u KpCCT 11 BCll re pCK,UI stenur n. (J I.ToJl CTOI1. Ceeacr on on B aJ3 rYCTC 1355>,). (Tasuk - adon.n gccu basa qoyulan toxu nmus vo ya paradan uk ilmis papaq. araqll1
ADiL , 4, s.175). O n!dl 1-13 IUiX C epno fioponoii, B KpaCIIOH
drecxe Kp a CIIBhIH MY)f('IHHa, f i-rn BIICpC1ll1 scex (Yenc orada). A
crcnn , rO JlOBY 6PHJlH, J1 HOCHJIlI 'no erc xy? (H.JJccOuapounnm.r CTpaJlJlIl K). Bu SOIl Ull CU misalda osorin xuratlarind en clan Scvcryamm tatarlar tutufin dun tululuraq oniann iiuda yasadigma isara olunur . I3 a~ 1ll1 qnxmaq kimi tbctcyka geym ok d'3 tam ctnoqrak sociyycli rcaliyadrr.
m um iyyatl a, bu qm]) rcaliyalar (qey d ctdiynniz kentekstdal rus dilino kean trkizmlar iarisinda zlarinin ctnoqrnfik
xsu siyyetle rina g rn qiym atl andirili r. Mnsolan . rus dilinde is1;)11 \JJ1 trkizr ul ar snnsmda salvar, basmak z g rn$ xsus iyyotin i zaman kcdikce itira da bil ir. Amma qeyd ctdiyimiz taktlarda va k, tusok, fa s, tb ct cvka trk xa lq lan ara stu dn hans! sukilBbT TaM B
KOB.
.,
I/
I
da ma'lu md urs a, ey ni coh o er!o do dax i! oldugu xalqm rnuisu tinda yasarmsdrr.
Bu trkiz mlor srrastna konkro t rcaliyalar ifada c1l1luY\JJ) Vu
rus ohali sinm ha yati iln claqcsi olma ya. buuunla betij oir srra
tarixi as arl a rda va mvzu te lobi ila mcyda na rxan s zlor daxildir . Kumus, a vus , al kurn n, qa rc m ... quhiliri dun ohm b cl u
szlar tarc ma o lun mur. T rkizmlariu hu qrupu kitab dil indn n
kanara lXJ bilmir va y alruz sa vndh ox ucul an n kiik dairnsi n du
islemuesi miimkundr.! SClllantik dByi$l1F4lv r da Ill~ ahid,) edilil'. Mas ala n: basur man sy~nn mslJIlllan ollllayan lan n bar<-l ~
sind;:) d;:) i ~ h d i I 1l1 ;) s i 1wll an 1ll;)'IUllldur.
Bil' s lra rcaliyalar rus dilinin z siizl;)ri SlraSll1a kCiJll
1rk izmlar s;)ciyyusind<J hcsab olullsa!ar <la bu tiirkizml ,)rin scmanti ka slJlda iki li xslls iyyut 7iin giist'lrir. Y, l'ni bil' Sint tiir kizlllIlJ r bir s lm ~ ;) ra il d v hum ti;.) ekzolik ;;zl:"lf I\illli 1XI;'; cdirlul': P Jp ax 1. Ha no poDJlcTo ii , x Yllo i i c 110}-lT5IJly rbl~1ll GOKa l\tli
1
1
I
.'\2 5 .
8"
7.{
JIOlll ;l][II , \l
Ap3YPYM
noxcjta 1829 ro nn}; (PO;\-llllJl Klllla aa llJl XlJp Cl\1 YCJlaJJ, er o epen 6bW (Ka3aKlI) ;
ll a IIO JIOBlII IC nopcru. B ap xtan cxofi nep enne. Bb lCTpOCTllI O B
B
BO Bp CI>Ul
ropax Ha fi c pcry p C11K lI, BMCCTO oea a CLCJl .si n poKJI JJTh1l1 "110 _
pcrc,
pa~a ,
87
""'~
.nar
ctdi yi , ha di yya si va insanlarm z aralannda o lan nnlnasibo u bi ri-birina vcrd iklori hadi yya , sirinl ik anl aml an nd a is nfad a ed il-
MaJl"j,tIll K 1l011paRIIJlC1/
(<J)Vn> n pyr on y
K)'IlUY,
nsmpocnn cce
cuocxry
TOT,
110110:\1)' X03Sl"-
11
npc ruuunuccs
IIJl1I
TaK
npo-
Iipocaa HaJCM ' IC' l CII CKll ii 1 11 IJ)'1I, - xo uu. 6 hl aur tvn
xop oun u l Gl>IJI , a Ta 6aiir yw. Abnz (Abb asi -p ul vahi d i}. Hu ckzo tik saciyyal i trkizm c h alahk ya hu z Q a fqnz - A zorb nycan la
bag h cs arlerda rast galin ir. llepn r.ui BCTPC'{]Jblii 1I1>13BaJlOI rtpo BCCTII MeUR K r OpO}]HHlJCMY 11 n orp c ou an aa TO C i\lC115I af iaa
X M)'p 5lCl> 11
'I
no er arcpuuc xoii
pac upamcn n uc
rcomadnrsccxuc KallT!>l . a
IH1}J 11 11 1111 1 CTO}JJl ll nnn IIH J CIIK I!X Ty p CIl KIi X n naa un C lII eJI KODbl :'1 1][ "' ~'Ta K a :'oll1 ( Fapu m u (BCTpClJa) ). Bcln s z qruplartna nisbaton d alia gc uis da irud u islunun va anlasma dairo si b yyun trki zml ur d;,} vurdir. M osalen. qay rq tr k s z rcaliy a suciyyu-
ClOPO Il Y
TO
Kan-
sinc!a iSl il;ldil olun sa ci a nIs Y<lzlIl<l lllllll Qafqa z, c Jaca da liirk
l1l vzulu \l!',D I"I.win<i ox i ~JQcl i l ir;
Mll llJa 11 OJ l ra 1I0cxa JIlI c 0.llll If M r pc6 uoM B Kn ll KC na TY
KmoK
Tabi i ki, hu fon ctik f~Hq
1,11" yrli $<lraiHl Vi) d il!) y az l ll1l11 b<JJ<:ldli yi, t<::lb ii allldliyind ya(CJ\tIIjlIlOBa -
ra ll l1ll~ d l .
6 0J lb Wo f COJtP;:lT h X O-
l3Cf<op e YCJl l.l ll la JI " ] R)'K KOJI{1KOJl h ' IJf KOB 11 n en bl pllJl Karap oB
eUlc
~---------------------,
( erynou) np JIIUn aHHb JX 0111111 1\ apyroxiy 11 u aur..IO' ll..'lI ll hIX 11 0-
c " lIij
TOJJJ,,, O
~ II BJ p }l,
A p.spyxtl .
O W1
Turki zmlarin bir qrupu rus bodii J iInJ,) az isl e mlir. Hclo
a ). Rus dilind e islcnan trk izmtcr!n hir qism i mcnbo d ildok i ~ ' l k lln i) ya x1l1 isled m c k!e . ru s dilinch. m vcud tiirki zmlurI" para lel ~, t ki l d i) istifada cdilir. Mosu l..m: quytan /kaytan. arapa/arba, baklajan /b adirdjan . xarbuz/arbuz. salvur/surovar: Bel'
O':lHO, IIpOop:>HlTaJJ IlPO XOiJ;:lI i i, llp OJlC3,I>J ~ lCil\)iY I,O JICC CTOJl]':-
" YIlW JlXC}I , IHl1ltn OK, BJlli HO, TOi l,C \ a p ~ 'J a I< YlJIITh uonc. rcpan.
(J l.TOJICTOl. (\Cl' BaCTOn OJl B anr ycrc I l\ ) ~ r. ).
Rus dilindo
uc-
nis islnnun l I'~ men sof arba. tclcqa vu lnut lnrtn bir nuv ulan
kibitka si/ l,ni oldngu halda. homin mn'namn ifad'lisl kirni
N.Lcsko\'l 11l diJindiJ arap" szn;l d,) rast gidinir: BOT Gap Jl Jl K3 I'o ii C"['U I: Jla lJeTY' IJI:\ pcccopax ) J IH lil' 1'11 , J.:apcra , apaHa J J ~1I 1 ~1.' J
( (I J ..y)I ~m ) .
Rus dililldaki lis t gcyimlilrindnn bil"J l1 ill adl u Ia!", "arov ar
tiirkizminin man bu di lduki ~;)kl i l1d \l $aivar variallll da i ~ l iJdi J i r.
Bu halll in varianllan n i ~ l on d i y i rus canl! dilinin l' l\ iri V; l y a:; I ~' I
11111 lrk miihilina yax lllhfp l1lJl so lbi.l biyl .) il l lllll~dur : ... l\ l~l h:OU-
~ 1Iop"IIJ.1Ii>l
(i
PYC O;O II
>lJI ~I'('
(11" .1111/1"-/ " 1< 11. "" " :" lIllll "d, ... ,',~I.
ucrru
orucxpacnu
UB CT 11 HOC HBW II X
uransa-
p ..1 (CYJla~ ll ll l l) .
v] Rus dil indo Z scm anu k va riant lar ila is lo non ms tuqi l
leksik vah idlnr. Hiz h u qrupa ayn -ayn y aZl m m bndii a so rlorin
dil inu gcrirdi yi vn I11D hduJ dairad o isloncn rrkizmlari aid cdirik.
B ahtl ~ , Hcc II My m cCT Bo cm COCTO}lnJ l 11 3 fiafiy m, KQ)fGUl oii
CVMhJ 11 J I O \ ~ l aT h C B KOTOp l,IC CMY IIC'-I CM 6h1JlO II c p e ~l CIIlIT (K YJl
da Ibab us-arabskoc 510vo. tuff bcz zadnika) va heb hckayot i adlandml masr da bu leksik vahidin rcaliya
hcsab cdilmosiuo nsa's verir. K i ~l1l i ~ - bir rcaliya kimi YCJ11\l kynniu
~ ' l nl
'I I'1Z
q a r~ l l a ~ 1l'1 q :
B lIn lI.MaX).
".1
i'v1'I I1 I1,) di llorde aruq arxaiklesmis szn rus dilindu trki7111 - ckzotizmlnr sociyy osinda saxlautldrgi Iakrlan da diqqat i
cnlb cdir. Ulun . v ski me'na sr kuyaz oglu . Lakin bu s z oglan
sn kfindo qudim nu-k dilindu vc Orxon abidul arind n islumui sdir.
Rus ya zJl I abidoloriudo ulan sz iJk data XV Dsrd;) Mamay
d () y ii ~ i i 11<lqqmd;1 ufsammJJ in (CKa33 I1JIe 0 MaMaeBCK01l1 1106011 me ) Sal11am<l rl'da ks iyaslnda: C JIW IJaB )KC TO 6 c36mt< IIhJii nap l,
M <l 1l1 aii IJ iPI;!
U h lTJl
!la' la
i~ l;:ll1 m i~ l i r . 1
lJellp CCT<lllHO
p a T Y51
lla
li l1ll dan ~nnril ul all ~zii ba~q <l sa lnailluliJrin d\l dilinda
l it ul " uni l~ lil ll lll i~. ho)1I il ~.~xs i ll nlma da qO~ll l araq istifnd,) o 1l1l1 -
'1;" 1' '''<-''''11' .1<'I.,"C/I ' W C"'-III.' e.fe.I/f'IIlJII" f; /,.n:o:/I.\ ' /(}l ,",' C17UU It C"G1<1'
, 35
91
~-===-
mu sdu r. Zama n kcdi kca ula u szn un I1lH' n a SI J a d;l YI ~ IllI ::;
di r. I Pyotr is laha tlan ndan baslaya raq nizam i o rd u ya radr larkun
va daim soma ulan SZ pikl a silahlannn s XSUSI y ngli l ka valct-i ya ala y r na farini- kava lcristin i bild umak cn is tifado
edi hn a ya basladr .! Lakin ul an (ogl<l1I) Z arxaik mu'uasmd a
(xau oglu, varis) islandi yi mctnl crdo ckzot ik sacryya kimi qub ul
'
otumuuhdrr: Xan L1.)Ka lifa p Tar.l If naptoc-r, 11 y nero mu . H ]"'1>11 1], -
so rusd uqda ccc ni Hl;) vennok istama ynn mrc um u r umunu :-'U L.lij d cy ir: Bee 0 .11110 xypna -u ypna.
Kuprm ise bu SZi-l tal sof bi r ma'na verdi yindan ox islat- :
misdir : Ty r OCTa IK"TCn nocne Me UR pam a s xypzra-uypna .. .one a.1 11.11 111\0 . uonyurxn 11 In I/JlaTbC KOC- lITO (Ha rrox o e}. A .SI. crap u,
}l acro 311 <1 10 , 11" acerxa c cofi o f Gepy BClIKIl II xypzra-uypna {IlyrcBl.1C KapTl IIi KIl ) va s.
It
IIJlIX1<l}1II. 11
lI D,
Du n
TOM )' p an u
M 'Vlo - ~a j IC .
nccx .
11
KaK C:\I)' u n -
1I0BIl llBanOI
tJ IcCKO B.
'1
ol
\\
"w..
"\
I" ,wWI, c. 36
.' SC' O"I ';1lI 1/V'I!Jr.l;;'l. rijlll!....'. !'lu L I. l"y;/I'/.,u!..;1/1 /II;"/I,/larmJ1 /lil!.. ,1t1l"'lIId,'
mOI'Cudiu,i!lIl1/; g .\ l ;.>r i r (I. 105)
I
92
93
<';;>
'"$='
-=====-
11 H )Si L
.
RUS Di Lii'\D 8 iSL8i\ 8 i\ T I! K ~1Q i\ S8Li S c'.; IIUi\
LEKsiK-Sn IAi\TiK XS USiYY GT U )1!1
mumtilrk modan iyyatiu in bariz gstuncilari lmaqla ya
nast trk ctnik tafakkr ib :-; IX baglJ ulan s(\/ 1,11" I\l S (l1 l1nd.) adt caahuma szter ta 'siri bagl~ lanllr : bun lar 11;)[11 du hu dildu nb-k
mi ll i lcksikasuun incalik lerinm . xslIsiyy,-llhll"l lll!l d a ~l Yl c l S I \ ij
\'<:1
tutmus trk ll1" n~"li szlar znn gc1 ii leksik IJ)'I il.r. r, lllgJ
\ 'iJ
ifada lili yi ile diqqat i cc lb cdir . Bu s xla r rus d ilnin l. si/ l.~ ) n
kim i ox zo ntr i. ham da sado ViJ robi i leks ik vahldl'lr~I 1r . Hu ~lll
lorin Icksik-scmantik tahtih . fik riuu zcu. onlunu 111, 1 11;1 / ; 1 1l~ 1l 1
liklarini . sz n inca va zengin a ln rhq larnu ortaya rxarmaq da
vasi ta 0 11.1 bilar. Bclo tahhl vas u usile sozn daxih mazuum u.
mahiyyoti athr , ya x lll mn'nah szlorin 1;I\',-+ ma'na nl1l gh 1rl .
mazmuu qolu nn lugu va rno'na nlaqos i mcvdana txu'! .
UZUI1 va mrokkab inki saf yolu kcau
.,
.1
$l
duyi smuda. ?'lI1 gI111 3~ IlK)dad ir. Rus diliudaki trk m;: 1I1 ~,) 1I s zlorin bil dild;) gcni$ llla nz,)ra si ~ih lar ir k1. hu siil l , l r~1l hu dl1 d' l
b lv, tlolfrU1L dJe\) d'=! 1llilc<l zi ma' nalar kilsb ('ln liJSI tI; 1 onlar11l
IKlll1 n dikla dol gun tarixi inki"afllllll naticus idir.
.
8srlarl.) rus dilintli;) i~h llll1i~ trk nFJll$vli s7.lm hu tJilm
z szlri kimi eyni f\)al hqda i:;;\;md iYlIld'll l o nllll 11l \l7 1.n ~11l ~l1lda
<la tarixi i nk i ~ a f proscs i gcdi$illl\') cit..l di va ll1araqll d' lYI "lkllk kll
11103 1<'l gBlmi$dir.
. ..
Uu dildB yeni sz\a r. ifat!al;:)r ya ral1l!l~ 1 kmll sO/I' lrJ n scmanlik qUJ1l lu$unda da ycn i la~mi.Hll iiayy ll di:ly,,,m,'. 1, 'I1 ~lIlli'~
JU;;) ba~ vcrir: trk lTI<:ln$<:l li szl;:)r d<l eyni d;)ri)c;:~d;'J hu p ItlSC~~\<l
$tirak ediriaL t\'iaraqh vu f,ll>h li hal olim ki. trk m'I1~ "i l h soz-
--=====-- ~ ~
'J4
1.. 1111 scnuuurk as r Il,l q'ldilr z;Hlg llll; l~ i rs " ouuu ifudolilik imkanlan da. qrummauk ;~ l a l1l,)l l il rj do artrr va bunun nat icasi nda bes-
<J a s(lzl:.-trlu
;)1;lq":-'1
Rus milli din i zi:+/lgin!<::l $dirma k isinda trk szlorinin terminlnsmuxi proxcxi du moyy nn rol oynanusdrr. mumi leksik
vahidle rin dig n r sah ulo ro kci d i ile xarak tcri zu oltman bu p ro ses
gz<J,lrpacaq qodor uhnrniyyuthdi r. Odur ki, hu proscsin nericeIormalusmrs 111 aYYi;)/l qodor dil vahidine rast gal mok olar.
Sbha yoxdur ki. bcle mnasibotlar vo maqamlar dilin esas lgiJl torkibino esaslamr va ayn- ayn hallarda har halls I bir sahaIllll istifada ere..II YI tcnniuin o sns lgol l;:lrk ibinJ an. yaxud da digiIJ sa lt.} lck sikasmdan alnunas uu tam dnqiq liyi ile izlama k d e
SI I1<.1 ' 1
""'.. ."'"=.
95
~%... -..
-~
xyprau, raiir a,
xaro pra,
xtaiutan ,
c.urp-asaa ,
icu ocrc (k sk ), K1I3}i1( , ma uap , a srfiap , ap t.nc, 6aK ' I<1 (baxa ),
a n aran , BhIOK, 1'I>IOK, Iiaurran , n yx a u , anan- ra, xouucr. K Y -
x u fia p rca , rea a a pnare. K)'TCjl J\I:.I , na'ra ra, ca .na (sal), -raii /r'aiirca (tay, yk). -Ta p a IlTa c, -raran (dsa rge l. KCHH'lIb r uaca (koe ). xo uepnu (gomi) .
Hl . M a dd i madan i tcnuinlcr; C"-IlI ;)j~J t ;)u a la r llllll a dlarr :
lUH13 I1, a pur If 11 , 'r up a , yrtor, CYIIIl)'K, apK3 11, GYPJlIOK , IialU, H, fJaJJ:IKlIph (K)'BU II III), fiapuatc, 'IC MOll a H, tcuca , KlI eCT, K Y30 n ( KOp 3111-li1), -rur-a p, 'l y6y re, rconcta, reameun. T~lXT , rcruau ,
-rar un (tava , sacayaq), '{ CHpaK, oucprn. n arcp a (uagnra] . TlO KOHa K (r OCTlIHJlI HI, rtanara ) ,
C;JIlCTKa .
crmcau,
i\IYT a Ka . Jl YH -
n anrnn , manaan (sarndan}, KCII Jl bl P, I';:C II ~HIJ . cafia u , TY.!J.YK, rcapa uuam , C)'IIGyp //' ICMGyp , Ton op , Iian ua , rcan uu , cvp Ka ,
ea u,
crnapc , uapsanap.
ca HOBlII1K,
1\la K, XII a, 'WII , '1lI113K (anaq-t<1xta q<1b), ' I )'M 'I Yi\ll l'-IKi.l/' IYi\-I C'1
(su qab l,
par) , lII aJDJaIl (~alb,I1l), n 3pll, TO i\1<\1II3 . u::rhll3 K, 0PTh :\l <l ( r-
'l elGlH (j li
nntua-
'l y r a, -rcrun s. KYI lTYIU, JUy63, CH611pKi.l, )./OJIOMaJ-l , 6i.lJIaXOH, ep rax, uiyra , l-06K a .
nopa n.
i\l<lK, 111 1'13K, l\-I 3JJax a i, COpOK<1 (s ank) (1)a13, Ka rr Tblp, Taepb5I, KYGaI1Ka, Cpi\I O)]Ka , W1UJM aK (ya$maq ), KJfBCp , TaKL5l .
3.
Ki.ll lall, Kap <1 B<I ll , I<annan. KaHJI.ana, Ka3Ci\laT , MOlle"!', llC /lbr <1 . 11 0 -
96
MJIlnall'l lY lniJ,
KJ/o 6 YK,
JW JICIiKOp,
BH3Hph,
xa n ,
xrara pi-r u,
-rap'ratc (Od UIl misan) . -rcpn yr, 1 )'3 .1 I )'K, 'I ~TYII , Gymn. IHlIna ,
Ka :WI YK (qam t] , naratirca, a p'~aK (yah orin q<1~I) G3J Jlhir/ / Gy ]I~T (xsu si aya qq aln l1<1l1). I iypynnyx (y ye n) WJ.TI3 C, KIf.lIll ;\I,
renne p . K 0 6J a / K 0 6 }'J , xrurpac, MlI JJ]J.:'jl , PYIl)I YK , TCKCJ' ICT, TOK( ma).
>
uiax,
nnna m , 6a1l11HT , 1( IIPIIIl " , n uar, a YJI, K Il ll IJHI K , KO' I, KO'I l'BhU ,
"fOB,; pmu ,
T aK hi p ...
JJY" JKa, nYJ! ( 0) , aMGap, afiax , Gac KaK, T<1M ra, TaM())JOIa51 , ar-ra-
97
(mvsl)
,
4. Geyimla bagh clement. osya . gcyim lussolonnm adlan:
sa r an . Kai'IM3, reetora. Iiaxpo vta. neer. KOT!'laK. Ka p ~
(uyiu xapi. ), fiorart ap. GIIIlGa lUa , n arua, K33aK (qosun n v , na-
HIlIK. ac xa.
4, He rbi geyim adlan vo gey im hissa larimn adlan m bildirun s z lnr: ynan xa ( harbi p ap aq) , }!OJla Ma H (qusa r g dak esi) ,
I<OJ.J1IaK , xonuyra , cynr tur (hrnbi papaqda ), ikcir (kavaleriya zahili salvan j. vrac (hurbi papaqda. kivcrda va gcyimda, qotaz),
ununa x, MIIClOpK'-1. GaiIaJla//6a ii.uaHa. yn.rpnu k (horbi geyim:
ayag l topuqdan dizo qedar quruyu rdu) , kivcr.
R us herb ta rixind a x s usi ycr tutan, h arbi alay ad lan _
Trk adlanndan forma lasnus herbi a lay adlan : l llupuancxu i
110JIK, 3a l 'aT~lJJ LeI< I I H IIOJ11<, A m n epouck n ii n OJIK, Kapaaxcxuil
JH IJIK, l i a JJ<lloJaBCKll ii !JOJIK, A XTLII)CKll ii nOJlK va s.
V I L j\ Ilix l,l lif bitl ei qrupl an adlnrt: (agac vo kol. baghostall m uh sulla n . ot -olaf ad lan) va bunlarla baglt s zlar: ap6 Y;,
IlJ IO M, ryr (Iutovnik), xaeu.nu. KII3I1JI, uradipan , tlillta p , an t.r'la// JI!.I' .a. J1 J<ll lT'U I'l//II Jl'IIT~lJI O K. xaparaq , KQll blJl , Ka6aK/iKa6a'-lf..:lt. }I(:: W lll//;'KaC ~ I Jl Il. a fiua. axua, 6aulT<U1, xyp n a, q lyrr Jl YK,
yptox. nu acup , KJlUJi\1I IIU, n ap au x. (uann c), opau acepcs , xypara ,
11 1'IIG lI p. Ka llYl-I . GI:\/J II . GcprJMOT, 6111111151, 'ran, 1'0 '1<111, 6aK)/ a ;.K~1II1/6ajl p' ~;.Kall//60J1P l lil;.f\<l Il , pva, apurau, GaJlMJ, Iianpan,
6 YJ/I y!} (pscm naa kr upa), (b ug da yanuasr}, 6)PYllllyr, 6yp Qar
unoreimok. qlJ1111Z1 nox ud}, cnuran, JIJI MOH, xanra n. xaparan,
"ypJIY" (yaballl q 'l ra bu ga - <-)fCixa), pene lI, ea633 (3CJICllbTi
InrOl\ l), ca6y p, eaJJCIl (s;:)ll /;:)b). CapaH<I (n HnlUI), C)'IVI3K, Tal3anra,
1~a p w , r J rr c J(. T1IKC Il L, Ij JIICT<llITll, QOBllap//'JaJ11lap, 'llIJlHra (ihk,
fld an ). III <l X (paya, ubuq), G<lMW I , K<lIlIT'IH, 6a!-.16aK, WIII U// WJfIlIKa ('1oza). MYllIMyna, c aMW IlT ($m~ad a g a c I).
Rus d ilinin hi~t;.J I lur kibinda ye r llltan tiirk mansali bitki
n.~)vli..~ri adlnn il risindu ..yne'l bir <.) mp naz<J l'~ arp: r ki, bu
soz/;)J" liirk di llur inin z linda bitki ad l bldirmi r. Trk dilla rindvil
k ~~~': 11 bela Sii:-/<'1 1" y a/n rl. rus d ili miihit inda YClli mn'na qazanaraq
blI k! adlan bJidmna yu x i dl1l3t edirliJl". M,'Isi:ll an : GyxapKa, XHH1 lHKtl. T;lTa p wIK, TaTapKa , TaT apll H Immillin apOCJJa Hcu. 61'1 -
Kym3 K,
6ypca, an anaca (alaca), anraa c, 5apXJT. ncca. 65131>. rufia. naparu (darayi), KapMJ1 1111 (q u'mrzr). rapxi anaua.
sado uyguudur:
I. Herbi is y a x idmet!a bag lJ s zlor: apa yn. I\ apaYJI Ka.
rafiep. fiapafian. opna , MIIUJCHh (nisan . hndo . naar (d yii ~ stqnah , trcvoqa). 6YII 'lyr (herbi ba yra q) - ord ud a va hurb i ork cstrdal, xypen, KOw / /Ko wa , KOJlLI Mar, cr nu (hurbi dsc rgel. GOJIB<l1l
(ha rbi mosqle rdc istifadc o lunan miiqa vva}, ypa (urf/VUl" nida sr).
cprayn (aaanrapn, pan. caa ), SIC Il p . ccnpL. nsc u, urcpcnra (S I ra.
ca rga) . xyp r nn (g za ti kurqaru vo h a rb i istchkam mo'n abmn da), Mara31111 (ce bbox una. silah anbnn, tti/ ull g hissnsi ). xnna u 't a.
TynYM 6ac (byk dy $ ta bili ) 6allllllI, lU,-rrcp,
I .
2. Silah, si lah hissn1:Jri adlan bildirllllar : KJlIlil\a JI. Kn ll I '-lap, .RTara H, Kop.ua (gorda), IlICCTallCp ( ~c~p\ll"). balllk (q dl lle
: qab ze sL da stak ). ea6n..R, Ko6)pa, KOJlllall. $IphiK (yaraq osl.}h; .
,I RP)'K (silah) , eaallaK, earaiina K!/eaii}JaK. TCWl}IK (qJl lllC lll d;}st;"I'1.1 yinda bilayn kciriJoll qayta n, tMongi n qaY I ~I ) , Gapa6an (s ib h'. dal , apKaH (qo dim d y ~ ~ r a i t l nd;)) , na JI<lJlI, aJTa Gl']1I I<l , TO IIO]1.
\,
6 Cp ll hlllJ, eCKll p a , TYMa K. 'I CKaH (o vq,m).
'1
3. Horbi vHzf";), il1 adJan : ccay.l l. y.: . <l nIlYJ J<l lle h":~ l i i (lIl"lt ucp. <'Ul Mll p a JT. e eyt l'll> . i.lT<i Mall. I\OIllCBO ii, ilCJI ll6alll (x pa6pl.rii
'IS
--====---
(l;>,
"&=>
99
'%=>
-====-_
MC'ICTh, i<1)'(!JTll,
X3111CT (din), MaYJ1a (mvla], M10plI Jl. M1'p UIII}{, l\lYC.J.l3 !!!I. mciix.
ypa3a, MIlJlapeTf fllll1l1apa . HM<1:'I , M y r aJIJII1M , lla Ma1, anJ J<l x. r5lYp
I
a}]aT, mlJlHlaMa3, llIiR , BYPlIanaK (xorldan), )KHlI, w aiT<-H l. caTaIl3 , paM33aH, nepn , r y pu }j, a3p<HIJl. }13Il}U l (turiqvt atb), rymli\1.
:1
XI. YcmJk YJ iki adlan YJ bun larl a oa giJ siizlJ r: 6 aJl hl K,
IB lOM, W3 mJlb1 K, Ke6a6 , XaJlBa, n llJlaB , 6aeTblpM<1 . HJCp6CT. nii paH, 6para , 6Y3a, KYMhIC, 'lll XlIp. T10TlOIl, Jtyp lll<lII , p ~lXaT -.lIYKY ,\I,
Kaih. 1aK, 'l)'pCK , KOYP:,la, m OJlKa. 'ly6YK, TllUpOr, TopaK, Chl'I)'K
I'
(sucuq) , iorypT, apa Ka, KC(!JIfP, JlaJl llJ a, KOJJ6nc<l , GlJlall laTa. TYK 1113'111 , C103111a, 'la m l p. GCJII6 api\laK, l<a6apT!ll<l. Kl13mlpl<a . KYP~I; l' l .
ij
"
"
-====-~ ~
100
V8
elaqaleri
aks ctdiran (me s: gcyim adl an} trk m e nsol i szla r rus dili nd o
stnliik tesk i! cdir. Tadqiqatdu da bu s zle rin s tnlyn nazere ahb modem tenuin lar, geyi m adlan , h a rbi sahaya aid s ziur - tcrminhu- VQ :,:.;':J' : ~ b b8.gli SVLJO r adi aItmda tematik qruplara ay tnrrq. "
.,
X.vI~ac vcrgi-rsum, 8halinin siyahrya almmast isi: yasalanu tat!~l q l (yasa qanun lan) , qebala. po t yolu V8 xidmati , sehe r
modou iyyeti, ICIll3 qanunlan, ma liya -mh asibat isleri, d vlat
uisaularunn yarad ilmas r Vu s. moda ni kcy fiYY'3l lDri rus/ara e ta
cdmm Orda dv lDti - trk lllvd8ni)'yo ti olm u ~dur.
I
.Antitiirk ovqatJ , anti Grda Illiflori tarixin sonraki kasiklerindv yaranacaqdl..
.. ..Tarixi Moskvad a vaxti lv oJI11U~, indi a lilq adlan ya~ayan
lll uh.lI~n Svllot adamlann ll1 ayn ca ~ahordaxiJ rayon larda ycrIu'<;ll~()SI del iJlaqvdar Yalllskaya sloboda (pot - yol xidma tluri1l1ll - y a tl1 ~.l a n n .ya~ ~ dlq l a l mahvllo) ifadasi; Ordn vu ycrli
kllya::-:!:1rl1l dnvln t 1~I ;lrJ l1 d;) liirk di li turcii nmlvrinin tolmaclann
-=====-- ~
101
,
I
I
J
,I
I
102
~ ~=====-
l~ k Sl k
va!lld olm usdur: y ncna , 3 1.I ~C UJh , ne tu-r a 6hJna npn na r a::~:~~, (A. , 1c~<'~B. (:~a.".hK a ) . RlI,s .dilmd<J kiihmn sokilisi ila JI C-
. ,
1I0 h:.:
,1, 0..Il K 3
Jl CII
Aze rbaycan turkcesinde bu leksik vuhidu m xtel if s: k illarJ v rast gaimak rnmknd r. Sah lsmayil Xa taida :
a (
IJoyal1~1 r entin hezar IfJl1ga
EJ l'/,7q/ ~:"0cDr do 'al1gr7 ~ telJg<)
1\1111
11 r. Ta.l1 qa l.l llll batdt.
tanqah
' ,I
1
adamlanq
J, 3 N.
ad/a n1
"
Ol J... ~l~ .5~?d<JJJ JiJ sonra/ar ros dllinJiJ
171/ Vuf.1 dl)~rII
. "
(/11k a! ln J1.l alar m<f..1tId lr (FaSfl1cr
,
( " . ,....1 - '1,ljJ'ym ui-/ldd:m bir ' d
Jj)I"~'(I / 1.1'110'::1/11< 1 , ml//, (' 52i ): .;. iJyill .m/.o olan qodll /J mis slk' k 8
';(1.1)' P
("(~Ior;<lpu
"/l<J/l1~k.1 (F.1tm cr
"Glim!
"1
'
'1
'I",,:,
119'1 'L'
'
. _
~., ,~
1.'/'l'("IIIJlUl W"1
.,
q~
""/fiJi)
1/1/ ril!!
(<1I) :1b )', X VII iJsrd8f1
JI('('IImUf>(' R 11711 R
~
,.
ml'QR 1If10"''''IH', a 1/.111'11/1(', KaK
60?
: /1.1.1 f'''f WII'/''' '1I'1 A O .If;r" 'mll!l Ol; \ '("/1(',\<1"/1 J(j 1ll 11 .' '
1U'l''''/I
/I/m ll<l, '(' , hC'~"CI'1i\{ _ ' : ,
~ / ,1//fmWCl llI/ tl
JI. 195 7
\
.
, fl,.,!/;tr
'
:J 1J.'l/InI7Jd;)f1f/1 AZ;.,-jl,;/H' ;m
;':<'lItrllllll ll,'''UI
ij,
' ..
'.
11 I.H1.\1 kU./blaId:m
.
(! h,.(SiJ.
5.
'IJ
tamq anm trklurin quhir dns larma da h u kk o lun d ugunu gstarirdi (.ul\! . CT5-1, 545). Dmitri ycv fikirlorini g cni slandirsrek ya zrrd i: rus dilinde bil soz, grnr rsum tatbiq edilan Vu b ununla bagl t enuoayo tamga qoya u x susi tam ga i vezifosi olan Qizr l
ii Bu' szn
O rxon -Y c-_
T a mjia m h r. xa n 1110lH..UW.
' .. . '
nisey kitabalerind o twngal sa kliuda i ~ lmm~asll gO~lvnrl k ,
l'
0. ar t Iq O-L
t
'I ,.
as rdc, qudim
tr k dilloriuc_ Cl mOVCU(
tamqai sozu
,
. 0-
musdur. Rus
V;:J
""?"
I ,'
I
il
d
I
. f'
xan
"k
kea bilardi. Ma'Ium oldu gu iizra. I< X ~ Il. ~'ar.il~])} ~~.?'l\.. (]i n~!l~l
mhr _ al qrmu zi tam ga ila barkidilirdi.' Gorun ur, tanxr modem terruin tam j;a dalia avval tiirk xalqlan nda, clvc;:)dv ~8 1 qda miiayyan l1asila ailayu m,ms ub i~aru, n i~a l1 a l 1l1u~dllr. Pl1 ~
kinin (<8rzruma sa~aha~ aS<'l rinda tanga ~aklin(h" bu ma'na da
I c dI
r _.. T "', ', a \JCWUl
ll" II HlII Ch , l n o 6p aJ KCl111C 1l1aUJKIl,
I. s1l f au;:)
I ml~ulI
"
r anr a, lIcce'-lCHlILle !la KaM!lC, OCTaGJJCITJ,l XIIW HLJM ~.I~YI(~ I/Il B
naMRTL XHlllJToro npe)lKa . N.Dmi triycv M. K a ~qarll luga tll~dJ,
ODw n-Yenisey kit abal a rind a , daca d,) K odeks KU.l.11an.l ks
asa rinda bu szn 1) h cyva nda dal11ga; 2) mctal uza nnda
dal11ga)~ ; 3) rusunw l11a'nal an l1l ~ st8ri r V~; bir ox. t~'~ ~a~f~l.]~
flnda lla sil - soy n i~anl; a mlak n l ~ an m [11,) naS1I11 1)lldudlYlJ11 \ u
I A p a !<!l 1I
B.
Jl31>/1:1I
TlOpKCKIIC ~1 eKC l l 'ICC li: II (' e.~e.\t(' l lIl l bi IJ 11 '. ". "" ". " ,., , ~- ' "- ./ J\"(
" T f.-O'()
'
.1/0 " '
7
GOCmO'iII(!c.1(/m/llC~II\ J1J!~Ka." I. Af.. 1974. c 12 .
: Abdulk adlT DOllu*- idilri-Askcri /nl'an \'c Icfim/cr. /.I{;JrIbul, 19S5, 5.84
l Ara k/n V. (Js/Brikm f!.~iJri. s.127-
""'~
104 "'"
-======-
pyaanoro CTapJIlI Ka
i
I
".
rnaae-
xadrrauc (Llyun cmt. Ka un 'ran cxan JW'-:lKa, X rJJ.); Kafiauxnc 11 T<l1'.101l<CJ! lI), IC C60P !>1 OTJWB hJ Ha nonpar (Flyuno rn. <d1CTOr OBQ,\!
dillerinda arsm rus dilinde orfoqraf iya sr ars in s zn esasm(,lI'S SZ a lan {(ar~J~ d ur ur ()1,I\lIJTpl1eB CT5J, c.522). K itabi _
Dadu Qorquci>><la J vah idi va sm at adl olaraq (kafar obrazl)
i~I,)llilll1i~e1ir; Ol kahri n a 11 1l11 ~ ar~lln qal11ati varel! . Ar~un oglu
Dirak lakura x<Jlmr vcrd ilor (KDQ . VIII boy;). Qadim UZlllllllq
!s obn aqIII (Radlov l , 33 3-3 34) .szn n ru s mai~atinda
llZll1l 11l,)rdDJl buri i ~ l n d i yi J1]D'l um dur. lk vaxtlar rus yazilan ~
nda K<HjJIII-fCKHII aplIJlIl\) bi rla masi ~a kl i nd~ i~l unmasi ar~i m)
szn rus di liniJ Kafa-F cod osi ya baza rIanndal1 kemasi eht~
l11 allan Jl lll i nand m c dl gll1l mim I'. X V asrd;) tczliklB as as lIZUl1luq l vahidi oJan ycni vah d -ar~Jn meydJna IXIL Bu tcrm ina
eb
} uvm -lU,h ;1
J{J(-,J~' JC.'/IIlic~(),'O
105
q',lIllOiIOIIW
""'~
.nJ 6e~(/!),
"Co aemC}(lfi
-===_
~,,I
,
Hela ar~1I1 gman ki. yalmz 147S-c ildan Osmanh idarosindu
olan Kafa-Fcodosiya baz..arlann du istifado cdih rdr. . aruq Xv
-roro
Jlll JIIl aIHlI Il HII)'10 - Bb lCTP" I!B'J.llll plm lK l1 I! IIJ1lll lY lIa llJll lll lll Jl
0 PK CCT P nOJllw lJO ii - 1I0 l 1 n pK cnjl ""JlI I
i(Gp crCT)); Ar~lIl lI d l n a q ~ a x dayanl11 <J q, qn rxudan
donub qalmaq: . . . 011 33 /11l leJI , 'l a JlO XIl YJ1C}l OT J TO r O II p n IlCIIICCT-
m llm . . .
BbJ3BaJTII
(A .KY"Pll H.
!l[,
I,
R], L\O) I C
apllllllry
as rda n ars m Rusiya Dvlatin in Markuzi bazar larmda asa ' ()!i
vahidino cvn lir.t
Bu SZ Z osas mo' nas ryla da rus odob i dilindo S IX -~lX ras t
galinmak dadir. Mosal on: Ha no n apu nura II IIif\ C ere ficacan BLInynrcnu as na nonro peKa (vlcxoa . (<!; CJ IICUICif\ II Llii ). a ~ ya n lll adr
kirni: 51s JBUOCL a, nanpn ucp. K 1I11if\CIICPY ... R"'COKIIC canoru, In
xap xtana r opv ut ncp cemmu i! cxna.n ro ap uruu (A.Kynpllil. ("
YJlIIUbm) . Bodii osa rla rin dilindo hu tiirkizrulu bag h l11ii ~ahidi) ~
lorimiz nat leasinde aydm oldu ki . sz arxaiklosmis olsa da
haqiqi ma'n asmdan ox. alava mo'na larda gcnis \ T' r,mgar;mg
situasiyalcrda isle nir: Ha n OBc p x lI OCTlI nOKa1 bIBaCTCll 6011J, U I~HI
namon.s ronoea 11 aa IIC IO ucpuoc. ap umuuoc rc no (A.'lcxoB.
H anmr}; H o He n p Ol1J.flJl Mb l 11 Cl0 marou, TaK In -la :\WJIOJlOro, apunmu orc em,III1K a, T O~1II0 In ] C:\lJll I m.tpocrnu. 1l0 }II I5J.lIOCJ,
BLICOKa ll iKJlDKa5J dnu-ypa (Avlcxon. IIYCTOil CJIY' lai ;): }I 11t'
TO, lITO TCG5J lI a CKB0 3b, 11 0 11 T060 ii ua 1'pll a p lllli ll a nee IIaCKIH)j),
BJI)KY, nrnsnuuaact. B non n OJ{ 11 0 1'1I Jl pOlll (c ljo ua 11 xn rp):
cm Erop,
rik dafa IV Ivarun Pols n-Lu va "rail Kazinu r giind' lrdryi f;lrrnanda rast golmir. Orada onun K ufa ars uu tn'yini ylu udt akihr.
IUl H,
Ij
ap lll ll U
8. IJ: Ko{jp", l.
r ./ Jlemllllhn;a.
C.!I\' ll l l0
,1",,_
Ik ] Y RIH..
'B
anourso
iKCJlaCM
ru'n. "H II apu unnu.rc U YW II (Ycncucxnii. P a 30 p OJl bC)). Rus dilmdo ars innik s z tacir (ars unna lr) nm'n asm da da islonmisdir: (l(lI CIIII II II I) l ll IIX }I 'taii . T<JM COTCH 6 Y)l CT c naaauar t, ap 1111111 11111\0 11 (/\ .TOJlCTO ii. I (a ph (!) CJlOjl H Ba If OBU'I ) Apun u maa
GYKHiI - hu ifadn lam mucazi ma'na dastyrr: 13 npononxcnuc
CO ll i nor cru Ih\ IH. nauc var cnnoc B aqnnuax a p W II H Hbl MIl 6)'KBa 1>-111.
rpcucno. 110
nSC~ 1
roponasi
P OCCIIII
M CCHll ,
y lIa c 6YJlCT J1.IIKoo6pa30B... (A.4 cxoB. CPCflCTBO O T 33 1I0m ). .Rus di lillda a r~ i lm sziinn mbalig<J kimi j ~l ad i l m:Jsi
l iTO
ha ll:1I1lltl
I\W C
(POt.l<l ll
Po-
'1
l\10 IleT. Mo ucr man a t. Prof. v .D um Jr l ild' l Bist uu
qa ya stnda k r mix i yaz rlannd.. vcrg i. xarn c ma'n nstnd.r m annat sznn islcndi yinc nsaslanaraq glista rir ki. hu leksik valud
ceGc
M OII CThI
}I
TCGC -rpu
BCp XO Ha }l
J10111a,nb C
MOII CT
.uYMW>, lf. 1). Grc diliuda islannn n1311at sz azerb aycan dilindan kecme dir.?
Dili mizda tarcilma za mant ru nnet (manat } uzaq. yad sz
kim i qebu l ohmmus . odur ki, har ycrda sikka kimi tnrcrua cdihui sd it .
;]p .iIlJ "~ . -_"ariJ k-,')IL1i Orda xan lan nm for m ant (Cci ulusu). Yarhk s z qadim uyg ur d ili abidala nnda rastlan nn yat -hk,
ya rhq a mr, sarancam qa di m trk soz l.i ndond ir. Yarh qda
d vlo tin ida ra olunmasr. ho rb i islo r haq qutda g st eri slor so rh
cdiiirdi. Ya rhq bil' stJlllJd kimi c'tib arlt bir vasit\:) olub onda
feod all ann toxullull1lazllq hiiququllu vv ;)haiinin a:- lli tub vq,) larilJin l1l iik31lafiyytlurini l1l \)YY:'1l1 1 ;,)~d i ri rd i.. ({Cj y ti"lrk kitab::lla rinda - Uygur matn im ind,) va d igv rlvrindv x<JqaIlJll y,-17;11 1
i:l l1lri, hK mdal111 f1"111anl ma 'naslIlda i ~ l ;)dili r. Trkc;) (yaryann aq , la hlil etma k, hkm etmLlk. yarg llailmaq) ya rl ll\ termini
bilindiyi kimi 16 nsrin snnlaflna qndv t" Tiirk-isl'llll V"l i\'1ogol
dvlDII;)rinda istifad<l cd i l ll1 i~d i r.4 Qud im Rusd<l qailun. hquq
lllh afiz<'J ke~i k i lvrin 3 dc y il<:'l ll CP h ll ;'\ . lIphl r a. lI pbIJKi';' khn>:Jlib
I l JiIll/lii?l'/;/
"'h
""
pen s . Bce }lpbl r ll. ace paaoiia nxn (I;YHlHJ . O xaa rm uc llHH) ;
1l 0 Jl1 J11l cpsu-n K KafiaK 3M (Flnneacaee . Caiuxa ).
Y .lrgu -IOpIIJl I1lICCKo e npaao , cyzi npn roaop, pacnp ana, H3- '
dir. 2 Y nrhk sz m asir ercb va fars dillarinde y orlig: soklind a. rus di lind e a pm.n o sok linde gc nis isle nma kde d ir. Ru s
dilind o aruq yen i ma'na da - etiket, yazrh qcyd (ha qiqi ma'nada ],
ham iniu macaz i ma'n uda m h r , si mvol kim i ba se d sl r. Sz n res kript , ctikctka. kimi S IX l1 lll1 ~ ru sca me'n asi grnr,
g mrk te crbosi ila a laqa dar yaraunus d r. Bu vaxt maliara
xan tn icaza si ila yarlaq yap rsdmrd rlar (JlM II Tp ne B, CT51, 554 ).
Rus di lin de ind i S I X lh11l ~, dar semantikas mda islaume si da cla b u
qcyd olullan 111\}'na iln bag hd lr; ~cy i n , malm iistna y a pl ~ d lTl lan
V;:l Olltlll 3 dllll , miqdanlll , hansl l11 a ssisa v~) ya firl11 ada bu
I<lx Jidlgtt1! bildimn etiket (Bax: ASE, V, s.88). Rus dilindv 1'arlJk
sii/ bi l' nca ll1vqal11da i ~ladil ir. Hqiqi me' nada: npOBII30 F
-====--
Ka- F
(<Ilo pcuen- \,',1
... JH)e TtiJI n Y3 blpc K. .. 1I<IK]JCIIJI .RPJlbl 'ICK (JL T o JlCTOil . (<Au ua
m lJl IICaHO :
lJ YllCCll h l
,aOKTOP)));
lICIIO 1l0 Ka 3bIBarJ Mlle, 'HO h:m lH 3 ry OT.llaCT ' UIII OBIII I K ( r .Ycn eHI ' .....l n ll .,o.;.
dilda n rxs a da ist eh za muq anunda onl ara m rac ie t!a bu a rxai k I
szdon isurad o ediluusdir. Ru s dili yazt lt abidolerind e bu sz ilk
dala X III csrin 2-ci ya ns mda rus kny az laruun x an yarhq lan nda
is le nilmi sdir . Aruq senraki a srla rda va masir d v rda yarh q :
rus d ilind o dam sanl ann gcnis istifad usina kco bilmi sdit. A
nya ato. 'ITO OIHI - TO. pnc uoapxrcttnu - TO ara, u een, 3]JY KO-
1'. ,1'.1:1".1/11/10(;1/ .
Jon llCJII60fi(1I11l11
100
<';;>
'"U;=>
,
I
l/ l'fK'OJl3hl 'llll,n
1')si. .\ ~ ./. ./ I .
t.
-====--
bo ni bildiran vasitn kvui (duyirmun da va s.) nm ro. nisan ;1\',)zlndn; - 5lPJll,JK CKopo ? - c npOClt JI Y Cf<HI II Il I Cro :~a BCCaMi t Hancta
( W 0 J10 XOB. T IIXJl il l~OH , 1 KIL) Yurhq sz ilu bagll ulavu
Flc pnsu i}, A .Tol stoy bu SZ haqqmdakt mal lif serhi nde yarnka rva ksa ray de mukdir yarnsik > szii di) buradmdrr, qeyd cunisdi r.
)' .1 111 - Aza rb nycan da m vcud ol mu s na q liyyat ViJ rabita
ruuntuqusi, m.ishur. cli , sof ir, vergi toplayan va basqal ann m bir
munt uqadun digari na gcd ib ga lma smi tc'min cun uk n yol-
larda har 3-4 te rse x mosafodn xsusi dayanacaq- momoqoler tikilird i (ASE, V 5.59). Masir dvrdo Azerb aycan sivale rinde islnndiyi qeyda almrnrsdrr: Xarun yamsagun u (faytonu) qavaguu
kuscr. Y31tl~a gil1 bclinin ortasma bir omag cnd ircr. Xan cavub
clodi kin, niyo mam yamsagmu verdu n?' Yam , Yami Ce nubi
Azorbaycanda kund adlartdtr. Marandda Yam gediyindaki
Yam kondi va otraf kundlorifo Me rend ovasmdnki Yamr ViJ
CKIl . CTaJ IOBO IIK,m). 51p JI I.IK- I"Ci i:I m l p . 1I0 T : B IlpO liC M. 101;1\0-
na. Jl)"-i WC n oron x yen-r c 0 JlCJIC: Il ll3BOJl hTC . Mll e IIpt'.: I CT ;HH.~TI.
Ba M MaJl Cl-lh Kllii Hpnhl'-IOK (I h ICCML'I' lI i i . ( K (l Ml I K))): Suuru . nov-
Kaanu - qnbalu. Bu sz lmqqutdn Fasmcr yaa rr: Kubalan-urub- turk sozdur. Yaz rh tozrn inat h do liyi dir . M q av ila,
kontrakt mu'uah crob ismindend ir (Fa smcr, 11. 148). M ud uni larixi termin qabnl a dcdi kdu adatart bo rc!a a laqodar asrhlgm
agl!" Ionnast nuzerda tulul ur. Fcodalizm qum lu$u iJa alaqvdar
C.'lO Ba 11
lindiJ ~(}IMlUIIK sznn nm'nasilldan forq li o laraq ij"val ll i\lIllHK yo\ a'muru ll1a' n aslll da i ~ I ,) 1 11 1li ~ J ir: :m <l 'I Cll ll il np01l1Bo,J{. ll bIX .IlMUlIIK - )l OJD!<JI0 CTJl UC JlJ IllO, 1\CJIa l lU lti i CGo p OIll Ht\l <J ( 110-
/ )l a TlI )
.Il~ICKOii 40TIIOCjlUIIIl C ll
ma'na :-'lIla
da
Ta s t
gohrik: - 13 6JIII ~
'1iKa l Il1CM jlMe ncp c c eJ]Jlanll. I-IC ncpclloxllyn 110CKaKaJIIf )J:lJl b Ill C:
~z gCll i~ yayJlnll~ Vi) ~b h as i z hmnill illar urZilldv trk dill,)rinv, () cmladoll Q1Z1 l Ordadan cJlpa q dilin<J \'0
oradan da rll S dilina kco biI1l1 i ~di r. 3 Bu sz znn ~ o nra k l inki:;;afll1da HT.Ili!,CJJ;UI 3a IlIlC IlMOCTL)) - ycni ma' na kBSb edir: llon.ll
II pOKmlTaH. )(OOCJIlI ll O KaGaJl hl (rJCTP n CpHhlii) Kart - llliJca zi
1ll<J'n:ld:l t:llc, b\Jxt. al1l1 yazlSl : IlolIJI eBaJl ua n anb UbJ OHa na'tana
paC CK.IJ:l.1I.lIIaTb K ~9 <1JlY (Kyl 1p ll l L OneC}I))). A~ a gJ(.Iakl ~a raitd o
.h'~CII' f ('("IW<'
liop l\cl\,1e
0:'0.'0 m?p"{)(),'. c.12.J
1\ / i lp {/ I\.1fIf,
, 1 1',." .IOml.1ee6{/. p.rl(/II U/.I :JI/II<I. ( ) C..' 06000/'<IJ'Kif llll".J bIlO'; 'll'm).I 'A' m ",,,,,,n ll ll """/1 '
I<IIJ.lIOO
~
b
Jlll~A'f/
I IO ~
e,
Ok taym zamamn da (oktyabr Il S6 - 1241) yaradt ldt. l li\l1ll ltK TypK O _ MOHI"OJICKOC }IM-'111 06p,nOl.l<lIlHOC OT n p C)l hJl l YlI JCT O
-' IJ.'nk /{;I.wl....Nu. {im f/bi A ;m rllo"l.,c.Jl),];, (r/.; fahc,/fi"': " a d;/bl) Y ;/w . qiJ7cti, 19,
'-' I'N7. .V' .U(.105 .'J)
. I . IJ 1' ;1/.>1;' (fl"i.,(; /ttlimm. '<I.I/.,. .~ I J -I125.
III
--======-_
,
I
..'
JJ
, '
OCTlJblX .
Ka6aJlbll['IX 11 Kpcn
BOJIl O
,.~.
Ll t\J '~ ,Hl I1 C5l !ll
3a nJIaTHJl CMY n o xanam.u
....
ua
..
lt
"
Il c
')" Ilauno
_
( A T OJ1 CTOH. Il crp Cp r.hHl , f-J..
V'>I(C
) "
i-iua n Aprc-
(llcrp 1Iq
_
S, )S-
OTl1YCTlJ11l h
.'
,.
"
JB h l ll )
i 1- 7) 1ik -
oxurc);
"1'-' ; mstaqilliyini itinJl"uk yallliz
C'\11 San - D'I'
I IlllIZ(
" d'om birl<:Jsm<::lhri n 18rkibinda (sal11na yan.l~,l11a q .
ad-san vv Iv
.
~
d 'l' j_' ox s an callOBllblll , c a.. .. ) . ladillr R1.IS J 11le a Bn
.,
ad-san uun I ~
.
,
.) kl"Ild'-) nstlanlr: I-la K<1KllC
"k
'k
d"vlt
111i::l111U111~;:)
,
<
(
HOBBll K y t,l sa
0
('I- CXOB. eB")I'
O~'l C rCl1cI)<1JlOi\I) ,
eaKIlC
'
l1a
(Ba x: yens orada). Masir rus od abi dilinde btn ma 'nalan ila
istifada o lun ur (C CP )151, J, 243). Bazar-alver yeri : A3H aTcKHe
CTpOC HJl e I1 finsap nnno uruurn MHC KHll1JI1-ICB (A.nYUl KHH. IlyTClIJCeTBllc. . . )>);
IJCJIO;"!
( A.ToJlcToii .
<:J
,, ,I,
<
~ .
IP 1IOC,\11l1-
' .
'I
I p,l()
_
'IC1-1
"
.. callOBlllJK 11
..l,<
l1e n a p a p)-CC1<l1l1 _
Jl' l)I(C c cn)) UUJ,
Ta paKal-l OB3)}). II l1POY'--l llTb '
KJllla Jl H I/Oll!'> JCTH hre fili Ch M a IJ Tyr )J<C HpOCT HO MaTe pHch, "UiTaJl H
lI X Hap o,ny ( TICT p n e p Bhrii ) . Heftanin ycddi nc i gn, bazar gn,
yaxud m ayyen bil" gn : Mne cero,nnH HCJlb3H; ,neHh 6a3apHbIH
Y THT CllL KIi II Jl a ll Ke HeK MY ClI ,n:CTb (TIHceMcKIIi-l:. ThICHqa ,nyw);
Rus ~aharlori l1da al ver kasi : BLillH Ha Ea3apHYiO, OHa cnpo-
cJrJla, r,nc :iKIJBCT 311CCh rocno,nHH TIaHaypoB? (1Icx OB. TpM ro ,na). J:;a3<1pll hlii (I:;a3apllaH pa60Ta: kobud, Bldaqaymna): 0 11
~ " 2 ~
'""'"&;::=>
113
'""
"%;
=.--=====-_
. ~'
ind i do isledilir.
"
,.
( K ,k . Ro do.~
114
alntdir. ie risina od tkb qtzdmrlar va bununla paltann qatlarnu l i ki ~ xutlorini hamartayrrlar, srgallayirlar. Buradan aydm
olu r ki. hola 1000 i! evvo l tiirk xalqlan nm mudan i inkisaf seviyye sinden xobar vcron bu mei set esyasi trk xalqlan arasmda ishl11111i ~ vu bu szn mohz trk xalqlanna aid oldugu mo'Ium
olm.
Ora b dilin do da tilrk ka lma si t isla nilir.J Aza rbaycan
trkcosinou u mek) odda tmek - qarsalamaq vardir. Azarbaycan dilindo bununla yanast be rkda n-bosdan ixnus adama da
tiik . un c dcyilir. tiik adr da bela ya ra nnusd rr.
Dam irizada nin qcyd ctdiy i kimi, sadaca trk dillarinin
~rq qrupunda zn mlihafiz<J cd'-lll qapah hccahhq Azar bay
ea ll trkcasillda alq hccah hq la ;) V<3 Z olundugu n qaplqqapl,
san q-san (tamiz lllu'nas1l1da, tDmiz-sanq ifadas inda qaltr), anq
sz an ~ak l i n d;) i~ l a n di y i kimi, tiik sz da hami n qanuna uygun olaraq Azar baycan liirkcasinda t)) ~;)k l i n a d ~ m ~d r.
Rus dili ndn aski lrkcBya uygun fonn a sa x l a m l nl1 ~d l r :
OncT Oll GLIJl Wc r OJl bCKJl, B HonylO 1"pllKO B)'IO napy, KOTo p a Sl HOCIi JIa ewc lIa ccGc CJlCJJ.I>I }'T lo llm o ii BbmpaflKlI (l{exoB. BopolIa))). Fon nas1I1a va buraxdlgl ta 'sira gra da bu sz banzat mv
kim i iSlifada olun" bilir: Uce Cille 1I3n a nll )'3l1alOT ero llJllIlIll)'lO
I a .Dom iTiz.1diJ. (<50~(jZ!) . .~61,
-' Rcdrcddlil AY/;IC. A wf' /;J11cc/cII/Jlkki flrkcc kelimeler, "lV A Vakli. Isranbul. 199 4,
s , 1.14, .
(!Jllrypy .. . 11 orucnuaa C ccnuuoti opona :n IOIW \I (Kyn pu n . ()l{aIlCTa) ; H CKTo , BCCf1l3 rnyn u H cn o xoii n stit. TO'1II0
yncr, cn pOCIIJI era (rOphKHi Jlc a TOJICTOih): Macazi ma' nada
XYJl)'lO
Onun
C 113)'l-tneH IICM 11
co
CTpaXOM
nporc eopun: -
p rn YT IOil'lI.'1
6cpyr na
rc n a
LIBa
cna uan a
MaJlL ~
,,,
)Hl.
!I
Bbll OIl ,
na
KOT')POI\1 CT0 5lil ll Ka 3CHJl bl C r-mra :Hl Hb l, a B0 3JI C HIIX J1t.:TO"1 llc c r -
j"lIUIIICh
COJILWTLI
3nCC b
/KIIJli l B Ka3CIIH bIX KBapn lpax KOPlI YCIlI, IC llocn nTJTCJll! <lO I IKCP'-\) )
Rasmi slub
p OTKll ij n p OTOJ\OIl B I\a :\c lIl! I.IX C!IOlla X, 11 K He ",! y n p llJW ra CTO I
I
1
."
1 Apct.;lf" Ri l TIOP " T l.:llt' .ll'''T''.....I''//<'t.1e."rmll bl 6/1ll.'/JlII/II/IJ<a .\ pn"-"/" " J1IN"' I .' ''}//.'a.1CK o.' (.I ,U'p uoikl IJ..,, : 1in",,-..J.,NR <;()('IIW 'fIlO < .' fl6 1111<''' 'I H RJ'~ ,,"lH , C IJ !
~ " 6~
1.l0KT Op
Il CJlKOBblX 110
KIHIraM
1':':lJIl Orp OUI ITCJl !> OH , Bb IXOJl.HT (TLlCWfa JlYIll II) . K a z e nka (t r -
mi), ha bsxnna): A rJI 3Co n IJ Oc a )Keli B Ka3cIIK Y (u TIOPM Y) (Ilyrn 3aMeTKH npn ' ITCIl It H Ormcan ae . . .}. K obud, s y s xa-
KItl I.
npm caaana
p IW:J:<Ji>O
.
s./l.'i
IU bl J:D_. .
I:;
,
,,
~1
.1
l.,
q
latdan ortasmda n sosmin izahun atinliyi (qara n \'<1 qara
paralel fonna lan nm trk dilinde m vcudlugunu, lakin miicnrra d
rna'nada anos eum ii, Mpa'IIILTiI oldugunu qeyd etme kla ) s zn
trk man sal i oldugum inamsiz yanastr (Bax: CDl. c.559).
Lakin masir d ilinuzde ki q a r anlt q va arxaik q a ra nq n formalan (K DQ. III boy; Cnnubi Azar baycan sivolerindo hnzrrda
qaranqu va qaranquluq sokillori islanilmakdadir ) oldugunu va
ilk yazilann daslarla qara xutt buraxau qara daslnrla crzrlmasr
ta crbosini de na za ra als aq g rndy kimi h nn ru!i trkologun, edeten masa lanin hollinde hemise adalatl i mvqc tutan ali-
noscxoro
S-
nacyrca Y1JO)1JIIIBbI C.
ncpuoxt y 1>::IIl:l lliI:lIIIY Op-
KJl61fTO K IlX 11
Ill a n n a n -
no,nCBctlllllK BOCTO'1II0ro
!\
.
"
(!;;> ~
'( 6 ,.,. .
-===_
C'.l7j.
li S (!;;> ~
-run
Knpnscann). kinci
vicdani r: 5i DCK )l{1I3Hb s m v eer e u .
Ka K 6 YJlaT ( IJY l llfH . B nonc), - Hu n., - CKaJaJI M BaH H IfKOn aIP J:
- xcc u a - TO Y MCWI -Kom,c lIe ll 3Mc Hll o e, 6 YJl 3 T ! - CIIJlIiT. JK,llCT !
113-3a n o a c a nee mrcroner a ( n ytJJK HH.
Murad Ade l
Q lpnq
Inn
yov~a nJ})
aid xsllsi p lcmik IDdqiqlOJrinda yazlr. Bu sz ler b a~ ar tarixindiJ damirin t UIlClI ~,VtlZ etdiyi eram n abida-yadigarlandlr. ind iki
8c1qorod vi lay;)tlldv ycrli hava ska dar ycr a ltmda n btv m e la!lurgiya zavo<hm a ~ ka r cdi bl,;)r ~ bunun taxm inan V-VI srlardij qlpaq de m iri l"ni qurub lar. 1
I Ioflll<ld A del. QlJ'P'l r iJ/li l/lill Y0 I'.'3111. B ., ,<Gaf/d ik, 1997, 5.99.
Rus onomastikasmda Bulat ov. Zi ubu latov, Yan bulatov familiyalan bulat sz ila ba ghdir.!
uq u n - trk dillerindon ahnmadrr (Fasmer 4 .377) . uqun esyalar: Il poiins :JO umposo 1-J yryH HO JICCT lI lI llC ua n!IO -
\
\
W a.ZI. KY,
II
onu
BOlllJIIl B
nepsyio onsutyo
KOMHary
(Anna Kapc-
HIIHa) ... co MIIOH fism ' ,y r YIIHbIi 'lal mlK - CJl IIHCTBC llll a$l 'rpa-
,!
I
-==L
'
I ('J
() Jn/II.tlO.1U.IIU
Cilor.a
lr a.TII/WH.,
/'J,'iJ.... 5fJ
q""."'!'<I"
.~ ..lJ.
-===_"'" ~
J2J "'"
,.
\'
KOlilJUTC5J
GY:31.1, II
nOWJIH pC3H5J
JlX II P;I1 -
JUHlK
- cu aa an
KC, H
nuno
cxuii
nJICHHlIK) .
He CTonbKO KaK ucxaun, CKOJlbK O KaK T O.i11l13 '1 10151 i1CP C) {a'II J
Bee
MHe BTOp5JT 11 lla:>KC a3 1JaT CKl1e TO .:j lll a ' lII (rpIlGO C,'.10 H. IlllC h/110 K
]>cm lJcFlY
KW!"3h C J I O CTO l l j[ CT n O ~ 1
I/
n po
~JTO
1 .-1. KmW JlU6 . H CI/I OP"flI IJy ',elfllfl mJOJlI<Ch"l I.Y HJ' ,l h'U I: G f' OCCII II, C
1 H . T -ll ovpu o .lt OI! nYfll lI II /101I10WOC <!JlWI " _\C'I' ' 'I ' '
hO
U.
Bh)
Ir,
('.55 -56
1")'1' T O.:D hl
-===
122
I!P'~
Cl lpOCHJl
J'.IOJI011Ul>I?
CBOIH ll1
Y 3CHb KIJM lI
CrapJJKaJIlKa,
orn5JLlhIBa5J
ofiuecrao
TOi I-ropcsu.uca).
Bu s z sonradan ya radil nu s rtcpcncnunx sz ila SIX I$dlnlsa da XIX a st" ba dii esarl eriu dilinde ham tarcme i, hem da
ulavu ma'nuda - arzu lann t. fikrini atdu'an, nrz cdon me'nasmda da islunmisdir. Rus antroponituiyasmda familiya kim i yayrlnusdrr: N.A. Bcloqolovoyun xatirnlarindu (Bax : Pycce ue
!l!cM yapbl 1825-18 55). Ycr aUI kimi Peterburq atrafmda: A caM
11OCXtlJ1 HaJ1CrKC npoCThlJ\l, 60rOi\lOJlbllhlM 'leJIOBeKOM n p 5JMO K
Ccyi m adlarr
~; ':: ';; : ~~
z vql zongin geyim lur rrk geyim madaniyyati haqq rnda bitk in
Vil as as h fikro ga hnayu imkan vcril'. Bunlar - ctnoqrafik a h a ~
miyyvlli gcyimlar mil1at in q8d imlik, kam illik keyfiyyatla rinin
dal1l lmaz f~\ktlandl r. Azurbaycan xa lql znn milli qad im
;Jll\)Jl\)1;.:Jriyl,) v~) ha1llinin mi!!i gcyim nvlarinin mxtali fliyi
il\) c1~l nom ri eD lb ed ir.
Trk x<l lqlmmda ox glicl, davamiJ gcyim kultu olmu~.
bil 0 q;Jtlvr mhm rol oY ll aI1lJ ~ d lr ki, haHa zlerinin ayn-ayr:
gcyim l,lJ"i olan trk-azarb aycan tayfalan, nasillori , ailo l;)ri bil' Sl ra hal1arda gcyimliJrinin adlanyJa tarixdo ta l1l n nll ~ l a r. Su gl
123
""'~
-===_
bu etnonimla r z izla riui ba'zi yer adlann da ctnotop onim su klinda hifz cdib saxlaya bilmisdir : Qarapapaql ar. q tzrlba slur. agk ynaklar va s. adlan Azarba ycan ..uuzi sind u asajud a kr top onimlorin ama la gehues inda rol oynanusdrr: Qa radonlu . Oara Dolaq .
Ag kyne k. Qarab rk. Qarapapaq. San koy na k. Ycka Qursaqh .
Ala Qursaq , Ala bash va s. kimi ctnoq raf ik kcyf iyyotli toponnn lari, Baktda Ag~a lvarlar, 8 yrialmanlar rne hul!o adlanm g sta ru
bilarik.
. Azarbaycanm ssbcrlcrinda isteh sal olunan para-m atcn ya
nvlari yksak qiymatlandirilir V<J bcynul xalq ticarotda uhemiyyeti artaraq Avr opaya , Rusiyaya da ~mdlgl kimi (yiiksak saray
dairalarinda gcyilan paltarlann parcast ox zaman Aznrbaycandan apanhrdt], milli geyimlarimiz z a h:anhgl, cst cl i kll~,j. Z\:q-ss iln sa yyahlann hcyratina sobab olurdu . Od ur ki, (tar~
xan trklarl a va onlann madaniyyatil a daim nlaqedu olan RU SI
yada (N.Dlllilriyc\,)1 oulann mai sutinda mill i gcyiml<-ll"i miz
mhm ycr tutmusdur. Rus dilinde tcz-rez ra slla ~d l gll111 7. 'l:l;D1:l,
Ga Ul.'I I>I I', a n m ax, n a u a x ,
K)' U1lU":,
6;1(I)'r :l , a 1 ~ I :1 t , I":Y-
Ma 'l (qu mas), x a nayc (qanovuz) , rcaxucn (kurnxa}, rcaii ran ~ <.) s.
'I
kimi onlarla trkizmlar ~ Dada Qorquddan bari dilimizdo is!onan madani terminlar buna yax~1 sbut ola bila!'. Rus mai ~8tind
mhkom yer tulan gcyim n" lari "a bUlllall1l ;ldlallll,lll nl<.ln~;)c?
oksariyyvt e'tiban ila trk dillar ina aid olmasll1a dali: d~d l ~.l n
mizi ama li olaraq eanlanummlq n bir ~anllld<.). adl IJl!' cuml'l
daxilinda t rk man~B li gcyim adlannlll istil"a<!;) si kcyftYY<llin
diqqul yctirak: Ha Jl,1aJIb'Il IKa Ha jl Clla mr np,r.11l1 11l'II 10C TlJI,lTl,C:
h:ac!rra ll' lIIl'-: IJ KOp OTClI b KIIC 1111'.1111.1 In TOIlKoro llB l' T !ro r o CYKlJa c 6nccnlllUIllfil nyrou llU<ljl,lII , eJ lh lC Ill CJII\Oll!>I C IY.IIO'Il"1I }.{o
Konen 11 caqlMllloR h l e fi alU~Ia' I KIl c npmKK""l ll (M,Myp:noB.
)Kll3 l1 b Pall ll UlcBa, nJ.I). Hur a u a tasvirin biitn ylikiinii i ~tifad ;)
o (unan trk m<.)n~3I i gcyim adlan ohm sz [m (K<lIlm lll. 11n aHI,I.
, 11KJl.lIl ,mp" <'(l. li'J'()N l~nTKII.t y,,.,, ,,n ,; ''';.W<'I//ll "''' 'IIj,''''II~'III'.
1I1m',.~"/, ,, !oIo...., .o .1IIIIGa. 19-16. n/ . 11/. m,l/I. 10 ";, ." , 2 ,' (,3
' 24 ~
'IYJ/KI.I. c.'HI) I.~ I1. oa.lIIj1,laK) a k ir. Hu s z le ri n m atno u S IXII~1 " <::I
i':;: lI" ~Jr1 hYI . bir tn ru fdon Il()rtar.) n~"",rk-rus alaq alarindan xe bur
vcnrsa. digur nimfdun trk xalqlan mn zengin gc}im an'anesi va
v;,.lrdl~J ~.tlll<.l. Irabete qa dim. asash madeniyyata do malik olduqlumu sb ut cdi r. Arnq (I . rus d ilinde geyim adla n m bildi ra n
qtrx da n yuxan trk s zlon. otuzdan arnq paltar-gcyim dementi
adlari, be zak osya lnn , qtrxd an ox bas geyim ieri adla n qcy de
Pyotrun hartaraff
strelet: lilrlll ~ h n;"J-ayagUla dolasrr: na onlan tfangla yaxst davrall~naga: Il? da yaxsr addun lamaga qoymur. Ona gra emr
c!~~l rn ki. ztpunlan kasib Avropa sayagr mundir d zolrsinlar .
Kol.lIl i.J palla!" yng l sla vyan gcyim ina yox, da ha ox tatar
gCYl1nl~l<J oxsayrr; xidmata yataq paltann da ga lmak yaramaz.!
1 acqoyma marasimlarinda baslann a trk (tatar) papagt s!l~~:.l:l1d.a ~lJZI ~! all m l~ M OJ~om ox tacnna qoyan rus arlanm n ge., .,~."A;: ~ ~.il na n, lorlJ k. $uba (cbba). z:;-::n, sarafan4) lut-
[i
\
..
.
' . ' .d c ader dernuk 0131' ki. hamIs!, turk sayagl
mus ka ndli gcy
_ l~ adl art' (.j',1 turkca idi . Q ,)(\ Il11 lUS 1ll11l.1
. unhmll.
vlaruun
olm aqla gey un na
. I' ,'I ') \ ""'Z olundu. Qcyd cd'.lk, ki ,
. ..
vropa gcynn en 1 a < v
j
ocyiml;)fJ
umumavrot
kubar camiyyut
i i1tH. u
o
A
paltar I
art '
)''' \mz' xuo.
_
bununla yanasi, H ._iJd < ~ or-vi , x SUSiyv~)II<-)rjni saxlaya bilyayildt va ycna du turk-tata! ol::) 111 .
I
"di.
(" . ,
M
'a sarafan 'Tcyindin> (Puskin. KutuOgar hacarsan . tl~ a~. _' v p ~qa ovtl11 dvoryanl ara tut-
..
. .
I
\
JO nprc
' A'Ks<.akova b\1tllldDhYllld;)
.
1- L- "."-- 'b"C' SI \ -' Cia
tantin '.':2 .~'::..:~ /'. ~"~ :~~.' 1<11~'.~ ra"b~la bir sz aazi r ki, hkmdar ka ..
. .. ' ,
10<o: IIX
mergerlera
Vtl
artlq sarala,". '
. an. .
Peterb urq e8111 'ly)>"v limb, sa
"
.
gey mdm11a k lSt8YIl .. .
. I 1"1 ox )"IX Cld lr>f .\ NUm<lYI~;J
. bu hC\ lq;] 0 s.
' < ' ..
I
\ardan da1l\ $1 1r. gel!
k"
' 1"1'1 g,cyi b g;)Z<Jll t\ksakovll
, d' P t a q<),i;lr 1 gCYlln v
karan;] S\.Il8 t ;] . ja r
d
'
\
I
'
( \ K A Kea1<OB OllCJle51 TaK.
..
.
1 I ya OX$a lil I al j . .
t''-:' oran liH 011\.1 ran I
"1'll ll'l:>nJ]
ero 3a ncpelUllIa VDnllax
<
uaUI-lOllaJlhlla , 'H O Hapo.n
~
)2
!
<
II
. ,
11 AI
J"'}. .,
2-" K' I
120
" ,\ f()..~.ra.'"
~ -====--
accrm.rc
JllJI~lIK If IJ
Hasmak trkizmi bundan basqa bil' srra frazeoloji ifadalurin Iarkibinda istifado ol unaraq mc'na suu daha da gcnislondirmisdir. Misal1 ara diqqat yetirak . lfT06 bl TLl npOTIlB >KeJIaIlI1.l1
,I
Ha OJIC~JJIO? (JICCIWB.
fJ OJlO )f(lfM ,
KaWI1
nponrr , a y r p n rnyr-
rn lJaDh1"O BaTO WlBllO llhJn e3JIa, - paeCYA<1HlCT MaT h eeMeeTna. (KYIl P IlH . CryneIlT-,nparyw}). CHRTh 6a rntllaK an y n Kl!
gl i.';i: HlI'Icro, 31'0 OllClI b JlCfKO; Bec paBiIO 'ITO eH5ITh 6aWMaK
(C. ll. X03apCB H Mapll ...)
HcnallCKllil 6alU tll<lK)J - bu ifad a a slind o ayaqqabl , ba~
Jllaq nv n bildinn;~kdan ox tarixi sz olub, qa dim ea za sulunnrl ad1l11 bildirir ilkil1 nm 'naSJlll da gstan)c;:)ymiz ifadviar in
[,lJ"k ibindD sa:xla1l11~drr. ObrilzJI ifad8 kll1i Paust}) (Htc) vs arinin (,ll'Ciill1<)sinc!a\1 soma yayI1m l$ YB bundan sonra badi i dildu
i sl if~ldv ohllllllaga ba$lamJ~dlr (Mcfis tofcl): TaM KaK CJlCnCT F1 l>l~JY11l1 PYH)l' Bam ) {y x , ]aLJrllyplOT
127
\!
\.
,
"
""'~
--
- ,-,-
---'
nuniyyat. azadhq hi ssluriyla ulaqedar yazt rdt: ' {yncruo cauo6bJTlIOCT H H COBeplliellHOJleTHe t un e e rna He Gh lBaCT B ClII rra llll51 .
fado cd ilir .
ak adl (formaslIla gr;::l b a~ m aga ox~ adlg il1a gF1) kimi isti fad;J
olunmu~dur. I3a~1l1a ka iayi zambaqiakl,g I~Jsjhl s in,) 111011subdur. Rus dili tenninologiyasm da digor iak adl orx idcyapafiopcilul11 iay i bu dilda - ba~maka adlalllr. 3 (Bu iuk bizda ki ssan (iris) ioyin a ban zayir; iyin 18oklori cynil<J
ayaqqab l ~<Jklind8 YUl11l1hn l1~dur .
Rus dilindo ba~mak sz ila bagh ba~qa bir bitki adl MapT> HIT 6a UJM a'IOK)' uk adl var (Fasl11cr 2577) .
J CHubiboJ'il, M<Jtbll<lfJaj)cdofl di f rruscsfur i , L cksik:l N .1lll. di " s, IJ , f 9<J3. s.27-3 / .
;: XUrilJll:i n Qu liy Cl'<1. LcksikscmaJJfik ka/kaMt. Az,nb t /l-II111 Xa biJr/on / 990, .M'.'.
sJlJ.
.1 !J il X :
l1a)"lw
!lJaq,1Iusi:b'C3 .
T,
IS. c543.
128
...
Jl.Demll!KII /i
,)(;)~Wi
~ -===-
~~lvqcYlllda
,,
SI , 0 na qaft a.'
, C uguna varayi n - KDQ IV b
DI
1l11 Zla
'11"
.
. '
oy . I JI arx aikl usan (U zu n
kaftanlt kondlilar bazar. pCISI[ 1 yeh ud ila r, b esir sapkah, tikma li
,
< ,<11 a (0 usmusdula r (Y V
.
nu s z rus gcy im mu duni . ti r I .
' . e menzaminli ).
, lYY<l II H. a bil" ox estter b
.
tutmusdur (Xynaa
Cl '
..
oy u gems yc r
rana, 'JIO
Ge3 xadr ra
szl) .,
jJ
na Canaa) (rus atalar
sz . Du da Oorq ud
d o te
uS an
11IJ~n
.
Kaftan szndan gcyim mxtalifli vi " ,
.
kl YI.l1l i fadu cdon bir su'a
forma , st il nulxtalif liyin i u'. bildi
k ibi
u I mno a bir ox birlas
i . .
ter
"
IJ
a ~ma
a nmn
lJhll:i xaqrrau , uoc uuu Ka(lrra;J n o: ' apa~HhIH .KaqJTall, r cp olIb lli 1{<l(jlTaJI (r}lc
.l 110
, '
IC fJlbllI Ka qJra H, r a pll H3 0 n .1 ' " pOBa , - C r p y c T H bIM B3
pYl\O i rapwl 11 I lBaJI 11)1
n OX M MaxnYJ1
CTOllCI\Jlii IIC"hl I) ~.Y'ICI)~ r~F1I11301l1l0M KaqlTalle (I3.B. Kp cI-l, ,u, ,
, )~
CKHHK TI
..
I
f<lYA(JI ~Klli K mapll '-"
., Jayp HLI l1 K., ( JOp MCJflI bI H K
pyce. Kllii K ('A' " I.o'pa CgHC~H1~ K. , p a 6 c KHi1 K " H3B 03HU KHH K.
CYllllllle qaf';;
I b
'
gCYlIll tarixi olan mill"
' "I I qoy,: an Ir nca yzillik
..
1 llIs pa tan mD nas1I1da) b
.
l10vlinn kcyfYY8tini Vu 8Ian18ti,l 1' b1ldml10 kla CVlr
' OHl
u g eyull
JW .\IOll CJIT> II b lll K. TellJ1Ll i'
_
'
J "
Ib lH K. ,
,
I K., KYPf)'3blH K va s (r
1I0 JJKOllII llK BCCX Rl l illC I1
.
, . 1 pY3eU 6blJT
,
TOf/ mc H lUB
CHJ/y oG J1CKaJl era 1'01 0
T
~ pOKIlH llopor oii Ka (IJTa H B
.
JJh . apac EYJT b6a,,) >1
OJllIOro l! 3 r o p o ll cK IIX "Hl!
_
'
3 aCTaJJ y llcro
IO Bll Il I\OB, UOl\IHHTC51, lInpeKTopa Ta~
V">I(
.,
'I
f"
\:
I'
li
f i 0I'IWJ.U M
r1 CI/ CIl If'.'fC
129
~--===-
-------------------"
MOAom , TOJlCTO ro H pyaannoro crapn-ucr B rJJinCTOIlO~ 1 I\,HlnaHC
KOf JI a
MCIUI
6cpyr caqrrau,
51
o.no fio ra
TOJlb KO 0 H 1M ,
~T~6 OH He OTWlJl y MCBR C4aC T h51 upo utc uu n! (AJlI.ta K a l: ClI JHI ,l.
4 '-I.) mlki haya t trzini ifada eden ll1 un,1l 1;.)~1ll1.~ geynl1 a:l1 .
Cc- mc nu B W HHCJI5lX, saerpa - u K 3(llTllll:l X (I opuoiu . l\10PWlB Kd ) .
K afta n turkizmi bunclan basqa rus dil i morfcmlurt 11 I q;)bul :ctmi~ sakilda ~ lIO JlYK<1f\lTim, K:Jt!JT a llJK<1, nadrrannurxo. K<)(I)TaH'lHK kim i sakill arda de isladilmisdir.
_ .
XaJl3T - Rus dilinde ilkin me'n ada - a'nam, mkafat. hudiyya me'na smda ox al. rast galinir: AGGac Mnpaa x.amn OT 0 1"ua nony'um; u nc C3).l,lJnJ! rnaaer Ha TJY ll Ol\lJlY(Qribocdov N..
J
11
]JaT nerxni xanar, tuen xoauii xanar, lIdJlKORhlii Xil;J.IT:. eJlTIlCRblil xana'r, GCJIIl':lLIlil X.UJaT, n CCT p LIH xa}Ja:r, W l.Yll1L11 1 ~amn ,
BaTO':llIbJiI xanaT VB s. birlD$molQrinin lvrkib llld,) l$[;:mt11vSI lJ,lll1
da bu a~ y anm va szn i$la kd iyini gsldrir. .
.
Y arandl 01 zaman xaJlaTHbJii :-; J f~) tt xalat<l aid oJam>,
xalatla baglJ ll~ ism) m./ naS1111 ibd edlldi . Get-ge~~) ~mll.: l n~
hat lrga mcylilik, qayglSl z1Jq , tan b, Jilik)} "'-'-,1 I1Dha Y8\, u<,: unell, l1l~ l
nasI -=- nay") VQ kimasD, clac da v i:l7I fi:lY,J, burclll1a mus ullyya tsizlik, laqeyd mnasib3t llm'nalan Ill C~'d~.\I1 a IX1r .1
. ,
Bu so nrakJ 1l1;J'nalar arl lq knn, ) Ishqa nFl!lnda ol111 aq1.\
qiy matla nd iriei ll1 a'na funk siya sl da ~I I1 I ;l qdad lr. Rus bul1 il (ll11 n-
1, 1
I
/ O Hll.'lC CGG
/' _A .
/ 'ml<lv.>II IW
i
i
I
JI;I~ Ke " ,
/'.r ,,0
C.7"'W O";I''' I<'';' )iII'l h''OIl J "fl()( )r~-/i llif", ,,,, ,,";r
130
~~
I /I Cf{<'_'I<' II()(I.
<'- 3-/3
J31
<;;"
/98 7 ,
-== =-
I\
!
Ih.cpa uren, BHLUIMO , norn.ayionut cn 0 611I1'1111 j' lla CBOHX ron apuurei nncnru .r x, TOJICTh lij uaop 13 reaaanOT
CKOl\ 1 XJJl:lTC
cepn rrn.nr J1Hl t OJ\l ( <<B oHli a 11 up ); jl a acran er e , s tuc 00 1>11<11 0 seaao 3aCTaBaJI nOTO/l1 yrpou B M OCKBC n 13 Il erepyprc, B -rnrapcico er
uoro
Bax :
cepefipncro xr xa narc,
BH Ma JICWHI\l KawllOpTal-l
Ilyurxun
33 IH ICOlO) .
dilinde ham para nvnn adt ohna qla huqiqi ma'nadn, hom ~IJ
frazeoloji hirlasmalarin tarki binda va metuforik maqamlan:a
15-
tifada olunmusdur. nu para nvndan hazirlaumts muxtalif ;.)$yalarla i$lallll1usi szn znn zDfuri i$\"k szl3rdan O\(.~llgUl1u
gstarir : a TJIaCHbl 6 YJ1JlYc, <rrnac lIhIi r ;l ICT YK, a TJlaCH\,1I1 6cllIMeT, a TJlaCI-lhl CaJlOll , a TJH1CH bli xamlT, ;l JJaCllbll 'ICX011 , OltC5IJI,
nOL\)'lIlKa, p y 6 a xa, aT JlaC
f---- -- - --- -~
cnocii eccno-
aapumta); TaKa51 cnensxas, xopona H CjJ( C J1 I<a~l ~ TO'1110 nyx IJ a T JIa Ce (H.flecKoB. 8011rc nt.nnu a). Ou s zn g cl va te's irli vasita olaraq m c t a f ori k
( H. LlYJII lH . 1l 0J lYll OIIII ;]}i
IUCII LIGl51
He
Il OIW YCKaJ l K
nc
Il IIKO rO
aa
60p3LIX
xpyn-
nee mcpncmun OT xropoaa, BI13)K~IJ I u Xp YCTCJI "PIJ Ka)KJ]OM, c a MOM OCTopmKIlOM iuare (Ham in
asur}: TCMHJ,J l' If cuep xatontac KaK lJCpHbJH aTJIaC npYJ1.bI JICiI<aT
uc , 10 JU li DK IJ O (I- .Ycn. 1:13 6110 r p ;:l(I11-1 HCKaTCJlh51 TCn J1LIX MeCT).
/\ .N.Ostrov.skinill Bcluginin evlenmasi esarinda tacir
S rromyatovun dilindo is lenen atlas sz tamamila macazi
Kllil, KaK COJII> , paCChJWJaTl>l H
)WI),
'.,
P YI\ <l ~ I I J
raary
IJ
saaaauuu.ra
c
6y-
Xo-
noznras OCCHh) .
Konna re. Qalpuq, qapaq. Hu turkizmin n is dilinn daxil 01ma vaxu rus -t rk mnasibotlun nin XV-XVI as]" marha las i ile
.baglaytrlar.! Bir ox slavyan dilla rinde islnnma kdadir. .luravski
aski belorus dilina kean almaz, a mba r, ars in, hax nuu . boq a(Ir, bUIIUII. ka zna , kaltra . k aft a n, arm va k . arak, saqavdak,
tuvar, tcrba, tii tn, surov ar, stsak V;) s. kimi Lrkizmlilr snn smda ko lpak szn <.I;) qc yd edir.
Rus dilinde bu szn dayis ik fouct ik-morf oloji V,l["i;IIJ!1
klobuk da islunir (qadim ru slar tamasda old uqlan ilk qu dim trklori LJCpHblC KJlo 6]'K H (q ara klobu klar) dcye aturl ar. Q udim rus
dilinde kal pak uin klobuk var iunu da ha qudim almm rt ( I047- c i
il) hesab ol un ur (C pcaneucx nii, 1, 123 0) Maraqh h udisndir ki,
klobu k ind i dini geyim ad larmdand tr. R uhnni pnpagl mo'ua stu da
islanilir. Hetta haya t tarziui d il ifad u cdo bilir: lJ P J1 ).[C I B pCM ~J [t
paccrpnacetu ca : KJlo6]'K
I
"
nOnaB anC51. HOLl )KeCDll lhlM KOJJIl ,l[(O i-t. 1.IT06hl II C Il pOCT hlnIl II
/ P .A ./O ilQ_.l('('(!(1. ,7 l' I{CIl "-O- Cl' ..IIa1 I11W'J(,C" O(, / itl:<I1l "'''W'
l_
10 b' h-e ,
;>OIl J bl Ka .
//I1iJ/"'"' -"{\"
IIJw /c'lI il
K:"I( "/'H, c
2 /HI,
ni t'./IICf!-
ym.ricy (T. l lacccx . vlJ nan ru .tx JICT ) : lampamn papagi , rty :
l lc Jl Ul H KJt 3a i J(J"JlI J CBC'llJ B CTCKJl 5l1lJl bl X KOJmaKaX (A.KynpHII,
I JOCW IJl OK ). Ooruyucn iirtk mo'nasmda: liparen RbITaW HJl H3
KYJJbKa rO J/OBY ca xapy CIJ51 J/ c Hel' KOJJl[aK Jt n ourenxas na caxapy nam.uoxt (J\ .Q CX0 13 . Epa'rcrt). Memarhqda ko l p a k a banzar
ardaq. dam rty. B hlCO KHC ncxpsm.rc OCTpblM KaJInaKaX
(I,Jll [ITJliI . .. ( fl H.CCMCKlf ij b OHpIUHua).
Kolpak Icksik vahid i bas gcyiminin mxto lif nvlerini
b~,ld irm,' kl<l zor uri di l vasito si kinu lXI~ ctmisdir: Il cpczt ranape en np ox o nu n CJlY)J{ HTCJlb IJ cnncr! KY}HKC JI ponecm.cpcxo KOJln n k c In xpacuoro cyxna ( H .J Jc CK Oll . J-{CKyLt: aJ ) ; Jbadcr papagi:
Ilcnovxa uonficacana H', OCT a Jl OllHJlaCb B HCll.o)'M:eHHH , YIW .D.51.
opurnu am.u yro dmr ypy OlHlc6LIKa n xpec rsncuo crumee 110C; IYlllI I Il ' rhc~ 1 IW .lIII :I f{(' (I--LJJCCKOI3 . O B1(c 6 bIK ) . Korna upn nua nnca K KOJI5IC Ke, Y'13 111~C J I pHllOJ\f co Crcnau ApKal-lhll 'leM He
1()l}n5l, a KpJCJlHOrO nOJIlIOl"O J\fOJlOnOr O -rcn onexa B 1II0TJIUIILl: CJ{Ol\1 1(o .'lIIa ' [1(C C JlJ lllll ll bl1l1ll KOJl u a :.-m JICHT Ha aann <.HHa
Kapcnuua): kiiltmn suki lisi ilo
y ar an an
dc rivatlan vardrr: A
JU.CJl' : O ~ I Y CBC' [aMl1 B KOJIlIa 'l1GlX, ll. OJK.U h Y"A<e JlHJ l KaK lf~' ncnpa
(h YII JllI. Man cmcnii poxr au ).
Kolpak leksik vahi di ru s dilina bas gcyimi mo'nasmda
daxil ()~m u~ Vil. bu diJin lcksik-scmantik sistemine tcz uygunlasaraq ouun tcrminlosma pre sesinde do istirak ctmisdir: KOJInaKOBa }! lIC% Marhalulur!o i si a y n n tenni k soba. Korna Ha KO JI II:l"C lIaOC pCTOJ lJOCTa TO' /H O PYlJ,H, era OJlYCKalOT Ha UCWl.X
B[JltJ.. j J pyn a nanacr 13 nc -n. (A.Kynp HH, <d030BC~liii 3aBO)]),)
botanika termini kimi g bnlak nvnn adlI11 - KOJlllaK KOJIna'l a ThJi i! > bildiri r. Du siiz a la va l1F)'nalan nda z aif, irad~'1s iz, m!i
(:a larlan nda i~I ;) Jil i r : J I 'IT O T b[-T O, H ea J\tO M nCJle 33 IW Jm al" Ta)(.o ) . . . I ~ : lml<l h- Bhl 6 a T [OJIl K;I, KOJllI aK (H.JIccKon. ,(HcKy.u<m);
( ,1',11 ( I\ [ Jl l CUIlC rJ II I K, G<lpOl/ H a al J X pJlCTo(IJOpOI3lI' [ J lJOJlB lt r , . ,
(n,IJI ' ll'J Wl\ CK /lo Gp b!J, YM l lhl ii II 1l00JTClI ll b l , HO 60n hllIO IH WH aF, H (ll)[CTI\la
(1l.J'pc'l.
135
Ko lpak sz hu ma'nal arla yana~>l asag rdakr snruitdu t;;lxeklik pesasini bildirir: 3 T 6 WIll Jl k ou Typrcn cu-uom-ni napcsn wyr IJ Coqnuu-rx 6bJBlm JX CTJ1HJl KOB, n p O M C1l 5l BI,~ IlX o m,~
JIY Ha xonn ax, IJ - 6,''5a Lllytur -pa, )UI'I KOBa B)-lOBa (A .l OJlCTO Ii .
Ilerp Ilcpauk). Ingar trki zmlar kimi ham da ru s dili onomastikasmda da antropo nim kimi istifada editmi sdit (<d luq a o vun tarixii san adl i asa rda kazak famili ya stdi r).
V .Dal bu leksentin bil' stra clave mo'nalanm: kolpak-zuif
irada siz, aciz, KOJlIla KOB3TbJi '-ICJl0 13CK - qaygls17 . sudolvh.
gicbasar (adam) ma'n a alari aruu qcyd cl.lm k . bununl a ~a.ll a~~ .
KOJlll3tIHTh (qadmm kisini) zua tabc ctdinn a si. onlan (k l(.t1,m )
axmaq ycrino qoymaq va s. kimi me'n alanru diqq ~)tD l,:\l~i r V.1
1
szn rus dilinde ma'na geni ~ l iyi n i , tatuh guu ll111aYI~ ctdllr.
1(YMa'l . Qurua s- Rus dilinde XVlJ ns rda n islunilir; Jlk
dafa yaz rh sanadda Astarx an Aktmda (1626) qeyde almmrsdrr
(Hlaucxn K3CP5J, 2,443 ) Bir OX tiirk dil lorind o qml1 l:t:lyam biq para me'nasuu dast yir (F asmcr 2,425); 0za~'ba'yc~\ll dilindo
quma~ ham para nv. ha m brmzatma vasnost kt.nH: .l l ~) m da
qadm adi olnraq islonm okdedi r. AZ8rbayca~1 odabi d l1111111 hor
bir dvrndo heqiqi V \) mac azi ma'nal annda islok olmu sdur.
.I
I
ij
tor qUJ11a>'IJJ.
(Xutui}
OT IlllT_UH.
<<1 1::1-
1 Sa x : B./la.11>. TO.l bIW<lI,l 1l C,W IWpb . roe lfJ(J-co J1I1 UCII/ , ft lfw!. c/()(!ope li . ;I r .
mmdf, c. 1.J2- / 43
--
CTa-
JTC)J(aJI
nuuran (rap-
RpKO
J1blJlaJOWlfX KYMa'-l-
O rcyxtu-tcm.r co
BCCX
n c060m, \1x lf JIll Ch HX uranxax JI UBCT I-IbIX ar Karjn;m <:Jx H auny nax (Jl.Toncr o . PoMaH 0 BpeMcIIH
lIcrpa I); OKna B m6CH Kax 6l>TJIli 6e3 CTCKOJl, HHhIC GblJm 3aTKnyn.r rpsnxoii nn u mnyna u (Torom, <<l\1CpTBbIC nyum) .
Zi puu xalq geyim i kimi ze lUri J~ya s a y il ml ~ d lr . Odor ki,
rlls alalar szii turkibinda da rast g8linir: ECTb opeXH, a na 31H1YIIC J1pOpCXll. Hu sz h,lZlrdJ Azarbaycan Q(l;,)bi dilinde i ~lunllla
s;) d ~) Q")\)'11,) ~iv'lsin dl:1 VD lK1minin Giircstanlll Qarayazi (Qardobani) nlyoll unull AZilrbayc<:Jn ~i veJri n d a rast golinir. 1
KOll1 J1 KOJl'r<JlIJl\lJJ.
novn -yaxahqstz ka ft an I b ild inuisdir: . .. 110 60JlhJllC accr-o JTJOonauca nupon II<\ rtou ctuuuai i HalTK, xorna na CCpbIX apraMaicax, 33JllJThl X ccpc pua Y3ll JX , rrpO XOll HJIlI cTapHKH H' acnozn.c
CTOJlhll llK II- }IBOP 5111C C Ca6lIJlM H, IT UCTOnCTaMI1, a KTO H C caana-
Qvsi-qze!J edt
pu:
1955.
l13ClI hJX
-===-_~
.'IJ l'0ilOlI(/
137
(l;;>~
a l'( )e n w fc K o -
-===_
tf nn an-ucnuu st kundl i paltandrr. Tu rk dillon nda apauxalat (Radlov 3, 19 1S). Dmitriycv Budaqova istinad ederok ru
diliudaki jupan trkizrninin do cpan udan dogdllgunll gstori ,'
[Dmitriycv 550). Aza rbaycan dilind e apan (Ohmad apanm
uzun qoll anm tez-tcz irmal ayerek . onla n harnma tapiyi ctd i.
Y. anmnzaminli ). Rus dili nde ha m jupon. ham da apan sa klinda isladilir: AKYJIlIIIJ IIOCne llJIIJla aakyra'rt- R ll Llp }lll Ll ii if>Y11311 LlYHbKY 11 ycazum cc TaK ' IT06 ne mcrynuncs xurancncu
(Fpuropoau'r. )lepCRII}I ))).. . .cc om.moc rcno 6bJ.lI O oxyrauo
-rcnm.ut n M})n::i1M Kracll hl ~l IIJlJneM , mnpoxnxt. Kal' MY'+:CKoi
-ranan ... {Fops xnii. (JleTCTBo))). Bu hal - szn apan se kli
manba dillar la saslasir - Volqaboyunda dogulan Vi) tat ar tn's iri
duyu lan hu m hi tde yc sayeu Qorkinin dilindo hel a uygu n1uql ar
daha oxdur.
K~'lIIa l': - qursaq ha m kisi. hem qadm geyimJiJTi nda islonme kte yana~ 1 ha rbi geyimda do istifadc ohmmusdu r. Trk dilln rinda kusak va kusam aq islunilir. (Fastuer 2. 439). Aza rbaycan
trkcasi nda qursamaq va qursaq tarixun hem do qusaq :
,
"
'I
.'
Qursaq - kisilarin qadimd u pallar srndon bcl lariu u doladiqlan para. Osasnn xara \'\1 ipuk don huztrlamrd t. ingilis taciri
diplomau va sayyalu A.Ccnkinsol1Ull (l6- Cl Dsr) m;,1' lumatl11 a
gr AZ\J rbaycanda Rusiyaya ixrac olunan mallar araslllda qur~aq n da paralar va r iel i (Ba,,: ASE, liL s.282- 83).
Rus dilinda bu sz<) a~ag l dakl llF)qam larda rast ga lirik:
qadm paltannda dabda obn gr-yi1ll ;1(\1: KaTe rl IlI;) AIl;qlcc Blla
6 eJlO~1
n cp c xna' ICll1l0C Tl T a Jll lll C.IJClIhg l 6 ,11'x aT llLHI K)'l ua KOl\1 (KYllpJlll. ,d l1'a11 0 plllllK ap ~Il'i ; I'h: l li i ) . K.. ,ndIilurin. s ri.ciila l'in v,, s. bfta ll1l1. yClll H.llJ....111I11 ,;g', q l ~ :;cYllllia rnin iislnd<Jn baglad lqlan. dol,ldlqlan pi\,~tl : 1'\ ;'; 1 1 ~. : ' /I. 110 ih y
fibUla B
n m lTJ, c .
~ ''' ~ -===-
.ok olmusdur:
~a l,
'1II 1l0BlIlIKOB II
OKOlllKaM Ii MII O ~
~~
139
~~
-====--
(IJ}lHlH. I fruar). Rus dilinda urau c ur aii 80POTllII" ~;,) ".;I lI1 d"
de islani r. B OpOT lII l K III J flh lO - orn oacno llO p 01I1 Il K, cuyc xruo-
r annnci,
poit
T5I:.KCJIOi
He60 naxpr.nro ropoa CCntamco .. (Fopt-xu ii. Foponox OKyp013a). Rus fa.
IIUK
Kp)"A\ KOIl -
ununca
(Ilcrp
51. Koro
He Rl I
KTO 8 OTBCTe? -
CYPI,ml. Stlrm u. M. Fasmc r, V. Rad lo\'a istinadan gstoril' ki. bu leksik vahid kn m-ta tar mansof szm@ s zn da n olub,
sr (boyamaq Illlglpmak) kkn dandir. Azarbayca n dilinde
surm u sznn g a ~a , gzu akil<ln (gad mla rm) gara boya,
mo'nasi ilo yanas r (csrma OX o landa ga:;;a dJ a ka rla r, goza
dim. digor ma'nalan - kiln YiJvi cle ment, tax il xa sta liyi. rong ad l
(~mayi ran g) kimi mo'nala n (ADil 4,120) islunilir.
J~ lIS
JIJna, cm
CMYrJli1i1
KOT It KOfi Oii llI all O' IKe - ITplI~ IO Jla MellJl ( rapu ll lIl . ((rJ POIlC 1l1CCT-
Bll e).
I1 BOT
Bu trkizm
$<J klinda
h;)d i i
<l ilda
bblJlI l HJlH He m
qa -
KOlJl'hl -
OHJ IIJICT, lI a p YMHIICJl fl<l}!, C lf:le YIH IJI CIIIl MM Il 6PO BlIMII,
B Ga pX <lT IIOii
llly6Ke
,11.. 1971.
lntfll/;>l "
". C.IOGJmCH H
~ I"' ""' ~
~ I
61'0011
-===_
11111 1.
D TIOp~tC, /KCHa B Cy p MC
M)')K
x u KYJlalOTOj B py a uuca x.
Muc o -rcnt.
_ 1I0.rrP0 l",
'TOK, DbIXO;:U I 113 Bollhl , c utc B O l K::WJUIX. U PO"A'<l . m.rru -
aCT IItlCIICX nuuo 11 T~ lIeTcR Ja 1\1CIIIK<1;-"1. J10C raCT OTl )'; Ia 'I~p
~hll
JI \ C:'oI'IYC
cem!!!l da va rdi t.
,
D jliuu zda di) incu llcin cu ~uklind'-l i ~ l;)nI1FJs hallart mu -
lurndur:
I '
(X ;)I:II)
.j
JlCCJH
Tbl CR4
ccpefipo xr n ox o n a
Bo noc a ,
nce 3 y 6 bl
o npanc
142
III ~T
( Lly-
locuomur
11 3
Gm:aJJaM Il
GYKCTOM
J(P0)lWJIl1
1I0T. )'WII.IC
rnaaa
TpCIIOil010
XIII ).
B3lt blXa n,
cro nan, 11
XOTH
aa ary ncnn-
ecro KpO Hb
incillcincu szndo truyen bu sz rus dilinde leksiksementik istiqamutda inkisaf ede rak ham do h cyvan larda xasta lik nvn n a d u u da bildirir : ... H<l'IHUaJla r OBOp HTb 0 ~lYM e Ha
r opon cxu x 60ii H RX a
cr paunto
KOIICI)311JICH ( A. lJCXOB.
Ilyurc-rea). Bu sz rus
ant roponimiya stnda famili ya kimi m hkem yc r tu tmusd ur (Masa l:-t!l" Llsu nin in K lasa us o rinda).
Trk dnyasuun znda du inci s znn mn'na sarhadlori
lulduds uzd ur . ,<ll di muyycn o h mmusdur k i. ( j.M ark va rt,
V.\'.Barlo ld. S .E .Malov , S. Q . K lya~to m lllln aserla rina osasen)
len en. yaxud Ienu - oguz adlan Inci , a sil inci ayr rna'n as mda
Sir O,'II")'a aynuu qndim trk ad l o lmusdu rl . Bu ad lar inc i
s ztmn t rk vvqn do. esten k me'yarlarmda na k imi yer tutdug un<l sub utdur.
Ta 1)Ta. T~ft<l - kntan tox unusl u za ri f j p.Q~ls_a. Mxtalif
rong ti ipa k saplard an mi lu-mi l va ya xtrda zo laqh toxuma texnikas I us as ruda haztrlnutr. v sasa l1 ~ arq lka lnrind'3 istchsa l o lu
llUl". 16-19 <l~ rJv r d ll t ana istchsn lJ Aza rbayc311 111 ~(] maX I , Tb riz,
Bak! V;;) s . ~vhvr l ~)J'j nd gCll i~ yay ilnll~ d L 17- 19 asrla rda
A7'lrhaycall<.I;1ll Rusi yaya ixrac olullan ma llar slras mda tafta
parnl;J1 Uil var idi (ASE. IX G.. s. I65). Dilim izda pnra adl kimi
( ' ;)Il c .) .
- - - --
- --
'11
5I 3 aC1'a11
CTpOBHHIlICll) ;
l k
KY-
na).
OCKOJlbK!l. ., ). Bu s z rus dilinde lr qalm -q, mtlis olrnaq lll U' uasnu veren ifadau in do ta rki lnnda islnn uusdi r: O <OJl hl\O 'rror
pOllJI CTOIIT? I3 oeCl\lbCOT py 6J1cii . (Dy- 4JY- '\)Y J;aT IOIII K,1. 3 '1"0
lIa3 LIB a CTCll Kyml ec6e p oamo II Ge3 lllT<IJI')B xonn ( LJCXOB. Saf i.tn}. Sten s zndo ki SCI113 ntik duy i ~ Il1;) I;jr boz en haqiqi
cvolyusiya xarakte rindo dork oluna hila r: Hl trkizm da rus dili
lcksik asnun bir ox sahola rinu kca bilru i .dir. Yuna lccva yazrr:
C JIOUa ur rau u
.1
qiopxta
06 UJIIBl\1I
pCllll
t>10p.\!I\OB -
I?S? c26 7.
.\ / , .
lIuYKo
~1)1/J.,
c.ss.
I',
/.
145
.", "t;P
--====--
,
,j
f.
uas , KaK ' lam lOii, noncr cnuexr (5YIIIIII . <<3o lil'a 11 Hancpu n).
Gcnis me'nada: Il a ~I Jl T H II KJI COCTO.llT O('LIK lI OIl ClI IIO B eTO ! IUax .
y p an n srx Ka~l cHlI O IO 'l an M OIO (cdIy rctuccrunc 11 Ap3PY/lf)). V
ra .) dcdikde Puskin trk-m solm an c.nui yya tindu mos hu r ~x
siyya tlon n lurkan Q as dtl ~ la n ll l ll d a~d : ll1 al mal l slitun larda n
yarul drgrm nnzerda tutur. Hamin 111;)'na<l :1 Ori boycdovdu: Ka/lllllJ
e 'laJlMaMII (Fl yr ceu e aanncxu, K ph l ~m )
alma ilo ya l1 a~ 1 X IX os n n kbor ge yi mini l ~ ~:ki l cdon
turban (t rb an) sz q ad m bas gc yimi .u u'n as.nda gc nis is to nmisdit. Avropaya yuy ilan, 0 cmlndun . ' ra ns rz dilindo do kcnn
trb an trk d il i n d ,) k ~s :ii ilo ~l i:ltj,,,d :m h (J),lX: j\,1.] '" '1<;
mcr, IV , 136); Turklorde yalmz k i ~ i b;:-;: gcyi miuiu ndrdu : ()(j .
I 1"/(,"'-<11.06 11. P I'Cc...-ue QJ(/IIII.1 I'1I mHJpKCK~O IlPO I/C.tO.JK'd ellllfl. c . 1 11 .
: Mcc id !J<.Jl,;ru.- l" u,\ 3n K li f boytanmn J"Cf satan rcrinc srs snrms. Trk dnX3S1
Ar.1~1Im'31.1fI" Jargisi. .A:'3 9. 19Sf .\.171.
~~
147
~~
-====---
II
xi ctncq rafik zang in liklari nin mila 'yyanln sdirilma sindn hir aydmhq yar adrr. Bu giin de bay raqlard a sa re f cyni zam anda ugllr
nisani o laraq saxlaml i b islen ilm okd odir.
bunukoda 1];)-
min ma'nant dasryrr ( C pCJ HCBCKll ii 3,1487) . G rnr qadim tilrklardo kz!o yana ~ 1 at tkud un eb tug \' ;1 bunuqa taxrlan qotaz
dzo ldilnu sdi r.
(Sahla, .l wibl3 . K ay ma ( ha ~ i y) iJk da fo 15S9-Cll ildo
Boris Qoduno va aid sun odlnrda rast gnhnir. T rk dillurm duk
i
kayma sznda ndir (Fa smc r IJ, 16 2). Ru s badi i dilindo bu s zdan gcnis istifada ed ilmis di r: B CCPC)lIIHC CT05lna apn c'rospa
-
n ul. .. Marpcna
- He u y.. .KHO 11
TaK II CK)' CHO CIICJJ3J] K3C;\IKY (Torom. . Mepru ue n yu
ur ) . I-lilrak at bildirart sz kimi : . . . lI C6 0 Jl b IJlJ H GopOJIKa TOJII> KO IH,aii~ UIJIa.
-racn, n n ua . .. (BOC KpCCCIIIIC); Mopc uc npcpun u o " pyrulll HM C.H aanaun OKOM.'1lI .11O Ge per ( EYIl Il II. ljcn
m ): Flo HeeMY
nnany
apas poc: O KOJIO r onouc . QI,o i:o. l.lIUUy npnuem . m .tx CTall KOB (1Ioc.LlII IIOK); fJ p CJICCTll n H
COJl,UaTb I CTO.HJlII
~ wocee . . .
n OllBII JKIIO
s s zd r
\
I
"
s z); 31" 0
311a 'IJITb
C:o.1Y Ga UJMaKIi
Ka- '
" "lil' </k.l." ' UIIIIIlII(" " .;n -n,'o IlI"mn o.lfnJ,,/11I1/.
<;;;, ~
149
<!i;>
-=-=====-
r:
hem da meto forik maqamda islunmesi faktlanna tcz.t cz rast
ga linir. Bu s zn a lava ma'nalarnu yaxs t duya bilmok n
on un heqiqi ma'nasm da is landiy i mntnlu yanasr. digur muqarnlanna da diqqa t yet irak - C IIJIC lI b51 KY'ICI'<l, cut KY'fl'::P 11 rpHllhl Jl0 urancii yxpauteust t(BCTaMH, nap-roti H Iiaxp axmii (A.lICXOIl .
O CKo m .K H M OCK UB CKOi i )!(]I1I IIl . . . ). IOOKll nu I 'cnpncr-rc uc
6 IJJn O, nstecro HCC ecxpyr rtosca ancc na ll:;IH lIll all H uacras 30JlO r as axposra CBCP K<lBIIIa}! npu K(\jKJ IO.\1 cc )IBIlIKCIIIIIl ( Kvnpnn .
13 unp xc). Osyan m xarici oxsarlrgma gra mc'na krlm uxi:
Evi n di varl ann da n qan n strstralar so klinde . sa aqvan <lS!lIlI<lSI;
Cner Iiaxpmroii B UCH T na n OTOJJO'-lll l,IX 6PYCb5lX GJ1CCTJI T ncac
Il bIM nueesr H a OK pyrJlOCTH CTCIlI-Ihl X 6pC13CII (KYflJlIIH _MCJl101ra] hrmak to runun tavandan sallams. : B BCPXY, MeIK)I)' CTCH3 11-1lI
J[
unasi cx ovun yaradic thq s lubuna IllO XSUS c lan caha tle rde nd ir:
l:iaxpOMK l11i noxyrnn r OJl(JR OH, nOBaJHUI C>f np)f){{HHIIhlli rarpac
II
IIOCKO PCC
YKpb lJ1C}J
(exov. Gsterilan
\) SUI~i ).
Paltar adlan qrupuna aid ctdiy imiz sz lerin demak o lar ki,
hunus r zang jn vu maruqh i slo nma x susiyyotlerine ma likdir. Bu
da h a min szlenn rus odebi -badii dilindo m h ka m , cyni zamanda sahit m vqcyu rnal ik ol dugunu gs ts rir. M os e la n. XVI II X IX eerlo r rus herbi gcyim inda as as y er tutan za bi t pap agm da
luiuk mo'nasm da islonona su lta n .szn gtrero k. Bu s bhesi;; sultan almnst ndakt fulu yi xatut etdrgr n bu a d o sy a ila
hirlik dn ru s dilinu kcmisdir. Bir ne a n m unaya ba xa q: Hama
ronua COCT(HlJl<.ICJ, C/l-JCCh ' tcpru.rx {jJpaKOB , Kp y r JI bl X UIJHm" r pynanaxvxupacapcxax tienux xoncroe. cY JJT a HOB H nazce
xnucpon (Jl opcp. 3anl1 CKII IIIOCi-l. Bp cM e IIH ); Boofipaxcaro AJIeK-
'3H II CKH X
naynu u.r (KYJljJllH. <<I la nOKOC); Paltann khna lib e te kla rind a n sapl armui rklm osi: k hno paltan n grns: 3a ll)'llio i1 H l! r pOUl a, Ka6JJYKli Kp l IBr,IC, Ha IllT;U WX GaXpOl\I 3
11 nrax xta'n.r, JIl IK CJJOBIIO C06aK31\1 11 l13r p b J:JClI (A .llcxOll . ! la
KJIaJl6lIllJe); U OT OI\\ OH nO CMOTpeJI nn eBOIO WIllICJI!>, ofipc'san-
caunpa, napr, jJHCYCTC5J 30J IT bI M, B r om veekof xopoa c, \([0cynap t, apxo-cmnu, C ccpefipo ra, na neparo p - '-Iepli LI M C 3 0JIOT hJf,.1 a IJa roJJOBC ][IJJeM C 6CJlhlM CYJITaIIOM ( K JTlpllII. IOHKepa).
M asir dvrumzdo rus dil in de urxaik loso n bu s z banza t-
npOLUJIOrOLl.H Cii
IlYIO , TQKC paan r p5J311, no KOJICIIl I, C IlIlC IW Cll 13111 13Y 6axpol\Ioii
I1h1
C 3aca.H CIl II LIl\lH IJ paCT5JHyrLIM I! n e TJ15JM >l 11 B3JlO XIlYJl ( KYliPH II.
I"O p C,
p acm .nrn
Y3CJlKaMll , TO' I-
<I-ICKY-
l1a ).
A.eXOVU Il
fam liyasl
Baxromkindir.
adi, kiik adallliara ma i~at a~ya lan nda n fam iliY8 d zaltnmk n' <!i;o ~
J50
me rOpO JlCK,UI
n CJlTp
CBaJIKa K(l)KJl LI
nem,
[lO'lCM Y HJ )J,eCBCKOC
n OllJ IH MJ CTC>f B Bc60
JSJ
--=====_
.'
I
,[
b.:
I I
i~l,)
I
i
B 'lyil -
xax (Eynun. (,ITOJ.l.ClIelKlllIK) . . C/IllIpC H IIC IICpC J.l. lICJlCTOIlCJ.l. l l Mh1MII cY,Uh6al\lli 11 -rynoe, 6C3 rpanuu noc Bhl COKOI\lCp Il C nepen
I\lHMO npoxoJUIW HMIl 'l yiiK3MII It uccrpusut llJJ,lTKaMII ( vicxnn.
Flauaxnna).
Aza rb aycan turkcesindo qa dim s ztord endi r. K DQ Jas tan[an nrn dilinde cbba - cuga sere i geyim maqunund ad rr. C b ba -cuga irqab gcyrdi (X boy ).
KalI 3.J:'C - qan avuz . Qanavuz - al- e lven ipa k para 14- J 9cu asrlarde Aznrbaycanda (Samaxr, Gen en, l3asqal va s.) yayrlnu sdi. iki nv vardir: yngl , zurif nv bur sa, agir nv tafia
ad lamrdt (AS E. Hl C. , s.37). Fa smcre g ra ucuz ipak para
farsca kanaviz sznden yararmn sdir (II , 178). MOJl O)J.'Ul BC I{'-IaJlaCh B lllCJlKOBOM K3Hayce Il B1I<.I KOJJKC lI3 6apXaTIIOII.. CllllCJllI
(<<Eernh1c B Honopoccmm ).
r ~.p_JIlm:. Te rlik - Rus dilindo qlsa qoHu dar xalat, kaftam> ma'oasmda ~ludil ir. Tap> sz ilo bagh dlr. i\ltdan gcyili r.
Alm yaharinin altmdan qoyulall I1k d\:! terlik adlanlr. K m m
tatarla n va trk1ar da cv ayaqqabJl anna terlik deyirlDr.
Gcyim: qadim kaftan. Kor.ua KOHCTi1l1TJlII i\.KcKO Il P,Uk
CJlKaJl 00 MOCKOBCKHM r OCTIUIl>lMBTcpnHKe . . .BO BCe1l1 :H O M yc-
--
-====---
(Yena orada, qI.XX). Gstardiyimiz asagrdakj nmtllKld,J yaprncm (epana) lrk izminin mgay isv n bir
vasil scil1ll8S d8 maraq1Jdlr: KorAa HaKOll CU, CMY nDKa3aJIOCh,
' ITO i\1Q)KllO OTJ1OxIly rh 01/ IJO)lOUl CJI K C<lMOMY Hapy, pacIlaxuYJl
1l11111CJlL, IJaI(CTYIO Ha II CI\I 11 BIi ).l.e el1all'lII, ua 33;meH nyro Bllue
(Jl.ToJICT oil. PyG Ka J1CC (1 )>). Epana tlirkizmi bun lardan alava
bitki vu hcyva nat alvl1l ino da <gi ianar nvlarindan biri (enaP YI!lIl IJOBY c ua ll ' lY
I '\/('11,'(' (" I( ,.
IJ()CIl10~lIbll' I'.U!.1rI'III/11
"
I;
I
I
Kilp -
,111jJ, ,It.
1 98-1,
(I
P} CCJ..W I
") 1>11-",
<"-33
JIIlO p rCCf.:II C
iI
lInUiII,
(;, 1) siiz ik) bal ayrr: Bu szn ilk nnumosma Elam dilindo
y'17. ilm l~ nux i yazrlannda rast gnliri k; orada qarpi/qurpi saklinde
is!,)Ililm~ bu szn clomonasmda oldugunu hamin szn OV<J/'i lliJ fars diliudokt Iurcmusindu dasta. yazrlmasi sbut cdir.!
Rus dilindn karman uvvalla r torba, su mka , <H1ta rna'nasuu
da ~l s,l da indi paltarnt bir dct ah , osas h issolcrinden - clcmentlarllld ,) hiri cih mo'nasmda isle dilir :
PYKli CYHYJI B KapMaHbl ,
(Fopi.su . )lCJIO Apraxtarroasrx,
ru. 1). Xsusi sah a s z. tibb i tcnu in: yogun bagirsaq divarlanrun crbc cr torhalan m a.~, (karm an}, karman ram (yaradakr bos luqlnr} CC PJU/, V. 822.
);aov lII. Habus.lba busa. Rus dil i ila yanasi alman , anstz
t 'N 3. .V' IO
c, 101
.' IOIl<1,li'C6(1
f'.A., r(lillay)u!I(J
f'./ ~ 0
11II1't '
154
c. 5 -12
""'-~
--====-
r'O{JKC IIJ..T }(III,IICII/{!O(lillllie 6 C,.'1(I6m (I<I>"1I J/3 blf.:e, COI!CIJlCKQn II1lOp Ko,lO,' u n,
15 5~
':
"
n cr) ; CMOTpllM H3- n O}l KlIGH TKH, Jl3 -3a xourxn. r BhlJl C3aCT IIbIC O-
KHil ' {Cn O BCK B Ka m \ l h IUKOl\1 T Y.ll )' II C TCI\lllhl M CYKflO,,1 KpblT,
aa
IIC
suncn
uonrto ncau .
(JlCCKOB .
lpaficac):
f-1 11KTO
runcm--
era 13 ilP yr OJ\I KOCT IO i\IC, Bh IlOll O' I(\5I pa:Hlc TOJ ILKO
Bpe:-lcHIl npoea.aa uaprn~ ['I B KP bIM, KOl)W 113 JlCi\1 6hI Jl cmmii
Ki13aUKlII ,T,YWlII (Forens. Maiicxaa 1l0'1!' nnu yronnctuuuta) :
Fcncpan .. . ClI ne JI B TaTap CKO :\1 IJIC.T IK OBOi\1 xa.1Ia TC II C Il aIII1 poc xo B p YKax rmn 'Jan H3 CTa KRllU B CCPC6P51J-l:\ 1 nOjlCl<lK(111 HIIKC (BOOKpeCClllIC). Ona c n xna C r o noii u o rn -ra'rapcic nii
6a lIli\I<l' 1OIC. , (IJYIIllH .
B Ta K)'Io
IIU'I1,) .
156
Gcyir!e bag h turk mcu se! i bil' sn-a szl onn rus budii usurlarinin dilindo tur k, tatar, qlrglz va b. k. ctnonimlorla .stonmosi
de m sahida olunur: I30Jl OCh! 6 bIJIl f 0 6 CTPJt IKC IJL I B KP Y;'I\ OK ; Ha
HeM 6 bIJI oGopBaJIIILIH a p M5IK Ii TaT<lp CKII C map ouap t.r: IJ CClIHX BCTpeTHJI 51 Il yr aueea: U H 6J,JJI O}lCT 1I0 JtOP 0 )Kll OM Y, B ruyc
H B icnprmcxo IIJ::lIl K C (Kann r auckan 1l0~JKa rJ1.2. ); ~hKI I H a B
XaJIaTe H B T)'11CUKOi: (!)CCKC , CT05In uocp cnn ne opa, ccpzurro
TOllaJI norauu, paauaxuuan pyxaxur ( '-l CXO B. Yllpa31l Jl IIJHl); 51
aau cmn a, -rro umtaauue .aann oparuana OCOOCIlIIO 6CJI(Ul T)'~
peu rea u urant - IJ fipnnnnanronsrc ccpr.ru (T .I lacccx. 113 namni x
am . xr KyrnaKoM
ut.re ('1I6 11 I>KII , H 1I0 l'J I>J}lCB ucxiuoro, paCKHTHK ona a c e ny6JlHKH
11
-=====_
I ()/ (';'/Jl7. Xililf," 1 (lf<.)If' llI/ lI li lII illl-lbclcri I 'i" fiiJff:mil zJJi"{fcri (cvircn: Ril lJlaz,1lJ
S ,>",,). f lirk !rriill Ahl,'111II1.1 Fllstitlltusu YtlYIII/al1 A nkHfII, 1967, JJ, .<;.68.
157
-=====_
lI'i
"
\~
I',!
....
bu dilin b t n tan xi inki sa f presesind o ua za ra ar-
boyu olan og uz lan n daha das tam dovrh.riudun 1.", l1a n 1l1 I h }/
tiu l,
ok, VB U ok o lmaq Z;Jru iki hi\yiik kola (lvnld l{: llll t-'iirm kda yiz. Boy-qob ila m o'n as ma I;!" !'lll hu ok )':llnI7 s tlah dcvil .
cyn i za r nanda . sinwol .... L raq bil , j,: :'1,11" i l;lda cuuokd.xl ir I
Aynca gtrs- k . Azarb.tycan dilindo bete. tan xun horbi
term in kim! formo .asnus va islok hk qaz an nus (1:,ru'III. ~ :l t a i!. :llI .
pan I1I" qCY" rnalik uhuus. zonginlosa -zeng inlssa m asir d vro
ta h u r, a xruaq . r fong, cli , n nh nyi , l1lil1lJ :I ~J . lul' . s ii h: '~ 1 (s q osun) yaraq . rilma n. ordu Vil digor leksik vahidlor .. Ir , ,I,. 1;II"S.
rus va
S.
nl misdir.
Rus dilinin halo qcdim qatlannd a trk men soli ln.rbi leksik vah id la rin c ld ug u bir ho qiqo rdir.
Erarmz m lap avva llarind un baslnyan rus dil! il.l q.nluu
trkloriu - hun lar. xazarlcr. bu lqarl ar. sabirl.. m u va :0. thl l.,rinil'
q a r~J h g l alaqasi vo ardmca K iycv Rus dvlu tiuiu 'lii rk-pccncq
bir liyi iln hn rtarafl i, SI X t <'l Il1 <JSI. nehayut X 1I I usrin orralannda
Qlzl1 O rda arhg l va rus torpaqlarmda xanhq hakimi yyut sisteminin qu ru lub barqerar olmas t na ricosindu rus di linu tiirk mansol i h orbi s zte ri kema sj int cns iv hal o laraq g ctoru r. Dia-
Si lZli ltl
SI.
lekttarde bu s zler gcnis isle nmck!o nis d ilinin osas lan nu uygll1l l a~ araq
Rus dilinde hu sz
n~ag l d n k 1
mv'nalarda
1X I~
<d qar alaY1 haqqmda dastalHld akl tiirkizm lill'll,lll b'lh s ed,)Il
N.Uaskakov onlan n s1 raslllda c;lGJ JlI , Xapa1Jyr. xopYrHr., 'J11111<a.
WepCllJiJph , JapXall, cynap . KYJlac . AJII1 KaIIYc, 6or ,rryp. pCBy rll,
an 6cp bl , 6m 'BcHb, 6(Hrpb. IWJl'ltIr kimi llilrbi 1cksik vahidliJri dil
gslerir.2
Qad illl rus lllvnbal arnda qcydn allllaraq ilk ibli dai r llS
ha rb tcrminliOll"i i:Drisinda fal mvqc tutan, hu qabildiJll 0 1<111
G;m) ; JloJlrt) fk,KlJJ 0 11 GC3 ormrJI KIl lIlC)KJl:)' KaJall KHlIf Ta6 opoM
( Y cn'J ol"a<l;l); Cpc: ur Homl Il CTO llT .. . 11 rpc60BlIUK JfC Ta6oph!
\ b CrJl LIC I1 I lo BOp OCCll1m). UzJmi:lk, mvqe tulmaq; Imrbi nizalll-illlizam: I' Op 1thi paCll O.1J O)]iCH bl 6bJJ1 H Ta6opOM B BlIJlY.. .
(0 riboldov. BulqJ rill') IX2};ci il 27 iYUll tarixli ma klub). K,
d,)S[il : Jlccwl'lm TilG OpOB coGp a Jll ICb BMCCTe j{ )f(JlaJi ll Ilcpcnpana
(T. l lacccl< . I !'J ll;lJlbllllX .'leT. 2 KH); Q a ra l taholU : KaK Ublr alJ -
Ihrahim ..1tay . K CII J.1T1k C;; J ..UkullJll t7<nnc,! I :.,u 'h \.(' ,HnJcTII. I)Cf ~icr"l.:.I~I: 11.'1 1991. J. 8/11 B.u: (,no :m' 06 H TIOP" T/CtIH _TeKClI lW f> .. C"OIIC " ""11"'" " ,,'(11'<"11(' ''. .\. J {/ /f15 _
I /l . '.\ r,Je. " I I,lr Idlec/' 'lfI dcki lrl. ('(' kc/ imcla. lVA, istafJblJl, /994. .~.12J.
-' IJ,,, K .../k l. 1.,/k /ol1l ,1nto loJ!iYil,f. Bill.I. A rrmI;-'~r. 1990, s./5.
~iran.
<!i;>
15R
-== ==--
159
<!i;>
cdir: hvrbi
I1 Jl BJI)KClI lI C
Tapac I; YJl b-
illYlll
~
cp-- _-====~
Hom qa dim-ilkin. h,)111 do nixbutnn sonrakr a larlaruu S, I larrus bu s z rus dilindo sila t kimi da i$l<:Jn ir ra opur.ui. - a .H , -oc.
Masir A zorbaycan turkcas inde SZ yoni dun va(,mda$llq hqu qu
qazannns, dilimizdak i ahnm a batalyon sz n s lx l.~d l l'l r;lq 1";)al harbi leksi kaya daxi l ulrnus dur.
JjYWI YK. Bu u uk - At tkiindun hazul annus aypara tormast ohm, saaqh ali hakimiyyot ratuzi kimi gelman ;.1SaS I, ukrayna dilindo bunuq , polya k d ilindo buncza k (trk hayrngl $~) k
linde isladi lir. Krim tatarlan dilinden alnnmsdir . Ann bogaz l1ltl
baglanan boyun ba gt . Radlov , 4, I S! 5); Fasmer. 1,24 2). Bunuk
15 ~18 asrlarda trk pasalartu m, l' olsa V \1 Ukrayna gctm anla nnm
va rus kazak qosunu atamanlar nun liakimiyyaf romzi. At tkunda n sacaqlan vu iki gms qotazr olau 2,5 metra qndar uzuuluqda k ravi va ya sivri uclu dos tok . 2. Byk hn rbi ork csulord o
ky! musiqi aloti boznyi. Tug. 3. Al boynuna baglanan b~I7.<J k .
(ASE , Il , 352).
Tug - cski trk dvla tlorinda h kmranhq bclgclcr indcn
olan sancaq , tug galm asi iJ", ifada cdilirdi . Tarxi bclgclcrdcn
anla~tldlgma gr\) tug ba~lllda bir d;:m1B! al VH ya yaban Slglll
quynlgunun dalg alandlgl va ipi:Jk quma$ $aritlarinin asd] bulundugu bir gnderdell ibaroldir. 1 Tug-ucuna at qllYll.lgU saagl
b<Jnu ollman mizraq ; hakim iYY;l! ram zi. Orta usrb rcl a bir lugu
oll11aq-sal1caqbayi; iki tug - baylilrbay i tug-pa ~ <l hakillliyy,)tini gslarirdi (Bax ASE , IXc.). Dilil11i zin Oguz blga dalll$jgmua tu g~h a l11 da qa 1111~ saaqla nl1dan hrlZlrlanllll$ YUl11$aq sprg8
demakuir.
I A bdu/bdlr UOlluk. id.1ri-A skcri ln lli1l1 FC {cri mn/cr. isfilnbu/, / 988. s.sx.
-=====-_ ~
160
.",~
CT5I 53 1).
1 61~
maqda idi} ul an sz yungiil kavalcriya XSLlSl alaylarnnn nufuri, kavalerist ma'nasmd a isla nma ya basladr .
Bu sz Byk Fridrix znmumndan baslnyarnq nlmau ordu suna tatbi q olunmaqla barahar, alman dilin o. 0 cmludun polyak dilina! daxil olmusdur. (Fasmcr, 4, 158). Oglrm s znn
scm antik dey ismosinin (harbi termi ne evrilrnu) monb alorin i cl\!
trk dilloriuda axtarmaq lazrmdir. [Iaca de onun hurbi termine
evrilmosin i Trkiyu-Osmanh mhitinda du lnss cdirik. Bizim
hildiyimizca, arnq t rk Ycnieri ordu sunda xidmot cunck n
kiik usaqlar qapah ha rbi maktab olan Oco mi ogtam mokt ehinde oxuyurdular. Onun ycnicori dvrndo oglan a~ag l hurbi
n hesab olunurdu.?
Bu s zlo bagh topladtguntz dij materiallau iurismda
YJIaHCKIIH
oqJH UCP,
TIIJlaTb l
Ke".93
M IJl ,
"'"
162
--====-
(Jla-
T.1r;; JJliJ ~UIII:lll.1ni?n aydm a/ur k i, bu lkiJlimll or du/:lrlllJd x/dmnt cduJI x/slIsi
!/rk a!ay!,m 0/;':1 Ol,'l,1!!. U/,lII b!k lar;nin adllld.1!1 hll tCrJlIIIJ {'IJS difinu di) kedi.
B a.>:: PYCCKlIIl 1/0CO_7 B Cfl/(/.\ll '.7clllcmfJ I I I/(JP('('611 ~ 10 '/cIII0I1 /I C,'(J OIlIIcwmc
O e,IlO/leKlI 1tl! I1i'p lI l1 H(1~a/1O Xl'lfl 6 . , c.132 ; Ni l/ml Vcy ssm:Jnll ((; 'C/ll~"crllcr.
OSIIJ.1nfJ <1skcri tqJ.., Jat/!/ 1lI tcdqiqi!) (trkcyu Wrc/llJiI). TD lim\ dcr!!i'l~ /9?3. J\ f,)'.1
{sJ9-54). s43 .
A.II;I(}'lkIGCKII J /eKCIiKG /llIOPI-;CKOlO 1i1'001t'.\o.)/(I'II1Ii' '! cllwpu8e.o/ 'yc c"0,\1 !iJlIlI
Son -
Metal
ucluqlu tir
cfJ./ ~
X/)''VlJ
66., (,l!uy -
2 rpCKOIl
<'Y>~
J6 3
1'..17.
--====-
K o ~ s zndan tarixi rconreunii sz yararur. znda ar xaik mozmunlhr saxl ay an omcnort SZ qedirn rus di li ndo
({ o (iO :~ I~bl i i mn'nas tm dasryrrd t (Cpcutcncxn l , 1305).
1
Kn ut cuo f :n !\1<1II qosun ata mam Zaporojye scdn 'I e sun ielara reisi. Burada ordu idarast (qorargah) kos (dserge . ie-
dilir. Turcruta aarpa zu-t ; nna pn nyra ctp axca; -rapau crcnofioiuu-rii
Cunt 60p01'a OKYKOBCKllli . Pa3pYllJ CHIiC Tpon ).
..
Tam arxaiklesen bu szdun dal ia sourak i d vrt o rda bodii
dilda suf banzotma vasitasi olaraq istifado ol unur: [To nna] }IIHl rana ct., TOtJllO -ryn o s unuua ii Tapall orcrynna 1I uac'rynaa
(Topr.xn . )J.{1I3Hh KJJI1i\1 Canruua, IJ).
.
Bu szn inkisafuu tarixi planda izludik da aru q arx uikl usan bu herbi tcrmi ni n c sk i mo'nasma uy g un y cni hnrh i terruinlar
yarandrgnnn sahid i oluruq . I . Dusm an gcmisinu zorb u vunnnq
n dy s garnilarinin b umun da dcsici lussa: 2. D ~ IlKl\l tuyyaresiuo (tanktna, gamisina) Z,Jrb;1 vurmnq un d yi.i ~ 1 '1~;Y'l r,)
sin in (clace de tank trun. gomisinin) vinti; z korpusu ilu dU ~l11,lI1
tayyaresinc vurulan za rba ; 3. Dusman cobhasinin dri.nlikiar ilF)
qadar iti p az sakill i y anlma ; bu omeli yyeu haya:~ kcimn zorb o
OH BOJlU1lll tllCP ,
b ag lt qcyd cdak
l\
ce6e, 1I
cud olmus yer adl artndan K os tepc. a Qrrgtzrstanda K os Tcqcrmen (dnyinnau) V,) s . fakt lara rast gelmok olar.
M onq o l-ta tar herb is indu qO$UW) - b ir ncn tmoni n bir-
dak i (0 cmlodan qosma. qosqu . qosul maq ) qo s s bha siz, hami n s z!a baghdtr.
N .Baskakov trk lardo kusbcyi r tbosi ni a tqlayarken bu
's zn birnci Ju ssa sinda ki k u s sznn qus _ .qos ~ qovus
sr av ka, laqer me'nasmr qcyd edir."
J(YPCJd .;;fka zak kendi, k sk, daxma , adir, Qedim trk
dil leri ndon ( aq at ycadan) ahnnusdrr: kuren -iz diham , tayfa, dY$ blyij} ) (Fasmcr 2, 425). aqatay dilina l11011qolcadan
OCTaBHJl lIa H ' l e - p c Ke )' CBo eru KOUJa C CJ])OKII JIII MIi JI10J l f-,i\ 11!
(llBa
k'i,
Tarnnov
g'" yer>
lila) adlnrurdr. Kourcuoii ara xtau KOC1'~ rO p .ne CHKO npnacn CBOI1X aanopoacnc n KMnaenc (nymKI IH. HCTopmI Fler pa I).
Tiirk Dnyasi co grafiyasmda ras t gelinert kos sz ila
I~.A .
19WJ,NJ!2. c.31-32.
: III W.'I~/II1 HOIIIIW,(l. ..lt.. /!JiJ ~llf.rCCl>. 1963. c.J6
11.1>1 f)('~'/lC , l /u!J. llIal.I I(I?O/lQ(j. Mup H CIl10PUII, M.,
(j
/IlO /WUI/MIiU
KpbO/Q,
1988.
c.38
I Cynepallc/>;afl A . ( 1'C;1(I (>O,.j . C O(!{JeJ lC il li b /C pycr/>;uc (J; W II171IU
!
~~
I 64 ~
l 1>"a",:O/o,-O(,' 1 1.
liil/lY.%i /I
] i W/IUJI IJ
- - - - - - - - - - - - - - -'1
'\
\
urarpc c
~ 1 66 ~ -===_
II Cap Cl rrc
06hc:m:a51 co
CTpCJJbuaMU
B cnocxr
do olunur; Orcu..
xponars,
Ha
x cro nyro cnYCKaJlC5I ura'rpoxr Klfcci-:iJIhIH nonor C xonsua, npn BUWJCHlIoro K nOTOJlKY (O.fJ.CeMeHOB - T51 H WaIl CKHi. ):{CTCT-
Lampanm r ly; kolpak: ... nOTpCCKHBaJI H W Huaunc npuxpsrro JKeJITLIM UICJIKO nhIM a6a)f(ypoM B
rH'I Jle nra'rpa (KynpHJ-L TJOC)JH IJOK) ; 51 BCC )f()JaJl ee, CH)J51, KaK n ozt
iu arpo , /lO)1 OrpOl'lUlhlM KaWTaHOBhIM )JepeBOM (KynpHJI. r ail).
Eu sz rus mill i san a nn a , me'ma rhgll1a da ken bil rrusdir
Mc'marh qda : W aTpOll lo !ii xpaxr - adnvari mabad tipi qadim
Rusda coxdan axz olunmusdu. Evlarin dam111111 gzalliyina va
csreukasma binanm fasad r vo daxili grkemi qadar k ir veri lon
xristian dnyasmda serqi slubda mxtalf cr yngl va cazi bodar grkorn la gY<J meyllennn, adlrsay agl, qbba van rtk Jar
gcn i~ yayrhrusdrr. Me'ma rhnda adir, adtrvari dam rty
zang q'lvlariniu, me'bedlo rin, sarayin giris qaprlanrun, q llalo rin srnda tikilird: drcl zl vo ya oxzl piramidalar seklinBO
I! IQHOCTh);
ncn erom,
do
ollln>
Ij
JIYKOBlllIIlbIX
:o:omo'-HlX KaK
m aTp oBbIX,
lIepnhJH). Matnde MoskvaJa Kreml saraylan haql11da shbQt gecl ir; ...MYJhIKaJJhII O pa3J1 HBaJIC51 Ha,n: C'-:laCTJlHBO if,
POM (I leTp
Jli OJlH Ui i
OT.i) h rXaJ I
.llBYM5I HaJlOJKIJHu:u.m
YJIHl{CJf
6acilCThl il
( l)YJlIIII. <<J(aJJCKOc,,).
I
3 BOII
'"" ~
167 (l;;,
--=====-_
Ka3 aT( - szn rnonsayi adm da muns a yinin va mau subiy yutin in aihb dzgn anlasthuasma sara it y arad tr. Bd a k i, k aza k sznn ilk h issasi kaz adr ila Kaspi (Q a spi), Xazn r. Qnzax
(ycr vu xalq adi], K rzbek/ az bck dag l (Byk Oafq az si l ~il ,-)~
sinde markuzi dag va yer adt) . K a zah soheri. Novoka z qosooe si
(Qazaxistan. Qrzrl Orda vil .]; oxlu sayda Kazan adlan Q nsp ua
(K run da ycr adr], Da da Qorqud da stanlan nda ad r a kilnn mashur Qazh q (Masir Qafqaz dagl oldug u eh timal olunur) ara smda
mazmun, iste rse da dil vahidlarinin ox sarugma grn hc bil' farq
~l a nm i ~dir.
-=====-_ ""~
168
169 ~
,
I
I'
se ki lisi ile ] se kl ince da isla d ilir. . . GaKJI<lil<KY C BOl lO " " YIII<I KY n p Ill HI33Jl . .. c06pa110 1 IIJl.TI!
i\ l I1I11 ClJh. Nisnn. Rus dilin de suuncm,. Tanxun etuurcus s- emhr. dairuvi plasun k.r. Uu sz tars dtlindu ki uisan
szno uyguu galir. Aruq XI esrd. . qadim uygur di li nde gr u r
va qrpnq lgnt lo nndn Nisan rno'nastnda qcyd: a ll1lml ~~hr l .
Gcnis islen en bu horbi termini m asir rus odub i diliu du
a~agldak l mo'nalunn da dalia cox 1ll<j' IUlll dur: .
.
1l11IJl CI I L..
qalaraq
1\I 11 Il1CI\6
soklinde ycn i
:,-,lS
C I lillpi..~~
KII :\1l\ q)<UlGopa~1II TaK""A\C cnYA\11J1 r-nll llCll hlO lIJHI R( ~ l..:II X 1I1<VIOCTCil
Azo rba yca n trkco sindc nisan al am e t (qad tn ad t da var honun ma'n ada Zarnis an ] va nisan ah naq (hodafa g trrnok, qarovulu alm aq j. ui snn qoym aq (balli isara qoy maq. ni san lamn aq
(adaxhun aq - z k vcrrnok). nisan-d s nis am vimpe l va s. 1118' -
nalarda islonmnkdedir. KDOda vlamat. ca ha t. nisan ma'nalarmd a ras t gn liri k. A ltun yz kdo ox nisa n va rdrr (IV boy).
ri:llll llfiY1YI\: . n;l ~i h llz u l{ - Trk qcyri-niza m i ordusunun
,,:-;g.ni . Trk dilindo azg m . pnzg ull me'nnsi ru ve ren basyb ozuk
( ba ~ ~
16 X4: Fasm cr 1. 139) . Tr kiyu trkca sinda de cyn i!a harnin l11a'-
nulnrdadrr vu bil ma'nuda du urnb dilins kemisdir (basibozuk nskcri olmuynn, sivil. askcri zidd basrpozuk qrup lar).!
Rus dilinde osson rehmsiz, baskosa u ma'nalaunda
islodilir: He u yrail rc cs : He fi :lI l11 l(ip YE"~ KaKol i - III1 GYJl b ( 4ex OB.
HO' I" Il CP C}1 C YJl O~I))). Hu termi n tarn mec az lasaraq ogrular.
fm lda q tlnr mo'na smda islodilir: CKyn UlIlK U - pmfioiian xn 1:1 3r yp am.uuc. Ga IIlIlUY1)"I\: 1I l') l'e llKlle, na cearoi! PYCII on rapCl\ IIC J 13 CpCTll<J ) [CJl a IOT ( KO pOJICIi KO. n a BJlOBCKIi C O'IC P KI1); C KO-
nunc xnc U:l llllIfiY:lp"lI nOJI )"1I1J1H KOnllll C o GBl lTIlITCJ l b HOrO axTa ( vlexon. (lC KOn KII. .. ).
De lfbas - casu r dy sc. qu ldur. Trk diliudaki d cli va
b a ~ s z fo rindund ir (Fasmc r, 1, 496).
igid. cos u r trk usgurluri : xsusi yngl lmrhi d<:lsta : Jle) I II Oa ll lll , Y ll ll .' l ~ 3 1'0 1I0BC Pll YJlilC L Il YCKa K<UlH , a 3a III1MIJ 11 nCC b
Ty pC II l\ lI ii OTPH)! ( K l1p)liJ<aJ IlI); 13cKop e 1I0 Ka3aml Ch n CJm fia u III H
3ar<pYiKli JIl ICh B llOJl II IlC, nepCCTp eJB IB,l5lcJ, C lIaWIl /lHl Ka3aKaMII
(l l yr CIJICCl HIIC B A p3pyr-1Dl.
11I).
Szn nm'na lu tu lll u ma llif<:l ma'lulll o ldu gu nda n adabiy ya t ~na s F.F.Viqclin dilinda di:}liba~- ig id , ces ur, comard) ma'll <l slI1dad l r : 11 'n o 6 LIJJO u t-.-l o cKRc ... I"nc topOll llDl>lC n O'l IlTaIO TO l CYU{CCTB<I/IIII C Il~ III C II1I61~ 1l 1 , KaK llCJlll fi a IIIII 11 0 BCCl A3 11 H
(UlIrI!Jlh. 3al ll l<:KII ,
H Kil .
1800-182 5) .
{<:lt;llll<lll dall soma ijk b lak rlitlmsidin>. ukLcsauI, lpd im' rus dilnda ~<lYJII, ( CKa3<l. 1IIl C 0 Ma ilfae LloM I1 oGollwe).
E CIY.'I
I A p (iJo.://II
(' .I' ' l'WII'J , : 1101. \I:imflll~-' ' ' J ',l',, ...-, ~ "
.' fJ' J M l
'1O",-Q.'I>C~-o.'Q
J 70 ~
-====--
.,.,~
J7 J ~
Azarbaycan dilin de ordu. L Orta es rlarda trk-monqol tayfalanharbi -inzibati birfiyi; habcla dvlati idam ederun oldugu yef
(pay taxt), 2. X II I osrdo Rusiya ya hcum c tmi s ttlrk-monqo l
onlus unun adJ.5 K DQ-da y urd, cv, sc hor va s. ma'n alurdadrr:
11 111
o rdU SU Il i1
I
!
/ "..A .h .lI t' ,)')f;. p.r .\~l'''-\IIIIII )(;n. 7iaJll\v- 1I 01l.O l !>1.~/I( '
VlOlIII" .\"1'..\1'1/ ' w ,d T ". 1987. NJ-4. 1".-4 /
"'111~"m,i.\
: " . [,'<1(' /\/ 1"0/; . 1"/11/1\ : -11' 11 J6 111111<' 6 COIr"li l l>" m i ,/11I'.I1..1m 1 1<,i'J'; /IU ' ,' " .11/<;111"' '-''.'0 .l ,lU
CII/IlO.
1 72~
-==-
,IU':I,,;r ('r, ,{l dtlmJ;/ {/Jrk - lI1iW,.-l /i s7k 'r. B., ((E/nw. 1977.5.93.
I f C-'fNr ml',Hw If; 11("11I"[1111I 'IIIOI'I\C~o-!lIl,.ellclI/(lIj("IoIIX 1I11>1"00"'.l KO lllIIllJWIOIl.
" ((":"III<'~(m /UlOf WII ' ''' '' .'' . 1'.J8(,. .'\~(,. c.2/.
, 11 f;.' 'lli lmlf "H' " (''''1 '''11 I/II<'f'''' TUl Jllhl,,m;. (.5 -4 /: :il'fI " llIl IJ.)J. T I(If'''CKIlt' II C"CU '
' ".. , .q (, ' , ..". ",. " ",,~ I: 1/11 "'~II/"U~'rI,\' /'.1 ...'1..:11.'(1 JlJ"'~'lI .1I 011.' 0 ." ("1o"0, Q 11,'/'/lOQ{/. /19.
< 1I1. .1 I.....( I ',dol . HII,ca.t/l hl, l C07rJt:.:l h rbi rcnnin/ar liJ/!;)'/. .~ ./'19.
7,:1:I(!;.
I
17J
~~ --=====_
"
ham in in nisba ton k iik trk tayfa bnl ikluri nin adlurnu bilduun
pecllcq urdan. turkman ord usr va s. ifaduln r saklin do isl-uuui sdir.
Bu s z asagrda vcrdi vim iz n numalarda ho nun nus'na da -
111'
.mo.urrcm.. c ruouaemu
Dor
Karam.n us n ( {(I k T Op 1H1 ll c'rp a l). IU ;YJl)IGll lCI<YI{) I1 licnropaaocnnn. omn p c c uc YI I I I IlC pC a Jlh l. 0 6 ,1t1} l e ll':I I Ha :l
MllflOCTIlIO. IJ cnyuac n OKOjll l OCTl1. {ll cr opnn Hcr pn I). JLcp A\a-
LIO
BIlI I. ..
11
ycncn orpcxm,
uaxrepanancs
II}lTII
na
op.TI.
HO pCKaM -
( H CTOpIlR ll yras cea rn .S). Bu szn Rus dili ubidusi ('/ adon~i
11,1 da ru s qosunu mo'n asma rast gelirik.'
Masir rus edabi dilindo bu szn mocazi mo'nalon ~c lli~
is lud ilir- {Il<l W IICTKIlC Opl161 ru r nurcxo Jtyro lr OJIO;'KIl Jll l M ocvny, BOpnaJ1lI Ch B n OJI ~ IO C KOIUl YI O 5lXptli\l hl. (i\nJICCIIJ~n _ O fJlYtICII IIC.
Snaaa.
Bc'ranaii. crpana.
Rus
Y ICII}j ~1
ro poa s a
tl'l)()MII;UJ
Bcrana na cncpnn.r it o. C l\lalU ilcTKoii cn noii T Ci\l IIOIO C IIpO KJl RT) 10 opno . (Jl cficn cu-Kyxta'r. Cn smc nuas uothra). M os kvada tarixi umzi admr bildirir: 1-10 0 6 0'\ 1,1 TaK pa CT lIHY.rllI Cl " 'ITO
1I0CJlC1U'lIC 06031.1 l >o r;lI1I1C cmc uc III ,HUII I 111 M OCK I\f,1 Il K<I -
y.1llIUY. a rO JIOB3 noilcx Hen )"A,C nr.tx .uuum In 1;().JfI, uroi O pnu (JI.T. Bo in a JI su rp). Rus d iliuda ki orda tiirkizuu
ila a laqadar ol a ll hu ad Mo sk varun tarix i topo nimlorindundi r.
M os kva aymd an ca nuba do g ru K rcrnldan Ordaya . yax ud da
QllI l Ordaya yoJ ge d irdi. Zam an gcdikc,) bil yo l hOY II cv l;) r
sah ndl v 0 Mo skva qayd asly la O rd lllka kiip si. (ind iki Byk
Ord ll1ka kasi adlanlllaga h<l ~l ad I. 2
On) ;] sz rus b,-ldi dili n{li...-l ba ~l p o zll q da SI,), izd iham IIE l ' nasm da i~ l;) di li r: X O pOIll C II K O ~ - 00n 1l11<1 op..'w. (YCIlCIIClWii. 1'0 no ..'m a51 el\lC'IHL), .. .llp0M'-faJlan J TO KYJlaU K3H OpJl;! (YcncllcK llii.
r pc xlI "Pl iI\ CJl hle ) . liC] "];U, IIX KaK I l e Tp C n U. lI tl B, O]lllal.:o
Jl p I\ CI.:) 'IO
\ '.1 .d i ~a r
Sal.)la - ~iJ rq I11Hn ~<l J i si lnhd rr. Hir ox ta dqiq at tlar g man
<IiJ(;) Asiy a VJ ~;)J"qi Avropa kar i layfa lan~da
gfl nll1 nlll ~ d ll r. Ci.Lcn b u s ila h m I V vs rill son lan n d a h un va
ava r!;\!' la ri.J1lndan A vro paya g,Hirilnlns ni, va so nradan maca rlar
\'a S i l~}': ib yay lld.lgl fikrin i imli s rm~dr. V .~i~:kn l3uxara y a>"lIlllgllldakl q,ldllll Va rax~a $tlho rinin q alJq lanlll tvd qiq cd amk .
ll CJlb 3R: Beil !. IlJl CT ll CJ];Ut op.aa , a C 0 P; W10 ft ll a HO J\l Cphl 0PJll ,lI l CKlI e (J lcCKOB. rI p o .uYKT Ilp Jl p O,Uhl),
, ("0/,0 /-;0.1(' 111<16
rJ'./ I.
r.I>l
.II .
~' 7 1~ -===_
~1 75 ~
,.
ab idolorde ki di va r sa killari na os asa n {orada qrhuc h . di gor silahlar qursanus adam lar . sa hnolar V;) s. vardir) bda bir li ~ m guli.r
ki, cafinaa ntn yaranma tarix i a rlmanus qalsa da. ox gurnnn ~I :
onun p rototip i biz in . oxsay h inca sanat ab id;)l an ll(h~ uk si m
tapuu s-ra smi ila rastlasd rgmu z bir z! (tiyal i) soq di qthnci
o lm usdur S iskin in fikrince . ikizl agtr qihn cdan. (pala:;;) da ha
y ngl o hm bir zl q ih nca d ogr u cvol yus iya . sonrn G 16Jl}l }).'1I
minicitiyinin rakmill osmosi vu mnhnuzdan istirad'lyn kcmoklu
(beln ki, tc kco mahuu z qilmc zarbo si iiun va cib olan lazu ni
dayagr yarada bilcrd il bagh idi .!
. ..
.
Rus bedii dilinde h'Jl11 luk, hom du trk ctnonnm 11,) birlikdo islodilmisdir: Msr GpOCllJ ll lCL K Ca6JI5lM; n a!>I " 1 1I01l<lJI ,UI II H
0 6 MOPO K (<<13LlclVCn); 51 r OTOB GLIJI Y-"KC ynnpu-n, ere CIIOCIO
T)'PCJlK OIO caneio. KaKunp yr 011 CII5IJI uransy 11 aaxpn unn ( ~<K.a~
11I1Ta1lCKa51 no-rs a. DJ. VIII). R us dil ino mnxsus - ka sok ilc is!
ila : .. .nane m, cnaauy noxozmyro. H03 L.M If D PYKY caGCJlbKY
(Ilcrp Il cpeu .). l3u szdan rus dilindo sa~c1 g~i k (qthnc ~.l st<l~ I )
ea 6.111U1ID.lloii (cYCTaB, nonacr ) tibbi tcrnun; cun n Jyii l. 11t -rnrp
_ pisik kim ila r fos ilesinde n h cy vau ; r nf in u - pst f ia , ca('.!II>II I1h:
_ oxillik ot (b u silah a ox sa yan ya rpaql an oldug una gr~l) ve s.
kim i milxtalif qruplara aid o lan s zlor yarannu sdtr. CC Pl U I
XIII, c .27 -2 8 .
.
Q u r da-ko rda . l3;J'zi 11l<:H1ba lardu bu sz ;)11 yax~l Q~ f~ a z
qlhncl - Qurda adh ustal11ll ad 1l1d al~ )~aran~ lg,l gma.l.1 cd dl r~) ,
N.Xudiycv ox dogru olaraq gst3n r kI, ash nda bu soz I~,am lll
silalu dza ld;:Jn ustamn adl olm aYlb, lrk xalqlannd a, 0 c1I1I11adan Qafqazda kasici sOYlIq silah kimi i~ luJilvn gorda lIlIl a~iJ
dlL2 Onu n fikrinc'J. Q u r d a sznn yan h ~ izahl DaIm Igat!lldak i (V.Dal silahm Qurda <ldll ustalllll diizaltd iyini yaz lr) ."'<)
L.Tolstoyun K azaklar <Jsnrindv bu szla bagh ~\) rhl;,). bag.lt ~
dlr .3 Srcznevski szn q;)dim rus dil illda XIV <:J srdml i:;;l\mdlYIIl I
gstmir (I , 1285). Szn slavyan rormasl q;)dilll bolqarca kordg.
ukrayna dil indo. kord. pol ya k dili nde hord scrbca kn rtla, XQfvaten ha rd u trk qmc i dc makdi r.!
l3u s zdon kiil tmo so k cil e ri ila 160 8-ci ild on ru s dili
leksik sistemine daxil 01<1 11 kortisko, indi daha islok o lan kortik (doniz ilarda q tsa qt h nc ~ pa q a, ovu larda uzun braq (17 06 C l ild an isl o nir) yaran uusdtr.?
Rus dilind e bu sz ckzorizm kimi islen ir. Y xor o KOJlb, y
eoro uraunca rypna , K l<OMY m.unrre n otim , C KCM norynnr r.?
(Kruasu).
A'uura u. N,Dlllilriycvin sorhi na g ru bu sz ata, baba,
ulu baba rna'na suu vcro rt ata sz k knda n V8 adatan, urtrrma
duru ccli ma'n ah adla r yamd un - ma n se kilisindan yaranmts,
larda azad hi.JJ"bi Jmj inal1111 sc i lmi ~ raisi,CK urcll atamalll, Korn c3, Quldm V<l ya o gru dastasinin ba~ ls l ; mullliy-
BOn aT <lIlW H ) .
F .: /lO.I" W.
19.'iJ . c. 9?/OO.
) ('11'-' Or.:I1I./ ,.
I,
-
1979.
UH.
1'; '
( "Jlm.:O.leIllIKr rjJ./l lJCIIIO/ 'WI 600'lm mi _ft'''T I' ''1I 6 }1)'CCIW.II IIJW"('
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - .,
A ra m an szndon rus dil inde b il' suu le ksik vah idlur yaranrmsd rr: Arananoncrc; aTi1I1JaHCTC - Lcyb -q vard iya kazak
po lkl annm b it inde xi dru nt eden kazak. Atamanst vovat - ara ma nhq ct mok, b as rhq ctmu k , reislik ctmok. Atamanslvo -
Fasmcr 4, 558.
Su ltarnn llH vacib lv sax la d lgJ pi yada q o ~ u n h issal a ri 8v\/ \)Ilar Sultan h akim iYY<3ti altmd a olan xristian lko lv rdo ll Ylgliml$
u ~aq lard an hazlrlanan ua st;;) l,)l' Y:lIll ::lr la r ad la l11rul. BUl1 lar
ciddi islam tarb iyasi g rr va lrk la $dirilirdi. Ham ua yaX$l h m bi b ilikl ar va vard i$la F) y iyalani rJili3 r.
N. Dm itriycv bu szn ctimologiyasl h aqq lllda yaZlr : daha
q;)dim forma yani va cridir. G tn Avr opa di lJ<:J ri bu ter m in i
da ha gadim $ak lind<:J m ;) nim s all1i ~d i r (ya' ni ycnie ri kimi ytJx.
yal11 a n for m3 S1l1da) (Dmitri ev 554.) . Ru s d iJinda rcaliya kimi
I
~ 1 78 ~ -===_
fonctik toh ri fli Iurqlurla islundiyi m sah ide oIunur: Jl cxora TY_
pcrucaa ml bllli.lUe COCTOHTC5I 13 J-lp CBlI CM CBOCM
06Y'-lCHHH~ ~'
110-
n nda islodilir:
r pCJHJJJ I1 110 uac Ge3 HCJlI1Koro apcna (I1CTOPHJl Jl cr p a I). 5l1l bI'laprw - 1lif~)ll g uv.: am ar SZl1dvl1 dzold ilmisdir: . .. noll,
Turk dil lori ndoki o ri k, a n s z qosun dcmokdir (Fasmcr 4, 429 ). K asqarh d a cri k in savas safi , savasda sn-a 111;:)'JlaSJJ11 g sterir (M. K a~q arI l I, 388). K D Q -da qos un . ordu : Takur
Sa li ).
Rus ,)d ab i-bi::ldi i d ilindv harbi tenn inl a yana~l , gcni~ ~aki l~
d", mulll i$lak sz sociy yas inda da ca rga Jl1v 'nasmda i ~ l adi l j r:
KOr)(a ero 1\IOJlO}(bIC Iq)aCilBbl c jKe HbI BblCTpOHJl IICb nc peJl HHM B
IIIcpc ll ry, Oll 060lllCJI llX, lI01.(cnOBJJI Ka)JQlYlo (lJexoB TplI ro113 ) ; )J, CJlh BJl L . . Ilo :n , CT05lBUW B e n oe BpCil-f51 B n ep BOM liC.
Jl('K"III<,'O<'jJ(/(lllI<;eCl((/~
o6f106ollllW
J79
1/11O/)I<,'UJM O(j
""'~
I]
-====-
h itinde va zifa unla nun da da ( IIIr p l' II I0U J,l ii) i ~ l " k sil/ oluu.sdur. I
Kyp rau . Ku rqa u. Rus dilind o z gcnis mo'uala nyta
{)a6 w. Hu um unodo bol vau SZ z ilkin me'n astyla a laqa ni saxlauus chr. O yun caq : Y MC W !. TOfJ)a 6hlJla u r pyur xa-onnaulll lK 1 11 }j cro r cc ornnn. XOTeJ I (eb o ua 11 xmp). Bu SZ iki
situasiyada tertuin kimi I X l ~ cdir: birincisi, hnrbi ter min kimi:
sonra lar
o6nolU in
IUYMIl )' IO Kmlllalll llO (lkC KO II. (<iK l l"I IlC (l:IIlO ii
J A.(l"Il<' f l{//Kk(IJ(. 0<11,1 fHl Jf", J /lI O p.lr..I;;1J w,w.wu '. 11,11"1.',; 11.110 /I "''''' ..F f ll. 1,)'J.1.
c./Ol (/fmw).
~ 1()'IU.l<', r.a r ..I.. 1'''''''.1:111'1'' I'.r () Cl' ..,oonpaJOf,,,m"U'/lfJli 1I1"~).l'~"iII';Ii,'um, "'~ll'
k:IIJ. HOfIPYCCI-;tHIJlll.~"T'. cr. l?s5 . .\~'(" cl-l
NfIas kuko v bU'5 zli Iqor alay r haqqutda dast aned akr tiirkizmlar sl ras lIl da, (Tnyropoeancxn GJl bB a Hb) qcyd ctmoklo!
onun monsay ini iran ahn l11a larLVla olaq al end irir. Lakin bununla
borabar , onun ctimolog iyas mdakt ikinci ag taba tan diger ml ahizo la ri do no a kir: qadirn trkcadakj baJbal va farscadakr pa hl<Jvan - g\l hr':Hna Jl ~ cmpic n. atl et s z nn tiirkc a ada pt asiya
editmis fonnas r pe lva n. pal van (Mqayisa cdak : Oglumuz polvan i ll1i~ (Sabir) variantla rt, Ru s dili antropon imiyasmda ~M
o lmu~,
y ax lI1
hcykill
Mypan)).
.va
181
(JI.ToJlCToli. Boiina 11 MHP))) .. . Hacro -nmu c YJlap'" 1')'pCIIKOro fiapaaaa pamaeunrci, TQ'lHO B cauof rOJIOIJC Poxra tuo na
{AKynp un. ( flOC,UUHO K)I).
Bu birlasma bouzonuo vasitas i kimi do isludilnruk obrazh
ifadaya cvrilir: 1I
na
OJUIOIl
D y ~d a
Ben nxu
13
Kypy-
Hnomen (JIopep. 3a mlCK JI xrocro F1pCML'J1 II) . Barab an trkizmi nin ay nca harbi sa ha ila bag ll mo'na sunn m acazla sm us t ilc
bagll olaraq: ...60pI>6a r cp ucii 11 neenort CH060)11>1 C Iiapafiaunpocneurcnnext , n cc r nn c xon r pcaon (uprrr ncpna - ~1.I-I. )
6Yl1eM neutars 11 rtpoman, n JlJ1l0C/Il nn IICTOplllO {Qriboedov
S.i.Beqieva rna ktubu ndan, 7 dckabr, 1825, Ekatcrinoqrad}. Burada ba rn b an sz (d ys la bag ll, h a r zama u d y s , COZ<l1l1
m ~ ay i a t cdird) t<
1rbiyo vasitllsi 1l1u'nasl11d a iisyankar yerli!vr,)
ders vcrmak , onb n e zmak yol u illl agJllan dlfl na q IllD'naSIlHbdlr.
Baraban ho rbi tiJrbiy) lllv'n<1SJlIIJ a l ' lI ~ k iIl n d ilind,) u;Jrin
Hhl'"
,I
kinaY8 il8 "j ~ l a n lll i ~ d i r. ~ a i rin J Alcksa lHlra yaz(!lgJ lll v ~ hii r
cpiqramda (taz iynnda) ifndnin ksk illliyi bu ~ c ' r niitlllllli)sinin
ta'sirini art lr<l!l ca h<:.> tli:lrdiJJl OIIllU ~dur . lloellJrrallllhlil I IUIl Ga pa63 110:\1, Ha lll Haph lll l XIl M G1>HI l(<l l l l lT a llll t>1 11 011. A ycn~pJ lJll(cl\1 0 11
GCJKaJI.
LJ
S zn qrammatik xsus tyy at lari ne gal dikdu dcmak lawn du kt. te ken rus dilin de gcnis sa kilda islonc n barabansik s zndon b..sqa da. bu sz d iga r se killerda Ioaliyyat gos re nn e kdudir : ).lOJKJUJllllbIC cnnu 6a p .103 111lJ1II B OKHa C ococ nuo
cuno, nercp nnaxan B rpyax 1I BhlJl, KaK coasa, rtorepaa uraa
ynpRJKKY, necuan uan, v aKpMl1Y, cciixac JlX 1I0'-U:lbIC en enar (A.KYIIpJlH. <J O JOBCKHi
Jil SOJH. Szn bu 111;)'naSI zamanm, vaxtm sonunda baraban
d yaclayib siqnal vcnna kla baghdrr. Nahaya t, ha rbi termin ki6 a p J6;1II 11nll llllCRIi LIC p a o-m c cn o ro
COB
m i sun a t nvn bildi rir: OH or na nyncs Ha nncu no r o apa fianKOJll.> lIYJTO era IJ cc pnue (e fo tina 11 entp ).
Hamb an s z Z usus ma'nas tyla rus d ili ho rb i terminlori
SIras ma daxi l ols a da rus odebi-ba dii dilind e a iava me zmu nla r
1I111 K:I. 11 '-Il O- H )
kasb ede bitmisoir. Bu sozn maraqh qrammatik va leksik-semantik xsusiyyutlara rnalik oldugunu nazarc ahb OHU bir stra
nm unalurd u ne zarda n keirak . B u lcksem rus dilin a ma xsus
lg lr~ ba g lf
IllB'naslIlda: 13
Tpcm an ll. 1I
IHl nec l:lpa G:lIllo1 6:1paG:1II11JIIl, a Tencpl. HC cm.I1I I11O 1111 r.naca ,
ti p OlJlJ10 M n lJl Y 110 ll orHl J1Y :n o r o Ha'-taJl a r pCMHJlH,
y",mJJelllUI
lTJIaKaJI ( <<OCKOJJbKII . . . )
13
JI
OT
q CJJbH Or O
fiapaaurnrnc.
11 npo't.
( t{C XOB.
Tane p}.
Ha 1'0, 'ITO
pelJOJlKI1
Baraban leksemi rus dilina kcaro k zcrb aluti mo'nnsryla bu di lda mhke mlonmekla berabnr ViJ bu dilin lcksik-scmatuik sist emine asanhqla uygunlasmaqla yanast Z gcnis imkanlanm bir dl)
bu dilin terminla r sistemine gi rmasiy!o nmayis ctdirir. \
T crminlerdeki -transtermiulasma (sahalararas t kci d) cvn ila hcrbi leks ik vah idlurin dign r sahalara keidi kirni du ZllLi
gs tenr. > Mosala ila bagh qeyd cdok ki, bclu pre ses nuricosindu
fOn11ala$1111$ mayyen qcder dil vahidinc rast gelmek olm. Tub ii
ki, be la saha lararasi mnasibotlor dil in asas lgor torki b ina
esastanrr ViJ ayn-ayn hallarda hor han s: bir sahunin ist ifadn ctdiyi termini n esas li.igat tork ibiuda , yaxu d da digar SaIF) lcks ikasindan aluunas nu tam doqiqliyi i!o izlnmak mm kn olm ur.
Barnban mas m, mcxanizm va aparatlarm silindr va }'<J kouus
formasinds olan frrlanan h issalerin in mum i ach. Mos olun . ykqald rran masm, buxar qazanr , doyirman, soba VB s. barabam deya AS E ~ da qcy d olunur.
Baraban sz silahda bir hissociyin {Tapanada - pat ron
qoyulan ycrlori olan rlan an silindr) adr kim i isle di!ir: IJ ::IlO
BpCM5l era B3rn.lI,a yrran Ha p eBU JILBep , BHCCBIIlJl i Ha.U )lI JB,lHG:\1
184
--===_
ero n p ll BJJeKaIOT
p R.llOBOr O
Rus di linin on omastikasma ke en bu s zda n Tolstoyun Pol ikuska asa rin da zoon im (at adi) kimi istifada ohmmusdur (Eapafian noen aces cno oncc JI DIHyn e5J. K no ny).
'Jux-mpr.r. Qtraq lar t dari dan tikilmis kavalcr salvan
(Da l). Trk ca caksur sz ndo ndir, y ng l mahuddan tiki lmis
pan tolo n, cnsi z sulv ar mo'nasmd adtr (Radlov 3, 1840) - Fasmer
4,36 1. saksir oznaaet sarovan , prisitie k sapoqam (,l.J:MHTP" C" en! ss t) .
Aze rbaycan dilinde ax ur. Osase qadmlara mexsus ge yim kimi bas a ds lr (AR L, 396) kbar aila qad rnlanna maxsus
bu gcyim ayagt b zm a li salvan xaurlad ir. Tarixi rus herbi
gcyim indn xs usi yc ri olmu sdur: ):Lp0)KalUHMH PYKaMH OH BbIBOpalJHna.r:r xap xtans r C TaKOI1 cnnoli , TO'-IHQ xOTeJ] H COBceM Bb16poe rrrt. 113 l llfK'-m p (Kyrt puu . Epcr er), Kitabm qe ydlerinda
({'-IlfKtJllpbI-6plOKII C KO:IKaIlOll npoxnaaxo nna rsapneiiuea xananep nc ro a sok linde sorh vcrilmisdir.
)1,OJ1IlIUaIl , .uOJI OIU 3 11 - M .Fasmerin fikrinca, doIiman qusar gdokisidir, gman ki, frv nslz dili vasita sila ahnml ~dlr.
T rk dil indon alll1 m l ~ dolam a sz qmmzl yamar pla$m ma'nas111dadlL Fasmer bu sz lrk dillarinda ki (dolm) (bknmk,
sanmaq) sz ilo bagl aYlr (Fas mer 1, 52 5-526).
Topladlgu11lz materiallardan ayd111 olur ki, dolaman ham
tr k " sgarl arillill, h<:'l lll de I1lS osga rlari nin - qO$un zabitl arin in
gCY ltn adl kimi i$lad jJir: tvlJlc OI-lIJOMY olla I-lO BCp IUJa Ta fHY JII063CJ\lJlCi1) .
185
paaunuuc
na
naJIO' IKH) .
y-tacn.:
Mes:
ITOTOM
cran
:lKaJIOBaTbCR
CJle3KHH
no nnpanopurrru.e concpaca a a e,
JI3 TO, 4TO er a npUBJlCKalOT K CYJl.Y aa pa36HTHe 6 apa6aH HOH nepcnouior Y p 5lHOBOr O f p C'-JCHKH, Ha TO, '-JTO K He MY npnnapaercs
po-nu.ui xoaaannp xan aran IJYTBlfJlOBH 4 (Kynp a n. Ca an s a);
CBOIO
3CMJlcih .
pO CHTb H3 'lIIK'UlP
I C 1060 pl.> COtlIH!" "'HIfU<'U /')"CC~'VO J h IllJl' l h JIIr .l 7 I110 ,' O f/j!>/KO , ,.\I. /9-18, 1 mc. 71 .
r }": MiltlllII<Jdli AZiJrb. d lIJildJ h<Jrbitcrmintonn {iir-l~fti](l Vi5ti Ii!hliJi, 5,5.
' Bi/.r: ASE. 11, 5.25.
IS4
~-===_
185
(!;;>~
-===_
Bil K O}1II0M Y
'iCp IlOM MCHTIf Ke 11 B 4 (' p H O ~1 ;10: 111' 1:111 (' ( I"CPIlCJI, <<!;I,UIOC 11
Rus odobi dil indu karnul Liirkizmi sz yarad rcrhgr prososinde Uv faal istirnk cdi r. He " y cK aloT. 3a'iCM? Koro 60HThCJl?
Koro K:lpaym n? (M .JlccKou, Hcxyna); HO'ibIO non caMLI1
IlcTpOH llC IIL y u ac CCTh 06 bl lJali He cnare. Conuue xa pav.nrr
TC nO M)'
A Jl CI-.:CallJlpOBa
'ranax t Ha rOJI OBaX nOBC3Jl Jl xroero ripnr oro 'ICJIO ECK<J .., (JlccKOE . Jlaepu). Oxsatma . banzetrun kimi . Il o croponau cK,n O'IWUi fl CCTP oTa CBCTa 11 TCJIH non tJCPIIl,IMII , IIp :.13 pa CJ;:IlIJ yn,Ii'> 1I1
(Eytmn. J'nuecpa}.
Azerb aycan d ilino turcrun zam.uu bil' si ra trkizrnlerin
saxlamlmadrgma. digor szlarlu vvaz edildiyi b aJ l(i n d<lnl.~llll ~
dlq. 0 s lradan Azarbaycan dilin<J {,.'c vrjlmknll SIIII:lIl szii kal.;i l
szii ila uvaz edilJ11 i~dir. Mas<llan, (Bax: irakIi Androllikov.
cYJJTa n <I1I1II n anb lll
nudu] rast gul iui r.! Kara ul-monqol , aqatay, tatar dil la rinde qa ra haxmaq. Ic'l k k ndu n yarannu s gzati, baki llm ':-.
nalunnda rast guli uir. T rkiya da kara kol (ha rfa n qara qol) ya'ni
ycuiun patrul u dcma kd ir. Rus dil ina QIZII Orda cpoxas mda
kccuus d ir (Dmit ricv 536 ). Srczncvski s zn rus .dit inda z gcnis
dcrivatlan ilu I 356-cl ildo isl e rnneye bas ladtgnu qc yd cdir
(Cpcaucacxuii 1,1 196 ).
<';;> ~
I S6
-====---
on uauy, -
OTBC'ian
na Jan poc
OT BOT'iIl HHOrO
1I.Cl1ap~
(JI.TOJi-
proscsino daxil olaraq yeni-yoni szter ame la gotirorek rus herbi lcksikasuu zeuginlesdirmislcr. Asagid nkr bodii edo biyyatlardan scdiyimiz misallara nozar salaq: . flPUXO,l{IITC oparno K
ua untxt pYKonCJi""I1l: u o xra , Jl aBKII, cxp amrrcou. m.rc J(a p 'l YJI LI
uac OiKlI,ll,aIOT, a sa BalJlY pa60TY 1l0JI)"-lHTC )lOJi)l(IIYIO J1JiaTY
(JI. T OJICTOi i. Boua I1 MI1]m). Bucxan IIa nonany, n a KOTOpoH
GhlJJ<1 K:ljla YJlhll:ur II J6a, }I YBIf,l{CJJ ArIcKCaJl,llpa Hnall OBlI'Ja
(<iOBJte6l.IK); Ho rJIaBHLllI1 06pa JOM 011 ,uoml<eJl 6bIn CO,llcp)Kan.
J.;:;:l pa YJlI.IIJ.1ii lf o eT )' cTonGa n ep e,n BopOTaMU (JlecKoB. MaJlCIl KaH oIl IlIGKa); OT lI BOIH lQ 8 0 r O l..::apaYJl3 HC Tp c 6 0B anOCb
1'17"..\ .71-lo.
.,., ~
187
.,.,~
-====---
H1flJCr O, KpOMe TO'UlOrO
1'33
TyT ,
CTO ~ H II ~
na no cr ax , 3 MCiKJlY l CM KaK
II KTO?
5I
JKC T BOii
Hertpeercnuo
lJT0 6 1.l
eMY
nC CIIJIKlI
rizmlora evrilir.
HauJII n HOBb
nanaum
ynapnnn
B tlJ Tbl -
OBnanCJIII accro ap'ntnrrepn u 11 no-rm acext 0603CM ( I1CTOPIl51 Il crpa). Rus familiynh Palasov bu szd an t reKil 11
silahlan n gcnis yayrlmasr sabebiyla mei set asyasi sa klina dsrnsdr: Ycns.nuan OH ynapst -ronopa, 11 xcpea xumyry rp CCK noBllJIllDllJCrOC5I ne pc na (Jl y6pOBCK liH rn. I). Aroma XIX esrda ha lo de silah kinti islonildiyi dil faktlan Ha tasdiq olunur: na 60KaM ero CIfD.eJJlt na n K33aK3, OD.ll H C GynanaMll, n pyro u C ccpe p HllblM 'ron opoxt (Ilytu xuu Hcropna -Il yra s esa). Tonopa o (bir ise balta ila girisrnok; sonadok gctrnak) , TonoplIlllc derivatlan dolgun ma'nalar dasryrr.
Rus di lindo nzizla mu alarrnda da istifada cdilir: ...6y.n.CM
anrn, nee 1.1 xnt pc 11 corn acun, ronopi uor MOII JIl0 6C3HbIC (Hexos.
B onpare]. Rus familiyalan Toporkov, Toporov, Toporisov' bu
s zlo baghdr r.
.
Rus dili nde ba lda soklinde terruin seciyya li sz kimi i ~l a
dilir. l3 alda trk ba ltm>s lIldan tlya ra k (Fas mer, 1,114) balad
kil - kiik balta sziin di) y a rat m l~ d l r. fiaJI]J,a - 6 0 Jlh lUOH, TH)KCJIl.>li i naGaJl lIalllHlIK, D.y6l1l1a, 60n h lIJo ji Mo n o T, KYBanlla , KYJIaK ;
1 8 8~
1, 43).
Balda
c k sp r c s si v
]I
MJJ<l,1.1CJl CU lIa~lI l
HaCT B1IanCTb IlMI! n p c K,Ilc , lIC)KC1IH 1ICn CTa TI> <n yrcwc CTBIi C B
OTTO~ICIIII(,l iI 6YJJaT~
' .111'(/Ycn cllcI\lIl. C W (10 0 c.~OlJa-'" {/O 'IC.II.I" lil' 111111 '11.' ,1 c.28
*S u/r.m .~.1(,l Yll1d.l b.l/Iaf l wrixi V, 17ifiJ adl (l/I/w"dllr
z BiJr HOP;;""0611 C OpyJK'elimlll 1/{1111/1W " Kpev .u. ,\I/XKlJ/ol "llllwii l >lm lo . 1'. /51
216.
-' r4>.OJmHI06 Ib /lcmopm/ mlOp"/lJ.II06 6 P.I"ccKoli ap.vxeii /fOli 1/"!,P- 'I/III0 10.'/I/I.
" C TI>, 1983, .\95. d 7.
~ ) ;cm~ or,ld.,. 5.20.
-=====-_ ""'~
1IJ,lii uua .nn C JlOp O:A<KOii n o c cp cnmr c (Jl.TOJICTOii . Xanao r Mypa-r). Rus udub i dilind e bu sz termi n yaradtcrhgmdn, 0 cmlo-
don ha rbi masir ter ruin yara dtcthg tnd a isti fada ol unmu sd ur:
llli ~ I \) r. 4
CKa Hl ' lII bli i (i or:n ]'ljJl>, IIIl,UCJle ll llbll II CIlOMC P "OIO C II J1~ I O J{e ll e r.
- -- - --
( . ./0
J
190
i M i/;Jr i />,
~1 9 1~
....
Il uau K YJMlIlJ na 'n u raer 6j'KBanhll0 nuura'n, ropa r--l1l (ve nencxuii. K HltiKK a cexoe).
Bu sz rus dili nin z szlorila birlosarok maraqh V;J WIl gin scmantikaya rnalik bitlasmaler yaratnuslar: I1 Gor ~ I oi ~ ~
1.JTO )TO fiunn aa or anapcxuc IIOLlBIIIl I, nocnu uc XHTpOCTII,
uosnue aacamr, nepeerpenen . uosncr u B nocnux -rpytuofiax y
KOCTp OB ( A .K yn P IfH. Xpapuc crncuu ); TaK C B.lITOrop, 113PO Il Hbli urar s rp r, naiu ero )1l0C3, emir D )Kene3uQ!\1 rpoc: Ha KltII3lOT ua ero rpoc 3aKphlTOM BCC HOBblC o pym: nyun rr6 bCT
Rus dilin de hoqanr trkizmi sabit torkiblari n yaranmasmda isu rak cdir: Pyccxn connar are. fipa'r - tI YJlo- o r aTLlp n ,
KaK HlB OpllJI ccc ucpru u Cynopoe ( A.KynP II II . lll r ac-xarmt au Ps rn nxou): ... 11 pO CKOIJIHa1l. II CMK3 ncr ana 11 n On Of\II Jla
cuoro G~J IYIO, Jl .UJCKO o r x p yryro H3TOB)'I0 PYKY n a nnc-ro C11aIIHIlCKo ro OI a TI.I IHI -:\1o:lOlIua B KOMHaTC n<Iif\C BCe r uxo aXIIYJIO 11 13mCJlTilJJ O: KpaCIIBaH nnpa (HJlecson. OCTpOnll TlI IIC));
Tcpn cn uc lf np CI\IH. nOT MOl! aoun sr- or a'na p u nyx ran Kyryaon
(J I.TOJlCToii. Bo na
nce-raxn
11 iuy nrrs?
YiK onsui c
HeT
13ec lIOIo B
n nc-r pn
:n OM n ecy
11
WIp).
Rus onom astiknsmda Boqatrrcv familiyasi va ycr ad t soklindi.-l bu trkizmdan istifadu cdir.
Tr kizmlori 'rus badii dilina xidme ti harbi sahoyo aid
szl"lrd;J do zn gstonr. Bu zaman ha rbi term inlor d ige r lgi..Jvi vahidlur k irni bo nzoun a , milqayis u vas itasi no cvr ilir, bir
s un hullarria lso m ucaz lasaraq met afora lar yara drr. M o so lo n,
Alah l'nb d ys baltas t Kuprinin At ogrulau hekayusiuda
ay g yd u g ms alnbcrd nnt n ay ri agzl kimi pnrl ayirdt sek tindo
i ~hll1111i ~drr: IIc60 In "JCJICIIOre cncnanact, r cauo -cancc. 11 nynn
cmmn [f a nes t. I"IK Kp Jt BOC JIC3 BlOI cepcps uo ii aJI<.I6cp){1>1.
y ene K upriuin (yazrr rus ordusu zabiti olmus) Bcreketli
$<Jrq usurindu yatnqa n - soyuq silah adr (tiyosi ayri, xoncer-
peJrc}!; la~ l llp OCTll paJIOCl, 6 0 JJ b UJOC, OTKp bJTOC c o BCCX CTOpOIl
ma'nada
(H.JlccKon. Olla~
qadlll haqqmda i ~ lundikd\3
51 BCMOT-
Boqatlm s z
fiziki gc yox, daha o x n l;J ' n a v i gw lliyi, m;J' n iJv i gc
_ aliliyi nazi.lrdu tutulur: rvi aT b TBO}! GJ,lJIJ Bcn llKaH }f(CIIWll lla.
onun
GoraTI.I (J b, repOII H}!. llo6p aTa - TO H ll cii GLlm\ I1pll ~ta.ll , Bhl COKa.sl. , YCeTH311, lil t 3TIIX CCIlTl IM eIlTaJl I>1I0CTcii rJlynhlX , 1111 IIq m .
HlI 'l ero ) TOrO nypa UKo ro 'l CM XBaJIl lTClI 11 3111 11 CJlaGORc p ll hie KY-
<!;;>'%;=>
19 2
~~
nGy
193
Kp a CJlOB,lThll\I1I )l\CCTKIl-
1I0 C IIMe JI
~ "%;:=>
lIT:'l r an OM,
r Jl:I1 a
-====-_
xapne, J a n a UW Il C,
M il . . _
( ] OP h Kl l ii .
anlayrsi ifadu cuuak iiun 11..11111110, 11:111111111. , 11.'I In;l , .' I<lIIO .
: 10 11113, a n nnn va S. s zlarind un istit udu cdil misdtr.
Oa dl111 rus
dilindo ha min <)~yalll bildinn uk n bil" ox yunau m; ln ~' lll
s zla rda n istifada o hmmast on u g sturir ki. h umin u kmn malt>
ediJn bil' sira s zlcr he biri bu ma'nanr tam bildinn uk!u k, 11'-
pic SZ!l i) ckvival cnt ota bilm ir. Azerba vca n d ilind o ((ka q ~ic)) d zbucaq h sa klinde qolib le nmis ( bi ~ i ri l l11 i ~ vu ya IY ) g l1d~l n
hazirlanan tikinti matenalt (ADiL. III c. s,S3). Dinu zdo qud uu
d v rlerdan ha miu mo'nadadtr: M dd ai daim iraqdan ki )rp i <: i"I-da~
oynad ir ( ~ . i.X 6ta i ) ; KDQ~da : B ir torba saman d~,lkh, yaruu
ko rpic yas d iq h (X II boy ).
.
.
.
..
Rus ba dii a sarlariru u d ili zorindn k! msahi u lu r gosto ur
ki, hu sz istar mstoqil mu'nastndn. istorsu du mncazi mu'ualurda gcuis soki ldo istifada olumuu sdur: P or-131110 1l IIOIIl CJI II: I~IJII.
icnp nn ua r o 1l0pOiKKII K noxty (Kynpu u. ~<I I()C)ll Il IO I:H) ; l; U1 1.'
a ansnre T Op'-laJ1H 13 lI e60 iK CJlC31l[,1(; 11 l,,:n \lIlIl'lI l hll' TJl)"\ II,1
( 1\)"11 p nu . jKlULKO C COJII I UC) ; Bouzo rlik tJsasilld a isti fildil I.'d lhlllli1
r:
. . . lI a WCKax CK ROJb l\ Op y MCJl I\ IIX , 'lil CT hl .\ :-'1(1)111 111 1 1 0
p l.'.11 111..' ~
nopO Bbl if h:U l)1JlI'III Mii Il Y:'\IUl H.' I1, a r m na lIC("CTcr
~IlCijjjll ~' llJ lh~
(K l lp ll l l. b t)JIOTO) ; Ki-H'p iC Z r..1I1g 11l\1 \ 'iJ X:l nL
~ i-l ra il d i)
ctuus d ir. Kurpi : yk. 5 1XlI1t l: uzab; Thl oxonqar cn t.no 3aMi'PYcnu. c 6" n nrnx xnpuu uax , - ro nopt u t 011 YKa1 hma" na xn nrn
rp 0 3I1L I :-'1 YMOM ( f) YII IIH , (lJ l y6K II ); } 1'JL' I\CKllii 61.,JJ1
IIICC 1l1.IlCu n l~
IHlT l lne n l ll ii IIIl1POKOJI0 6K lli i , IU l ljlOl'OIIJlC ' lll li.
1I11l\){Il'111 P YJl llhll 1
CTa p H K C JI1l111lll h l WI 6CJII,IMII YC;\:-'III Ila l":
II P l l ll'I II ~ . ~..:.p a l' Ii O,~ 1
JlI lIle, ll a T p ll UT BpCI-' CI\ BToporo p.1]J!cJla 1 10 JI (,111 11 (J
I. IO ..KHlll.
-======-- ~
19.\
- -
HJ I .AJl JlpCC H} :
mnu.
H ) IBO P Il Jl KII ,
33QCM Ta K
HO p ld !. ..
I .\1
M . 197.1, c.153.
no
Cc-
lOl)', TO
~1 95 ~
K huyau: burud a dzul uuu cv : C Ka;'K,'l hl;\ l ,'ll1l'\l Hel' l H) nee YCTpaJ lBaJJaCb n a iu a IJO,' IY"'O' Il'JI;llI ;.J1:l !J IJ b () i et CI,lIl' 10,'l l,1
Larpona BJlYKa). Qaqtnlann Yl5tlY I ~ I: ., _lil'C51TL p:n nar .nn COJInar np nzm pan uci, K JlCC'laCTlIOI Kj-'lIKC ,KCJlIHllH II JJlo) l ci i .
p aCnOJlmIO lBlIJ IICC}[ Ha KO'Il'Bf,C B Yrny Tucpckcui um.na.ru. IlO
TOF l-JC yx cnn.cn JIO Cf0 up nxmy (iJ I,UWC 11 J{Y;"If,I, 1 KII. ). 1\1asl r
J(U-
TJH!lJJlIC, H<lI( Y-
min mo'nularda XIX usr rus adob i dilinde da ge ni$ isti fada cdi lJlyflpoBCKJ1 li nCKO'HlJJ C KpoBaTH, CXBaTif)1 0pJ0Ime 11 BbJW C)I IU untnau ra Ujy6poncio Jii rn . 19). I1 li OJlrO He cnanoct, Cl\-IY
mis dir.
TOI "]{a na
COJIO/IIc, B CtlJlOBO/II
dtr. 'J rklard un cnnub-slavyan dillerin a kemis . Azerbaycan dilindo du mo'Iumdur. Cl rrklorinda tobii ki, bu sz olm aml$ dJr ( Dm itriyev , 55 1). KOQ -da a rtag ~<)klinded ir: Beyrek yuca
art; lqdan baqd l. bazi rg anlan g rdi (IV boy). crdak (arda q)
dil imizda oldugll kim i rus d ilindv da cv in da ml va atJiI rtyn
ar aslndakl yer Vil l11 iiDyyun l11uqsa dlarln istifadD olunal1 tiki li
m,/nasllloa i ~j 8 d i lir; 13 31'011 KOillIlaTC CT0 51fl CTapCJJJUIH, BepO_H no C f(aKOI"O-Il H6Y}~b ' leplia<IKa cJleccHHblii CTOJlJfK . .. (JTecKoB .
1IcKY}l<m). Q .SaUaro v oykonll1 tcrminlvr (kermen, kala, kurqan. or, lau, ka ta .. .) sJrasmda ardak tenni nini dD qeyd cdir :
Qcy d clmak lazll11 chr ki, Dl~ ti Q rpaq orta asrlm dvlatin in pa yfaxt! afsanvi a rdak $a huri olmu$dur (YKpenJTeHHC, nal16oJ!cc
JaUJHrucHIl OC
197 ~
Ulv.r-
kaxrb huy nt turzi. yo xsu! ev anlanuudadrr : HeT, 6p aT Bn ua : M ysa. nunuo. IICIIOI\O II BCKY ClI ll CJI<l Ha u cpn n x e r ono n u aa . na IJ
Y:ICT CIIl ICTI. I v nuwcnn uc 11 ocxopncun uc). 13 u kontckstda
urdaqda otu nnaq vaz rcua n n. ru um iyyotla yaradrc r ad arn la n n
Ha 'H'P,l:Ih':(, - 10 II TU
crdn k h
ro nopu' r. nnuxauo? -
BCKJ, '-1.1 0 60 rOM ryan up uum u au cuo (J ICCKOB. ((U OI ITCJl l. l l l lJl;\)) )
Burada ardaq -
4 Cplll l11<lM II H H e
II C
mee-
yxraroro ll Cpu a" (lI YU1Kll Jl. ( MO Jl:lX) ' lCPllillllllll'l;nk ' lap-
nar utaiia-na KC' IlJP:-'UIK: J{01\llIaTa cro, II Tl)(: TbC1\I eraace. T OJll , Ka, - r OROpHJI 0 11 , -acam , ' ITO Mhl Ta l' iI(IJ BCM BbJCOKO, I'>lhl 'I (,P lW W Il 1l 4 a C ~ 1 (CMllpHOB3 - Poeeer. Bocuaxmuanus . n " c l, :-,. W)
1I0 - 'l e p .a a '1II 0 C; Eun o no-uc pnauuoxry te nno 11 .uYIII IIO, Il:lXJIC'
OCThIDU lII M llLTMQ;\1 c aacc , II C tl a ~ lII ( liYIII III . )K 1I311 h Apcc m.cunj:
k i IJ) i i.';;i , l cl tl i r.
UY3CKIIX pO Mall ll ClOB IIX 1\lOJlOll LIC r c p o Jl TOJI b KO ' ITO rl j1IfCX,llI -
llur hansr bil' yasayts yenrun miskinliyini nazoru arpdtrrnaq cu rus dil indo lnuq a s zndan istifada ed ilir. i1 k baslang lcJa n hu s z k ii k mva qqou cv. salas ma'nasmda islarun eY'l basluvrr. Qa u tiirk ctnik ta fa kkr moh sulu olan la uq a sz.
uruq X\' 1I1 usrdo n is dilinde masir anlamd a istifada cdihnaya
ba ~l anJlJllI ~J II- .J Lallq alli aujka cv (mactlzi ma' nada) 1ll <l' n a SIIl d;] g L'nJ ~ ~,,) k i l d .) i ~l i.ld iljr. M \l ~ nl iJn : layuqa cv l11\)'n a Slilda
<)Icb U s p c l1 :"k in lll ' ISHrl'Jri m l' l Xii :- USull, Rastcryacv kii<lsinin
" YIO
KJJCryW KY
a~ ag l
baxm aq:
(KynplIli.
J1aiK,
Yu xan dan
y (Ilpar r-
4 CPH hlii
TYl\lan ) ; U c q ar g ll~<:l.
ycr :
rI o iill Y lIa
d ~ n
langle Jilda lllilddi C\lhull!Jll ~ I X Il1 I J i\'illdu ya~aya n a~ag l ta baq a 11111 h iJY'lll ak s ollll1mu~d l! r. Hu aglr sos ial miih itd<:J rtlst g<J linon
~
'!';U q (,W 10 iJ
I rCammopoG.
2 Jl
co JII(1~('III/('.\1 ,,<'oJl(){J
C l: / 988, A~ I, c-I '/
.l'cnellc!w ii Cwoo
(J
CJ/06(/,\ .
('.3./8
q,, ~
J98
/I
ce, ~ n "
6 11011 (1 '
m~'JI~'llJlIf'I(f (l/~I'CCIo::o.\f
R:lblKf', C
f ') v, - i 'f~'-:,
(.2()5
15.
(Im o//' I /WJlIOI 'IJ'It<f.-,J,'(I !'C,//Ollal h ll o..'l) C.TflfI{/Ji R VI 'C Cl<nr tjw.llIIJ/wi
oserler ino do kca l' : :lI1 i ~dir. Y a ll ":l z hu huvau iuu umilu sdiriei t crminl a - P;IOPHBllJlIlI<l)' adl an duuusdu. Bil "'l dq;'ll
my kon dlori. Beyl aqau da Saraytopo qodim yas ay rs ycrinin qalt ql.m .vn s. Saruy adr <la g iiman ki , toponirn yarad an vasita la rdundi r. O vv al le r yaln tz h k mdnrlunn . so nralar iso camiyyatin
ykso k to baqnsi na moxsus so xslo rin iqama tgah t olmusd ur. Ru s
dilinde. J JJllap l! OIH' C. 'ITO nouramt IJ KWDKCCKOi K OH JQUlIIC.
matnlerda lauqa sz beh s ctdiyi miz alarlardudtr: Pucrcpa cna ynuua JIC;.t\IIT Ha ropoacxo tt eropc ue. 110 06111lli i K(lJ IIl PII'I
IICOTKYIW
nc
33LUI1UJCll l10 i
paCTCp5JCIICIWrn
M<lCTCp CTl\a .
Yllli -
1I01103p1ITcnhlla}l na-ryra. np ocraa .tla' I)Ta ) mu'nasmdadr r. Asag ida gati rncevimiz mi sa lda la uq a sz yanza rafat .
yan kinayo ilo isla dilmi sdir: Mpa'Hlhlii lIon6 p }.!CO IIi uac-rymur.
11 R I10'JTII C3B hIXO }ll iO CH;.],y B c uo c .11a' 1)';'I' I' C (l lll .Jl op cp.
Jla '-IY..KKII.
3 all IICI'1I xt oro BP C1\I (;I III) , L1 tHl ~P> s/. YCll<l moeuzi mo'na da mas ir d vrdn do raluu mauzil. cv szno qar'<; l islndilmisdir:
OTBblK IK IIBH u
f inaroyc'rpocmn.r x
11:1'1)'1
di lind o mn xsu s ki il na ma'nah sa kilcitik) isle ni lo bilir: M OJIo no noercuuuc n OIl HJI. '-ITU :m a '-IHJIa lU BI 4yp llca 11 cr? IKCli bl
paman unaiourccs J1 1e1l Ka , capan-mxn 11 rpecnynumc BCTJlbl . . .
Saray sz rus ada bi di lin do bil' ox szlorlc islenmoklo bu tikili nin. bil' ox nvlerini g sto rir: Ih.epa c
( YTpO 1I0;\ICllJIIKa).
banzatmu : B
croann
!l BC Kp OB3TH
HOll L
cYJrraHY (n .WerOJJOB.
AJI CK-
--== =-_
ne pC B011'-IIi K
KpeIlOCTb
<;;,. ~
200
e;;;, ~
(Okurkin) - Bvepa, lIIaT)1I1Ka , C 1c<1; 1<111 ' 111 'cIYTl. 6hIJIO cuanunca
IlMI.l lblii COJIJlaT, - paccxan.man 0 11 r' Icxoe. l lpa umu -u ra 110BHHJlO CTh))); .. .Hall, canauu TOpll11T uoxapna xan an un (IJ YIlIlII.
Ilon.
-racnxy - nnonram,
Kan a u-
alaqapi ii sinda olng )) mu' nalan nda a[ lll m l~ d l r. v ski rars dil ill da ndir (Fa sm er 1, 112). Tlirk dilleri nda d nha gcu iS Il1U'n a SI \ ';)
, IO.A.l f:'J..c a ,u)IHOfi .. AllX"-(;<1 ,m pno'.)f ' (;I'I;IW: .
~~
202
."'1'1.1""111,','"
lt. . .
--====---
(MaJlb UCB.
Kp yuuuu i npoucnr nou ren no TOPUO" nopere n san c-raa jlBYMhlCJIClI lIO ro Ii n n ara t mnru vc nexa ,
p IlII .
aaxynncntax
IIlITPUf
(A. Kyn-
llapllhlX CJlOB.
I /1;1\
,,,1/
A CTpllfJiJe006
6 6Q('ll a.HlIlIClIllIfU
( 11.fiYIIIIIf .
O 'G1HI[ I[ hJt:
}11 11 1 ) .
Yazrr burada
qrmuzilan n qal oba lari nat icasindo artan hurcma rcli klur iinda
suda bogula n sarnan pndan yaptsar dcyilon kim i hur bir
deyis ikti ya bel bagl a maqdan . midvcri ci na iso g zlom nkdan arn q usanrm sdir. Odur ki, mhacirar s rxmuiannda bu ra zo xaberi
do inamsrz qla qebul edir. bu qurulusun arttq dayismaz olduguna aruq inamr. buna g rodir ki, hor cr yc ni xoba ri soyuqqanhqla , midsizhkla qarsriayrr. Hurada onun ycmdon csitdiyi
asli n e arxaik s z olan va ycnida n canlan dm lnn Jcgion sz
ya ztmrn alominda hay-uyl lICUZ bal aqan ta 'sir i bagl~JaYlr.
Il oceror pen ra3CU!. Bce TOT /KC a.uuun IOKa$l IIl IIoIC 11I1m .
Bu sz Buninin gsta rilon as e nn de ox islod ilir.
L.N .Tolstoyun iri becmli Son e t na dcm .. kdir? m uqalo sinds aynca bi r bas hq dekadent e dahi yya ttla ra hosr olunmusdu .
Burada yazrmm islotdiyi anara n unura , anaran uo, ifadosi
de yn gl, uc uz s hra t. sonet adma g zo kl iifiinu n me'na lann dadrr : Bec J TO TaK rnyno. 63.1an1ll11. YTO Yll IIBJI51Cl ll bOJ. Ka K
MOJYf monn er apure CCM" n CT Cep l.C 3110 npnc yrca ona'n, npn
3TOM: 110 rtacav n xna auopaaoaanu u x mozieii ClllUIT 1I B1IJ1Marern. uo CJlywaI-O T, 11 eMOTp51 T, 11 I\OCXIlI III,:1I0Te}l (Tnl stoy g starilon maqale si, osarlori . LXV, s. !52). Balaqan xz a~aglda
g sterocoyimiz mi sallarda da yuxanda gs tordiyimiz ma'n alara
yaxmdirsa da bu SZIl nnla nundn daha xaraktcrik misalJaniJr:
3a p h ll laJI. 3all J,l)l - cpom a 1I0JlOCbl , r OI\ Op l lJl KIIW3b lUaxoBcKo.
Ha }IpMaHKax B 6a JIarall c Tc6c lI rp a Th . ::h o lil' apTlICTf,J, a Ga.Tl a r a ll ll hl C na5lJ~bJ (A.fIall acBa. 13ocllm1J 11l:111 1l5l ); .uo Trom BpCMCIIII B pyecKofi mn cpaTYPC cmc li l' 6 1.IJ[0 n p JllllCpa ' IT0 6l>1 ]10Ma H nll CaJ IO I B1J:BOCL\I , 11 110 J1"OM)' lIonony U .l l.I ;OTKllll rOnOp llJI
Il alf3cBY:
.l1pyr, Hem'Hl
( Y CIli.J
orada, s.176). Bu misa llarda da !J<lqiqi sa nv lli.l. h'-lq iqi a dub iyyatla sax ta Sull<:Jt Vu <:>dab iyyat z fa rql<1r ilH iiz-izv durur.
Rus di lindo ~< ba l aqillm sz bir :ma l1l <l raqil \'a dol g ull biriK)l)J1aJll) -
lO~llla lari ll (J1r p)l IJC'-IlI bli 6 <1.'larall, y ucCCJII ITCJlhll hij aJla rall)
vllla la gvlmasinda
i ~t i rak
Clllli"dir.
204
<l;;> ~
-===_
I\'Y" :l1\:- konl/qo n gccalamek, (qonmaq) fe'l kknden yarannusdu. Trkca konak aounnnc, JlOCTOIDJhlii noop. eunna, ocoWIK ; tua'n ala rtm ifad a cdir. Basqa trk di llerinda (Azarbaycan
va si maklan basla yaraq ) kouakkunak uzaqda n gel e n V<J gcce le mc yn qalan adam - m sa fir mc 'nasuu das ryrr. Rus dilina bu sz
I Ni kolay zamanmda kcmisd ir (Dmitriev . 539) . Rus dil indo qonaq-d ost. m safir (roer s) mc 'nasmdad tr: On OT)lUBarI crapuryio
}lO' l b 33Mj"'A<. a 1II!>1 6 hIJ III C I1IIM K)'IIaK If (Fcpof natnero BpC MCIIIl),
Rus dilinde K)'1Itl)'K:uJ (qonaq otagi) bu szdan yaranmisdu: H a e npn1I}1J111 co nccxrn I10 YCCT51MII 11 nOBCJIII Bxyuamcyro (Yena orada).
Kunyp a. KO Il sz ilo bagf rus di lindo konura trkizmi do vnrdtr. M .Fa smcri n ctimoloji Ig\Jtinin haq qm da yazd lg l
muq alusiudn Nfjaskakov onun tiirkizmle r srrasma dax il ctmodi yi trkizmla r arastnda kr konura sz haqqmda yaz trdi: KonII
ra-bil s z trk va monqol di llori n mu mi s zle rda nd ir. 0
hu szlori qon - gcco lomaye dayanm aq va trk dilla rindo bes
qonur, qonur [man zil - mosafa) szlarile baglay u (qon-gccolamnyu dayanmaq. UT- substantivlosme sa xs, a - rus d ili ~a
kilisi ol maq laj . tkus dilinde bu sz it darm (bo'za n it sz ila
birlikdu) mo'nasmda isladilir: XO T$l -rcn cps y n OJIKOBlilfK a BO
1l1l0 pC II OTJIIl' lIlhlX icu ny pax, COllCP)f{aJIIICL na u c n n n n a an c IlJ l1X
Hoaopoccau):
cro
"p 11B0115lT B JlB IDKCIII 1C KOJICCa lH 13CIIbKHC OCCTIIIl CKIJX MCJl b IJl IU ,
II0X()>I01X Jla co6a ' lbll IWlI yphI ( lJyrCll1CCTBlIC n A p3 p )'hl, rn .!) .
YI ~J anlll
mli'.im !a lutu r.
Illil' ll:J slll d a: !l uc CB: lJa p c Kll if CCJI lI a '-ICMO-
1";></.II
fi PYCCKOM
RJt.iKe
(11
tcon yp tcc,
C O KO-
:>fyr ,
~IOJI Ka ,
cl ?
KOMIJK )I) .
/3.1.\ : (
'<'111111111(;
BOT
1'_'11)(;1/ (i
KOllceodll 'Ii,'CKO
mep.lII//{O,Wi'III1,
207 ~
c.230.
<I TIfI/IKOJIo-
Trk dillariudo, 0 cu tulodan Azarbaycan dilindo pis at mu'nnsut da salax s z Lcrmontovun dilindo islan misdi r. L Cn n 0l1 10 V
Qatkazl t asarinda Rusiyadan bur a ckzo tik ofsanuv i alumu GIIl
ata n yeni Oafqazh -u ra rin i yaratnus, gc yimindak i ma skaradltq dan tutmu s atma q uda r onu mosx o roya qoymusdur: no tunat. lIlf CThl li IlIaJI.'lO X 11 nee t.
xocnou
xoii -nu yzn, LUIKOii KH5IIK IIOi (Kamouc u) . Aznrbaycan dilinin arxai k qatmda sal aq (at) szune rast gclinir: Bir sa tnq yab nu m inirsun, bir qusu da s klodirsen banuaqtym bas ma (\J. IIJqvcrdiyev Dag.lan tifaq]. Olavo cd uk ki, at anlavrsr ski f atributlan nda a n mhm (qr lmc , kz buynuzu ilu yanast] olmu sdur.!
Bun lar skif medeniyycrini h ifz cdib dvriim zn gotirib r xaran
qadim skif h eyk a llc rindo , btlerde, qablar zorindo rasra lordu
z aksini taprmsdrr.
'I enpnrc. e pra k- ya h ur altllg l. Faruk Smar .cpra k//
aprak dcyiminin yahar rt y nm'nasmdu fransrz, a [I11<111, 111g ilis dillori basda olmaqla diger Avropa di llurin a kcdiyini qcyd
edir. Ru s dilindo isle nen digar bir srra trkizmlar kim i cpr ak:
sz de ham mei se t esyasuun adr kimi, ham do ortomastik vahi d kim i isla nmi sdir: O C0 6 CHllO nrtepen cc s nn Bop aca AJICKCCCBHlIa
f OJ1lIllLJlJa,
KOTOp LJl1
eXaJI
BIICpCJl1I
]i
notuaan
Ha }lBC
Ha
ll1 , Hl iJ;li,)rind;J .xVI usrc aid san a dd a (po lovcs dilindut va X IV X V I u sr r u s kuya.dnn .nuuulannda ras t galiuir. \ tl anu -o
I lI l 'PC! 11 II II1;ICT1>1 (l'l'poii C l lp ll!11CChlO ll py ro i iu cocru P Bu sz
rus manbal-uindn kifavut qadar islan mi sdi r: ". In cxpn ny-utx
Il ll p OT ut.nu.nu 1\1 ,lT K,1 C lKCpC GCIIKO!\-'l, crapr.ni et c p nu uam. ii Tl
tpcttonc (TOJlCTO ii . Kopu cii BaCHJILcn); y] xraoro ana' tato urcc
pacuu,c ... lu/l'aJlCK<l noueenact. HO -r a no n o iu anxn (<<XOJlOCTO~ICp): j tanuo. LJa.lIO I"O ~ a l lJ )5trll 1I cryna - eKa3,UJ CTapllK AKJI ~l Y (<<Xa)lfl,11 M y p aTl: ] l\OIlOMKa Mapou.nrua n pcnuaana -nrna
ccfi c II H pllBCJ CJl ll hlJ'll IU I [OBOCCJJOBKH ErllHJ\-lOB IIC J1 elicue ocoC1 YIO, l<l YY" IlY 10 KOJKcij , IJ aanpsaceimyro rpo xon I1l'rO-'mJJhl X,
6Pfll lKY (<<COlKCll lJ,UI M OCKB,m) .
usnxlnuuraq bu si..i z:n qodim trkco dostakan IItustak an sak findn oldujiunu g s tcrir. Az arbaycan turkcasindo do ya nhs olaraq
rus nluuu ast h cxab edil an bu szn ifada etdiyi asya bu gn kn .lun nisbat en fcrql i sok dco ifade ohmmusdur.
Istekeam P:'lX/Tl
.5'L\'>'o sax/al" axJFl
C 30JIOTLIMU Maxpa:-1lI
(JI.TOJICTO. Pmfall 0 J3peMCIIH IIeTpa I); CaMO c060ii pa3YMccTca, lIT O rrom06 01l hITCTBO BaJI YJllaTh, KaK JIC 13 OKPYiKIi OCTII
HaxOnaTca Y IJl IX IJOMe lllHKH, JI Y3HaJI, lITO BC5IKIIC CCTh n Ol\IClll HKII:
VCJ1llEiZ
(Bayall)
YaJll.liL
TIOPKCKIfX
M .K a lll r a p ll , B qJOpi\lC lIaJI/ / naJI co 3 JJa l JCJl H Cl\I c e[l J,rii, CCJloi!
( ,UMII TpHCB
.\ 1. T
]"a," r/fii. l / n 6.'II0 iJeJl1!1' /w,) Y H m l lf! c JH('J IJI C,lI C"70iI /!1/(IP ,,"C/( O,'O l1f!m /cW,IK'OeIlUe u
B.1,'r:
Tp emR lw(I
If. H
c.M.
.J
J'" :!..f.
/ 9,'/3.
5. 75.
/ 55
~ ;' (
"Ji"I'KIU.'/h/
( .'. ( cJlw!Nla.
,. // 10 1(/ 111
208
~-===_
1-15)
l f 6U, IJ K/I,:
(A pa n Il er pa
np cn no acctu u.u i
er akan uaro 11 nOCTaBlIJI er o n epen COOo (X'-UI)I\II Mypa-r). Rus
d ili ferm an ti qo b ul ctmlkl;'l1I0JICT:lI"-:11 11. naK'lI l 'II IK. CTaK'IlIIKi.l
To pr axoa BbIJIlIJ1 no ncra s nu u 1-faJO 11 Y'" GOJlb Ul C ""' ICI"O IIC rm n.
11 IIC
en
BCJIIIKOrO) ;
( 4 CXOB.
Xa nxcn My pa'r
l.lCJIO C
RUi n
nOK OC
h ckayosindc ak tyo-
run leqebidir. v sii adr Ivan St cpa novi olan kc ruis artisti btn
teatr alami mehribanhqla bclo adi mcisur asyasr adt ilu ag lllr.
Tenera - ara ba . Rus dil i obidelerin do XII es rdo qeyda
aluurnsdir (Lllanc xn ii... K3 CP>1, c.439) . Rus d iliudaki d ah a qe dim trkizmlorla mosg ul 0 1<111 Mcngesin fikrincu, tcleqa sz
altay-telcut dille rindan tafarak . togalak {kpyr, xom.uo) formasindan dogmu sdur .!
Radlovun 1gtinda trk dil le rind a ki taka r kolcso teleqi .
sz ila elaqe si m cydana rx ir (R. 3, l OI7). Fas mcrin izalu dah a
aydm va meq se do 1'axlI1 grnr. 0 te lequ szn monqol diliudak i tclc (te ie) - II Cp CIlOC IlTh, nepe BO J IITL ~) ~a kli nd i) n i nki~ af
ctdi1'ini irali srr (<D acr.lep, ECP5I, 4, 38). Azmba1'can trkca sinel;:) yuxandak l ~ ek i llarli) ortag olan tagalaq (cahru el mil, ~i~)
kcirilan ta kvr ~ekill i hi ssv cik " sz ila ya na~ l, canh dalll~ lqd a
t;:)la/t <Jlimak - baglamaq. qO~l11aq , apannaq daha el11osional l11<:l' nah sz kimi i ~l al1ilir : Ki m bUllu l11 lna ti)llJdi?
Rus dilinda teleqa , telejka , ak illari nda i, ladi lir CC P)]}!.
T.15, 298. 0 11 11 on.::aTbIBaJII I K J< p alO CTi1IlO BlI wa T l' JI eJ"n 11 n p ll
ancpe il (Fa p u nnr . MCj (BCJl Il) ; Tcncxctca 3 a CKp Huc na. no n aunynaci, 1I,l'J aJ ! (F ops xu ii. Ha vl au r y n e ) .
A p fia . Ara bn. Bt n trk dil lorindo. 0 cmledan Aze rbay-
eau dilindo araba tclcqa: latarea iS<J arba (Fasmc r 1, 83). TUrk
di llar inde bu szn iki vcrinnn mo'lurndur: cenubda vn conub qarbd n arnba - trk. aza rb. ham ini n po lovcsca vc arba-sima lsorq (qa zax. qIrg.Jz. tatar) rrkl orindo. G r ndy kimi ru s
formah ikinci variante aiddir va tebii ki, daha YOlxlI1 olduguna
giir,l rnrur dilinden bi zn kcrui sdir (D mi tricv 52 1). Arnbn-biun
tu ku rh qo suh na vasitalorini n mumi ad uu b ildirir: Ha nsop c
(Ilcnu, X rn.).
Rus nd<:1 b dilinin onomast ikasmda istifada
bir
ol unmu ~ ,
lila',
lIaJ6al//>I ?
4
torbinka (anta. ktsac ik I, r opn ura (d il' HH,..i tut IW"'I 1 ~~l " l l ll d .1
istifada olunur (Ilnm.. IV.cA I8). Dal xulq dcyimlunuduu l l lrh:l
szun islundiyi ifaduluri ruisul gunnr: <<I I{l CJtT l, ( >I. icuc ) IYPL' llf ..
C nucaunorc r opoii.. llaii C;"IY " OTI> T o p6y Cl, I lIl jlOI"O.\I .\OTI>
'-I0pTa C p o r ' IMII-BCC O}1I10H. Turha bir ox trk dill 'lr ind" . ..
c nodon ratar. trk. azerbaycan tr kmon dil la tindo cyn i rondik
ta rkibde (torha] i ~ l ,,)d il i r (11.~ 1J n p llc H. CT}l 547 ). Hu S(ll. cnu.uu
ditindo to braq . sokfindu i ~I" t1m i ~ d i r - dcyn yaznn J),ll1li l\'a do szn dilimizdnki rarixi inkisuf haqqmda musafudah.rin i
bcle a rqlayrr: azorbaycanhla r z dillorirun fonctik qanunlannu
esa sen . ya'ni ycrday isma vo a l q hcc alrhga cevnlmo qauunlanna g ro e vvolk i sziin terki biu dnk i h , P) snslorin iu vcrtu i dnyisdirurok (yapra k. topraq sz l.mn i yarp aq. torp nq ~ ; l k l l ll , ' xaldrqlan kim i vu clnca do s zn axntnda kt lj) ) sosini ixtisa r cdib
qaprq . sanq, kibik szl.. rini q:1Jl L sart kibi (kitui} snkfmda islotdiklori kimi ) tobraq szn tla torba ~ ; ) k l l n ; l salnusta r.!
K DQ-da da torba sakl iudedir: Bil' torba sam an d sokli (X II
bo y) . Aza rbaycan me isetin do tor ba maisnt ,l$yasl ge lli~ ver tutur.
(J IYK<lll I K,l) -
rOBO pl1Jl T OpI>1 nO' lIl11l lT h : 110 ' 11 11 111.'13. ' ITO Jl h ? ( Jl .ToJlCToi i.
Ka3al..:m) ..
n rcfic
011
Ch:a1<lJI
II'UO ~ l Y
(<<BoiiHa 11 MlIp)}). Tor ba rus dil ind,) alm ycm torb ns l kimi , h,)rbi yiilii ~d l) nsgvr torbaSl k illli Illv'n;J1:myla <l a iSl irudn olul1 ur:
11 p }l}l h l neX OThl C IIX C BCTJl hl M li IIIT I,I Ka M II . To p 6 a :-'1ll 11 KOTC! IK;\!tlll 3a c m llla~'" (<<Py6K<l Jleca I m .): A 1I0Mll il lI l l>: :+':C.lJr"'e II Bt' T h I a K3 Ull il. I..: OTOp blMlI Mb l lIa6 11 11 <1111 1 1IO.IlIII,I C Bl'pX m l (Ilypa ~...-
.<"1
A KII!II RbIII YJI lI J XO Jll llC Roii l O p O J.1 II OJ111JT Otl) HO} l l' l l .
p JIl K:r,' )
1III OJH )-
)KlUl llC C
uon-pnuuoc \ ~d
Apxan - (rkun)
qtrd di lindo x anar. 60Jl bWOC uepcex a ()1,M IITpll cB, CT51.
5(16): Lakin sza tari xi-leksik o loji bax tmdan yanas rld tqda szn
ovvull ur 1111 di ldo hurb termini kim i islondiyi muyyon olunur.
Rusiya D vlut Si lah palatasmda alman solibe ilori iln d yslurda
islo .hlmi s arkan nlar <ia sax1<1I11iLr .I Aglr va m hknm zirch geyiml i diisman i bu zaman arkan au b atdan salm aqla d ysn uguru to'm in olu nurdu. Ru s dil ind e islon en arka n sz sa kilee bu
:-.zlin turk dilla rinduk i qodim variaun ile uygun gal ir. K DQ-da
o r~;U1 soklindadir Iwrbi termin soc iyye sindc isle nmisdir (Q I1
or g:llI ag bnyn ma taqdtlar, V boy).
M asir dilimizdu qisman arxaiklescn rkan sz ii bir
nca ifadouiu torkibi ndo yasa maqdad rr: rka n nOl qad a r uzun
olsa da galib doganaqdan kcar. Grnr, bu m;)i ~OJ t a~ ya sll1 l1l
z liniin isti radod\ln lXlllasl h<':lIn in szn dn :lrxaikl:::l$ma sina ~ u
rai l yaratnll$dlr. indi dilimizda adi k\lndir, qnIIll , mhk:::l111 ip
m,l'll;\slJlda qa vran llll". rk;'l11 - l11hkGm UZU ll knndirdir ki,
hcyv:In lara a ~)a rlh q l an ylikii bag lam aq li n ondan istifada cdirl;l r.:
Il<tz ll'tla rus t1 ilindiJ gcniS i$!' lIloll ( arkan sz iinn w vvlI;:lr hill'bi tcrmi n kim kcma si $iibhas izdir. Rus h;)rb i~i n d a orla
,ISt" diiyii ~h lr i ll d\) i :;;1 il d i l llli ~ d i . Hu Zllll1an !l ;l l\) tatar ski y arkam)
~, . kJ ill( ]; 1
III IICI:
Ij
:mny ran
nO}l lIane c o:.! lHl ClfTb 10p Ga c KO p~ IO~1 .rVIJI OCJJ:l, T3 ;\1 IJ 11 3i in CII II>
"1),1"",(/.
BI(l/
c./64.
6.. r
1983. c.6S.
HI I.)I('Jl IlI<I, .
Map dia
nor acs uc
Poxrat:
"IIX
CK'~KaJI;1
l ly-
TCI.UCCTBH C. . . ) .
Arkau sz niin ma'na tutumu bu szn kesb etdiyi mecazi mc'n alarla da moyyonlusir. Mucnzi mu'nalannda y araldlg l
dolgun soman uk hal arkan szn rus dilinde islu k szla rdon
birin a evi rmis dir: Jl oxc cec, 6YJJTO Ha xOJlCpy lI aKlw YJlII Jp J(JIl.
, flOIlH 31IJIII ne TOJIhKO un cno 3aGOJlCB<1III11, HO IJ nponctrr nlclH1I0 CT Il (A.exov. Suvonno maktubuda ]. Yazr r maktubunda bu
yerlarda t gyan eden va bamn artiq s nmoyc bastadrgnu xobur
vcrir. nki cxo v z ya~Jdlgl Mclixovo kundi ntrafmda ynytlan va ba cpidcmi y as uun yau nlr n asmda fa al istira k edir. xustnliyin profilaktikasr haqq utda mhnzirolur oxuyur, xostoluru tibbi
yardim gs tarirdi . Tabii ki, daim yazJ~e!IgJ dostlann a da epidcmiyurun gcdisi ha qqrnda bir nov bllctcnsayag r mu'Iuruatlar
verirdi .
Yaz ti A.To1stoyun Don JuaJ1) asa rindo rkun atmuq
ifados i (HaKHThJBaTb apxau} bu ma'naya yax m ola n itao tin da
sax lama q, ;)18 almaq: kimi me'nalarda dtr: (Don JU : J.n): Il cp cXIITpHJI crapn e, n OTOpOIlJLTJGI. [-Ja h': J11l I.IB:lTL aprcart cnon na
MeWl. I3urad a Don Juan koman do run onu z qrzt ila nisanlamaq
2'4
--=::===_
OT 0 4C CT BO .
~ ayclall-o grular leksi konu nda q umarx ana . Do stoyevskinin O llo r cvindon qcydler asa rinde bu me'nada b clo izah
oiunur : O O'JTU y Ka/KJwil Ka3 ap !l1b1 6bIJJ 'raxoii apecra trr , K01'Op blif n epa-an y cc a apunun n.rii xy.ueHh K Hi- KOBp H K, Cn eLJKY H no
mazu,
B CTJ UlIIlC
llO M, lIJl Il
rtpo c'ro
BoiiJlbJr 06h5JCfIllJJ HeXJJlOllOBY, 4 1"0 3 1'0 CTapOCTa BbI )J.aBaJI 3a6panm.te HM npoarpau nue ancpen no GHJIeTH KOM, Cl{eJJ aHHhIM JI3
nrp ansuux cap'r,
KOpIlIBhlC
nc m.ru
c.140.
4
.. .S utra dul tephv veter. podnima u v hurun ux: - A.-'i Pl,,' h:(lB _'10HltTL oneer. aacenu B GYP YII :n: tlon cr oft. ,d(;nah:Ii)I ). <..)~-d101'.d \l
vun eyni osari nde ham hurun . he m dOl rus sozu (' lIl IS " 1:;.I;lJdlr:
Op OTSICl. 1I,na.:i.
,} l P"l'llll IIHII'J e s o t Hl'jn;\ 511Jll,1."ltl Hmou lol
- GYPYlla; C Iljlll,-opKa lI a: [ 1 a l' lIpO IO OIl}!II, IIIUl:J! Ato. uu, KO IlIpu il Gb1110 Ilj 'je J aa 1-1 uxu re KllM :'I1L.1COM t l ' pll ~I ( I C} I U B I. KP I.IMli ).
M o skva run tarix i topo nimh.ri s rras mda Ba l\'ull adl da
m e yyan yc r tutu !". Rus bodi i u sarlerinin drhndc 11'111I ad i s/
(fay tonun. tarantastn bir lu ssocr yi. dcr al ), hom J;.) roponuu S;'IC IYvesinde rast celmir: BOT Encua. Ham nOC Jh':.'111 I.'C po.urrc ncxoc
6narOC]JOII~IH~e. - CKaJa~1 lUI. Harllymr lllch 1I0}1 (i :I.I I' I ~T, " ."l tlCl ~ll;
11 3 Ka p ;'-la ll CJOln)'Ka xranc ut. xn ii oGp;nOK. ua n cn cii 11;1 I" e h l
(lI.TyprcIICD. (d IaKaIlYIIC). Toponim kimi: I 'YCH I1I1.}1 l layxrcuua ): A Oll ll-TO pa-me furarouapm.tc? Oren: TO C l:>I COIl ( 'Il ~rr.J' L
I"OJII lllat> lII reproeau Ha l ; a: 1'1~Tl' . ; 106 p ' ,II.' J1IOjIJI ( "avtcou nc cuo
3 BaJl II, 11 0 ,ua ThIJIII 1Ih:OM KOp;'-lIIJJII (Ocrponcxuii . ("BOII 11IO}ll 1
co-rreacx). Haluk szniln rus dilinde maraqh WrI :\.1 vardtr:
P'
g\)ll11 i~
da Krcmldan azca arah yas. gil li 10'1};1 q clan yerdo qnrar tutmus
va buraru tata te a ba ltq . halnq adl an d.rn ns tar. Iju ad Mo skvnhlann damsigmda Haluk sokhuo llI iil1k ;11ll Ian lll i ~ vu hu
gnm ze qad ar hifz OIU I1111U~d up), 1 Rus dilind o cauh damsrqda
h uluq sz q ey ri-rasm i ba zar - s t rtkl daimi bazardan
furq li ol al1 a h~ - vcr i ~ ycri lll t) ' naSIl1Ja i ~ h ldi l lll k d ,j d i r : l1 allal ll KIIH To prYCT Ha Ga JI'I)TC cTapoii P YKJl ailh lo , oGJrO /lllCa:'lIJ , oGptlCKa;\l1L ( rOp b IC Hii: (Bc'-fcp Y1Ial1a lJlK lIll<l).
JIp. )'a r. !\1 urzaycvin fi krincD qvdilll trkctld,)]l all1l111ad rr.
Dogmdan da bu SZll yar-dtll'in dam, dik sahil-yarg'lIl . Yll r lll a q paralamaq, k\JSlllu k, y:ugan, )"3 1'1 , ya l'llll . ya r aq, ya ra. y~lIl 11 a .
yan q kimi szl<:.l rd<l izi qalsa tla z yar (sah il, uu n lm, ~a k l i n d ~'
arxai klo~1l1i ~dir. Lakill bu sz bil" lICi.) yer ad lllda ynrdu lllllZllJ
toponim iyaslIlda Q araya r aYI, ki. llld ad lall l1 da s a:\ lallll m l~ l hr
Uuna ba:\l1wyaraq Trk toponi mij.;asl cog raly as lIl<ia .g c ll i ~ yaYI"
laraq rclyc fi cizg itor bi ldira ra k zongi n ad lar yaratmrsdrr (xsusen Ural V\J Vo lqaboyunda). Rus dil indo yar lgavi va hidi (a r)
aynca islonilir: Yar-dik yamac. dc rin doro. srld mm qaya, ucu
nuulu sulu l (Fasmcr 4 ,559). Ty ua u nOlUc.TJ }IpOM (f;CrJILIC R Ho-
" OpOCCII II ) .
JICjKIIT TO
oua
ucprso apyrc
(nrzaq] ch uyatlun baxmuuda tnva r s z horbi termin kimi islunmuyu baslanusd rr.
Rus dilindo islouon tovaris sz niin birinci hissosi,
yu' ni lova]" szii qad jrnd~l1l lrk dill"rind'1 mal, malikanm),
t:l~ y a . h,)tla qara mal 1l1,,'nasmda i ~l \Jn 8]] tav ar/davar s z ii ll d,md r; ikinci sDsi . v./ ni i ~ ns r tiirk dillmindo q\Jdimd oll
i~ I')]l;:) 11 l: ~ szllll<J lldir. Bclalikla , aydm olm ki, bu szlrin
b ir l ' l ~1l1tl s i
ifadvsi
l,ld ricnn rnDyy;:m iiltl'llada rus dilndaki tovar i~ sz kim i for l11a ln ~1l11 ~ (lt r
( D rn i t l'ic \'
1J1Ko .' lh ll J,1X TUB:t P ll llIL'ii . a 1I1\1Clll1 0 B a CIiJllII O XoxnO BY, IlpIl BC3 T il nC llcpOM f' <1 KY10 -T O Y'-lC611YIO KlI lIl)' ( 1l 0 JlOIICKIl Ii. (Irp)'1 I}1 ))) .
ril
7tlllOIllU rl/ Ji
"'"
217
"'"
-== = =---
xrcpoucxuc X JliKHllbl
nM CCTe C
xoaaxtun ouuanu
( !iYII IIII.
llcpc-
Ol :-' lrinl!'l bus sur. ul.ui n Iamihyas rdtr}. Zoo nim: . .. 3 npu Mlle xu; 111111 1 1Ia 1';-:1 " :111 :1 onnu na onnn (Jl epMo Ii TOB. Fepoii n arner o
npcxrcuu. I (jl.) : liJlln yc' n,s o6poc 0 11 BLICO KIi M KaMbllll OM. n J,C
xpotorca tcafiam. r 11
T lI r p hl
(ltcropna Ilyrascaa).
"pfiy"~ -
ypcrt.
(OCC) )
K:lK
Hpanc xa x }l3b1K3X
CJIOB\.'
npu.toua'n,
HOC Jlla 'I(" III1C. ( T:\I\. xapu ytu, TO CCTh OCCJl -M hIW(,), 03113-mc-r x puca: (X$l pCa IlD) - ocen- xav em, anauur KaMCII 1I3ii
rm.rfia.
IIM
ecn u -mn o
IIJlJI )'BenUtUITeJIJ -
nomnr a'n,
KaK orypeu
en 1I0B03 0K -
]I
aerycrc
<lCTa pX tl llC K lJ i i
Lalmtla lllll i~
gnlar a sarind;):
"(j.
2 19
-=-====_
i
iI
H a .ll.e p lf6a coBc Ko il YJlIIUC 1I0 11bli IlJIa KJ l : Jly GO' llI blii i\IYil\ll K C
TOI1Op O:.1 11
lIpOTKII YTo ro
um.tsaxr
GcrYUICIO
u~a q
mo'n asmda : 113 TI>lT I I-l II CCT II rcapa n yac n. lIaBcplloc )'MpCT
on n u (Hex o e. 3C pKaJJQ))).
Kasu.nn. Q aIlH~/II\ allll~ - t rk , tatar, bas q rrd. lIJrglZ di ll;j-
rinda kanus , Azcrbaycan. trkmon di llarin do qa nus i (Dnutriev, s.53 6). Ru s dilinde bitkinin aduu va on dan hazu lannus
esyalann admda islanilir: Kpyroxi TCCIJO ocrynnn cc KP)TJlOii
scnc uo CTCII OIi asrcoxn IJ ncnon nnx n u it Ka ;-'I I:.JIl I ,IIOC11I1 II OK) ;
finecrena ij 11)rtI3 X cnYCKa IOIlI CrOOl. COJlIl Ui.l (<<K a1a KII H) . Oz g rka mi na g re m qayi se: I lcrpo rJ-lYJl C5i TJ O}l Y30paillll, KaK KaMh Illl, non BCTPOM, a na norax CT05IJI TBCP}IO ((TUXJl LLU/l) , I
KH.) . Rongina gra rus dubi dilindo olduqca cunh vu duqiq
mqay isal er yaradr r : M IITLKa KOpUJ YIIOB . .. CKi.r3aJI i\ICPU;UI 1\<1~I I:.IllI O B OM 3 C11Cllb10 npuurypcum.rx rn aa (c'T uxnii )~O IO> 1' 11.2 .)
... noiu ypu n na Llap blo 3C11CII I:.IC, K<l i\l bIl IlOBI>IC rna-ra 11 COpaJIC}1
(I<Tllxltii LlOlH>, 1\11 .2 ,)
.
E axu a . Ha xa - arasd mn alannda rus dilina t rk di llurin don kecdi yi g stari lm e kla yanasr SZ mun sucu fars di lin t aid
edili r (Fasm cr, 1,1 11). Ilan cxo, 11 0"1T1l na r opusotrrc , MOil \11 0 61.1110 p a3J11 1'I aTb . . uranam CTOpOiK<l Ha Iiax' mx ( f} YHII !I. 8 nnryc YXOJlllTb
r e). Rus adabi dilind<J iJsaSun baxa ~o k l i mlD isti fadH cdilma kla baralmr fonctik forq ll'l<l da i ~ l vJ1il i r. Da kaJ/bak ~ i : H a p ~
6YJOB na 1l0'laM C GaKllI lI T;ll< Cli aCTJlI1BO He r"lllpY IOT TyT P CO}lTll Il1Kil (bcrn ble 11 H o nopoccII JI); l) LmaJIO, np1lltyr 1\ IICl> IY llo6phiC JlI0 1111 Ha 6al(' lII. a y Hero ap6YJhi 11 111:.11 11I CBlle nJ T ( l lc XOB. {(C 'laCTLC).
l\1I1IlJl, T rk dill<:l rind<l ll almma sz dlir q lr1ll1 Z I dL'lll,lkd ir
(Fa smcr 2,230). Trk sz l\lrnd<l1l ola l1 kizil " krasIlIY) dcm,}k
ul ar ki. btn trk dillarindo rast golinr (Dm itricv 537). S/. rus
ilinda 1792-ci i1d ki7il, kizilnik (qlZJ i kvJ!ugl.l.) (kiziicvka .- ikl)
qcyda a h Ill 11l ~lh .1
I
//-,-(1pl~"(,r'1I106 A . T1<)/)1</11.\11.1
,,.
fl.l ( 'C~/l l
11<13(;(11111I1.\
(Il acccx. l b nan uux ner. IJ Kil .) . Bu agacdan hazrrlanrrus esya lar: Hoxynana Ha u a epc xn c f KII JIfJIeB bl C TpOCTOllKIl cepnoJllOKOBblX lI C'1311 111 paxemuna t C J1a,umI CbJO , . . (KynPlIH, B K phlJ,IY).
l,;ulfiah' - Pambrq . Rus di linde xlopo k, Y al mz Qafqaz
m vzus u ilu bag li os e rlcrin di linde ba rnhak sa klinde islun diyi
miisahid a o lun ur. Bu s z Azarbaycan trkco sin da geuis isled ih r.
Ill v'n ils l lld a da pambJg ,,-i (O ll ll ll YU I11~ag ll gl il<:l) olaqudar qeyd
cdir. Rus dilim!;) gcni$ i~ lu l1BI1 h umaqa va onlarla bu szla bag"
sz lJ r o!dugu halda bambaq szlina nisba tn az rast gal inir. Lakin bu fakt z ly ndB orijinala ox yaxm olduglI n rnaraqhlhr: ... n :UJlhKO ncp CT cp:ll.uy RIDKY KYCThl D XJlo n'Ia To ii GYMare
i i i JjJII W IJl In 3 a 6aM6aK (r plloell on. ~d lyrcB Llc 3am ICKII).
lI:ljl<l llil.:a!llp:H1 ml'lH,lii. Nan J1c, Hnle orta asrlnrda apelsin
all l aYI ~ 1 rus d ilinu Ilaranja s zii ilu ifada cd il lll j~d i . Uu sz
11I(1 -
22()
2' 1~
ol
1370-ci ilda Arx im an drit Arat enmin S<Jy a h. l l ll) l\ d .. 1\<Il ;1I1/ ,!
sa klinde qcyda aluum sdtr. Son rnlar ondan lU S stl/i i .op anaccastii ra ng aJI va oranjcr iya - ckzo tik bitkilor yc t i~dm hm ye p)
szleri yarandt. Sz f.ans lz (orauja} a mb (nanmja l dil lar iua di)
kc rn isdi r. Azarbav can dil ind o na n nc (m cyvu)
VQ
nart ne t (r.Jn g)
Cy ' IH!Jll K-
CllaJIb ll h lM 06pa30 nall IICl\! OT 'I IOIW oalll)) ( rO JIOlla ), 1I313 eCT1I0 B
COBp C/I1C H IiO/ll
Gam Ha Garn". MC W!.T h 6C3 lI Pll}l<lllll Jl ()J" lJlI , l. 142). 11 k dvrl'Jrdu bu sz mal-qaran1l1 d a yi ~djri l m D s proscsinu\! i~ li;) d i l l11 ~ J i r , 2
Trk ba$ sznda n I11 cl11fullga aid dalw ox hmbi dair<ldn sz
nlan ba$llya (q Jlo) sz di.) yar anm l ~ , tiirk ~i) z b<l ~ ,,- qolnva
yaratdlgl ba~nya sz rus liig:Jt uamsin\l XVI .)sn l<)Jl. k Cl h
i$kl11r. 3 ll a ~ I.;:a sznn XVII I asr rus dilind ekspresslv lll;jqamda i~ lall lll <ls n j adi hal killli hesab cl mt-:lk laZ1111l11 r. XIX osr
n is ;'JlI; Jbi drlin du hir s u'a mo'na larda I X I~ ctmi sdi r: I) hor han sr
bov tik baliglll k usi l lll i ~ bast: 2) sado da msrqda: kt . qanmaz bas:
3) \~ilY gUlllisill in g vdu sind an qo pa nl nus nso: 4) damiri krynu agacdan d znldilmis uclugu. i kinci ma'nam genislondirm a k d ,~ nlardr. bc lu ki. h ~I ~ I';: 3 sz d vrda do ag Ilh bas. I1m'nasmdu istenmisdu. Hu sz masir rus dilindo agilh bas
mc'n asmda gems islcnmokdodir.! Rus badii dit indo baska s z-.
un mngunmg mu'na alurlan msahido edilir. Bahg m bast: Hoc
y nero )VOJlJIIIIlO IIJil pOK. xpyrmre r naaxn sannun n 1K1ipOM,
JlblC UI I OJIOn a n ano sm uac r a urxy COM a (Fopi.xuii. (<)f( CII IlJlt HaH). Bos dayanmaq, issiz durmaq. ba.}1TI1 qasunaq: 5I npmn arca. KP IlKIIYJI CMY: .<!jYJlCT MOJI. rc c 6a1l1KY-TO ccan. , IIJlIt n o xroraii (Hpan i.r l'nc'rcpacnoi i
Y1JlIII L1) .
Bu sz rus sz qo lov a
lf ClJK)'l l E 1I.IrY P ' ICCB. ail y~lII a}l fimmm-co ficcM n epcccK I>a KUJIHI,
(JI cc Kon O'!.aponaHHb1i cTpaHlIII K).
Qn ox 1ll,1Il 1i miinasilJu l!\)rda istifadv olullur: 5J c}.ipa y.ncp)f(aJlcr-!y co Deero p3JMaxy l laJI KO no G~lIllJ(e (Ey-
!I JlI!. OI" l>l l l lIhl C 1.11 111) ; T OJILKO B r JlYll on eBCTCKo/1 G~I IIl H:C Monm
3a p O)Ul l hOI
I I(r rp c GIlO CT h
TUKlf X
GCCCMhl CJICIlHbI X
( l l OCT(K fJCKJlii .
Hei i MCpC, ! ta lll ll KaG a p m llll lbJ lIJlll ' JCq CH U b1 XOTR p a 360 iillllKil
i' OJIt.JJIIJl . ] JTO 0 ) '13 .11 1111 1011.: '; ll tJKlt , a
Y JT HX " J( 0 pYJKIIIO
TbJ, JHan., He
JIII Ka -
6allI KJ
TIOpldl3.l/ bi
f'
i J(J1t>tp eIJ K
J
IlIlOjllo,'IiJ.,,()(J
~ 222~
Y TC6 H Ka K
Bliep-
ij
luy:.) sulmaq:
na
174 1 rony . - }la TL I , BIIIIIIO , CTa uanu ix rcar ucanu x (Kannr ancxa no-nca,
pounui
Il Cp nll OIJJ C C C ~1 ne i icrumo (I) O Il CTII ~I CCKIIX tl Cp e JlO Ba lllf i i B ' IaCT "
3aBb iJI 6Y.llTO CTa.!lO BOJIKOB. D onn y IIOTY) .... H II KTO Y A;:C IIC x. u -
TY Tli Matll e B3 . paCCTaB l1T 1"::1111-."::1111>1 OKOJIO U3Jta 11. KilK BOJlKOR
TOPU S!:
I l f C C"III<1/J<)(I
c /3 14.
( T .' ';/.
/9811.
JXC! -
rJI.V I). To lu; tor qunu aq: komendino salmaq: BCLlb r cncps
f ipa ku TaK 11 YCTp a ll Ba IOTC}!. KaK xa ruca ut.r ( << K p clu cpOB3 co u a-
J-i II OJI-
na'uuu.n oro 11 cpcnnux I..: 11 111 (}1,MlI TpIlCB, c.553). 51 K1l13 TbC.sI
trk dill or indok i yaks r s znde ndir (Radl ov , 3, 35; Fasrucr
4.5 53). Yaksr s zna rus bed il di linde aync a da rast ge lnic k
mmkndr: 1118s;)l"n : >IKl lIIl - CK33 an xo nc nna n r: - Tbl Y MCH.sI
aaronopnnu, ( Ka mn3I1 C I(<I}J 110'l K3, r n . VI). . . Y M CH.sI ce Gbln a nouraju, cnan uas , Jl YiK uc O ){1I 11 xaa pn nucu na nee YM llJl bliO norJI.sI}l 1.IBaJ l
np nrouapunaa: (I KWIf
TX C,
v a digor ~ ,)f"ai l d u yaxsr S7 ycrli trk oh aliyo mnasiba tlo isludilmisdir. (II\W<ITbC5J fc'f rus dil indo faal sok ildo istifado olunur:
Lla ll c n p o ' IIIa 1 0 11h KO iK li3 l11. c ro, 11 Tc6c C GpollHraMJI Hopa n e p('(.' TaTI. m ":III:l'lL Cl I ( d10JI}/); T h l C n an{)' II I1IK3M II S1 KIII:ICUlJ.cn
(Onpono:llii. (d J Cilll a H lIC BCl- a)~); Llyr.laJ IIH IC IllJa'IC KaK 0 IIC'IJlnoii cllnoii m -.":I1I::I(.'TCH (l1.)l,J IK)'llIKIII-J . l(CThIPllaJIUaTOC neKaGp}f).
l; ap lol lIJ. ll:I n ~ - ge tir. llle nfDet. Rus dilind;;) bafl ~ ( 1659cu i l), Ran ~cv (l494) :;;la dilr. 1 Vena orada qcyd olunur k, balcpoi ! nutnero Bp CMCI III) . Lakin
cP)
NJbl'
nsni k m aklcr rus scm an tik form ah (ah s-vc risdu lll' ll1h ld t) bu
szn Volq abo yu tatarlannm dilinden kcrn as in i gilman cuuuyn
as as vcri r.! Dmit ricv Budnqo va es nslanaraq bu sz n scm auti knsmdakr inkisa dcqiq g stonr: ra re KaK J TO CJIORa II B roproru,r x
c.acnx ax yrmrpC6JJ 51 CTC}1 n 3Jla'[Cli1Jii OG OIO}\IlOro COI JI,K IDI u
n poztaxcc
pcu tnc
P bl UJ
6<1-
zn ilk in mc'nas mdn islcn mc si halma da rast gohn uk mumkun dur. B aus , bansnik. OH YK<13aJI Hmconaro na TC 3,mO}ihl. B KOTO pu x on xror ,nOCT a T h Jl OIII<l}]di : pCKO /lICIIJ10 B,UI CillY fi ap J, 11J11111 I..: a
B r op en e 11 IJ01\ICWHKa aa j unu u tar J, BCp CTbl OT r 0]10)\ a.
pi.r x fit-tnn
JIY' J W Jl C
no uxum ,
11
y KUT\)-
(J I.TOJICTOI. Bona " unp ). Hcm in mc'nada fc'l ~;)klilld,J islonilir: OH JlO LUa,nb i-1II 6a ph1lIIIIIf 'W l'T 11 co RCC1\JJI 3JlClLlllIL\l 11 ryc tl-
pru m
311aKOM ( Y IIlDKCHJlbIC JI
Rus nntropo nimla ri iurisindu soy ad kirni, (I ;a p J,IlII Cn 1;;1Cyncpan cxaa. 4 1) grn r. KaK nponcn H]K W t y La-
PaxaT-.II YKpl. Dyii unu V,-) sukurdnn, ntcyvu sirnsi. badam V8 sddun haZlrI8 1l111 1.~ ~,Jrq sirni yya . Turk d ill,lrindd [,I11a l
lukurn (Radlo v 3,75 1) ,)sli i.H ' Jb cl ilinduki rahat V,) hulquln
szLi nda nd ir (F asmcr 3,449 ). 0113 ne sv odi la s III ('n ;) q laz.
prcqlupo uiJbaDsg i avkau kraxmal gnlY r a x at- lu ku lll . kotony
lip k cc rozovlln dcsna m (Lcskov . ~< Dc(skie (juli!). 011;1
IJP HXO,nJl T K lI a ,\I xaJllloii Jl paX ~lT- :I Y I ": Y I\I O J" . B ,\l, U1['IX
KopooKax IU oc0 60 r o pCpCBiJ (A.O.C"lI'lJlJana - PoeeCT.
130 cIl 0 :-'lll lI aI Il I5J, n JlCI,/l1{\ , c.325). l\~agl cl akJ em l,Jcl,) is;) pallq
anlaY I$ 1 zn n Y<lP l$tFllJ llgllltl Stva~qa ll l lgln(\ gr ;) ra11at hulq1l111a oX$<IclllJr: Hom era IJ Or pO /llJlb1.\ K,UJOllJaX Y\O,LlIl.'JIJ
l'Jl y6m:o IJ 1")'CT1'10 KJK p :t \ :tT~.;I Y KY :\I , rp}I"lh . 11 Bl>lJlClJll 1 nrrY)!l
-' Ih'drn ldin Ayt.?c. Amp Inhcelcrindc tllkcc kelimelcr, flJA ViJkfi, istBnbul, 1994,
s.J8.
227
<!;<>~
[)a;lhll
(i<l1l 1l~
monbu dillaru aid uygun kisa suklinda tcz-tcz rast gal inir: .. .y
orpoxuras ierreu C m ae on lIJ IR -rn :a<e lJoTp e611oCTII
(lpnfiocnon. IIIIC LI\IO K I; CP rII ' ICBY 10. 13 fcvral, 1819. Naxr-
vandan) .
trkizm haqqmda Daim l g ;l tind v dc yilir: a JlhH pon )' llia Ta 11.11 11
ons ruoro nenpa: Y puaso e an s a. noxau n xoropu ouu 1ICp-
. 'I yfi~'1": _. Fasrucr iblkf/ ubuk sznn trk dillarind o yalbil' m u'n as uu p ru t. dlinnaa palka qeyd cdir. (Fasmcr
4.35X) . Buuunla yauasr trk dillorindo ha m ubuk prut, vetka vu uhnk (a kma k) ma'n alan ila do me 'lumdur. Dmitricva
gI7I I1lS di linc trk dilinden kcrnisdi r. C LJyj'K a MIl pyccxnc
iKaT!>
I'
pbl6y 11
Tp C' I.CIO
I1IZ
11 1.1:'<
Tyr
roponouo
olllllUCpLJ J1 0 311 <lKOMl IJlII Ch. OtICB Hll HO , BO Bp CMR MIIOrOLJ IICn CJl-
}IO ~la . OTCI01.lt1 11 IllaM lIJlI l.S1 l..fY)'KOB C.l.lp.,mTj")JI CBCT}I, 551). 011 11
cnnc nrr na "POBtl.TJJX, IIOJlJK <lB 1I0f n n o -rypcuxu . C llJII lllllhlMIJ
' IY l~'1..:a _\ lII ( Flnnacua . B OCn OMIfI:la HIHI) ; '{ y yx -ro He JI? _ c n p o c un GOJlphlif ronoc , ( << XallJl(JI Mypar ).
C~ II}IY I\', San drq. T rk dillerinda n aluunadrr (Fasmcr
301m 3). Fnsmcr bu sz iin btn trk dil lorinde islondi yi ni qcyd
cuuuklo sz n uru b m anso f s and uk soznda n old ugunu da
gs ti)rir. r S unduk istor qndim rus , 0I1a rus, istarso do ma sir
n rs dilindo tr k di llannd a oldugu kimi seyla ri saxlarnnq iin
qupaqlr va kilidl i-aarh qut u ma'nasmd a islonmi s va islamn okd'l(lir.:! Orob sz sandrk bil' cox trk dillarin a kcmisdir. Mtlasir rus dilindo na iin sandtk evoz ino sunduk islonilir? Helel ik
nano cs,
l\l p a ll ll a lU, 3a 1lCp ll)ThlC B 6YMaif , I\ Y (I 'qlllCIi . \ >l,ur o l' 11 Ll ) 'i\l b1.
K II . 1 ) : K IICCT 3 10T BhlW IIJlO1 I' i\l Y
I laclc lI I>l\a
KpCIlOCTb
'!;;>
%=" '" ~
zam anda
"f. T;'.~~\'llll ~'6_~f"rd~"III;' <,!fim ./ " .' III/dl/I.: ,;lklin,J.~1 polon:'s dl/ilu/;, I,/i 1fl,,1i>.dir.
\{
I~I '
-=====-
,,,,,'
<l;o>
%=>
:!29
~ &sf.;;:=::-
-=====_
y e-
tim usaql ar ale rinin yasadrqlan pan sionatdan qaarkan ge leca kde on la n g zlaya n miistaqil , ~;,)11 varh ha yat haqq mda xoy nla
dahrlar. Burada usaq te fakkii riinda , bir sandrq pub dig or vas ita lari a yenas t tam ta raqh ha yaun zam inine cvrilir: Korna Mhl
n p nncer
Topladrgumz faktlar gs te rir ki, sandrqi sz z birbasa vardvlat, pui mo'nasim ifada cdir. Masolcn: ) J{CIilIJIC}! 0 11 06 hIKHO-
aca ncuu o TOM nCm IKOJlC IlI IIl , KOTopoe a a c OKPYlKaJJIl? ( KYIl-
JlY '~' a ilC naprn pn CUOCTOC BCKU. Y HIfIKCHll blC u ocxapncnHhIC) . Bu s z n adi muiset asyas tmn admr ifada c t m a si z e xo vn bu add an g ls xa tirina istifadn etmosina sarair yaratmisdrr. 0 kitablaruun nasiri Suvorina yeni osorinin adr ila bagh 5
fcvral 1893-c ildo yaztrdr: 5JlCCK, Flone, Monnns, CYIIJl)'K,
Il.l r ortop, IIanr onoua... 3 TO He ronurcs. exov z nemaxsus yu morla znn mosh ur usari olan Qagayr dram mm adi k im i
poetik adla bir srrada adi, bayag t. ose rle he bic a laqas i ol mayan
mui se t osyalarmm adnu okmekle asara ad vcra rken na qa da r
I..ueddiidiur kcirdiyini bihlirir. Sunduk sz kiiltma alarh
so kilc iHo da istifado olunur: 1I 0ToMY '-ITO, aa ur 6POlIh, y H IIX, Y
KaiKlloro . IIpll C)' lIJl )" IKC 3aMOK llOJDKeH Ha XOJl HTh C5I (Kynpun.
man szn ronginu, p an \t ls llla , ~o ffa f1 lgm a gm krma I1m'nalan nd,1ll istifadD olu nur. 'Maso!Dn: a JI Ma3JHUI p a ll}Ta, 'a n J\H13 -
11 :11/ p o e n , :lJli'I :tJ ll hlC C.1 IC3 LI, <l ll J\H1311I>ti ' c ne r
Sand lq-ta yyara ihldas i du rus mifo loj i, o fsanuvi tosa vviirla rindo mhk am yel" tut lllu:;;dur: P a 3BC M I,1 Cl1hllJ1aJl ll 0 Tm l ,
I1pOIU<lllJ,C;
nClIlI D He lIa )KCHW lI lI C, a !Ia CYIIJlY I(C, 110 Ilp IITIIOP}1J1CH, 'n o 0 11 -
]i
callol1l,
l,.:
va s . : ' CTler lI a
J CMl l e i i 1ll~p C1J1iH aJI TaKIIMH a JlMa 3aMH, 'ITO 6011l> IIO
fih lJl0 J"lJ}ll \C"1J, ( tjCXO B. K OIJIMa p ); BOJII1bl npollH KHyr l>I C CO]I-
HC'IltJ,lM
CBC-rtiM
opolllaloT
TCJIl>11 0 CTh. KOTopaK CJlBa 3J iaCT, ':!TO TaK OC CHe r H MOP 03bl, 11
Kil, BOJlb UlC 6 Hb lC nanO' IKH, Mi1Il I' ICCKI1C Kom,lla? (KY IfPll ll. (1i30m,-
[(II CHI nC ClI11 BCTP C' Ia IOTC}1 C llBCTa MII BCCHb l ( T . naCCCK.
230
(l;j>
-=====-_
1(111 11,.1) ;
1-13
CTpyei
Kflt0 1..j
on p a ra 11 CCPC6P "CTbI M
no 3CM HOMY nyry (JIccKon. C06o-
(l;j> ~
231
(l;j>~
-=====_
P}lIIC ) ; T paea nOCH Jlfl OCh TQ IIIIIl Hp Kltii 3 CJICHbl ii lIIe11K, 11 na uci i
1t3)'r.fpynnoc yrp o, 1t3YMP YJlHaJI poea va s. epitetlarinin islenm asinda zmrd dasmin rangi, parl aqhg i, inca liyi rol oynarrusdrr.:
3aiKf nach c x p o ano lt 3a1"pcIICTaJla, sanpoxana nC;.KlIL IM 113YMPYllO:\I cxpou uaa nanekax aseana, 11 aa nero lJiUlIIO B30WJlJ I Ha
Hc60 UPYJlIC en anume PaJlIO UBCTHh IC aaeansr (A.Kynpu u.
M Me Fy pon) ; Mopc JlC)f{aJI O c n oxo noe, JlaCKOBOe, nC;.KIIOr' ; 'yMp)',lIIi OC oxono c pcroe, caerno-cnnee nocpezunre 11 JlIIWb
\ .Ky"plfu. (<1<01'1.).
Zmrd sz digcr das-qas adt bildira n trkizmlar kimi
us dilinde novazisli, m rac iat kimi isla na de bilir: 30JlOTOiiTbl
Moil, IIJYJ\l PYJU It.I, HXOHTOBbI - ,Ua oxaar una ero WCJO PYKa-
M il 11 3<11\1epJl a (H Jl cCKOll.
Iinpuna. - firuza -
"
~I
I
i
'I
'I,
I
I h y'MP Y,~ - ziimriid. Oslan trk di lle rine man sub olan .b u
sz bir srra dillerle yanasi rus dilina de ke misdir. Ma nbe . dillarinde oldugu kimi, rus dilinde da asil ma'nas t Ha yan~ l . (qiy:
me tli das-qas), yaxm ma'nalan , rna cazi ma'nalan Ha da istifada
oIunur. X IX asr yazirlann m ba dii di linden topladrgnmz materiallar g sto rir ki, rus dil indo H3YMPYJlHhIH nee, H3j'1>lpYJlJla~
3Be3,lJ,a, In YMpy.nll a}f TpaBa, HJYMpynHhlH nHCT, HeJKHO-H3YMPY.n:nee (xrope), 113YMpynllhTe rnasa, 6ne,lJ,HoH3YMPY,/lHOC1 He60,
01l P 1033 -
ycni farsca
~)ipy]&
soslc-
bodii tc'yinlari kim i I X l~ cdir: 0 11 no,uwIJIC}1 .. . 11 TOT -rac IIpll H~W GeCCTpaCTHoe Bhlpa)KCIHlC , icax 61.1 c-ra pancr- CKpLlTh 1I0 CTOHHH YIO ttec am, CBOHX ncn uo-up un utu.rx rnaa (cdvl ennTOB ); J TO
M)')KHK,
Ha3a,lJ,
Ohm BblCOKHi
xyno,
11 0
(<<C oellhl)~) .
11
)l(llll bl Ml l
n l3 3a MIl
-====--- <!!<> ~
OXll
232
<!!<> ~
Me WI
cr ana Il C0 6 LHTIIa H,
Ouapoeann ent
H J1C)Ky
6YJ],TO
CTp a Hl IHK) .
Bu sz
51 B n o n e , B s en e n n
TaKoM
113Y1\IP YWlOi (Jl CCKOB. Boarcn suxna); B KOMHaTe fismo OTKpu r o OKIIO, U 11 3 3TOro OKJIO 6 blJl BHneH aenenu ,c an , r,nc yrp ClI lI CC COJIII LIIIJ KO, oeBewa H 3JlhIH n .uo6PhlH, urpan o no HOBbIM
II J)'J\lP)'JliIToI1\I n li eTOllKaM MOJlo.uoro BHIlI CIIIIIIKa.. . (H.Jle cKOB.
)K IIT IIe OJUIO J 6aGb{); BCH ny6nllKa WJla n CW KOM, ncp)f(aJI
GOJICC n poeox w llx BhJeO KlIX py6c){(cil, rne )"A<C JcnCllcna n Cp BaJI
IU ,YMp YIl ll an T lJaBKa , (H .JlCCKOB. ({Oyrano).
Rus d ilindo Z rnriid rang man fi a larlarda da istifada
OIUilU r. Bu zaman bu rungin soyuq, ka skin, bir nv nifrat oyadicl
ti)'s iri OJsas g Hiriili.ir, nifratoyadlcl, kaskin, buz kimi soyuq ba<!!<> ~ 233 <!!<>
%=.
-======-_
3CJlCI1blM il
J1]
30JIOTO
n l3J a ~ 1II
IJl
rosn.
( H .flcCKOB. C M CX 11 r ope ) .
lILI , Ha
BoB 0 6BH1l0 CL
Kp yr
cc
Arnas). Bur a-
estenk vasitoyo cvrmosi z tarixi-ictimai inkisafm mahsuludur. Bete ki, bu adlar z esns vazi fa la rini n icrasiyla berabar,
badiilik sev iyyesi na qa lxmaqla yc ni me zmun ila zan ginla sa rt
<!;;>
%="
235
<!;;> ~
--====-_
,..-----------------------------.
ponimlari, antrotop mim lari, etnonimlari va S. 8 11 <1 1<) cd ir. Qcyd
ctmak lazimdrr ki, r ts bedii dil inde trk 111~:m ~8I i onomast ikantn
he r blmasi aynhqda ox genis tc tq iqat 1810b cdir. Hu cnhu tdnn
rus bo dii dilinde trk mansaf toponimlardau, antropnnim. etno-
c /!,
.r/("~CW:U.1();'!I!/,
,\f .
I / liJ
.,
UI'h'WWI
Tarix boyu trklerin yaratdrqian esidli saxs adlan mumtrk va ma'nevi mada niyyatinin aynlma z hissasi olub, dnya
madaniyyati n ovaz olunrnaz xezi nadir.!
AXI halo tarixi ruslarda bir ox sexs iyyotler qedim trk
leqcblori dasmusla r. Aksak (xromoy), Bulqak (qordry, vajmy,
koketlivry} , Kutuz (bcsemu y)." BUIllar da va bunun kimi yzlarI,) trk mensoli laqnb z vbosinda ru s familiyal an yaratdilar.
Rusl arda trk mnnse li famliyala n n isledilmasi sb hosiz ki, bir
Nitq presesindo informant ad lann daxili mazmunun da tariXDn az-ox deracado semantik deyisikl ikler bas verir ki, antroponimlarin mumi lasmnsinda hamin de yi siklikle r m h m rol
oynaytr. nki bu ilkin doyisikl ik adat art m qayisedan bas layir.
Informant adlar nitqda z real funksiyalannda dcyim, bedii funksiyalarda mqayisv vasitasi kimi IXl$ edir. Onl ann mDZ11111l1U
fardi anbYl~dan l1Zagla~lf, $axs adlan nll1 adlandlflua fUl1ksiyasl
zDiO Dyi r, clD buradan da antropo nim leri n mu m i la~ masi, elac
d s im vol l a~ lll as l ba$lanlr.
Xsusan adlann badii[iyi, cmosionalhg l artlb yiiksa!maya
ba$layir: I bll llibal ,mdl, Avki tvlasi , Axi lles daba~1J , Qordi dyn. AZiJrbaycan miili (,)f,,)kk r tvrznda v;:) d~ncBsinda :
]( OIo.0.l u (kimi ad ylXa nl1aq) , Qaaq Nabi ()'d dnmok), Keni
isk,lllcl,n, Lcyli - l\1ucl111 nlar W ) s.
' / 1/:11 (Jw-/>iJlJm . OiilJl', ldd trk iil/lim
.' ,1/" / iI'.l '.1,,,," a H, I . K l II JO.'IC.I/ ('
,\ 1 , 1111 \"1,-</, 1'/88. c.8-/
~- 7
1100!I~I/I;Ua-'lhllo<'O
237
/ 985,
~-===_
lasaruq qu aq, quldur, qayduk me 'na lanru bildirm isd ir. Puskinds
aruq bu s z sexsin adr kim i yox, mumi szn xsusiye evri lmi s varianu kim i istifada edi lmi sdir. Puskin z kitabdakr
sorhda qeyd cdir: Kapnean n - Ha TypeUKOM R3b1Ke J Ha1.JHT BlI ~
TR3 h, YJl31ICU. Hacr oaurero cro "Men " .si H e 3113K) . K itabm se r hinda iSB Trk sz Ktrdja li z me nsayina gro XIV ssrda
yasanns trk horbi sa rkordes i K rrca Alinin {K rrca Ali)l admdan dtr, XVlII esrda aruq quldur, yolkesan destelen Kirdjali adlamrd t - deya gstorilir. Hamin illarin digar bad ii matcria llannda da bu addan yksak obraz hhq, simvo l vasitasi kim i i. Pu~
sinin xatirolarindo rast gelir ik.. _ npn nepcxona 113 4UTLI B Il er pOBCKlli lta an Il yiunn aa 634 RepeTLI HU paJY Be een Ha nOB03 ~
KY - BOT Ka KOR KUPJlif\3JIU! (I ons uron )KaHlJO , c.35).
A .exovun Ogrular hck ayas inda de ma sh ur at ogrusunun leqobi Samildi r. ' A I1lq arizmin Qafqazr ram etdikdan
som a sovct dvr nd a bclu, Sa ruil ad rm dog uru b yaratd igi asso siasiyalar bu halm rus m hi tinda snmadiyini g sto rir, So loxovun mush ur S akit DOH as a rinde da igid, qe tiyyat li K azakm
loqa bi Sarni ldir.
Bedii slubda poelik obraz hhq yaratmaq imknru afsanovi,
nde bi vo rarixi qahram anlarla bagh antroponimla r sisteminde
daha gCJ1i~ se kildo zn nmayis ctdira bilir. Bu adlann cmosionallJgll1 l11 glic va sinj onlan n vaxtila mayyall bir tarixi hadis,) vo ya epizodla bagh olmas lI1dadlf.
Rus had ii asarlar inin dilinde i~lu nan l11etafora la~l111 ~ adlar
homiil xalqlll ta1cyi nda mhm yer tutan gcl tarixi ~8xsi YY81 ~
hlrn atb il,) bagh yaranan mclaforalardlr. Hu bax1l11dan yana$dlCJda Wrk t'lrixi ~xs jYY t adlan ndan olan Attila, ingiz xan,
Mamay xan, Batl xan, Kuum xan siyasi-ictimai hadisalarla
ba~ 1J rus bad ii tos;wvliriinda ta~b h ~ obraz o lmu~; casaratli,
qorX l1laz, cyni Za lll<l llda qari.Jt i zalllll, a tlalatsiz nm'nalan nda
Vi/'/iI,', l ih.'.I.I''oJfIlf/ ' M lfl1i.1 1i1dJWl11il d.7:.:11 ulim X /rea A/iqiJSiJbosinda (bu IOrp3q/:Jr
U.I!~;l1J. h"rblll,/,'" s,mr./ (/Sll-/SI3) Bo/q.m Sfdl1il l'erJlm/~dlr)q.ui Klfea A/i BabJnm
~~
238
/983. c,53
~~
-===_
l urb. '.'1"//fUf
~~
239
~~
-====-_
..
simvol lasrrus ad lard rr. Bu adlar simvollas nraq ycni mozmun ahr.
bad iila sarak yk seldikce da z mill i kcyf iyyu tlurini sax laytr.
Attila - Tari xd a qurulan ilk trk d vlu ti olan Hu n imp cratcrlugunu n basrvr, sa rkarde (434-453). Hun d vlotin in S<Jf had lori ovvo lco Ba ykald an Tibets. Orta Asiyadan San Suya (indi: Xuanxe ) qad ar uzarurdr. 1I asrda hunlar Dnepra qad ar irolilamtsdila r. IV asrin sonla rma dogru Qara doni zin sahi llan na, V
as rin evva lle rinde Duna y boyuna sahib c ldula r. Bu torpaq lan
ehata edan Hun imperiyas tna 434-c ildon lmna kim i - 453ei ilad ak Atti la bast hq etrnisdi. Attila mudan i Avropa xalq lan run ulu babala n olan Romalilar, vestqo tlar frank va gcnnanl arla
apardrgj tarixi vuru smalan na, qa loba lar ina , soxs i hnc nn o. qa tiyyatl i, ildtnmsratli hcumlarma, qcyr i-ad i se rko rde lik moh are tina gre tarix i ad qazanun sdt r.
Attila ad md an rus badi i dili nde qcyr i-ad i lui na r. casaratli h cum , qeuyye tli sa rka rde kimi me 'nov i sife tlc rinc g rc
simvollasnns sa kilda istifada oluuur. A.Kuprinin Sonuncu eau gavarlar heka ya sinda ge ne zabitler ga laeek milhu n bal urda qlab eni n cas ur general va zabitlara dcyil, clece de asgcrl ore deyil, kimya, fizika va bioloq ixtirarlara n m X5 US olacagt qan autina
galdikda yazr i bu zabitleri yngl istehza ilu nouopomcmua
ATHJlJJa) adlandtnr: HY-Ka nonyxra rc . H nam-me rOIlOpllJ1II 3TII
,1l,OMOPOlUCHHblC ATIfJlbI: - HY-Ka, nO,11YMuHTC xopoiucm.xo lt
CK3IKIITC Il O COBcen I: xaxyro pons nu om enere crutuii OTBa)JOJoli
Kan<UIcplIlI B TaKoH r opo)];, KaK Gcpmill, IIJJH J101lJ.lOB (A.Kupri n.
Gslarilan hekayosi).
LBunin yara dlc lhgmda rast ge ldiyimiz Byk Fransa inqilabI (1789-1794) rahbarlarinde n Kuton znn qanian , ca llad, mhmsiz sac iyyesinda Atlil a ila cynil )~ d i r i l r : KaK paJ '-1 11TaJO JIcHorp a. CCH-)KtOCT, PoGccpbep, Ky roll.. . JICIll III, Tpou Kltii, ,l..I,JCp)f(IfHCKlliL. . KTo nOJtncc, Kp OUOIKJJU ICC, rmKc? KOlle' lItO, BeC-Tall l MOCKOBCKU C. Ho fI IIapHiKcKII C GhJJln Hcnnoxo.
K)'TO H, roB..Jpln , Jle liOTp, Kyroll-l-l,It KTaTOp, G;IHiI(aiiullllf CIIO)lBlIIKHIIK P06ecnbepa, Jl IlO IlCKlIif ATllnna 6bln, KaK I13 Bc-mo , K3nCKa, KOWlcHon tlf (H.EYHllH. O Ka~ H H bl e JlUIt). YazlJ N.Lcs~~
240
~~
ko v da z muktublannda rus yazrrsi N.A.Lyubimovu zbasmahglJla g ra udu hiyy aun qan imi, Attila) adla ndmr: 3 TO npoCTU YiKacllblii '-ICJlOBCK, Arunna, Gifli nnrepar ypu! (H.J lcCKOB.
C06p. Cos- mui, T. I0, c.285).
Q.P.Danilcvskin in Yand m lmts Mosk va ass rinde Napolenun harbi yrsla rina haqq qazandiran va ona h sn-ragbat
bos loyan Pcrovskiya cavab mda Tropinin Napeleonu Atilla adlandmr: Cnacu o aa raxoc onpaanana e aaepcxnx lIaclIRHH noscurcr o ATUnJl hT. - BOJpa31tJ1TPOnIIHIIH. ():{aBltJ10BCKlt H hernin
osor): nki bu zamankr rus tafekkr nda dnyam foth etrnak,
diz kdrmak istaye n harmya mhariba e'lan edan, Rusiyaru
Austerlits mharibesinda kd ran, hazirkr mharibad a ildmrnsrntli yrs va osgor lor arasrnda ha r an, har ycrdo olmast Napolcona Attila s hra ti gcu rirdi.
Danile vskinin basqa bir asarinde, Beqhe v No vorosii
asu riudu ycni isti la edit mis torpaq larda byk plantatorluq islar inde n damsarkan bu tarix i adda n istifado cd ilmisdir. Had isa larin coroyan etdiyi Novorossiysk soberinde (Rus-Trk rnharibe sinden soma Rusiyaya kcen bu se horin adt hamin ila kimi
(I 838-ci ila kimi) Sucukll Sucukkala ohn usdur) g zlenilen ka ndli islahatmdan soma azadhq alan kandlila rin aX1Il1 gzla nilir,
Lakin bu yc ni ycrlarin plan ratc ru Pan uk ov ski buna inanrrur,
aslindo tahlk an in bura calb oh mmus xarici kapitalistlard an Avropan koloni stlardan gzlonildiyini zann edir: On oro, tlT O B
lI a Ul neK CTp allCTBJUl IIOBhl X 1) 'HHOB Jt ananOB HeB03MO)f(I:II>J. tJ:a
- c. HOUltJe A TT HJl &1 Y lI ac - 3TO aHrnHHcKHe - C napOBHbJC MaIlIIl IH.J, JlIJB cpnyn l>CKliC )la KneHToHoBeKHc nOKOM06Hnn, Mono
TlIJl KIl - C It BC.liKlle liepTH.
Attila s i l11 vo ll a~ m l ~ admdan rus a da bi di linin masir
dvriindlJ da istifada cd ilnms ino rast ga lirik: 51 3I1alo, TbI He BHO
CHllJb IlTOP)f(CIlIl, ocoGcl1no B 1I0CnCJlHCe BpeM.li, 110 11 DCC 1'OB110 6YJ.lY ATTJlJIOl 11 BTOpJKYR npeJlynpe)f(,llalO Tc611 3apa llee,
IITo6bl Thl CBhJKC}) C '3Toi MblcnblO. (li3 nepe mlCK H A.3$poll "
E.n acTcpuaKa). Azarbaycan antroponimlar i imisinda Atilla
~ax s adlll<l rast gal mak mmkndr. 395-c ilda hunl ar A Zarba y~
-====-_~ ~
24 1
~~~
dsmskon, teess fla qeyd edak ki, qcyri-adi qoaqh g tna. qa uyyetine , pa rlaq qal a ba la rina g ra tari xi soxsiyyatda n dah a ox
a fsa na vi sim aya ev rtle n Attilaya Aza rbaycan Sovet Ensiklop ediya smda maq alc ha sr cdilmamisdir.
J\lamay xa n (.. .? - 1380 ) - Ax muci Q lz ll O rda ha kimi
o lan bu tarixi se xs iyy a t ad mm simvol lastn as t onun tarix da tut du gu gcl mvqe ile bag hd rr. M am ay adt onun tarixi mhariba lari, amansrz, qati hii cumu. ke irdiy i lm-d irim vuru slan.
seraiti ila simvollasrr. Tarixi sexs iyyot adla n mcta forlasarkc ilk
d vrlarda oldu gu kirni, real planda (tonda) vcrilir, Daha sonra lar
bu ad lar gctdikce cpi k transfonnasiyaya rna'ruz qa laraq cpitet,
m c az seviyyesina yks elir. Mosolon: Mamay - real, tarixi sa x siyyat adr kimi: Snoroopmmcx n resn uuc MaM aii n OTCp n CJl nc.
paeen u e B KymlKoBcKOM 6 UTBC, 6ciKan n K Pbl M, )'611T H KmlJC
( ne me
$ COll0CII 5I) B ax :
Pyccxa n
u cr o pn uc cs aa
lI()BCCTb)~
kitabuun sarb h issa sinda , 5.358 (Sarhlarin muai lfi. V.i. K oro vindir). Mamay ad r ile bagf nisbe te n rangsiz ncytral planda o lan
6 e36 0iKII LI M aM a ~~ cpitcti an o x tarixi esarlarda va rus salnamelorindo isle nmisdir: TaK n exor n a Mhl llYM<U1 11 C ornosr T BOHM Il uinn 60 p OT bC5I rrpoTllB 6 e36 0)J<Ilo ro M aM il51 (H. f1 0 JIeBofi:
'ITO Y !lac 11 Ca)I Ywoeii Cll110ii n p OIlI CJI ifl p aBlla-XOpOiJlO, a c' lacne JTY'l tl IC)} .
TO'IH O M
242
.I :-'l a if C
~~
-=====-_
Bur ada Ma vra Taraso vn a z bag ba nma ayrq- sayrq olmagi t vsiy"} cdir. Mamay adm dan bu qcyd ctdiy inuz me 'nalan na y ax m
anl am da-cahi l, vehsi ad am kim i ist ifada olunur: (Ba pa) : 51 CKa aana e MY -rro 0 11 MIIC' He Hp aB lI ThC5I: .
(Man hKOB):
l{e MY TYT
npa-
M axra axo-r o. Eec napnoaastii COBc e M: cc s er, H p y 6 UT . 11 1I0 JIOII 6epCT (A. H.OerpOBcKlIi. (<LlH Ka p Ka)~) . Szn ela
bu maqarnda , amrna ha sqa ko ntek stda isla nme sina misal o laraq
kce n o srda Qara sc he rm (Hakrda) tosvirinde da rast ge lirik:
Bce cuoon uoc IIpOCTpaHCT BO OT 3a801108, u ucrcpn , ,n0 /l1 0 B
cnno un. 1I3p h1TO, nepceopscuo II I\ CKOBepK aH O, CJTOBHO 311CCh IIp OlJJl'JI i\1:.ula ii: B .CIlJW p OB. 110 P OCCIIII, 1897. 8 Kl! . A.M .Fanac uee; H .51.Ko Ba 1J Lc Ka.sl. . Baxy. (JKOHOMlI '-IeCKO-r eorp aepll '-leCKIIH
cvep), M ., (~ n pO CHe llJ e Jl IIC)}. 1970, c.2 87.
A.exovun di linde msa hida etdi yimi z bu ad Ia bagh ifada
dah a maraq hd ir: E CTc CTBellHLle nayx n nenaio-r Tenep L uyneca, IJ
0 111 1 o ryr n muryn-cs , KaK Ma xraii Ha n y6JI1 fK Y H uo xo pnr CC
cn o c Ma CCIl OlO l l}all)111 0 311 0 CTbI0 (A. S.S uvo rin<J 27 mart , 1894
tarix li me ktubundan ) - dcdik do yaz rt ba slanmaqda olan era arafe sinde i<XX as rtn b UIll WHlU qabaqcadan g rrd. tabi i clmla rin
camiyyera gc l to'si rini M amay harakan , y rs la ri va fatehliy i
BUT hC}!!
011
TaM
pa3ropa110Ch
u cn o e
MaMa eBO
~~
243
n o 6 0 HWC
~ ~ -,
(Jl .113MaiiJToB.
kanar dil mhitinda tam mvqcye malik oldugunu gstarir. Subhasiz, bu mvqc ha miu tarixi saxsiyyatin bu xalqm tarixindn gcnis va hall edici ycr tutdugunu sbut cel ir. Bu ada Aza rbuycan
antro ponimla ri strasuida soyad r kim i tasad f ctmak mmkndr.
S.Re himovun Mch man povcstin da Mamaycv(a) familiyasmdan slubi ma qsa d le istifada edi lmisdir. Prokuror Mchman vard vlet VB s hrat harisi olan qadmttu (aso rde onun keernis csi lzada ailesinamansub olduguna aid isarc lor var). Ziilcyxanr uso bi tonda q tzhq famil iyast ila Mam ayeva adlandrtr .
Kuprinin islatdiyi Mamacvo nasestvi c daha to'sirl i ifadadir. Y az tuun Papasa (c.Atacan hckaya sinda idarn ro isi-
,wpoa
M ..
{hd.
"flf!(/(;()a,),
{Y87,
c.427.
1992, N~/.
IIpll31lt/KlI
JI/lHooii~OHII..' ro6'
KpM JIO,
c..I J.
J l 'dnw IJ.\illi!/i trlr u/ElfI lrny.?ZQ.'l; ;, kiJ.Jldi}/Jdir - pmt:dr. Akdcs Nlinct Klimt. RusiYi/ ti/nlu (BiI,'/i111grcd:m 1917-y c k.'l d<lI,:. ! irk Tarih KlIl"UlIIll B.1.Hfl1cvi Ank1ra 1991
.'".14.1.
'
"
,
"'"
245
-====--
MbJ))) I Nikolay Gcrtsc n in Avrop ada rus arizm ino qarsi apardrgr
bir ox tabligati-pozuculuq islarina gro ona Rusiyadan atan
pulla rm saxlamllb verill11<3l11<:lsi banH1H banklara yazll1 5m 011ca m lar gn darm i~ d i r. Odur ki, GCl1scn Nikolaydan g hm vo 111<3 doo i Avropa mh itin<3 ya ra~ maya n bel a adi qayda - qanunl ardan
uza q zba$ma gstari ~ lari ingiz xana mOX5US i ~ hcsab cdir.
Bv'zon da bu ad obrazhhq ba d iilik I1mqsdi da~ IY lr vo bununla
AI,. tf llo,\'I<a~. /983 . c.5; rmpoc 6/J.M./1cmo
K.f/J.l'bi JleefJo. K.(P. I'f>iJleefl. CO~ llIIem:JI.
I /e" .. " X)'O,J/ WII.JI, 1987 kir3bm,l.1: H.7hkov A. H Rus .1'3n mm 500 bulqJ f-lil/i)T, lu rk
asiJlis/aliJ. istanbul, 1995.s.48-49
I 83X : CKPbOlllW<06
P.T.
1160 11 r{lfWfbi/i,
~~
246
~~
-====-_
da i fsa o bycktlari daha ay dm va ko nkret sa kilda oxu cu lann onzonno at dm hr . ng iz xan - rus tofbkk rnde si linmez iz qoymusdur , Od ur ki , har znman bu add an do gen obraz h ifadaya rast
gali nir: 4 TO ncn ar s sorna }l CJIO IfMeClII b C TaKJl M npor ns a nxo
- ' Iuuruc xaHOB - H113KaJt xynrype. UK. Bax: A.M.JIapuHa. He3a6blRaCMOC 311aMJt>l jKypJI. 1988, oxrx ap e, c. 120.
A. Qribocdov Trkmencay Siilh sertle ri hazrrlanarkan z
Inaliyyati barodo 30 iyul 1827-ei i! tarixli raportunda Qarababa
d~mgasil1dBI1 Paskcvia ma'Iumat vererke n General Ycrmolovu (Pusk inin s hrotl i odas mda kr Ta slim ol Qafqaz, Y enno lov
gal ir) - m sto bid , Qafqazr qan iinda bogdurmaqla d iz kdrma k istayan Ycnn o lo vu ingiz xan (Damsrqlar apardrgi sahzade Abbas Mirzonin dililo) ad landm r: Fenepan Epnonos KaK HOBblii 'hmrn cxan. OTOMCTJIn 61,1 MCWl ;'.IHe onycrourenaea necs acr uux on acre Benen 6bl YMCPWBJI.SITb BC.sIKOrO, ICTO HII nonanaer ca... (Bax: Fpuoenos . COHUIeHIi.Sl, c.573) . Qafqa z r _
yerli xalqla n asmaq la , kesrue kla btv kendleri yand irrnaq la
ram ctmeye ahsan, qaddar, rahmsiz Yenn olovu Q riboc dov
ba sqa bi r me ktubu nd a sarq slub unda sarda r adland tnr: Xonon no KOCTeii npOHJlKaCT, paan onyun re K mO)l.SlM Czraposaa nca
IJ CCX pnnuou yun rec HaMcapna p .SIllYMalO ,lla)f{e, '{TO OB IIX ucua-
--====~
. ,,",='
'!i;>
247
~ ",&::=>
-====-_
...
I:
I',I
<<AxMaT).
C!;;> ~
248
C!;;> ~
-===
A.D.flo30BCKO-
0p:llIr -3l'fi. vro n g Zib Alame ir (Mehemmad Obu Za fer M hyiddin VTU ng Zi b (1618- 170"7) - Byk Mogollar im-
ponyast hok mda rlan ndan d!r (Ba x: ASE, I cild, 1976, s.22 8). Bu
ranx r ada M.f.A xund ovun K e mal dd vfo maktublann cd a da
sl ubi muqsodto rast gal irik: Ma rhaba, sona, ey K amaldd v,
!8... be s niya dadan Zib-vrenga bu va 'zlarda n vermadin ki
d cd i k lar~n e ~n?~l cdaydi, ing ilis galib lkasini aIindan almayay~
dl va nlllla tm izi xar va zal il ctm uya ydi ? (S ax: Axundov M .F.
8 serl ori , 11 ei ld, Azurb.SSR EA- nm ne~ri yyal! Bak ! 1961
'
,
,
s.1 3l J.
..
"W='
249
C!;;> ~
-=====-_
zengin xezinesin i nazarda tuturdu : ... nOTOMY '-ITO ~ Hit aa COKpoanura Opanr-3c6a, nu rne 11 HJIKorJla. BBeK HC JKIIJleu .60n~c 110
erepony K a BKaJa (Co-mncnnc . e.5S1) deyarak z evi rdiyi Pcterburqa - Rusiyaya bir dil d nmeyecayi ni ved edir.
Kuum xa n. Sibiri n sonuncu xa m. Onun rusl arla son dys Barabi n lnda olrnusdu r (1598). Bunda n so ma 0 be'zi
ma 'Iumatlara gra Ob aym da batnu s, digor rna'lum atlara grn
Noqa y ll ari na a kilmi s, ora da ld rl ms dr. B undan soma
Sib irin ruslar tere findan istilasi basa atnu sdtr. 13u szdnn M .
Qorkini n Art am anovlarm isi osorinde zoonim; it ad , ki m i istifada edi lrnisd ir: ll epHa}l coaxa K )"-IYM liC OTBH3110 urarana
acnen aa HeIQ.
M ah amm od (57 0-633 ) islam dini nin bani si, peygembc r.
Rus bad ii a de biyyau nmunalarinda basurman kobud sz alllanu nda kifayat qa da r oldugu kimi Maxamet ad r ila do mayye n matrilarde qars rlasmaq olur. Ero npnarenu, unruac B Ilapnace o rmc uaan n napnaccxyro )f\Il3Hb, KaK xrarox reron pa (Ilaaa eea. BoenOMIIHaHHe, rn.6). Sys, kobu d sz ma'na smda:
Heurro nC31J3eTC, sraxas rcn-r, '-ITO apnn aan nuacrca! (vlcxoe.
npm.fa Ha OXOTC) Yny, a Bhl noofipaac airr c, 'HO nporuan n MCII5I,
M3X3!'t1CT3 ano epen noro ( 4 eXO B. Flpam unx aaa nOBIIHHoeTb)...
B 3a Kymlc ll biM aupe, m e W aXOBCKoi Ctfl 1TaJIC~ 3aCJlYJKCllllbl M
npo c ccopo llCKJlOM a Ul lJI, '-lyrb n u He MaroM CTOM 3 a~ O Il O B
.apau ar yp r n u . Bee ero CClf ll h l fih lJllI T OlK C 03311a '-ICHbI :)TOII 1l03Myr ll TenL ll oi xara crpoqroii ( rI. A. KapaTLlfJJH. yb 3am ICOK).
nH CaT CJlIf JleKafipllcTbI B Bocnor-I111 IalilHJM conpcMclIHIIKOB M .,
XJl , 1980, c. 278 -289).
Bu rada ironiya ila olsa da MDhll1 Illvd qanllnlan nm m ~
qvddasliyina i~ara Ol lillUr. Sonra dan i~ lanvn sei?) . ( te~,J fdar
ma'nas mda) m qa yise ni daha d", gik l;:mdirme y x!d1ll'Jt Cdlr.
Gfndliy kim i, niS ba dii dil ind bel;) ifadalm in istifadvsi slubi n1Dqamla, ham in bu adl arm m u1ll i l a~d i ri hn j~ xsllsiyYi: :l tlm ilD ba glidir. Gstardiyim iz ifada larin tark ibilld ki ~;j XS
adlan ila alaqadar adlandIrlna 0 vax t qab an q sura td Z tD'sirini
go sta m- ki , dinlayici sura tlan n xarakterini ma yyanl asdiran ha min miivafiq tarixi hadisa lan va e hvalatla n yaxs t bilmis olsun.
Rus bo dii ada biyyatinda bu kim i tarix i sima adlan nominativ funks iya ile yanasr. z le rinin tarixi to rc meyi - halt va
gclu me'na vi kcyfiyyotlor i ila be di i obra z yaratrnaga xidma t
cdun g c l vas italardan birina cvrilmisdir.
Trk mcnsaf Iamil iya lar, IJq;)bIJr , taxalls ler, ti tullar
Xaraktcri n arlmas., obrazin daxili alam inin do lgun tesvir
cdil me s i me qsodila mallifin isti fada ctd iyi vasit el arden biri da
suru ra ve-ilen adlardrr (0 c mloda n fami liyalar} , Adla r obrazm
a sardck i m vqcyin i z nda a ks etdi ra bilir, bas hc a xarakterini
ifada cd ir. mu m iyyotla so notkan n qarsrya qoydu gu meq sadinin
1.1111 ifadesina kornak g sta ra bilir. Bela ki, bu ad lar vas itesila
su ratin istor miisbat, ist e rse dil manfi coh a tleri murnilasdirilir.
Bunlar da di lin di ge r vasito lar i kim i obraz bhga, suratin xa rakterin in arlmas ma, tipik la sdirilmasina xi dmat edi r. 'Bir cehati de
qcyd cdo k ki, rus bodii dilinde esase n. slubi m aq am da isle dilmis t rk manso li familiyala n n e ksariyyeti ham tari xan, ham de
ind inin znde rus familiya sist em inde no m inativ funk siya dasiyir. Y e'ni rus di linde bu leksik vahidlerla yaranrms ki fayat qada r fami liya mvcuddur. I
Fam iliya, soya d kim i trk ma nsali antro pon im isletmak
rus, cnnon i va grcler eras mda qe di md e n bas layar aq ox genis
yayrlm rsdrr, Yad dillorda ki trk monsoli famili yalar tarixi va etnik cvha tuall ox ll1a sulu!orin allm asmda aa r rolunu oynaya
bi lr . $axs ad! ba~qa dil a asa nh qla kC8 bilar, lakin fam iliya ,
soy ad, na s il adl miimkknb ma sa la la rl8 bag h o lur va bu nlan n
arxaslIlda tarixin a Jl manll~ si rl i iz la ri gizl olara q qaIJr.2 Bizi isa
maraql'llldlran cahat bela leksi k vah idla rin rus ba dii osarla rinda
i~l llln a x sllsiYY<:tl ltlridir.
; 83.\":
<!;'> ~
250
-=====-
""' ~
251
<!;'>~
-====-_
1 ~ 70 .II'i ,
c.90.
1 F.SlJJ cr. Trklilrdo {/IJli q va binicilik "Tiirk U tn)'<1sl Am$ ITnIMlam>, N,24. 19S3,
,(
\
I
5.75.
--=====-_ ~
252
<liI>~
253
<lil> "t;
=.--=====---_
kantuk
cmblemi o lan Ahnaz loqa bin i zn TI g oza
.. I k ey fiiyya t Ia .
..
u ne gom qazaml1l~dl.l
I' isemskinin Ko mik ase rinda personajm famil iya srd rr:
L.Tolstoyun Dirilma as urinda cdabi pcrs onajm Iamiliyasi drr: 0 0 yrPY OH n pHcxan K Eora-n apeny H 3aeTaJI era cntc
no v a, ...aa 3aBrpaK01\I: N. Lcskovun Nekuda asarinde : sena tor
Boq atire v sur eti va rd it .
)KCI\flIY)KIIIIKOB - jemuq s z asasmda ya rannusd tr. Rus
dilindo is lenan qu d im turkizmlar strasmdadt r. Pasmcra gro . bu
szn manbeyi cski uvas d ilindoki cincu sz ola bilar. Mqayis a et: uyqurca yu neu, ync , trkco va aznrbaycanca ine i.
(F asmer 2,46) .
Bu s z ru s antroponimi yasmda familiya kimi m hkam yer
tutmusd ur. I1Ba H a I1BaH OBlflJa )Kcr... jtI)l)KHHKOBa B )K HBLIX nanno
He 6bIJIO (I1.EYIJHH. Kn aina).
KaaUOB - Ka6aH ncn ps (nneaa) CBHHMI, 60POB (Pannon, 2, 439). Bu trk izm in ikinci me'nasnu Fas mcr cror. CKHpn a, xnazn, n pononroaaro KJIa,llKH rcn en ap. (cliacxrcp, 2,149).
Ru s dilindaki heyvan adlaruu bildira rt tiirkizmlar iaris inda kaban (qa ba n) sz biz irn top ladrgumz di l numunnlari icorisinda h am no mi nat iv, ham de ma'cazi ma'nada A. Ostrovski nin
Tufan e se rinde Kabanov (Kabanova, K abanixa) familiyasmdan istifad a olunm usdur ,
Kapaeraaun - Kapal\la3hI - cl\tyrnLIH (c JlHUO). Turken kara qCpHbI H eraaan- i (rusca) s zlorinden yaranrmsd rr (Fas mcr
2,1 92 ). K ara (qara) trk izmi bir sira rus familiy ala nn m te skilinde a ro1unu oynarmsdrr. KapaKo30BLI, KapaM3 1IIlLI (MO)f{CT,
H K apaMa30BLI) - x apaxrcpu ue cn n pcs a e. BOJDKCKHC <laMHJJHII
C n JlO XO Cn p}!TaHHOH BOCTO'-IHOH '1Cp nOTOfO" (xapa ... )). F.Dos toevski nin Karamazov qardas lan romar unuun asas suratlcrinin mansub oldugu ailan in adrdtr.
A JlM330B. K ononov ha l", kcan asrin tadqiqle rina e sas lanaraq rus tarixi saxsiyyctlerindon olan - sarayda yilksa k va~ifv
tut an bir ~xsin Almaz laqab i haqqmda yazlrdl ki, A lmaz Ivanovi kimi tanlIlml~ bu ~~xsin <)sil adl Yerofcy id i. a r Alcksey
Mixaylovi in zamanmda 1640-CI ilda i~u ba~lamI~dl. 0 mh ~
I H.:JiiOCJlb.\WH. nooedlluu JlemOlJllc clf Af., Km /ZiJ l!. 1983, c.2 8
.,.,~
254
.,.,
--======--
K~'I\lall eB
(F~Sl1lCI 2,415). Bir stra slavyan di llerins kean bu sz trk dil Ie rinde da qtmuzr rengli pa mb rq para ma'nasm da dir (R ad lov
2,1048).
. .
Ru~ bodii adabiyyatll1da Kumaev va K umasni ko v fami liyasi seklinda isti fado olunmusdur: Haru Jl)"IllJHH roproeeu Kyhta'ICB - OXOTHHK ,n:o COCTaBJlCIIHlI. .., lf y n ero ozmoro TOJlbKO
OHH H n pon aror cs . (H.JIecKoB. OTp LIBOK)
,
A . ~ex ovun X on s,tka hekayas inda eses su retla rdan birinin famil iya sidrr: Ot aopnnacr, COCC.nHCH KOMIIaTLI naeps H souren
KOJlna~oB;.. A.Pu~kinin Puqaovun tar ixi sana dli e serinda
kazak
familiva
sr kimi gstorilmisdir:
~
.,
.
C I!I!
lf
K OHOBaJIOB
,
2 ;{r:"OI/ON. :'I!l l/e(JIOfJ /{f/ 113Y 'IeilWI
r ;'.(all> / OH/:>K(}(I!:>/U e ,w u o p b [oe
,I r ,
/955.m2, ("./42-/43.
BCC
KpeeTaMH ynemeH-
H d
.,., ~
' .
23
255
.,., ~
-======-_
no -
nc uoro.
.
I'
.
6e lU MeTeB _ bes met rus dil ina kece n trk mal~~a. 1 gCYIIll
adidrr. Rus dilinde osasan st geyim nvnn adt klim ~n ~ox
etnoq rafizm sac iyyasinda olsa da , hu .s~~11 IlJS antropo11l1l1ly _a .~
smda istifadasi hamiu szn rus ode bi dilinde ~ h nm ~la rdall lll~ 1
oldugunu gsterir. Pisemskinin TK)(lHI.K asarindaki pc rs(~ naJ
lardan birinin adrdtr: B OT nanpnncp, ucum,a Ilcrposu -m Ecur-
kandi mvcuddur.
Baskako v Oqon - Doqonovskiy famili yasm m etimoloj i
iuhl ilini vcre rke n O IH IIl trk s z dogan (sa hinlo) bagh cldugun u
'1Y'")'Il )'
MeT CBa CbIH, npCKp a CHe HllIIIH lleJIOBCK, a IUIKy n a He C3JlIIT, nee
CllJlIiT nO Ma .
Ill an s nu - sapka (~ apka-abak) sz tr~ dl ll<)r111.~lu n almrnadtr.! Yun aleeva rus dilinde qirx dan yuxa n isla nan ~~l rk 1ll;)11~
I bas gey imi adla n run ia risinda au qadim almma soz klobuk
~~ I,
..
r ' AI'
'
(X II) va sapka (X IV as r) t rkizmlerin i hes ab C(lL
" ...cxo vun Qocal tq hekaye sindo a dabi pcrsonaj - va kilin fallll,lI ~asl
Sapkindir:
.. ..".
..
H~J601mll
,'O.'(J(1III>l '(
) fJop r)(l
r. I fJ
-======--
gsrc rir. !
XIX iJS!" adebiyyatsnas lann dan oian Kuprina - iordanskayanrn Gnnclik illeri xat iral ar kitabmda hamin asrin me shur rus iqtIS<l JIS l, tarix i va siyasa tcis i c lan Tuq an - Baranovski Mixail vanoviin (1865-1919) familiyasr bilara kdan toreerin yerlari nin dayi sdi rih nesi la tah rif edilmisdirr OparopCTOBan fJJaBHbIM o6pa30 M M lI KOTHH... lf n c urc ao OCTJHUJ Ha.n
IWCTbIO n apxcucrcnop MOJlOJl e)f(JI, xor op as , uc B ' leM He PaJ6H-
paxci. C -rynt.nr B1 I11 Mallll eM, KaK CTanO a pa uoa, cnyurana n OKnan Iiap an - T)T~1II 0n c "o ro . Farniliyada baran (qoyun) kompo -
Bununla hemin szn me'nasuuu va famih yanm tuan suyinin rus ictimai -siya si dairasinda mo'Ium olm ast ma raqh haldr r.
A .S .Pu~killin gndaliyiuda Dundukov famili yasr ilu
bagh: ziypax JI apnaur npe cnc ztyer M CI/R CDOIlMIf KOM II TCT<l.MIl
(nyrnKIilI <<J1.u e BH II K)), dieapan , 1835) qcyd larina rast gal irik. Hu
sexs Do ndu ko v - Korsako v Mi xui l Ale ksandrovi, kn yaz , Pus-
Korsakovu)
ho r
B Al\aeHlIll HaYI\
3acedae11l I\WU b l!)'m)YI\
a dl
CYJl Py-
1 A r ep ueH_1/11Cb.II0 6
COO(,IIIC"</Il l'ocnlJl.
c.'Il CfX1UCI<UN A . J1601iufXe 4 Ja_ U1u lllI .. 1I(ty,.:a tI .)KU1IIb_. 199 .J.
<!i ~
art mr. Arnq XV - XV I esrle rde n rne rkezi Rusiya baza rlannda
a amuucoaa , y xoroporo
258
<!i ~
.\ro. . ')(;
-====-_
iI
'.!,
,
I
I
I
i,
I;
pOJl b
uy,
60JlhlllOrO n OMa Ha
YJl H-
3Bam l
npOCTO
KoeTel .
}Ipueu - Bu sz (.ap )
1115
KPy-
<!i% =. 259
roe /l u l
<!i ~
Half"OIla~bI/bU
-=====---
,I
cxana, 6cpe r
Ij
cpcr
(04eBIIJJ.HO OT rnarona xp - pacc exa'n, 1I0n OJlaM, py6 l1Tb) (J.{ M.
8ski
4,2 17). e xovun <<I-Ia 1I011BO,UC h ckayosindil Sll l"ill n falllih yas i
Xano vdur : C moeee CBCPIl YJlJI Ha n poc cn O'1I1YIO Jl,opo ry: X al/ OB
Bllepe.llll , C eMCIl 3a IlIlM.
I ()
~fO,l~l1Il()(ia.
Apfiyao u - bostau mcy vasinin ad r. U kra yna dilinde qarbuz. polyakca harbuz kimi islanir qip ak (xa rbu z], knm-tatar dihndon karpuz (Radlo v 2,213) rus dil iua kcmi sdir . M.Fasmcra
g m es f fars dil indan kcma dir (Fasmcr 1,83 ).
Rus nntroponimiyasmda Arbuzo v szudau familiya kimi
istifada o lunur: C map}lcikKIiM 3KJm aIKCM, Kp OMe p oruux KO nnnnpon K IOXC]l h6c KCp a, Apfiysoaa, Ilyunoma, n plllllnll nna
p ara licnacru.r , b OiJ.lI CKO, ll UBOB Ii samrran-ncilrcnaur HItKOnnii J;CCTYA{CB, ponnof par AJICKCaHJlpa IJ MIIXJ IfJla Iiccr yx eaux (l1. JJ,. 5IK YIlJKIIII vtcrupn anuarce nCKa6p5I)), B KIl. PYCCKU C
" c" yapJ,[ ( I BOO- I B25), 0.416).
. Bu familiyaya gcnts sakilda rast galmak m mkndr .
Jl.A .bac"ww 6 TlOp"c>rGJI llC""''' MI " C!llfflC rJ 1I0,1~Y J/?Of>t'IW" M . .. JllII ""' '' . J985.
~ /~
1;:IX'l l'CU - baxa. baksi . Rus bedi i d ilinde ox lslonon trkizmlardandir: jlancxo. f1 0' ITIl Ha rcpnaour e, MOlKIlO Iismo JlaJJHl'IHTb TCJlCr y , It napy DonOB, KOro pLIC MCHJI CHno BnCKJl Il ce. n a
uranaur cropoaca Ha fiaxuax (EYIUIH. 8 aerycre); H apyaoa
110 1l0 '1.lM C 6aK III II TaK C' JaCTJl H BO He Bo pYlor -ryr peG$lTlIWKIi
(r.}la lll lnCflCK III . ncrnsrc R HO BOp OCCll u ) . F. Dostocvskini n
Srcpanikove ke ndi va sak inlar i povesti nda sura tin familiyasnhr: TaK CCTOnaJl roc noznm Baxveea: HO n Y tKC He cnyutarr
ero ,
lJ (' JOlaJlh - <<Lly6IfHa, KOJl Ol)'UJ Ka ) trk dille rindan almmadrr (Rad lov 3,201 1); dubina , dubinka (Dm.550). Familiya
kimi L.To lstoy un Ha rb va slh a sarinda , K uprinin Brcqet
hckayusinda esarin qa hramamnm famili yast olaraq istifado
olunmusdur : 110C'lC nero CTOHn ero KaMCpJlJlHep , crap u n n u, 110
La qa bin leksik me zmun u onu sum ta na ruaqsadla vcrildiyi ni ma yya nla sdirm a ya imka n vcri r. Rus di lindo ma'lum trkizmlari n ham da loqob kim i islodilmus i h..sr scy dcn uvval bu
s zlori n tam mum nsiyya t vas itosi qiyrnat ini qazaum avgr ila
baghdrr.
TIO(~ Hl" ~ rus di li dialektinde tsak ().lam.); bu trkizm rus
dilinde neptuta, xrarpac ma'nasmda islonilir (Fasmcr 4, 158:
Radlev J, J 265) tatar dilindo tsok, Aznrbaycan dilind..) dsok
fonctik varin ntlarda isladihr. Trk almmalarui -?> f da yismalari
TOJlLKO
.", ~
262
Qy. ~
-====_
do te xa llslur adebi ccm iyyc ua rda, adebi salonlarda, darn aklarda gcnis yaYlhm~dl : , Qeyd edak ki, bunlardan istifada 0 'qadar
tabii hal alnusd r ki, 'onlardan ba'zileri yalruz mahdud dairada >-,
yazismalarda, polenrik shbctlorde islodiiirdi! du r ki,' texallslord an istifudu zamam iki hal zn gstarir: le texa llslar var
ki, x susi mvzu ila , xs usi moqsadle bagh isladilmis, els' ta~
xellsler de vardrr ki, yaz rt, sonarkar bundan b tn yaradtcrligi
boyu istifada ctmisdir.
.
J
Ru s yazr i V\) sairlorinin trk rnen sa li texollsleri ham
miqdarca , ham do maZI11U IlCa ahemiyye tli m vqeya mali kdir:
bir
oxunun tr k men soli taxa ilslar dan istifada etmesi bir stra sa:~
bebla rlo baghdrr. Bu, sone tkan n znn me nsa kkn bilm a si
va bu nu rabii bil' hal kimi qabul etmesi, adm gizli saxlamlmasr'.
maqsad i ile , tc xal lsn sci lmis m vzu Ha uyg unlugu , on un bij.',
1
cox ha llard a ckzotik te's iri na tica sind a , ad m s lub vasit asi ki mi
yara rhh g mm ifadesi o lmaq kimi bir ox sebe blorlo baghdi r. \ : ~
T rk mousuli tax cllslorin bi l' q ismi ya zi uu n ul u bab~1 ;'3
n mn mens ub oldug u xal qut, tay fan rn adJJ11 bildirir. Temmms rus
I ( rllcpntlCKWI
A. Ik mopuJJ
/lCKOI1l0pIXX
IlCeedOHlm oo.
K H oY KO /I JK'/lJHb lt,
199-1, }i~J:
',,\,~ .. t.
c.1l5,
Qy.
"$=-
263
'!>l> ~
r.
-=====::..::.
\'
ol dugunu d ne- d ne qcyd etm islo r.' Byk rus sair i A . S .P u ~k ill
Z bad ii yaradrcilrgmda Derjavindan mxta lif m nasibn
tla rla
OBU
qnx rq
tatar (b riuy ta tari-'] adr ila yad edir: Sa nlt Lom onosov Pinddo
bir zaman grd ki, ruslarda qansrq hq var z-bas r qrrxtq tatarnagrna kar e linde lirasi qaldmr tufan (tarcmoi: a .Tvlul).
Mhacirot illorinde Buninin cvinda yasanns A.13ax rax xatiralarinda yazir ki, Bunin Derj aviuin sc'rtarmda poetik ifadola rin gzalliyino hcyran qalaraq HeT, IlOIl YMaiTc , lITO )1"01
-rar apuu CQ tIll HII1L . . T OLJ IIC C He njlIlJlYMaeWb2 ( Bil' bax, gr bu
tatar na ya ztb , bundan gze lini tapmazs an) - dcyi r. Yazir
A.N.Tolstoy ganc lik illariuin yarndtci hq mohsulu olan S ags ngan nagrllan eserine M irze T urg cn imzasi qOYI11U~ dll . 0, a nas~
tarafdan Turgencvlor ncsline baglamrd r. IJu da bil' 3'IQ tan xr
haqiqa tdir ki, btn Turgcnc vloriu. 0 cmlodon l11a~hll~ yazri
LS.Turgenevin ulu babasr - Qrzrl Orda xaui Turgen M I.rz~ rus
an Ir Vasilin n zamaruu da Moskvaya k orek (1440) xn:)t1~~Il .I.I
gl qabul ermis trk-tata r as ilzada larind.v.n olmusdur...u.~1 soznn
kkndo turk-mogol meusa li turgcn (111, cosqun) SOZll duru r.
Azarbay carun simal-q arbinda ki Tryan aYII1111 da mo'nasi bu
sz le baghdir.
. . .
Bunin 1890-cl ildo OPCJlC Klll neCTIIlIK de ap ctdlrdlYI
ocrkla rini <d. A.ubarov) imzalaYlrdl. Buninla r z qlpaq cpo:
xasmda nlsla qaynaYlb-qan $11l1$ trk Qs illi ail<J!Gr slrasll1 dadlL J
i$latdiy i ubarov taxolls anaSIl1111 qlzhq familiyasldlL
Rus familiyasi ubarov da trk asilli familiya lardand lf.
4 y6aphli, IlCCTpbli, PX6Lli)) sz trk dilindan ahl1l11adlr
. Byk OrdJdJn ,\fUf"ZJAbr.1gim ooyk knya z VllsiJi ~';l~iIY'liD.
giJlJiJJ. B u n&~/''1
birqolu _ Dcrjninla r niJsli rus t;n fm-lilC//lil .lIdl1liJl. c~1I1I$1ar; (/I.A
.ho c" a"orl. P.I'c c},;,/le
'!;>
264
(';
I ;)
--==== -
'!;> ~
265
n1lc ameJlt'li ,
'!;;> ~
.,
}''1C'IIbU /I
0 6/11eCIIIOe<l
I
~===---I
266 ~~
na luu 11;)"r ctdirmisdi . Rus yazrrlarmm baza r trki zrnina milnasi ber daki faal lrgr (Turgcnev in Atalar va ogull ar asa rini n de
qahrumammn ad t Bazarovdur) b u szn leksik-seman tik mazmunundan irat i gal ir. Bazar sz bir sira rna'nalarma gra rus
di lindo ha lo XV asrden sc sinl-i nziba ti termin va fami liya kim i
gc nis is len me kde d ir. 13 u s z trk di lla rinde va cloco de d axi l
uld ugu ru s c de bi di lind e h a m d e se nlik. yigmcaq, bayr am yeri
kim i (m qa yiso ct: T rk standa Bazarg l, Bazarbe y saxs ad lan )
kimi mo'uularda anl asildigmdan tex a ll s kim i icti mai ha yatm
nnda morkozinda zn hcsab eden yazruu n istifado ctrnasine sorau ya ratnu sdtr. Teatr xad imi Pana s K arp o vi Saksaka nski run (1 84 5- 190 7) os il familiy ast Tobilovi idi . Saks aka n Ukrayna da ycr ad t, Oarabag da dag sils iles ina aid dag ad t va t rk
d le rindc qa rga fosilasi ndo n quo} n v adrd tr. Sa ksaka ns kinin
d vrn sos ial ziddi yyntlorin i ak s ctdi ran satirik ko me diyalan
Ukrayna dramaturgjyasnun zi rvesi hesab olunur.
Tanmrm s sov et yazrcist Arkadi Qayda n n os il farn iliyasi
Qo fikovdur. Dogruden da bcla toxollslar soyadlan kimi d sn lr,
Ya z rt VII sair v.Lebcdcv - Kuma (1 899-1 949) isa soyadt
va luqebda n birlikda istifadn ctmisdir. Sairin bu texallsd an istifado etrnosini n sebo bi onu n kuma (qu mas) s znde inqi labm simvo lunu gnu asinde vc z yarad lcllt g mda mbariza va
vatenda~hq mvzulannm asas yer tutm asmda id L znn QlrI11IZI Ordud a i~ l a nms ila a laqadar olaraq e'tira f edirdi ki, qlrmlzilarm qU l11a ~ sarg rlan, bayraq lan mano bu taxa ll s vcrdi. 1 Qeyd
ct llmk ycri nv d ~ or ki , qU l11a ~ ~k llma s z ru s a de bi dil inda
para nv ad mI bild innekla ya na~l, a la va benzo r ma'nalan ila
<Ia g cn i~ i.} le d ilir: Yu rye v qollarmdan vo yaxahgmdan q mTIlz l
qU ll1 a ~ 1 q opa~dl (A. K uprin. Cusur qaqm lam). Ra ng bil dird ikd;): nun gz la ri ikid<J11 quma ~ l -qm mzlyd l, fm dlgl smdmb d~a ll1 o ya ti.i priird (A .K uprin . Ev Pa ris j) ).
Gcrtscn ad vbi vo siyasi mhitda is ka ndiJf ad l ilo da tanml rd l. 0 , birinc i dfe ska ndar taxollsn Alman yazllsl
I IJ r /l.lfll mp m' 6. Ilpm'pIQHH/:>((' /(lI e" o. c. / 98.
~~
267
~ ~=-
--======---
..
Qofman haqqrnda meqalasinda va soma Bil" goncin qeydlori
po vestinda, daha sonr alar ise Do kte r Krup ov. Og ru sagsagan esarle rinda istifada etmisdi. Yazir z n n Alcksandr aU Im Se rq lad ma evirerok taxal lsu yaratnus. rm nn axmna-
dak masirlori va dostlan z aralan nda onu lskandar adlandrrmislar (Turgenev xatiralari nda : Qoqol yuqin ki. men im BI,>
linskiyo, Iskonde ra mnasibet imi bilird i); Ho Fcpu cn - HeK311nep a ce Gb CT B CBOJlX H3,naHIDI X. 60n MIO GhL'T ( GOJIb IUOii iKall-
110).
2(.8
V,)
rr nsdr. O. bu imzalarJ a bu znman Kaluqada srgn hayan keirou msnlm anlan n azadhq harakatnun baseist Seyx Samillo
bagh hadisa lora Z yaxrnhguu - mehramliyini bildirirdi. Hom
du rus dilindoki trkizmlar sirasm d a ox islok vahid olan ar-xalub> lgevi vahidindun soyadt kimi yalmz satirik moqsodla is tifado cdirdi. Yaztr Q.P.Danilcvski zna qadm adi uydurub gtrd.2 Qadlll azadlJ gl masoliJsina aid (XIX asdn ortalann da
qac!J1l probIcmi) rus dvri matbuatl sahifalarindiJl1 dii ~mrd)
ynzeilgl AnnoKarCTBo )KCHIUIHDf (<<Qadmlanll vakilliyi)) pocll laS llll ilH0!1 m m ~a k i ll,hJ Ycvqclliya Sa r afa nova taxalls ila
i l11 za Ia 1l1 ! ~ (1J r.
;1
Tuxnlliislvr;) llliinasibvtda .iv1.Y.Lcrmontovun lllvqeyi sabit O ll1l 11 ~d u r, ~<lir tuxOJlIiislOl ra bigana qa ( lll1~d l r. Lakin 0 yaradlCll g l bnYll ap ()Ill n llltl ~ biitn ~c'r1 <:lri n i Lcnn ontov kimi illl ~
zah.)'lnllsa dOl im'1.i iJ k ~c'r1 ;)rin i qr. Diyarbakif) t<Jxalls ilo
; ( :"I/CI (IIlf "'IH
,I
H<)
"'"
269
"'"
/37.
-== ==--
r
(Diya rbak ir vatandas r) imzalanusdt. Bu imza harrun illurda Qafqaz va Trkiya rnharibalori naticasi ndu gene sairin ycn i lka lara va mvzulara maraqlantu aks ctd irirdi. Daimi xarakter
alan rus -trk mnaqisalari naticasinda bela adlar aruq uzaq , anlas m az yox, aksina yadhqlanm , zgoliklerini saxlamaqla hor
gn csi dilan szler idilor.
Y cn iyctma Qorki texallso meyl gste rir, aynca Bashk
trk szn bu mo'nada ikinci ad kirui - Pcskov familiyasr.n
yerine isletmak istayirdi .! Bi ldiyim iz kim i, rus dil indo haslrk
trkizmi iki mo'nada zn gstarir: 1. Geyim-st paltaruun basIJgJ, kapyuson . 2. Starosta, bahqthq isin da reis, basi Volqaboyunda usaqhg: va gancliy keon yazrr bu ma'nada gtrldkda ox g m an ki, ikinci me'nada zne taxalls gtr rd .
San at kann sexsiyyetini rama mila gizlotmak, ouu btu
subhelerden kanarda saxlamaq - odeb i is tccrbesi gsta rir ki,
taxal lslar dan au ox da bu maqsadla istifado cdilmisdir. Bunun
cn ilk bax isdan anlasrlmaz gornun trk monsa fi taxalls lur
scnzurlarm diqqatini azd iran ahamiyyatli vasito ohuusdur.
Rus yazirst Harna r - Dabanovun kcon asrin ortalannda
(1842) yaz rb ap etdirdiy i srrf ifsa xaraktcrli Qafqazda
saxtakarl rqlar roman i birbesa ar yksek dairalarinin buradakr
zbasmal tqla rma ha sr cdilmisdir. Bundan qabaq romanm be'zi
hissala rini J)n6JlJIOTCKa JJ:n 5I LITCIlHe juraalmdan oxuyan ar 1
N ikol ay horbi nazir crmscve demisdi: Biz hc bir zarnan
Qafqazi tanuunnus iq. Bu yazll bizi m gzlarimizi adI. Yazll
ha m ar-D abanov aslinda Lainova (qlzhq fmniliyasI: ~ela~niko
va) E. P . idi. Onun vri Qafqaz cani:;;inliyi daflarxanasmda quUL.q
cdi rdi. Bela uydullna>l taxallslarin lsil sBbbi siyasi :;;urait v ,~
scnzor ~artiliyi, qadagalan Ha bagh idi. HamaI" daban BUlyatiyada byk dag silsillsinin adldlL Sibi rin, Orta Asiyallin (Trks tanm ) ycr adlannl11 bir oxu Azarbaycanda oldugu kimi ayanilik,
banzarlik maqs<Jdilo b;)d::m zvlorinin adr ilo (ba~ , burun, qol,
qoltuq, bogaz, d~ .. .) i:;;tirakl ila yaranml$dlr. Daban sz do
I
""' ~
270
!vso. c. j 15
UlgVl t.hlb .dlarmut larkibindo M onqolustan va Bu ryati yada Y aman Daban, DOl1uZ Daban, Eren Daban, Hamar Daban, inda
Ulan Daban; Daken Daban, Turqen Daban; Y akut MR-da Sctte
Daban va s . soklinde ras t galinmakdedi r.
..
.Trk m ansoli texol tsler bed ii vasite rolu oy nayaraq tam
~slu b l meqsad ifado edir . Masa lon: A.cxovun masiri va ganc lik dostlanndan olan v .Gilyarovs kinin (1853 -193 5) islet diyi 83
te xe llus ierisinda Ag a, Mu rza imz alan da olmusdur, E lace do
sair, dra mat urq va ham de jumalist olan V.A. Qo rlitski J -dan
ox ra xcl ls is lotmis. onlarda n iz um r ud ov va Piskun pa$a tiirk
munsalidi r
R us ictimai-siyasi va adabi ca m iyya tlarinda tr k ad lan nrn
tez -tez grnmas i ile yanasi, bu adlar m maraqh ekzotik xarakteri
sobebiy la belo adlara 'g cl mey l va r id i. IJ Yckaterinamn rahberliyi altmda nesr clunan Bc51Ka5l BC5lLIUH 3 j urn alrnrn omak?a~lan aria da tlaxi l olmaql a, dernek olar ki, hanusr gizIi
imzalarla IXI~ cdirdila r. Bun lann ar asmda trk ad lan braqim
va K unn arnet imzalanndan da istifada olunmusdu . Trk adlan na
aludo iiik IJ Yckatcrinanm ta bintinde de zn g sre rirdi. Badii
y~radlellIqla Ja .mntvzam mosgul olan imperatria- yazt i ar
oglu Xlor eserinda qrrgrz-oavsaq xammn qizmm g zol obrazrru
yaratmisdi.
"
.
Kean esrin rus ya zr rsr So kolova \AI~ksandra 'ivano~~~
(1836-1914) btn yaradrcrhgi bo yu u b u kova .va Anfisa de
ubu~ova texalls iarindan istifada etmisdir. Qeyd etmak lazrmdIr kl , tDxellslarin asasmda duran tr kizmler rus dili leksikaSlllda ?~ni~ ~<:lkild<J i:;;la nma kl a zn6 m hkvm yer tutmu~
dur. Rus chlmdo llbllb, trkizm ina, asasa n no minati v ma'nada
rst gelirik: KH~IrlIllC nOJ\a.rm Tpy6KY c JJ:JIlIHHhIM tICpclllIIeBb1M
LIy6yxOM (T.DacceK. 113 ,UaJIJ,l:IhIX JICT); AnOJlJIOHapui1 6 p aJI
1 0.JlL K.O t1y6Yl{ liJ nlTapy . .. (H .JIccKoB. ilyraJIo). ubuK>1 kj~
mi adl , hatta Ghemiyyetsiz gliinan mai~at :;;yasll1l1l adull bi larakdan kbar fransl z familiya hssaciyi dc va A nfisa kimi
sad8 .xvlqi q~~dlll adllu birlikd8 i~Ivtll1vsi ila or ijin at va maraqh
vda bl tax,)llus yarannll~dJr. Dny a mad an iyya tina aid hadisa
"'"
271
"'"
'"?b='
o lan toxa lls ag lag o lmo z. qey ri-adi, .1111111<1 to bii s zlo rin komp leksind a n da dog a bilar. LA . Vaskov z fanufiyasu un bas harfla rind an istifada et makla al u s zlk tnxel ls ynmdrr. Vaskovun
'a xa lls Va li - Po " a - Sax - KIZI\ - Oq h - Verdt ol musdu.'
a srimi zin avvallarinda Bakt qozet mdo islnmis .S .S lartscvin V OX)) , K .M .Ro zenin A y Bulnt, tammms sair S.a.Marsakm Sa t r o v- (sater-adrr). .P. Matlcvi n Manau Re KYPlJIoKona kimi qadm roxolls (xropnyx-quyruq) maraqh im zal ard ir.
Art iq I8-ei osrdo Rusiyada qadim Romahlan tuq lidla " Iaqa dar alava fam iliya lar mcydana gu lmaya baslayir. Fa xri ad ta ltif, mkafat kcyf iyya tinda o lan b u adla r ras rui f miliyaya
o lavo ed ila re k isladilir, aru q ha min sexs in da.';i ldlgl familiyaya
cvri lirdi. B cle fami liyalan ha m in saxsin s hre t tapdrg i yc rlorin
ad lan mn qosulmast ile a laqadar id i: qraf Alckscy Orlov- csm cn skiy, Aleksa ndr Vasi lycvi Suvo rov- R nu nikskiy . Rumyal.llscv-Zad u n ays kiy, Do lqoruk ov- K rnu skiy. Dib i-Zah a lku nskiy.
Paske vi-E rlva nskiy, M urav yov-A m u rs kiy. N cMuravy c v- Kn rs skiy va s. R usiya mn byk harb xadimlari t rk yer adlaruu .~a m iliya kimi qa zanaraq d asmu sl ar.
.
1775-ci ilin yaymda Rusiya z az ablanu a 5011 verdikdan
soma sine dol usu ne fes ahb b yilk bayrama hazrrlasrrdi. RusTrk rnuharibe si qa libiyyet le base a tnus , Pol sa ilo apartlau milhariba da oyu nlar udulmus; Rusivan. iindan ycyen . onu Iaxlntmag a, Ylxm aga yna lnl1 , sovc t va rus tarixil8r inin kand li mh arib a si ad land lrd lq lan, a slindv hqll'1 \311 t,lpdahm an kazakla rm
va ariz min sJxl ~d l rd lgl yc rli tUrk-ta tar xalqlal111 ln Rus lllljJcriaIizm ina q ar~l apa rdl g l nvba ti sila h ll miib ariziJ - Jlu'Iaov sy an l
amans lzl lqla y at1rdl(m l ~dl ,
Moskv a g rii n me mi ~ scvi nc va c h ti ~aJnl a q lb \llnrin {vlltunsina h azll-la ~,m d l. Paytaxt Peterb urq ol sa d a. q a c1 im m s an '03llnl;:lf in'l gra ba yra m la r, tarixi akt lar qud im rll ~ paylaxllJlda
iera o lunm ah id i, Sada xalq da Illcydanlarda, k ;:~ l a rd<) .t.J o Yll n c a
I Bi1.\": A . B Cyl1epm/C"aJI , A . n ( ) OC}looo. C 06('f'.1f( '/fllNe I'y CO(//('
"}(I.mUI/II,
c. 139
Rus bDd ii djli nd'~ trk, tatar xalq ad lan yla yana~ 1 pee neq ,
skif (iskitJ/saka), hun , xazar/xozar , ql rg lz-qaysaq, monq oC ba~
q urt, kahmk , q l zl! ba~ va s. kim i bu d ilda artlq badii ' a larla r,
y ksak cm osiona l sac iyya q aza n m l ~ trk tay fa, xa lq, birlik ad-
273
'!i;>~
I.
lanna rast gul irik. Btv tayfaya, xalqa aid clan ma'navi vo Iiz iki keyfiyya tla r bu ctnon imlnr in rus udauiyyat mda tam simvollasmasmd a rol oy narm sdt r. Bu hal ctnoni mlarin se ciyye vi mi llimanavi xsusiyyenerinin mumiles din lmosile baghd rr. Olim ki,
Z islakliyin a va rus bodi i di lindo m vqcyin a gm trk ctn onim la ri zn n tarixi -informasiya imkanlan daira sinda ye ni-y oni
badii alarlar, ferqli cmosiyal ar qazana bilmi sdi r.
"jo-I;' Ru slar a n oxu tata rlarla i-ie, yaxmhqda yes anus lar. bu
z de rus tefakkrnda z izini qoy musdur. Heyatm m birinc i
yansmda byk mahrumiyyatla rla zlosmis rus yazicrsi M.Qorki hamin -d vra aid msahidolerinde tatarlar haqqmJ a bclo qa -
yiir u
XOTCJlOCb
11 TaTapCK)'10 Cl IO-
ony, r n e jf(HByr xaso -ro oco fi e u no ii. '-III CTOn n OTl I OH jf( l l3l1bl O
no ponyun u ae,
jK eHU blM
JiX
naCKOBbl C
pyccxmr
.aoayr
JIOCb,. '-ITO
no
crpaumue ronoca
B M e '-lCTIl
y rara p
mOJlU; 011I1
.sI3hl KOM ;
M)'Jll.311 110n, M ll e Jl YM a -
ernc,
paJlYCT "IClUI (M.rop!>-
BCH jf( H3Hb nOC TpO CHa JIl Ia'I C, II C3Ha KOM O
Kp o ncih.
me ola raq g rlmck dcdi r. VI ' yzi llikda taru q 'd vla t ad r cl araq
ilk do ra Gy Trk dvloti kimi ta;ixda adCakiIir,.liJ' j ,r, rn.vuxi
Av ropad a erarmzm VII ' es rinda arnq'wtrk s znn-izal
hma cahd cdilm isso da. .. russalnarnalari nda bu'ctnonim'985-ci
ildon grnmoyo baslayir - dnepretratrklarm siyasi-ittifaqt, trk men sol i kari xalqlar ma'nasuu'bildirmekle ba~laYlr)
T rklor ctnonimi takca oguz yox':digor' trk tayfalarinin adiru '
bildirart murnila sditi ci adlan ifada ctmayaxidmat cdirdi .!'! 11111
Blaqova yena hami n ~aqaI asi nda" tatan> 'etnonimi haq-
Bu
. .
'
(1;>,
275
~ "t>:=
-=====--
'
...
KOM, Ta K uaps HC BCn UT r noso hndo ircniya ila in s a m u iradasiixtiyan z alinda olmamaqla haua qcyri-adi addtmlar ata bilan
insan [tiirkla bansmagin qcyri-mmkn!y): - yo'ni mendan
olsaydi, lap trkle bans ardun - rnasoli daimi dsmon obraznu
y radib cartlandtra bilmisdir, Trk (tatar) ctnonimi xalq mosall arinda ebadi dusmen qiymcti nda istifada olunur: Adarmn qay giSIZ, sadalvh hareke tlari barodo: Dur, tatar, qoy qilmcmu ixanm ( nOCTO, T3TapIlH, JlaB ca6J11o Bblllyrbl/oTTaIIllTh).
T rk-tatar ctnonirnleri rus bad ii dilinde be'zi farqli fiziki
cah etlari ifada eda bilir. Bir sira hallarda tam irqi xsusiyyetlor
ifada cdilirsa (Onun yamnd a cnlikrok, alaq almh , qlYlq tatar
gzl qtrx yasmda bie kisi dayannusdi). (i.Turgenev. M gcnnilar - daha ox bunlar estetik ovqat a xidme t ctrnali olm.
Tatarllqlrglz gzi ifada si bcnzotmo prcdmcti olaraq gzn
ra ngini, quru lusunu va s. bildirir. Ruslara xas ola u va onlann
arasmda genis yayrluus mavi gzlerin oksino olaraq (mavi gz
sakitiik, eyni zamanda soyuqluq, bigane lik, bo'zi hallarda zahmhq ifada edirsa ) qara gz ler rlgmhq . cosgunluq, od-atos. caziba
kcyfiyya tlarina rnalik olmaqla gza lliyi oyanilosdire n vasita
olm: Vox, yox, rica edira rn , glmayin, - dcya Anna zabita znn qeseng, her is tatar gzlorini szdrorok sa u-sen dcdi
(A.Kupr in. Narg jla bi larz ik) . Trk/ztatar ifadosi farqli , da rin
I11a'navi - oxlaqi kcyfiyyat V;) xslIsiyyotlnri hm hansi bir digm
sz qvd;)f cazibadar icm eda bilar: cxov Qorkiya z cvindvo Yaltadan yazlrdl (18 mart 191-ci il tarixli mklub): CKOpO IJ y
Bae Beena, HaeTOJlWaJl pyecKaH, a y lIac YIKC Kphl MeKaJl BeCIJn B
caMOM paJrape; 31{CJ11 JIaR BccHa KaK KpaCHUa51 TaTap Ka - JIIo6oBaTCR MOlKIl O, H BCC MOlKIlO, Il O JIIo 611T IlCJlh3}[ szlari1;) bah afin da Mahaml11ad dinli tatar qlZI kimi no qudLlr gzul olsa da
uzaqhgl111, ;)Iatmazligllll, ziiniink oimadlgllll, yadlJgllll gsta rmak istayir.
Qeyd edi3k ki, trk, tatar ctlloniml;) rinda gizlnan infonnasiya gcl va hartarufli olmaqla bu infonn asiya zndo tarixi,
siyasi hadisala ri comlo.$d i nll i~di vi,) xalqm. lkvJ1 in hvyatmda
ciddi rol oynadlgma gra trk-tatar ctllonimluri xalqll1 qavrama
277
,.", ~
.,',
-=====:....:..,
-== =-_~
278
M., /974,
(l;;>
c _20 0 .
L
HUM II)Oll03pCI,I.IleM o :~n,JBaeTC a , KaKoH,TO Typ.elU~ H.H p,aq nPil B9,~
(B,cl)j aenC KMH. MOM apecr). X IX osrda .rus . kond teserr fatt
sahDs.in~8 ta tb iq olunruaga baslayan. Avrop~dan. ;gat'i!~il;ni~' rn~~
$lll-tXl1J~aS I AtUl3 Karenina eserininesas p,ers~n~jlan;ld~~
olan Lev111 temfind an zororli hal kimL inadla r.dd ' cdiJdikd~
onun bu baxis lan ibtidailiyi, mehdudlug~',qf\Xlml~d~nl trk , b ~~
xislan (-rYPcllKI1C mrnsn u) adlandrrrlrr..Boofiut e-rYP,~_~KHe '~ ;r~
nazu.r , - oparaacs KAIIHe, C YJlbl6KOif CK33aJI BCCJlO~~~HM (A~~ .
HaKapcmmaV Ir.).
"
. ' . ' :' ." " " . " " ~ "
" T rk sifatli (Type~Ka51 MOp~a)~il~i~~.'t,~~~ (H;q;!;;.~~~~~
~I,fH~ ifadalari SO~~$, t8hqlr. x.arakterlidir. Bu ifade lera. K uprinin
esennda rast golink. K upnnm Gcce .nvbes as e rinde h arbi
~{)net?a.n yoxia madan keca bilrnayen .tata r; ",sgara : -q~r~l: :~abiti~
~~latdlYl s ysda Axmaq trk. Trkrzl ~(l1,nH oT ..TYneU;K~fii.
.~ ~P:CI~KaJI MOp)~a); K adetlar o~arinda ,iki . rusun s ysmosi nda
lsttid~a. olunur: Te z ol. Man som burada grmeyi m, .trk sifatli,
!(u~n? l ~l ~g ~u.deb>, asari.nda ~(trk beli~) . (Typ~U~~: ,J,lOrai~~)
ifadasi tahqircdici ma nada isledilmisdir. . !' .r _ . .
..
.,' ..
Iqor alayt h aqqm da dasta na da i$l~n~~' tG';kiz~'I ~~' I ~ I;~~~'~_
dak!. (.(sabl'ya.>, (qI11J1C, qihncm bir nv) ox :~~man trk;},"' tn~-- '
011111 iln .~lrl.l~da(TYPCU;KaH ca6J~51) soyuq s~lah a d; kim(i$l~dili~.
I~~s b,~dlI d ~hnda . ? mcazi ~na'na~a qargl$? J?"',9 du~ , ~;~k ~q; tfu}
.s I LJ11 ~~1'1, qirguuna isarolanir: Sani trk qrhma gi()asan .CtIT06'c
106011 rOBOpHJl3 TypeI~KaJJ: ca6Jl51) F!Dostocvs l,<i.,I ller evindan qcydalur .
, '.', ,.
'L
, ,Y aztrlann..d iIj
"
J .
"
I~r . <lfaSll,Hlak1 mU1IaSI?vt1a ~11l. yalrnz . ,? ir, ; ~a~a~ !1~ ! g~~, t.a r~~: bete,
Y8tll,
oldu.~ll~ldan
)
'
'-
,J
1 .
.'f.:r:l
279
"",,;;t:=.
'/3 .
, {,
(;l r;!)
.
:Ili
IlIlrjrj(,~r; )1 1f
~--------------------------.'"
inq ilabuun d nya da ya rat drgi qanstq hqlardan istifada cda rok
T rkiyonin nafasi ni kasmam okda gnah land mr. On un fikrinca ,
Dunay ayt Ru siya iJs Trki ya aras tnda ha qiqi tebi i sa rha d ola
bilar; z sovi nis t nlanla nnda sa ir Pu skin istilai trk to rpa qlarmm harisi Ir Y ckaterina m da tb kearek z ideyasnun XO~
Trklor, msalmaular ya ~a ya n , haminin oslinde - kknde trk lk hi ss oluna n Markuzi Rusiyamn yc rlosdiyi Asiya
qitasi rus badii tafakk iirnda her zaman geride qa lrms, ox snk va ibt idai hayat sarait ini n, ictimai miin asibnt larin mr srdy qapah , m e eh ul yer kim i xa rakter iza cdilir. Mo salan, rus
yazi ctsi ivan Vol nov Buninin na sr nsurlarinda rus kon dlisbu n
cahilliyi, modeniyye tsizliyi va yoxsullujiunu qabartqlasdirtna srlil beyanmir, bu desti-xetri rus milleuni alaltmaq meqsodi g ddyn syleyir: MbI ,UJIX nero - A3WI, na 'l:JCTBCpeHbKax )KHB Ct.l
(Dax: A.HIIIIOB. Mf'opxn 11 11B. Bynan, c.422).
Rus badii dilindo etnos adlan iindo skif adlO111 da xsusi yeri var. Burada m~ahida olunan ski6} adl slrf ba nzatma vasitasi olrnaql a kcmi$ tarixi lka (Skifi ya), xalq ViJ onun yet-kinliyi, mta~$akkilliyi haqqmda i ~af\) roln oynaYlr. Skif-Skifiya
rus tasavvriinda rcal tarixi anlaYl$lardlr. PU$kinin srgnda
yazdlgl $e'rlarinda Skifiya, skif sah iller i i ~ lvdilir va Qara dvnizin sahillarini (tarixi huqiqatlara UygUll $<lkild<l) na zard<l tutur.
CKlIcfJ sz rus hadii dilinda aksar hallardl vD h~ i, nah an g,
byk, qeyri-adi <lza mat anlammdadlr: m<lsalan , Bu Viclqorskinini Peterburqd ma$hur olan ansambh idi. .. . Skif konscrti
ilk daf<l olaraq 111<)n8 ayIlar lkasinin darin qar yarganlan nda
inc<)s8natin by k oazisini k<) $f etd> (<<de' Af$iakm qeyd lari .
znn duculli klari va skif hovosi ita mashur idi (P. Vyazem ski. Qeyd de ftor e si); rus badii dilinde <OKa)f{,lla CKI1<!JcKaX
birlesmosi (mo s: Puskinin ~p)'3hXM se'rinde) z bt vluy ila
sabit bir las rnayo yaxui lasrr.
I .
" ~ .l: ~ ;
Skif) dahi Si-mat korifeyi anlanunda rus ya~llst' l.Turge"ncvin ha qqmd a isle dilmi sd ir. Fransiz yaziisr Flober Jorj Sanda
yazirdr: Hu skif na adanums? (Bax. . Typreaen n BocnOMH,HaIHI .\IX eOBpCMeJll-lHKOB) l.Bunin znn yaratdrgi i kandli
obrazlan haqqllld~ onunla hcat edan yazii L.Andreev<l gcl
obraz barosinda L. Tolstoy un yaratdrgi Z gala ilahi le san.P laton
Kara taycv obrazrm.naznrda tutaraq bu sura ti nehengliyine, qeyri-adi bykty no gra skif adlandtnr: 5I 3HaIO, KaKHeTc6e 'MY)[mKH uyacru . Tc6c TIJIaTOHa Kaparaeea nO,1J;anai-iMHCTW-IeCKHX
CKl1lIJOB, fior onocnon! (Bax: M.rOphKHH 1I 11.B.O)'HHH, c.445). ,.
Bu sz n badi-infonn asiya yk takce bununla llmr.
Skif Turg cncvin Ora fa romanmda madani , sivil xalqlara
qarst qoyularaq z vqsz, kobud anlamlannda isledilmisdir. (Subin): Bil' aya bax, elo bil biz zna e ko co kdir. Qedim yunanlar onun nim fa kimi anlayardtlar. Amma biz yunan deyilik axi,
Biz -qahndarili skiflo rik.
',:''', ., '
Skif sz asagidaki situasiyada da maraqhdrr: Danilevskiuin Yannus Moskva romamnda frans rz ordu generalr Mratla sh ba tinda zabit Perovski Moskvaya iki yz ildan beri yadelli ayagl doym ad iyin xatlrlayanda general Mrat ana Moge
bz vah~ iyi k, Skifik? - dcyv ona cavab verir .
" i
Skif>~ adrnrn burada xattrlanmasl ' frans lz gcnerahnm Z
lori ni mad ani sayaraq vaxtI il<) QIZI! Orda vu Klflm basqmlar
ilv Rus dvlvtill<) Z g<)li ~lar llin f<)rqini gst annak ist<lyr. " :J
F.Dostoyevskini n Netoka Nczvano va povestinda day
balaea bir qlZ1 .eozalandlrarkan onun h<)ruketi lI~aga hamili
edan knyaz t<)wfindan skiflik kimi d<lyarl<lndirilir. Yazl
u$aqla siz na etdiniz? Hu v<l h~ i likd ir, Dsil vah~;jlikdir, skiflikdim .
nocnoxnn.auuax CllllpCMC'III1i1-
c.I I ).
xalqm yasadig: ycrlerde, 0 cmlodan Orenburq vilayotinda 01musdur. Bununl a yanas t, z nn narazi qaldrgr misralan Q trgiz-qaysaq se'rcikleri . adlandrrmast onun bu yerli xalqlann madani yyetinu, tarixina ham inamsrzhgi, biganaliyi, hom di) qcyrisa mimi rnnasibati ni de gstorir. Trk d uynsmm mhtuse m
cposu minillik tarixi olan qlrglz dastarn Manas byk snirin
tokebb rn heyra to oviro bilmornisdir.
Rus badii dilinde qrrgtzlar (kirqizr} ctnonimindnn hor
bir dvrdo qaddar, 3m a n S1 Z, hominin nadan-qudurgan qVV;) ,
gc, klla mo'nasmda istif<l du cdildiyi mn'lum OIUL 0 srin ,rvvalla rind8 qlflTIlztiar, kommunist!iJ!' llm'naslI1da i ~l iJ l1ildi yill D tasadf cdilir: KapaTeJI cii ycr.mpH loT flOBelO)1Y. Y /KC Kll pni3bl xo3.RIIHtlaCT 110)1 )lyxoBuumoii... Y)l{e pa6oTmoT B C M~IC IlKC (lI C- Km/.
(R PonIUl UI. o .CaBIIIIKon. KOllh nopollOl (flonecrh) lOII OCTh)).
N!!3, 1989, e.57). Bu sz q lfl~n at adl kimi do qar~mllza IX Ir:
B O)1UiI n peKpac lleM nCTHlll JlClib BHC3aIJHO flpllKa 3~ul
OCCllJl<ln
I Kit.Jhm qcy d /il r h/~~SiJsinda Q":.J!IZ-q,1}"$.1q .~ciyj" bur.J(/J yJ"sk 7ii lV di/diJ ct miJY;:JIl ,cr lJIiJn.J.fJnd.JdIT. Hu l iJ'yinin DcTj3vinin Fclir.,J oJdsmd,lIlllliJniT1J.',iJlliJdi...,g stiJnl ir ,
,..
~~
284
~~
--====-
ceccro ucpxoeuoro Knpru aa- 11 noc xaxan B Eq)PCMOB - B eTOpony 51clloii Il onsu y... (OcnoGmKJleiIlfCTOJICToro).
i.
Rus badii dilinde UY:'l!j sz de slubi maqamda i;;ladilm isdit . Puskin rus yaz rtlan nm ad ebi ta nqidda n kusb incidi yini nazarda tutub do stu Vyazcmskiya 1824 -c iJ 7 ' iyunda yazrrdr; Ta nqid biz uvas larda mvcud deyildir. Bir ox Volqaboyu xalqlannm nssimilyasiyast presesinde xristianlasdm lan
Tarix siJhniJsindan min bc~ yiiz il avva l aki l mi~ hunla r '
rus bdii dilindn badii v3sita rolunda gen!j i ~lani r. Hunlar - har .
Z<lm:lIl i~gall. qamti, qanian ma'nalannda bu dilda sabitla~
llli ~dr: o,{ fihlfllyn lIa XapbKon opay 30noTonorollllblx 11 mn e;pen blX OT llh.slH CTBO 1)'111108 (EYHlW . OKa.Rlll lble lUum). Bu~~
285
~~
,"-63
282
--===_
,,.
...
nunla yana~ l, hun - cahil, vah si. mudoniyyutsiz adam anlanunda
da yuxartda qeyd etdiyimiz me'nudan tran misdir: V.Mayakovskinin da badii dilinde kobud. qaba hu n islenmisdir. >
A ecn u ceeo ns sine. zpy 60.uy ZYUIlY.
KpU6JlR lIlb CH n ep e 6{L1fU
fi
Hntony
He 3 a XQ'iemC>f - Il eom
cyn idir. Bu turkmcnlarin krz brk geymclcri ile ilgilidir. Dvlcti kuran kurueu nsiir kendisi ne vncrck Km lbas diyor va
d vleti K iztlbas d vlct i, hkmdara da Kr zrlbas padisaht dcni liyordu. Kmlbas sayrlan oymaklar en itibarh oymaktan olub bir
takrm imtiyazlan vardr. ' Yregi qan olmaymea bagn qanh
la'Itak he kimin hoddi yoxdur qrzr lbas olmaga ($.i .Xatai).
Qiz tlbas s z se nraki asrlerda z siyasatini Iran dvleti nin siyasourro cvirdiyi no g ra , bir ox ha llarda, iran dvlo ti. ta refdarla n vo istorso da d ysc lari anlamuida da islenrneye
baslay tr. Azarbnycan ede biyyau nda da bir ox hallarda Qmfbas
lran dv leti derne k idi, (M.P.Axundovun Haci Qara as orind o
Heydar be y rus-iran mhari be le rini Qizrlbas savasi adland rn r:
Ham Qizilbas V6 Osmanh d ys ki, tamam Qarabagi qrzil-g mso boyadr? Yaxud Qarabagnamaede: Veranda , Dizaq :va
Xatn mahallan nm mali klari mcsad a, yollar va ke idla rda
o- .nlbas qos ununu tutub qara t edirdilar.a
! '
Qizba s sz rus ba dii dilinde rnayyan se raitva zaman
daxilinda rnumila sm is h alda dsma n anlammda isledi lmisdir. B TY nopy Mbl e no-repuo - TO ace 60m xronnna , -rrof eMY
roJlOBY 6bl cnccnn npo-n., Bec, sreann, "ICpKeeOB na KH3nn6aIUCi 3T1tx rtoxnuranu n nomrraax, He yra ro, pcznur aa (venencs uii. IJYJlKil). Bu hckayadn iki bedbe xt qadm (ana -va bala)
verilmisd ir. Ana zno va qizma zlmlar cdan kra ke nmi n davada ldrlmasi n dualar edir. Dsman -obrazi bu zaman
nrbn!vrla yalla~l kciJn 3sr boyullca lmrbi ml1aqi~alar ba~ \Ie,;,
ran qlzllba$ ad11l da da yaradJl nu$di.
,1 ""1
i;,: I
Rus antroponimiyaslllda bir ox maraqh antroponimlar kimi Ki zilha$in familiyasJna da rast ga linir (Puskinin Puqaovlln
.
larix snrindu s la r~ l1a K izilbasin).
TllllTnp (TenTJlp) - dOlftam - ' Kazan xanhgm m .Rusiya
tiJfi)'indan istilaslIldan sonra ulu babalan ;)sasan Ba~q lrdl stanm
.}imal-qiJ rbinu<--l ll1 <J sk uni::l~m IS olan tatar va digar millat la ri (cFaruk Sumcr. !>:1r.H i lim!Ji Ik IJgili inccJcmcJcT, I I<V JI A bb3s dc yid cn ; TDA, N.'S,
1990. . 10-11.
-' ,\IirT.' ei/mal C1 1'illl:;Jr. Q.1raba1 f;m:. 1959,5.21
I
287
(';"'.i::=' ~===-
uzaqlasdinl nus sz ila bagh oldugu qonaotino galir. Fikrimizce, bu szn sarhini V.Radlov daha deqiq vcrmisdir: Teptcri - deya rke n Basqrrdi stan a kc rlrn s VD zirok xristian I11 Ssioncrlarindan ya zorla xristianlasmadan qa uia ga macbur olan
Mah ernma di dinli udmut, mordva va man lar nezerdo tutu lur.
Adlan tatarca taptar olan siyaht ilo baghdir (Radlov 3, 11 14)
Qeyd cdek ki, be min xalqlar, 0 crn leden mordovahlar da
zorla xri stianlasd trm adan can lanru qurt araraq Ural , Sibir va s .
yerlera qai rdil ar. Har torafdnn six rsdml an bu xalqlar Bo lornikov, .R azin. Puqaov syanlannda istirak etmis la r. (Radlov
3,1114), uyqurca; taptar kniqa, tur ken; taftar KIIH7KKa, aaIIH Cb , azerb. daftar - reester, rerpans (Fasmcr 4, 44). Ela
Settarov z de hamin yaz ida taptar etno ni mi ile bag h masir
Tatan stan va Basqtrdtstan a razisi nda oxlu ycr adlan mn oldugunu qeyd etm oklo, z dediklc rina qa r~1 rxuns olur. Tiptar
ctnonimina Tatan stamn ~arq rayonlarmda, daha dogrusu, kc mis
Ufa qube rniyasi Menzeli qozasmd a V ;) Samara qubcmi yasuun
Buqulrna qozasi e razi lorindc verlesmis tatar yasayts manta qaleri, .mikro toponimlari sirasmda nozera arpacaq da racada rast
ga linir: Teptcr ziratt Molla Tamak kendinda; Tiptor uranu
Balanh kendindv; Tipter arame sc Mslm rayollu Novle Saltovo
kandind a va Bavli rayonu Karaka$1J kandinda, Tiptarlar ktlcge va Sanna n rayonunun Tlyane (Dilani) Talllak kalldinde.2
Sattarov taxmillan on il soma dare etdirdiy meqal esinda
syladiklarine ycni bir fkir a lava ctlllaSiJ d;), tepterlvrin bu
I C am mapOI1 r(/J.
c.48.
2 Sattaro v
311;lIolllonolll~llbl
Q. P. GsfiJFI]iJn
I.
,
i
gnk etnoslann iindo may ya n yer tut~alan?l. qcyd. e~.m<;:l~la"
bu ctnosun hara sindnki fikrin zn gcni slandirir. va . m hkamladir: Ma'lumdur ki , gemi s Vyatka-quberniyasirnn Elabuqa,qa r,
ZaS1l1111 P S, l V (Pise evo) va Takes (Takescvo) ke ndlerinde .tatarlar,'
o cmlo dol~ tatar-teptcrJar, eremislar yasayrrdr. ..: .Pua kandinde ma skunlasrms cremis-tepterler zaman kedikca tamamile, t.atarlasdtlar.!
.. I; "''i .llf;1I: i .;r ir;I'!;J I I\(;'W I,
V.Arakinin qeydlorina g re , ,vergilerin. .xaraclan n :t~plan~
mast barad fartuan rna'uasmda defter sz fars mens eli rolsa
da, XI as tdan qe dim uygur dilinde grnr (lakin bu dilin fonetik sas terkibins uygun olaraq tap ter saklinde) . Rus knyazhgm da QIZI1 Ordanm vergi rejiminin barqarar-olrnast ilabus z.rus
dilinc keir, rus yazrlt ahidalerinda isa IlVasilinin farmanmd a
(14 34) isledilir.
d,tl:),:-" .';'-:.'
~ 288 ~ -===_
'1 : ~1
(l1'.II J l
Perm vilayatinin sakini XIX esrrus.yaziist F.Re$etmko,.vun ctnoqrafik yazrlan nd a da tepteri i - xa lanmadan. qaan N~
adlan bunag ru de reestera - xsusi qeyd deft arine diisen.yerli
xalq lara deyilir ()KHTCJl H np n Mlle fisma speureeue .Hi HeKperucirrn .t c KpeCTMiHe... a KO BTOpbIM - -rerrrepa IJ '-IepeMHChI... y
/ C a ll1lllap o6
: . ' 1' I!
I' I ' f! ~ .
B Kil :
.....
Rus yazrrla nmn as a rla rindoki t rk toponiml a rin in y-renilmasi Aze rbayc an dilinin Vu tarixiniu , hotta kcmis trk toponimika sr va cograflyasmm todqiqi ilo do SI X baghdrr. Bu baxtrndan trk mansa li toponim larin 10plal1l11 aSI, mxte lif celietdo n
qru plasd m lmast va onlarm slubi im kanlaruun m a yya nlns dirilmasi dil tariximiz V'3 bunun la bagil bir sira nl<3 s a l a l ~)fin ha lli baxllm ndan maraqh materia l vcrir.
Ru s di lin in onomas tik sistcmin da trkizm!arn ycr i, mvqeyi istiqam a tindv apard lglmlz a ra ~dl mla lar gsta rir ki, m s b"d ii
dlind a trk nm n ~i) 1i xsusi szlur z nOlllinativ llla'nalan ilu
ya na ~ 1 slubi materia l kimi da ist ifada olunub . bu
dild,) obraz h
ifad;)la rin da yaranmaslllua ro l o Y ll a m l ~d l r. Bt/dii sl ubda obrazh hq illlka nlan yer adla nnda ox gc!d r. BcI<:l ki, rus b t~dii di -
<S?> ~
290
-===_
smq.
" ..
'
ddy i~ d iri li r.
<S?>~
29 1
/997. s.ll,
<!il> ~
-== ==--
,!
Y erli xa lq larla bagh adl ann tar ixd an silinmasi niyy ot lunlu
hc bir ist isnala r bir araya Sl g:t ~ 1111r. Odur k j, Burun d uk (iud i:
Kr ivtso vo), Basm ak (indi ki adt : [zvestko voc). Baxah ( Lc-
UK.
-=====-_ .", ~
292
c,l 38
.", ~
-=====-_
Q arubag u umucdu qa la sz qula q sa kl inde (Pan uh B li xan Qa- 1.lag l ifad a si) isludilih . Bu zam anlara qa da r : arn q \ ycr adl an nm
da yisdirilmasina b.rxmayara q msa hida etd iyimii taktla rdan ay dm' ol ur kj, hom On boycdovun. h,' IW de Puskinin os e rla rinde
bemin topon imlarin ox vax t a~.;';- i trk variantlan isladilir. S bha siz buo Qa fqazd a olan b yk ynzrcrlann yerli miihi tla bi rbasa .
alaqesi va tam asa girdi kleri bu YCIII n : ..I<)ra mr :;lgt na ticasinda
mm kn olmusd u. .
, " '.
,., .1. I J
A .S. P u ~ki n Rae vskilor ailu si i1 "1 Kmmda ula rka n 14 .09.
1820-CI 1I tari xinde ru uktub unda qnrda sr L.S .Pu $kina " yazirdr:
Gmm m7, qova q . zm, defno , 'kip.rrisla rla rtl daglann n
.", ~ 293
Yazir V,) j urnalist o lan F .V. Bu lqarinv II dekabr 1826ilda Tifl isde n gndordiyi ma ktubda yazrrdt: Salikov M oskva
O IUll Ur.
Cl
vu n s avad t, du sn ca s i ila bag h idi. Yaqin k i, M oskva univcrsiteti tarixinda Qriboyedov qedor gem s vo harterofh sa vad ula bi eyn i zama nd a fakiiltodu toh sr! ahrla u ta laha ol marmsdrr .
d m ! - dey a Qriboyedo vun agh va sava dt h aqqm da masirluri
hnmisa da rusrmsla r
(Se msa ddi l tarix i mahah in diki Enn a nistan respu blika sma daxil-
(PO.IIOII)
"'" '"tb:=>
294
"'"
19f'Jy, c.486
-======-
j lancc nyr-o ro
Can rup,
fiern-re MCJJO -
pc . . Cn pana 3Y5l, Kapacyfiaaap, H 3Jl HUr-.t .llh IMOK, 3a,aIUIJI rronoras uac 'n. BOCTO ~1110if 5I i-:i JlhI ( flyr e Bh le 3 aIlli cKH, c .456).
Karas li Bazar K 1I1111da B iyuk (13yk) K arasu aYI vad is ind a ~;,) h o r. indiki adJ Bcl oqorsk (Sovet t rkologiya ehninin bani l ri n d~m o lan grka mli $a rq~ n as ali m Bakir obanzada IS
l1l a)' 1893-c ildv Karasll-13azar da dog ull11u ~d ur) . Xazar dani!.IJllb d,) Q aras u adll ada o l l11 u ~ dllr. Adamn indiki adl Los adasl d IL
Ak M cct -- indiki adl Simferopol (K m m vil aYDtinin mark,p i). SaJk ir aYI sah ilindadir. Yllnanca s imfer (xeyi r li) sznehn s n 'i o la raq Y i.lr<.l lh I 111 1 ~ d l r (F as mer, 3, 623) .
Ak Mcc tda craJ11lzda n III esr avval sk ifla r ya ~a m l ~l a r VD
bura onla r lll m,ly y<'m vaxtlar pay taxtlan o hnll~ dur. Masir ~ah
u ril] c ,lIl ub -~{) rq iJ]d <) ant k ~u ha r ola n Ski f neapolu y erla ~ird i.
rVll i,ls ir S imfcro pol yaxl11llgmda , on d an 5 km arah Ql zIi Kurqan
abidu si va r. 13u ku rqa nda sk if qabri yerla~ir. Buradan': skif in-
-======- _~
295
""'~
"11" -
, tl ~ "
mus s ilah lar, o x lu say da tun e uclu qlu ox lar \ :. ha:;.qa sil.JllL I' . I ~
kar edilmisdir.
Ak Me et se h-m nin verinde e vvall e r Kcrmcnc
1.1"
yatinda sahar). Akkerman tiirk dillarindo Ak [karman Kpenocn,, ropen - Radle v 1,93; 2.02, 1108. Kc rmen-yxpcnneane. Fasmer 1,66; 2,224 - demokdir).
Tarix i Buaqda sehar. Sohorin ad. dey isdirila mk Belqorad - Dncstrovskiy qoyulmusdur.
Puskinin Qararlar poe masmda qoca qarauun dil inde
Ilaeao, JlaBHQ xo rna lJ.YIIaIO He yrpaacarr cure MOCKaJl b.. . Torna
osnuct, Mhi cyrrrana ; n paBlI n 6ymKaKoM naura C IlblCOKllX 6aLU eH AKKcpMa Ha (ITYUJKHII. ITOJIHOC co paun e COlI.T. IJ, c.4 144 15)>> - A kkerman ad t xanrlamr. Man bu h ckaya ti css arabi yada Akkcnnan altmda daniz sahilla rinda asirmisorn - dcya
izergil qan hekaya sina baslaytr (M.Qorki. Izc rgil qan ).
Bucaq vilaya tinda qaqauzlar yasayir, Bcssarabiyanm co.
nub hissasi (ndiki Moldova) 1812-ci ildo Rusiyanm tabcliyina
kcana kimi Trkiyanin idarasinde idi. Dm.Kant-m ir znn
mashur Moldaviyarnn tosviri osorindo qcl'd c tll1 i~d i r ki, Bessarabiya drd hissal'a blnr: Bucaq. Akkermen, Kilik va ismayli 1
Pll~ k i n conubda srgndn olarkan tarixi l'erldra byk
hassashq gsta rirdi. On,un l'axm dostu LLiprandi qadim trk ~a
hari Akkennana Pu~kini n maragl barad<J xatimlarinda yazlrdl:
Biz ilk olaraq Akkermana getdik. Orada t ap~lfI ql an ycrina yetimmkda n trii mana bir nev saat kifal'at idi. Pll ~ k i l1 onu ma" r a?oYJO: ll e ~11/"omOIlOIl/L"
2aUClW20 npollcxo.JICiJeHUJlII_ CT. }, g]. /985, c./O.
I
....
Su b.1radiJ
.,.~
296
hI
.,. ~
-===_
/I fl OCIIOMWWlt/l
Kil.. n )'II/K/II/
1'l1CClWJIlI
('IJ(II)(.'.II (/IIIIIIo.."O{;.
lI fl CeAQp (/ li C'
Me eicl VvtlV. ) 'W :lrt K r boy /:m nm ycr ad/art ZL'rinc ar3~lrm13, TiJfX DllytJSI
dl'/P :;' 19."5, N '39, s /Mf .
) ,na orJdil, .o;. / Mi .
AM~ (lm/,fl1ll
-===_
.,.~
297
.,. ~
-===_
sentyabr dan I Pyo tr Sulaka daxil old u. Aqruxunm Sulakda n aynl dtgr yerd a - onun agztndan 20 vers t arah ar taza suh urin bina strit qoydu. Su har Stav ropol (Mquddes Xn f qala) adlandml dl. He min yerd a qa dim tatar kun di Xu yerlusirdi ( rJYIJIKIlI I. l-l cTOplUI Iler pa 1. 1722 ren). Bu harba qa la arnq zafarli Y ckatcriua
asrinda - 1777- ci ilda sahara cvrilmi sdir.
Azarbaycanm toponimiyastnd a bu marno h ada Xuc va
Xucbala (K iik Xuc) knn d adlan va arxcoloj i abide-kcmis ya~aYl$ yeri adr olaraq ras t gel inir (Ouba rayonu). Ke nd sakin lori
u l~ baba laruun K mm to rpaqlann dan k b galdikla rin i gmau
edirlar. Bu ka ndlarla yana sr Quba rayonund a dalia ik i kund :
Orta Xuc va Asa gi Xuc ke nd leri de olrn us, sonralar ko lxoz qUrLIIU:,?lI dv r nda iri teserr fatlar yaradtlarkau basqa kendler!a birlosd irilmis, adlart da yisdirmisdir.
Xu adr qtpuqlan n Ku tayfas.mn adim cks ctdirir. XI XII as rlarda rus salnamal ori nda a$agldakI qtpaq tayfalarmm
ad t akilir: T or tor - (resp ubl ikamtzda Tarteray, Tortor btgosi); Ku -Xuc (Quba rayonunda kundlur}; Tuq-Tuji (Qaraba gda );
K ov - (Qovlar-To vuz rayonunJa kund ad t Qo vlnr San -.. Xanlar
rayonu nda kon d, Qov dag silsilasi - Ismayrlh rayonunda dag si 1si las i); K a r a h rk - (Qarabrk - Ucar rayonunda kond ): Vvranda - (Qa~abagda); Kaym a k - Qaymaqb (Qazax rnyouunda
kand),; B ncc /I nco - {Azarbavcanda lncn . Inca su. ince d;lg, Inca -
...
29 8 ~
f{(/(!i ~!!X/)()_}(('(J('(I /( C _ "f( :JIIIII.\ If)!l O,' !/11 lI e KOIJ/Op!>lX KYMblh'CKIIX monOlIll....IO(J!).
--=====-
mantiqi ma'nasr - Ru sun Tu rk lknla rina ayaq ba stn as t t rk si vi lizasiyas ma y ax md an baled olmas tndan dogmusdur. Rus bodi i
ta fakkrn da ca uubi ru s llenn da ki kurqanlar Qm l Orda dv-
v\'Q Z
medan iyy a tin in hc riavl a mqayi sa olunm ayan obo di ab id ule ri,
nisan el a ri, ta zab rle rid ir. Serqdon Oorbo dcg ru torpaqlara sopilan bu qadi m xatira alndoler - qurg ular. kurqanlar irk \JZiJ motini, trk sayqt smt, t rk mo'uuvi yyat uun gcn , qi ymntin i
toce ss m crdirmislor: daha ox Tamari . S ima f Qafqaz (bo y iik
ta rixi ordalnrd a - h a rb i ittifaqlarda b irlos.m ycrli trk xaiqlanruu
vatoni olan bugiinkii Simali Qafqnz}, A ~agl Volqabovu. Ural
a trafi, b ug nkii Ukrayna hiid udlan na d axil o lau Odc ssa (kc m is
Haci bey). Nikol aycv skaya. Xcrson tkcc mis San K erm en},
Dnepropetrovsk , Zap orojyc (ke mis ad t: San Qa llll~ ) vil ayu tla ri
va Kmmda . 0 cm la dan Ker ya rnn adasr. Tarxanq ut vo Az o v
(A zak dan izi) bo yunca torpaqlar kurqaul arla bol dur. Kurqanlara
Azerbaycan arazisinda do . 0 c I11 Ii:}d~n Naxtvanda da rast galioir. Kurq an lar ycrli madaniyyatin bari z nmuna sidir: bunla rdan
ta prlmrs zinna tla r. ~$ya lar z inca liy i, kallli l cs tetk liyi bax llllllldan bu g n da nad ir esnrlr say lla bi lirli1 r. Kcr~'d Alt lIl O ba
kurq am , Y evp alori yada (kcmi~ G zl a v ~()h<J ri) f\:loyn ak g!
atrafmda 1880-ei ild;J rus arxco loqu v;:> ta rixisi Dmi lri Ya ko vlcvi Sa mokvaso vu n ta dq iq et d iyi b yk kurqan is~ hal;::>
sk iflar dv liinda qadi m ab id;J say tlIll111~. K cm ~ Sa n Qanll~
ar azi larindi:l (i nd ik i: Zaporoj yc ) mht;: > $ul11 s kif klll'qan lJI"I a~ka r
cd il l1li~ dir. Mas lan, llliJ-?h ur sk i f qlzil da rag l buraebk l So loxo
kurqanmdan ta pl h111 sdl. Erallllzdan i:lvval4 esri:l aid cdilan hu qlzll daraq qiymat li sa ni:lt nm una si ki mi Enn itaj da sax lal1lllr.
Z l1gin dafll abidn la ri qrupu o lan K cl enn es Kurq alll (A dlgydu
Kcl enncs ya~aY I~ ll1vntiJqiJsi yax1l1 lJglJlda) q;JbiriDrinde n lap l1 ;ln
s kinar dvr a~yala r ola n q lzll b<Jzak ;'l"ya lan , YClle ljlz Jldan
d zldi lm is dy~ s ilah lan - ql l d dosli:Jli bah a vo s. d a finv la r
Emli tajda hifz olunur.
.
Kuun istila olu nan daqi qedan onun tam zabt olunmasi
has lay tr. 178 2 c i ildo Sa nkt-Pc tcrburq Aka derni yasimn tap smg r
ilu bura ge len aka dcmik Vasil i Fy odorovi Zu ycv qeyd ed ir ki ,
yo l qar atorpaq llordon keir: yo l boyuuca takc o kurqan lar gZ\J dovi rd i. '
4
""' ~
30 1
~~ ~===--
I
I
1
hayacanlan n ijk sahidlari olan aylann qudim adlanm muh v ctdi. Yaik kazaklan , haminin saharlcn de Ura l adlanmu a bastadl (Ilyurxna. l lcr opns Flyra xena. DI VIII ).
-,
Puskin Ya ik-Ural: K armsenko-Ilmnpncucx: Mahkovk a ~
BonLrCK sakiinda mvazi islad ir: 13 aBrYCTa l Iyraucn npufin uiKllJ lC.sI KLl1o.IIITpllellCK (Kaxu .nueuxc] . Jlcropna Il yr n-rcua. rn S).
Puskin Ncvoscrqicvsk qala st haqquula darusnrk an surhlor
hi ssosind o qcyd cdir: No voscrqic vsk 'la lasI. .. gi7:li m suvir
Ta t i ~evin l vax tmda Tevkclev B,rod 2 ad l ilu t i ki l lll i ~ , Ncplyuycvin
vaxtmda iSl adl dayi~diri ":m.) k Novosibirsk qoyu llllu ~d tl (Ifc TOpIIR fIyratJ:cBa, rn. V IlI).
GZ!l)v - indiki Ycvpatoriya. EratlllZ ll1 Il srindvl1 Gzleve. Kll'J1ll1l1 Gzlcve qalas1l1da 1552-ci ild;) Illcmar Sinall Xan
camesini/digar ad!: CIll8 Illvscidi t i k lll i ~d i r. K II"lIll Rllsi van lll
tabeli yina kean kimi Y evpatoriya ad landJnI I1lI~d lr. Rus Y:IZI IlarlJllll dlinda nJscaya uygl1n l a $d Jrl l ll ll ~ $ukild-foncljk dD y i ~ik 7;1ll~~;ocv Vasi li N Iki tir ( /6 86-1750) ruj J .,!;J( w ,hm! h l tillilfi Sl bm/' I ,1';1/, 'I / .1.
I'{),lI;trlfII Idam Cf1JJI;~. )'ckarcrinburq ,~;)h,'rilJl .~.lll1l1.(Jlr Fvn ! 7.1111.111' /.-' III.~ I:Iril'IliISI1JJmm. clnoqr.l1iya \ -iI /1JiJnbl:;iinash] mm fWISJnt qOYlllu.;,fuf. Uri/I IOflwqJ.lrm;/I f/1jlarlilIll8.d un/ii:;dm/JI1as/ l$mJ 8 ."Usus! x!dllliJt/iJri 0//1//1$,111.
! TC.l -f"c!ova Brod - .ui5 tianlty, 'lilbul cdilr;]k r/1.~ fiJflfhl .\liJmi"l(;l girvu b.l$qurt iJsilli
ycrh z3.d<>gan Ta" <Jkklovl.1fm ad m d.lfldlf.
J
"" ~
3Q.l
-====-_
I ::-i 39) [smayrl qala sma reis to'yin olunur va burada ordu komandiri voz ifus indo islarkan impcriyam ezmeye txan I Nikolay
qalaya gul diy i zaman Tukovun uzun iller ara va Rusiyaya q SurSlIZ
arzu
ctdiyini
SOnI$Ur.
Tu kov
generalm arZUSUIl<l nmal cdir. 40 ildon artrq lsmayrl qal asr Tukov un ad nu da s ryrr (T 'Flaccc . lIJ namu.r x ncr, II Kil, e.494).
Qafqaz c10 bil biza cstetik talantiarm besiyi, rus sairlerinin
sc' r ilaholuriu in ilh anrvcric isi , o nlan n poe tik vo tonlori ol maq
n yaraunusdi .' Bad ii va adabi eser lerdan sediyimiz toponimik ma tcr ial da osk i trk to po nim lerinin h ifz ohm ma st Z Qafqnzn Vu Ollllll tarixina cl an diqqa tin c lamatidir.
Ma'Iumdur ki, indi ki So i sa ha ri nin ad r Abnza olmusdur.
Ycrf uhnlinin ctnik man subiyyut ini a ks etdiIU Il Ab asllAbaz xam rlB J'do va pccncqlurd;] tayra adl;2 Av az -ab az Xilza r nasli
adldlr. la bil;)r ki, oguz ~ Ll k l i n i l1 me 'rum r - z fo net ik qanunauygunll1qlu l.1 na loq u ZfLl avar ad1l11I1 daha gcc fon eti k varia ntltiJr.3
Qndi m q lS snlnam:alrindo Obeza//Abnza (Xnll KOiJltaK
lh l1laBUilO 130JIO.Ll IlMCP y MOJ-l oM axy OTpOI<a B Gc3y/A6a.JY/ 3a
)l{cnc1HLlc BpaTa CLLcp6cm")... ras t ge linir.4
550-c i ildLl ~a ha r il1 m v cudlug u tarixi sanad l;:>rle tnsdiqla nir. 5 Elaen da Soi ~Llho J'i n in aski Abaza adma badii nmuna-
I: tfJ , ((IIIII1/UPI/G.
la rde rast gal inir: <VI TOJKe H JH OCTII - C 110 Jl1'0 (iWI npu CT,-I)Ie
eaurcro A6a3bI <!;Cr Jl bIC n H OBOp OCCIlI f ) .
Se herin c ski adi Abaza/Abbaza sonralar Navaqius koc.
1896cl ildan Soi adlam r. vn iri kuto rt ~;l h ilf i ohm Soidn ki
says rz-hesa bs iz mehman xan a va s. adla nn lee risind o bu qedun
ad saxlarulrn amrs d tr, ye'ni bu qadi m adr hans. bir m a ssisomn
admda saxlarnaq !zum suz hc sab cdilmisdir.
Masir abazlar Qafqaz xalqlarmdan biri hcsab olunur. 'lilsa lmand rrlar. Qaraay-arka zda ya sayirlar . z adlanm Abas tuman admda da hifz cda bilmislor. Kinmda Sarabuz kondi 01musdur [ndiki adt Qvardeysk ). Ehtima lumzca . B ilas uvar rayonundaki Aba71IAbazovka kand adi homin adla a laqo dar o la bilo r. Menboterde hamin ctn oni m Xozorl ordo yahu z avaz/abaz.
c.647).
<';> ~
306
<';>
"$=
-====---
110
n ncan o
J<
Bapnapc
CCMCIIOBIIC, 06U.lCM Y natncxty npyry, 113 T apaca . (Il.A'Cem pIIOH. PaCKa ~ 1.1 06 A .C .rpIIGocnOBC).
(;a r ~i)J . Puskinin D rz rum a sayaha t asarinda : Uir nca
daqiq u din cald ikdan som a me n yola davam etdim. Hnd r sa-
hildu qars rd u Garger qa lnsuu (Kpcn ocn, J'ep rcpn) grdm . Gorgord e (B Fcprcpax) tu a niru kimi ord uy a yo llanan Bu turl ino rast
guldim (ll fesil),
Puskinin tosvir ctdiyi Gargar qa lasl (kandi) Ermanistan
arazisindv Stc pa nava n (kc mi ~ Calaloglu) ya xll1ltgllldad ll'. K ondin adl ttJ rcm8 Z<lm anl rus dilndv yaz lld lgl kim i - Gcrgcr i qala.
SI ~ a k l n dD vcri l mi~di r (Grgar adl ya da d ~n1<:Jm i ~di r) . Te xm11 <:'l 1l bir osr so ma gene raI 81i aga $lxlinski xati ml arinda yazlr:
Ta 'lim kom :lnda sl Illdiri va zi fa sinda a h~a rkan hfl odo iki
defa Cal alo glundan Gargam gcdirdinw. Qar-qa rl/ger -garlarla
bag h 0 1<111 bu ctnotoponim Azmbaycan ensikloped iyas mda iS<J
Ky.u"kya r (?) kih l vcri1 misdi r. Emla nistanda Gargi3r ken dinin
adl 193 7-d an d ~)yi ~d i r il~)rd k Pu ~k i n o q oyu lmu~dur .
G a rg'H adlll3 trk xalq lan cografiyasmda tcz -Icz rast
g'l lmilk m mkndr: Gr g r-C nub i Aznrbaycanda H H ~ t ru d va
<';>
307
<';>
-====---
lndi Qmmzr krp kimi is ledil on adm talevi da bcle 01musdur. esi l adi Srm q k'1Jolan bu ad ruslan n istilasmdan SO Il -
ra
rusca
Krasmy
Most
adlannus vo
soma
editarak islodi lir. Qriboyedovun bu ycrlerdu oldu gu ma'lum ilIe rda ycrlilar Suuq krp, ruslar K ras my Most dcyirlor. KaK 6,,1
TO IJll 6hIJIO, C CIJaKKlQpn n , nnu pyccxnc cr o nan.marcr, KpacHhlli Moer CBH1{CTCJlbCTBYCT B IlO l ]),1 Y J1Y11ll1Cro n p cxrcnn (13cqicvo 31 yan var 18191arixl mektub}.
Alagz. Pu sk ind o oxuyuruq: Ta miz se ma da ikibas h qarh
dag aganrdr. Bu nu d agdir? ~ dcyn boyJanaraq so rus du m VIJ
cavabmda - Ararat esadun . Man T vratda zikr edit en bu daga
acgzl klo baxib yeni lesms k va h oya r midilo onun zirvosin a
km ~ Nuhun gomisini, q argalll, uu ~an gYurinl<J ri, c",za va
ban ~lq simv ollanl1l grrcl nm (8rzrum a s",yahut, II f.). ~a i ri ll
tolosik ked iyi yerl'lrda onun a lst izah bra inJllmaSI va kifa-
Y'ltlanm",si ta bii idi. nun bel;:) vocdl,) J\r aratdam> d<l 1l 1 ~111 aS llJ a
V;::J izahlan nda PU$ki na qcyd!,)
dz;:)l$ veril ir, bu zaman onu yalllidan kazaklann da sa hv ctdiyi
gstarilarak daglll ad11110 aslinda Alagz dag l oJdugu d,)qiqlu,;; dirilir. Alag z daIp indiki ErmLl11 istan ;:)rai::i sind ~l o!an vn Dada
baxmayaraq 'lsori n rusca ~'l rh
"l;>~
308
-===_
qarsis mda Jvbur atdrq (Jlopep - H.M. 3anHcKH xrocro BpeMClIJ!). Rus dil Jl da mi::lyya n qvdar d;) olsa bu adm Trou tarakan
~a k Jin d D pcrircriya, llzaq yer, ma daniyyatdan kanJr yer ma 'nai:;; b lldiyi hallar m\'cudduL 2 5 iyul 1917-Ja LBlinin
,SIIl Cb
A.E .Qruzinskiy;) Oryoldvl1 yazm h: Y lIac, KonC1lHO, I-Je TMyraHe CTonh rJlYxo, KaK y Bac, XODI )i(liTb
nop OIO IICOLlIO lO BCJlIl O n pOTl lBli O - TO CJlblUlJfM, 'ITO y 6 HJlH KO1'0 - IIHYll h IUIJI ll nJ1 . . . (Bax: M .rOpKJ -i H I1B .EYlIJlH, c.517).
Tnpollim!;:-,r torpJg lll q ,) dim ta rcmeyi-ha IJ1] J}) (Tofiq
HaC lYCv) s<lxbya n V;) atdl ran e'(ibarh vasita il'lrdir.
p a Ka Hb IG1 KJ}{ - llIf6Y)lh ,
Lakin bizi rcal trk onoma su k va hidlerm islunilmasi zamam d iga r coha tler, onl arm is la ndi yi zaman qazand tqlan s lubi
keyfi yya tlo ri diqqa tim iz i cal b ed it. Rus bodi i d ili bu bax rmdau
zongin faktlar vcrir.
.
Bir ox yazrrlanu d il maten alt zre top ladrgmuz taktlar
gstarir ki, trk toponimleri rca l me'nada islonmekle yana ~l _Os-
lubi maqsedlerla da istifada olunrnusdur: bir OX trk toporumlari kim i Qa rs toponim i du (A zu rbaycan toponiml a ri iorisi nd o
Qars va Qarsqa pr kand ad lan (Q uba rayo nu) var. I'usknun dil in-
lasdmlrmsdrr: Puskin dostu S.D.Kisclyova - Moskvaya 15 110yabr 1829 tarixda Pcterburq da n y azrrdt: CKOrO nu. 60JKC l\lOif.
n pa cny 113 Il crcpyp ra a or en An rn crap MIIMO Kapen ! 11 0 xpa nH e il xrepe M 04H n e r X 0 1.J:CTC1L
Kitabda bu ifade yla bagh vent mis se rbdc: Oars-trk qal aBurada Natalya Qonarova. dalia dogrusu inadla radd cclildiyi
Qon aro vlann evi noza rda tutulur.
.
Bu 0 zam anlar idi ki. Puskin Ora uru m sa te rinden YCIl IC\J
qayurms, Nataly a Qo naro vaya yonidan c1 i dsmek ist;)~ i ~"
(R azlli gl l S30 -eu ilin m aymda ala bilir). Soforden uvvnl c1I1I Ylna re dd ca vab t alnus, indi ise inadl a on u iozo loma k istnyi rdi .
Qarsidak t evlanma ona Qar sm alm m ast kimi ntin griiniirdii.
Sair ye ni ti);)ssratlann hal'=1 te 'sirillda idi. Qar s ycn ica altndlgl
zaman bu ycrla rda olmu$ , hi3l11in vaxt $nhm i gazmi$ PU$kin
8rzmma sa yaha b) vS<:Jrinda yazmll: Kcilmoz bil' (F!yallln stnda ti kilmi~ istchkam VQ gal a d ivarl al'1l11 gzdDn h : irdi yil11
Z3man, bizim Qarsl ne ed i$gal cdv b ildiyimiza hcyran qald llln>
(arzur uma svyahat, 1I fasi l) . Qa rs 19-cu <.Jsr Rusiya - Trkiy""
mhariba larinda gcl qala kimi h,1rb i \} lt1aliyyatla n n l)sas
obyekt lur ind a n birina cvrilm i$di .
T rk iya nin Qars $a ha rinin allll maSlJlIn ham iyyal i ruslara .
ha minin Q riboycd ova ya x$1 mv'iulIl id j. Bulq arina 30 iYU ll
1828-ei il tarix li ma ktubunda yazlrd l: U ra! v ziz dosl.! Me nim
arzula n m, mid larim yeri lla yctdi. Qars h cum la a lllld i. Real yasiyaOl ox u va ha m lya e'la n et. Du qa laba generallara va I1l51.
~~
3 10
~~
hnribuyu c cir sonu' got irdi ki, rus qalbi scvincda n irpmrnaya
bil moz. Bu r.i.la hmm qalebada n va qrurd an doli ol rnusd ur .
Onboycdovu faaliyynta a glran Paskevia rna ktubund a (6.
IX. 1828-e i i j f iflis) yeni fath olun mus Qa rs bu ma'nada islonmisdrr. Q rihoycdov Paskeviin ycnica fa th etd iyi t rk qalalanrun
mq abifindc Nina avavadze ila yeni qu rdu gu ailasini de z
scvinci vu Il gllru adlandinrd r: Siz allah, bagrslaym Ni na rna nim
Q1rSIIl1 V;) Axalsrxundir, siz bu qodar qa lalan alrnaga nail oldui!UIlUZ kimi mail da ona sah ib olmaa totosirom .
~
Htn rus ictimaiyyoti. houa .siyasi mnhbuslar bclo Qarsm,
o cmlad an Axa lsrxm almmsma qrurla yanasnns lar. Dekabrist
l.Lunin bac rs: E.Uvarovaya Sibi r katorqasmdan yaz mh : Ax alsixm fo th o lunmasisiyas i o hcrniyyati bax unmdan Pari sin fo thi ndan vacib dir (JIYlI Jl Jl. Il nc t.xra 113 C 1I61lPIf , e.278). Azad hq fs da isini n sovi ntst va qn sb ka rhq g r sle rina g rc Z d sm e n i 0 1<1 11
arizmlu (~i..'I XSV l1 I Niko layla) cy ni fik irdo birl osm e si bu trk
snho rinin ulunnas nuu rus imp cria lizmi n ncca va eib o ld ug uIlU
Qlll~"'ll y az,
"
, ,'f1 JiU
1/ ~
I
.,.iJ
(.J -J
~~
.'
3 11
. ,1
====E:.-_
<S~Il.J~~
~~~~'
Pus ki n <dJOIw se'ri nda orzurulI " ulll g~ 1l don a rkun Don a
xi taban Q ars al n ndak r d y s lerda b ir neu g n ovvo l grd y
kazaklan xat irlayir. A raz va Farat a ylannd an sa lam vu dut! gtird iyini va Don ctl arm m artt q A rpa ay m suy und nn idiyini
sylayir.
G rnd y kimi , trk (A za rba ycan ) yer ad r istila cr ltq qalibiyyatla rini ifada etmaye szden arnq olvcrisli vasuo olur.
Rus dilin de K rcmencuk. (os li: Kcr mancik] ad mm ckzoIk saslunmasi V\) so ho rin uzaq cyahn uhuasr cxo vun dilindo
11 0 YM IIO MY,
u Kp esrcnuy IJII III CIII I. (! Iep-cou a). cxovu n qa hra man i M ~ a Nabaldasnikov i ~ gi rm o k n
tercmeyi-hat yazmahdtr; 0 ela bilir ki, hor scy bu sonodin ncca
te'sir etmosindon as thdtr . Od ur ki. Z hoyatuu moisouni mfbs so l ta sv ir cdi r, bu na g ra do bu ba sit va do rdf ynz r rus rui snnudden da ha OX xi rda r v a ailavi maktuba ( K rc mcn uka yaz l1an)
daha ox oxsayrr.
l. Buni nin gu ndaliyinda 6 nprcl 19 22-c ilo aid a"ag l saviy yada ta skil o lun m us tadbi r la ba gh qcydd a oxuyur uq : K up rtni n
gc ca si, Nasa bir axmaq, tam a y la la t, K rerncncuk da battb qaln us
qoca akt yorun xcyrine hansr sa bir divertisment.
B uni ni n d ostlan nm , ya xmlan nm dcd iyin a g ro 0, m h acir hayaunm kbar axrnma tez uygu nl a~a bi lmi ~ , Imtta fa m iIiya s1l1a da franslz aristokratiyasi maner indu dc hi ss\leiyi art l rm l ~~
dl, vizi t k art lanI1l d a b el vC<) ap c l d irl11i~di. O nun sl ub und a
Krem cn u k (Kermeneik) badbvxt, m u nh us yer, l11 i:HJaniyy;)tdan
lIzaq ayalot ~o h;:)ri kimi zn gs tiJrir. Odur ki, qcydla rinda
da vam ed;:lrvk gst;)rir ki , I\1;)ni xor .lap lu ccb lllnd irdi , g zlur m Ru siyad an yadllgaml~dl , 31lUn a l;ir dah a i,11ll n old um k i, biz
AsiyahYlq, ncea da monq oluq.
Kermenuk - fon elik u.:.lyi$ikliyv l1l a 'ruz qalaraq ( K crmclleik) Ukrayna dili manerin da isti fada olu na n topo llimd ir.
Trklarin cog rafiyasmda K cnn cn ei k eIu K en n en qad ar
iSli fada o lun an ycr ad ld lr: K en n cnc ik (Tii rki Yidd) , Q'en na nc ik
( Kabarda -Balka r va ce nistand a), Qcnncn cikO lar (OaglstanBXOJlIlT "pOe TO, CJIO BHO T CTKC
<!;;> ~='>
312 <!;;> ~
szndan d ir.!
solik o laraq Rusiyanm alino keir. Oak qalas i ildon art iq ekan
mhasiraya dzrs. da 6 dekabr J 78S-ei ilda Oakkalam byk
qa br cv iru n qan!J ViJ amanSlZ h cu mdan soma qala ahmr. II
Y ckatcri na nll1 tu bii co nu b K ron $tatD> adlandlrdlgl qa la na h aya t
ru s lan n vl ilm kcir . 8 vv a llar Aak ov adlansa da (fopo)], A t 13KOB
. ' . .11 IIp OT'lII C )'I<p CllJICllIJe . . , (PyeeK IlH n o e OJt B CTaM6yn c),
17g9-eu iIdo n ll1 S dili or foqrafiya s111da Oakov s ab i t l~ d i.
Bundan so nra qall!l Oakov d y ~ ru s hiJ rb j ~ i n d \l Z ycrini
l ll l m ll ~ va yad d.a~ la ra kc iml k m xta lif asso s iy alar ya ra t lll l~ d l r.
P ll ~ k i l1 i n yaradlelligmda Y arah s nelerda O a kov Illcd al larP> (<< Qo ro dok ~ e' ti ) as g<.l r i -~ h IUt s imvolu dur. Kap ilan qlI
J,)'Uld~'06 B.A.
COO"IIII."'WN IIII(}I'KOIl(J.,oUN.
<!;;> ~
313
<!;;>
'%: =,
Kp bUlO,
-=====-_
asarinda mrn isvclu, trklorlc mu haribado kcirrnis q ca'kapitan Mironovun cvi nda Oakov qalasnun fbthi kim i bata iiya m vzu lu sokil lar asrhr: Gncdo qab-qacaq skaf dururdu.
Divardan stisnl i cerivoda zabit diplomu asrlnnsdr . onun yanmda
isa Kistrin va Oakovun almrnasim tosvir cdan sokillor olag l ba zoyi rd (l l l fasil). Ocak ov vaxtt, Knr.n fa thi znmnm ifadc le ri ise ox ke mi s zam anlann isi, keern is mosalo cpoxa an lamt nda 'qanadli ifad a sok lini alnusdi: Sneer, 6blJla BOl ilIOCKOBCKa5I 3HaTb,
ne pen: K OT Oj?hIMl l .monn llPC1VICIi oaatcoucxn x Jl
n OKOp CHL>l: Kpt.uta nO\lHTaJIl1Ch. B ncxo ropo pen e, )(;.\I( 61,1
~oKOeOeal\11f (B.B .KpcCTOBCKllii )],CJtbl, rJl.XVll). Hu ifadolor
Qriboycdcvunv jnldan ba la cseri ndo de kcmis zarnan mo'.
Z i>I
nasmda isledihnisdir.
Su u d rr. uvasrstanda bu sohorin indiki adr Marinski Posad _
ohalisi esasen uvaslar, va digor trk xalqiarm oldugundan kutbcyin,
nadan' anlammdadrr. Qorkinin yaradtcthgmda istehza, ironiya ila
isledilmisdir: 11 ace 31'0 MOJKCT oficprryrca Tc6.H, ' Jynax CyunupcKJI! <X03mllD va s. Adlar vo bu adlarla bagh metaforalar milxta lifv asita va sebeblcrl c elaq odar rus bodii dilino kea bilmisdit.
::, Rus poetik nitqinda Sumaxr ycr adr aynca rcal vo ckzot ik
plande islendiyi kimi. sauzado va ipak szlurinin do i~li rakt ij;)
i$lanilir $ amaxl ~ahzadas i (Wa:'l[aXaIlCKa~ uapHqa), gz;:JlJiyv.
cazibay v, b unlarl a birlikd<:l ~ahanal iya, qrura ckvivalcnt kimi
~ lanmi ~d ir. Bu ifadani slrf emosionaJ alarda vcrm,lk yazl11l1l1
ana olan mllasibat i ila bag1tclir. nki $alllaXD> ycr adl rus ba dii d~ncasi n d<1 dogurdugu clllosiyaJarla mo 'lullldur . AZJrbJY~
callIn ' ga dim ~8hari kim i Rusiya ila oJan diplomat ik va ticarot
olaqala rndD adl tez-lez ak i Jl11i~dir. dur ki, bu yer ad! znn
bad ii-estctik dayori ila dv diqq8ti llliJ~glll cda bilmi~dlr. V.Da lm
)],oM awHcc J1C llJ BllCTb hcbYDsl~lin qQhFJlllanl1l<i yazll bu ycr
adl. ila ' bagh Bi$barmak-Scmaxanski kiibar fJmiJiyasl vcrir:
Knyaz B i ~barmak - $em axanski qiJdim knyaz n,Js!iIF) lllvllSllbdu: I o x gLiman ki, JJlaMaxallcJ<a51 nap" [(a ibc1;lSi bil' ha di i
J
-===-_~
314
c. { 77.
..,', ,,
'/ (,ll
315
----------------------------------1''
Bax rrsa n yum- yumsaqdr r, amma bir
OIH I
n OJTIIOC
co pamrx CIiXUTB-
duoMceny mom MOJlDll bIC P YCCKIIC \III HOBlII ll\lI p a 3b C3IKaJlII nc p xaxiu ua Kapafiaxcxnx :iKepc6uax. Onlann arasuida Qarabag atlan minru is gene rus ma'murlan gozirdiler (Orzrurna suyahat. 1I
fasil). L.Tol stoyun mashur Harb va slh osarinda mharibode kn ll isrirak edan cavan Pyolr Rostovun aunm ach Qarabagdrr. 0 z atuu novazisla Qarabag ag mrdi . Qarabag at!
s hra tli at cinsi kim i gc uis yayrlrmsd r: Dys zatna m 0 z moshur Qarabag md a he r rcrofda uur , vurusun gcdisini gcl na zarotdo saxlayirdi (Lrlaccc. 113 aa m. unx ncr): Zabi t h nd r
y a ra~ lg h Oarabag ah minmisdi. Yaxud, paJBC nc pouuu KOII Il?
Tl p l lTOM )KC Ma l( HaC T05IllllIlI M)'CYJ1hI\JaIlH II . Ih rJ l lllt - K<I Ta np o :
sil).
Tarixi tvl irL<:l Camal Cava n~ir ( QarabJg m tarixj) ;)s<J l'inda
yaz lr: Panah xam n va ibrah im xantn ilxl1an nda on mi n Qara -
e;;;, %=,
3 16
mvqcyi ycni istiqarnat almaqla, yeni m vqelor qa zamr , an'onavi adla rla yanasr ycnilari mc ydana rxrr: Ismayil sngs; Simal
lstanbu lu; Saratov Liltil va s. Cenepuu ii CT3n6YJl (Peterbu rq),
Puskin 1821-ci ilda Kisinyovdan Odessaya Sj.Turgeneva yazi-
rdt: inzov moni buraxnu r... Sirnat Sta nbu lunu tezmi gracaksiniz? {l lcpenucxa A C.flYlllKIIHa, c.28 0).
S taubul ad t artrq Ru siyanm Trkiyc ilu na qadar qcyrisamim i Vil de yiska n olsa da SIX dip lomatik va s. a laqa la ri not icosindo rus mhitini tcz-tcz dolasruaq da idi. Puskinds bu bil' ta rafdan ckzotiklik xaraktcri ila ort aya ixnusdisa da en oxu sairin zo rla uzaqlasdmldrgrpayraxtm soyuq mnasibati va onun or-
Uu iCl d,Hli ll di) arxa slIlda tarixi bil' ahva lat 'duru r. ] 873-c
ildi) D :L~k ulld i n i ~ gall ila biitn zbakis tan xanhq lan lagv o lulld ugu halda Uuxara uillirliyinin hiiquqlan znda va toxuJ1u lmaz
qalm!! . 13u,\ ara tJlllirliyi mstuqil bil' dvl6t kimi ya~am aqda idi.
13ununla ua arizmin mstamlakailik siyasati ila cyni zamanda
bil ycni \Il\ulan lkalordo ba$ verO\l d i rali ~ , oy anma mcyllo ri ile
yana~ 1 Buxa ra realia I zlmiiniin V<:l zba ~lIlah g J illll , orta iJsr dcspot7.111 inill l1leydalll olaraq nmullo kimi qalmaqda idi.
1~Il S ari7.llli nin idat.:lilik sistemnda Bu xara mnirlyifaktiki pa d ~ a h ll q s,)viYYlJsinda ma c a z Ja~a ra q hkmdar, ~ a h ll1 a' n a l a ~
r m l VC1'lI'.
""' %='
3 17
e;;;, %='
-=====_
din, a w fa>} kimi romanlannda dvoryan :axlaq11111l bir Slra c\)hatlari ni, istiqlaliyyat, khna Rusiyada az qahl hm ~cyi inkara
qada r gcdib lxan qiivva U.:lrlo mhafizakar zad<Jganlann miibarizasi - idcyalanlll tab lig edirdiso da bu zaman on xalala brunm$ buxara lm dedikd<J chtiyatlm ha r bir yeniliyi drd gzlo,
eyni darecDda laqeydlikla qar~ llayan mhafizakar Petcrburq
scnzorlanlll v:a digar mamurlan ll.:lza rda tuturdu.
Bu ad Buxara tarmalamasm t:arkibinde i~ l,m mok l a bu
mqayisenin uguriu grnmosina yardull elmj ~di r: JUlII JlBYrop6bli 6yrop n01IOcaThl, KaK 6yxapeKa5I Tapr.IaJ1<11\la, eIlIl,CJl,
CIlBCCHBllllICb, 6YJno GopollaTblii CTa p lI K 113}t BOllOIO. (L!.aJllIlJCBCKll iL Bomm).
~
3 1 8~
Buxarah - yad, uzaq adam, dinsiz, kafir anlanunda: .. .Qafqazda 0 kitna ara gc tmalidir? Cerkoz kny az tnarru? - Allah san
saxla!oAxl onlar da tu rk lor vn bux aral rlar kimi dinsi zdi rlar, xristiun dcyi llor <<,l.1,a BCJlb OHlI ' ITO TypKH, n a yxapnsr He xprrcrr.t
(IlYlllKIIIl . O rp t.uucn 11 IIa6poCKlI ).
Buxara lor pagl - 1Jcpcncn, ronopnr, ucpca I ~ YJJ a i , ryr
cci i'tac IJ 6YllCT yx ap cxau 3CMmL TaK He fiyx apcxaa - fionrap CKa5l ! - BOeKJIlI KHYJ1 Jl (Iupu nm . 113 eocnoxnmauan p5IllOBOrO
H nan o na. rn . VI) . Ort a Asivan m , xsu silu zbokistanm fa th i ilo
rus-lurk mharibos i (1877- 1878) zarnan ardtcrlhgr nozare almmaqla dCJ11uk olar ki, eyni vaxta dsr. Bu mh ariboda istirak
eden srravi rus osgcri Buxarn ilo Bolqans tam - bolqar torpagnu
ayud ede bilmir. Fatch ordu osga rlerina yazii va cyni zamanda
rus-turk mh nrib osinin istirakisr Qarsinin istehza s: rus ordusunun qan hor isliyi, qan tokmokdan basqa isi olmayan esgerlera
ynnl r nisdir. O d ur k i, zabitin iradma qars i soyuq biganelikle: Hy
f iyprapckaa , y xapcxan, Ka K TaM cc no -aaureuy; He BCC 01llW,
~ITO JIIl? (Y ene orada). B u ard i-aras r kosilmeyon mharibe lerda
(bu yriisda K mm rnh aribasi istirakist olan qoca osgerlerdon
b a ~l a llll ~ , yaxm Trk stamn istilasmda istirak ctmis gene
e sgorlorc qcdor ha1111 istirak edir) d ys n n anladrgi bir scy
var. Harrun Buxara ilo Bolqunsta tu qansiq salan osgcrin psixoJogiyas1111 Q ar ~in askvrsay agt dvqiq an[atr . 3HaJIl1 MbI TOJlbKO, ' (10 TypKY GUTb HnCM, nOTOMY 'ITO on Mlloro KpOBH npOJIlIJl.
Arc!Ina gstvrir ki, cia takca buna gra yox , ham da Dna gra
ki , 0 hu q:adDr adaml davaya ca lb cdib, evi n i -e~iyj J1 i atJb mharibuyn qo~ulm 3ga macb ur cdib mha riba de ~o vin is t scvgilvw
gr,) qO~ ll!u b j ~t i ra k cdan Q a r~in arltq bu asg arin j andarm nafa rin;) cvrildiyini rgli ii.' 'v <J bu naticay:a ga lir: Typr<a np ~lI:CTaB
JJ, JJlC Jl 6YllTOB11IJIKOM, :ratJlI lJIlUJ KOM, KOToporo H)0KHO YCMHplJTb
11 1l0KOpJlTb ( YeIF) orada).
Sihir. Sibirla bagh ll1qay isal:ar va frazco loj i ifada [er
AZ;lrbaycan dilindD gcni$ yayl1 1111$U[r: Bir yan Sibir, bir yan q;)bin> : srgLi n, ca za ycri kimi D l d;:m ~ay aq d an llzaq ycr: i ~ ach gaklll d~ ) eh) hil hUI111 Sibim gnd,Jrirlvr; AXl rda Niko lay p ad ~ ah
~
319
tax tdan dsd , Sib irin yol lan arldi (eAbscron). Rus dilin do
Sibir yz illerdi r ki, srg n, hans, katorq a an lanunda qa bul
edilir. Mypaaaercxaa:
- are nonn or ; Ja 3TO Cuupr. (OT}{ aCT
nHCbMO 4 yr YliORY) (<<13oJIlm H ouuu). A Ll.lannmm KaK
p.ll BKHCT: (B Cn Gu pH CrI/OIO, II xannam.r 33KYIO - cnymai MOli
n pnxaa. (5YHJIII . Bropofi Ko(VeiillHloi). Puskirtin Bo ris Qod unov asarindo Sibir habsxana, qandal, klobu k (mccburi mo nas tra gnde rilmek, comiyyetdcn uzaqlasdm hue q) kimi C,)Zi1
vasitalerindan bir idi r: Bi zi ho r gn gzdon dilsm a k g zleyir.
ha bs, Sibir, klobuk va ya qanda l.
R us be di i di lindo bu topon im bir srra tarkibl a rda islenmekla (renu u Cn 6Hp, CH6lIpCKHi KOT (as iq), CllGI1pCKa?l 5l3Ba
(meca zi m a'nad a}, CHGUpHbJi POll (la yaqe tsiz nosil, soy) Vu s.
Rus ba dii dilindo is lenen <a eTIJlbIH CU6HP ifada sinin ya ranm asim I Nikolaya (1825-1855) istinad cdirle r: Nikclay ilk
alvcrisli fiirsatdan istifado ederak M ur avyovu n g izli camiyyatla
kemis elaqesini. suavi csgo rliya keirlib isti Sibiru (QafqaZll1 bela ad land rran imp cratorun mch riba nhqla sylodiyi zarafat)
g ndo ritmasi, Ycrmo lovla dostlugu , dckabr isorlo qahumluq
alaqalarini onun yadma saldi (Russkie me mu ar i (1800-1 R2S)
s.69.
Dc kab ri stler syamm amansrzhqla yatmnaqla h akim iy yota
gelruis bu m stebid a r Sibir va Qa fqazr cyn i dor ocodc srgn
va katorqa ye ri kim i bir tuturdu . Sib irin fethi ila bir za man dan
(X VI osr) buran m srgn, ka torqa ycri ki mi isle nmosi ma qsa d i
(g na h karlan n cazalandmlmasr va knnalaf hcsab ma bura lan n ma skun la~dm lmasi - zabt o!unmas l) rno'lum id i. Hu X IX v5rin b a ~ l an glcilld a Qafqaz cvbh'3S) a I!ana kim i ka nkrct l11'3'nada idi. Lakin gnahkarlarm soyuq , ~ax ta h Sibir e vazina dag h Jarla mharibayo gnda rilmasi bu cannat kimi ycrin Sib ira d nmasi idi . A.cxov O .Knippera znn maktublannda m a skunl a~dlg l Kmml ( isti Sibini adlandmrdl (lllyGml. ll.onOJlIlCIIlIC K
noprpeTaM). Bur ad a <dsti Sibi["}) ifa dasini ll ma 'na tut umu da ha
gcni~d ir. Ma'lumdur ki, exovun ya~adlgl K lfl m vi layvti Ol1un
z x o ~ un a (sahhutina gre ) sed iyi ycr idise da burada qalmaq
320
~-===_
, Mosk vad,! - Q/7.1/ Mcydan da bu gn lanlnizda VasJ!i Blajcnnf mu'badikimi famdf"I0 miJht?>'Wl ab/di j. K z.1n xa nltjjl lizorindo qol,7bo /mnasib ofJ! f/ki/mi$dir . BU
JIIiJ biJdlfl, gUlIIbiVliJrmlfl ra ngmang ka$//iln Kaun li) fiJ ol unarkiJll dajjldJf.1I1 cmi3
':'liJSCldmm qunlll.:071 .I!il finl,m f1U;WII k.1,~I~'lfIdf{. Hu .1bida 7.L K azan xanhjjfJ1fJ1Rusiya
11(/111 h. IIIS/ .m1Jl uJ.. iJ/nr ya rada bJlJm iJYI va bu qalabanin Rlfs dv/iJti Ijinda ncca
lJiJfl/fyyafh oldu~!Iunu gs ranr.
1JI/~
321
""
-======-
...
I
Mosk vaya tab e cd ilmi sd i . Qazaruu tatar za daganlan tcz liklu SiJraya yo l tapmaq , d vlotla rini (var-dov latlorini - N.M.) sax lama g , artrrmaq n m xtali f y ollar aram ag a basladrl ar, bun/a rm
hatta bir oxu xri stianhgi qa bu l crmi s. oxlan da galib xte rin i
zaval h g rk ama sah b Moskvada mc skun lasudrlar .!
Demal i, Oazan yctimi ifade sinin le tifa va ri ah valat a o xsayan izahr bcledir. Bu ifadc basqaiannda zn a rahm ovarmaga
ahsan, zlorini yaziq gstoron adamlau saciyyolandirir. Bunin in Ken d povcstindo Tixonla Yakovun shbori zarnam Yakov
zn qesden kasrb gsterirsa Tixon istchzayla ona: Snacxr J\l l,l
nac, xasancxnx cup ort ,QeIlKY ornan , xranoro :;.KCIIIIJl, JICl! h nl
ecrt.. 'Icro r e6 e curc OT rocnona 6ara )KeJJaTh?" - deyir.
B u ifada nin is ladilmasinin znomexs us sit ua ti v xsusiy-
K U II .)IC.
nay vo Don aylarrr un munse bluri arasm dak t urnz iui e luuu cdi rdi. E.a . 5-4 asrlarda n cranuzm 3-c es nno qedu r bu uruzide Skif
d vlat i mvcud idi .!
Haqqmda damsrlan ye r Dan ilevskini n cmos ionalhq la Skifiya adlan drrd rgr Novorossiya kcmis Suc uq tanx i vilayen roxm ina n yz ij erzindo 18 va lv-cu as rin ovvallorindo Trki yc ila
d rd slh mqavilasina e sasen - 1729. 1774, 1791, 18 12 hissahissa Rusiyaya kcmi sd ir. Yaz tuuu isle tdiyi hamin s z - Sk i ya bu yeni zab t ul unmu s torpaq larda gcdan moskunla sma va bu radaki yeni ho ya tm bir sira cobetler ini aks ctdi rir. Yazrr viln yatin tarixila soslesen Skifiya top onimin i ona g ro xa ttrladir ki.
indi Rusiyan m canneti - ltali yasr sayrlan bu yc rlor ruslasdm lmaqda ika n ql ~ galir. buralardan BI-ayaq akilir VB qarh-saxtalr,
lakin quru rus qrsmdan farqli olaraq zig-palrq onu a vvo lki grkem ina -ve hsi Skifiya ya dnden r.
K uprinin Ag pudcl aserind a IHJ lo yc rli a haf tilrk la r,
rkazla rdir: 11 napozt TaM , par cu coneen JH I KOBll ll ll h Il: TypKIl,
n c p CIO KiI , nepxecn paan ue, ace R xan ar ax 11 C KII H )K a.n: a~fII , OT l.J.anllHbllf na pon nunca (Kyn pnn. Iicnu nyncn).
Bu ycni zab t ol an ye rlar tarixi haqi qnto uygu u ularaq Tatan stan, ha tta K rdstan ad land mlmaqla qauuu-qaydadan uzaq
ycr, gerida qalnu s lka , inkisaf enne mis avam di yar ki m i qiymat la ndirilir. Ha min mc llifin - Dan ilcvskinin Azadhq rom amnda miilkudar Rubaskin z nn ml k dol astqlrgmd an ya na bu
yerl<J rJ a ki qa nunsuz luq, zba~ lIl a l l q, 1l18'm urlan n Z i~ IQ rill<:l
laqeydliyi bara da fik ir yrd iir: Bi l" tnrn[O<:l 1l bura as il Ta tanstan, Krdiistand lr, dig a r turDfdan is cia <lna l11 JZ Rusiva da z
evinda ki ki mi burada kn sah b yerl u~ l11 i ~dir dcyamk Rusi ya
qanun-qaydalan n1l1 h e Ta tanstan -Kiirdst<lll l qaydala nndan
farqlanma diyi ni gstari r. Tarx i reaI Hsarkm l<l belv Skifiy a mada ni Rusiyaya qar~l d uran veh ~i lk <Jler m'n3slJlda aza clq
nmcazi ra nglnrla ve ril ir. exov Qor kiyn hel1l i ~v li k l11 Sk llll l a~ d l
gl K m mda n - Ya ltadan ya zlrdl ( 19DJ-c i il 18 mart lar ix li Illu k~
1.J.\1 J.l.CJ10;
kimi islat mir . 0 bu yer adim hilarakden, ham haq lqata ~ o..I Ue rin Kt n mn u - as it Tatar lkosi rus n uzaq, ayrt btr lka,
ham de a ldun-ay aq dan uzaq ya d hiera gusa ma'nasmda i~lud.ir.
Tarixi Solovyov da kazak lann K ondrati Bul avinin ba~ lltgl. ila
Don boyun ca va Azov atrafinda Sanqanusda (indi : Zaporojyc)
Pyotr Rusiyasma qars i qalxr sma suu ._. nOJlltIlMaJlaeh crcns.
1I0Jll llfMaJIOCb A31U1., Cl\lIep ml Ha ucnaxopyccx ue r opona, npoT~I~
euponciicxoii P OCCIIII . . _~,. 1 Sok linda qabul ctd ikd~ bu t.~n~l
ha di soni kono bii tob ie t had isela n dayarinda gsten r. Tabu ki,
burada a ll ox Asi ya , Skifiya kim i konkre t ad larm saxladrgt badii tt/sir gc aynca rola r nalikdit. K apride Rusiyadan kan arda
yasay an Qorki Rus iya haqqm da ham kader, iron iya va ge.~a
se zilau dogm all qla Skifiya admi isledir; N.A .Rum yan tseva oz
Jostu Buninin Rusj yaya gcun csini xaba r vc rir: 3aBTp3 ycaacaer B
C Klt411110 l. tn. Ilym fH... (M . rO p hK Ii 11 l1 S .EYlII lH , c.447-48). HorO BOp Jl Bl Ili ICl.> .IIJl OJIL 0
IlOeT)!X u e mci
5YllJKaKe
11 0
-=====-- ~
lub). Huununrr c u
324
<!;
-=====-_ <!; ~
325
<!;~
/989, c.545,
t\.cpCMell'-l.yrcKuii
nOJlK, WnpB3I1CKI1i1:
AGIllCpOli CKUIl. 1I011K, Kapafiaxc xai nOJIK, K lt 311.llPCKIl
LJCP II ORP CK UH 1l0 JIK, Axxcpvanc xn nOIJK, l) yry n MuJlcKHii
LJcM6apcKllii non, IJaJl aKnaBCKIl W nORK, HaBarHH CKHll
IIUJt Y n e scan c rp oxnu. ni. IIYllCC Hbl ii x pacu st x TOHo n T C'W II C'I-.':lI ii
KOBCp. KYIlPH H. 3BC3,llbJ COJIOMOHa))); He IIlCJm r, ~1I~ " , He rn a3YMCRJI bJJar oyxaHHble lIapbl BeJ/I\IOIKcii l lCJIaIOT H3~CCT"OCTh
n OHK.
nonx,
(J ICp MOIlTOB.
3a IIIIMII
6YilH)'lO
iKlf3 Hb IfX
(Torom.
olaraq taravotli: rayihali ma'nasma ckvivalcnt kimi istifado ohmmusdur. Hun, KaK OT aac Mop03aM TaK KpC IlK D W 1XII CT. T O' IH O
acr apxancxn ap ya 3pC3 aJ/1l (KynpII H. <dOlIKcpa).
Ycr adlan YB onlan n yeni qazandtqlan clave kcyf iyyat,
bunlann bu yeni maqamda islenmesi bir ox hallarda homin ver
adlan yla bagh yeni tazacc bas veran tarixi hadisal a rla snsla; ir:
(Mypaaaercsaa): B C5I.Kll e smaio r : CCTb ij TaKIIC, '1TO HC r ons xo
CBOIIM x03.sJikTBOM, a XOTb B XIIBY BOCBaTh nocunan (Ocr poncxn . Bomen 11 OBUbD . Bu komcdiya 1875-ci ilda - Orta
Asiyaya yr s baslandrgr illorde yazilrmsdr. T rk istarun foth i
sbhesiz, bu damsrqlan da yeni clcmcntle r!a zonginlesirdi.
Bir sira tiirk toponimlori sbratli, tarixi rus harbi alaylartnm admda hifz olunmusdur; 0111ar1l1 badii cserlerin dilinde xsusi slubi rnaqsod dasun asr da kommunikativ saciyyodo vcrilorok
trk adlanm a ks ctdirmak baxmu ndan qiymotlidir,
Rus ha rb tarixinde mhm yer tutan trk ycr adlanndan
formalasan alay adlaf! Z aksini tarixla bagl: ehni edobiyyatlarda, tarix ensiklopcdiyalarmda oldugu kimi bir ox badii asarl a rde de
tapa
bilmisdir: Bu ny
1 "1(,
WOJIOXOB
nonx ,
nonx,
nonx
va s.
murniyyatla, ll ZUI1 as rlar boyu yarannn s ox gcl alaqalar sayesi nda rus dilina kemis trk mensoli onomastik vahidlarin todqiqi sbut cdir ki, bela leksik vahidlor rus camiyyet iuda,
cloce <ia rus modaniyyatinda trk sivilizasiyasmm te'siri kifayat
qadc r ah a miyyatl i darncada o lmusdur. Son iki yz ilin meshu t
rus yazir ViJ sairla ri, ziy ahlan - zne trk taxatls la ri g tran
sanatkarlar rus famili yah oda bi - ba dii personajlann trk man~al olma st. trk tarixi saxsiyyat adlanmn rus dilinde gcl badii vas ita kimi isfenmesi faktlan bu istiqamatda aras dtrma lann
zerurjliyini bir d aha tasdiqloyir.
caxtr.ni
33K3Ta.1hcKIl n eme nnn B rapnnoaon un 6 e3bIM5I.III1Lli i GIl r ansoa (Kynpnn . IO IIKepan); Kuprin bu ese ri 1916-cl ilda yazib tamamlanusdi r. Mxtalif memnar ada biyy atlan nda, 0 'cml::ld,m btldii Dda biyyatlarda: AXTblpCKHi n e liK, T CHn m CKu ii n OJIK,
~~
T CMp lOKCKIIH
<!N>
327
<!N>
-=====-
Apa K 1I1I
Abdu llayev ., Seyidov Y.. Hese nov A. Miiasir Azerbaycan dili. B., Maanf, 1973.
An ynanues Myranznnr A6 nyn ornu, Anarrran ns Typ K1I3MOB B HOBo rp e'-leC KOM }13bIKC.
1994 .
R n a xisr-
TJOPK U3
c. I 12- 14 8.
Ax xrenmuo n Pel". H CKOTOphlC Ha3BaHlIC nonrane B rarapCKOM J1Jl,IKC .
I'T". 0 IICKOT Op bl X 3a ll MCT BOBam UIX B p y c U KIl. : U 3all '-l o lleicTBlie H B3a llMoo o r a W CHue H3b l 'OR lIal)OnOR CCC P, M.. Hayxa. 1969 , c.228-23 1.
AX McnoB [i .A .. MYK\III IIOBa p.r. TJOpKo -MOnrO JIbCKlle
AXMC1l1J1110U
bul, 1988.
Adilov M. M. Qanad h sz lar. B., Yazicr. 1988.
Aze rbaycan dilinin izahl r Jge ti (drd cildd a ). R.. AS E-nin
Ba, rcdaksiyasr, 1976-1987.
Azorbaycanca - rusca lgot. Tertib cdan i X .a. azizbiJYov.
Aze rna sr, Bakl, J 985.
Aza rbaycan Sovcr Ensikl opcdi yasr (on cilddc ). Hakt, ASE nin ba, redaksiyasr, Bakt, 1976- 1987.
Azerbaycan tarixi (7 ci ldda ) 1 C., B., Elm, 1998.
Akdes Nimc t Kurat. Rusiya tarihi (Bnslangrctan 1917-yc
kad ar) Trk Ta rih K urum u Basun evi. Ankara . 1983.
B OCTOK
1997.
B.L!..
N' 3, (c.28-37).
328
-=====-_
XV-XVII
BB. (~COBeT
np,
Pa3B H-
Ilac s n x oe
,UCIIJlU .
I;acKJKoB II .A. 0
11 CKaJ<lHIl}1X , COBCTCK,HJ
(l;;>
B P YCCI\O ~1 U1 1.IKC
p y c c Ko r o
(no
}1lbIK;I ).
sausrcr oeanaax
329
cnoa aps
II POllCXOIK -
(l;;>
-=====--
,.
f
I
I
aCKaKOB
B .A. 0 n Op KCK II X JI CKCH y eCK II X aamrcru ouauu (11 moqalu.), COBCTCKaJI TIOPKOJIOllfH : 19X4.
HOCTIl B
N~2 ,
(111 m o q ale ) .
Jalt~lCl ao na-
Cnonc 0
n OJl KY
l lro-
x-xxx
1"., H 3Jl.,
C3 , M. , 1969-1978 .
Bopoaxoaa C. Opya.enaa l lanam , B KH .: KpCMJlb MOCKBbl. M., M o CKOBCKu il pao-m, 1957, c. J 51- 2 16.
I3y k Rasulogl u. Ca nubi Aze rbaycanda liirk lohcal ari.
Ode biyyat qozc ti, 19 scntyabr. 1997, 1". 37 (3058).
IJYJl blK O A. H. O CBOCHll C cT<lpo6eJIOPycc KII M }I:1 hl KOM T IOp KIIJMOE na cnoaoopm oear ens uoa ypon uc. B xn .: TIOpKIl"JMbl n
BOCTOlf Il O- CJl a IUIHCKHX H"J bIKOB. M .. (IHaYK<l, 1974, c Tp .9 7- 1 1 1.
EYW<lKOB RA. CTp)'KTypn o-ccMaJH II4eCKJle npnmagn :H lIo oi KOHIl M OB Kpuxra. CODeTCKaH" T10pKOJIOrJl.lW. 199 2, N~ I .
cTJ'.43-5 1.
(l;<,
Hayxa, 1979 .
ynanox 30noToHOP1lbI.
M.,1 975.
Saxpax A. Ib paarcaopoe
1993, N23, (crp. 293-308).
Bonuuias
3)0
--====--
rpC KOB lI.Ij. [Haxxi or -onon w.C!>. Mnp lI CTOpHiI. M., (<1\10nonas r napn us , 1988.
Q uliycv V. Q drotli sorqs nas. Azarbaycan ju m ah,
1983, No 4, s. 173- 187.
Qu liycva X. Lcksik-sem antik kalkalar. AZ.SSR EAmn xa burluri . (O ubiyyat. Dil. [nccsanat), 1990, Md , 5.82-84.
Qurbanov A. M. Poetik onomastika. B., 1988.
Q urba nov A.M. Masir Aza rbaycan edo bi dili. Bakt, M aarif, 1985 .
Qurb ano v A .M. D nyada Trk adlan. Bakt, Elrn, 200 0.
Qurbanov A.M. Aza rbaycan onornastik asi. Dakt, V.L Lcnin ad. A P-nin na sri. 1986.
Fyccuaanc '-I.M. 06 3THMOn OrH H n excr opux npe au enopKCKlI X anTpOiJO IIIIM on 3a tllll Kc HP OBaJ HI hl X B apacxnx nacuoeaIIblX lIaM HT IIIIKo n c p cmrenckoa s e . B KIl . : Ilponexiu 3THMOJIOrun n opKCKHX .lI3bIKOB, Am..ta -Ara, r hIJILIr..m, 1990, c.2 9 1-295.
Ilam, BJI 311nr..lIIp. TOJIKOBhl H cnosap s )l{ lI ll0rO BCJIllKOPYCc xoro .ll3L1Ka. r OC.1I3.ll. Huoc'rpatunax 11 nnunouam.nux cnosapeil (B vert.r pcx TOMax ) . M., 1955.
De mirizada a .M. Aza rbaycan adabi dili nin tarixi. I hissa , B., Maarif 1979 .
Da mi rizada a .M. 50 sz, Bakt , Ge nel ik. 1969 .
!l.:lKally:J3KoB T .n :A\. TIOp Klt3 MbI B Y Kp a ll llc KoM OHOMaCTIi KC, AO n KM, b ., 1986, c. 162- 163 .
.
(l;<,
%="
331
(l;<,
%="
11.C . v i]
lh<HlJ,<lJl<1CB
513hIKOBbIX
KOllTaKTOB.
c.14-24 .
lICTOpllH
] lJX (l ,
N'.! 6.
COI3P CI.fCll -
M., 1986.
,ll,MIIT p li CB H. K. Crpo
)'IHoiI mrrcparypsr 1962.
M.r. K
L{0 6poLlolllOB
TJOpKCKIlX 513hiKOB,
M ., mn.Boc -
HCTOplll1 I(YJTbTypULIX
TCpMIlIlO B
, 3, c.67 -70.
Hf". It yrn
13
ynranc xnx
97 0.
J }jC-
L{pou
kilart haqqmdn bazr notlar. Trk Du yasr Tarih dcr gisi, J<)~3.
NQ43, s.IS - 17.
Ol Cahiz. Xi lafct ordusunun m a n kIb clc ri vc trklcnn faz iJctleri (cvircn: Ramazan Sosen). Trk K lturn i\ra .;;dl rlll il
Enstitutusu Yaymlan , Ankara, 1967, N::3 3).
8 hm odo va Esmira 13ayram q . Xarici ll1Dllb<J lruki (qa!qazs tinaslarm nsarl urind a) A zrbaycan topcnimla rinin linqvisrik
la h JiJi (XIX - XX y iiziilik lur). Nam . d iss. H., 1996.
332
-=====-_
TO Bh L\
)KapH M6 c TOB
13
JT HMQJIOntli vii
PYCCK3H PClJh ,
1972.
N,2, c.153-154 .
K OIfOIiOB
A.l 1.
Kpu cnu JU l
e KOM R3hI KC. 11311.
1972.
pyc-
Kyanosa JI.A. Llll a.JJ C KTIf 3 ~lbl T IOpK CKOro IJP OIlCXO'f{]l C m UI, 0 6 0 3 11a'-lalO Wll C m ru o.
Kil . :
Ttcpx uacn.t
Bo r n ase
.,
1983.
JlBYX
0 nCp ~ lO H TO I3C .
Mam.nuona H.A.
ITaMUlIIl K a x n eno eo r o
n1 I CI>Ma
XIII
<!;;>~
.1) 4
~. ~===--
IIpo611cMe
nor aunaaneaoro
TlO P KIf3 -
n ;)~ ri. IL
1997.
Mocmu-r: 13
Kil .
reolln qlll'leCKIi C
naanauu c
HaYKa}}, 1979.
Mcpxynoaa B.A. K
~1..
1979.
Mvcac u lC M.
uamanusx.
MOCKBe. M.,
l IJJl. ~J-I aYKa,
-- - - - -
<!;;> ~ ~====,-
---------------------~i"'ll!
Nikolas Poppc. Ruscada T rkcc kclimclcrlc lgili ahsm n
lara bir bakrs (cviren Giin ay Kutaaga) . T OA, lstanbul . 1931 ,
N224. s. 132-158 .
H HHOB
TeJJb~) ,
I1Hc a-
uaanamni ucucrt.
1979, M., HaYKJ, 1981, c.99-11O.
OlllfH UOB r .cD. K ncropm r cnona ca6JJ5I l\ PYCt: I(O ~l nu.r-
3THMJIOrmm .
r .(]).
opy-
CJiOBaUK()~1 nu.uc c.
B nOpCBOJllOI(CJlIIOM A3 Cp -
~~
336
-====---
ncii ,
Cceoprnu J. B.
3TlI MOJlOrlilleeKIIll
cao sape
nOpKe KH'
Il. C.
jl.C.
CKlIX
CTp. I I -2 1.
CCT ap oB
jl.C.
BCTCKa5J T IOpKOJIOnI }l ,
~ "".sP
337
"'"
-=====-
Fl.M . HCTOpWICCKHC " pU J\1e'I UIII I C K )~YMY lnuu CKHih>, Kcb .Pi.ureeaa , B KB . : Kcli.Psmeea. C O"l It Il CHIIl L 113J\ .,
XYllO)KeCTBCHlIaH mrrcparyp a. Jl ., 1987.
Sul eyrnenov Olj as. Az-YaH, Bakt, 1993.
Cyncpancxaa A . Jl a paanc 3TO PY CCKliC I}l3 /1.1lf nl lll'? Hayxa
II )K1f3 l1b, 1993 , N21 0, crp.I 00 - 106 .
CrpOCB
""~
338
-=====-
~I CT hl pCX
Ka (13
(l>oMlma
513hIKa.
199 1.
Hah ko v A .H. R us tatnnan 500 bu lqar-tatar trk asrl h s la-
'
H ~C1 yc va Znmina . ilk anadi lli abidalerim izin arxaik qati I1m lek si k-s ementik xsusiyyerlcri. R, Elm, 1997.
Haciyev T. i. Azar bay can ed e bi dili tarixi. B. , I h . 1976 .
Hnc tycv 1'.1. Q udim ya zrh manbalarde bediilikla tarixiliyin vah dn ti, T rk di llarmin yazrh abideleri na aid todqiqler ki tabmda . A DU no sri, 1985, s.6-12.
H a clY. cv T.L Turxa n Gonceyinin Monqoldan qabaqkt
f;:~rsca .r~czl ya.d a trki zml er te dq iqeu barede ra'y. Trk di llori Il IJ1 tanxt V,) dialektolo giya sr problcmleri. B., 1986, kitabmda.
~8bi bova S. Mu tbuatda gcdon dil proscstari. Leksika
Nam .diss., B., 1993.
Ycn cncxn J1 C JJOBO 0 CJIOBax . I1 M5I ){OMa ruocro. JICHH3WIT, 1974.
C JJOB O 0 CJlOBax.
n O~ICMY
He
HlIa~IC? JI.,
1971 .
339
(';;>
-=====_
11
uteuae, 1971 .
Illancxuii H.M. 3THI\IOJIOruQCCKHII CJIOBapb pyccKor o
5I3blKa TOM I-H, H311. MOCKOI3CKO rO )'HIIBCpclITcTa, 1968, 1982.
llJ HTIOBa E.H. Cncaapr, TIOpKH3MB B P YCCKOM 5i3hIKC. An-
..
TlOpKII3Mhl B
paJBHTIIC TJOPK -
IOHaJIeeBa
pyccxor o H3bIKa.
IOlIaJIeCBa
B cnCTCMC
3aIlr.lcTBOBaJlJ1
1987, N~ 1, c.S-I3.
0 cnono 06p<DOB<neJlb-
CoBcTCKa5f TIOpKOJlOrn.l1,
P.A.
f aTaYJIHH a
r .r.
Sc-nui 19'55.
I~
I~
M8NB8L8R
A.
IOpni )..tOJJfOPYKIIif.
M ., Mocxoncxu pa-
C.T. Ccacnes
)J.allHJICBCKIlH
FTl. EC rJlhIC
B H OBOp OCCHI I.
nnrcpnrypa, 1956.
j],aHIIJICBCKIlI1 F'Fl. KII5I)f(H.5f Tapaxanosa. CmKeHHM Mocxaa, Kneu, nan. Ilninpo, 1987.
Ilcxapncn.r (aIiTOJIOfH5I B ,Il,BYX TOMax). Jl., <<XY,llO;.KeCTncnu as JIllTC p a TYl1 a ;~, 1975.
Jl ocrocecm r <l>.lvL Copanne COlIHHCHH I1 B IT.5fTHa,n:u:aTM
TO M3X. JI., I-!aYKa, TOM. I, Il, 111 - 1988; T.lV, VI, VI- 1989,T.
VII; V III- 1990; T. IX-J991.
Fapuntu B.M. CO'-IIIIICHl1.5f, M., H3).I,. XY,llmKcCTBCHIIa.5f JHI'repa'ryp a, 1960.
'
Feptreu A.l-'1. EhIJIOC Jl )],)'l'>IbI, (B TpCX TOMax), M., 113Jl:. XyJH) JKCCTB CIl 1l3 51 JIIITCp aTYl) a, 1967.
.
Forum, H.J3. H 36 p alIIJOc npOIBBe.ueHHC (B, ,Il,BYX r oa ax).
roe . H 311. l~cTCKa5I mrrep arypa . M-JI., 1952.
<<'xY,llO:ll(CeTRCI-III35I
34 1
-=====-::.:
f OH'-I a p OB
T)'IJa ,
H.A.
1970.
r Op b KII H
Xy~ .JlHT ,
H.C. O OJIi lOe c on p a n n c COQlIllCHHH (8 ozumanWJTB TOMa x ). M ., rOC. 11311. XYJlO)f(CCTBeHHOH mrrcparypr,r .
1956 -19 58.
JlCCKOB
'rpnnnrr nt TOMax . M .,
194 9.
Focynapcrno ac naxr n cpacaru (HCTOPIl51 OTC'ICCT Ba B poMaHax, n O B e C1'~I X , llOKYMc HTa x, BCK
Fpa oen oe
reep -
MCMyapLI ncxapncros.
uazt, f Ipauna, 19 88.
113; 1.
1956.
CKa 5J P OCCII5J ,
Bcpccacc B.
fl YW KlI1I B iKl13HII ,
M.,
MOCKOBCKlI i
patio-
OCTpO/lCKJIii
lIl'lDlrOTII TOMax),
Cnono
M.lO. Co pau ac cos a ncn n IJ ucr t.t pcx TO11311. <<XYllOJKeCTBCHH351 nnr cparypa, M. , 1964 - 1965.
Jlepao uro B BOCIIOMIIHalIl15IX conpCI\1CJlHI 1KOB. M ., Jl3]{.
Ma x .
1989 .
11311. XYllO-
i1i:CCTBCIl Ha 5J
11311. X YllO-
n ur cp ar y pt.r. M ., 1963.
rJ CpCll I1CK<l A.c. nYlUKI1IIa, M., XYLiO)KCCT BeH Ha.5I JIHTeIKITyp,m, 19 82.
:iKCCTIJ C!l IW ii
Jle p MI-ITOIl
1952 ,
1987 .
3JIaTO
M.,
mrreparypa, 19;;W.
A .C. CO'JHIJCIIW1.
HbJC JlJITCpaTypbI,
q lI ih>,
(CocTaBHTCJlh A .C.H c M3 e p ) ,
m um, ]985 .
F pn o en o e
XYllO)f(eCmeHHa5J
XV );
pyccxoro
na pona.
M.,
ITpaB-
na , 19 87.
ll ono ucxuii 5Ul J I Hp HKa . Il poaa Ilpanaa, M., 198 4 .
rIP0Ii: Utjl ),CI\ B. r-Cp11.CIl , )K3fl, M ., MOJlO1l35I raapnn,
1987 .
/>1:lX) ,
l Iyrnxnn
Il ont.uoc C06paJiHC
Xyn.Jl nr. ] 94 9- 1950 .
A. c.
CO\lHlIeIlHH
(u
TO-
W CCTH
-====- ""'_~
342
""'~
198 7 .
Pyccxaa
<<XynO;.KeCTBellU3H. mrrepa'rypa,
Pyccxaa
M.,
IfCTopWleCK3j1 n OBCCT b
v ~ , l rl ; lI"i
1\-'1..
jI ) :-:I) .
r lli..'HlJJOB
r.
) j i }l C JlI . ~ I'11 1
) i i ]ll '.III, t\l<1 l1
)l OJlb CKOH) .
Pyccxne
:'\' ll;,i.
IIJ)I .
1988.
nJITCpaTYP'\,
M.,1 956.
PYCCKllii nocon B Cr au ync. Iler p Aun pccnn-r TOJ1CTOif 11
I UI.
1U-I.
II' m. K n ura.
rvloCf,:H;1. 19:-:3.
)l .'Jc_'Il ,M'lI l 11.51. 11 )'111 1\1111. I h 6 1l0rp 'H!1lI 1l
IJu . \< XY; lOi KCl' T HL'lll la )1 JII I u-p.n vpa . M.. 191\7.
11 '1lI 0P'ICCl
na.
er o On UC3 11 lfC Ocnancxoii nxu repuu 113 IJana XVIII n., M., iIJJt.
Hayxa, 1985.
Csmpnoea - Poeeer A.a . U o c n OM I 1II3H lUi. Il ucuxta. M..
Il paezia, 1990.
Connory6 B.A. flOBCCTIl . Bocnoxn uranua, Jlcu., UJ Jl. ...X ynoxecmcnuas rnrr epa'rypa, 19S5.
C TOJlCTLC GC3YMHO 11 n ynpo. i tcropaa OTC' tCCTna u posmaax , n OBCCU X. llOKYMcHTax. BCK XVIIl, M., nan . M Ol IOJlaH
rsapn na, 1986.
T Ol l CTOi A. K. Il onnoc C06I1p<lIll IC CTIfXOTHOP CIl If R JlBYX
T OMa x . Cosercxu nI ICaT CJlh )). Jl. , 1984.
T Ol l CT Oii B socnosn urannax cO BpcMe Ill IH Ko D. M " Xya o)Ke CTBCH ll a Jl: mrr cparypa, 1978.
Toncr oil 11 .H. Conpaun c counncnu ii ( B naannaru ,llRYX
TOMa x ) .' H3.U,. XYJlO)KCCTBCllllaH nurcparypa, M., 197R-1985.
Typreuen H.C. B DOCIl OMIi Ha lllHIX coapcacnu uxoa. M.,
113ll. Il pauzia, 1988.
Typrenen H.C. Haxanyne. Foc. Han. Kapeno-i nucxo
eer, O CTpOJ a BO)l CK, 1953.
Ycncncxnti I". 113 6 paHll bl c c o -mue n u a . M., Foc.l lsn. XyJlOiKCCTBClI lIOii n nreparypu, 1949.
lIJlI .
"i;'l
%=>
344
'5;)
q. ~~.
: -:,
....::====::. .-