Hatirat I Esaret

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi Yeni Bir
Belge: HTIRT-I ESRET

A New Unofficial Document Related to the Wars of Dardanelles: MEMOIRS
OF CAPTIVITY / HTIRT-I ESRET
Nuri EVKEL**
zet
I. Dnya Savanda (1914-1918) tilaf Devletleri, zellikle ngiltere, sava esirleri iin dnyann birok
yerinde esir kamplar kurmulard. Bunlardan birisini de Trk esirler iin Kbrsta Mausann Karaol
Blgesinde "Trk ser Karrgh ad altnda kurmulard. Bu makalenin konusunu, bahsi geen kampta ilgili
dnemde bulunmu olan esir Trk askerlerinden bazlarnn tutmu olduu Htrt- Esretin tantm
oluturacaktr. Elimizdeki belge aratrmalarmzn sonularna gre, muharebelere katlm ve esir dm olan
Trk askerlerinden bazlarnn esret altndayken ve ok ar artlar altnda gayriresmi olarak kaleme ald bir
nevi harp gnl olmas asndan bu alanda bir ilktir. Htrt- Esret orijinal bir belge olarak, deiik
alardan Trk tarihinin nemli bir dnemine k tutmaktadr.
Anahtar kelimeler: I. Dnya Sava, Osmanl Devleti, anakkale Cephesi, Kbrs, Trk Esirler, Htrt-
Esret
Abstract
During the World War I (1914-1918) the Powers of Entente, especially Great Britan established camps
for war prisoners in many places all over the world. One of them was openned for the Turkish captives in the
Karaol Region of Famagusta in Cyprus under the name of Camp for the Turkish Prisoners of War / Trk ser
Karrgh. The introduction of Htrt- Esret written by some of those Ottoman-Turkish soldiers who stayed in
the camp cited above during the period, is to be the subject matter of this article. Htrt- Esret belonged to the
Turkish soldiers most of who were to be taken prisoner during the wars of Dardanalles, has importance for the
history of the period. The document in our hands, according to the results of our investigations, appears to be the
first in this field because of the fact that it was a kind of war diary unofficially kept by some of the Turkish soldiers
who took part in the wars and were held to be war captive, during their captivity and under very bad conditions. As
an original document Htrt- Esret sheds lights from different angles onto an important period of the Turkish
history.
Key Words: World War I, The Ottoman State, Front of Dardanelles, Cyprus, Turkish War Prisoners,
'Memories of Captivity'
Bu makalenin zeti, XVI. Trk Tarih Kongresinde (20-24 Eyll 2010, Ankara) I. Dnya Savanda
ngilizlerin Kbrsta Kurduu Trk ser Karrghndaki Trk Esirlerin Htrt- Esreti bal ile bir tebli
olarak sunulmutur.
**
Prof. Dr., Harran niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi - URFA
History Studies
Volume 2 / 3 2010
anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi
86
GR
Tarih aratrmalarnda kullanlan kaynaklardan birisi de hatralardr. Hatralar,
zellikle Trkiyede yakn tarih yazclnn en dikkate deer, bir o kadar da en ok
hassasiyet gerektiren kaynaklarn oluturmaktadr1. Htrann oulu htrattr ve kiilerin,
hayat maceralarnn, dier insanlarla kurduklar ilikilerinin, dncelerinin, etraflarna dair
mahedelerinin, mesleki tecrbelerinin ve farkl konularda yaptklar tespitlerin, yorumlarn
dile getirildii ve ounlukla bir edebi eser eidi olarak kabul edilen2 tarih ilminin yazl
haberlerindendir3.
Yaznn insanlar tarafndan kullanlmaya balanmasndan bu yana baz insanlar farkl
etkenlerin etkisiyle geride hatra nevinden yazlar brakp gitmilerdir. Bunlardan kimisinin,
hayatn bir rzgr gibi uuu ya da snrl mr sermayesinin hzla elden kna kar geride
bir iz brakmak, bu ekilde sonraki nesiller tarafndan hatrlanmak gibi bir istekten, anlaytan
beslenen ahsi bir meraknn neticesi olarak, kimisinin kendilerinin zor artlar altnda ok
nemli iler yaptklar inancyla bu durumun kayda geirilmesini istemeleri, nemli
mevkiilerde bulunmu olanlardan kimisinin icraatlarndan daha sonra kendilerine
yneltilebilecek tenkitlere kar bir savunma brakmak istemesi, kimisinin de kendi
dnemlerinde yaanan olaylar veya kiilere ynelik olarak o tarihlerde aktan yapamadklar
tenkitlerinin bir ekilde tarihe not dlmesi dncesi vb. sebeplerle tesiriyle hatra kaleme
aldklar grlmtr4. rnein, I. Dnya Harbinde grev alan Trk askerlerinin geride
braktklar hatralar gibi5.
Bu makalede tantlacak olan Htrt- Esret, yani esaret hatralar ise, esir dm
olan Trk askerlerinden bazlarnn esaretten kurtulduktan sonra birbirlerini bulabilmeleri ve
haberleebilmeleri iin hazrlanmtr6. Bu gaziler hatralarn esaret altnda iken kaleme
aldklar iin de ayrca tutulan notlarda ihlas ve samimiyet hissedilmektedir. Ayrca, Htrt-
Esrete en ok katk yapan ve en rtbelisi olan Dersadetli Baavu Ali Kemlin, dier
esir Trk askerlerine, bizzat katld ve tarihini 12 Nisan 331 Pazar gn olarak belirttii
anakkale Kumkaledeki iddetli harbe dair kaleme ald u kayt gayet dikkat ekmektedir:
hvnm bunlar muhtasardr belki hi kalr ve tarfi gayr- kbildir. nl-lh
bades-sulh kblegh- slm olan gzel stanbulumuz[da] muktedir arslanlarn
ellerinden kan trh-i harbi mtlaa ederseniz anlarsnz. Belki onlar bile noksan
1
Ali Birinci, Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi, Mustafa Gndz (haz.), Bir Abdlhamid
Mdfaanmesi - Htrt- Sultan Abdlhamid-i Sni, Sleyman Nazif, Lotus Yaynevi, stanbul, 2007, s. 24.
2
Gndz. A.g.e., s. 17. Hatra veya an hakknda sair tanmlar iin bkz.: Gndz, a.g.e., 18.
3
Tuncer Baykara, Tarih Aratrma ve Yazma Metodu, Akademi Kitabevi, zmir, 1999, s. 50, 54-56.
4
Emin zdemir, An ve An Dilimiz zerine, Trk Dili, (An zel Says), C. 25, 246, Ankara, 1972, s. 398-399;
S.H. Steinberg, Memories, Cassels Encyclopedia of Litterature, , Vol. 1, 1953, s. 63; brahim Olgun, An Tr
ve Trk Edebiyatnda An, Trk Dili, (An zel Says), C. 25, 246, Ankara, 1972, s. 401 ve Cemil ztrk, Rahmi
Otluolu, Sosyal Bilgiler retiminde Edebi rnler ve Yazl Materyaller, PegemA Yaynlar, Ankara, 2002, s.
151den akataran Gndz, a.g.e., ayn yer.
5
Bkz.: Harb Mecmas, Yl: 1, Say: 1, Tern-i Sn 1331 (Kasm 1915), (Yay. Hazrlayan: mer Ali Fuat Bilkanmer akr), Kaynak Kitapl, stanbul, 2005; Halil Ersin Avc, anakkale Ruhu, Metropol Yaynlar, stanbul,
2007; H. Murat Babay, anakkaleden Asker Mektuplar Anlar ve Gzlemler, Ara Kitap, stanbul, 2008; Yusuf
Gedikli (Der.), Cephe ve Esaret Hatralar, Bilgeouz Yaynlar, stanbul, 2009; Recep kr Apuhan,
anakkaleden Kurtulu Savana Son Kahramanlar, 6. Bask, Tima Yaynlar, stanbul, 2010 vb. gibi.
6
Kbrs Adas ser Karrgh Htrt- Esret: Dt. Fehmi Tuncel zel Arivi, Gazimausa, KKTC, s. 53. (Bundan
sonra Htrt- Esret olarak geecektir).
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
87
yazarlar. nk siyset mn olur. Emn olunuz Kumkala meselesi 12 Nisan 3317

Pazar gn oldu 8
Baavu Ali Kemlin bu ifadelerinden de anlald gibi hatra yazan insanlardan bir
ksm da yaadklar mhim tecrbelerin daha sonraki dnemlerde siyasi kayglarla gz ard
edilebilecei veya arptlabilecei endiesini hissetmiler ve bu nedenle tarihi gereklie
ahitlik yapmak zere nemli grdkleri hususlar kaydetme ihtiyacn hissetmilerdir9.
Bu aratrmada, Htrt- Esret tantlmaya allacaktr. Bu yaplrken nce, bu
aratrmann asl konusu olmamakla birlikte, Htrt- Esretin tad nemi ve ihtiv ettii
malumat daha iyi anlamamz salayaca dncesiyle, en genel hatlar ile I. Dnya Harbi,
Osmanlnn buna dhil oluu, cepheler, zellikle anakkale cephesi ve Mondros Mtarekesi
ile ilgili gelimeler zetlenecektir. Bunun ardndan I. Dnya Harbi esnasnda Kbrsn
durumu, ttihat Terakkinin oradaki faaliyetleri, birok yerde olduu gibi ngilizlerin MausaKaraol blgesinde Kbrsta Sava Esirleri Kamp / ser Karrgh kurmas, Trk esirlerin
kampa getirilmesi, kamp artlar, Trk esirler arasnda meydana gelen lmler, bunlarn listesi,
gmldkleri yer ve nihayet 1921de Trkiye ile ngiltere arasnda imzalanan esirlerin
mbadelesine dair anlama konularna deinilecektir. Bu noktadan sonra ise, Htrt-
Esretin zetle muhtevs, Htrt- Esrete katk yapanlar ve konuya dair resimler ve
belgeler sunulacaktr.
DNYA HARB
I.
1908 krizinden10 sonra, zaten kutuplam durumda olan Avrupa devletleri artk byk
bir savaa hazr hle gelmiti. Onlara gre artk meselelerin zm, yani barn yolu savatan
geecekti ve bir kvlcm beklenmekteydi11.
Bu kvlcm 28 Haziran 1914te yine Bosna-Hersekte retilecekti. Bu tarihte
Avusturya-Macaristan veliaht Aridk Franois Ferdinandn Saraybosnada bir Srpl
tarafndan ldrld. 28 Temmuzda Avusturya-Macaristan Srbistana sava ilan etti.
Blgesel bir olay ksa srede 26 devletin dahil olaca bir dnya savaa dnecekti12.
SEFERBERLK LNI
28 Haziran 1914te balayan dnya savanda zamann ttihat ve Terakki Frkas
hkmeti, ilk nce ngiltereye kendilerinin safnda harbe girmek istediklerini bildirmiler, ret
cevab aldktan sonra Almanyaya ynelmiler ve 2 Austos 1914te Osmanl Devletni
ylesine byk bir arpmada yanlarnda grmeyi stratejik olarak uygun gren Almanlarla
gizlice bir ittifak anlamas yapmt13. Ardndan Padiah-Halife Sultan V. Mehmed Readn
7
Rm tarih olup, Hcr 10 Cemziyelhir 1333, Mild 25 Nisan 1915 Pazardr. Ycel Dal-Cumhure er, Tarih
evirme Klavuzu, c. V, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1997, s. 362.
8
Bkz.: Htrt- Esret, s. 44.
9
Nitekim, I. Dnya Harbinde Sarkam fecaati vb. menfi gelimeler, harp sresince ttihat ve Terakki hkmeti
tarafndan basn yayn kontrol altnda tutularak gzden karlmaya allmt. Bkz.: Ergn Aybars, Trkiye
Cumhuriyeti Tarihi 1, Ege n. Basmevi, zmir, 1986, s. 70-71.
10
Oral Sander, Siyasi Tarih, lkalardan-1918e, mge Kitabevi, Ankara, 1989, s. 226-227.
11
Tuncer Baykara, Trk nklp Tarihi ve Atatrk lkeleri, 5. Bsm., Akademi Kitabevi, zmir, 1996, s. 53.
12
. Kurtcephe ve A. Beden, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Alp Yaynevi, Ankara, 2006, s. 95.
13
Carl Mhlman , mparatorluun Sonu 1914, Osmanl Savaa Neden ve Nasl Girdi, (Almancadan ev.: Kadir
Kon), Tima Yaynlar, stanbul, 2009, s.84.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
88
onay alnd ve memlekette muhtemel gelimelere hazrlkl olabilmek iin umum

seferberlik iln edildi14.
28 Haziran 1914te balam olan savaa devletin resmen dahil edilebilmesi iin
gerekli grlen bir tertip olarak Austos 1914te satn alnd iln edilen iki Alman gemisinin
isimleri Yavuz ve Midilli olarak deitirilmiti15. Bu gemiler Osmanl donanmas ile birlikte
nce, szde tatbikat iin Karadenize alm, ardndan da 28-29 Ekim 1914 tarihinde Osmanl
donanmasnn Karadenizde eitim dzenini bozan ve dmanca faaliyetlerde bulunan Rus
donanmas ile atmaya girmiti. Bu ekilde balayan atmalarda iki Rus, bir Fransz gemisi
batrlm, 72 er ve 3 subay esir alnm ve ayrca Sivastopol, Odesa, Kefe, Novorosisk liman
ve ehirleri topa tutulmutu16. Karadeniz Olay eklinde tarihe geen bu gelimeden sonra
karlk olarak 2 Kasmda Rusya, 5 Kasmda ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine sava
iln etmilerdi. Osmanl Devleti de 11 Kasm 1914te resmen tilaf Devletlerine sava iln
etmi ve zellikle ngiliz, Fransz ve Rusya idareleri altndaki mslman halk ayaklandrmak
ve bylece tilaf Devletlerini en hassas yerlerinden darbelemek iin Padiah V. Mehmed
Read Mslman dnyasnn halifesi olarak Cihd- Ekber iln etmiti17.
CEPHELER
Osmanl Devleti ksa srede, hi de hazr olmad hlde ok geni bir corafyada
birok cephede kendisini dnyann ilk topyekn savann iinde bulacakt.
Osmanl ordular u cephelerde savamak zorunda kalmt: Kafkasya Cephesi, Kanal
Cephesi, Filistin Cephesi, Irak-ran Cephesi, Hicaz-Yemen Cephesi, Galiya ve Makedonya
Cephesi, anakkale Cephesi. Burada anakkale Cephesindeki gelimelere konumuzla
ilgisinden dolay ayrca deinilecektir.
ANAKKALE CEPHES
I. Dnya Savann en etin ve kanl savalar yaand cephelerden birisi de
anakkale Cephesiydi. Aslnda tilaf Devletleri savan en banda anakkalede bir cephe
amak niyetindeydiler. Fakat bu tarihte Osmanl Devleti tarafszln iln etmi olduu iin
sz konusu niyetlerini erteleyen tilaf Devletleri Osmanlnn Almanyann yannda savaa
dahil olmasyla birlikte zellikle boazlara ynelik harekat plnlarn uygulama karar
almlard. 3 Kasm 1914 tarihinde dnyann en byk ve modern deniz gcne sahip olan
ngiltere ve Fransaya ait muazzam sava gemilerinin anakkale Boaznn her iki yanndaki
Trk tabyalarn bombalamaya balamas ile anakkale Cephesi almt18.
Belirlenen hedefler dorultusunda tilaf Devletleri donanmas nce denizden saldrya
gemiti. anakkale Boaznn her iki yannda Kumkale ve Seddl-bahir mevkileri 18 Mart
14
Ekrem ama, u Boaz Harbi Bir Baka Adan anakkale Savalar, 6. Bsm., Gonca Yaynevi, stanbul,
2006, s. 26.
15
Baykara, Trk nklp Tarihi ve Atatrk lkeleri, s. 53.
16
Cemal Akbay, Birinci Dnya Harbinde Trkiyeyi Harbe Srkleyen Karadeniz Olay, Askeri Tarih Blteni,
Yl: 13 (Austos 1988), Say: 25, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett ve Trk Tarih Komisyonu Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1988, s. 39-41den aktaran Kurtcephe, a.g.e., s. 97.
17
Sander, a.g.e., s. 260
18
Refik Turan, M. Safran. ve Dierleri, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi, 1. Bsm., Gazi Kitabevi, Ankara, 2004, s.
56-57.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
89
1915e kadar ar top atna maruz brakld ve 18 Martta, topa tutulan Trk mevzilerinin
tamamen imha edildii hesap edilerek anakkale Boaz geilmeye alld19.
18 Mart 1915te tilaf Devletleri donanmas anakkale Boazna girmi ve ilerlemeye
balam ve Trk topularn menziline girdikleri anda kydan balayan top atlar altnda neye
uradklarn bilememilerdi. Beklenmedik ekilde maruz kaldklar bombardman altnda
dman gemilerinin dzenleri bozulmu ve kylara yakn yerlere denmi maynlara doru
ynelmilerdi. Bunun zerine, gayet gl ve marur dman donanmasn bekleyen byk
felaket balamt. Akam gnein batna kadar tilaf Devletleri donanmasna it 18 gemiden
7si ya maynlara arparak ya da Trk topusunun isabetli atlaryla yara alarak anakkale
boazna gmlmt (Irresistible, Ocean, Inflexible, Majestik, Gaulois (Golyat), Triumph,
Bouvet). Birok gemi de savaamaz hle getirilmiti20.
Denizde uranlan byk hsrann ardndan fena hlde rencide olan gururlarn tamir
ve hedeflerine ulaabilmek iin tilaf Devletleri, uradklar bozgunun tarafsz devletleri ve
slm lemi zerinde yapaca muhtemel etkiyi hesap ederek, boazlar bu sefer de karadan
gemeye teebbs edeceklerdi. Osmanl askerleri 25 Nisan 1915te Seddl-bahir ve Ar
Burnunda ve Austosta Anafartalarda tilaf glerinin dzenledii harekat durdurmay ve i
blgelere ilerlemelerini nlemiti. Buradaki kanl arpmalarda tilaf glerine kar
gsterilen mukavemet anakkale Cephesinde savan gidiatn belirlemiti. tilaf Devletleri
Aralk ayna kadar, farkl rakamlar verilmekle birlikte, 252.000 civarnda kaypla (l, yaral,
hasta ve kayplar) geri ekilmek zorunda kalacakt. Osmanl Devletinin kayb da l, yaral,
hasta ve kayplar dahil 251.309 kadar olmutu21. Her iki taraftan da savalar esnasnda birok
asker esir dmt.
19
anakkale Savalar iin bkz.: F. arl, anakkale Seferi, (Tercme: Nihad ve Asm), Matbaa-i Askeriye, stanbul,
1337; Yldran, Orhan, anakkale Muharebeleri, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1966, s. 7-8; Yusuf Hikmet
Bayur, Trk nklap Tarihi, Cilt III, Ksm II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1983; Hlya zkan, Osmanl
mparatorluunun Birinci Dnya Savana Girii ve Bu Sava inde anakkale Muharebelerinin nemi, Askeri
Tarih Blteni, Yl: 17 (ubat 1992), Say: 32, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett ve Trk Askeri Tarih
Komisyonu Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992, s. 114; A. Thomazi, anakkale Deniz Sava, (ev.: Hseyin Ik),
Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997, s. 36-40; Ekrem ama, Hilelerle anakkale: anakkale
Savalarnda Bavurulan Hile ve Tuzaklar, 8. Bsm., Gonca Yaynevi, stanbul, 2004, s. 43-62; Ayn yazar, u
Boaz Harbi, s. 53-118.
20
tilaf Devletleri Donanmasnn anakkalede urad kayplar hakknda Osmanl belgelerine gre ayrntl
dkm iin bkz.: Halil Ersin Avc, anakkale Ruhu, Metropol Yaynlar, stanbul, 2007, s. 38-48.
21
Ekrem ama, u Boaz Harbi, s. 457-458.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
90
anakkale Boaz
MTREKE
Almanlarn Mart 1918de bat cephesinde giritii son taarruz giriimi de A.B.D.nin
savaa mdahalesiyle sonusuz kalmasyla 1918 yl itibariyle sava tamamen ttifak
Devletlerinin aleyhine sonulanm olacakt. A.B.D.nin savaa srd Amerikan yapm
tanklarn da destei ile Alman ordular douya doru srlm ve bir bakma savan kaderi
belli olmutu. ttifak Devletleri birbiri ardndan teslim olmutu.
I. Dnya Savanda Osmanl Devleti birok cephede yenilmedii hlde en bata
Almanyann, en son da Bulgaristann savatan ekilmesinin ardndan ve de Filistin ve
Suriyede savan kaybedilmesi zerine telalanan ve yeni i bana gemi olan Ahmet zzet
Paann banda bulunduu Osmanl hkmeti, memleketin igale uramamas ve halkn daha
fazla perian olmamas iin 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini kabul etmek zorunda
kalmt22.
Mondros Mtarekesi ile sulu Ermeni mahkumlar dahil sava esirlerinin serbest
braklmas ve bununla birlikte Trk sava esirlerinin tilaf Devletlerinin elinde kalmas
karara balanmt.
3 Temmuz 1918de Sultan V. Mehmed Read lm, 4 Temmuz 1918de yerine tahta
Sultan VI. Mehmed Vahdeddin gemiti. 6 Temmuz 1918de II. Talat Paa kabinesi
kurulmutu23.
8 Ekim 1918de Talat Paann bakanlndaki ttihat ve Terakki hkmeti istifa etmi
ve Kasm aynda Enver Paa, Talat Paa ve Cemal Paa gizlice yurt dna firar etmilerdi.
Onlarn yerine 14 Ekim 1918de iktidara Ahmed zzet Paa kabinesi gemiti. Ahmed zzet
Paa da 8 Kasm 1918de istifa etmitir24.
22
Ahmet Kabakl, Temellerin Durumas, 6. Bsm., Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul, 1990, s. 37.
Harb Mecmas, s. 294-295.
24
M. Alpargu, . zelik, ve N. Yavuz, Trk nklp Tarihi ve Atatrk lkeleri, 72TDFO, Ankara, 1995, s. 226.
23
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
91
KIBRIS ADASI
1877-1878 Osmanl-Rus Harbi sona erdiinde 1878de Ayastefanaos Antlamasnn
ardndan ngiltere ve Fransann basksyla Berlinde toplanan konferans sonunda Berlin
Antlamas imzalanmt. Berlin Konferans esnasnda ngilizlerin el altndan Osmanl Devleti
ile yapt her trl tehdit ve antajn da kullanld mzakereler sonucunda25 bir Savunma
Anlamas, ya da Kbrs Konvansiyonu26 imzalanmt27.
4 Haziran 1878 tarihinde Sultan Abdlhamid anlama metni zerine: Hukuk-i
hneme asla halel gelmemek artyla muahedeyi imzalarm notunu derek imzalamt28.
Antlama gerei Kbrsn idaresi geici olarak 12 Temmuz 1878 gn

ngilterenin eline gemiti. ngiliz glerinin 22 Temmuz 1878de adaya kmalar ile
Kbrstaki 308 yllk Osmanl idaresi fiilen sona ermi oluyordu29.
NGLZ LHKI
Osmanl Devleti Birinci Dnya Savanda Almanlarn safnda savaa dahil olunca
ngiltere 5 Kasm 1914 tarihinde Kbrs tek tarafl olarak ngiliz smrge imparatorluu
topraklarna ilhk etmitir30. Btn iddetiyle balam ve birok cephede devam etmekte olan
I. Dnya Savann alkantlar ierisinde Osmanl hkmetine sadece protesto etmek
kalmtr.
TC VE KIBRIS SYSET
ttihat ve Terakki Cemiyeti (TC) 1908den sonra btn Osmanl genelinde kulpler
eklinde rgtlenmeye giderken, ayn tarihlerde Kbrsta da rgtlenmiti. ttihat ve Terakki
hkmeti, Osmanl istihbart tekilt olan Tekilt- Mahssa araclyla I. Dnya Savann
balamasndan itibaren Kbrsta istihbarat almalar yapm ve Kbrs Trkleri ile yakn
temas hlinde olmutur31.
25
Kbrs Meselesi, Bb- l Hriciye Vekleti, stanbul, 1335, s. 7.

Gerek bu esas anlama, gerekse Kbrstaki Osmanl Devletinin ve Trk halknn btn haklarnn korunmasn
ngren ek anlama maddeleri iin bkz.: Kbrs Meselesi; George H. Hill, A History of Cyprus, vol. IV, Cambridge
University Press, Cambridge, 1952, ss
s. 300-304; Salahi R. Sonyel, Settlers and Refugees in Cyprus, London, Cyprus Turkish Association, 1991, s. ekler
ksm.
27
Kbrs Meselesi, s. 3-5; Hill, a.g.e., s. 300-301; A. Kemal Meram, Belgelerle Trk-ngiliz likileri Tarihi,
stanbul, 1969, s. 156; Nesim Zia, Kbrsn ngiltereye Geii ve Adada Kurulan ngiliz daresi, Trk Kltrn
Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1975, s. 38-39; Nuri evikel, Akdenizde Bir Osmanl Adas (1570-1878),
47 Numara Yaynlar, stanbul, 2006, s. 144. Bu konuda ayrntl bir alma iin bkz.: Rifat Uarol, Kbrs Sorunu
ve Osmanl-ngiliz Anlamas (Adann ngiltereye Devri), Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul, 1978; Ayn eserin
ngilizce tercmesi iin bkz.: Rifat Uarol, 1878 Cyprus Dispute and the Ottoman-British Agreement, Handover of
the Island to England, (ev. Metin Maviolu), Rstem Kitabevi, Lefkoa, 2000.
28
Hseyin elik, ngiliz Gizli Belgelerine Gre Kbrsn daresi ngiltereye Nasl Brakld?, Tarih ve Toplum,
c.97, stanbul, 1992, s. 27-32.
29
Hill, a.g.e., s. 262; C. Gkolu, Kbrs Tarihinin Ana Hatlar, zmir, 1964, s. 327.
30
Pier Oberling, The Road to Bellapais: The Turkish Cypriot Exodus to Northern Cyprus, Columbia University
Press, New York, 1982, s. 29.
31
Halil Aytekin, Kbrsta Monarga (Boaztepe) Ermeni Lejyonu Kamp, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2000, s.
135.
26
History Studies
Volume 2 / 3 2010
92
ttihat ve Terakki hkmeti, Kbrs ttihat ve Terakki yetkililerinin etkisiyle: Kbrsl

Trk ocuklarnn subay okullarna snavsz alnmalar, her trl masraflarnn Osmanl
Devleti tarafndan karlanmas, mracaat edenlerin kontenjana bal olmakszn okula
alnmalar ve yetitirilmelerine dair bir kararnme yaynlamt32.
ttihat ve Terakki hkmeti sz konusu uzun vadeli politikasnn yannda bu arada
Tekilt- Mahssa araclyla Kbrsta Kbrs Trkleri ile ibirlii ierisinde baz ksa vadeli
hedefler iin de giriimlerde bulunmutu.
ngilizler I. Dnya avanda cephelerde esir dm olan Trk sava esirlerini
tutmak dnyann birok yerinde olduu gibi Kbrs adasnda Mausa blgesinde de 1916da
esir kamp kurmutu33. Kbrsta da rgtlenmi olan Tekilt- Mahssa Kbrs Trklerinin
desteiyle, Mausadaki Trk Esir Kampndan Trk esirlerin karlmasna ynelik olarak bir
pln hazrlamt. Fakat ngilizler pln hakknda nceden istihbarat ald iin gerekli tedbirleri
almlard. Bu nedenle ilk aya gerekletirilen hareketten sonu alnamayacakt 34.
5 Austos 1914ten itibaren ngilterenin adada iln ettii sk ynetim uygulamas
ve zellikle Trklere kar alm olduu olaanst tedbirler devam etmekteydi35.
ngiltere 1915 Ekiminde Yunanistan kendi yannda savaa katabilmek iin Kbrs
Yunanistana teklif etmiti. Kbrs Trklerinin endieleri iyiden iyiye artmt. Tekilt-
Mahssa 1909dan beridir adada rgtl bulunan ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri
araclyla silahl bir ayaklanma36 hazrlna girimiti. Hareketin ncleri Sadrazam
(Kbrsl) Kamil Paann damad Dr. Esat, Dr. Behi ve Hasan Karabardak idi37.
syan hareketi, Karpazl Babaliki ve arkadalarnn Monarga Ermeni Kampn
basmalar ve iskelede bulunan gemileri tahrip etmeleriyle balam, fakat ngilizlerin elde
ettikleri istihbarat dorultusunda aldklar tedbirler sayesinde Mausadaki Trk Esir
Kampndaki esirlere silahlar ulatrlamam ve Akdenizdeki ngiliz Donanmasnn destei
ile bastrlmt.
32
Dstr, kinci Tertip, Yedinci Cilt, s. 243 vd (Aktaran Aytekin, a.g.e., s. 116).
Hamet M. Grkan, Tarih inde Kbrs: Toplu Eserler 4, (Yay. hazrlayan: Remzi Yektaolu), Galeri Kltr
Yaynlar, Lefkoa, 2000, s. 141-142. Grkan burada, ngilizlerin I. Dnya Savanda Kbrs Trklerinden de
paral asker yazd ve anakkalede Trk ordusuna kar kullandn, durumu anlayan Kbrs Trklerinin hile ve
yalanla kendilerini zrl kartarak vicdan azab ierisinde adaya geri dndklerini belirtmektedir. ngilizler bu
konuda sadece baz Kbrs Trklerini deil, dier smrgelerindeki binlerce Mslman da bin bir trl yalan ve
hileyle birok cephede Mslman-Trk askerlerinin karsna karmlar ve onlar da ac durumu ve ngilizin
irkinliini sava meydannda renmilerdi (ama, Hilelerle anakkale, s. 32-40). Baz aratrmalarda ise, bu
dnemde ngilizlerin I. Dnya Savanda Trklere kar savatrmak iin askere ald Kbrs Trklerinin
katrc olarak yazldklar, bu ekilde hizmet ettikleri, ancak hibir zaman savamadklar kaydedilmektedir. Bkz.:
Ylbay M. Emel ve Dierleri, Yallarn Azndan Kbrs Trk Toplumunun Gemii, Trk retmen Koleji
Lisans Tezi, Lefkoa, 1992, s. 17. KKTC, Milli Arivi ve Aratrma Dairesi, Ref. No: 1949, Kutu No: 60.
34
Ulus Irkad, ttihat ve Terakki: Kbrs Osmanl Toplum Yaps ve Ekonomik Durum 1, 12-15, Ortam, 30 Mart
1993, (Lefkoa, KKTC), s. 5; 10 Nisan 1993, s. 8; 12 Nisan 1993, s. 8, ; 13 Nisan 1993, s. 9; 14 Nisan 1993, s. 9;
Ulus Irkad, Alper Susuzlu, Zihni mmzdenin Anlar 4, Yeni Dzen, Lefkoa/KKTC, 4 Eyll 1986, s. 4.
35
The Cyprus Gazette, (Extraordinary), 1st June, 1916, Nicosia, No: 1227, (KKTC, MAAD, Girne).
36
Ayaklanma pln yleydi: ngiliz askeri gcnn adada en az olduu bir dnemde, nce Franszlarn
Osmanlya kar kullanmak istedii Ermenileri eitmek iin kurmu olduu Monarga (Boaztepe) Ermeni Kamp
baslacak, silahlara el konulacak ve Monarga iskelesinde bulunan askeri deniz aralar imha edilecek; sonra
Mausadaki Trk Esir Kampndaki esirler kurtarlarak silahlandrlacaklard. Ardndan adada askeri aralarn
datm merkezi olan Mausa ele geirilecekti. Bu arada da, Lefkoa, Larnaka, Limasol ve Bafta olaylar
karlacakt. Hareket baarl olursa, ngilizler aday Yunanistana brakmamaya zorlanacak, aksi hlde, yani
ngilizlerden gerekli gvence alnamazsa geici bir Ada Trk Ynetimi kurulacakt (Aytekin, a.g.e., s. 117-118).
37
Hill, a.g.e., s. 411, 529.
33
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
93
Olaya ad karan Kbrs Trklerinden bazlarn, ngilizler Trk ordusuna yardm

yaptklar ve bir ayaklanma hazrladklar iddiasyla tutuklayp, Girne Kalesine
hapsetmilerdi: Hasan Karabardak, Ali Hseyin Babaliki, K. Lambrio, Dr. evket vd. 38.
TRK SER KARRGHI
Osmanl Devleti, 20. yzyln en nemli srelerinden birisi olan I. Dnya Harbinde
anakkale, Kafkasya, Svey Kanal, Sina, Irak, Hicz, Filistin, Suriye ve Galiya
cephelerinde tilaf Devletleriyle ve 1918den sonra onlarn Anadoluya kardklar
Yunanllar ile savamt. Bu savalarda iki taraftan da ok sayda asker sakatlanm,
kaybolmu, lm veya esir dmt39.
ngiltere teslim olan askerlerin geici veya srekli olmak zere kontrol altnda
tutulmas veya bir ksmnn yarglanmas iin Hindistan, Batum, Musul, Limni, Helyapolis,
Sedibeir, Malta ve Kbrs gibi dnyann deiik yerlerinde esir kamplar kurmutu40. Kbrsta
esir kamp, yani belgedeki adyla Kbrs Adas Trk ser Karrgh41 bugnk Mausann
Karakol (Karaol) blgesinde kurulmutu42.
TRK ESRLER KAMPTA
Mausada kurulan Kbrs Adas Trk ser Karrghna anakkale, Irak, Hicaz ve
Kanal cephelerinde arprken esir den er, onba, avu ve baavular toplanmt43.
Saylar konusunda farkl yaklamlar olmakla birlikte yedi bin veya zerinde esir olduuna
dair kaytlar bulunmaktadr44. Bu esirler Eyll 1916dan itibaren kampa toplanmaya
balamt45. Esirler anakkale, Kanal ve Hicaz (Mekke ve Cidde) cephelerinden gelmekle
birlikte ounluu birinciye aitti.
Esir kampnn artlar ok kt idi. Kbrstan askeri amala tanan kerestelerin
ormandan kesilmesi, ilenmesi ve gemilere ykletilmesi, Mausa surlarnn tamir edilmesi ve
maden ocaklarnda altrlmas kampn artlarn daha da arlatrmaktayd46. Kamp
hakknda resmi raporlarda u ekilde kaytlar bulunmaktadr:
Saylar 2000 civarnda tahmin edilen Trk esirleri, on gn arayla, iki ayr vapur
kafilesi halinde ve ngiliz harp gemilerinin refakatinde 1916 Eyll aynda Mausa limanna
vasl olmulardr.
O vakit yarm olan Mausa limannn Othello ksmna yanaan gemilerden karaya
karlan Trk esirleri sra halinde ve sngl ngiliz askerlerinin kontrolleri altnda yaya
olarak Liman - Tren stasyonu Mausa Kaps Karpaz yolu tarkiyle Karaol blgesine
gtrlmler ve daha evvel hazrlanan Trk Esirleri Kampna yerletirilmilerdir.
38
Saln Aktu Kemal Ylmaz, I. Dnya Savanda Kbrsta Gelien Olaylar, Trk retmen Koleji Lisans
Tezi, Lefkoa, 1992, s. 4, KKTC, MAAD, Ref. No: 1949, Kutu No: 60; Ylbay M. Emel ve Dierleri, a.g.e., s. 7,
23-24.
39
Aytekin, a.g.e., s. 72-73.
40
Dier blgelerde esir trk askerleri iin kurulan kamplar iin bkz.: Cemalettin Takran, Ana Ben lmedim: I.
Dnya Savanda Trk Esirleri, Geniletilmi 3. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynalar, stanbul, 2008.
41
Bkz.: Htrt- Esret, s. 1.
42
Ayn yer; Gedikli, a.g.e., s. 134 vd.; Apuhan, a.g.e., s. 83-106.
43
Bkz.: Htrt- Esret.
44
Htrt- Esret, s. 40.
45
Aytekin, a.g.e., s. 73.
46
Aytekin, a.g.e., ayn yer.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
94
Esirler limana vardklarnda yerli Trkler ile temasa getirilmemilerdi. Uzun esirlik
yllar hemen hemen btn Trk esirlerinin shhatine tesir etmiti.
Sabahn erken saatlerinde limana giren vapurdan karlan ve esir kamplarna
yerletirilen Trk esirlerinin hepsi de anakkale veya Svey harektlarnda esir edilen er,
onba, avu veya baavulard. Yalnz esirlerle beraber bir de asker doktor esir getirilmi ve
bu zatn isminin de Dr. evket olduu bilinmektedir.
Kampta lm ok fazlayd. Esirlerin bir ksm ecelleri ile, bir ksm da firr ederlerken
vurularak ehid edildi.
Cenaze merasimine esirlerden 30-40 kiilik gruplar itirak ederler; bunlara hemen
hemen ayn sayda ngiliz askeri katlrd. Cenaze merasimlerini kaleden kan yzlerce halk
gzyalar arasnda takib ederlerdi.
Esirlerin yemekleri usulen krmz kabakt ve ekmekleri de klkl arpa ekmei idi;
ekmein kalitesi pek ok fena idi. Esirlerin elbiseleri gayet perian bir halde olduu halde
btn ceketleri ve pantolonlar zerinde esirlik numaralar vard.
Esirlerin mektuplar Mausal Trk kayklar tarafndan Mersine karlrd47.
Kamplardan kamaya muvaffak olan baz esirler Aynakofo ile Topu ky
mntkalarna kadar gidebilmilerdi de tekrar yakalanarak kamplara getirildiler48.
Mevcut belgelere gre kampa 1916 ile 1918 yllar arasnda esir gelmeye devam
etmitir. Adaya yaplan esir sevkiyat kronolojik olarak aadaki gibi gereklemiti:
- 11. 10. 1916 tarihinde 300 esir geldi.
- 12. 10. 1916 tarih ve 493/16 sayl yazyla esirlerin gelecei bildirilmektedir.
Yazdaki imza Francis Soicu adn tayor.
- 23. 10. 1916 tarih ve 2 nolu telgraf Elele gemisiyle esir geleceini bildirmektedir.
- 23. 10. 1916 tarih ve 3 nolu telgrafla esir gelecei bildiriliyor.
- 29. 10. 1916 tarih ve 493/16 sayl yazyla 900 esir gelecei ve refakat gemisinin
adnn Nou Stan olduu bildiriliyor.
- 8. 12. 1916, 9. 12. 1916, 11. 12. 1916 tarihlerinde esir gelecei polis
mdrlne bildiriliyor.
- 12. 12. 1916 tarihinde 1300 Trk esir geldi.

- 26. 1. 1917 tarih ve LO.317 nolu yazda 1900 esirin geldii belirtilmitir.
- 7. 10. 1918 tarihli yazda torbito refakatinde Theseus gemisiyle 1002 esirin
gelecei bildiriliyor.
- 15. 10. 1918 tarih ve 855-16 sayl yaz ile esir gelecei bildiriliyor49.
Yukardaki 9 kaydn beinde belirtilen esir says toplam 5402dir. Bu kampa getirilen
Trk esirlerin bu kadar olduunu kesinlikle gstermez. Htrt- Esrette yedi bin esr-i
Osmn kayd bulunmaktadr (s. 40). Rakamlarn bundan da fazla olabileceine dair nemli
bir iaret de, esir kampnda iken hayatn kaybedenlere dair ngilizler tarafndan tutulan
listedeki sicil numarasna dair u kayttr:
47
Htrt- Esret, s. 54: Kuun kanadyla kondurma tabiri.

KKTC, DG-1413: KKTC Milli Ariv ve Aratrma Dairesi (Girne), Dardan Gelen Evrak, 1413 Nolu Dosya:
(Mustafa Haim Altan ve Turan Katrcolunun imzalarn tayan tutanak). (Bundan sonra KKTC, DG-1413
olarak geecektir).
49
ngiliz Arivi: Foreign Office Secret Documents. FO/4225/72547; FO/4225/81089; FO/4225/01089. Secret letters
from the Cyprus Governor to the Colonial Office, No: 72547/M.E./44 (1918-1920) (Aktaran Aytekin, a.g.e., s. 75,
227 nolu dipnot).
48
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
95
Sra No:
8
Rtbesi
Baavu
Esir Sicil No
10446
Kimlii
Mehmed Said
lm Tarihi50 Tarihi
- 51
Bu esirler cephelerden getirilmiti. Bunlarn dnda Msr esir kamplarndan

gnderilenler de olmutu. Bunlar, Kbrstan Msra askeri malzeme gtren gemilerin bo
olarak dnlerinde kampa getirilmekteydiler. Yk gemileri yklerini gney limanlarndan
yklendii iin esir Osmanl askerleri bu limanlarda gemiden indirildikten sonra yaya olarak
kampa katlmaktaydlar. Bu durum esirler iin aa yukar bir iki gn yrmek anlamna
gelmekteydi52.
KAMP ARTLARI
Esirler adaya getirildikten hemen sonra askerler arasnda lm olaylar grlmeye
balanm ve gnler getike l says artmaya balamt. Kamp komutanl, kamp
doktorunun raporuna bal olarak bazlarnn lm nedeninin menenjit hastal olduunu
belirtmekteydi53. Bununla birlikte, cenaze merasimlerini idare eden, cuma ve bayram gnleri
gibi kutsal gnlerde kampa girmesine izin verilen Mausal imam Mustafa Nuri Efendi
lmlerin esirlerin maruz kald kt artlardan ve ikenceden olduunu u ekilde ifade
etmiti:
Esirlerin yataklar yoktu. Toprak zerinde yatarlard. Barakalarn bazlarnda esirler
kendilerine odun ve otlardan yatak yapmlard. Alk ve sefalet ok ktyd. Su
yoktu. Bunlarn (esirlerin) grn ok ktyd. Yazn ok scak, kn da amur
iindeydi. Blgede yaayan Trklerin yardm etmesine izin verilmezdi. Birok er
savata lmediine ok zlrd. Esirler Mausa surlarnn onarmna giderlerken
gzleri balanrd54.
Kavanin Meclisi55 Mausa yesi Mahmud Celaleddin Efendi kampn iinde bulunduu
kt artlar Kbrsn ngiliz Valisine ileterek tedbir alnmasn ve bu durumun zellikle Trk
halkn rahatsz ettiini bildirmiti. Ayrca, ok sayda Kbrs Trknn ngiltere hkmetine
mracaat etmeyi dndn ve hatta bazlarnn bu konuda giriimde bulunduunu da
sylemitir. Bunun zerine kampa doktor ve imam kadrolar salanp baz iyiletirici nlemler
alnmt56. Bu arada lm orannda azalma olmamtr. Kamp Komutan lmlerin bilinli
olarak abartlmaya alldn iddia ederek kendisini bu konuda bir aklama yapmak zorunda
hissetmiti57.
50
lm tarihi olamayanlar kayp olarak belirtilmektedir.

Mehmed Said Yemene asker olarak gitmi, Trablusgarp savalarna katlm ve Galiyada arpmt. 1917
ylnda Sina Cephesinde esir dmt. Mill Mcadelede Antep Cephesi Kuvva-yi Milliye Kumandanl yapm
ve savata ehit dmt (Aytekin, a.g.e., s. 77, 235 nolu dipnot).
52
53
Hseyin Nafi zel Arivi (Aytekin, a.g.e., s. 75, Ek 45).
54
KKTC, DG-1413. .
55
Adadaki ngiliz Yksek Komiserine yardmc olmak zere atama ile greve gelen 4 ngiliz memur ve memur
olmayan 3 Kbrsldan oluan meclise denilirdi. Bu Kbrsldan ikisi Rum, birisi de Trk idi. Bilahere Trk
olmak zere meclisin toplam ye says on ikiye karlmt. Bkz.: Seyit Yolak, 1571den Gnmze Kbrs Trk
Ynetimleri, Lefkoa, 1989, s. 23-27.
56
57
KKTC, DG-1413.
51
History Studies
Volume 2 / 3 2010
96
Bu gelimelerin zerine len esirlerle ilgili kayt tutulmas uygulamasna balanm ve

bir kayt defteri oluturulmutu58.
Listeden anlald kadaryla lm hadisesinin olmad ay neredeyse yok gibidir. Bu
durumun ve kampn kt artlarnn Kbrs Trk toplumu zerindeki olumsuz etkilerini
azaltmak ve muhtemel olaylar nlemek maksadyla ngiliz Yksek Komiserlii smrge
idaresinin Kbrstaki resmi yayn organ olan The Cyprus Gazettede kamptaki artlarn
iyiletirileceine dair bir bildiri yaynlamt. Bildirinin ierii u ekildeydi:
-
ngiliz Yksek Komiseri ve ayn zamanda Kbrs Silahl Kuvvetler Komutannn

11.4.1917 tarihinde sava esirleri kampna yaplan ziyaret srasnda grd
memnuniyet verici durum dolaysyla Birlik Komutan General How ve sava esirleri
kamp personeline memnuniyetini ifade etmitir.
Sir John Clauson, yaplan ziyarette askeri klann temizlii, askerlerin kyafet ve
tehizatnn mkemmel olmasndan ve yaplmakta olan ek binalarn dzeninden son
derece etkilendiini belirtmitir.
Sava esirleri hastanesinde hastalarn konforunun, bakmnn ve Capt. Williamson
(RAMC) Batabibinin ak hava tedavisi mkemmeldir.
Capt. E. N. D. Nikolles ynetimindeki The Royal Engineer Unit, yani Kraliyet
Mhendislik Birlii planl bir ekilde evreyi imar ve gelitirmektedir.
Kamptaki itima srasnda sava esirlerinin durumlar yakndan gzlenmekte, ngiliz
komutanlarca tedavi ve yardm grmekteler ve de salna kavuanlarn da tekrar
cepheye gitmeleri nlenmektedir.
eref ktasn denetleyen Yksek Komiser, eref ktas yannda tm askeri grevliler
ve sorumlular bu kampta ifa etmekte olduklar stn grev ve saladklar gven
dolaysyla kutlamtr.
Ekselanslarnn Emriyle,
C. D. Fenn
Hkmet Genel Sekreteri Vekili59
Bu bildiride, kamptaki durumlar, adadaki Kbrs Trklerini yanltmaya ynelik olarak

ngilizler tarafndan kasten arptlmtr. Ayrca bahsi geen hastane gerekte ayn blgedeki
Ermeni Lejyonu Kampna aitti. Netice itibariyle ama ne olursa olsun Valinin kamp
ziyaretinin ardndan kamptaki uygulamalarda kayda deer bir iyileme grlmt.
Kampta hayatn kaybeden esir Trk askerleri, gnmzde (Ekim 2010)
Gazimausada anakkale ehitlii diye bilinen yere defnedilmiti. Burada defnedilen 217
ehidin 33 tanesinin ayr ayr mezar ve mezar talar bulunmakta, geriye kalanlar ise ayn
noktada bir toplu mezara gmlmtr. 33 tane mstakil mezara ait mezar talarnn zerine
Osmanl Trkesi ile hayatn kaybeden Trk esirlerle ilgili bilgiler kaznmtr60. Fakat bugn
itibariyle bu mezar talarna hakkedilen yazlarn ok nemli bir ksm okunamaz hale
gelmitir. Ne iyi ki, daha nce bu yazlar okunmu ve birok okuma yanllklaryla birlikte
58
A.g.e., Ayn dosya.

The Cyprus Gazette, Thursday, 19 April 1917, No 1277 (Karar No: 178), KKTC Milli Ariv ve Aratrma
Dairesi, Girne, KKTC.
60
Hseyin Metin, Kbrs Tarihine Toplu Bir Bak, Lefkoa, 1959, s. 239-244; Halil Sadrazam, Kbrsta Varolu
Mcadelemiz ehitliklerimiz ve Antlarmz, stanbul, 1990, s. 201-211.
59
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
97
kayt altna alnmt. Dnemin gelimeleriyle yakndan ilgili olduu iin bu bilgileri burada
ilgili kaynaktan, elimizde tahkik imkan olmad iin, aynen aktarmakta yarar vardr:
1. Ordu-y Osmn efrdndan olub Svey Kanal harektnda dr- esret olan, Frka
22, Alay 130, Tabur 2, .. Sancann dili (?) karyesinden Mehmed olu Caferin
rhu in Ftiha. 2 Temmuz 333.
2. Ordu-y Osmn efrdndan olub Kanal harektnda dr- esret olan, Frka 3, Alay
39, Blk 13 ve Adanann Girmt karyesinden Ahmed olu Hanifinin rhuna Ftiha.
3 Ramazan.
3. Ordu-y Osmn efrdndan olub Mekkede esir olan, Frka 22, Alay 128, Blk 3,
Ahmed olu Yusufun rhu in Ftiha. 21 Haziran 333.
4. Ordu-y Osmn efrdndan olub anakkale harb-i hnrzinde giriftr- esret olan,
Frka 5, Alay 14, Blk , Edremitin Cehtiger karyesinden Ahmed olu Halilin
rhu in Ftiha. 7 Mays 332.
5. Ordu-y Osmn efrdndan olub Kanal harektnda dr- esret olan, Frka 27,
Alay 80, Tabur 3 ve Anamur kazsnn Tekelli (?) karyesinden Bobu Khy
Mehmedin rhu in Ftiha. 20 Mays 332.
6. Osmanl ordusunun Kanal harektnda dr- esret olan Frka 3, Tabur 1, Birinci
stihkm Bl efrdndan ve Bilecik Sancann Kefsit (?) karyesinden Mustafa
olu Ahmedin rhu in Ftiha. 17 Mays 332.
7. Osmanl ordusu efrdndan ecat nikdndan olub anakkale muhrebe-yi
hnrzinde dr- esret olan, Frka 3, Alay 32, Blk 3, Babaeski kazsnn Taptk
karyesinden Ali olu demin rhu in Ftiha. 4 Nisan 333.
8. Mstakil Frka 22, Alay 128, Blk 11 efrndndan Ciddede dr- esret olan ve
fceten veft eyleyen Dersadetde Eyyb Sultnl Mehmed olu Hac erfin rhu
in Ftiha. 8 Nisan 333.
9. Ordu-y Osmn efrdndan olub anakkale harektnda dr- esret olan, Frka 9,
Alay 26, Blk 12 ve Balkesirin Kemer kazsnn Hacahmed karyesinden Osman
olu Halil Mehmedin rhuna Ftiha. ...
10. anakkale muhrebesinde dr- esret olan Alay 126, Tabur 1, Blk 2 efrdndan,
Divrii Sanca ve Tulu (?) kazsnn Kerkr (?) karyesinden Memi olu Yusuf
onbann rhuna Ftiha. 9 ubat 1332.
11. Ordu-y Osmn efrdndan olub anakkalede dr- esret olan, Frka 5, Alay 14,
Blk 11 ve atalca Sancann Istranca karyesinden Mustafa olu Yusuf Ustann
rhuna Ftiha. 7 Mays 332.
12. Osmanl ordusu efrdndan olub anakkalede drt ay mdafadan sonra dr-
esret olan, Alay 129, Tabur 3, Blk 2, zmir Vilyetinin Manisa Sancandan
Mustafa olu Sleyman Aann rhu in Ftiha. 27 Ocak 1332.
13. Ordu-y Osmn efrdndan olub Kanal harektnda dr- esret olan, Frka 31,
Alay 39, Blk 8 ve Konyann Karabyk karyesinden Hac Ahmed olu Alinin
rhuna Ftiha. 3 Ramazan 335.
32, Blk 6 ve Tarsus kazsnn Alibey karyesinden Abdullah olu Mehmedin rhu
in Ftiha. 6 Ramazan 335.
31, Blk 5 ve zmir Vilyetinin Timurcu karyesinden Hasan olu Halilin rhuna
Ftiha.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
98
16. Ordu-y Osmn efrdndan olub Mekkede dr- esret olan, Bodrum kazsnn
Seyyid (?) karyesinden Frka 22, Alay 128, Blk 1, Karaali olu Hasann rhuna
Ftiha. 3 Ramazan.
17. (Ba taraf okunamad).
Zir ibru ftiha oku geki buradan
Zir itil-i mak in idem canum fed
Glen-i snemde alan anakkale muhrebesi
Kapunun tamiyet bir fen akar nehr-i Nil
. zicell eceli mirat
Gam deil yurdum ylim hemn mesd klsun Hd
18. Bursann Karacabey kazs Yeniceky karyesinden Abdullah Olu Ahmedin rhu
in Ftiha. 31 Ocak 1332.
19. anakkalenin kahraman
mdfilerinden
olub Seddlbahir
muhrebt-
hnzrnesinde ve Kanal Cephesinde, Romanya ve Galiya (?) muhrebelerinde
mteaddid cerha alarak dr- esret olan, Alay 56, Tabur 1, Blk 3 efrdndan
Kayserinin Haclar karyesinin Veli olu Mustafann rhu in Ftiha. 16 Ocak 332.
20. Osmanl ordusunun Svey Kanal herektnda dr- esret olan, Frka 3, Alay 9,
Blk 9 efrdndan Mehmed olu brahimin rhu in Ftiha.
31, Blk 11 ve Sinoplu (?) Veli olu Halilin rhu in Ftiha. Mays 333.
22. Ordu-y Osmn efrdndan olub Ciddede dr- esret olan, Frka 22, Top 2, .
karyesinden Ali Osman olu Salihin rhuna Ftiha.
31, Tabur 1 ve Dzce kazsnn Sirkeci karyesinden Dervi oullarndan Ahmed olu
Fehminin rhu in Ftiha. 23 Mays 333.
Blk 8 ve zmirin Milas kazsnn Mersin (?) karyesinden Pekmezci oullarndan
Hasan olu Hasann rhuna Ftiha. 15 Nisan 333.
25. Osmanl ordusunun Svey Kanal harektnda dr- esret olan, Frka 3, Alay 39,
Blk 12 efrdndan ve Tarsus kazsnn Kumetiye (?) karyesinden Osman olu
Mehmedin rhu in Ftiha. 6 Ocak 1332.
Blk 9 ve Edremit kazsnn Cm-i Vust mahallesinden merhm ve mafr Emr
olu Muharremin rhu in Ftiha. 14 Kasm 1332, Pazartesi (Ketebehu Ali).
Mitralyz neferi, Silifkenin Hasanaliler karyesinden merhm ve mafr Mahmud
olu Osmann rhu in Ftiha. 11 Kasm 1332.
28. ldm, azmimden dnmedim.
Ordu-y Osmn efrdndan olub anakkale harb-i hnzrinde dr- esret olmu ve
vatana visl maksadiyle firrda bulunarak ngilizler tarafndan ehd edilmi olan Frka
4, Alay 12, Blk 10 ve Konyann Byk Sinan mahallesinden mer Ali olu
Hseyinin rhuna Ftiha. 8 Mays 332.
Blk 1 ve Mersin Sanca Dal karyesinden Tursun olu Bekir Hseyinin rhuna
Ftiha. 1 Mays 332.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
99
30. Ordu-y Osmn efrdndan olub Mekkede dr- esret olan, Frka 22, Alay 13,
Blk 10 ve Ecr-i nr- zehumnalarndan Halil olu Mustafann rhuna Ftiha. 22
Temmuz 333.
31. Ordu-y Osmn efrdndan olub Kanalda esir olan, Frka 3, Alay 22, Blk 9 ve
Sivrihisar kazsnn elik Nalu (?) karyesinden Kad Osman olu Mehmedin rhuna
Ftiha. 12 Mart 332.
32. Ordu-y Osmn efrdndan olub Mekkede dr- esret olan, Frka 22, Alay 128,
Blk 8 ve Tarsus kazsnn Musal karyesinden Osman olu Turhann rhuna Ftiha.
33. Ordu-y Osmn efrdndan olub Mekke-i Mkerremede esir olan, Frka 22, Alay
128, Blk 6 ve Kastamonu Vilyetinin nebolu kazsnn Knkler karyesinden
Mehmed olu Mustafann rhuna Ftiha61.
ESR MBDELES
1918de Mondros Mtarekesi imzalanm ve Osmanl Devleti savatan ekilmiti. Bu
tarihlerde hem Osmanlnn elinde zellikle Irak Cephesinden kalma ngiliz, hem de
ngilizlerin elinde Osmanl sava esirleri vard ve Mtareke hkmlerine gre Osmanlnn
elindeki esirler serbest braklacak, tilaf Devletlerinin elindeki Trk esirlerin tutukluluklar
devam edecekti62. Yunanllar zellikle ilerleyen tarihlerde bu durumun devam iin
ngiltereye bask yapacaklard. Buna ramen iki taraf arasnda grmeler oktan balam,
hatta ngiltere Hindistandaki ve Msrdaki Trk esirlerden bir ksmn serbest brakm ve
brakmaya da devam etmekteydi63. Her iki taraf da nihai olarak bu esir sorununu zmek
istiyor ve buna ynelik olarak grmeler yapyorlard. Sonu 16 Mart 1921de alnmt:
maddelik Tutsaklarn Hemen Salverilmesi in Antlama. Buna gre her iki taraf da en ksa
srede ellerinde tuttuklar esirleri serbest brakmaya balayacaklard64.
HTIRT-I ESRET VE ONA DAR TESPTLER
Ortaya k:
Htrt- Esret ile ilk defa, 2006 yl Mays veya Haziran aynda Gazimausada
Kbrs tarihine ve kltrne merakl ve ailemizin di doktoru olan Fehmi Bey ile yaptmz
grmelerden birisinde kendisi anlamad iin bana gsterdii Osmanl Trkesiyle yazlm
bir tomar evrak arasnda karlamtm. ncelemek ve akademik olarak deerlendirmek
zere izin aldm ve o tarihten itibaren, srarma ramen Fehmi Bey farkl bahanelerle asln
bana vermekten ekindii iin, metnin en azndan fotokopisi zerinde almaya baladm.
Metnin transkripsiyon iini bitirdim ve takldm yerleri, bu arada greve baladm Yakn
Dou niversitesinin Fen-edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim
yelerinden Gney Azerbaycanl Prof. Dr. Habib Derzinevesi ve Trkiyeden Yrd. Do. Dr.
mer Yarar ile mzakere etme frsatm oldu. Kendilerine de teekkrlerimi sunmak isterim.
Yine de, ok sayda olmasa da, tam okunamayan ibreler kaldn ve bunlarn ciddi anlam
kaybna neden olmayacak trden olduunu belirtmeliyim.
61
KKTC, DG -1413 (Mustafa Haim Altan ve Turan Katrcolunun imzalarn

tayan tutanak).
62
Ulvi Keser, Kbrs 1914-1923: Fransz Ermeni Kamplar, ngiliz Esir Kamplar ve Atatrk Kbrs Trk,
A.H.A. Yaynlar, Lefkoa-KKTC, 2000, s. 9-10.
63
A. C. Gaziolu, Kbrs Tarihi ngiliz Dnemi (1878-1960), Lefkoa, 1997, s. 41-43.
64
Antlama maddeleri iin bkz.: Keser, a.g.e., s. 10-11
History Studies
Volume 2 / 3 2010
100
Htrt- Esretin Fiziki Durumu:

Yukarda belirttiimiz gibi elimizdeki Htrt- Esret nshas asl deil,
fotokopisidir. Dolays ile bu alma fotokopi nshaya dayanlarak yaplmtr. Fotokopiye
yansyan grntye gre boyutlar 28.5x18.2dir. Sayfalarn sanda ve solunda 3 cm ieriden
yukardan aaya izgiler vardr. Notlar bu ekildeki sayfalara yazlmtr. Metnin elimizdeki
fotokopisinde bir kapa yoktur. Ama olma ihtimali vardr. Biz bu ekildeki dosyay
numaralandrdk. Buna gre elimizdeki Htrt- Esret nshas 54 sayfadan olumaktadr.
Her sayfasnda kayt bulunmakla birlikte, 1. sayfann st yars, 22. ve 54. sayfalarn alt yarlar
bo braklmtr. Byk ihtimal siyah mrekkep kullanlmtr. Metindeki btn kaytlar
birka kalemden km gibi gzkmekle birlikte ounluunun Baavu Ali Kemle it
olduu anlalmaktadr.
Htrt- Esretin erii:
Htrtn ilk sayfasnda, Ali Kemle ait olduu anlalan, esret hayatnn verdii
keder, mitsizlik ve teessr ak ekilde hissettiren ve banda ve sonunda yine Ali Kemle
ait imz bulunan aadaki iir bulunmaktadr:
mz
Ali Keml
Bih65
Ey genlik ey hayt- ebb
Ey mesd gnlerim fakat heyht
Bir zaman mesrr handn, gezer oynardm
Fakat imdi dim meys dim mkedder
Glmek oynamak, bu benim hakkm...
Fakat ne re hepsinden bkdm usandm
Kbrs Adas ser Karrgh
kinci tel Beinci Baraka Memru
Dersadetli
mz
Ali Keml (s. 1)66
2. ve 8. sayfalarnda, Destn- Seferberlik balkl I. Dnya Harbi ki, buna o
dnemde Osmanl lisannda seferberlik denilirdi- ve safahatna dair bir destn yer
almaktadr. Destnn sonunda Kayserili Hafz Halilin adresi ve imzas bulunmas (s. 16)
65
Onunla, Onun adyla, yani Allhn adyla anlamnda, besmelenin ksaltlmdr. Osmanlda resmi veya
gayr-i resmi olarak ele alnan belgelerin, yazlarn veya mektup, iir, kitab vb. almalarn en banda ve en stte
kullanlan bir ibaredir. Osmanl diplomatik dilinde bu vb. ibrelere davet = invocatio, yani tahmid ve temcid
rkn denmektedir. Belgenin trne gre hve veya h olarak grlen davet rkn yukardaki gibi daha farkl
ekillerde olabilmekteydi (Bkz.: Ktkolu, a.g.e., s. 100).
66
Bu makalede Htrt- Esrete atfta bulunulduunda daima parantez ierisinde Htrtta bizim yaptmz
sayfalandrma dzenine gre sayfa numaras verilmektedir. Yani, bu almadaki parantez iindeki sayfa numaralar
Htrta gredir.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
101
destnn Hafz Halle ait olduunu gstermektedir67. Destnda Osmanl Devletinin

seferberlik iln ettii tarihe u drtlkte deinilmektedir:
yz otuz iki Arab68 hemn
Temmuz 24 on bir Ramazn69
Redf emrim verdi ol Sultn Red
h eker gelin kz hem ata evld
Destn- Seferberlikte harbin balang safhas, seferberlik iln, askere almlar,
cepheler, harbin gidiat, dost ve dman lkeler, Osmanlnn harbe bak as, Osmanl
askerlerinin maneviyat, Padiah Sultan Mehmed Reda sadakat ifade eden msralar,
beyitler, yetler, hadisler, dualar bulunmaktadr. Seferberlik Destnnn 11lik hece lsne
gre kaleme alnm olan ilk ksmndan baz drtlkler yledir:
Destn70- Seferberlik
Destn- Seferberlik
Destn- Seferberlik
Destn- Seferberlik
1
Evvel Allha edelim niyz.

Hikyem muhtasar deildir derz.
Hakkn trl trl hikmetleri var.
Vellerin bize himmetleri var.
Sonra r klalm bir destna

ltic lzmdr ulu Sultna
Akl kabl etmez kudretleri var
Geri hizmet eder isek erkna
2
yz otuz iki Arab hemn.

Temmuz 24 on bir Ramazn71 .
Redf emrim verdi ol Sultn Red.
h eker gelin kz hem ata evld.
Hi grkb gelmez bellar nihn

Davul zurna sesi doldu cihna
Mdem seferberlik olundu bnyd
Blbl gibi baladlar figna
3
Bu hali duyann cieri szlar.

Sanduklarda kald harr cihzlar.
Bizim yardmcmz Cenb- Br.
kar sumna kanlar bihr.
.
Atlan toplardan zerre havf etmen.
limler vaaz edin hafzlar yatman.
Firk- hasretle kan dker gzler

Hsl biz kaldk hir zamna
El atub kabzaya krd kffr
Rabbim nusret vere ol Red Hn
Bu dn-i Muhammedsiz geri gitmen
Gece gndz dikkat lzm Kurna
.
67
Bu arada, destndan sonra 9. ve 16. sayfalar arasnda yer alan Hafz Hallin, burada vermediimiz ve aada
deineceimiz Trk halk edebiyatnda Vcdnme denilen baka bir edebi eseri daha bulunmaktadr.
68
Hicr 1332, Miladi 1914. Bkz.: Dal, a.g.e., s. 360.
69
Hicri 11 Ramazan 1333, Rumi 11 Temmuz 1331 ve Miladi 24 Temmuz 1915 Cumartesi.
70
Destn, olaanst ile gerei, efsaneyle tarihi kaynatrarak kahramanlk olaylarn veya baz nemli toplumsal
hadiseleri manzum biimde ele alan edebi bir rn trdr. slmiyet ncesi szl Trk edebiyat rnlerinin en
nemlisini destanlar oluturmaktadr. Destn szl gelenekte oluur ve nesilden nesile intikal ettirilirken deiim
geirir. Erman Artun, Trk Halk Edebiyatna Giri, 2. bsm., Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2004, s. 20. Destn-
Seferberlikte 11li hece lsne gre ana kafiye (ayak), dz kafiye ve apraz kafiye, yarm kafiye, zengin kafiye
ve redifler birlikte kullanlmtr.
71
Tem-muz yi-ir-mi drt on-bir Ra-ma-zan = 11
History Studies
Volume 2 / 3 2010
102
Rusya Fransa ngiltere dah.

Mlk- Osmn hep merd-i sah.
Der ki Moskof amn neyledim netdim.

Ben ay idim arslanlara seirtdim.
Bunlar dman bize eilmen (72)

Durman evvel hcm edin Yunana
Der ngiliz, Moskof sen oldun sebeb.

Belc-Hindistn eyledin harb.
Galeyna geldi Acem ve Arab

kmas etindir ddm Ummna
Trk, Almanlar mayyet-perver.

Onlara emr olundu cihd- ekber.
rn nrn btn kalkd ser-te-ser

Kemler kar durur l-i Osmna (s. 3)
Fransz diyor ki y ben de dm.

Elimle kendime yaralar adm.
Krld askerim cnmdan gedim

resi bulunmaz gitsem Lokmna
nki bizim efmizdir Muhammed.

Ehl-i mna hi ermez mazarrat.
Kazanrz her tarafdan meserret

Ervh- hed girer cinna
Bizim dmanmz itlf- slis73.

Fransa elinden gidecek Paris.
..
te bu harbden hill-i salb.
Nasrun minal-lhi ve fethun karb74.
Sancklar ekerler mlk- Fris

Trkiyalar seni sokar ormana
Yolum doru iken erime gitdim

Aklm kesdi glm kar yabana
sm-i Hd cmle dertlere tabb

nkydmz var emr fermna
Temmet (s. 4)
9. ve 16. sayfalarnda, Trk halk edebiyatnda vcdnme 75 denilen ve Kayserli
Hafz Halle ait birok beyitten oluan edebi bir eser vardr. Burada, Kuran elifbsna gre
her msrann bana bir harf gelmekte ve msralarda anlatlanlar o harflerle balamaktadr.
Genelde 11lik hece lsne gre yazlm olan sz konusu vcdnme de; insann (dem)
lem-i ervhtan, ana rahminden, bebeklikten (tfliyet), ocukluktan (sabavet), genlikten,
olgunluk yalarndan, ihtiyarlktan, lmden, kabirden, sorgu-sualden, maherden, srattan,
cennet-cehenneme olan yolculuu anlatlmaktadr.
17. ve 22. sayfalarnda bir rz- Rm arks vardr. Hece lsne gre yazlm
olan arknn szlerinde Kafkas hududunda (Dou Anadolu, Kars, Ardahan, Erzurum,
72
Silik olduu iin okunamad.

11lik hece ls tutturulabilmek iin bu ekilde yazlmtr. Aslen tilf- slis ya da l tilaf (Anlama),
yani I. Dnya Harbinde ngiltere, Fransa ve Rusyann oluturduu birlik anlamna gelmektedir. Bkz.: Fahir
Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi. 3. Bsm., Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2003, s. 381-450.
74
Kurn (Saff) 61/13: Allahn yardm ve fetih yakndr
75
Htrt- Esrette bu noktadan itibaren balayan ksma Trk halk edebiyatnda vcdnme denir. Vcdnme,
din-tasavvuf halk edebiyatnn nazm trlerinden olup, insann yaradl, insan vcudunun zellikleri ve insan-
kmil olma artlar ile ilgili olarak yazlan manzum ve mensur eserlere denir. Artun, a.g.e., s. 50. Bir baka kaynaa
gre ise, folklorda (halk bilim) insann doduu gnden sonra geirdii hayatn ayr ayr safhalarn aksettiren k
iiri ekli olarak tanmlanmaktadr. Genelde ozanlar iin vcdnme yazmak ve okumak bir yeterlilik ve yetkinlik
ls olarak kabul edilmekteydi. Seyfettin Altayl, Azerbaycan Trke Szl, c.II, M.E.B. Yaynlar, stanbul,
1994, s. 1207.
73
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
103
Hasankale, Van ve Bitlis) kfir Moskofa kar yaplan mchede anlatlmaktadr. Burada I.
Dnya Harbinin gidiatna dair baz tarihler verilmitir: Doksan ikide76 Kars verdik
msrasnda Karsn Ruslara ilk kaybedildii Rm 1292 ylna atfta bulunulmakta; yz
otuz iki77 biz harbe girdik msrasnda I. Dnya Harbine Osmanl Devletinin dahil olma tarihi
(Hicri 1332) ve yz otuz drtde78 Arz- rm getdi msrasnda ise Erzurumun I. Dnya
Harbinde Ruslar tarafndan igal tarihine (Hicri 1334) atfta bulunulmaktadr. Yine bu
arkda cephelerde ahit olunan gelimeler karsnda Osmanl askerlerinin komutanlar
hakkndaki deerlendirmelerine de rastlanmaktadr. Mesel;
Van ile Bitlisden ahl kad
Kumandn kimmi bayran ad (s. 18)
beytinde bu blgedeki komutana vg sz konusu iken;
Kumandn hinmi iler olmad
Dn-i bir uruna gidin askerler (s. 20)
beytinde ise, baka bir cephedeki komutanlar hakknda Osmanl askerlerinin serzenileri
vardr.
23. sayfasnda, ark-y Sz-nk 79 ve ark-y Uk80 balkl farkl makamlarda
iki tane arknn szleri vardr.
24. sayfasnda, ark-y Hicz 81 ve ark-y Beste-nigr 82 balkl iki arknn
szleri vardr.
25. sayfasnda, bir Semden83 sonra, Htrt- Esret Gazeli 84 gelmektedir ki,
ierik olarak yllarca sren harplerde cepheden cepheye koan, fakat bu arada esrete den
76
Rumi 1292 olup, Hicri 1294, Mild 1877dir (Dal, a.g.e., s. 237). 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda Ruslar
doudan hzla ilerlemiler ve Kars da dahil Dou Anadolunun nemli bir blmn igal etmilerdi. Bkz.: Metin
Hlg, Gazi Osman Paa (1833-1900): Askeri ve Siyasi Hayat, Boazii Yaynlar, stanbul, 1993. s. 55 vd.
77
Dal, a.g.e., s. 360.
78
Hicri 1334, Miladi 1915/1916dr. Dal, a.g.e., s. 371.
79
Trk mziinin 13 numaral (sonuncu) basit makamdr. Basit makamlardan yegane yeni olan olup, btn
dierleri pek eskidir. Sz-nk, tahminen 1780 senelerinde Abdlhalim Aa, Ahmed Aa ve Mehmed Aadan biri
tarafndan icat edilmitir. O zamandan beri, en ziyade rabet edilen makamlardan biridir. Net olarak ili bir hzn
telkin eder. Sz-nk, rast belisi ile hicz drtlsnden yaplmtr. Bkz.: Ferit Develliolu, Osmanlca Trke
Ansiklopedik Lgat: Eski ve Yeni Harflerle, 12. bsm., Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1995, s. 966.
80
Trk mziinde 5 numaral basit makamdr ve inici eklinde beyt denmitir. ok tabii bir dizi arzeden uk, en
eski ve esas makamlardandr. Ak, garm, tasavvuf hissiyat iin iyi kullanlrsa en yksek bir fayda vastas
olabilir. Yzyllardan beri en ok kullanlm olan uk, bugn elimizdeki Trk mzii eserleri ierisinde birinci
gelmektedir. Makam, uk drtlsne pselik belisi ilavesinden ibarettir (Develliolu, a.g.e., s. 1123-1124).
81
Trk mziinin 8 numaral makamdr ve en eski zamalardan gnmze kadar kullanlagelmitir. Bugn elde
bulunan Trk mzii eserlerinde en ziyade kullanlan makam Hhiczdr. Hicz makam hicz drtlsne rast
belisi ilavesinden ibarettir (Develliolu, a.g.e., s. 366).
82
En eski mrekkep Trk makamlarndandr. Hususi ve orijinal bir deer tayan bu makam ok rabet grmtr
ve hlen de kullanlmaktadr. Bilhassa kuvvetli hzn, ztrap ve dindarlk konularnda kullanlabilir.
Sab makamna Irak makamnn pest drtlsnn, yani Irak perdesindeki segh drtlsnn ilavesinden meydana
gelmitir (Develliolu, a.g.e., s. 91).
83
Trk (Anadolu) halk iirinde, yani klsik iirin etkisi altnda olmayan veya pek az olan asl halk iirinde bir
formun addr. Saz airi tarafndan bestelenir ve sem ad altnda okunur. ekil itibariyle aynen koma gibidir,
ondan fark hecenin 4+4=8 vezni ile yazlmasndandr. Konu itibariyle de komadan farjkldr: Semde adeta bir
History Studies
Volume 2 / 3 2010
104
Trk askerlerinin halet-i ruhiyesine iaret etmesi asndan ve nemine binaen burada aynen
aktarlacaktr:
Htrt- Esret Gazeli
Yarb kerem et zulm ile nlnlar kurtar
Vur parala zincirleri kalbi yank bre esirleri kurtar
Nakart
Ey necl-i necb-i Arabiyyel-Kurey amn y Senedel-alemn
Eydn
Zincr-i esretde feyzn eyliyor millet
Firkat yetiir ddesi girynlar kurtar
Nakart
Her yerde hcm etmektedir akn akn ehl-i slm
Hem asker-i slm hem bre esirleri kurtar
Nakart
Hr-i hed ile muzaffer kl y rab
Kurn ile mn eden ehl-i slm askerleri kurtar
26. sayfada, iki tane Gazel vardr. Hem bu gazeller, hem de 23. sayfadaki ark-y
Sz-nk, ark-y Uk, 24. Sayfadaki ark-y Hicz ve ark-y Beste-nigr ve 25.
sayfadaki Sem ve Htrt- Esret Gazeli Aksarayl (Dersadet) Destgh Aliye aittir.
Yani o kaydettirmitir.
27. sayfada, bir tane Sem bulunmaktadr. Irak Cephesi, Badad, Selmn-pk,
Kutl-Amare harplerini, ngilizlerin malubiyetini, on bin ngilizin esir alnmasn, bunun
dier cephelerdeki dmann moraline yapt sarsc etkisini anlatmaktadr. Bu Sem s.
29da imzas bulunan Osman Kemleddne ait gzkmektedir.
28. ve 29. sayfalarnda, Ninn-yi hed isimli bir ninni vardr. Ninni Trk
esirlerinden skdrl Osman Kemleddne aittir. Ninniden sonra Osman Kemleddnin
adresi verilmektedir. Trk askerleri kendileri esret altnda inlerken, ocuklar iin yazdklar
ninnilerde bile vatan sevgilerini anlatmaktadrlar. Birka drtl yledir:
takm tekerlemeler vardr, fakat bunlar olduka mnidardr, mnde olduu gibi mansz deildirler (Develliolu,
a.g.e., s. 934).
84
Gazel, klsik ark iirinin en nemli ve en ok kullanlm olan nazm eklidir. Araplardan Acemlere (ran) ve
onlardan da Trklere gemitir. Gazel, nazariyatta 5-15 beyit olur, ilk beytin msrlar aralarnda kafiyeli, dier
beyitlerde ilk msr serbest, ikinci msr matl ile kafiyelidir. lk beyte matl, son beyte makt denir. Gazel lirik
bir ekildir. Bata akn her trl safaht ve konular, cann ve mey olduu hlde, rindlik, hayat felsefesi, tasavvuf,
tabiat gibi eyler konu tekil edebilir (Develliolu, a.g.e., s. 283-284).
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
105
Ninn-yi hed85
..
Uyu yavrum gzlerinde uyku var
Sen byr isen dmanlara korku var
Baban ehd yreinde oku var
Bu ok vatan kaygusudur ninn (s. 28)
Uyu yavrum tepemizde Ha yanan
Cmiler var bu mu seni alatan
Dayanamaz inenmeye bu vatan
Cmilere getir Hill ninn
Hem yurdunu hem cn al ninn
..
30. sayfada, Ali Keml imzal bir ark bulunmaktadr. Bu arknn szlerinde de
esret hayatnn etkisi hissedilmektedir.
31. sayfasnda, sonunda Ali Keml imzas bulunan bir Ninn yer almaktadr.
Esretin menfi etkisini hissettirdii bir hlet-i rhiyeyi yanstmaktadr.
32. sayfasnda, Ali Keml imzal 3 tane ark vardr. Sevgiliden ayr kalmann
verdii tahassr, felee sitemi ifade etmektedir.
33. sayfasnda, Ali Keml imzal bir Gazel kaydedilmitir. Zahiren yre yazlm,
fakat aslnda esrette bir bayram gnnn verdii elemi, tahassr, sitemi ve mitsizlii ifade
etmektedir.
34. sayfasnda, Ali Keml imzal . balkl, yani balksz bir iir ve sonunda
Ali Kemlin adres bilgileri belirtilmitir. iir gerekten esret altndaki Trk askerlerinin
halet-i rhiyelerini, neredeyse isyana varan sitemlerini yanstmaktadr. yle ki:
....
h ey zlim felek artk yetiir
Yetiir artk etdiin zulm teadd yetiir
Yaamak mdr bu seflet bu rezlet yetiir
Hayatmdan bkdm usandm yetiir
Yetiin imdda y Azril yetiir
mrmn ezvk u safs nerede anlamadm yetiir
Byle yaamakdan ise mevt bana daha evldr yetiir
Yetiir artk bu mezlim bu seflet yetiir
85
Anonim halk edebiyatnn manzum rnlerinden olan ninni, ocuklar byten, nine, anneanne, babaanne, teyze,
abla, yenge gibi yaknlarn ocuklar uyutmak iin belli bir ezgiyle syledikleri manzum ve mensur szlerdir.
Ninnilerin ilk syleyeni, bestecisi hanmlardr. Ninniler, kz, erkek ocuk iin veya hem kz hem erkek ocuk iin
sylenenler ocuun geliim safhalarna gre, syleyi sebeplerine ve konularna gre eitli snflamalar
yaplmtr. Ninniler yaplar bakmndan genellikle mani biiminde olumutur, zengin ve eitli bir uyak dzeni
bulunmaktadr ve genellikle hece saylar yedi ya da sekizli olup mniye benzerlik gstermekle birlikte deiik
biimlerine de rastlanmaktadr. Ninniler kendine zg baz anlatm kalplar ve slup zellikleri tarlar. ocuklara
sylenen ninnilerde genellikle l aranmaz ve uyutucu bir sesle syleme esas alnr. Ninnilerde yerel unsurlar,
gelenek ve grenekler, tarihi ve toplumsal birok konu bulunur. eitli ekilleri olmakla birlikte, ninniler genelde
mani drtlkleriyle sylenir. Ninnilerin oluumunda annenin ruhsal durumu, yaanlan olaylar, ocua duyulan
zlemler rol oynar. Bu konuda geni bilgi iin bkz.: Artun, a.g.e., s. 179-190.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
106
Gidiyor ite bire mazlm yetiir

Elved olsun u fn dnyaya yetiir
mza
Ali Keml
34. ve 38. sayfalarnda, Samsun nyeli Mahmud Hayri imzal 5 tane Vatan arks
bulunmaktadr. I. Dnya Harbi balarken Trk askerinin maneviyatn yksek tutmaya
ynelik olarak hazrlanm gibi gzken vatan arklarndan birisi yledir:
Bih
Vatan arks
1
Her tarafda yry var Durmaz Osmanl erleri
ehd den yarallar
Ancak varamaz ileri
2
Kurun glle yaar durur
Kimi koar kimi der
lerlediler hep b-ftr Heybetli kahramn asker
3
Hcm borular alar
Bir yaral avu btb
Dmana eyleyb nazar Neferine eyler hitb
4
Beni bitirdi arkada sava
u gsmdeki yaralar
Benim iin bitdi sava Yreimi o paralar
5
Nasb olur selmetle
Varrsanz memlekete
Mahmd avu lm deyin Yaa vatan yaa millet
Adresi
Samsun
nyenin amurlu Mahallesinden Berzde Hfz Ahmed Efendi mahdmu Mahmd Hayr
(s. 38)
39. ve 40. sayfalarnda, Ahmed Nc imzal aada birisi verilen iki tane Vatan
arks ve bir de drtlk yer almaktadr. S. 40da drtln sonunda Ahmed Ncnin adresi
yer almaktadr. Yine ayn sayfann sonunda Mustafa Fahreddn imzal Hl-i Esrete Karu
Hitbe balkl bir drtlk ve onun sol yannda Htrt- Esret ibaresi bulunmaktadr. Bu
son drtlkte Kbrstaki trk esirlerin saysna dair nemli bir kayt vardr: Burada 3. msrada
ngiliz zulm istibdd altnda inler yedi bin esr-i Osmn denilmektedir.
Vatan arks
1
Da ban duman alm.
Gm dere durmaz akar
Gne ufukda imdi doar.
Yryelim arkadalar
Nakart
Sesimizi yer gk dinlesin.
Sert admlarla her yer inlesin
Sesimizi yer gk dinlesin.
Sert admlarla her yer inlesin inlesin
2
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
107
Bu gk deniz nerede var.

Nerede bu dalar talar
Bu aalar gzel kular.Yryelim arkadalar
Eydn (s. 39)
3
Biz vatan sevmeliyiz. Ona cn vermeliyiz
Blbller ter nee ile. Yryelim arkadalar
Eydn
Temmet
mza Ahmed Nc
em-i insf gibi kmile mzn olamaz
Kii kendi noksnn bilmek gibi irfn olamaz
Eylesin bir talm-i kelimt
Sz insn olur ama z insn olamaz
Adresi
Samsun
Carambann Sarcal Mahallesinden Hc smil Beyzde Ahmed Nc
mza
Ahmed Nc
41. sayfada, Mustafa Fahreddn imzal bir Hitbeden sonra Mustafa Fahreddnin
adresleri verilmitir:
Hl-i Esrete Karu Hitbe
Bahr-i Sefddir Kbrsn ep evre her yan
Akam olunca kesilir smmen86 ve skn- zlmn
ngiliz zulm istibdd altnda inler yedi bin esr-i Osmn
Olduk mchid millet Koca Kemlin87 misli
27 Haziran 33588
Htrt- Esret
mza
Mustafa Fahreddn (s. 40)
42. sayfada, sayfann sa st kesinde, nce destn olarak isimlendirilmi, sonra
destn szcnn st izilerek onun stne ark yazlmtr. Bunun soluna da stte bih
tabiri, altta da Anafarta ve Kumkale yazlmtr. anakkalede Zn Deresi, Anafartalarda,
plak Ky mevkiinde ve Kumkalada Franszlara ve ngilizlere kar mdafaay
anlatmaktadr. ark s. 43te de devam etmektedir.
Bih
86
Dorusu sarlar anlamna gelen summn olmaldr.

Buradaki koca kemlin ifdesinde geen Kemlin kesin olmamakla birlikte Mustafa Kemal Paa olduunu
sylemek mmkn gzkmektedir. Bu hitbenin tarihi 27 Haziran 1335, yani 1919dur. Esirlerin nemli bir
ksm ise anakkale Cephesinde esir dm ve Kbrsa getirilmitir. anakkalede de arpm olan Mustafa
Kemal ve arkadalar ise 21-22 Haziran 1919da Trk milletinin geleceiyle ilgili baz nemli kararlar almlar,
bunlar Amasya Genelgesi ile memleket genelindeki kurum ve kurululara duyurmular ve 25 Haziran 1919da
Amasyadan Sivasa hareket etmilerdi. Mustafa Kemal Paann memleket genelinde anakkale Savalarndan
kalma yaygn bir hrete sahip olduu da hesaba katldnda yukardaki msrda geen Koca Kemlin
ifdesinden Mustafa Kemal Paann kasdedildii sonucunu karmak yanl saylmaz.
88
Rm (Efrenc) tarih olup, Hicr 28 Ramazan 1337, Mild 27 Haziran 1919 Cumadr. Dal, a.g.e., s. 375.
87
History Studies
Volume 2 / 3 2010
108
ark
Destn
Anafarta ve Kumkale
Dmn tayyresi iler atyor
Zrhl denizden glle sayor
Attn mermiler hie kyor
nldr Trk askeri gs ayor
Dmn tayyresi ate sayor
nl Trk askeri gs ayor
Dman askeri dim kayor
Uzun da boylu jn gvercinler uurlar olsun
Yolladmz bombalar fiyet olsun
Mehmedim cnm sana emnet
Dmana gstermeli dim hiddet
Zn Deresinden kdk selmet
Anafartalarda yavrum kopdu kymet
Yolladmz mermiler fiyet olsun (s. 42)
Boazn nnde yzlerce gemi
Her yerinden atyorlar binlerce mermi
nldr Trk eri dnmazlar89 geri
Yolladmz glleler fiyet olsun
plak Kynden kdk selmet
Akam oldu Kumkalada kopdu kymet
Uzun da boylu jn gvercinler atn grelim
89
Bir ok yerde karlalan yazm hatalarndan birisiyle de burada karlalmaktadr. Dorusu dnmezler
olmaldr. Bununla birlikte burada hatrlatlmas gereken bir husus vardr: Htrt- Esrette hatras kaydedilen
Trk esirleri zaten zor artlardan gemiler, esir dmler ve kibetleri konusunda mit ve mitsizlik arasnda
kalmlard. Bunlara, katlanmak zorunda olduklar ar kamp artlar, alk ve susuzluk da eklenildiinde bu
insanlarn nasl bir sefalet ierinde bu satrlar kaleme aldklar anlalmaktadr. Bu durumu zaten kendileri de
belirtmektedirler (Bkz.: Htrt- Esret, s. 52). Ayrca, bu hatra defterine katkda bulunanlarn eitim dzeyleri de
gz nnde tutulmaldr. Birok yerde iml yanllklaryla karlalmaktadr. Esirlerden bazlar hatralarn
kaydettirirken gnlk konuma dilini kullanmlardr (Bkz.: Htrt- Esret, s. 22): Burada da olduu gibi.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
109
Krk be bin mevcdla km Fransz

Hem gemileri ate saar vermezler mn
Bilmez misin ey Fransz Trkleri
mn vermezler sana bu vatann erleri
Yolladmz mermiler fiyet olsun (s. 43)
Anlara kar duran iki er tabur
Hk ile yeksn etdi onlar btn
Sapladmz sngler fiyet olsun
Efendim.
Bu ark s. 44n banda sona ermektedir. Bundan sonra arknn sahibi Ali Keml esir
kampndaki en rtbeli Trk askeri olarak (baavu) dier esir Trk askerlerine bizzat katld
ve tarihi 12 Nisan 331 Pazar gn olarak belirtilen anakkale Kumkaledeki iddetli harbi
anlatmaktadr:
hvnm bunlar muhtasardr belki hi kalr ve tarfi gayr- kbildir. nl-lh
bades-sulh kblegh- slm olan gzel stanbulumuz[da] muktedir arslanlarn
ellerinden kan trh-i harbi mtlaa ederseniz anlarsnz. Belki onlar bile noksn
yazarlar. nk siyset mn olur. Emn olunuz Kumkala meselesi 12 Nisan 33190
Pazar gn oldu. Bendeniz de dhil olduum hlde biner mevcdlu iki tabur drt
cebel topuyla harbe itirk ettik. Dmnn kuvveti krk bin. Bundan mad denizde
bulunan gemileri ve mitralyz ve (?) ile on iki sat tahamml edemediler ve
gemilere kadlar. skerlerimiz sng ile gemilere hcm etdi. eh fide deniz
mn oluyor idi. Hatt o esnda dmn tarafndan kendi merlarna telsiz telgrafla u
yolda bir ey ekdiklerini bizim telsiz telgraf merkezinden
aldlar.
Diyorlar
ki;
mermler bitdi, Trkler gemilere sng ile hcm ediyorlar, ne olacak?. (s. 44) Hulsa
tl- kelmdan zarar gelmek ihtimli vardr, deil mi efendim?
Ali Keml bu aklamalardan sonra da, dua mahiyetinde ve kendisinin iire
kabiliyetini de gsteren aada bir ksm sunulan baz msralar kaydetmi ve sonda yine
adresini vermitir (s. 45-47):
h etmekle gedi btn haytm
Dim haylimden kmad vatnm
Adlet lzmdr bizlere ite bugn

Hem snmak iktiz eder Hazret-i Peygambere bugn
Buyurdu ol Fahr-i cihna Cenb- Hd
90
Rumi tarih olup, Hcr 10 Cemziyelhir 1333, Miladi 25 Nisan 1915 Pazardr. Dal, a.g.e., s. 362.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
110
Lev lke lev lke lem halaktl-eflk91

menn ve saddakn92 der buna ehl-i dn-i mubn
Sdk- huls ile almak lzmdr dim bizlere
Hem lzmdr Sultn- dn-i mubne ittib- dim
Hakk buyurdu atl-lhe ve atr-resl93 dim
Kblegh- slma94 atf- nazar etmekdedir mminn bugn
Du-hn oluyor sana ey Sultnm drt yz milyon bugn
ok yaa ey pdihm bin yaa
nnz iitmekle mftehir Kbrs sers bugn
Kurtardn bizi artk zlim ellerinden bugn
nnz iitmekle mftehirdir has benden bugn
Tc u tahtnda dim olsun pdihmz
Elbetde kurtaracak zlim ellerinden dn-i mubn olanlar bugn
2 evvl 33795 ve Efrenc 30 Haziran 33596
Kbrs ser Karrghnda Safer telde97
4001 nmorolu Dersadetli
Sekizinci Takm avuu Baavu

mza Ali Keml (s. 47)
48. ve 52. sayfalarnda, Bir Ordu Kuvveti Harb Zaman ve ordu Kuvveti
balklar altnda Ali Keml esir Trk askerlerine bir bayramda askeri bilgiler vermektedir. Bu
erevede manga, takm, blk, tabur, aly, ihtiyat debboy alaylar, frka, kolordu ve
bunlarn efrd ve zabitn saylar, silah ara ve gereleri belirtilmektedir. Bu arada, Ali Keml
Kanal Cephesindeki arpmalara da deinmekte, burada, elimizdeki askeri gcmze kar
dmann mukabele edemeyecek durumda olduu hlde, sonucun olumsuz olmasna neden
olarak, ancak bizi malub etdiren dhildeki kumandanlarn nifkdr kaydnn da gsterdii
gibi, savan doru ynetilememesini gstermektedir (s. 52). Ali Kemlin kalem ald
notlarndan esrette 4 yl doldurup 5. yla girdikleri anlalmaktadr (s. 52, 54). Buna gre, en
sonda (s. 53) tarih olarak Efrenc 1 Temmuz 335 98, yani Mild 1 Ocak 1919 verildiine
91
ayet sen olmasaydn kinat yaratmazdm anlamn ifade eden bir Hads-i kudsdir. Hads-i kuds ise,
Develliolu, a.g.e., s. 309da yle tanmlanmtr: Mans vahyedilen, kelimesi Peygamberimizden sudur eden
(kan) kutsal sz. Baka bir lgatta ise: Mnas Peygamberimize (A.S.V.) vahy veya ilham edilen, kelimesi
kendisinden sudur eden kudsi kelm olarak tanmlanmaktadr. Bkz.: Abdullah Yein ve Dierleri, Osmanlca
Trke Ansiklopedik Byk Lgat, TRDAV, stanbul, 1990, s. 318.
92
nandk ylece kabul ettik, ona diyecek yok ve tasdk ettik mealindedir (Yein, a.g.e., s. 52).
93
Kurn, (Nr) 24/54 : Allha itat edin ve Reslne itat edin.
94
Hilfet merkezi olan stanbul. Bkz.: Htrt- Esret, s. 44.
95
1 Temmuz 1919. Dal, a.g.e., s. 375.
96
Rumi (Efrenc) 30 Haziran 1335 = Miladi 30 Haziran 1919. Bkz.: Dal, a.g.e., s. 375.
97
Htrt- Esretin 34. safasndaki adres kaydndan anlal kadaryla, birok adres kaydnda kinci Tel yerine
ayn manaya karlk olarak Safer Tel ibaresi kullanlmtr. nk, Safer Hicri takvimin ikinci aynn addr.
98
Rumi tarih olup, Hicri 2 evvl 1337, Miladi 1 Temmuz 1919dur. Dal, ayn yer.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
111
gre, en azndan Ali Kemlin 1916da Kbrsa getirildii anlalmaktadr. S. 52nin sonunda
yine Ali Kemlin adresleri verilmektedir.
Htrtn 53. ve 54. sayfalarnda ise, Ali Keml ve sair Trk esirlerinin adresleri ile
Ali Keml ve dierleri arasnda geen aada sunulan haberlemelere dair kaytlar
bulunmaktadr:
Bu mnsebetle cmle ihvn- dnin birm- erflerini tebrk ederek hatrlarnz
sl ederim. nl-lh vatanmza gittiimizde daha gzel muhbere ederiz.
Burada aa parasyla mahzn kalbden kopub yazlan bu kadar olur. Nevksmn
affunu keml-i hicbla istirhm eylerim efendim. 1 Temmuz 33599
Efrenc
Yevm-i Cihrenbe
Dersadetli
mza Ali Keml
Mmkin ise bir kada adreslerinizi lutfen yaznz. stanbula vardmzda size
kar yazlacak eyleri ona gre yazmak in iktiz eder efendim. Her hlde
unutmamanz ric ederim.
1 Temmuz 335100
Dersadetli
mza Ali Keml
Efendim sitneden (?) mektb ierisinde gelen mini mini yavrularmn
resimlerini size takdm etmek isterdim. Akam ve sabh onlara bakarak mahzn ve
mkedder gnlm onlar ile alayarak inliyor. (s. 53)
Gideceimize bir gn kala kuun kanadyla size konduracam vaad ediyor, olmaz
m efendim? 2 Temmuz 335101
Safer telde Sekizinci Takm avuu
Baavu Dersadetli
mza Ali Keml
Y rab be sene de gedi almadk yurddan riyh
Acab yok mu bu gecenin sabh
mza
Ali Keml (s. 54)
Htrt- Esrete Katks Olan Trk Esirler
Ali Keml:
Yaz sitiline ve notlarn altlarndaki imzalara baklrsa Htrt- Esretteki kaytlarn ounu
kaleme alm gzken Trk esiridir. Htrta katk koyanlarn bazlarnn katklarn da Ali
Kemlin yazd, Htrttaki kaytlarn ounun ayn yaz stili ile yazlm olmasndan
anlalmaktadr. Bu durumu Htrtn sonlarndaki (s.53) u not tayit etmektedir:
Mmkin ise bir kada adreslerinizi lutfen yaznz. stanbula vardmz[da] size
kar yazlacak eyleri ona gre yazmak in iktiz eder efendim. Her hlde
unutmamanz ric ederim. 1 Temmuz 1335102.
99
Rm tarih olup, Hicri 2 evvl 1337, Mild 1 Temmuz 1919dur. Dal, a.g.e., s. 375.
Rm tarih olup, Hicri 2 evvl 1337, Mild 1 Temmuz 1919dur. Dal, a.g.e., s. 375.
101
Rumi tarih olup, Hicr 3 evvl 1337, Miladi 2 Temmuz 1919dur. Dal, ayn yer.
102
Rm tarih olup, Hicri 2 evvl 1337, Mild 1 Temmuz 1919dur. Dal, ayn yer.
100
History Studies
Volume 2 / 3 2010
112
Htrt- Esretin byk bir ksmnn Ali Kemlin kaleminden ktna ayrca; Htrtn
onun iiri ile balamas, en sonda ona ait notlar ile bitmesi ve de metnin iindeki dier ona ait
kaytlara nazaran Htrta en ok katky kendisinin yapm olmas nemli bir delil tekil
etmektedir. Htrtn ktibi ve ona en fazla katkda bulunan Ali Kemlin memleketindeki ve
kamptaki zaman zaman deien adresleri unlardr:
- Kbrs Adas ser Karrgh kinci tel Beinci Baraka Memuru Dersadetli
mza Ali Keml (s. 1)
- Adres
Dersadet:
Sleymniyye civrnda: Mahmd Paa Yokuunda Hoca Gyseddn Mahallesinde
Maslak Sokanda merhm Bahriye Kolaalarndan Mehmed Begin hnesinde Rz
yahud aru-y Kebrde Kalpaklar banda manifaturac mza Ali Keml
- Kbrs Adas Trk ser Karrghnda kinci-telde Beinci Baraka memru (5953)
nmorolu ehzdebandan Dersadetli mza [Ali Keml] (s. 34)
- 2 evvl 1337, Efrenc 30 Haziran 335103
Kbrs ser Karrgh Safer telde Sekizinci Takm avuu Baavu 4001 nmorolu
Dersadetli mza [Ali Keml] (s. 47)
- Adres
Adres
Dersadet skdr Kadkynde
Beyolunda Ferkynde Ayzma
Kzltoprakda Tulac Hc Mustafa Caddesinde Mehmed olu
Efendi Mahallesinde Mehmed olu
- Adres - Dersadet Galatada mer bid Hnnda dava vekli Yusuf Ceml
Molla Beyin ktibi
imza Ali Keml
104
Efrenc 1 Temmuz 335 (s. 53)
- Safer telde Sekizinci Takm avuu Dersadetli Baavu mza [Ali Keml] (s. 54)
2 Temmuz 335105 (s. 54)
Hfz Hall:
Kayseri
eyh Abdullh Mahallesinden Keklikzde Hc Mustafa mahdmu Hfz Hall
mza Hfz Hall (s. 16)
Ali (Destgh):
Dersadet:
Aksary civrnda Sofular Mahallesinde Rb Bey Sokanda merhm Arabac
brhim Aann mahdmu Sandkl Ali Bey veyahud Kutucular (?) arusunda Destgh
Ali.
Kbrs Adas Trk ser Karrgh kinci-tel Drdnc Blkde (6180) nmorolu
Aksaryl mza Ali (s. 26)
Osmn Kemleddn (Pergr):
Kbrs Adas Trk ser Karrghnda kinci-telde On ikinci Baraka Muavini
skdrl 6198 nmorolu Osmn Kemleddn.
103
Hicri ve Rumi tarihlerdir ve Miladi karlklar 1 Temmuz 1919 ve 30 Haziran 1919dur..

Rumi tarihtir ve Miladi karl 1 Temmuz 1919dur.
105
Rumi tarihtir ve Miladi karl 2 Temmuz 1919dur.
104
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
113
Adresi
Dersadet: skdr:
Topkr Tepesinde Torba Ali Mahallesinde Mahalleci106 brhim Aa dmd Niyz
Efendi mahdmu Pergr Osmn Kemleddn.
Dieri
skdrda: Kzlar Aasnda Dutlu Kahve ittislinde Pergr107 Sbit Efendi refki
Osmn Kemleddn. (s. 29)
Mahmd Hayr (avu):
Adresi
Samsun
nyenin amurlu Mahallesinden Berzde Hfz Ahmed Efendi mahdmu Mahmd
Hayr (s. 38)
Ahmed Nc:
Adresi
Samsun
Carambann Sarcal Mahallesinden Hc smil Beyzde Ahmed Nc
mza Ahmed Nc
(s. 40)
Mustafa Fahreddn:
16/17 Sal gecesi, Haziran 335108
Adresi:
zmit Sanca Tepecik Mahallesinde arba Caddesinde Cm-i erf Sokanda
Vcid Efendizdelerden Attr Ksm Efendi mahdmu Mustafa Fahreddn
zmit. Yukar Pazarda rehber-i fyzt btid Mektebi karusunda
Attr Ksm Efendi mahdmu Mustafa Fahreddn
kinci telde Beinci Blkde On yedinci Takmda zmitli 7372 nmorolu
Mustafa Fahreddn (s. 41)
Ayntbl rifin olu Durdu:
17. ve 21. sayfalardaki destn syleyen iki Trk esirinden birisi.
25 Haziran 335109 (s. 22)
Mustafa olu Hc Osman Onba, nmorosu 4076.
Kazs Akda Madeni, Sanca apanolu Yozgad, Karyesi Tuzlack (s. 22)
ho Bey olu Hc smail, nmoro 4073:
Ayntb Sancann Mzmz Karyesinden (s. 22)
yntbl ho olu kke:
Safer telde Sekizinci Takmda 4073 nmor[olu] (s. 53)
yntbl Hc Bekir olu smil:
Kbrs ser Karrghnda Safer telde Sekizinci Takmda 4063 nmorolu (s. 53)
yntbl Mrtez olu smil:
Nmorosu 4063 (s. 22)110
106
Mahalle ba, mahalle bekisi.

Berber.
108
Rumi tarihtir ve Miladi karl 16/17 Sal gecesi, Haziran 1919dur. Dal, a.g.e., s. 375.
109
Rumi tarihtir ve Miladi karl 25 Haziran 1919dur.
107
History Studies
Volume 2 / 3 2010
114
yntbl Vel olu Mehmed:

yntbl Hseyin olu Kadr:
SONU
Kbrs Adas Trk ser Karrghnda kaleme alnan Htrt- Esret, zellikle
Anadolu insan iin byk bir ykmla sonulanan I. Dnya Harbi ve onun safahatn belli
lde, olay bizzat yaam olanlarn dilinden yanstmas asndan tarihi belge nitelii
tamaktadr. Bu belgenin ortaya k, Trk tarihinin daha nice birinci elden kayna bir
yerlerde ortaya karlmay beklediini gstermektedir.
Bu makalede tantlmaya allan Htrt- Esret Kbrs Adas Trk ser
Karrghnda en az be yl geirmi, eziyet, sefalet, alk, her trl zulm grm, birksm
orada hayatn kaybetmi olan Trk esirlerinin esaret artlar altnda byk bir belirsizlik
ierisinde samimi olarak kaleme aldklar kolektif bir eserdir. Htrt- Esret harbin ykc,
acmasz yzn, Trk insannn vatan ve deerleri uruna nelere katlandn ve
katlanabileceini ak ekilde gsteren bir belgedir. Belgede kayda geen edebi eserlerde gen
Trk askerlerinin yaayamadklar ocukluk ve genlikleri iin hissettikleri teesrleri,
akttklar gz yalar ve bazen sitemleri, bazen de her eye ramen onlar ayakta tutan
inanlarna sadakatleri ac ve iten ekilde dile getirilmitir.
KAYNAKA
A. Ariv Kaynaklar:
Kbrs Adas ser Karrgh Htrt- Esret: Dt. Fehmi Tuncel zel Arivi, Gazimausa,
KKTC.
KKTC, DG-1413: KKTC Milli Ariv ve Aratrma Dairesi (Girne), Dardan Gelen Evrak,
1413 Nolu Dosya: (Mustafa Haim Altan ve Turan Katrcolunun imzalarn tayan
tutanak).
The Cyprus Gazette: Kbrs Smrge ngiliz Smrge daresinin Resmi Gazetesi, KKTC
Milli Ariv ve Aratrma Dairesi (Girne).
B. Basl Belgeler ve Aratrmalar:
Ahmed, Feroz. ttihat ve Terakki (1908-1914). (ev.: Nuran Yavuz), Kaynak Yaynlar,
stanbul, 1984.
110
Esrette s. 22de ad geen yntbl Mrtez olu smilin esir listesindeki kayt numaras (4063), s. 53te ad
geen yntbl Hc Bekir olu smilinki ile ayn yazlmtr. Muhtemelen baba isimleri farkl olduuna gre
Esrette numaralarn yazmnda yanllk yaplm veya smailin babasnn ismi hem Hac Bekiri, hem de
Mrtezy iermekte ve bir yerde birisi, baka bir yerde de dieri yazlm olabilir. Ayn ihtimal, Esrette s. 22
sayfada ad geen ho Bey olu Hc smail ve s. 53te kaytl yntbl ho olu kkein durumlar iin de
geerlidir.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
115
Aktu, Saln Ylmaz, Kemal. I. Dnya Savanda Kbrsta Gelien Olaylar, Trk
retmen Koleji Lisans Tezi, Lefkoa, 1992. KKTC, MAAD, Ref. No: 1949, Kutu No: 60.
lpargu, M., zelik, . ve Yavuz, N. Trk nklp Tarihi ve Atatrk lkeleri. 72TDFO, Ankara,
1995.
Altayl, Seyfettin. Azerbaycan Trke Szl. C.II, M.E.B. Yaynlar, stanbul, 1994.
Apuhan, Recep kr. anakkaleden Kurtulu Savana Son Kahramanlar. 6. Bask, Tima
Yaynlar, stanbul, 2010.
Armaolu, Fahir. 19. Yzyl Siyas Tarihi. 3. Bsm., Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2003.
Artun, Erman. Trk Halk Edebiyatna Giri. 2. Bsm., Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2004.
Avc, Halil Ersin. anakkale Ruhu. Metropol Yaynlar, stanbul, 2007.
Avc, Orhan. Irakta Trk Ordusu (1914-1918). Vadi Yaynclk, Ankara, 2004.
Aybars, Ergn. Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 1. Ege n. Basmevi, zmir, 1986.
Aytekin, Halil. Kbrsta Monarga (Boaztepe) Ermeni Lejyonu Kamp. Trk Tarih Kurumu,
Ankara, 2000.
Babay, H. Murat. anakkaleden Asker Mektuplar Anlar ve Gzlemler. Ara Kitap,
stanbul, 2008.
Baykara, Tuncer. Trk nklp Tarihi ve Atatrk lkeleri. 5. Bsm., Akademi Kitabevi, zmir,
1996.
Baykara, Tuncer. Tarih Aratrma ve Yazma Metodu, Akademi Kitabevi, zmir, 1999.
Bayur, Yusuf Hikmet. Trk nklap Tarihi. Cilt III, Ksm II-III, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1983.
Birinci, Ali. Sultan Abdlhamidin Htra Defteri Meselesi, Mustafa Gndz (haz.), Bir
Abdlhamid Mdfaanmesi - Htrt- Sultan Abdlhamid-i Sni, Sleyman Nazif, Lotus
Yaynevi, stanbul, 2007, s. 24-48.
Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Sina-Filistin Cephesi. Cilt IV, Ksm I-II, Genel Kurmay
ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986.
Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3nc Ordu Harekat. Cilt I-II, Genel
Kurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, 1993.
irinci Dnya Harbinde Trk Harbi: Irak-ran Cephesi 1914-1918. Cilt III, Ksm II, Genel
Kurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002.
Cemal Paa. Hatralar. Trkiye Bankas Yaynlar, 2001.
elik, Hseyin. ngiliz Gizli Belgelerine Gre Kbrsn daresi ngiltereye Nasl Brakld?,
Tarih ve Toplum, c.97, stanbul, 1992, 27-32.
evikel, Nuri. Kbrs Akdenizde Bir Osmanl Adas (1570-1878). 47 Numara Yaynclk,
stanbul, 2006, 245s.
evikel, Nuri. Osmanldan Cumhuriyete Trk Tarihi ve ark Meselesi. Ledn Yaynclk,
Ankara, 2007, 304s.
evikel, Nuri. Osmanl Devletinde Kbrsn Stats ve Osmanlnn Kbrs Politikalar
(1570-1878), Mustafa Bykl (Ed.), Trk D Politikas Osmanl Dnemi, I. Cilt, Gkkubbe
Yaynlar, stanbul, 181-218.
evikel, Nuri. ngiliz Smrge Dneminde Trkiyenin Kbrs Politikalar (1878-1960)
Mustafa Bykl (Ed.), Trk D Politikas Cumhuriyet Dnemi, I. Cilt, Gkkubbe Yaynlar,
stanbul, 2008, 231-259.
Dal, Y. er, C. Tarih evirme Klavuzu. C. V, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1997.
Develliolu, Ferit. Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat: Eski ve Yeni Harflerle. 12. bsm.,
Ankara, Aydn Kitabevi Yaynlar, 1995.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
116
Emel, Ylbay M. ve Dierleri. Yallarn Azndan Kbrs Trk Toplumunun Gemii,

Trk retmen Koleji Lisans Tezi, Lefkoa,1992. KKTC, Milli Arivi ve Aratrma Dairesi,
Ref. No: 1949, Kutu No: 60.
Emre, B. Baykur, N. Gazimausa Blgesindeki Eski Mezarlar (Baslmam Lisans Tezi),
Trk retmen Koleji, Girne, KKTC, 1990.
Eraslan, Cezmi. II. Abdlhamid ve slm Birlii. tken Neriyat, stanbul, 1992.
Gaziolu, A. C. Kbrs Tarihi ngiliz Dnemi (1878-1960). Lefkoa, 1997.
Gedikli, Yusuf (Der.). Cephe ve Esaret Hatralar. Bilgeouz Yaynlar, stanbul, 2009.
Gkolu, C. Kbrs Tarihinin Ana Hatlar. zmir, 1964.
Gndz, Mustafa (haz.). Bir Abdlhamid Mdfaanmesi - Htrt- Sultan Abdlhamid-i
Sni, Sleyman Nazif, Lotus Yaynevi, stanbul, 2007.
Grkan, Hamet M., Tarih inde Kbrs: Toplu Eserler 4. (Yay. hazrlayan: Remzi
Yektaolu), Galeri Kltr Yaynlar, Lefkoa, 2000.
Harb Mecmas. Yl: 1, Say: 1, Tern-i Sn 1331 (Kasm 1915). (Yay. Hazrlayan: mer
Ali Fuat Bilkan-mer akr). Kaynak Kitapl, stanbul, 2005.
Hill, George H. A History of Cyprus. Vol. IV, Cambridge University Press, Cambridge, 1952.
Hlg, Metin. Gazi Osman Paa (1833-1900): Askeri ve Siyasi Hayat. Boazii Yaynlar,
stanbul, 1993.
Irkad, Ulus - Susuzlu, A. Zihni mmzdenin Anlar 4, Yeni Dzen, Lefkoa/KKTC, 4
Eyll 1986, s. 4.
Irkad, Ulus. ttihat ve Terakki: Kbrs Osmanl Toplum Yaps ve Ekonomik Durum 1, 1215, Ortam, 30 Mart 1993, Lefkoa, KKTC, s. 5; 10 Nisan 1993, s. 8; 12 Nisan 1993, s. 8, ; 13
Nisan 1993, s. 9; 14 Nisan 1993, s. 9.
Kabakl, Ahmet. Temellerin Durumas. 6. Bsm., Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul,
1990.
Keser, Ulvi. Kbrs 1914-1923: Fransz Ermeni Kamplar, ngiliz Esir Kamplar ve Atatrk
Kbrs Trk, A.H.A. Yaynlar, Lefkoa-KKTC, 2000.
Kbrs Meselesi. Bb- l Hriciye Vekleti, stanbul, 1335.
Kurn (Ns) 4/59; (Nr) 24/54; (Saff) 61/13; (Nasr): 110/1.
Kurtcephe, . ve Beden, A. Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I. Alp Yaynevi, Ankara, 2006.
Ktkolu, Mbahat S. Osmanl Belgelerinin Dili: Diplomatik, Gzden geirilmi 2. bsm.,
Kubbealt Neriyat, stanbul, 1998
Maksudolu, Mehmet. Arapa Dilbilgisi. Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar,
no: 29, stanbul, 1991.
M. Alpargu, . zelik, ve N. Yavuz, Trk nklp Tarihi ve Atatrk lkeleri, 72TDFO,
Ankara, 1995.
Meram, A. Kemal. Belgelerle Trk-ngiliz likileri Tarihi. stanbul, 1969.
Metin, Hseyin. Kbrs Tarihine Toplu Bir Bak. Lefkoa, 1959.
Mhlman, Carl mparatorluun Sonu 1914, Osmanl Savaa Neden ve Nasl Girdi,
(Almancadan ev.: Kadir Kon), Tima Yaynlar, stanbul, 2009, s.84.
Oberling, Pierre. The Road to Bellapais: The Turkish Cypriot Exodus to Northern Cyprus.
Columbia University Press, New York, 1982.
zdemir, Ahmet. Milli Mcdelede ser Taburlar, Atatrk Yolu, Cilt 2, Say 5, Yl 3,
1990, s. 129-145.
zkan, Hlya. Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Savana Girii ve Bu Sava
inde anakkale Muharebelerinin nemi, Askeri Tarih Blteni, Yl: 17 (ubat 1992), Say:
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Nuri EVKEL
117
32, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett ve Trk Askeri Tarih Komisyonu Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1992.
Sander, Oral. Siyasi Tarih, lkalardan-1918e. mge Kitabevi, Ankara, 1989.
Shaw, Stanford J. The Otoman Empire in World War I. Vol. 1, Trk Tarih Kurumu Basmevi,
Ankara, 2006.
Sonyel, Salahi R. Settlers and Refugees in Cyprus. Cyprus
Turkish Association, London, 1991.
ama, Ekrem. Hilelerle anakkale: anakkale Savalarnda Bavurulan Hile ve Tuzaklar. 8.
Bsm., Gonca Yaynevi, stanbul, 2004.
ama, Ekrem. u Boaz Harbi Bir Baka Adan anakkale Savalar. 6. Bsm., Gonca
Yaynevi, stanbul, 2006.
arl, F. anakkale Seferi (Tercme: Nih ve sm). Matbaa-i Askeriye, stanbul, 1337.
Takran, Cemalettin. Ana Ben lmedim: I. Dnya Savanda Trk Esirleri. Geniletilmi 3.
Bask, Trkiye Bankas Kltr Yaynalar, stanbul, 2008.
Thomazi, A. anakkale Deniz Sava. (ev.: Hseyin Ik), Genelkurmay ATASE Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1997.
Turan, Mustafa. Destanlaan anakkale. Papatya Yaynlar, stanbul, 2005.
Turan, R., Safran, M. ve Dierleri, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi. 1. Bsm., Gazi Kitabevi,
Ankara, 2004.
Uarol, Rifat. Kbrs Sorunu ve Osmanl-ngiliz Anlamas (Adann ngiltereye Devri).
stanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1978.
Uarol, Rifat. Siyasi Tarih (1789-1999). Filiz Kitabevi, stanbul, 1995.
Uarol, Rifat. 1878 Cyprus Dispute and the Otoman-British Agreement: Handover of the
Island to England. (ev. Metin Maviolu), Lefkoa, Rstem Kitabevi, 2000.
Yein, Abdullah ve Dierleri, Osmanlca Trke Ansiklopedik Byk Lgat. TRDAV,
stanbul, 1990.
Yldran, Orhan. anakkale Muharebeleri. Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1966.
Yolak, Seyit. 1571den Gnmze Kbrs Trk Ynetimleri. Lefkoa, 1989
Zia, Nesim. Kbrsn ngiltereye Geii ve Adada Kurulan ngiliz daresi. Trk Kltrn
Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1975.
History Studies
Volume 2 / 3 2010
EKLER: RESMLER VE BELGELER
Kbrs Trk ser Kararghnda iken vefat eden

bir Trk esirin mezar ta (anakkale ehitlii - Gazimausa)
(Aytekin, a.g.e., Ek 21)
History Studies
Volume 2 / 3 2010
118
Nuri EVKEL
119
Yaral Trk esirlerin Mausaya ilk klar (Eyll 1916)

(Ulus Irkadn zel Arivinden)
Trk esirler Mausa Kalesinin tamirinde altrlmak zere kamp dnda

(Aytekin, a.g.e., Ek 22)
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Htrt- Esretin ilk sayfas
Htrt- Esretin ikinci sayfas
History Studies
Volume 2 / 3 2010
120
Nuri EVKEL
121
Htrt- Esretin 44. sayfas: Baavu Ali Keml

Kumkala harbini (12 Nisan 1331) anlatyor
History Studies
Volume 2 / 3 2010
Htrt- Esretin 53. sayfas
History Studies
Volume 2 / 3 2010
122
Nuri EVKEL
123
Htrt- Esretin son sayfas
History Studies
Volume 2 / 3 2010

Hatirat I Esaret

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hatirat I Esaret

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi Yeni Bir

Belge: HTIRT-I ESRET

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

yazarlar. nk siyset mn olur. Emn olunuz Kumkala meselesi 12 Nisan 3317

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

onay alnd ve memlekette muhtemel gelimelere hazrlkl olabilmek iin umum

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

Antlama gerei Kbrsn idaresi geici olarak 12 Temmuz 1878 gn

Kbrs Meselesi, Bb- l Hriciye Vekleti, stanbul, 1335, s. 7.

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

ttihat ve Terakki hkmeti, Kbrs ttihat ve Terakki yetkililerinin etkisiyle: Kbrsl

Olaya ad karan Kbrs Trklerinden bazlarn, ngilizler Trk ordusuna yardm

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

- 12. 12. 1916 tarihinde 1300 Trk esir geldi.

Htrt- Esret, s. 54: Kuun kanadyla kondurma tabiri.

Bu esirler cephelerden getirilmiti. Bunlarn dnda Msr esir kamplarndan

lm tarihi olamayanlar kayp olarak belirtilmektedir.

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

Bu gelimelerin zerine len esirlerle ilgili kayt tutulmas uygulamasna balanm ve

ngiliz Yksek Komiseri ve ayn zamanda Kbrs Silahl Kuvvetler Komutannn

Bu bildiride, kamptaki durumlar, adadaki Kbrs Trklerini yanltmaya ynelik olarak

A.g.e., Ayn dosya.

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

KKTC, DG -1413 (Mustafa Haim Altan ve Turan Katrcolunun imzalarn

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

Htrt- Esretin Fiziki Durumu:

destnn Hafz Halle ait olduunu gstermektedir67. Destnda Osmanl Devletinin

Evvel Allha edelim niyz.

Sonra r klalm bir destna

yz otuz iki Arab hemn.

Hi grkb gelmez bellar nihn

Bu hali duyann cieri szlar.

Firk- hasretle kan dker gzler

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

Rusya Fransa ngiltere dah.

Der ki Moskof amn neyledim netdim.

Bunlar dman bize eilmen (72)

Der ngiliz, Moskof sen oldun sebeb.

Galeyna geldi Acem ve Arab

Trk, Almanlar mayyet-perver.

rn nrn btn kalkd ser-te-ser

Fransz diyor ki y ben de dm.

Krld askerim cnmdan gedim

nki bizim efmizdir Muhammed.

Kazanrz her tarafdan meserret

Bizim dmanmz itlf- slis73.

Sancklar ekerler mlk- Fris

Yolum doru iken erime gitdim

sm-i Hd cmle dertlere tabb

Silik olduu iin okunamad.

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

Gidiyor ite bire mazlm yetiir

Bu gk deniz nerede var.

Dorusu sarlar anlamna gelen summn olmaldr.

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

Krk be bin mevcdla km Fransz

Adlet lzmdr bizlere ite bugn

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

Lev lke lev lke lem halaktl-eflk91

Sekizinci Takm avuu Baavu

anakkale Muharebelerine Dair Gayriresmi

Hicri ve Rumi tarihlerdir ve Miladi karlklar 1 Temmuz 1919 ve 30 Haziran 1919dur..