1\

ATATURK UUiVTNSiTESi YAYINLA.RI NO.: 551

Edebiyat Fak0ltesi Yayrnlarr No : 94
Ders Kitaplart Serisi No : 7

KARL HEINRICH MENGES

ANNEMARIE VON GABAIN
MECDUT MANSUROETU
JOHANNES BENZING
OMELJAN PRITSAK
JANOS ECKMANN
LOUIS BAZIN

I
TnRiHi vtlnm $ruELERl
I

I
1

5.

I
Mchmet AKALIN
I

Sevinq Matbaast - Ankara, '1979

lri-iFffifG.ffi.€
 iQTNDEKILER
Sahtfe

Onsiiz: (Mehmet AKALIN) VII

Tiirk lXller-lnln Srmflandrnlmasr :
I, Johannes BENZING, II, Karl Heinrioh IVIENGES;
(R. KuquKBoYAcI) l'14
Tiirk Dlllertnln Miitterek Taraflan ve Temflyiillert:
Louis BAZIN; (E. GEMALMAZ) ... 15-30

Eslrit Tiirkge ,
Annemarie von GABAIN; (M. AKALIN) .. 31'72

Codex Cumanlcus'un DiIl :

Annemarie von GABAIN; (M. AKALIN) ... 73'118

IftPgaksa:
. Omeljan PRITSAK; (M. AKALIN) '.. ... 119'130

Ermeni Krpgakgasr:
.t, Omelian PRITSAK; (M. AKALIN) ... '.. 131-140

f, Karahanhca:
1

MCCdUt MANSUROdLU; (M.AKALIN) I4I'182

",,
: Harezm Tiirkgesl:
I Janos ECKMANN; (M. AKALIN) 183-223

Qalatayca:
Janos ECKMANN; (M. AKALIN) 225'262
 6NsOz
Eliniziteki kitap, P H I LoLoGI AE TiJ RC I C AE Frl N DAME NT A,
WIESBADEN 1959, ktsacq FIINDAMENTA diye anilan f,ilrk dili
ve kiiltiirii el kitabmtn birinci cildinden ahnmtg, Tiirk dilleinin
yaptstnt, Tiirk s?velerinin .tasnifini ve, Eski Anadolu Tiirkgesi ha-
rig, tarihi Tiirk S?velerini konu edinen makalelerin tercilmesinden
tegekkiil ettnistir. Kitaba oTdr?hi Tiirk $tveleri* adt verilmesinitt
sebebi budur.
Fundamenta'run nTilrk filotogya ve medeniyet tarilinin tentel
kitabo olarak nkaleme izlmtp yaymlanmasu 1951'de Istanbul'da
toplanan'XXII. Milletlerarasr $arkiyatgtlar Kongresi'nde korara
baflanmrytr. oBirinci cilt Tilrk dillerinin esoslarrnt, ikinci cilt Tilrk
edebiyotlarmt, iigilncil cilt Tiirk ziimrelerinin tarihini ele alacak"
gekilde diisiinillmiis; birinci ve ikinci ciltlerin yayrmlart tgergekleS-
tirilmistir.
Yazr rheyetini tegkil eden JEAN DENY, KAARE GRANBECH,
HELMUTH SCHEEL ve ZEKT VELIDI TOGAN her cildin "KOIUISU
ile iISiIi erigti[i salhayt gdstermesini" kendilerine um'
'incelemelefin
de oluak segmislerdir. Tabiatiyle, tercilme ettipimiz 'konulalda bu
gdriis aEstyla kaleme olmmqlardr.

Fundamenta'nrn yaytmlanmastndan bu gana, Tilrkiye'de ve

Tilrkiye dqtnda, kitapta ele alman tarih? Tiirk giveleri ve kaynak'
Ianyla ilgili galqmalar siiriip gitmektedir. Fakat, bu irnakalelerde
ortaya konulan neticeleri, temelinden de{istirecek yeni geligmeler
de yoktur, Bu baktmdan, Tiirk okuyucusu, bilhassa, Tilrk dili ile
u!,ragan d{renciler ve.Tilrk dilinin gegmigine ilgi duyanlar, kitapta
yer alan konular hakktnda, temel ve baslangg bilgileri elde etmek
ydnilnden son derece istilade edeceklerdir.

VII
 Yeni yayunlart da gdzdhilne alarak, Tilrk Sivelerinin genis gap'
ta bir tanfimunt yeniden ele almak Tilrk dil bilginlerine diigen
kaquulmaz bir gdrevdir. Desteklenirlerse, Tiirk dil bilginlerinin,
biiyle bir giirevi, severek ve ehliyetle yerine getireceklerinden giip
heniz yoktur.
Kituptaki Tilrk dillerinin ,tasnifiyle ilgili tnakaleyi fakilltetniz
Irtgiliz <lili vc edebiyatt bdliimii ctsistanr Dr. ReSit Kiigilkboyau,
Tiirk dilinin yaptsryla ilgili nukaleyi Tilrk dili ve edebiyah bdliimii
asistaru Dr. Efrasiyap Gemalmaz,'diP,erlerini ben terciime ettim.
Konular dePisik kintseler 'tarafmdan ele almdt[t igin yaklaStm'
da ut'ak tefek farklil*lar gdrilIiir. Biz metinleri milmkiln oldu{u
kadar, olduklart gibi tercilme etmeye gal6t*. Kullarulan ,tabiileri
tle{istirmedik. Bu ciimleden olarak, Tilrkiye'de yaygm otan Ti}tk
Siveleri vc Tiirk lehgeleri yerine, makalelerin' yaz.arlanntn kullan'
d*Iart Tiirk dilleri tabirini oldu{u gibi vermgti isin gerepi payd&.
Transkripsiyon iSaretlerini, matbaanm imkdnlarma giire almr-
Iad*. Hatta hazt bulunmayan isaretlerden feragat etmek zorunda
kuld*. Bunlar utnunri akqa tesir etmeyecekleri icin fazla bir Zara'r
tevlid etmeyeceklerdir. Kaldt, ki merakh okuyucular Tilrkge 6rnek'
I e r in t r an s kr i p siy onl ar un'a s tl ki't apl a k ar 5il as t r abiliil et.
Terciimede gdzden kagan hususlar .igin yapilacak uyartlar, metn'
rurniyetle karsilanocak, ikinci baskt imk&tn elde edilirse, tabiatiyte,
lnt aI ar diizel t il ec ekl er d.ir.
Btt lcitabtn, Tiirkiye'de, bu sdhadaki boSlu{u dolduraca{uu,
yabanu dil bilnreyen d{renci 1)e ara;trtctlara faydah olaca{ma ina'
tltyorum.
Kitabm bir an 6nce yaytmlonmas, igin beni durmadan teSvik
eelen, Fakiiltentiz dekatu, soytn Prof . Dr. Kaya BilgegiL'e, terciime'
Ierin daktilosuna ve tashihine heyecanh've Sevkli yard*nlartnt unu'
tantayacaPun asistanlartm Dr. Kemal Yavuz ve Recep Topatl{ya,
diiTgiin bir metin dlde etntek iEin qok iistiin sabr T e titizlik gdste'
ren Seving Matbaast sahibi Bahri Bakan'a, dizgi operatdrii Erol Ke'
rimoPlu'ya ve eme{i gegen biltiln personele sonsuz teSekkiiril bir
borg bilirim.
MEHMET AKALIN
VIII
TURK DILLERINiN SINIFLANDIRILMASI
JOHANNES BENZING (I)
KARL HEINRICH MBNGES (II)
Ti.irk dillerinin ve lehgelerinin smflandrnlmasrnda Tiirkolog-
lar bir fikir birli!'ine varmada heniiz bagan giisterememiglerdir.
Ttirk milletinin birgok giig yapmasr ve devamh olarak difer kavim-
lerle kaynagmrg bulunmasr bu_ bagansrzhf: mazur g6stermektedir.
Bu gahgmamn plAnr en azrndan genig anahatlara sahip olma.
srndan dolayr, gergekte, ileri siiriilen defigik sistemler arasrndan
gare olarak kabul edilen co$rafi srnrflandrrma esaslna dayanmak
tadrr.
Durum biiyle olunc a, yazt kurulu, kendi fikirlerini ba$rmsrz
bir qekilde ortaya koymak iizere iki Tiirkolofa,I. BENZING ve K.H.
MENGES'e vazife vermeyi uygun gtirmiigti.ir. Burada ortaya konan
giiriigler higbir durumda yazr kurulunun sorumlulu$unda de[ildir.
I.
1. Oncelikle neyin mi.istakil bir <dil> neyin sadece bir ulehge,
oldu$u sorusu cevaplandrrlmadrkga Tiirk dillerinin incelenmesi
kolay defildir. Bu sorunun temelinde mevcut bulunan meseleler
STEFAN WURM tarafindan tartrgrlmrgtrr (The TurHc LangUages
of Central Asta: Problems of Planned Culture Contact, Londra,
1954, s. 37 ve sonrasr). Sovyetler Birli$i'ndeki yazrh Tiirk dillerinin
durumunda sAf dil,bilimi agrsmdan binbirinden gok az farkhhk gds-
teren lehgeler olarak kabul edilmesi gereken, genellikle suni ola-

rak yaratrlmrg olan yaprlarla u$ragmamtz gerekmektedir; bu -sd' '
bepten dolayr da Turk diileriniir tedkiki,, hir derecej'e kadT,- Tiirkg'
loglarrn tek tek ve gahsi tefsirlerine dayanmak durumundadtr.
2,Dahakusursuzbir'analizi9inherkestarafmdankabuledil.
miq olan bir sistem bulunmadr$rndan, gimdiki durumda, Tiirk dil'
lerinin srnrflandrrrlmasr sadece kaba anahatlal ile yaprlabilir. Bu;
gtin, gehellikle' takibedileh srmflandrrma bazr seslefin fonetik. uy'
,
gunlufu esasrna dayanan A. N. SAMOILOVICH'in sistemidir' Do-
layrsryla, bu sistem bir dereceye kadar Hint-Avrupa dillerinin cen'
tumve8atemguruplarrnauy.il*u''''ubenzemektedirl.
Tiirk. dillerinin fonetik verileri, sAdece bunlara dayamlarak
bir stnrflandrrma yaprlabilecek kadar sAbit defildir; ancak, genel'
likle, yaprlan ,rrrrflondrrr4a tegebbiislerindc bu fonetik verilere da-
yanrlmrgtrr. Bunun igin RADLOFF diineminin Krrgrzcasrnda giinti'
miizdeki c- kargrhfrnda kelime baqr y- bulunmaktadrr; Modern
Kazakgantn bir gok lehgesinde (ve yazr dilinde) RADLOFF'un ctl'
rdk'iinl kargrhk lt""t giUi tekillei vardtr, Diger taraftan, temas
biilgelerinde lehgeleri kinuganlar bazt ses kaymalannin farkh sei'
lendirme yollanndan tamamiyle haberddrdrr've d,ifer lehge btilgo
lerinden kelime aldrklannda bu yolu takibederler. Bu duruma mi'
sal olarak "liizfimundan fazla dolrun kelirne, gekilleri giisterilebi'
lir: MeselA, Farsga-dzbekge sE"atndma (saatD fonetik kanunlaia
uygun olarak Kazakga sa$attama, ve "bu tt hin yanhg analizi neti'
cesinde de (Bkz. safatiar, Tatarca pa$atlar (saatlerD) daha sonra
Tatarca safatlama olmaktadrr.'Belki de ilk baglardan beri bu ttir
oliizfimundan fazla doSruo gekilleri hesaba katmamrz gerekmekte'
dlr (e[er Rusga 6strov cada, = itk Krpgakga *otrow) ?kaggarh'da
otrug). Oyle ise, kabul edilebilir bir srnrflandrrmaya ulaqrlmak ls'
teniyorsa fonetik krstaslar kadar gramer gekillerinin de giiz iiniine
ahnmasr gereklidir.
3. A;afrda verrilen Ti.irk Dillerine gehel bir bakrqta tek tek
diller ve lehqeler, bana giiriindiikleri kadanyla dilbilim tarihi (fo'
netik, ve bilhassa gramer iizelliklerinden dolayr) bakrmmdan bir'
biriyle yakrndan ilgili <rlmalan sebebiyle bir araya getirilmigtir.
l. Bu konuda bkz. A. N. SOMOILOVICTI, Nokotorye dopolncnlla k klasdtl'
katsll turetsldkh larzykov, Leningrad 1922; K vopmsu o klassftkatsil
Jazykov, Bakfr 1926.
2
' .(a) Bulgargrrrubu: , . ,.. .:r:.'-
I
:
:
':
' .i '.-, : ,
Volga btilgesinde 1,3 milyon kadar bir tiiifus iaiafifr{an !onpf,' '
. , rulan givaxa 1875 ^ten bu yana ya4rh 6ir dil olmustur. i3- ve i4;. '
yuzyrllardaki Volga Bulga, y-rtlurt'bu dilin-en eski-$ekli iilarak': '
kabul edilir: Kaqgarh'da (1073) tek tek Bulgar.ve Sdvar kelimd :
kar$rhklan verilmtgtir. Tuna Bulgarlaimm:durumu ise atrk dg$l';
, :
dir (isimler ve kelime karErhklarr genellikle 8. ver9. yiizyrllardan)'
OEuz gurubunda oldupu gibi, burada birkaq heceli kelimelerde
kelime sonu g/S nin di.igmesini gtirebiliriz (tu*tav .da!', 3ura'n
ayayau) : Eski Tiirkge Bulgar gurubunda g olarak Kaggarh'da giiste'
rilmektedir, daha gonra (13. ve 14. yiizyrl Volga Bolgal kiimbei ya'
' zrtlarrnda) eski Tiinkge z ve d yerine r ile kargrlagrnz. Unsiizlerden
sonra gelen genitif ve datif ekleri srrasryla *an (<*+rn) ve +a
drr.
(b) Giiney Tiirkgesl (OEuz gurubu). Bu gumba 9u dtller gf'
ner :
Osmanlrca, (Tiirkiye Tiirkgesi, Tiirkqe, yazrh bir dil) pek
1.
gok Anadolu ve Rumeli ve lehqeleri ile (Trakya, Makedonya Tiiqk'
gesi ve Gagauzca burada sayrlabilir) son zamanllra kadar Ktitm'tn
giiney b6lgelerinde' konuqulan Krrlm Osryanhcasr. ydktagrk olarak
. i0 *ilyon kigi tarafindan konugulmaktadrr.
.
Rus Azerbeycamnda ve kuzpy&atr lran da . (Ku'
2. ltzslce,
zey Azerice Sovyet Azerbeycanrmn resmi yazrh dilidir) kontr-9ulur.
Gtiney lran'dd Kagkay dili de bu guruba lirer; bu dilleri yaklagrk
4-5 milyon kigi korlugmaktadrr.
' 3. Tiirkmence, Rus Tiirkmenistantnda ve kuzey-dofu lran'da,
ve daha kiigiik bir gurup olarak (oTriikmen>) Hazar Denizinin ku-
zey-batr kryrlarrnda konuqulur. Yomut lehgesi Sovyet Tiirkistantnrn
resmi yazr dilidir, konuganlar I milyon civanndadrr.
O['uz gurubu hakkr.nda I l. yilzyrldan bu yana oldukga fazla
dilbilimsel malzeme vardrr: Kaggarh'nrn bahsettifi Olriz . kelime--
leri (1073); 13. Yiizyrhn Selguklu metinleri; 14. yiizyrhn-ba'lan$'
crndan bu yana gelen tiski Osmanltc4 metinler ve 14. yi.izyrhn Ktp'
gak siizli.iklerindeki *Tiirkmenu kelimeleri gibi.
Bu gurubun gtize ,garpan iizellikleri arasrnda : bir kag.hecelik
kelimeler.<le kelime sonu eski g/$ di.igmesi (Osmanhca ]ala =
Eski Tiirkge yadaS); iinsiizlerden sonra genitif ve datif eklerinin
*rn ve *a olmast; acaip dolambagh yolla gimdiki zamamn olug'
turulmasr: Osmanhca: Azerice (<*lylr) - Tiirkmen.
ce: giisterilebilir.-lyor - -lr
-yir
(c) Batr Tiirkgest (Krpsak-Kuman Dlilert):
Burada gegici olarak iig ana gurup giiriiliir: 1. Pontus-Hazar
gurubu, 2. Ural gurubu, 3. Aral-Hazar gurubu. Bu guruplara gu
diller girer:
l. a) Karaylmce Krrrmda, (2,000 kigi civarrnda) Polonya ve
Litvanya'da (800 kili civannda) konugulur; IL Di.inya Savagr so-
nunda da$rlmr9 ve etnik btitiinlilkleri bozulmugtur: Eski yazr dili
olarak lbrani yazrsrnr, daha sonra da Polonya veya Litvanya yazt
sistemini kr.rllanmrglardrr.
b) Karagayca ve Balkarca, kuzey-batr Kafkasya'da srrasryla
80,0@ ve 50,000 kadar bir niifus tarafindan konugulur. 30 yrl kadar
iince glkarrlan mi.igterek bir yazr dilleri vardrr.
c) Kumuk, kuzey-dirfu Kafkasya'da (Sovyetler Birlili Da$rs.
tanrnda 120,000 kigi civarrnda bir topluluk tarafindan konuSulur)
yayrlmrgtrr, 1925 ten bu yana yazrh bir dildir.
2. a) Tatarca Volga biilgesinde ve batr Sibirya'da L5 milyon
civannda kiqi tarafindan konugulur, 19. yiizyrhn ikinci yarnrndan
bu yana yazrh bir dildir (daha ijncelerinin Qafataycasr ve) Krnm
Tatarcasr da bu guruba girer (Rus ihtilAlinden bu yana yazrh bir
dili vardrr; 5ncak, bu yazr dili IL Diinya Savagrndan sonra yok ol-
mugtur).
b) Baglurtga, giiney-Ural biilgesinde 800,000 civarrnda bir top-
luluk tarafindan konugulur. 1925'ten bu yana yazrh bir dili vardrr.
Bagkrrtga, iizellikle dofu lehqelerinde Kazakga'mn ses dilzeninin
kuvvetli tesiri altrnda kalSnrgtrr.
3. a) Kazakga Krrgrz steplerinde (3 milyon civarrnda) Ka-
rakalpak (Aral giilii yakrnlarrnda 200,000 civannda) ve Nogayca
Tatarlar ile temas biilgelerinde (Krrrm ve Kuzey Kafkasya ile sr-
nrn olan topraklarda) konugulur. Kazakga'nrn 19. yiizyrhn ikinci
yarrsrndan beri yazrlt dili vardrr; Karakalpak ve Nogayca ise Bolge-
vik ihtilAlinden sonra ilk defa yazrh dil haline gelmigtir.
4
b) Krrgrzca Batr Tiirkistan'rn dafhk bdlgelerinde. I milyon
kadar bir niifus tarafindan konugulur. Bugiin Krrgrzca gok yakrn
bir qekilde Kazakga ile baflantrhdrr. Halkrmn tarihi ve konugma.
larrnrn bazr iizellikleri yiiniinden'Altay dilleri ile eskiden baflantr-
lan oldufu bellidir. (Agafrya bkz.) 1925 ten bu yana yazrh dili var-
drr.
, Bu guruptaki diller igin gok fazla tdrihi malzeme bulunmakta-
drr: Komanca igin (Krrrm'da) 1301 tarihli Codex Cumanlcus, Krp
9ak9a igin (Pontus-Hazar step topraklannda) 13./15. Yiiryrllarrn
deligik Krpgak siizli.ikleri ve Kazan Hanlarrnrn fermanlan ve 1073
tarihli Kaggar'hda tek tek kelimeler bulunmaktadrr. Bu gurubun
b0tiin dilleri Eski Tiirkge kelime sonu --f igin (veya bunun
-w Kumuk,
tiirevleri) giisterir. (Kom., Karaim, Karaqay, Balkar, Kr-
rrm Tatarcasl, Tatarca, Bagkrrtga, Karakalpakga, Nogayca, taw
"daE, = Krrgrzca t6, Altay Ti.irkgesi tfr; Karaimce, Kumuk: yayaw
(yayaD Tatarca c$y6w, Bagkrrtga yiiyiiw, Kazakga Jayaw, Nogayca
yayaw, Krrgrzca c6, Altay Tiirkgesinde d'"fnf). Unlii sisterni dolayr-
sryla Krnm Tatarcasr Pontus-Hazar gurubuna aittir (kiigliir ugiigr,
*kuwet,, Tatarca kiigldr, Bagkrrtga k6stiir: Aral-Hazar guruibunda
ise, meselA, Kazakgafda kiigter). Di$er taraftan, Bagkrrtga iinsiiz de-
ligmeleri dolayrsryla Aral-Hazar gurubuna dahildir; bu gurupta-
ki diller bu bakrmdan Kuzey Ttirkgesi ile uyum halindedir. Tiirk
dillerinin Batr ve Do[u guruplarr i.izerindeki farkh etkilerini belir-
leyecek derecede gramer iizellikleri de yeterince agrkhkla ortaya
grkanlamamrgtrr. Bu sebepten batr gurubuna giren dillerin srnrf.
landrilmasr oldukea gegici kabul edilmelidir.
(d) Dolu Ti.irkgest (Uygurca Gurubu):
l. Ozbekge, Batr Tiirkistan ve Kuzey Afganistan'da 5 milyon
civarrnda bir topluluk tarafindan konugulur; Tiirkmence ve Ka.
zakga ile temas sebebiyle dilbilim agisrndan karrgrk olan bir kag
gekil ortaya grkar. 20. yiizyrhn bagrndan bu yana yazrh dil tedricl
olarak geligmigtir. Bu geligmede Qa$atay edebi dilinin modernler-
tirme ve yaklagtrrma gahgmalannrn etkisi gok olmugtur.
2. Yeni Uygurca (Dogu Tiirkgesi, Tarangi ve Kaggar ile Kotan
Dillerinin lehgeleri ve vb.) Dolu Ti.irkistan'da (Sin-Kiang) 3 mil.
yon kigi civannda. Yazr dili son senelerde Qa[atay edebi dilinin
etkisiyle giderek gelipmiqtir. Bu guruba Uygurca kdki.inden gelnre
Batl Qin'deki Sarr Uygurca gibi bir kai mtinferit gurup da girer.
Bu gurup igin de elmizde 8. ve 9. yi.izyrllardan (Eski Uygurca)
kesiksiz olarak gelen ve 13. yiizyrl Qa$ataycasr ile modern devirde
(Ozbekce ve Yeni Uygurca) oldukga zengin tarihi malzeme vardrr:
Buraya Karahanh ve Harezrn Tiirkgest de girer'
Bu gurupta kelime sonu g/! bir kag heceli kelimelerde 15. yiiz'
yrldan bu yana k/Lr ile gdsterilmektedir (Yeni Uygurca yayal.< uya'
yau). Bu gurup Aral-Hazar ve Kuzey Tiirkgesi gurubundan iins0z
degigmelerinin olmamasr sebebiyle kesin bir gekilde aynltr.
(e) Kuzey Tiirkgesl:
l Aral-Sayan Gurubu :
a) Altayca (Oyrotga, Telei.itEe) Altay da$lannda yagayan 50,000
civarlnda kigi tarafindan konugulur, 1930'lardan bu yana yazr dili
vardrr. Altay ve Ktrgrzca'nrn tarihi olarak aynr guruba girmeleri ge-
rekir; ancak, Altay dilinin Batl Tiirkgesi lehgelerinin etkisi altrnda
kalan bir Kuzey Tiirkgesi dili mi oldulu, yoksa, Kuzey Tiirkgesinin
gok fazla tesirinde kalan bir Batr Tiirkgesi dili mi oldulu kesinlik-
lc belirlenememigtir.
b) $orca (Abakanca veya Abakan Tiirkgesi, 1930 dan bu yana
yazrh bir dil) ve Hakasca (Sagayca ve Beltir halkrnrn yazr dili igin
kullanrlan yazr dili igin 1930 dan bu yana kullantlan aynr zaman-
da, Sayan da$lannda yagayan Kaqin, Koybal ve Krzrl halklannl
belirten bir isim), toplam olarak bu dilleri konuganlann saytst
60,000 kigi civanndadrr.
c) Tuva Dili (Bundan ijncesinin Soyonca, Uryankayca ve Ka'
ragas dili) 1943 de Sovyetler Birlifine dahil edilenr Tannu-Tuva
Cumhuriyetinde bulunur, konuganlann sayrsr 70,000 kigi civann-
dadrr.
2. Kuzey Sibirya Gurubu : Kuzey Sibirya'da Yakutca ve Dol'
ganca bu gurubu tegkil edet'. Konuganlann saylst 250,000 civarrn'
L Bkz. K.H. Phtlologtae Turclcae Fundarnenta, Wiesbaclen, 1959, s.640.
2. Bkz. Aynr eser, N. Poppe'nin 671. s. deki makalesi.
6
dadrr. Di[er Tiirk dillerinclen ayntmrg, tek bagrna yabancr tesir al-
trnda uzrin bir geligme diinemi gegirmiqtir. Bolgevik ihtilAliriden
bu yana yazrh bir dildir.
3. Eski Tiirrkge (8. yiizyrhn birinci yansrndan orhun Yazrtlart ve
7. (?)/8. yiizyrllardan Yenisey yazrtlan) Kuzey Tiirkgesi gurubuna
tarihi malzeme olmaktadrr. Burada, ayrrca, T'o'pa dilinin ka'
hntrlarr da sijz konusu edilebilir; bilhassa T'o-pa'ntn RADLOFF'un
Tuba'lar'r ve modern Trva (Tuvinler) ile Tuvin'in aynr oldu$u ka-
bul edilirse 'T'o-pa'ntn kahntrlan giiz iini.ine- ahnabilir.
defigebilir.: Altay dili
Bu gurup iginde kelime sonu
(aynr zamanda Krrgrzca) Batr gurubuyla-g/! de uyum igindedir (Altay
Ti.irkgesi d'ayii *yayau): 'yaya' igin $orca ve Hakasga gaza$, Tuva
gadag vardrr; halbuki Yakutda'da son iinsiiz kaybolmuqtur (Yakut-
ga: tia 'Taiga' = Tuv. daS uda[,n, Yakutca sati cya]a>). Yakutca
Ttirk dilleri arasrnda \elime bagr eski s- nin genellikle diilti.igii
tek dildir (aynr iizellik bir kaE Evenki ve Lamut lehgesinde de bu'
lunmaktadrr). Bir araya gelen iinsiizler Kuzey Tiirkge gurubunda
bazr 6zel benzegmelerin ortaya grkmasrna sebep olur (meselA:
n + l> nd, ve benzerleri). Gramere gelince, -falat ortacr uheniiz
yaprlmamrgD (<*-$an ele yo[). Altay-Sayan gumbunun karakte'
ristit Ozelli$dir (ve Krrkrzca'nrn) : Altay Tiirkgesi (ve Krrgrzca)
barfala[< "heniiz gitmemig, - Hakasca parlalah, Tuva dilinde
barfala[r olmaktadrr
4. Yukarda srralanan guruplarrn daha yakrndan karqrlagtrnl-
masr bir taraftan o!uz, Krpgak-Koman ve Bolgar dillerinin birbi
riyle daha yakrndan ve difer taraftan da Uygur ve Kuzey Gurubu
diller:iyle ilgili oldufunu giisterir. Ti.irk dillerinin birbirleri arasrn'
daki iigiyi derinlemesine ortaya Erkarmak igin ise dillerin tek tek
gramer delerlendirilmesinin yaptlmasr gerekir'
Tiirk dillerinin kendileri iisti.ine modern kargrlagtrrmah gahg-
malarrn azblt 96z ijni.ine ahnrrsar Tiirk dilleri ile difer diller ara-
srndaki biitiin kargrlagtrrmalarrn oldukga dikkatli ve ihtiyath bir
t, N. K. DIMITRIEV tarafindan yaztlan Issledovantla po sravnltel'nol gnm'
matlke tturkslkh Jazykov (I, Fonettka, Moskova, 1955) ve M. RASANEN'in
Mater-lalten zur Lautgeschlchte der ttlrklschen sp'rachen (Helsinki, 1949)
isimli kitaplar sadece sesbilgisi ile ilgilidir; morfoloji ile ilgili mukaye'
seli gahsmalar heniiz cok azdtr.

gekilde yaprlmasr gerektiSi agrkca ortaya grkar. Bu <ihtiyatla ele
almao MoBolca ve Tunguzca arasrnda var oldulu diigi.iniilen ilgiyi
de igine alrr; biiyle bir yaklagrm Tiirkge'nin Ural-Altay dilleri ara-
srndaki yeri diigi.iniilmeden Altay dilleri denilen guruba dahil ol
du!'u teorisi igin de gegerlidir. Son eklerin mukayese edilebitmesi-
ne ve kelimelerin biitiin kargrhklarrnrn bulunmaslna raSmen bun.
larrn bir go$unun bagka dillerden ahndrfi giiphesi vArit oldufun.
dan Tiirkge ile Mo$olca'nrn birbirine olan yakrnhgr ispat edilme.
mig olmasrna rafmen miimkiindiir.
'l[
II.
Tiirk dilleri farkh srnrflandrrma temellerine dayamlarak bir
bagka gekilde srnrflandrnlabilir. llk olarak, colrafi veya biilgesel
esasa gcire smrflandrnlabilirler. Biiyle bir smrflandrma her miicA-
vir alan iginde bulunan dillerin, meselA: Kafkaslardaki Tiirk dille.
ri, Giiney Sibirya'daki Tiirk dilleri gibi sayrlmasmdan ortaya grkar.
Bu ti.ir bir srnrflandrrma dilbilimi yiiniinden gegerli olabilmektedir;
zira her zaman olmamakla birlikte genellikle birbirine yakrn alan-
Iarda konugulan bir ana dil gurubuna giren diller birbirinden uzak
yerlerde konugulan bir dil gurubunun dillerinden daha gok yakrn
hk giistermektedir. lkin0i olarak, Tiink dilleri tArihi temellere da-
yandrnlarak srhrflandrnlabilir: Eski Tiirkge, Orta Tiirkge, Yeni
Tiirkge gibi. Son olarak da, srnrflandrrma, dilbilimsel defigme te-
mellerine dayandrnlabilir. Bu de[igiklikler, Tiirk dilleri arasrnda
geligen farkhhklarr ortaya Erkarrr. Bu bon tiir smrflandrrma usfili.i,
Tiirk dillerinin birkag gurubu arasrnda izafi yerleri tesbit etmede
kullanrlabilecek en agrk yol olarak giiriinmektedir. Bu genetik sr.
nrflandrrma, farkh Tiirk kabilelerinin ve milletlerinin tarihinden,
onlann gciglerinden ve Avrasya'da biilgesel dalrhmlan ile colrafl
konumlarrndan elde edilen bilgilerle desteklenir.
Ilk ttirdeki smrflandrma teqebbtisleii arasmda sadece A. N.
Samoilovich'inki prensip yiintinden saghkh olarak kabul edilebilir.
Samoilovich'in srnrflandrrmasrnda II. ve (Harezm) VI. gurup (bu
guruba Orhun, Uygur, A6akan; Tuna ve Yakut girer) haricindeki
difer srnrflandrrmalarda Radloff'un hatdsr tekrar edilmektedir.
Daha sonraki N.A. Baskakov'un srnrflandrrma tegebliisii (lzvestiia
AN SSSR, XI, 1952) teorik yaklagrm agrsrndan bazr olumlu iizellik
ler getirmektedir, ancak gerqekte hatdlr bir yoldadrr. ' olunan O[uz gurubu veya Giineybatr gurubu. Eski diller: 1. Eski
Altay gurubuna giren biitiin dillerde ve Ural gunrbuna gireo
dillerin biiyiik bir krsmrnda oldu!'u gibi, Tiirk dillerinde morfolo
8
i.
' :1,
ji, tarihi {epigikliklere en gok kargr koyan kategori oldu$undan do
,
I layr, Tiirk dilleri gurubunun farkh alt biiliimlerinin srnrflandrnl.
,i,
"i.
masrnda kullanrlan iizellikler genellikle fonetik srnrfa girmektedir;
deler bakrmrndan, bundan hemen sonra kelimeler gelmektedir,
t
1 Bi.itiin tarihi diinemlerde fonolojiden daha fazla ve oldukga iinemli
de[iqiklife uframrglardrr. Tiirk dillerinin morfolojik sistemi ile ya-
krndan, ilgili olan sentaks kurallan deligmeye ve bozulmaya aynr
fi dgrecede kargr koyduklarrndan bu kurallartn srnrflandtrma igin
gok az bir deleri vardrr.
lt Tiirk dillerinin birbirinden usfrliyle aynlmrg biiliimlerini tes.
'r
bit etmek iizere yapilan miiteakip tegebbiis Samoilovich tarafindan
yaprlmrg oldugu gibi bu dillerin colrafi konumunu krsmen giiz
tiniine almakta ve toplam olarak 12 gruptan olugan 6 bijli.ime var-
maktayrm.
A. Merkezl ve Giineydo$u Asya dtllert veya Tiirkiit dtllert 9u
guiuplardan olugmaktadrr :
I. Merkezi Asya gurubu: Qin tarihlerinde siizii edilen Ti.irkiit
dillerinden gelme oldufu sanrlmaktadrr. Eski Ti.irkge diineminin
eski dilleri: l. Orhun (ve Yenisey) yazrtlan ve Eski (Klasik)
Uygurca; 2. <Orta-Tiirkgeu diineminin dilleri: Kaggarh Mahmud'un
liigati ve Karahanlr Imparatorlu!'u metinleri tarafindan temsil edi
len Uygurca'dan Qafatayca'ya gegig diinemindeki bir dogu lehgesi
ve Harezm (XI. ve XII. yi.izyrllar)daki bir kuzeydoSu lehgesi; 3.
Sonraki dijnem ve Modgrn Qagatayca; 4. Ozbekge (Farsga etkisinde
kalan lehgeler) meselA 0zbekge tesirinde Qafatayca'nm devAmr;
5. Tarangi ve di$er lehgeleri ile Uygurca; Mo$olca ve Qince ile sa-
nlmrg olan tek bagrna brrakrlmrg Sarr Uygurca ve Salar dilinin ka-
* r1 hntrlan yeni Uygur lehgelerine gok yakrn olarak kabul edilebilir;
,I 6. Modern edebi dilde bulunduiu gibi Kuzey-Batr gurubu (B)ndan
j
bazr. kuwetli tesirler altrn.la kalan Krrgrzca. Bazr isogloslar Krrgu.
li
ca ile Oyrotqayr birbirine baflarlar. (c. VII) MeselA E/-k>"
-ri/-ii, ve dudaksrlagmaga temayi.il.
-w>
II. Qin tarihlerindeki "Batr-Tiirkiit Dili,nin atasr oldupu farz
Anadoluca, Selguklular ve Eski Osmanhca). Modern: 2. Bah: Os-
manhca (gok gegitli lehgeleriyle: Rumeli, Anadolu, Giiney Krrrm);
 ; .,.. I.1.,
': /. . :

Girgauzca, Az,erice (lran ve Kaggai lehqeleri ile); 3. Do$u: Tiirk- F. Volga. Bulgar veya Hun - Bulgar biiliimii: Bu biiliim es'

mence. ki Kuzeyia-tr, bOliimti.olarak da isimlendirilebilir. Bu gurupta XI.

Vo[a-nulgar (sAdece miinferit kahntrlar) ve XII' Quvag ve Tavaq
B. Kuzeybatr veva Krpgak biiliimii aga$rdaki dillerden olug- *oi"r' dllteri. Aslnda bu biiliim esasl bir ana-Tiirkqe onitesino
maktadrr: dahil edilmemektedir. Fakat ana-Tiirkge ile ana-Mofolca arasrnda
bir gegig sa$lar. Bu durum Tavag ve Mololcayr birbirine ba$ayan
oOrta Tiirkge, ddneminin eski Kuzeybatr dilleri: l. Co'
III. i*jor'iurr-anlaqrlabilir. Dilbilimsel ve tarihi sebeplerden dolayr
dlx Cumanicus ve Komanlartn (Polovcy) dili ve KrpEakga. Difer Hu-n dillerinin tjnemli kahnttlarmtn gerEekten Volga-Bulgarcasl
ve
guruplar modern dillerden oluqmaktadtr. Modern Tavag dilinde bulunmasr miimkiindiir' Ancak Tiirklegtir-

tV. Komanca ile qok yakrndan ilgili olan Pontus Hazar dil" meetkisibudilidnemlibirTiirkdilineddniigttirecekkadaryolun
lcri : 2. Karaimce, 3. Karagayca ve Balkarca, 4. Krnm Tatarcast
idi. Tiirk dilleri gurubu igindeki akrabahk ba$lannrn daha, yakrn-
Jun irr""t"rmesi i ve c nin kendi aralannda daha biiyiik bir
iini-
(nasrl Krnnrcao), 5. KumukEa. B
te teqkil etti$ini giisterir, Bu iinite gurup D - E F
veya den ye

V. Volga-Batr Sibirya dilleri : 6. Kazan Tatarcasr (veya uasrl daha yakrndin baghdrr. Bundan taitca, D ve E birbirleriyle daha
yakrnian ilgilidir. VIII ve X arasrnda yakrnlaqtrncr ba! olarak
da
Tutarcao), Tepter, Miger ve Kastmof Tatarcast ile birlikte), 7. Ba' bfuiik
iX g.r*p gitriltiir. Birgok bakrmdan D ve E Tiirk dillerinin
lr Sibirya lehgeleri : Tunah, Tiimenli, Tobolh, I9rmh, Kurdak, Ir'
tr6lr; 8. Baraba; 9. Kiierikge. Bu dil, merkezl giiney Sibirya dilleri' eogrirrt,rlrriaan oldukEa uzaktrr' Bu
gurup, Gtiney ve Do!'u. Sibir'
ne geqig ba[lanttsrnt sa!'lar (D. VIII). 10. Baqkrrtqa. y"-n"rodeoldu!.ugibi;aslenTiirkqeolmayandillerinTiirkeeles.
iirilmesi ve daha yuftndut incelenmesi gereken esas ve ikinci
de'
VI. dilleri: ll. Kazakqa ve Karakalpakqa; 12' cofrafi durumuna ra[-
Aral-Hazar recedeki dayanaklar E ile mukayese edilirse
yoluyla'
(Fnrsga etkisinde kalmamrg veya KrpgakEa) Ozbekge; 13. Nogayca, men f agrkiu daha marjinal guruptan ve F Tiirkgeleltirme
14. Sadece edebi dil 96z iiniine ahndrfrnda bazr tizellikleri ile Krr- bilhassa en yaktn Tiirkge devresinde B' V' 6 ile B ye ballanmast
grzca (yukanclaki A. I, 6 ya bkz.). Krrgrzca en azrndan A' I den sonucu ortuy" qrkun gok sayrda de$igikliklerden dolayr
F den uzak'
B. VI ya bir geqig teqkil eder, tlr.
C. VII. Oyrotga (Altay daflarrnda) ve lehqeleri : Altay'Kiji, Altaydillerinindilerbranglarmdaoldu$ukadarTiirkdillerin.
Tclenget, Lebed (Km-Kiji) ve Yi9'Kiji (veya Tuba). Daha sonraki de de etimolojik araltirmalar heniiz baqlangrq safhasrnda 9l-dufun'
ken'
$or ve gurup D. VIII deki difer dillere bir gegil temin eder. dan (bu gi.ine kadar ne difer branglarla ne de Tiirk dillerinin
akra'
D. VIII. Merkezi Giiney Sibirya, Abakan veya uHakasD guru' Jirivi" illili yararl etimioiik bir liigat bulunriramaktadrr)
/
bafik kavramlal kelimeler drqrnda meseld, uygun veya
temelde
hu: l. $or, 2. Sagav, Kovbal, Kaga, Ktzrl ve Beltir lehqelerinden benzer fonolojik, morfolojik ve sentaks iizellikleri gibi miinase'
oltrgan Abakan. .uyumu.
betler iizerinq dayandrrrlmaktadrr. Biiylelikle, kelimelerin
nun yanrsrra beliitilen niiffrz sdhalarrndaki isoglos'lar
Tiirk
IX. Do[u veya Tuva gunubtr (Tangnu'Tuva veya Uranhay):
dilleri arasrnda daha yakrn
-dilleri-
bir ak-
l. Karagas 2. Soyong, (Tuba, Tuva, Tyba veya Uranhay dili)' D' VIII nin Mololca ve Mangu'Tunguz
clcn E. X a gegig iizellikleri. rabalrkbulundupuntr.belirtir;budillerinhepsiAltaydillerigu. ltrsmr
rubunumeydanagetirir'Ti'irkdilleriAltaydilailesininbatt
E. X. KuzeydoSu, Do$u Sibirya veya Yakut gurubu. Yakut (sa- temas biilgesi Tiirkqe
n, ot.rgttrr*' Ttirkge ile Mo$olca arasrndaki
ha) dili ve Dolgan, Ya,kut tesirindeki Nanasan (Tavgv-) Samoved it" rrrigt, urarrndakinden Jaha da genigtir' Bununla birlikte' en
lehqeleri. azrndan son dijrt ytiz yrldan beri iki kuzey-Tunguz
dili' Evenki ve
il
t0
 f vrlo (Lamut) tarafindan sarrlmr$ olan bir Ti.irk
E.X) bulunmaktadrr.
dili (yakutga
Tiirk dilleri ile Mopolca arasrnda daha yakrn bir miinasebeti
belirleyen tinemri isoglosrar olmasrnrn yanrndl rurk
diilerirri-tr".r.
qu-Tunguz dillerine balrayan birkag cinimli
isoglos a" uuiiri.'r"t
baqrna gelismesinin vanrsrra kaybolmug birgok
zrti ol"iriiilii"y"-
sinde birleqtirmesinden dorayr Mangu-Tunguz, diinyasmd-a
Drr ver tutar-
trususi
, Iki^dizi grrtlak sesini giiz tiniine alrrsak, bir damak; bir
damak
arkasr fonemi, siirti.inmeli veya siirtiigm"li ior,e*l"rin
yrcr ve dig sesleri ile biiti.inlegme dzellikleri, kelime votr"g,;; k"-
uur,
lime sonu durumlarda iki veya daha fazla iinsiizii' U,rtorrirayrg, ""il t "-
gibi fonoloji temelde benzer ses ve hece yaprsr giisterirken
esas ora.
rak damak arkasr-damak sesleri zrth$rnrn etkis-l artrnd"dr", g.r."rt.
hk ses u_y-umunun grkrgina sebep olir. Damak
g"iirr"u
Tunguz dillerinin birgolu, ya geligememenin ya da "eslerirre
ses ,ry.,irorrrn
bozulmasrnrn belirtisi oran iizer bir geligim gdsterir.
ya i9 ekler) olmaksrzrn oldukga katr bir Uiiimae y"rrugrk
o" *r.l"r-tu".
Lti,,,u
diizeni giisteren morfoloji en gok sayrda isollos ite uetirt"nmette.
dir. 0zellikle isim veya isim ylrine g"9"r, ku-tegorilerde b; J;;,
agrktrr. Isimlerin hal ekleri teklik ve ioi.t,rt gekillerde
*t"r-
niye yoktur"; ismin halleri Ti.irk dillerinde i dan Tungluz,da "yrrrar*20 ye
kadar grkabilir ve bu farkrrrrgrn sebebi de Urar dilleJnde ordugu
gibi ver bildiren isim hallerinin goklufudur. Ashnda uutiir, -irim.
Iere iyelik eki gelebilir. Moforca'da
lik eki almasr hali son zamanlarda ortaya -"u",rt olmayan irimrerinlye.
grkmrgtir. altav iil goru-
bundaki dillerin her birinde aynr giirevi yapan son eklerin belnz"r-
liEi agrk olarak giiriilebilir. Srra sayrla',.birkagr hArig, iig g,r*;-ig"-
risinde de birbiriyle ilgili defildir. Bu durum, en azrndan ilk altrsr
miigterek olan, ural dilleriyle, Hint-Avrupaca veya HAmi-sami dil-
leriyle zrthk giisterir. Bunla.n hepsi gimdiki durumda Altay
gurubu iqindeki diller ar3srnda yakrn zamanlarda ortaya grkan
miistakil menqeli sayrlardrr. gahrs zamirlerinden birinci
ioBul
hrs Tunguz ve MoSolcada dAhili ve hArici yapryr ayrrdederl 6.,
'"-
nm bazr Mofol dillerinde ve gd,ri.indi.ifti taaarryta- biitiin iii"t "yr- ait-
lerinde kavbolmugtur. diilerinde yiiklem aga!.rdaki sraya gti.
re ek ahr : 1. Durum ll!1y bildiren ek, Kuzey Tunguzca'da gok "farkh
durum ekleri vardrr, morfolojik olarak fiil tiiretim ekieri durum
eki olarak ahnmrgtrr. 2. Isim -fiil- zaman ekleri, 3. lyelik ekleri
t2
veya kelime igine dahil olan qahrs zamirlerini igine
leri. Ural dillerinde oldugu gibi olumsuzluk her iig gurupta da bu.
giin sAdece Tunguz gurubunda yagamakta olan bir olumsuz fiil ile
yaprlmakta idi. Bugiin bu olumsuz fiil Mololcada zarfa, Tiirk dil-
lerinde ise durum ekine diini.igmek s0retiyle kahntr h6line gelmig-
tir. Her birisi, iki sentaks kullamhgrndan birini ifAde eden iki 9e-
git isim fiil vardrr. Bunlardan birisi <Gerund" vazife yapan zarl ola-
rak kullanrlrr, diferi isim fiil olarak veya ortag olarak isme benzer
giirev yapar. Daha sonraki prehistorik devirde Altay dilleri bugi.i-
niin Kuzey Tunguzcasrnda yeni kaybolmakta olan ve bski Mofol-
cada ve eski Ti.irk dillerinde muhtemelen mevcfid olan gramer ba-
krmrndan uyum (Gramrnatlcal agreement) isim-fiil uyuSmasrna
rastlanrr.
Sentaks: Altay dillerinin ilk geligme dijneminde morfolojinin
daha zengin oldufuna dAir tirihl deliller varsa da o dijnemde sen-
taks yaprsr tArihi diinem igerisinde giderek katrlagan, daha az kr-
rarh ve kesin bir durum giisteriyordu. Bu orijinal iizelliklerin bir.
gogu Tunguzcada halA giiriiliir. 0zne-nesng.yiiklem srasrndaki A1.
tay dillerinin kesin ciimle dtieeni igerisinde niteleyen her zaman ni-
telenenden iince gelmektedir (rectum-regens constructlon). Hein-
rich Winkler bunun Altay ciimle yaprsr oldulunu belirlemig ve da.
ha sonra Hint-Avrupa dillerinde giiriilen osubordinationo dan ziya-
de katr bir sentaktik koordinasyon olarak belirlemigtir. Birgok
Manqu-Tunguz dillerinde bulunmayan bu husus ancak hem Tiirk
'dillerinin
hem de Mo$olcanrn tipik tarihi geligmesinin neticesidir.
Eahip olmak (to have) kargrhfrnda bir fiilin bulunmamasr yi.iziin-
den bazr dolagrk veya uzun ifadelere ihtiyAg duyulmugtur.
Ramstedt ve Poppe gibi Altayistlerin Altay dilleri igine aldrk-
lan Korece ile olan miinisebet; Kore dilinin Hint-Avrupa dili ile
olan miinasebeti yeniden giizden gegirilmeden ve Kore dilinin gra-
meri ve fo'nolojisinin tarihi bir aragtrrmasr yaprlmadan 6nce bu
miin6sdbet yeterince ele ahnamayaca$rndan burada tartrgrlmaya-
caktrr.
Bundan bagka Kore dilinde Altay menqeli olmayan yaprlar da
hAlA giiziimden uzaktrr. Aynr husus Japonca igin de gegerlidir; an-
cak Japonca etimoloji, anlam alanr gibi birgok kelime problemle-
rine sahip olmasrnrn yanrsrra Kore dilinden yapl bakrmrndan daha
homojen giiriinmektedir.
l3
 Altal' dillcrinin ijzellikleri farkh derecede d;9
:' ' -i
belirtir. En karakteristik olan morfolojik tizellikfer ^tir,"r"6qti.ri:
en hzla s'uui- ..-, ,
yede, yenili$e ve defigmeye rhmh bir kaigr koyrna gtisteren]ientaks.'
,- - r .
ve fonolojik tizellikler daha az bir seviyede ancak farkedilebilif ve .

blr derecede de kelime hazinesi iizellikleri Altay dilllrinin ural dii. ,: ,'
lcrine ve dolayrsiyle Batrdaki ldint.,Avrupa dillerine oran.geneli-k-il,: .:
glsini belirler. Ote yandan Aliay djllerini Hint-Avru$a=dilleriylg: ''.'.
_,: .i,
{gprudan do!ruya giiriiniiqte baglayan birkag isoglos vardrr. Aliay ',- ,
,

dilleri, Ural dilleri vasrtasryla, aynr zamanda kuzeydofudak'i yuki. ,

TURK DiLLERININ MU$TEREK TARAFTARI vE
3lrveQukgi(QukEi,Korak,Kamqadal)gurubuyladaba[lantrlrdrr. TEMAYULLERI
Ural ve Altay dillerini Dravid dilleriyle baglayan kelime dizisinde
oldufu kadar yapr ile ilgili (morfoloiik ve sentaktik) gdriintigteki.
rkrabahk baflan aynca inceleme konusu olmaya defer. (SPRACHBAU = DILIN YAPISI) ,

LOUIS BAiZIN

Miiterclmln notu: Terciimede miimkiin oldulu kadar yazann

iisl0buna ve dilbilimi anlayrgrna sidrk kahnmrg, ve bu sebeple
kullandlpr terminoldinin de, T,iirkiye Ttrkgesinde kullanrlan ter.
minolojiyle de$gtirilmesi yoluna gidilmeksizin elden geldifince
terci.imesine gahgrlmrgtrr.

Tiirk dilleri on iki yi.izyrldan fazla bir zamandan beri bol ve 9e.
gitli metinleile mevctrdiyetlerini or:taya koymuglardrr. Bunlar Av.
rasya'da genig bir sahaya yayrlmaktadrrlar. Bugi.in, bu diller, bu
eserde (PhTF) teferruath tavsiflerini bulaca$rmrz, gok sayrda ve
biribirlerinden qok farkh lehgelere avnlmrg bir vaziyet. arzederler.
Fakat, zamanda ve mekAndaki bu daSrnrkh$a, ve hatta
bu derece lehge farkhhfrna rafmen, bunlar, birlikte katrldrklarr,
biiyiik bir segiklikle, kendilerine has lengiiistik bir sistemle tayin
edilobilme imkAnr verert bir vapr anahatlarr biitiinliifiiinii miigtere-
ken ortaya koymaktan geri kalmamrglardlr.
Statik bir qekilde tarif edilebilen bu yapr miigrerekli[i, bu dil-
lerin zaman igindeki geligmesi srrasrnda, daha az aqikAr olmayan
bir temayiiller miigterekligiyle birlegir.
Agafrda, tabir caizse,,getitli tiirk dillerinin iiziinii tegkil, ve
onlann derin birlifini tomin eden oldukga dikkat gekici bu
miigterek hatlan bir bir giiz iiniine yaymaya gahgacafrz. Bu miina-
sebetle, srrasr iizerine: sesler, gekilbilgisi, kelime hazinesi, siizdi.
zimi konulannr ele alacaprz.

l1 l)
 A. Fonetik ve f onoloji (Sesbilgisi)
Qok sayrdaki tiirk agrzlannda giiriilen son derece gegitli ses.
lerin tamamiyle fonetik bir anlatrmr, ortak bir giiri.iniim vermek
giiyle dursun, ancak bir kangrkhk ve tutarsrzhk intibar uyandrr-
maktan 6teye gidemez. Bun? mukabil, fonolojik tahlil, yani gegitli
-he-
tiirk dillerinde fonemler sisteminin fonksiyonel incelenmesi,
men hemen ilk bakrgta, basit ve berrak, anahatlariyle tutarh bir
yaplnln gciriilmesini saflar.
Mamafih, (arapga, farsga, fransrzca, rusga vs. gibi) ti.irkge ol-
mayan dillerden, az-gok yakrn bir gegmigte ahnmrg, ve ekseriyetle
kelime hazinesinin mtihim bir krsmrnr tegkil eden kelrmelertn umu.
mlyetle tiirkgenln fonoloJtk kuruluglanmn drgrnda kalmasr hadi.
sesini burada belirtmeden gegmeyelim.
1". Vokaltzm (Unliiler diizenl)
Fonoloji bakrmrndan, tiirkgenin vokalizmi, kelimenin ltk he
ceslyle,dlfer hecelerl araslnda temel bir yapr farkhhsiyle tavsif
edilmiqtir.
(Bizzarure kdkii tegkil eden) llk hecenln vokallant goklukla
en zengin olanrdrr. Bu vokalizm, biitiin tarihi tiirk dillerinde ve he-
men hemen giiniimi.izdekilerin hepsinde (baghca istisnasr, biiyilk
gehirlerin iizbekgesi gibi kuwetli bir gekilde farsgamn etkisinde
kalmrg lehgelerdir), damakhhk (palataltt6), agrkhk (apertune) ve
dudakhhk (lablalltd)'tan miitegekkil 3 rltpktntn (corr€lattons) ta.
yin ettigi miikemmel bir simetri ile tarif edilen baghca E fonem'den
tegkil edilmiqtir. GerEekten de, 4 ijndamakh (prd-palatales) veya
iinlii (antdrieures) (: iNcE) ve 4 artdamakh (post-palatales) vo
ya arth (postdrleures) (: Xltttrt)'nrn; 4 agrk (ouvertes) (- GE
Nig) ve 4 kapah (ferm€es) (- DAR)'nrn; 4 yuvarlak olmayan
(non-arrondies)veya dudaktr olmayan (nonlablales) (= DUZ) ve
4 yuvarlak (arrondies) veya dudakh (Iablales) (: yUVARLItK),mn
qift gift biribirlerinin karqrtr olduklan miigahede edilir. (Ilerideki
briliimlerde tasvirlerinin bulunaca$) lehgelere gbre bu fonemle.
rin gok gegltlt hususi gergeklegtlrtlmelerl hadisesi istisna edilirse,
bunlar 9u gekilde srnrflandrrrlabilir.
16
Dudakhlar
Fonetikgiler, pek hakh olarak, ttirk a[rzlarrnrn gofunda, akus-
tik nitelikleri A ile I'ninkiler arasrnda olan, bu 8 fonemden neget
etmig (gegitli gergeklegtirilmeleri bulunan) 8 iinli.iye ilAveten bir 9.
"kapah e> iinliisi.ini.in mevcudiyetini belirtmiglerdir. Ancak, fonksi-
yon baktmrndan, higbir zaman 'bu
"kapah eo ne A'nin ne de I'nin
kargrtrdrr. O halde, fonoloji bakrmrndan, (ti.irkgenin bttiin i.inlt
diizeninin mi.itekAmil dengesini bozacak olan) bir 9. fonemden
bahsetmek do$ru olmaz. Ancak ("kapah eD nin l'nin kargrtr oldu!"u
durumda) A'nin olsun, (ckapah ep nin A'nin kargrtr oldu$u durum-
da) I'nin olsun, (umumiyetle birlegme ile ilgili) tesadtifi gergek.
legtirilmelerinden bahsetmek yerinde olur. Hatta, bazan
"kapah
e", kelime igerisinde higbir semantik rol almadrfr A/i kargrthprmn
bulundufu nadir hallerde A ve i arasrnda kararsrzhk gegiren bir
gegit tarafsrz gerEeklegtirme olarak giiriiniir. Her ne kadar, mi.inha-
srran A/i miinasebetiyte belirtildilerse de, ayrrca benzer kararsrz-
lrklar, ti.irkge'kelimelerin ilk hecelerinde, di$er A/t, 6llJ, O/V
giftleri arasrnda da tesadiifi olarak meydana gelir.
"agrk/kapah>
O halde, tiirk fonoloji sistemi, yukarrda zikredilmig olduSu
iizere, 3 lligktyle sonuglanan, 9 degil, 8
iinlii foneml havidir.
Mamafih, sadece tiirkmencede tam olarak korunmug olan (ve
yakutgada, yalnrz tek hecelildrde hayatiyetini si.irdiiren) dilin eski
bir durumunda, krsa (brtves) ve uzun (Iongues) kargrth$na daya-
nan, siire ile ilgiti bir 4. lltgkintn, ve netice olarak llk hecede, A, i,
O, U; A, r, o, U; 4,i,.6, E; A, I, Q, Olnun gtiri.ilmesiyle, t : 16
iinlii fonemtn bulundu[una igaret etmeliyiz. Istatistik olarak kul.
lanrlma frekansr diger 3'i.ine giire daha di.igiik olan bu 4. iligki, i.in.
siiz fonemler bakrmmdan tiirk dillerinin tarih boyunca zenginleg-
mesiyle, uzunluklarm gittikge kaybolmasrnr denklegtiren (krsa)
iinliilerin ve iinsiizlerin miimkiin olan birlegmelerinin gogalmasiy-
t7
lc kaybolrna)'a yiiztuttu. Uzun iiLnliiler (ve bilhassa A, I, O;, artrk
liilkge asrlh kelimelerdc si.ire ili:;kisini diriltmeksizin, yabancr dil-
lcrden ahnma kelimelerle (meselA : osmanhcada, arapga ve farsEa.
dan ahnma kelinrelerle) Ae$itli tiirk dillerinde yeniden ortaya grka.
bildiler'. Briylc ahnma kclimelerde bilc, uzunluklar, yaygrn kullanr.
Irgta krsalm;r temaviilii g,iisterirler.
ilk hece drgrndaki hecelerin ve miinhasrran eklerln vokaltzml
lbnolo.ii bakrmrndan daha az Eegitlilik arzeder. Eski ve Orta tiirk.
gcdc, btr iinceki hecenln i.inliisiiniin 6nlii veya arth olmasrna giire
(iinlii ahengi : harmonie vocalique) herbiri iindamakh veya art.
damakh 2 gerqeklegtirilmeye sahip 3 fonemle (A, i, U) tayin edil-
tnistir' : Avnr kclinrcnin biitiin iinli.ilcri rinli.i veya arth olacak qekil-
clc; A, <ir veya (a) olarak; i, rir veya ,.ro olarak; U, oiin veya ruD
olalak gerqeklegtirilir. Bu gartlarda kelime, yekpare olarak, ya
iinlii iinliili.i srnrfa, _va arth iinliilii srmfa dahil nlur. (Ilk hecenin
baskrn olduEu) tiirk dillerinin fonoldjik yaplsrnln fonetik neticesi
olnlak l'rtr darnakh tnlii ahengi (harnronie vocalique palatale =
BIIYTIK IjNI-U IJYUMU : KALINLIK - iNCELIK UYUMU); ma.
mafih, ozbek a$v.larrnln en g<lk farsganrn etkisinde kalmrg olanlarr,
i'nin d:ri'ra (r sesinin olmamasr scbctriyle) <inlii *lo iinliisi.i ola.
'c
lak ger'geklcatirildili bazr lchqelcr miistesna, umumiyetle gafdag
tiirk afrzlarrncla muhafaza edilir.
Hcr nc kardar, eski ve orta tiirkgede, ve gafdag tiirkmencede,
ilk hece ch;rndaki hecelerde uzun iinliilerin izleri varsa da (a/a i/r,
i/u; t\/a, ili ti/u gibi 12 gergeklegtirihnesiyle bagta olmayan
(non-initiaux) 6 iinlii fonemle belirtilecek olan) siire iligkisinin be.
lirlc.vici vc umumi ehen-rmiyeti haiz fonksiyonel bir roli.i olmadl$r
gtiriili.ir'. 6 lonernli bagta olnrayan (non-initial) bir iinlti sistemi
ti.ilk dillerinin tarih ijncesi devresinde bi.iyiik bir ihtimalle mevcul
olmugtur. Ancak, tarihi devre igerisinde, umumiyetle 6la, l/t, i/u
r;el<lincleki 6 gergeklegtirme ile bu 3 foneme inmigtir.
Bununla beraber, cski bir devreden bu yana, bu 3 f<lnem igin
("r" scsinin .voklr.rsu sebebiyle i'nin daima oi, olarak gergeklegtiril.
difi) valnrz .5 gerjeklcgtirme_yi btrlundrrrma, yahut aksine (kapah
i-inliilij lrecelerden sonra it/u, ve agrk iinliilii hecelerden sonra ti/o
olalak fl'nun gcrgeklc'ltirildiEi) 8 gcrgeklegtirmeyi bulundurma,
vahrrl ckr l>unlann arasrndaki rrriimkiin olan sistemleri bulundurma
l8
(7 gerEekleltirme: A igin ii/a; i iqin t; ve yukartda oldupu gibi U
igin n/u/d/o) temayiiliinde olan lehgeler giiriilmektedir. Bu ger'
Eeklegtirme Eegitlilifi, fonksiyonel bakrmdan, A, l, U'dan ibaret te'
mel 3 fonem'in varhlrnr gizleyemez.
Modern tiirk dillerinin ekseriyetinde, ilk hece drgrndaki bu 3
fclnemli sistem, eski devrelerden beri, bizzat kendileri de kangtrrrl'
mrg olarak bulunan i ve U fonemlerinin llu i/u gekillerinde ger'
qeklettirilmelerinin izi olarak. giiriilen llerleylci dudak benzegtir'
mesi (asslmtlation labtale progressive : KUQUK UNI-U UYU'
MU = DUZLUK-YUVARLAKLIK UYUMU) hadisesi neticeSiNdc
ortaya grkan kangrkhk yi.iziinden daha da basitlegmigtir. Ohalde,
tlk hece drgrnda, 2 foneme indlrllmig blr iinli.i slstemi siizkonusu-
dur: Hemen hemen giiniimiiz a$rzlarrntn hepsinde bu 2 ftlnem
A, I'dir.
Bu iki fonem, lehEelere gdre, oldukga degigik savrda gergek'
legtirilmeye sahiptir : Bazr tiirkmen a[ularrnda (A; iila; i : i/r ol-
mak iizere) 4 (herbiri iein 2); modern Tiirkiyc ttirkgesinde (A iEin
ii/a olmak izere 2; i igin blr dnceki becenin dudakh olmayan i.-in-
liisiinden sonra Judakh iinlii ahengl (diizltik'yuvarlakhk uyumu)
kapah (dar) iinliilert tayin eder- i/r, bu hecenin dudakh iinliisiin'
den sonra ii/u olmak iizere) 6; krrgrzcada (dudakh iinlii ahenginin
umumlleqmest ile, bir ijnceki hecenin dudakh olmayan iinliisiinden
sonra A isin 6/a ve i igin i/r; bu hecenin dudakh iinliisiinden sonra
A igin 6/o ve I igin ti/u olnrak iizere) 8 tanedir. Miimkiln gerEek-
legtirmelerin gegitliliii ne olursa olsun, fonksiyonel baktmdan sa-
dece 2 fonem stizkonusudur. Vokalizmin bu fakirlegmesi tarih ba'
krmrndan konsonantizmin zenginlegmesiyle denklegtirilmigtir.
Qetitli tiirk lehEelerinde gdrtilen diftonglar, fonoloji bakrmrn-
dan, ya bazr iinlii fonemlerin gerEeklegtirilmesiyle (uzunlar, umu'
*6, vs.), yada iinlii ve iinsiiderln blrleg'
miyetle: krg. yakutga uo =
tlrilmesiyle (yarr i.inliiler: gegitli kaynakh y veya w) temsil edilir.
Ne olursa olsun, bu diftonglar miistakll fonemler tegkll etmezler.
Aynr kelime igerisinde miistakil iki tinltintin birbirini takibi, veya
hiatus, ttirk fonolojik sistemi iqin hesapta yoktur. Ara iinsiizlerin
diigmesi hadisesi sonunda tesadiifi olarak biiyle bir durum meyda-
na gelirse genellikle bir aytncr iinsiiziin (ekseriyetle bu y'dir) ara'
ya girmesiyle bu diigen iinsiiziin yeri doldurulur.
t9

2o. Konsonantftm (Unsiizler diizenl)
Ti.irk dillerinde, konsonantlzmln zenglnll$nln vokallzmtnklne
ters olarak deft9tifi ve, diakronik olarak, konsonantlzm bakrmrn'
dan bir zenglnlegmeyle birlikte tamamiyle btr vokaltzm faktrleqme'
st yiiniinde tekAmiil gegirdifi gok dikkat Eekici bir husustur.
En arkaik di.izeyde, ilk hecenin vokalizminin b0yiik zenginlifi'
ne aqrklayrcr sebep olarak kellmenln tam bagrnda bulunmasr gere'
ken iinsiizler (consonnes lnltiales absolues) bakrmrndan biiyiik btr
faktrllk giisterilebilir; ilk hecede 16 iinlii fonem yanrnda, ilkel bir
gekilde, sadece kelimeyi baglatabilen 7 iinsiiz fonem vardr (VIII.
yy. Ycnisey ve Mololistan kitabeleri) : "srfrr" fonemi (iinsiiz yok'
lu[u: iinliiyle ba9lama), qok yaygln, ve sadece 4'ti patlayrcr (B',
T-, K-, Q-) ve 2'si srzrcr (S-, Y-) olan 6 hahkf fonem, ton'
luluk iligkisi (corrdlation de sonoritd) olmaksrzrn (kelime bagrnda
hissedilir tonlu ve tonsuz kargrthSr yoktur), ve hlgblr bagta iinstiz
guruplan tegkll etme lmkAm bulunmaksrzrn kullanrhyordu. Di$er
iinsiiz fonemler, sadece ahnma yabanct kelimelerin bagrnda (95d,
irancadan ahnma unvan) veya istisnai hususiyeti olan kelimelerde
(som kelimesi nil nne?o) giiriilebilirlerdi. K- fonerni, ijnlii iinliile-
rin iiniinde iindamakh (nk-o, az-gok uyumugamrg"), ve arth iin'
liilerin tjniinde artdamaklt (uk-o, artdamakh) olarak gergeklegti'
rilmigtir. Kelimelerin iginde daha zengin bir konsonantizm vardr:
3 glfti ctonlu/tonsuz" 7 patlayrcr (P, B; T, D; K; G; 9), 4 genlzll
(M, N,0, N),4 suncr (Y, S, Z,;),2 alscr (L, R) olmak iizere top'
lam 1? iinsiiz fonem gdriili.ir. Damak iinsiizleri ve akrcr L kelimenin
ilnliilerinin dnlii veya arth olmasrna bafh olarak iindamakh ve art'
damakh olmak tizere (K/K, G/ G, L/L) ikiqbr farkh gergeklegtiril'
meye sahiptiler. Btimolojik olarak, srzrcr Z ve $, akrcr R ve L ile
srrasr iizerine de$igtokup oluyorlardr (F.lz ve L/$ de!'i9toku9u)'
Her tiirli.i iinsiiz btrlegmesl hece bagrnda miimktin gdriilmliyordu;
hece sonunda milmkiin olan birlegmeler ise smtrh saytdaydr (akr'
cr + tonsuz patlaytct i NT, NQ; ST; RS).
Qetitli ti.irk dillerinin geligmeleri siirdiikqe, ve bilhassa yaban'
cr kelimelerin ahnmalartntn tesiriyle, konsonantlzm, bagta fisrltrh'
lar (H, E ) ve stzrctlar (F, V) baktmrndan umumlyetle zenglnleqtl,
ve patlayrcrlann otonlu/tonsuzn kargrth[r ekseriyetle (tonlulann
ortaya grkmasiyle Q/C'nin de dilde kullanrlrr olmasrm hazrrladr;
20
bununla beraber, yumugak genizli iI umumiyetle kayboldu. Bu hu'
'
susta daha fazla bilgi igin, gegitli lehgelerle ilgili monografilere ba'
krlmasrnr tavsiye ederiz. Ekseriyeti igin, bunlann, kelime bagrnda
eski tiirkgenin kabul ettifinden daha bilyiik bir iinsiiz gegitlilifin€
bugiin musamaha ettikleri hususiyetle dikkati gekmektedir.
3". Vurgulama (Accent tonique)
, Vurgunun yeri ve (kesafet ve yiiksellik bakrmrndan) gergek'
leqtirilmesi lehgelere giire deligiklikler arzeder, fakat umumi te-
mayi.illere de uyar: gok kullanrlan kelimelerin ilk ve son heceleri
vurgulu olma temayiililndedir; bazan asrl vurgu ilk hecenin iize-
rinde ve son vurgu ikinci derecededir (iiyle geliyor ki, eski olan
gekil dc budur), bazan da tersi olur (meseld, Tiirkiye'de). Her ha-
liikArda, (ne bagta, ne de sonda olan) orta heceler normal olarak
vurgusuzdurlar ve bu yiizden Eegitli fonetik hadiselerin zuhuriyle
iinliilerini kaybetme temayiiliindedirler. 3 heceli bir kelimenin bu
yiizden orta hecesini kaybettili gok yaygm olarak giiriiliir: ogul
"o!ulu; ogul-r>ogh
uoflu> vs.
Mamafih, tiirkgenin vurgusu, kendilerinden tince gelen hece-
nin iizerine vurguyu atan ardarda konulmug btttgken ek, edat ve
kellmelerln varhlr sebebiyle daha muhtelit bir durum gijsterir: uy.
gunluk bildiren +[ eki (tfirkSii otiirkge/tiirk vari"), sona getiri-
len gahrs zamiri (ttirk ben <tiirkiim>) vs.
B. Morf oloji ($ekilbilgisi)
Ti.irk dillerinin baghca morfolojik hususiyeti bunlann hemen
hemen mi,inhasrran soneklt dlller olmalarrdrr. Gergekten, katrksrz
ve basit olan sonekleme, hemen hemen tiirk rnorfolojisinin kullan-
drlr tek yoldur: asrl tiirkgede, (yabancr dillerden ahnma kel'imeler
miistesna) ne tjnek, ne ktiktin iinliistinii deligtirmek, istisnai tiir'
den nifade kuvvetlendiricio birkag tegkil hesaba kattlmazsa (uyan'
krh kelimeler) : uygurca itg m-iig (av>, ortat'iirkge yaq yu9 uyegil'
lik", vs.) vardrr.
Kelimenin kiik unsuru, isi'm veya fiil, defigmez olarak kalrr;'r
bazan miigahede edilen iinsiiz deligtokuglan (hususiyetle tonlu ve
Nonsuz arasrnda) tek btr fonemin gergeklegtirilmesinin birlegtir-
meyle ilgili defiqmelerine tekabill eder (biiylece, osm. gecit "gegit",
akk. geEid - i).
2l
 Sonekler clc, f<lnoloii bakttnlnclan de$igmezdirler, ancak' fone'
tik gerqeklegtirilnrelcri, kelirneyi r.rre1'dana getiren unsurlara ben'
,"t,ri" ii" clefiqirler (kelimenin ii'li.i veya artl iinliilii srmfa dahil
,,l,na.rno gore'on damakh veya artdarnakh olarak damak iinsiizle'
r.inin vc L'nin gerqeklegtirilmesi; i-inlii ahengi). Sciz geligi, isimden
nriicert'et isin'r ti.ireten tiirkqe Jlk soneki, duruma gtire osmanlt'
cada: lik, hk, Jtik, Ju[<, ve vine, miiteakip iinliiniin iini.inde,-.lly"
-lt'-, -liiy-, -lu'- olarak gergeklegtirilecek; ama daima 6lifttr'd€ olan 3
n-ynr fonolojik unsur sdzkonusu olacaktrr.
Soneklerin tasnifi igin, Bay Jean DENY'nin uygun ve miikem-
rncl terminoloiisini kabul ediyoruz (kr$. Bibliyografya) :
Once yaprm (suffixes de ddrivation) vc aeklm eklert (sufftxes
de d6slnence) arasrnda bir ayrrrm yapmak gerekmektcdir. Birinci
ler kelime lrazinesinin zenginlegmesine hizmet cder, ve isimlerden
vcni isimler (islmden lslm tiireten ekler = suff. de noms ddnoml'
natlfs), fiillerden yeni isimler (fitlden lslm tlireten ekler = suff.
rlc noms ddverbattfs), liillerden yeni fiiller (flllden fltl ttireten ek'
ler = suff. de verbes ddverbatifs)' veya isimlerden yeni fiiller
(lsimden fiil tiireten ekler = suff. de verbes ddnomlnatlfs) tegkil
oderek scizli"ipe taallfrk eden semantik bir vazif.eye sahiptirler. Her'
hangi bit gekinr eki altnanrtg, basit veva tiiremig isim veya fiillere,
isim veva fiil tabanr (bases nominales ou verbales) dersek (Bay
Jcan DENY'vc gi-rre) a5afrclaki tablovtt elde ederiz :
Basit I fiil kijkii' sev' (sev- (rnek)o'
tnbanlar ! isim ktjkii : 19 oi9".
i liilden ti.iremig fiil tabanr: siiv'dir' "sevdir-(mek)o'
'Itircrrris ) ;tirn.i"n tiiremir; fiil tabanr: ig'le' uigle-(mek)o'
tabunlur ) fiitd"n tiiremir; isim tabanl: sdv'gl nsevgi".
l, isimrlen tiiremig isirn tabanr: i9'9i uiggio.
lkinci, iiqiincii vs. dercceder.r ttirr:mig, veya tiiremiglerin tiire'
rrii$leri tabanlar olabilir.
Basit vcva ti.ilcrni5 islnr tabanr tckil ve gahrssrz (=iyeliksiz)
valrn hal (cas absoltr) vazifesini giiriir (iiv uevo; krq. iv-liir <evlero,
22
iiv-lm <evim>, vs. ..., gekim ekleriyle techiz edilmig, ohalde, artrk
isim tabanlan olmayan gekillerdir), ve ftil tabaru bir, Z. teklik 9a.
hrs emir de$erindedir (sdv! uscvlo; krr;. siiv"di osevdiu, s?iv-ip <se-
vip,, gekim ekleri almrg, r'e artrk fiil tabanr olmayan qekillerdir).
Normal olarak, ttireme sadece tabandan hareketle yaprlrr, ve gra-
merle ilgili gekim ekleriyle tcchiz edihniq qekillerden yaprlmaz (ba
zr istisnalarr: osm. giin-dn ogiindeu, gi.in-diiJik ogiindeliko, vs.).
Qektm eklerine gelince, bnnlar bir gramer deperine sahiptir.
ler, ve isimlere getirilen fiillere getirilen ekler olarak ayrrhilar.
lslmlere getk{len geklm'e eklert (d6sinences nominales), (asla ge.
rekli olmamakla birlikte) vrErldrklarrnda gu srrayr takibederler:
1'.) gokluk eki; 2'.) gahrs eki (ekseriyetle nmiilkiyet ekio; ismin
gergek ugahrs gekimi"!); 3",) hal eki; 4".) bazr hallerde, -ki gii-
relik eki (=particule relalive). Tabana do!rudan doSruya birle-
gebilen ftil gekimi eJ<lert (d€sinences verbales), baghca: emlr,in ga-
hrs ekleri; zarf-fiillerin (gahrssrz) ekleri; (fiilin tarzrm meydana
getiren: -r'li genig-zaman vs.) ftil klplertnin (gahrssrz) ekleri. Bag-
ka gekim eki olmaksrzrn (gahrs eki olmaksrzrn) fttl ktpt eki bir 3.
gahts veya mechul gekli tegkil eder; bazan aynr zamanda isim taba-
nr olarak da vazife giirebilir (etimolojik olarak, esasen siizkonusu
olan fillden islm yapmadrr). Fiillere getirilen gahrs ekrerini geliq.
tirmiq olan ti.irk dillerininkilerde, bu ekler hemen fiil kiplerininki-
lerden sonra yer alrrlar. Fiilin bu gahrs eklerinin isim mengeli ol-
dufu (umiilkiyetu gekilleri veya sona getirilmig gahrs zamirleri)
esasen dikkati gekmektedir. Tiirk dillerinin ekseriyetinde, fiilin ba-
sit gekillerinin yanrnda, bitigen bir yardrmcr fltlin takibetttgt bir.
birleqik fltl kipi gektlteri vardrr (oolmako fiili yahut geqitli durum
fiilleri; bu Fiil kipi gekli ekseriyetle gergek blr ekleme unsuru ol-
ma temayiiliindedir: osm. gdl-ir-di ngelirdi", genig-zaman kipi gdl-
ir, *idi .idin> di).
Umumi bir tarzda, ti.irk dillcrinin tarihi tekAmiili.i, basit qekil-
leri ve birlegik gekilleriyle, oldukqa muhtelit, gergek bir fiil qeki.
mi tegkiline dopru yol almaktadrr; ilkel bir tekilde sadece tarzt
(
= aspect) ifade eden ftll kipleri (: thdmes verbaux) ayrlca za.
man de$erleri (- valeurs temporelles) yiiklenmeye temayi.il et-
rnektedirlcr. Bu bakrmdan, tiirk dilleri, ekseriyeti iEin, hint-avrr_rpa
dillerininkilere benzer bir istikamette geligmeye meyletmektedir.
ler'. Fiil pekillerinin btr zenginlegmesi kargrsrnda, biiyiik bir ekseri
23
yetle, isim Eekimi gekillerinin bir gerilemeye ufradrlrna $ahit olu'
nur (-n'li vasrta halizarf gibi bazr nisim halleri"nin kullanrltqr ge-
rilemcktedir).
Ti.irk dillerincle, (miizekker, mijennes ve bitaraf gibi) gramer
bakrmrndan cinsiyet yoktur, ve ('16r ile yaprlan) 9ok1+ faleso'
risi yakrn ,u*"riu ihdas edil'migtir; otekliku durumundaki kelime
ekscrivetle kollektif bir: delere sahiptir' Gramer uyumu yoktur:
isim, srfat cllarak ister epitet, ister atribii durumunda kullanrlmrg
olsun defigiklile uframaz (gekim eki almamrq isim tabanr); aynt
deliqmezlik zarf igin de sijzkonusudur.
Ti,irk dillcri isim ve flllden bagka geqitli defigmez pargacrklar
(: particulcs invariablcs), hususiyetle (batr dillerindeki tingekim
cclatia*nrn tutan) sonEekim edatlarr da bulundururlar. Bu
edatlar da, 'erini
esasen, etimolojik olarak isim veya fiilin isimle$mi$ $e-
killericlir. Bu parqacrklann bazrlan kendilerinden 6nce gelen keli'
rneye birle$*"k, u" bir Eegit bitigken ekler durumuna gelmek te-
mayi.ilii gcisterirler ( +blr-ll'6 ubirlegtirerek" > eski tiirkge btrlii
.ile> ) osm. ild <ileo ) -(y)lii *ile')'
Tiirk dillerinin tasrlfl olmayan karekterinin sonuglanndan bi'
risi, gekim eklerinin umumi bir desere sahibolmalarrdrr (ijrn.,
+ -ler biitiin kelimelerin Eokluk geklini yapmakta kullamhr);
herblrt blr 9e9tt de[igmeztlk giisteren dalma aym kalan eklerln bu
mekanlk eklenmesi tgtn ofiil Eekimio vs nisim qekimi" terimlerini
muhafaza etmek yine de uygun giiriiliirse, sadece tek bir "fttl gekl'
mlonln ve tek blr *lsim geliilml"nln varhfrdrr.
XIX. yy. gramercileri, birbirini ardarda takibeden eklerin
Srlmasrnr esas alan tiirkcenin bu morfolojik usuliine
<iltisak",
6u usulii baghca kaide olarak kabul eden dillere de oiltisakio de.
nriq;lerdir. Katiyet gcistermeyen bu tabirler, giiniimiizde terkedil'
rneye yiiztutmuglardrr. Ti.irkge igin .soneklemeli btr dtl" demek
daha dofrr.r olur. Bu ekler bazan gok sayrda olabilirler; krg' osm'
Tiirk-lii-s-tir-?i,m[-dikliirlmlz-d6n-ml-sln.iz? "Tiirklegtlremedtk'
lerimlzden mlslnlz?r.
Ancak bu gibi ijrnekler istisna tegkil edecek kadar azdtr, ve
sayrda eki olan, hatta eksiz olan tiirkEe krsa kelimeler Eoktur; kr;.
osm. iiv ugv,, trt$.trrEo, giil-dl ogeldi', vb' Bir fikir verme kabilin'
24
den, Tiirkiye tiirkgesiyle yazrlmrg gi.ini.imiiziin mensur metinlerin'
de, kelimelerin ortalama uzunlufunun 2.6 heceden fazla olmadrSrnt
belirtelim.
C. V o k a b ii I e r (Kelime hazinesi)
Qegitli ti.irk dilleri, miiqtereken, nyerlio denilebilen ve hemen
hemen (alaEr yukan MS 700 yrllarrndan beri bilinen) eski ttirkEe-
ninkine tekabiil eden oldukga geniq bir kelime hazinesini ortaya
koyarlar; 12 yldrzyilr boyunca, gtiphesiz, az gok miihim sayrlabilecek
semantik tekimiiller kaydr ihtiyatla bir yana brraktlacak olursa,
bu kelime hazinesi hemen hemen tamamiyle korunagelmigtir. Bu,
hususiyetle, Mo$olistan'rn ve Altaylar'rn Eski Tiirkleri olan Orta
Asya'nrn bu goban ve avcl gdEebelerinin kelime hazinesidir. Hatta,
(giinilmiizde biiyiik qolunlufu tepkil eden) yerlegik hayata gegmig
Tiirklerde, gtigebeligin eski kelime hazinesi, yeni hayat qartlarrna
uydurulmug olarak devam etmektedir: giiyleki, ngadrrrrn adr olan
+[b (osm. iiv) gayrimenkul uev"i igaret eder, agiret Ea[rnrn akra.
bahk isimlerinin muhtelit diizeni hemen hemen bozulmamrgtrr,
hayvan yetigtirme ve avcrhkla ilgili terimler biiytik bir zenginlik
arzetmektedir. Umuml bir gekilde, (mohim bir krsmr mo$olcada
bulunan) bu eski kelime hazinesi tamamiyle miigahhastrr: miicer-
ret terimler nadirdir ve zihni kavramlar en basit ifadeye indirilmig-
tir.
Tiirk dillerinin kelime hazinesinin bu yerli kaynafrnr tegkil et-
msye yarayan, tiiretme ekleri almrg veya almamrg olsun (krS. Mor-
foloji), ktik unsurlan, umrmiyetle tek heceli, ve daha seyrek ola-
rak da tlrt hecelldlr: al- "almako, k[l- "gelmeko, y6g uyag>, ki.in
yr.
<gi.inego, vb.; lrara nkarao. Bu normal kiik unsurlarrndan bagka,
ve
hem eski tiirkge, hem de yeni tiirkge, muhtemelen (ekseriyetle -l
veya -r ile) genigletilmiq, bazan fonetizmin ahgrlmrg kanunlarrm
hige sayarak, fonetik gafngrm de$erlerinden dolayr tegkil edilmiE,
ve bilhassa tiiretme ekleri ildvesiyle, daha sonra normal kelime ha-
zinesine ithal edilmig olacak olan isim veya fiillerin kayna$rnr te;-
kil edebilen tek veya qok heceli (onomatopeler, deskriptif kelime-
r ler, sevgi ifade eden akrabahk isimleri vb. gibi) manldar kellmele.
l
* rl hemen hemen tamamiyle ar^rya g6re yapabilir. Bu manldar teg-
az t liiller biitiin tiirk dtllertnde gok verlmlldtrler. Krg.: to[r! darbe sesi
,f
;t.
(buradan: tok-malt otokmako;. h'nin kuwetli telafuzziyle hop! srg-
f rama gafrrgrmr (buradan: hop.la. uhoplamaku); ata (ataD (bura-
[.
:2
25
-!
i
:i:
i*
rlan: atalrk natalrkn); pat! gi.iriiltii, pat-rr! aynr manada (burdan:
pat-la- upatlatnako, pat-lr-da- opattdarnako); vb...
Attcak, r't:rli ltijk uusnrlarn vc inanidar te;killer, kedilerini ku-
slliln nrillrtlcrdcn, hcnrcn lremcn clainra gittikgc Eofalan miktarcla
rrlrtmr$ ki-iltiir nnsurlannr sindirclikleri anclan itibarcn tiirk halk-
lrrrtnrn ilrlivaqlarrna :rrtrk ccvap vcnncz oldular. Geligen her dil
I'il)i, liirk(-'c, talilri bilirrcli_tinclen bcri, onlardan, saytstz vabancl I(e-
lirrrcvi alrnaktan gcri <lurrnach. Bu alrnma kclimcler, bilhassa yer.
legik hayalrn kelinre hazinesiyle (z)raat, pehir vc tica.retle ilgili), ve
cntellelrliic! helinre hazinesivlc (din, ide<.,loii. ilirn ve teknikle il-
lrili) ilgilidir.
Iln cslti clcvlccle (MS 700 yrllirnnil cloflr-r, Mofiolistan ve Yeni.
scv kitabclclinclc), alrnma unsurlarrn rnal'rrcci gince vc lranca'drr.
Dalta sclrrra, vc 1000 .yrllanna kadar, maniheizmin ve budhizmin
tcsiri, irarrca'clan, gincc'clcn ba;ika hintge'clcn cle (sanskritge) yeni
lo'imlerin kabuliinc yolaqtr. 1000 yrhndan itibaren, tiirk halklarr.
ttrn ckseril'ctinin uittikEe islAnrlaqmasr, bunlann dillerine, miihim
ttriktarda farsga vc arapga terimleri soktu. >tUt. vy. da, Cengizhan'-
Irr rrruzaFfcriycti bir miktar mofolca kclime ile tiirk kelime hazine.
sini zerrginlegtirdi, ancak, neticede tiirkEe (uygurca)'den dil un-
surlarrr alan bilhassa mofolca oldu. Orta Qafrn sonundan 1800 yrl-
larrna kaclar stiriip giden asrrlar b<.ryunca, Tiirklerlc Avrupahlar
nrasrrrcla tcnraslar gofialdr; ancak, nc (bagta rumca ve ltalyanca
olrnak iizcrc avmpa dillerinden kclimcleri osmanllcaya sokan) Os-
rnanh Tiilklcri tarafindan Bizans imparatorlufunun fethi, ne de
Rus inrparal<lrlu[u ile Orta-Asva'nrn oTiirk-Tatarlarr,nrn devamlr
lcrrraslalr, b:r;lrca mijktesebatrnrn arapqa-farsga olmaya devam et.
li1!i ti.irkr-cnin kclime hazirrcsini dcrinliline de$igtirebildi. Ancak
ve ancak XIX. r'c XX. r'iizyrllardadtr ki, Ti,irkler, genig bir gekilde av-
rtrpa <lillcrirrin kclinrc lrazinesinden favdalandrlar: Bilhassa Tiirki-
ve'de fransrzca'darr, rrc Orta-Asya'da rusga'dan ahnma kelimeler re.
vat' buldtr. 192O'lcrclen itibarcn, hir vandan Tiirkiye'de (ekseriyeti
fransrzca olnrak 'iizclc) batr dillerindern yeni terimlerin, ve SSCB1
luirl r,c Cin'in tiirkgc konuSan halklarrnda rusga'dan yeni terimlerin
nlrrrnursrna clcvaur cclilirkcn, tiirk lcrnguistik sahasrnrn hemen her
tarafrnda kelime hazinesinin eski .yerli kaynaklarrndan hareket ede-
rek yeni terirnlerin yaratrlmasrnda giisterilen blr gayrete gahit olu.
ruur' (lirs. hrrsrrsir,cllc,'Iiirl<ive'dc mevdana getirilmig neolojizm:
<iiz tiirkge").
26
Qeqitli tiirk dillerine, yabancr kelimeler, edebi ve llmi ahnma
kelimeler veya halk tarafindan ahnma kellmeler olmalanna giire
farkh fonetik gekiller altrnda girmiglerdir; ilk durumda, bunlar,
ekseriyetle tilrkEenin fonetizmi ile ters diigen, kendilerine has fo-
netik hatlarrnr miimkiin mertebe muhafaza ederek, miimkiin oldu-
!u kadar sadrk bir qekilde tiirkEeye aktanlmrglar; ikinci durumda
ise, bunlar, iinlii ahengi, ti.irkge iqin kararh olmayan baglangrg iln-
siiz veya iinsiiz guruplarr tiniinde iinlii iintiiremeleri vb. gibi tiirk-
genin fonetik kanunlanna az gok derin bir gekilde bir uydurma ile
defigikli$e ufiratrlarak ahnmrglardlr: osmanhcada u.rus (rus>,
t-skiilii *iskelen <ital. scala vb...; bizzat ilmi ahnma kelimeler
bile ekseriyetle fonetik defigmeleri icabettirirler: qiiyle ki, tiirkge
iEin kararh olmayan iinsiiz, guruplanrun bir tiireme iinlii ile aynl-
masr: pisiglk (frs.) "psychiqueo, flklr veya plktr (arap. fikr)
kiro, vb....; srksrk (ilml kelime ve halk kelimesi) olarak ikili
"fi
(doublet) gekiller de giiriiliir: gtiyle ki, fransrzcanrn uchaussdeo ke-
limesi, Tiirkiyede, resmi kelimq.plarak gose, kiiyliilerin a$zrnda so.
sa, susa geklinde kargrmrza grkar.
Osmanhca'da oldupu gibi, geligmeleri boyunca bazr edebi tiirk
dillerinde,'(bu durumda arapqa-farsga'dan) ahnmrg sayrsrz kelime.
lerle birleptirilmig olan yerli kaynaklann imkinlarr erigilmez zen-
ginlikteki bir kelime hazinesinin tegekkiiliine imkAn vermi9tir; Al-
taylardaki bazr aqiret afulannda oldufu gibi sdzlii olarak kalmrq
olan di$erlerinde ise sdzli.ik qok fakir durumdadrr.
D. Sen taks (Sijzdizimi)
Tasrifi olmayan, gramer uymu bilmeyen ve ciimle iginde ke.
limenin roliinii kesinlikle bizzat belirtmeye kifayet eden qekim ek-
lerine hemen hemen sahibolmavan tiirk dilleri, bir uyum sentak-
sinden qok, hemen hemen miinhasrran bir durum sentakslntn sa-
hibidirler.
(giirde oldu[u gibi) i.islup gozeterek takdim tehir yaprlmak.
slzrn, ve (serbest konugmada oldu[u gibi) ifadenin manasrnr giig
lendiren hususi vurgulama veya davranr;tn yardlmlarr olmaksrzrn
yaprlan, hissi olmaktan uzak baya$r sentaks sijzkonusu oldufunda,
ti.irk ciimlesinde kelimelerin srrasr Eok umumi bir pekilde tek ve
biltiine gamil bir kanun tarafrndan diizenlenir: her kellme, gramer
27
 bakrmrndan balh oldulu kelime veya kellme gurubundan 6nce yer
ahn
t/Bdyl"rr, iizne yiiklemden (-Eok yaygrn bir
wkilde-, fiil ciim'
Iesinde fiil, isim ci.imlesinde isim) iince, ve belirten belirtilenden
<ince gelir: srfat tavsif ettili ismin tjniinde, zarf fiilin 6niinde, tam-
layan isnrin veva tamlanmrg fiilin iiniinde, bir songekim edattna
baih isim bu son gekim edatrnrn ijnilnde, vb.... yer alrll.u
Durumunkileri tamamlayan sentaks usulleri ikinci derecedeu
ve az sayrdadrr; gdyleki, bir bagka isim veya bir zamir tarafindan
tamamlanmrE isme ilAve edilmiq (Osm. Miihmlidtn dv-i oMehmed'.
in evio (=de Mchmed, sa maison); senli$enli konugmada hatrlatr-
cl ek almaksrztn blzlm flv yanrnda blzlm dv-lmtz nevimizn (:de
nolls, notre maisonu) durumla ilgili bir vaplyr kuwetlendirmek
ve belirtmek igin hatrrlatrcr emareler (3. gahsrn eki, veya
-(s)tolarak
difer "mi.ilkivet" denilen ekler)'in ilAvesi; bitigken iglem
gdren ve biz.zat kendisine kifayet edecek olan bir isim ciimlesinden
sonra ilAve edilmiq olan gahrs zamirleri veya fiil mengeli parqacrk-
lar (biin Tiirk biin - biin Tiirk nTiirkiimo = uben Tiirk (ben)o;
iiv blzim-dlr : dv bizlm oev bizim(dir)o - oev bizim); vs....
Yine, tiirk dillerinde gok umumi sentaks usulii olarak, 6zne
gurubu ile ftll gurubu arasrnda (modern noktalamada, bir virgiil
veva noktah virgiille belirtilen) bir duraklamanrn mevcudiyetini
belirtmeliviz. Btiylece, ahgrlmrg birbirini takibetme: dznenin tam.
lavanlan, ijzne, durak, fiilin tamlayanlan, fiil diizeni igerisinde ola-
cak, ve lsim ci.imleslnde de, 6zne gurubuyla yttklem lsml gurubu
arasrnda aynr durak miigahede edilecektir.
Yabancr ilgi ve ba[lama unsurlan almrg olan edebi diller (Osm.:
arapqa-farssa ballaqlar ve ilgi edatr kl 4farsga k?i) drlrnda, tlgl
zamlrlerinin ve ballaglann yoklu[u, tiirkqede, ilgi ve stra ciimlele.
rini veva tabi ciimleleri imkAn drqr krlmaktadrr. Gegerli dilde, sr-
ralama veva tabi krlma gdriilmez, ve metinle agrkh$a kavugturul.
mrrg basit bir yanyana getlrme bu ihtiyaglart kargtlar. tlgi kuruluq.
larr, ilgili fiilin (muhtemelen, masdar ismi, manttki iiznenin yerinl
tutan, ilgi veya yaltn halinde bir "isim tamlamast, olarak ortaya
konur) tamlayanlart olacak gekilde kurulmug tamlayanlarla techiz
. cdilmis srfat-fitller veva masdar isimleri yardrmiyle kurulmug ifa'
de kahplanyla telAfi edilir; biivlece, avrupa dillerinin analitik tabl
ciimlelerinin yerini tutan sentetlk malriyette ctimlemsller meydana
28
getirilir. Sadece, gart ve thttmal ci.imleleri (fransrzca: usi...o) tiirk
dillerinin ekseriyetinde olduSu i.izere, bir baglama edatryla defil
de, farazt flit gektllertyte (eski tiirkgede -siir, osm. -sli) ifade edi-
lirler.
Edebi dillerde, ve bilhassa klasik osmanhcada, yabancr diller.
den almmry sentaks usulleri (<lsm.: arapga-farsga baflaglar, farsga
izdfat, vb.) azgok derin bir gekilde tiirk ciimlesinin yaprsmr depig.
tirmigtir. Yine, (hrristiyan uygurcasr, Polonya karaimcesi gibi) Ee-
fitli ttirk dillerinde yabancr iirnelinin azEok sadrk bir taklidinin,
sentaksi azgok tamamiyle degigiklige ulrattrfr terciime edebiyat-
lar mevcuttur. Benzer hadiseler, gtiniimiizde de, tiirk dillerinde
basm haberlerinin acele terciimeleri yaprlrrken meydana gelmekte.
dir.
Nihayet, her tarafta, vurgulama ve davranrg gibi kesinlik belir.
ten usulleri kullanabilen sdzlii dll'in, ve ekseriyetle kelimelerin
normal slrasrnl altiist etmekle estetik sonuglara ulagmak isteyen
glir dill'nin durum sentakslnin kanunlarrnr genlg blr gekllde gev.
getttltnt belirtelim.
BIBLIYoGRAFYA
Aqafrda saclece, bttiinii igerisinde ti.irk dillerinin yaprsrnr inceleyen he.
niiz yetersiz seyrda bulunan eserleri zikredecefiz. Hususi lehgeler igin claha
sonraki biiliimlerin bibliyografualanna bakrlmahdrr.
KAARE GRONBECH, Der tiirklsche Sprachbau; Copenhague 1936, lg2 s.
(Mi.iteveffa danimarkah tiirkolos, bu eserden sonra di ti.irk dillerinin
yaprsiyle ilgili meseleler i.izerinde gahgmaya devam etmigtir ve siizlij
tebliglerinin bazrlarr bu konuda verimli ve aydrnlatrcr gdriigler ortaya
koymaktaydr; bu triiliimii o yazmahydr ve bizim yazdrlrmrzdan
daha
iyi yazrlmrg olurdu).
JEAN DENY, Structure de la Langue Turque, Confdrences de l,Institut de
Linguistique de I'Universit6 de Paris, IX, yrl 1949; paris, 1950; 35 s.
Langues Turques, t es l.angues du Monde'da, Soci€td de Linguistique de
- Paris; Paris, 1952; 38 s. (331-368).
Tiirk dillerinin yaprsiyle ilgili fonoloji meselesinin incelenmesi iCin
aga[rdaki eser gok faydah olacaktrr:
N. S. TROUBETZKOY, Prtnctpes de Phonologle, dditis et traduits, avec des
addenda utiles, par J. CANTINEAU; Paris, 1949; XXXN + 396 s.: bkz.
Index: uturcetatares (langues)o. Bu eserin almanca ilk negri eGrundzii.
ge der Phonologler; Fraguc, 1939 (TCLP, yll); 272 s. kiinyesi altrnda.
Travaux du Cerclc Linguistique de Prague'da yaprldr.
29
 ESKi TURKQE

ANNEMARIE VON GABAIN

l. Daha 18. yilzyrlda, ilim diinyasr eskiden beri okunamayan

Yenisey'deki yazrh dpideleri biliyordu, yakrndan elde edilmig bilgi'
leri ise 1709 Poltava savagrnda esir diigen Isveqli subay PH. J. VON
STRAHLENBERG'e borgluyuz. Fakat ilk defa 19. yiizyrhn sonunda
buraya ilmi gAyesi olan bir araStrrma heyeti giinderildi: Finliler J.R.
Aspelin'i Sibirya'ya yolladrlar, 1889 da, bulduklan Inscr{ptlons de
I'I6nlssdl, recuelllies et publ,ldes par la Socldt6 flnlandalse d?rchd'
ologle'de yayrmlandr. Aynr yrl Rus N. M. JADRINCEV de Orhon
kitAbelerinde aynr tarz ya:rr ile kargrlagtr. A'O. HEIKEL'in baqkan'
h[rnda yeni bir arattrrma gezisine dayanarak 1892 de Inscr{ptlons
de l'Orkhon, recuelllles par I'expddltton flnnolse lE90 et publldes
par la Soct€t€ flnno-ougrienne adh bir kitap giln rgrprna grktr. W.
RADLOFF yiinetimindeki Rus gezileri Atlas der Altertiimer der
Mongolel, 1892-96, Petersburg, adh bi.iytik esere gok geniq malzeme
temin etti.- 8. yiizyrlda yagamr$. iki Tiirk prensinin gerefine dikil-
mig iki Orhon kitdbesi aynl zamanda Qince bir metin de tagrdr$rn'
dan ve bu Qince metinlere gtire okunamayan kitabelerin dillerinin
eski ttirkge olmasr gerektilinden, gimdi metinleri giizmek igin ta"
kibedilecek yol giisterilmiq oluyordu. Orhon kitAbelerinin yayrm'
lanmasrndan hemen bir yrl sonra Danimarkah dAhi V. THOMSEN
bu alfabeyi giizmeyi bagardr: Ddchlffrement des lnscr{ptlons de
l'Orlihon et de l'I6ntss6l, irotlpe prdllmtnatre, Bulletin der d?inischen
Akademie 1893. Yalmz sonradan bir kag ilAveye ihtiyag hissedilmig-
ti : Une lettre mdconnue des lnscrlptlons de I'Idnlssdt, JSFO 30. Bu
sansasyonel olay tiirkologlar arasmda fevkalide bir ilgi uyandr'
dr. Hemen 1894 de W. RADLOFF Orhon yazrsrnrn ilk gevirme de'
nemesini oltaya koydu, 1896 da V. THOMSEN her iki Orhon ki'

3l
 gtn rgrlrna crkardr, arkasrndan 1922 [,er Eski Tiirkge -razmalar bugiin Leningrad, Srockholm, l-ondra,
ttrbesinin irinirh bir S.orrrmunu Paris ve Pekin'de bulunurlar. Japonlann bulduklan, muhtemelen
iinemli sayrlmayacak btt-yn
de bunlann u" To,,yJt'k kitibesinin 1924 de bu gahgma H'H'
Kore harbinde kaybolmug olmahdrr.
diizeltmeyle Ouni*uttul" i"t"ti*"ti
geldi'
Almanca'*'a cevrildi' Bunlarr ta' W. RADLOFF bugi.inkii Altay tuirkgesini bilhassa arkaik buldu'
SCHAEDER rZDMG) tarafrndan iataftndan bulundu:
iki run kitibest
kiben ;tth ;' G' RAMS'TEpT !u igin, daha agrk olan Kiikti.irk ve mani yazmalannrn imlAlannrn
Nord'Mongolel' JSFOU teorisine aykrn diigmesine ra[men, Uygur el yazmalarrmn gok yti-
Zwei uiguri""n" nt"'""t"""t-tfft"" in {er
30, 1e13. KcsA II lr;;';;-il;;;
r' r'rEivrn'rH' rxe kiiktiirklschen ne gekilebilecek olan yazr igaretlerini bu glvenin ses kanunlanna
Grablnschritten aus ;; T"l; des Talas
in Turkestan getirdi' Ve giire okudu. Buna kargrllk F.W.K. MULLER, A.v. LE COQ ve W.
pts'mennost' tJurkov' Tekstv t BANG bugiinkii Do[u Tiirkistan'da Eski Tiirkge'nin bir devamrnrn
nihal,et Rus s'E' MAl;v;i;;lskaia
73'100' sayfalannda' Mi' olmasr gerektifini tahmin ediyorlardr, fakat ijnceleri kesin hiikiim.
perevody, Moskau'Leii"g*a leSz. linin
kendisi ve S'V' KISELEV tarafrndan lerden kagrndrlar. W. BANG, W. RADLOFF gibi giveleri gok iyi bi'
nusinsk ve Abakan ;;il; Yiizytllarca Eski liyordu, fakat ona nazaran daha dikkatli davranarak, sadece son.
yeni bulunmug Ycnisey kitAbelerini,..yayrmladr' radan gergekten kesinlikle isbat edebilecepi bazr ses kanunlarrnt
W' BANG-KAUP' M' RASANEN
Tiirkge malzemenin vt'l*i""*"srna
iislobu mu'cez yani 9e' formiile etti. Bu arada eldeki Brdhml metinleri, meseld Eski Tiirkqe
ve A. VAMBERy de;;;rldri;r. Kirabelerin bazr a$rzlann -RADLOFF teorisine giire- bir sadasv p, dilerleri
de mezar kitabesi oldu'
kil bakrmrnao., utauLiu^lotitait ve-hepsi kitibelerin yanrnda ayrt' nin ise sadah b- ye sahip oldu$u neticesini ortaya grkardr, buna
^t*iii-t" ailleriFakat
[u iqin, kelime nu,'itt"'i-uidt"""' daha canh olan Eski Tiirkqe kargrhk RADLOFF tarafindan tahmin edilen son ses tiusiizlerinin
ca rnuhtevalan gok
yiinelen ve yeniden canlanan bu kaide olarak sadasuhgr rnevcut defildi. F.W.K. MULLER'in gucii
el yazmalarr au u,rrt'ii"' itt*t";v" (umlarla
kaph haribe hAline gel' Budizm'e ve Qince'ye hAkimiyetinde ve bilylece Eski Tiirkge metin-
ilgi 18eB den itibaren;;;ti;;;';
mir; eski gehirlerine dijniik bir srra araqtrrma gezilerine yol agtt:
-nnUNCf
leri bagka dillerdeki paralelleriyle kargrlagtrrma imkAnrna sahip
ve. O' DONNER' Rus KLEMENC oluqundadrr. Kiiltiir tarihgisi A. von LE COQ dncelikle mani metin
1898 cle Finli BAROU pargalanna ve resim yoiumlarrna yiinelir. Onceleri tbidelerin ve.
SIR AUREL STEIN' Al-
orta-Asya'va eittil"i it'""'u"t41c1iz
COQ' Ftutttt' p'
pEII"IOT' Ja' rileri kargrsrnda o kadar yabancrlrk gekilir ki, bundan dolayr V.
man A. GRUNwEDeit" n' V' LE difer Rus' THOMSEN 1923 te 8. yi.lzyrhn Kiikttirklerinin gamanist ve hem de
fr'oiir "t^gtrrma heyeti mensuplan'
n""'oio*i, iru"E,"ittUo'if"t' batr Qin' 19. yi.izyrlrn Altayhlarryla aynr diinya giiri.igiine sahip olduklannr
lar ve de Qinliler iu"* biilgesinde
"arft"tf":ift ve Kuzey
u" kahntriar' 2'-13' yiizyrl arasr Qin' kabul eder. Fakat gergekte, Kijktiirklerde gamanizmin var oldu[u
de bulunan ve Tiirk bov' gimdiye kadar hiq bir gekilde isbat edilememigtir. Kara Balga.
Saka, oToha.,, soEi, ;;i;iii
"deUi Tibetli, Hintli eeeitli
sunrdaki Qince Abidede (Tiirkgesi tamamryla harAb -olmug. So$dca-
lartntn eserleridir' sr gok bozuktur) bildirildifi gibi Uygur Tiirkleri, 762 yrhnda res-
bagarrhydr' Almanlar ta'
TilrkEc y<in0nden bilhassa Almanlar men yeni bir din kabul ettiler. F. W. K. MULLER bu fikri destek
rafrr-rdan meydana'g"tttf"""ttlieksiy^onlar
Berlin Prusya ilimler liyor ve Nesturi dininin delil Mani dininin sijz konusu oldulunu
arasr nakli' kaqrnrl'
akademisinin mah ;li;;t' 1943 ve
i9q4 vrllarr ifAde ediyordu.
kolleksiyonun-biiyiik
maz bazr kayrplara sil; ;ld"'
Buna rafmen
Dopu Komisyonu'nun Eski Ti.irkge yazmalann yorumlan: W. RADLOFF, Altulgurlsche
bir ktsmr bugiin vi"u sltfi"lJe Akademlnin tagrnmrg olan kiigiik bir Sprachproben aus Turfan von Dr. Klementz, Petersburg 1899; Ulgu-
o<lalanndana,.. v"tiivi"-e;ii
"i'too Ar."o"ya'ya
ve miim- rlsche Schrtftstiicke in A..GRUIWEDEL, Berlcht tiber arch[ologls.
krstm - agagr yukan n"tt" - gegici olarak Mainz'tadrr bir' che, Arbelten, Abh. Bayr, Akademie 1905, s. l8l-195; Dle vor{slaml-
kolleksiyonla
krin otdufu t^a., i,* ,J;;;J""B;.lin'deki
ana
tlschen Schriltarten der Tlirken und thr Verhiiltnts zu der Sprache
leqtirilecektir. derselben, Bull, Ac. Imp. Petersburg, 1909, s. 834-856; Alttiirldsche
Fransrzlar' Isvegliler' Qin'
Almanlar'rn drgrnda Ruslar' lngilvler' Studlen I-VI, Bull. Ac. lmp. Petersburg, 1909, s. l2l3-20, 1910, s,
bundan dolayr da di'
liler ve Japonlar al'tti i"v utiluiErkardrlar'
33
32
 217-28, 1025-36, 1911, s. 305'26, 427'52, lel2, s. 747-78; Ulgurlscho
lprrchdenkmeler, Leningrad 1928 vs'), F.W.K' MULLER (Hand'
lhrfft*r""t" ln Estrangelo€chrlft aus Tur{an, . Chlnestsch-
Turkcrtan, II: ABAW 1904, K. FOY'un ilivesi s. 104'105'da;
Ulgrrlca I-IV, ABAW 1908, 1910, 1922, SBAW 1931 vs'), A'v'
ld COO (Eln tnantschitlsch ' uigurlsche Fragment aus ldt'
lut'tchahrt, SBAW 1908; Ttirklsdre Mantchalca aus Chotscho,
t I ABAW 1911, ek Berlin lgl2, Il: ABAW 1919, III: ABAW
. migtir, yalnrz r ile I ayrrt edilebilir, gimdiye kadar bilinen gok az
1922 vs.), W. BANG (Zu den kdktiirklschen Inschrlften undden
tllrkhchen Turfanfragmenten, wZKM 1909; Mantschfitsche lrlen
ldchteplegel, Musd,on 1923; Mantechsbche Hymnen,. a.y,, 1925; A'
yon GAbAIN ile birlikte: Tiirklsche Turfantexte, I'V, A'v' GABAIN
ya G.R. RAHMETI-ARAT ile birlikte: Tiirklsche Turfantexte vI,
IBAW 1929, 1930, 1931, 1934 vs.), P. PELLIOT (La verrslon outgourc
dr lhlctotre des prtnces Kalydnamkara et Pipamkara, TP 1914),
O,R. RAHwTETI-ARAT: (Zur Hellkunde der Utguren I, II, SBAW
1930, 1932; Tiirklsche Turfantexte VII, ABAW 1937 vs.), A.v. GA
lAlN (IXe ulgur{sche Ubereetzung der Btographle Htien'tsangs' V'
Irpltal, SBAW 1935; Tiirktsche Turfantexte VIII, ABAW 1954 vs'),
l, tUAlOV, (Obrazcy drevne'turocko! pls'mennostl, Taschkent 1926:
ttmtatdld drevne-tlurkskot 1ils'mennostl teksty I befedovantla,
Morfau-Leningrad 1951, s. 1'218 vs.), T. HANEDA (A propos d'un
hrtc fragmentatre de prtlre manlchdenne en oulgour, Provenant de
Trrtfan, ioyo Bunko 1931) ve diSerleri. Bundan bagka bilhassa
K. GRONBECH'in Der Turklsche Sprachbau'r Kopenhagen 1936,
rlkr edilmelidir.- Pek gok yiinleriyle tefernrath bir gramer arag'
ttrmasr l94l'de A. von Gabain tarafindan yaprldr: AlttltrHsche
Onmmatlk. Orada 225-246. ve ikinci basktsrmn, I*ipzig 1950, 368'
!?2. (Nachtrige zur Blbltographte) sayfalannda difer bibliyogra'
llk verileri bulmak miimkiindiir.
21. \azrgesidinin segimini gok kere inamlan din belirler. Tiirk
tun yazrsr bozkrrdaki atalar ruhuna inanma devrinde ve aynca ba'
u gJhirli maniheistler tarafindan kullanrldr. Bir si.iryinl alfabesi
Olan Estrangelo yazrsr, gok nddir ve sadece hristiyinlarca kullanrl-
dr. Bununla gok yakrn akraba olan mani yazlsr sadece maniheist
gevrelere inhisar ediyordu. So$d yazrsr gok seyrek, o da nisbeten
deha erken zamanlarda, budist tiirklerce kullanrldr. Bunlar, sitilin-
de yaprlan ufak tefek de$gikliklerle bunu sofdlardan almrglardr.
yaztst onunla gok yakrndrr.-
-Uygur
34
F
$ehirlerde din gevrelerinde oldufu kadar, din drpr gAyelerle cle
kullanrlan bir yaygrnh[a sahipti: Hem de kahpbaskr'(Blockdruck)
halinde kesilmiglerdi. *Bir hint alfabesine dayanan Britrml ya'
zrsr Tiirk yazr sanatrmn eskilerinden olmasa gerek. Saka veya uto
harlaro'dan ahnmrg ve tiirkgenin ihtiyaglanna giire bir gekil veril'
migti ve sddece budistlere has bir yazr idi.- Tek tiik, bir hint al'
fabesinden ahnma tibet yazrsrnrn da kullanrldrfr haller vardrr.
Tiirkge'nin iinlii sistemi Brdhml yazrsrndan oldupu gibi adapte edil-
metin pargalanndan yazmrn sAdece bir din il"e mi srnrrh oldulunu'
-Budizm-yahut din drgr gAyelere de rni hizmEt etrti$ini kestirmek
*oll;.
Grammarik'te run, sopd, uygrlr, mani veBrShml yaztst
hakkrnda bilgi vardrr. Burada yalmz bazr iizellikler iizerinde du'
rulmugtur.
Run yazrsrnda o ve u, 6 ve ii, t ve t igin birer igAret vardrr. Ba'
zr kitdbeler.de e igin 6'zel bir igAret kullantlrr. Pek gok i.insiialerde
her bir ipdret igin, bizim rt ve 2t ile gevirdi$imiz arth ve iinlii iinlii'
lere sAhip kelimelerde, bir ayrr harf olduSu halde rs, b ve g'nin
ses deferlerinin geqitli gekilleri heniiz bilinmemektedir. Unstiz dif'
tonglar igin ld ve nd vs. gibi harfler vardrr.
Uygur yazrsrnda o ve u,6 ve ii, r ve l, b ve p, k ve g, s ve gara.
srnda hig bir ayrnm yoktur. k, 8 ve nAdiren b arasmda ayrrrm sa-
dece itinah yazmalarda noktalama sureti ile ifade edilmigtir.
Sopd yazrsr ayrr belirsizlikler giisterir, yalnrz burada n, a ve
fl'den ayrrt edilir.
Mani yazrsrnda da iinli.ileri giisteren harflerde aym ikilikler
mevcuttur.
' BrEhmI yazrsr zenginlik bakrmrndan r/l bir tarafa brrakrhrsa
hig bir ikili!; sahip dJEildir, yalmz n ve t birbirine gok benzer ve
aym gekilde c ve v'de. e igin belirli bir harf vardrr. a ve u yr temsil
eden harflerin yamnda, Sanskritge'deki bir kullamhga giire bir
uzunluk, Sakaca ve Toharca'da a ve u'nun bag'ka bir delerini ifa'
de eden varyantlar vardrr. Eski Tiirkge'de, bunlar kemmiyet delil
'keyfiyet farkr olmahdrr. l, 6, ti ve ii sesleri nadiren uzun olarak
gbsterilmiglerdir: Yani keyfiyet farklanna az tes8di.if edilir - BrSh'
mI yazrsrnrn transkripsiyonu hindologlarrn sistemini takip eder vs
difer yazr gegitlerinin sistemiyle kargrlagtrnlamaz, giinkii bu yazryr
Tiirklerin kullanrgr heniiz deperlendirilmemigtir.
35
 Yazr ve yazrhg iizellikleri bibliyoSrafyast: O. DONNER, Sur
I'origlne de l'alphabet turc du nord de I'Asle, JSFOu 1906; R. GAUT'
HIOT, De I'alphabet sogdlen, JA, sdr 10, t. 17,l9lL; M. LIBZ-
BARSKI Dle Herkunft der manlchiilschen Schrft, SBAW 1916; A.
r'. LE COQ, Kurze Elnftihrung tn dle utgurische Schr{ftkunde,
MSOS, Westatiatische Studien, 1919; G. R. RAHMETI AUt, Utgur
alfabesi, Cevdet armaSanr 1937.
22. Hatrrlatma: A9a[rdaki terimler bilindili iizere 9u anlam'
larda kullanrlmrglardrr: (ses uyumuu: iinlii ve iinsiiz uyumundan
ibarettir. Unlii.uyumu iginde "dilo, ududak uyumuD ile odudak
benzegmesio ayrrt edilmelidir. nBaflantr iinliileri> ilnsiizle biten bir
kiik veya g0vdenin sonuna, iinsiizle baglayan bir ek geldili zaman
araya giren iinliilerdir; bunlar genellikle dardrrlar, yani r v.e l, yu'
varlak iinliilerden sonra u ve ii.
Kitabelerde gu iinltiler giiriiliir : a, il, e, l, l, o, 6, u, ve O. Uzun
ve zayrf tinliiler vardrr. Bu hususun teferruatt heniiz tartrgrlma'
mlStrr.
Dil uyumu kaidesi yiiriirliiktedir, yalnrz iyelik eki +l ve +81
daima tin iinliiliidiir ve lnga, lnglp vs. gibi tegkillerden ve moSolca
mi.igtaklanndan anlagrlacaSr iizere *i nou manaslna gelen kaynafr-
nr haber verir.
Dudak uyumu yer yer yerlegmige benzer. Yuvarlak iinliilerden
sonra u/ii ye gegmesi dudak uyumunu giistermesi gereken baflantl
[nliileri ekseriyetle hig yazrlmamrqtrr. Yer yer tam yaztlmrg olan
k(a)rluk + uC(N 2), kune(u)y+ug (E 20), tutuk + uB (B 38) keli-
melerinden, en azrndan, yer yer, dudak uyumunun uygulama ala'
nrna girdipi g'iiri.iliir. Eski TiirkCe kelimelerin Qince transkripsiyo'
nunda tut*lrt'rn yanrnda $ut*hrt da giiri.iliir.
Dudak benzegmesi mevcut olmasa gerek,
Yazmalar a, fl, l, l, o, ii, u ve ii i.inliilerine sahip. Brdhml metin
Ierinin giisterdi[ine giire a'mn iki nevi (a ve i olarak yazrh), e ve
t'nin iki nevi(i ve I olarak yazrh, sonuncu seyrek) var, yazmalarda
r ve l'nin yazrhgr Eok az ayrrt edilir. (Tibet yaztstyla yazrlmrg diirt
ki.iEiik metin pargasrnda kaideli olarak ve bir kag defa da Brihmi
yazrsryla yaztlmrg bir metinde, TT VIII s.6l). Bundan bagka o ve
ii, u'nun iki nev'i (u ve fr olarak yazrh) ve tl'niin iki nev'i (i.i ve fl
olarak yazrh) vardtr.
36
Br5rlmi mstinlerine giire ilk hecede e'ye belgeler : ber-, but,
el <yurt> (elig uel, bir defa geger, bir yazrhg hatasr olmah) elt-,
efic6, es, eset-, eteg, ezel-, ken, kelii kertii, ket6, sezlk, te, telfl- -
tllii, ye', yeg, yerrne, yel rri.izgdrn, yerdg, yeritgttir-, yettr..
Bazr Brihmi yaalannda, ilk hecenin drgmda, dilerlerindeki
r/tyerine bir e vardr, meselA, alte, s6wegl6-, soge[r, ezrl-tem,
eyem- eylm, ilfre, ygfume, yt€fig vs.
Dil uyumu yiiri.irltiktedir.
Dudak uyumu vardrr, yani, yuvarlak iinliilerden sonra baflan.
tr i.inli.isii r/1, u/-ii olur. Dudak benzegmesi yoktur, fakat ilk hece-
nin dlgrnda da e bulunduran Brdhml metinleri aym zamanda, ilk
hecenin drgrnda u/ii yerine, gofunlukla o/6 ye sahiptirler: poyom.
tro[c, otog, ohol, olor., orto, orom, osoh, otholr6[r, otoz, hkegok,
hkdyo-l5ayo, [rodor t<oggol, hkorog, tolo, tsor, togot (Fakat aynr
zarnanda tug-), ydlno$, yaro!, yiso[c ogi.inaho, yol.rsoz, po.
l6k, erlcgii, egs6-,llgiisiik, kertgtiftc, ktilii,p, k6ldk, kilfidl, kr.tip,
k6r6l-,k6tr-iil-,k6wt6fi,k6ziii-,6cliig, iigrdfic, 6k6n., 6l6ml6g,
iiliir., 6[tiim, iirtliig, iitrti, iis+iig (yiikleme hali), stik6, sbfiok (!),
si.iziik, tdhii, t6ft6rke, tdrltig, tiirii, tiitdgltig, tiieliig, t6z6m, (asil>,
iirii, yiiriig. Bu ahgrlmamrg dudak benzegmesi tiitdgltig iirnefinde
oldulu gibi kelime sonuna kadar tesir etmez.
bu o/ii ve e durumu sadece bir kag Brihml metniyle -Ilk hece drgrndaki
smrrhdrr, di.
ferlerinde ilk hecenin dlgrnda sadece u/ii ve r/l vardrr. Difer yazr-
larla kaleme ahnmrg metinler iizerine i.inliileri giisteren harflerin
kesin ve belirli olmayrgrndan dolayr bir gey siiyleyemiyoruz.
Kiik ve eki hecelerinde kaybolmak iizere olan iinliiler var; Uy-
gur ve Mani yazrsrnda bazrlarr kaidelegmig durumdadrr: k(a)ra,
t(e)0r1, m(il)n, s(ii)n, b(e)btr-, b(t)rt- ukrr-r, y(t)tl, ukeskino,
yitti; Brdhml yazrsmda: t(a)vlgtram, t(a)war, t(a)Btgu, y(a)ragat,
y(a)nl, y(e)te, y(e)gtrme, p(r)+ig, k(l)qi, y(t)wtk, b(t)ltk, t(o)sor,
t(u)rup, p(u)lup vs.
Bazr el yazmalarinda ilk hecenin drgrnda diferlerindeki r/l
vs. yerine af e var, hatt6 baSlantt iinliilerinde de: amrl/amal, ba.
hl.</bala$, akrg/aka!, kat +rmrzl|.<arl + amaz.
23. Eski tiirkge kitabelerde agagrdaki iinstizler vardrr: $/!,
k/5, tld (sonuncusu rrurhtemelen eksgriya sadasz), p/b, s/z iar.
grhkh sesleri, aynca: g, g, y, fi, g, n, m, € ve I, r ve bilhassa Id (a
37
burada patlayrcr), nd ve n9 ses birlikleri, k, I ve € arth (kalm)
0nlUler, k, g ve I Onlii (ince) iinliilerle birlikte giiri.iniirler. Aynca
bunlardan bagka t, d, b, s, y, n ve r sesleri ile bir kag kitibede qev-
resindeki iinliilerin ince ve kahn oluguna giire iizel bir igArete sa-
hlp q sesi vardrr.- On ve son sesteki s lerin okunugu agrk defil,
glinki.i s beklenen yerlerde biiti.in kitabeletde 12 tekil vardrr. En
gok yaygrn olan i.igii rs, duruma gdre 2s ses deperindedir.
Eklerdeki d; +da, -dagr, -duls, -dr, .dur- keltme sonla'
nndaki €, I den ve gok kere n ve r'den sonra da t'ye diiniigi.ir, o
halde + ta vs. meydana gelir. Kelime sonundaki d den sonra da
*ta vs. ortaya grkar, fakat kelime sonundaki d kaybolur.
Umfimi Altaycaldaki *d- kitA:belerde goktan y- ye ddntig.
miigttir: burada gok kere Quvagsa daki -r-, -r ye bir z tekabi'il
oder; .d' (-5-?) ve d (-6?) : yeni a$zlarda y,r, d veya t'ye ditntiS-
miig olan Quvapga r muhafaza edilmiqtir. Geniz seslerinden iince
gelen b gok kere muhafaza edilmigtir. Yalnrz Yenisey kitabeleri'nde
m'ye dtinilgmiipttir; bdn-afin, biinii-mtinii. fi, aym Wkilde,
muhafaza edilmigtir.
-g-,
-8, -g-, -g
Kitaibelerrdeki mwcut i.insiizlere yazmalardaki gunlan eklenebi-
llr: ve fi az giiriiliir. Bir yerde ny olarak,,fakat gok
kere-b- -b)v. giire
alrz gartlanna n veya y'ye diiniigmiigtiir; kitabelerdeki
eftrg yazmalarda gok kere ayrf nadiren de am$ olarak giirtiliir. r
ve g Mani ve Brdhml yazrsrnda aglk olarak birbirlerinden ayrrt edi'
lebilir; Mani yazrh iki metinde (Man. I s. I ve Man. III s. 14) ttirk'
ge kelimelerde bulunan s hep 9 ile yaztlrr. kelimelerde
-Yabanct
c, t, h ve ! de vardrr, sonuncusu bundan bagka Tiirkge latan, ban,
ve Satun kelimelerinde de giiri.iliir, Brihml yazsmda Tiirkge keli'
melerde 9 ve E variyantlart olarak c ve h da vardr.
: Mani yazrsmda kitA,belerde oldu!'u gibidir. !, $ dan ay'
Onses
nlamadrfr, k : S, p : b oldufu uylgur yaztsrnda iinseste sAdece
t- vardrr. --d yoktur. Geriye kalan patlayrcr sesler igin bir gey
siiylemek miimkiin de$ildir. BrAhml yazrst: bazr yazmalar b-, di'
lerleri bh-, p- veya ph- seslerine sahip. Bundan bagka istisnA'
srz [<-/k- ve t- sesleri var.
lg ve sonses: Brihm) yazlsr: -n ekseriya,-m olarak yazrl'
mrttlr. I Eok kere h olur: alrlr, igrah, ahtlff =aslh vs. g, ayn fonetik
delerlere sahip olup olamayacapr bilinmeyen 3 veya g ile de yazrl'
38
mrgtrr; Sanskritge her iki igarete de sahiptir.
-z bazen s olur: tlzi-
Usl, + sls, 6su, k6stg, mlifrls vs.i g) c Tiirkge kelimelerde; seyre&
olarak: lgacll, kiit dtumcf ve nihayet ,eJek.
Mani ve Brahmi yaztsmda bazr kelimeler nidiren aym zaman-
da a)
tirler. -k, -d-- -'t-, -v- ve -v-,f degigikli$ne sahip-
I,kizlegme Brahml yazrsrnda srk srk geger ve birinci hecenin
sonu,nda r, t, s g ve n, sonralarr kelime iginde r ve t sesleri ikizle-
girler, vurgulu heceden sonra gelen iinsiiziin genigledifiini bildirme-
si muhtemel bir yazr qekli.
Ek bagrnda: Ek bagrnda d kaideye ba$r olmasa da t ye
d6ni.i9iir. Mani yaasrnda yaygrn olarak *ka vardrr, yalmz n den
sonra goSunlukla *ga gelir, normal olan *tr, +
-fa1y, -8r1, -tu,
|rya, ftanr, -guluk, -fah'drr. Yalnu a$z tizellikleri giisteren
Man. III 29 u.-30 o., Man. III 4l u.,-42 o., ve bunun gibi TT III ve
aynr zamanda a5mr ki,tapgrktan neget eden TTIX ve Man. Erz. S. 25-28
de (tafran-, ofut-, afnl-, atyaklrt/l tarftardazr; 5riigii*-, safrng,
t$ldn-, tflk-, rrnlr{lc; ,tik-lnk, figld.tnk, iin&fit, gapunl,. tan&la-;
paS kelimeleri var) normal olanrdan sapmalar giiriiliir ,
+be, + gt,-kah, iistiin+gt. Brahml metinlefinde: --fay-hay -Hy,
--kay; sadece okseriya nadiren --hulu*, r vs.
I,
-gll; --gulut,
den sonra
-kuluk;
ve daima *[a.
3. Kellme tabam yaprmr: Dudak uyumu sadece miistaiil bir
kelime bahis konusu oldulu zaman gegerlidir. Gramer ekleri alma-
mrg olan bir kelime bir kelime tabamdrr. Bir ismln yahn hali O
ekine sahip oldufundan, yalrn haldeki giivde aynr zamanda yalm
hal olarak i9 giiriir. 2. tekli,k gahrs emirdeki A oldufundan, fiil
kiikii aym zamanda emir ifade eder.
3tl. lslmden yaprlan lslm tabanlan:
*'9 ktigiiltme ve sevgi, +S8* kiiCi.iltmc; +9r meslek is-
mi; (*ban)) +mnunvan; piirl*k$n cperiler kraligesi
gibi"; *H nadiren de *h aitlik; *ktln nadiren de +Sun
beraberli ortakhk eki; *ol, ekseriya srfat; +lot ekseriya
srfat; +lok mtigahhas, miicerret isim, nadiren de srfat;
* om ashnda 1. gahrc teklik iyelik, yer yer unvan isi'mleri
yapar tar*rm (yahut tiir+lm olarak okumak gerekir?);
39
 *on yer adlan; -Fan tekit veya arkaik gokluk; +or| sl- baflantr iinlJrU ile, faktitif, pasif; vc
fat; *"k ki.igi.iltme vs.; +Eak - +kak tekit veya kii- faktitif; *a2- faktitif, -tur-/-dur-
nadiren.
Qiiltnre:+Eu- **u;+sak; *srg, n'den sonra aynl zaman' -1oz*
da *9r9, benzerlik; *srr arkaik yokluk; +s'z yokluk, 315. Ekseri ekler difer eklerle birlegtirilebilirler. Fakat bir ek
srfat; f su[c (nadir); + su9 (nadir); +"q (nadir); +ot ar- yrlrlmasr yay$n delildir. Difer yandan anrlanlarrn drgm-
kaik Eokluk, *tag; *tam; f tag beraberlik (e$lik eden); da yaygrn ek birleqmeleri de vardrr. Bunlar gunlardr:
*tiig benzerlik, srfat; *ton yer bildiren srfat; +"2 ar-
kaik ikilik; +'z tekit: tiil*iz udenizo, ti6 (batakhk) L!,
den, yap*rz ousul, nizam), yaf (usul, nizamrdan yala!+u -lu-$, -ong{ss, -iu*suz,
oa1{soz, -malr+
*-ong*srS> -mnk * suu,
-om+Io8, - - -onsog,
*-o2-
uyapa yalnrzo, yala4 uyahnodan. go -"ngo$ "k->
-"ng+Srzr-o8+sa-,
pasif. -o11f -11-,
312. isimden yaprlan flll tabanlarr : -s'[<-
*a- - *r- - *u-i *d-- *ad-; +ar- bilhassa
Onceden zikredilen eklerin bazrlarr daha da pargalanabilir:
ma*k gibi.
renk isimlerinden; *gar-; +ol-; *la-;*on-; *'t-;
t ka-; *krr-, scs tasvir c,dcn hccclerden sonra; yag+1rrr Bu tiirlii kelime gdvdesi teSkili kategorileri oldufuna giirc,
(ya0yap-, yani trnla-, grnla-o; *or-; +ra-; *'rka; tiirkler isim ve fiil kiiklerinden bir geyler anhyorlardr. nin ya-
* sa- <...vi iste-> (sa-; nhatrrla-, diigiin-, iste-o); nrnda -og
nin de olmasr sadece bir homonyme'i giisterir?
+sr- <kabul et-, say- vs.D; +srra- ubir gey olmadanr; -o9-
*ta-' slvlng',ten bir siivtng*ltk ve iidgii niyi> den bir ndgii+ltik *iyi-
lik'
tegkil edildifine giire isim ile srfat ayrilrgmrn da bir anlamt var
313. Flilden yaprlan lslm tabanlarr: demektir. Kitabelerde bu hususiyetler heniiz az inkigaf etmig ol.
mahdrr.
(seyrek);
-d, -rr -u; -tl-d; -duk; -"9; -8a (yahut -Eag
hassa dlet ismi, di$er 321 . Isim deyince isim (substantiv), sfat, zarnir ve sayr isim-
-o$h,
iinlii) seyrck; -BaIr yahut diler-grn
-o!ma; iinlii : srk sr'k yapan; leri anlagrlrr.
bundan : tu*suz, -8u*9r vs.; -Bul
-8u;
seyrek; -gu+luk,
*o11 - birim
vs' ti'lEii, bildirir; Eski Tiirkge'deki isirn gekim eklerinin srralanmasr di[er Tiirk
miicerret-ll; -ma;
isim veya Alet ismi vs.; yokluk -mak
bildiren sr- dillerindeki (Quvagca'nm drgrnda) gibidir. Qokluk eki, iyelik eki,
fAt (menfi);
-ma:z de, seyrek);
(di$er iinliiler hal eki. MeselA: erv+liir+im*fl oevlerimeu.
-mrt; -nur gofunlukla srfat; -on;
arkaik;
-ong -ongo; -"ngrg -nsrg -p Hal ekleri ekseriya iyelik eklerinden sonra teklik ve gokluk
-ok; -ur; -s*; -'g; -"t; -dagr/-tagt, isimlere nazaran bagka gekiller oldu[undan, iyelik ekleri Eokluk
yapan,-ar- -rr- arkaik.
-yat, seyrek; -yu[<; -z ve hal eklerinden sonra ele ahnacaktrr.
314. Fltlden yaprlan'ftll tabanlart : 3211. Qokluk: *lar ekiyle, kitabelerde heniiz seyrek ol"r"il
--d- arkaik, kuwetlendirme faktitif, d& kargrlagrlrr; gok az *t, pek nadir olarak -pan, Eokluk vazifesi
niiqliiliik veya, pasifik, meehulliik; -gur- -'l-
menfilik; yilklenmigtir. Ikilik bildiren *z arkaik bir unsurdur. Kitabelerde
-ma-
l. meghulli.ik , 2. I ile biten fiil giivdelerinde dtiniig. tek tiik kiin uhalkoden grkma *[run, *!un, + giin gekilleri giirii.
-on-
li.iliik; tekit; *ur* p fakti,tif; lilr.
-"[c-
nadiren;
-ar-,4-Ir- miigareket;
pasif, nadiren; Kitabeler zamanrnda bir ismin (substantiv) tek bir gey olarak
-sl- -sok- -o$-
yani bilhassa etken edilgen kargrhkh iliqki; *t- nadiren depil kollektif olarak anlagrlmasr, bozkrr dtigiincesine uysa gerek.

40 41
 i'.

Bundan dolayr go!'unlukla bir gokluk ekine ihtiyag yoktur. O hal' Bulunma/Qrkma hali *da- *ta
dc yr[<r .mal, hem bir hayvan oldufu kadar bir hayvan siiriisiinii Qr,kma hali I

dc ifade ediyordu. Sofdlar ve Qinlilerle temasln tesiri altrnda ve (yalnrz yazmalann gofunda) *drn - +trn (a!rz 6zell,l.
onlarln dini ve felsefi spekiilasyonlannrn ilhamryla, ferdiyetgilik Ei +dan)
onlayrgr yerlegtikge, gokluk iqaret eden hususiyetlere de ihtiyag du' Vasta hali *"n
yuldu. Baglangrgta gokluk ifade etmek igin gegitli gareler vardl: Ya- Eeitlik hali +ga
nl vasrtasryla ciimleye bilfiil baplanan isim veya srfatlar, gekim Yiin bildirme hali +garu
odatlarr, gekim ekleri. Ekler iginde yazmalar sahasmda iince *lar (Son tekil belki de yolaru (yukarr), tattaru (drqan) vs. gibi
gokluk eki olarak yerlegti. Gene yazmalar sahasrnda tsang nanbar, kelimelerin bir soyutlamasr). Genellikle yer bildiren, her zaman
Erdiye, an,lamma gelir. tsang*lar bir tekleqtirme ifade eden yani y6n bildirmeyen +ra, *ru okleri de, *$arr gibi bir menge'e sahip
blr tanesi tasawur edilebilen qegitli tiirden pdk gok andiye. aga$ yukan iittir-ii ye benzetilerek meydana geldi ve her yere ta,tbik
ufatlanyla birlikte kullanrlan bir isim, efer rtektenn yiiksek -Sayt
bir edilebilen bir gekim eki haline inkigaf etmedi.
py ifade ediyorsa, yazmalarda, Tiirkiye Tiirkge'sinde oldulu gibi,
ylne de gokluk eki ilSve edilebilir; tig ttglt*ler (iig prensten her 32121. Yahn hal miinhasrran bir tizne halidir.
blrini) ifade eder. Belirsiz hal, daha iince siiylendifi gibi, kitabelerde qok kulla-
Bir zamir bir isme giire daha belirli oldulundan gok kere ki nrhyordu. Yazmalarda, e[er isim zaman veya yer bildiriyorsa, za.
tAbelerde dahi miin ile blz itina ile ayrrt edilebilir. man veya yer prfi ifade edebilir: yaz tyaz, yaztn iginde, yaz bo
Jrunca, y.rzrnD, tillg yrl "elli yrl bcryunca, elli yilu, lrt$kiin (yann,
Predlkatta Eokluk : Kitabelerde 2. teklik gahsrn emri gofunluk- ertesi giin".
ln 2. gokluk gahrs igin de kullamlrr. Ve iizne olarak insanlar bahis Aynca belirsiz hal gegigli bir fiilin beiirsiz nesnesi olabilir:
konusu ise predikat ismin de srk stk gokluk igaretine sahip olma' ' dv tapmaz
drlr giirtiliir "ev bulmazo.
Bir ismin iiniinde srfat olabilir : btr Sam.ttirrrlltkl "bir Kam
Ekseri Ti.irk givelerinde oldufu gibi Eski Tiirkge yazmalannrn mabedio, bu, htc bir zaman bir iyelik (miilkiyet) iliqkisi
dllinde de *lar gok kere bir yiicJtrne ifade eder. 6giik+dr defildir. sag hd{ .sag luyrsr". Bir 6zel isim unvammn iini.ine ge
*lmln ttlflyln uaziz sevgilileri arayaytm'. "-".f Iirse'belirsiz haldedir. Amu motah nMojak Amur.
Predikat (bildirmo) ismi daima belirsiz haldedir. an! dtntar
Yardrmcr fiillerle yaprlan birlelik fiillerde *lar l. veya 2. un. m$n aan (eksiksiz, tam) segkinim>. Yalnrz yardrmcr fiilden 6nce
rura ilAvi edilebilir, bunun da belirli bir anlam farkrna igaret et' predikat (bildirme) ismi cbildirmenin vasrtasr halinde" olabilir.
mesi gerekir: tegdt+ftir lrsiir, fakat btltnm$z bolu+lar.
$ahrs zamirlerinden bo ve ol'da yahn hal ile belirsiz hal birbi
rinin aymdrr, bundan dolayr da bu kelimeler srfat olarak da giirii-
3212. lsrm Qektml:
Iebilirler: ol iidtin.
Yahn hal/belirsiz :- 32122. Ilgi hali bir srfat halidir:
llgi hali: +'n (kitabelerde) - 4noq tlgtn*nh ton+r oprensin elbisesi'. Bilhassa miilkiyet giiste.
rir veilgi ismi daima 3. gahrs eki alrr: m6nlr1 [r (kitabe) cadamla.
Yiikleme hali : ...... : +'8 (sonra ve yabanct asrlh keli rmu, bu tdrii*nilp lt*l ubu tiirenin iti (iEleri),. llgi hali eki, be.
tnelerde *nr da var.) lirsiz halin bir kawam ifade etmesine kargrhk, sag h&g-
her iki ismin de bagmsuhgrnr korumalanna sebep -meselA
Yiinelme hali ..,... : +ka - (arkalik ve seyrek) +a, +ya olur.- tlgi ha.
42 43
 li eki diSer Tiirkgivelerinde oldufu gibi * ld eki ile geniqletil-
mez. llgi halinin yeni bir ekle genigletilmesi hukuk vesikalarryla sr-
nrrhdrr: *nin+t?iklliir. Yeni metinlerde, ilgi hali, bildirme (predi
kat) ismi alabilir; miinlr3 ol "benimdir, bana aittir".
gahrs zamirleri son gekim edatlarmdan iince ilgi hali alrrlar:
al*, ara+, asra+, ig*, *o8r*, ortu*, 6d+, 67l+, tagtrn{, trl-
tag+, iisk+, iist*, yuz+, ve bu gurubun tesiri altlnda utru.
32123. Yiikleme, hali baghca, nesne halidir. Belinsiz halin aksine
belirli nesneyi giisterir; ulul 19 kddtig l.sl.ayri"r o(herhangi bir) kah-
ramanhk yapayrmD, fakat: ol llnlua yol+ug yofuru usar slz uefer
(zikr edilen) linhua yolunu kat edebilirseniz'.
Bazr son qekim edatlan, fiil kiikenli olduklanndan, zamirleri
nadiren de isimleri ilgi haline sokarlar: all5-u, ag"a, btrl.ii, ktig.[,
i.izd, iigiin ve bazan da bfirii.
Dolayl anlattmda bir .sidiysl gtisteren ytiklemeo vardrr. bk. 33.
$ahrs zamirlerinin yiikleme halleri yer yer yeni bir oyapmau kiik
olarak ikinci bir son gekim eki alabilirler: mlnl*tln vs. bk. 32181.
32124. Ydnelme hali: Eskiden genel bir yer bildirme hali idi:
birt*yii [<onayrn <giineye konayrm"; biigtm*kii adrnltrm "beyim-
den aynldrmo. Yazmalarda bu hal bir yiin ve zaman belirleyicisi
anlamrnr kazanrr; o halde obir yerde, den gok ubir yereo, obir yii-
nen, obir geye kargr", <bir sebepten",
"bir geyin lehine,'bir gey igin"
anlamlarrnr verir. MeselA: ma1a bilmig kiirg6k nbenim igin bilmek
Sart" (bilrnek meoburiyetindeyim); bagkaca: tiitrii tdriigt+kit
billg aytrp "yanhg bilginden bilgi siiyleyipo; yazulr+a tiig- (giina-
ha diil-(gilnah olarak hesaplan-)n; agr$*r1a umadrn (actslna
yetigmedenu; Alet ve vasrta ifadesi: tiglmlz{kii yo}r bolgalr udigle.
rimizle mahv olmak igin>; marla [ulmadr* ay{ }rhng uiilemedi-
Sim gi.inahlarlao. bol- la birlikte: nait ol*": sldja bol-zun <sizin ol-
sunu. Srfat olarak; brj*a bagr o,binbagr4.. dvirgii+kii kiipiil og&
ntilil (fikri) qevirmek igin",... krllu*lra iitiig uduayr... krlmak igino.
Siireklilik gosteren zarf belirleyicisi olarak: iir+ke (uzun zaman)
kiinir3ii ayrga ogiinler ve aylarcao. Zaman (tarih) olarak: altr otuz
yagrm*a (kitabe) oyirmi altr yaSrmdao. ktntgii (sonraD. Bildirme
isnri olarak : rnang bolgu*1.<a "InanE olmak gerekr.
44
Belirli fiiller yiinelme hali alrrlar, meselA klr- ugir-o, tlig-
u'de!-", HStn- ndeEin-, ulag-" vs. Bazr son gokim edatlan da
bundan dolayr yiinelme hali alrrlar: tiig-i "kadarD, utr.u ukari;r
kargrstndao, ly-d cgiire:r vs. gibi.
32125, Kitabelerin dilinde bulunma hali aynr zamanda aynl.
ma hali de ifade eder. O halde -yiinelme halinde oldufu gibi- aym
zamanda zaman ve yer hali idi, anlamr ilk iince peyderpey yazma.
lar devrinde yiinelme halinden farkhlaptr. tpd+de bokruS <giikten
(Tann tarafindan) tayin edilmig,, iit'iiz kodtutrn+ta (yazma)
oviicudunu brraktrktan sonra (tildiikten sonra)>. Yazmalann dilin.
de, bulunma hali tesadiifen veya gegerken bir defa ulranrlan bir ye-
ri giisteren yiinelme halinin aksine uzun zaman kahnacak bir yeri
igaret eder: st'kavad atlS yfrthrgii ofugrnta togmakr bolur
"Yeni-
den dofmasr Sukavati denilen di.inyada olur (Sukavati denilen
diinyada yeniden dofar)o; zaman bakrmmdan grkrg noktasr: ylr tprl
tiirtimll*tl (yer ve giik yaratrlahdan beriu; vasrtat aml kiigln*tti
(onun giiciiyleo; bir zaman kapsamr: ktintn*tii ugiinde, her giino.
Mukayesede srk srk ayrrlma halinin yerine: ihiim+te ylgtir eben
den iyiler,, yanr$+ta yarul5 "rgrktan parlak (her teyi aydrnlatan)u
Agafrdaki son gekim edatlarmdan tince bulunma hali kullanrlrr:
agnu, iitll (ayrrlma halinin yanrnda), dtkiirii (ayrrlma halinin ya.
nrnda iitri.i, ulatr (belirsiz halin yanrnda), iizii (belirsiz halin yanrn-
da) adrn, kln, artu[<, biirii (aynlma ve yiikleme hallerinin yanrn.
da), 66rii, klsrii.
Kendisinden yeni teqkillerin yaprlmaslbulunma halinin ka-
rekteristi[idir: +da+H, meseli: ylr+dii]d <]erdeki>, ulug*ta-
kt+lar <memlekettekiler, memlekette bulunanlar,. Ve ayrrca bu.
lunma haliyle yeniden tegkil edilen bazrzamir gekilleri de vardrr,
bk. 32181.
32126. Ayrrlma hali ilk defa, o da btiti.in aptzlarda olmamak
izere, yazmalarda, kullanrldr. Her geyden ijnce *den ifade eden bir
yer halidir: lrahg+aan iin kiiltl ngiikten iin (ses) geldiu; iimglikfn+
dtn 6z- uacrlarrndan (rzdrraplanndan) kurtul-r; yolf drn 6rt-
okendi yolunda git-n. Son ijrnek bu yer halinin rle kadar gok anlam-
da oldu!'unu gdsterir.
A9a[rdaki son gekim edatlarr ayrrlma hali aLrlar: 6r]l (bulun-
ma halinin yanrnda), btkfirii (bir iinceki gibi), kodr (belirsiz halin
45
yn,nrnda), adrn (bulunma halinin yanrnda), kln (bir iinceki gibi),
bilrtl (bulunma halinin ve nadiren yi,ikleme halinin yarunda).
Muhtemelen genellikle yer adlan yapan ve ses uyumuna tabi
:csdeg (homonym) bir +drn bahis konusudur: ogf tunamfg ryerli
ycrinde, diizgiino on+tun yrpa[r con giik katrndaD, tag+dm taEda
dtgarrdaki dallardao kiin*tiin tur- <giineyde dur-o, ot'+tun iir-
rtlolru ol-o ara+drn aJun "varhk arasrndao. ftf+dh bae- riki
dcfa bas-u
32127. Vasr,ta hali, zarflar ve her geyden iince yer, zarnan, va-
llta, alet, nev'i, gare, sebep vs. zarflan yapar. 6tiik6n lr+ln krE
lrdrm nottiken'in kuzeyinde krgladrmD; ysuz+rn nbahann,, iiz*lu
rkcndi, kendi kendine>, tilmlr*[n ltll- odemirden yaprl-n; t6rk+
In .Cabuk,; tiilmlrii kiiz*ln kiir- <,yalvaran gd'zlerle bak-"; nfl-
tl3*ln
one kadarn.
,Ayrrca vasrta hali yokluk ve varhk bildiren eklerle de giiriiliir:
* h8rn+ - *lu8*un (sadece yuvarlak iinliilerden sonra gelmez )
Vo +srz+rn: yiikliir+liigiin s6pti9- n$eytanlarla savag-D, firkslz+
ln .gi.igsiizu.-
Yardrmcr fiillerden iince nadiren bir ubildirme giirevli vaslta
hali, giiriiliir: yatrnssrz+rn !ir- ogiinahsrz ol-,.
*n bir vasrta hali
Bazr son gekim edatlarrnln iiniinde giiri.ilen
dctil, zamir tabanlarma benzetilerek ilAve edilmig bir ek olsa ge-
rck: ltl*n ara bk. 3218.
32128. Egitlik hali eki, mukayese, benzerlik zarflan tegkil
Cder: ya$mur*ga <yafmur gibi,, yol+ga ?irt- cyol boyunca git-r';
hgl .b6yle, bunun gibi", $rltiul..k SbkA VaDm, lil9tir{isln*9!
lomlayu yarl'kazun ohtirmetle diz gti}rriesini, biiyi.ikli.ifi.ine uygun
blr gekilde yarhgasmr; l..anga bar- onsleyg git-r; tyln k$zlg+gH
Irt- obir biri arkasrna (giinah) igle-'; nligii yazrntrmrz drsiir rne
kadar giinahrmu varsa); yok*sa salan-nyok gibi diigiin-; defersiz
kabul et-u; nesne olarak: yiiztin utru turur+ga salrnur .giizii
(ytizii) iiniinde durur gibi diigiintirn.
Yer yer -|ga nrn gakim eki fonksiyonundan daha gok yaprm
oki unsuru olmasr gerekir giiri.iniiyor; anga (o kadar, bir kag' bu
munga nomlar obunca din cevherleri (kanunlan)", lllg*ga fir relli
kadar adam' vd
46
Eiitlik hali bildirme ismi yapabilir: tlz tapu+ga (arzusuna
giirediro.
Yer yer, biittin bir kelime gururbuna, faltr ogiibiu eklenir ve egit-
lik hali ile kapatrlrr: faltr yarulr ay tiigrl bebiirii yarh[arf ga, lltgl-
imtz biilgiirii yarhladr rhiikiimdanmrz parlak ayrn balkrrmasr gibi
giirtinerek buyurdun.
32t29. Ydn giisterme hali nihayet bir yiin halidir, ve daha
yazrtlarda bile 9ok kurllanrlrr: tg+garU klr-dl <igeri girdi,.
Birkag isim halinin drqrnda, gok kere zarflar ve zart belirleyici.
si yapan belirli ekler vardrr.
*ra, ap, yer ifade edeu yiiriik*rii ur- okalbe vur- (sil6h-
la)u, lkl ordu lgrti olurugma tiiprll6r aiki saray iginde oturan tan.
rrlar, lrulal5*ra to[cg- ckula[a vur-)>; mini tdz tiipii*r[ uru
rbeni bagtan ayafa diivereko; lgrfl agsrz, tagra tonsuz
"igi ag, drgr
grplakr; iin*rti siince, bnoelerio, kls*r6 dsonra). blrtiik+rii sa.
krnmatr <diigiinmeden vermeko.
*tr, seyrek kullanrlu: kat*+dr sah- <iyice diigi.in-o; ed.
gu+tl ufevkaldde, gok iyin; am*tr caimdin, kal+tr ogibi (baEla.
ma edatr ve zarfr; *drn'dan genigletilmig gekiller: tattrr*tr qdrga-
rr, drgardao; 6gdiir*tt ndoErrdau.
*$an zaman zarflan yapar: agnu+[ran oijnce, nihay€tr, amtr*
[ran uhemen, gimdir; lrtli+kiin cerkenden, tam vaktinden; aynca
menfi fiil qekillerine getirilir: af,trnmazf lfan udS,ktilmedikgen vs.;
bundan bagka frr-kiin .ikenu, zikie defer, bk. 3223.
4rnga {-lncaD: bk. 3223.
3213. Iyeli,k ekleri:
Tekllk Qokluk
l. 9. *om *omoz
,2. $. +oB- *'8 *"5o2- *o9oz
3. 9. *d- *[ .usl- gl^-glan
*o8, * oSoz sadece baa kitAbelende giiri.iltir.
Ismin hallerinin iizellikleri: Yiinelme hali yer yer sadece
*a: yr[a+m*a davanma, malma, yrlkrmar; yiikleme
*,siiri,ime,
hali 1. ve.2. 9ahrs, teklik: *on, gokluki *ru, 3. gahrsta *st/+t ile
hal eki arasrna zamir n si girer, meselA 6d+1, ikll+nftt,ddl+qd,
6dl*n (yiikleme hali), 6dHrt*nt (yiikleme hali eki) veya Oaie.
4i
rt+n (yi.ikleme hali ve belirsiz hal?); iidt+ntii, 6dl+ntln, 6dl*n,
iidlf ngii, qiirti.
Odt +
Teklik 3. gahrs iyelik eki gok kere bir miilkiyet (sahiplik) ifa'
de etmekten ziyade bilin"r, bir geyi giisteren belirli bir artikl (harf i
tarif) fonksiyonuna sahiPtir.
3214. Bildirme bir isimdir. srfat tamamlamastnda tamlayan
daima yahn haldedir: a!+lar bulrt nak bulutlaro gok seyrek bir
istisnadrr (bir tiirkiide). uluS+r lratun obag kadrn, hanrmlann en
bi.iyiigii, biitiin [catunlarml ulu$ geklinden bir ktsaltma olarak an'
laqrlmasr gereken bir tamlamadtr.
blr, modern givelerdekinden daha az bir srkhkla kullanrlrr.
E$er yanrnda bir bagka tamlayan varsa, blr tamlananrn hemen
Oniine gelir, fakat diler tamlayandan ijnce de gelebilir'
Tamlayan dururnundaki bir isim, eksiz olabilir, yahut tamla'
nan 3. gahis iyelik eki alabilir, yahut aynca tamlayan ilgi hali eki
alabilir, bu dlrumda clifer givelerde de giiriilen iig imkdn vardrr.
3215. Asrl sayrlar:
bir,iki,iic,tiirt,beg, altr, yoti, sdklz, tokuz, on, y(e)gtnnl ,otwa'
l.<rr[c, iillg, altmrg, yetmlg, siiktz * on, yiiz, bll
(kitabeler) - 610
tumtin.
Yaznalann ve kitabelerin bir ktsml yukardan sayma usuliine
uryarlar: to[<uz ygrml <19n, buna kargrhk bazr kitabeler (meseld'
RADLOFF, 308 orta, 317 iist) ve yazmalarda on to[ruz a19u vardrr'
Bir isim birden fazla ifadesi tagryan bir tamlayandan sonra
gokluk eki alabilir: iig olnlar veya iig ofrr <iig egkiya (hrrsrz)
,rr" sayrlart bagtrnl.u, a1'llkl, lHndF'fkhtl, ilgling, tdrtting, b'ry|ng;
vs. Ulegtirme sayrlarr: blriir, lklriir, iigilr vs. obirer vs'o --Ortaklrk'
(beraberlik ) .uyilur' btriigti uberabero, tldgii-4kegii < ikisi birdenrn'
tiSggU -tiqi.i'birienu vs. [samafu" ohepo, adrnagu odigerleriu, tgriigii
-t birgiiliik nbiiti.in, tama(nenD. nkiin (aErz hususiyed) "ikisi bir-
"i". saytlan: l.cat ukere, defa, kat"; kata '-h';
den'.
-qlgaltma
tigim-iilJim o-lto, tiirliig <tiirliio, yol-yoh okere, defau' -Pig"t
qJkill"r, btrlii oile,, btrgiirii "birlikten; tklleyii oyeniden, tekraru,
itf"cC" ugiipheo, iigktl ,,iiggen, iig kiige', tiirtdln ndiirt, diirdi'i bir-
deno. saytlar: lramag uhep, biitiinn, tik$ ugoko, barga
-Belirsiz
nhep, biitiin>>, az Kaz->, munga <bunca'r, nI96 cnice>, $a9 ukag, bir
kag,, $agan ubir kag, ne kadar,.
48
Sayrlann gekimi, tkigi.i*ni vs. de oldulu gibidir, o halde: za-
rnirsel. Ya9 bildirmek igin asrl sayilar kullanrlrr: krr} ya+ka tegl
nkrrk yagrna kadaru; tarih bildirilirken yer yer asil sayrlann yanrn.
da, srk srk srra sayrlan da gtiri.iliir: Kag-sl altr otuz yrl "K' ang.hi
zamanrnrn 26. yilrt (yani 1687), veya Kansl ygirmf altrng yrl (ay.
nr).
3217. Son gekim edatlan, bir isim, bir zamir veya sayr ismi-
ni takipeden ve onunla srkr srkrya bafh, ciimlebilgisi yiiniinden ba-
prmsrz olmayan kelimelerdir. Anlamlanna giire isme ba$hdrrlar ve
isim Eekim eki alrrlar.
isim mengeli son qekim edatlarr: Isim nengeli bir son gekim
edatrnrn Uniindeki isim ya yahn halde yahut da ilgi halindedir, son
Eekim edatlarr 3. gahrs iyelik eki ve bun'dan bagka, icabma giire bu-
lunma hali, aynlma hali yahut da ydnelme hali eki alrrlar: al ualt>,
bundan lrum ahna "kum altrnda, kum altrnar, bunun gibi ara+
(ara+D, asra+ ualtlr, t91 "ig*o, o8ur+ onezdinde, yanrndao,
ortu* <orta*r, fi* azaman, esna+,r,6!* "ijn*, yer)r, tagtm*
",drg*o, trltaf+ "altab*o, iisk* ukargr*', Ust+ (Ust+r', yiiz+
"yiiz*, kargr{,. -Burada verilen anlamlar, kendi yaprlan ,igin-
deki son Eekim edatlannm anlamlandrr, gekil olarak isim duru.
munda olanlann defil.
Fiil mengeli son gekim edatlarr: Bu son gekim edatlarr bir zarl
fiil
gekline sahiptirler; isim fiilin icab ettirdifi gekim ekini alrr,
substantiv (isim)ler genellikle belirsiz haldedirler, zamirler ise, dai
ma aqa$r yukan, belirli olduklarr ve Eski Tiirkge'de hig bir zaman
belirsiz halde bulunmadrklan igin, fiilin icab ettirdigi hali alrrlar.
Bir ismi takip eden her zarf fiil son gekim edatr olarak anlagrlmaz,
fiiliylc ilgisi diigi,iniilemeyecek duruma gelmig olan, isimle gok sr.
kr iligkisi bulunan ve ar.trk zarf fiil olarak di.igiiniilemeyenlere son 9e.
kim edatr denilebilir.
yaprlan zarf filler; a{<.u ohep, hepsiu (tali
-u, -o, -r ile
redece srfat olarak da kullanrlrr), yiikleme hali yahut belirsiz halle:
de-
ag-a (*nln citesinde (kargrsrnda)n, yi.ikleme hali veya belirsiz hal
ile: bagla-yu n...ile baglayarak,,; btrlii (birail- obirleg-,,ten?)
"ile>;
ly-ii o...e giireo; kdg-fl u-nrn citesinde (kartrsrnda)"; iiq.i n-den
bagka, itibareno, aynlma hali ile; iitkiir-ii <:-den sonra,
-den
dolayr", bulunma veya ayrrlma hali ile; 6tr-tt <-den sonra, -ile,
-den
49
 r j"'
:t1.,

(zaman bildirir), -den dolayr,, bulunma hali ile; !od-r okoyup' olan sizlereu. (osmanlrcs bEntm'deki +lm, bfrn+lj , den in
iio$yu, ko;runr, aynlma hali, nadiren de belinsiz hal ile; sa-yu *her kigaf etmigtir, yukandaki ile karrgtrrrlmamalrdrr). Zikr edildili
bitfi ;'t"p. .---e dopru, + kar'r, (yi5n olarak, diigmanlk degil) ; tiig-l gibi, bir isim ciirnlede hem yahn hem de belirsiz hal olarak kulla'
.-+-kaiarn yiinelme hali ile; tAgr'i n-nrn strafindau; ulat't eve' nrldr[r halde bfln, s6n, blz, slz, bo ve ol gahrs zamirleri'sadece yaln
hali veya belirsiz hal ile; ula-yu "kadar' hal alrrlar, aynr zamanda yan hal igin bir temel tegkil etmeder.
-rrt"-o v5.u, bulunma
vo diferleri,
ukargto, yiikleme hali ile sonralan ara vs' nin Yalmz ilgi hali, ashnda bir isim hali olmayrp bir srfat durumunda
,ar;
toririyle ilgi hali it" a"; iiz-[ atist;den dolayr vs.o (iytikakr_Eok- be' olan yahn halin bir yeniden tegkilidir. Geriye kalan yan ballerin
itrrir, ""ugu
ot Brihml metinleri vasrtasryla kesinlegtirildi),- bal' yeniden tegkili igin ise zamir kiiklerinden, araya zamir n sinin ili'
iingretu bulunma hali ile, gok kere yiinelme hali ve belirsiz hal, na' vesiyle yeni tabanlar yaprlrr. ni:ylece bar1a, blnl-mlnl, mlnt$, min'
dlrJn de vastta hali ile (bunun yanmda muhtemelen bir de 62il> dln, vs. gekilleri meydana gelir. Yahn halin, diler halleri reddams
ym'E rbiiyle' ka'
iun"sgu vara (o halde, bunun iizerine-o vardrr); temayiilii gdsterdi$ hallerde, yer yer ytkleme veya bulunma halli
i""u"a"/au>, yer yer -m5, -ma geklinde krsaltrlrr; yo$ar'u oyu' gekilier de taban olarak kullanrlrr ve biiylece mlnt+tln, slnl*dt,
kanr. slnl*tln, blznl+d6, blnl*tiig, slznl*dii, slznlf dlnl mrmr*t[8,
munr a layu, am *,tiig; ve mintii -F dii, slntii * dii, munta * da, anta* da
yaprlan zarffiiller: adrn t--den bagka', bir bulunma
-rn ile den) oile', seyrek; ly'ln c-m
vo aynhna trati ite; btlfi''n (blr+lii-,
gekilleri ortaya grkar.' Nihayet nMofolcalagmrg, bir yiinelme-bulun'
ma halinden tiiretilmig gekiller de vandrr: muntr*trn, munttr+an,
arkasrndan,; kln nsonra (zaman bildirir)o, bulunma hali ile; 6nln
e- igin'' muntrr* drn, entrr+dn, aodrr+an.
r-den bagkan, seyrek; iigiin den dolayr,
Bu, muhtemelen aynr zamanda agaSrdaki nadir timeklerin gds'
ve ile yaprlan zarf fiiller arkaik ve seyrek: kop
-p -pan terece$i gibi bir taban tegkili (yaprm eki) epilimini'ortaya koyar:
.hep, bfitiin,, kdp ogok, hep,, tolp nb0tiinn, top ntteq', -topan
burlan $utr*n*h! .Buda saadetin, kdniilt*n terti 'gtinliinde,
.hepu, muhtemelen hepsi de fiil mengeli ve dolayrsryla bu katego.
kalbinden, tlt*n lgrti eilinde (memleketinde)', yarulr*n tflg <rgt'
rtye sayu gibi tafi Llarak srfat olarak da kullanrlabilirler ve bu ar'
"it.
durumlarryla da arttk son gekim edatr sayrlmazlar' h (parlakhfr) gibio, yabla$r+n iigtin "kiitiiliipiinden dolayro,
ma$grsr*n tigiin .yanhgh$ndan dolayr", ytrt*n tapa <yerino
Ara srra, bu kurulug ve gekle uymadan, bir ismin iiniine gilen (memleketine)n. Ve nihayet bu zamir n si her hangi bir zamir un'
herhangi bir kelimeye dayah olmayan ve kendili$nden var oldulu suru olmadan da ortaya grkar: lkl+n ara nikisinin 4166fl3", sS*
(ara,,
zannedilen isim mengeli son gekim edatlan gunlardrr: .ra n*dil biir{l oii{eden berir. :

bclirsiz hal veya ilgi hali ile; meseli: arup ara (o arada' ugYa ge
klmsiz fiil gekilleriyle, meselA ldgmAttn ara co esnada, o aradar; ar' 32181, $alus zamirleri :

tu$ o--den goko, bulunma hali ile: bb'rii oberi', bulunma veya ay' 1. $ahrs teklik: b([)n (ki,tabeler))-m(tt)n (diEer kitabeler
rrlma hali ill, nadiren de yiikleme hali ile; q)aru (ora', bulunma ve biitiin yazmalar); bflnl0-m*inlo; btnl-alnl, mf,nl (tek ti'tk ve
veya aynlma hali ile; lgrH cigr, belirsiz hal veya ytiklerne hali ile; sonra,ki devirler) ; baga * qarya, ml4tii - nr,tnt[&l'-afnild$; nlnlttn'
0prti "-Once' bulunma hali ile; Hsrd rsonra (zaman bildirir)o, bu'
lu-nma hali ile; tiig cgibir, belirsiz hal veya yiikleme hali ile; fakat 2. $ahrs teklik: ls(it)n; *inlB-stnt0; slnt; sapa; slnts-sln'
olarr'n tlg hlmgianm conlann (itleri) gibi iglerim" ifadesinde tfi&i - stnldii - slntl&i; drilfln.
olarnrg ilgi hali almrp bir tamlayandrr.
l. $ahrs goklur:l Utzi bldn -b nra; blnl; blzks (baa kita'
3218. Zamirlerin isimlerden az da olsa deli9ik bir gekime sa' beler) - blztq6; bldnt$-'hlntd$, hznldh.
hlp olmast, aralanndaki farkrn guurunda olundu$unu giisterir, bu
faik muhtemelen kitabelerde daha az bellidir, giinkii slz in yalm 2. $ahrs gokluk:, tlzl sldlir; stzlp-slznln, sldiimlg; dal -
haline bir de iyelik eki eklenebiliyordu: slz*lm*fi <size, benim gldiirnl; stzlgti .- slzli'(hltabeler), aldflr&S - rld5rtgfl; cldntti

50 5l
- slznldii-slzdii-slzldrdii; slznldln.
3. $ahrs kahntrlan : lngd o,bdyleo, inglp ofikat", lngiik, rngal.c
o?,,rlaruoburao,srpar (arlarve murtar gibi bir tegkil mi?) <taraf>.
.iye'lik zamirlerio, zamirlerin ilgi halidir: m(ii)nb s(ii)nfl
aruU, monu{, kdndi.inii6, kiintiinti4; blzip - btzzntp; sizi!, slzliir-
nij; anrp, olarnrn, monul, bolarnrl, kiindiiliirnip kiinti.il[rnig.
- iiz iitiik ukendi suguD.
lqaret zamirleri: obuo: bo; monug; bum-mum-morui mupa
-mu0ari munda-munta-,rnuntada -mUntuda; bunga -munga-
monga obunca, bu kadaro; di$er teEkiller: mungolayu-znungulayu
.bdvlc, bunun gibi, bdyleceo; monda$-muntaS-,mumtiig .bdyle,
butrltn gibio; mumlayu nbciyleo; mundrtrn-muntrrdrn - murlta
yertin (tibet vazrsr) "bundan dolayr, bunun iginD; muntrran (bura-
dano; lnuna-rlrna nbak!,. Qokluk: bolar, bolarnrg; bolannr; bolar-
ka; bolarda; bolardrn. "burada, oradau: gunda (Surda, eskiden,.
: ol; anr4; anr; apar-aqa; anta-anda-andada-anta-
-{<oD
da-antaddata. Di[er qekiller: antaS-sn{nk uhemenr,, antaga che
men ordao; antrn; anrn; anga ubiraz, birazcrk, o kadarr; bundan,
ondan: angata, anga$; angulayu nbiiyle", anga&nga ubu arada",
andagdantagdanrtiig -sn15g obiiyle, bunun gibi, gibiu; antrrdm'-
andrrdrn (oradanD; andrran-antran .oradan berio; una
"bak!r.
Qokluk: olar, olarmj; olar[<a; olarnr; olarda; olardrn.
32182. Sorular: lanyu "kitabeler ve eski yazmalar" -fayu.-
layo ohangi?, ne?o, [rayusr ohangisi', kayular uhangio; tanyuda
onereden (kitabeler),; [<anyuSaru .kime kargr?,; [rayutrn sir1ar...
antrn srrlar <o tarafa.. ki oradao; [anta-kanda (ne zaman? neredeo;
[iandrn "nereden?o [<am (kitabe E 9) "nerede?, (Dofu Tiirkgesi'nde
de biiyle, yalnrz aqrk bir yiikleme hali); lganga "ne kadar, nereye
kadar?n; [cag "kag, ne kadar'; kagarl ovakta ki"; [agan (ne zaman,
ki,; kaltr ogibi>.
nii one?, niEin?o; n[ iigiin <nigin?"; niikfl uneye?>; nii&i iitrii
(neden, niEin, neden iiiiiriio; ndgfl unice?>; niigtitd kln unice son-
rao; n?igfikd tiigi nne zamana kadar?o; nligiik (nasrl?); niigiilln unasll,
hemen ki'; niiqiikliitl (nasll?, niqin?o nltdk cnasrl?,; ndliik nne-
ve?,; ndmdn (nasrl?>; ndgii nniEin, niye>, niigiidfl dtkiirti (acaba
neden ijti.irU,; niigiil (acaba ne?"; n[gi.iliik nnasrl bir....?; nigin sa-
dcce...?, gibi, daima gibi". n5g olumsuzun tekidi.
kim okim?,;klmliir; kimnip; ktmkii; klmnt i.igiin okimin igin?".
52
Genelleme: klm kayu "heru (ekseriya kendinden sonra tart
ile).
32183. Dtini.igltiliik zamiri olarak gunlar bulunur: iiz, ukigi,
hayat, vi.icut, kendi". iiziig; 6zkii; iizdii-iiztii; 6dn; iyelik eki ile:
iiziim, iiziig, 6zl vs. uben, sen; o ys.v. gahrsta genellikle zamir n si
kullanrlrr: 6d6ii, nadiren kullanrlan -J.iizikfl uona" nin yanrnda. 6z
srfat olarak bir miilkiyet iliqkisi belirtebilir: iiz tllt nkendi dilio,
r k(ii)nti.i nkendiu; kdnti,iniirl, keintiike, kdtiint, kiintiin (vasrta
hali); kiintiildr, kdntilm ukendimn. kiintti siiriig ukendi siiriisiio;
kiintti kii5liig okendi (giinliin) kalbin"; kiindii yajrldrt okendin
sug igledinn. Ozne olarak: kiintii budunrm (kitabelcr) "kendi mil-
letim,.
3219. Eski Tiirkge'de bir isim ciimlesinin bildirme eki
(kopula) almasr zaruri defildir, giinkii bunun igin, heni,iz bu dilde
qahrs veya igaret zamiriyle (bk.32l8l) eg olan zamir mengeli (bk.
32211) bildirme ekleri kAfi gelir: klm s?in nkimsin?D; menlrl ol ube-
nimdiro. Bu bildirme eklerinin (bilhassa 3. gahrsta oldufu gibi)
srk srk dilqtiifii giiriiliir: kiintii budunrm okendi milletimn, tllm
amtr [canr (yurdum gimdi nerede?o. Orneklerden anlagrlacafr gibi,
gimdiki zamanda bildirme eki srk srk di.iger.
Esasen 5r-, bol- ve yerine giire tur- fiilleri tamamryla di-
ler fiillerde oldu[u gibi (bk. 322) ilgili bildirme-zaman- ve di[er
ekleri ile birlikte bildirme (kopula) vazifesini giiriirler: bilgn tagan
6rmt9 <Bilge kafan imi9o, fldligstz bolup ndepersiz olup,, niigtikln
turur mumtiig <rligin'biiyledirn. 32244 le de kr9.
322. Bir ciimlenin yiiklemini teqkil eden ve ciimleyi kapata-
bilen fiil gekillerinc gekimli fiil adr verilmiEtir. Vokatlf fiil gekille-
rinin drgrn'daki gekirnli fiil gekillerine, iahrs igaretleri ilAve edilir:
yaprlan gegmig zaman, iyelik eki, dilerlerinin hepsi
-tl*d ile
na gelen gahts ekleri" altrlar.
"so-
32211. Predlkat ismine ve dolayrsryla ekseri gekimli fiillere
eklenebilen gahrs igaretleri : Teklik: b(i)n (kitabeler), m(ii)n (ba-
zr kitabeler ve biitiin yazmalar); s(ii)n; *yahut ol, nadiren de
ho veya o; Eokluk: blz; sle, sizl[r, olar, oI yahut
bazen de bo.
-yahut +lar,
3222. Predlkat isminin isimden ziyade slfat olmasr predikatm
tabiatrndandrr. O halde bi.itiin fiilden yaprlmrg isimler predlkat ola-
53
blllrler, fakat daha ziyade srfat karekterine sahip olanlar predikat
olrrak kullanrlrrlar. Bilhassa, gdk kere gahrs ifadesi taglmayan
ytnl 3. g4hrsta predikat ismi olarak kullanrlan -dul., -Su ve
-xl h gekiller bu gegidin drgrndadrrlar. Belki de burada, diper
hlm-fiillerle tamamiyle ytiriirliikte olan baglamrg bir geligmenin
durmasr bahis konusudur: gekilebilen isim fiillere duyulan ihtiyaq
trtrk giderilmig ve bundan dolayr bu iig ek Eski Tiirkge devrinde
lrhrs ifadesi almryordu.
-*r, ---9a: Bu iki gekil gok seyrek giiriiliir ve muhtemelen ge'
hsok zaman veya istek ifade ediyorlardr. tiigmii-gl miin udokunma'
trcalrm, dokunmak istemiyorumr.
ilk defa yazmalarda bol olarak kullamlma sahasrna gr'
ler, -8u,
Temelde sahip oldupu miicerret ifadeden mecburiyet, iktidar,
gAyc ifadesine inkiqaf etti.
. lsim olarak: altr atl5an-fuf lar caltt kelepgelerr, lg tofa kltg$+.
rl yo[c usalgrnrn gidecefi yok'; stnlradlvlp[ra bar-fu drslir oSeylan'a
tltmek mecburiyetine gelinceu; {u'nun ytinelme hali gok kere
blr mecbfrriyert, bir gtirelik ifade eder. mang bol-Bu*ta olnang ol'
flak gereko. -Ekseri yazrnalarda +luk genigletilir : o[caat'$u'
lu|+suz fldgiiliik umu$ cegi giiriilmemig iyi umutr. -agr ile
Sonlgletilmiq qekli : I.col-$r*gr .dilencir.
Stfat olarak: *'lma'8u $hng .yaprlmayacak i9,.
Predikat ismi: ea[clan-frr ol "saklamak lAzrmn Bu vazife srk
tlclildir, qiinki predikat ismi olarak olAzrm, gerek" manasrn'
-gu
dn gok kere -{u*Iu} geklinde genigletilir.
Sona gelen bir gahrs zamiriyle birli,kte hemen baglamakta olan
hlr eylemi ifade eden
-tralrr,
kiil- ile bir tasviri fiilden tiiretilrnil'
tlr: ktr-kfillr siin.
-rruS
isim fiili sondaki gahrs za,miri ile birlikte hem predikat
yapar, hem de 3. gahrs olarak kullanrlrr. Bir tesbit ve oldukga be-
llrsiz bir zaman yahut gelecek veya gegmig zaman ifade eder: blz
harnagun amtr lslg 6ziimiizkii iirttgii tltn-mig blz *biz hep girndi
tath canrmrza gok balhyrzr. rgfrn-mrg miin kiingtmln "gencimi (9o'
cufumu) kaybettim:a. eniiklegsn yltl kiin bolmrg .dolurah yedi
gtin olmugn. bo ylr iimgiikllg ytr iirmtg "bu diin5aa acrh imigu' siisl
tlg btp fir-miq, blz tkt btg &lrtlmtz (ordusu iig bin irni;, biz iki bin
54
siiniilmiit olabilir'
Isim olarak srk de$I. Aynr gekilde etken ve edilgen birbirinden
farksrz: 6g-mt9 uiivme,-lrnedh, sena). ata-rmt+rm'adlandrrdrErm'
gitsterdi$i;o; $an a!'riu1*rn kiirtl 'kan aktrlrnr giirdii:r' bll'mtf
kiirgiik nbilmek gerekr.
Bundan bagka --.mrg'h qekil srk srk yardrmct fiillerle birlegih
filler yapar, bk.322M.
Genig zamani
-uf, "'{r, -lr1 -r. Her fiil bu dtirt ekten belir'
li birini alrr; eger istisna olarak, bir fiil igin iki ayn ek tesbit edil'
migse, bu ya bir afrz farkr, yahut ta bir zaman farkrnr giisterir.
--"::"::l#*-;hnr'er:
iir-tir bar'ur Errgtt .hiir ve bafrmsrz ol'
makta olanu; isirn olarak az kullamhr: blr ymB iir'iir+f yo$ obir'
lik (kavram)r yok.o Yiiklem olarak sona getirilen gahrs zamirleri
ile:o klmkfl tllg ka4an'ur m$n nkime memleket kazamnmu'
---s{ --su$-s*. Yazmalann bi.iyiik bir krsmrnrl -tulu}'u
yerine kitabelerde ve mahdut bir krsrm yazmalarda srfat, ve isim
Llarak kullamlan ve aynl zamanda bir mecburiyeti ifade eden -stt
vs, vardrr.
lsim olarak : tiil-siik ( tiitsii D, lilii-sft * tnln {payla9trrmanla, ayr'
rrmrnla,, kiin tof-suk+duth odofudan beri'ki'.
Stfat olarak: allfana* tdr{i urtakdire deper bir yolo; t{6nH'
-slS li nyaprlmayacak h,; flt'62 $odrlar-su! 6d <viicut brrakrldt$
zarnii'-Oltincer; Hgflf+{is 166! rgirilecek tiireo; vusantl olunsu[c
tiirii rviisanti olaca,k tb,reo; tl tut-sr$ ytr omemleket tutulacak yer,
hiikiimet merkezi,; *Etbo* kergek udeler vermek (tapmak)
gereku.
Yiiklem olarak kpllamlmaz.
isim-fiili, sona gelen gahrs zamiri ile birlikte
-tag - -da$
55
 fiile dayanarak onun ifade etti[i gahrs ve zamanl zlmnen ifade eder
kitabelcrdc, gclecek zamanln yay$n geklidir, yazmalarda bulun' ler.
maz: iil-tiigi sdn nijleceksin".
(seyrek):
vs., menfisi
Fail (eylem) isrrr, o halde, qofunlukla isim, yer yer de srfat * bazt hallerde
-yu -ma+
olarak: kiil'tiigt ugelecek, gelecek olann'. .. y. zarf-u
-a- fiili,-u,
zarf, zarf belirleyicisi veya ciimle bagr ba$ yapar'
-u belirleyicisi'nin sonu olarak fiil mengeli songekim edatrdrr,
|arf
isim iyelik ekleriyle de; ekseriyetle giiriilen geg- zarf olarak birlegik fiilin birinci unsurunda giirtliir. -zarf :
-du[</-tu[<:
,-,",i;, ,a-o,l olarak: lan ingii aydu$+ta iitrii "Han biiyle
siiyledik' *Zafi belirleyicisi: yan'a cyi'
iigln iigiin obilmedi[in igin';- bur]an kutrga [rod+ tn- *koyu (aga$ya) in-,.
ten sorlra>. bilmii.diil + neD; son gekim edatt: bk. 3217.- Ba$: iitr-ii (sonra' nihayeto' -Bir'
l5atrglan-tuk+larrnta o,buda saadetine (enmeye) gahgtrklarrndann;
leEik fiillerde: bol- fiilinin iiniinde muktedir olmak anlamrnda
zruig ar-tiik +- t yird^ii oZruie'un oldugu yerdeu ; kel-tiik+ iim bo gel-
u
bir tasviri yardrmcr: iir'ii bol-maz okalkamaz, yiikselemez"' Tasviri
di$im bu (geligim biiYle)'. yardrmcr fiilin Oniinde: rd-u yara-ugiinderilmeye uygun ol-D'
Srfar olarak: iirltd klsrii igld-m&i-di.ik at kti ocince sonra
(geg'
Tasviri saygr fiillerinin iiniinde: biilttir-ii yarh[ca- (saygryla giis-
ruigtc geleccktc) igitilmeclik (duyulmadrk) ;an ;Ohret>i larduk ter->, tasuiri fiillerclen iince: !rl'u alk- "tamamiyle yap-u; bk'
yirdii *valdrk (vanlan) verdeu; lut bulma'du! midtk trnlrtlar usa' 32244.
(avarn)r.
adetc (bahta) crmemig (ku,r'tulmamrg), ah$ll,mr9 insanlar zarf fiilinin anlamr zarf fiillerine benzer, ama
Yiiklem olarak,sadece 3' gahlsta : siikiz oSuz, to[ruz tatar lial' -!ah: -!ah -u
tamamiyle de onunla aynr de!'ildir. En yaygrn anlamr: o-mek iginu,
ma-clul.c osekiz o!uz, dokuz tatar kalmadr", [<arlu[c tqtqe kilmti- nadiren u-den berir.
diik uKalluklar vatandaglanna gelmediler''
Birlegik fiillerde kullanrhgr. bol- fiitrinin ijniinde umuktedir
Yazmalarda,_yukisim.fiilininsonunagahtszamirigetirmek
siin ol-u anlamrnda, tasvirl yardrmcr fiil fonksiyonunda: ug-halr bat'
suretivle tegkil edilen bir gdriilen geEmig zaman vardrr : ba'yuk lah bolurlar nuEabilir, batabilirler.,. Tasviri yardrmcr fiillerin ijniin'
nbaElamr$srn, bafladrn o' de iki fiilin birbiriyle ba$lantrsr zarf fiilinde oldufu kadar st-
Stfat olarak, etken ve edilgen arasrnda bir fark yok: bul'[<an' kr deSildir: yarman-$ah sal.un--u(trrmanmayr (grkmayr) diiliin'
yuk trnhllar .bulanmrri (yolunu 9a9rrmr9) canhlaru, tivkfl kbiiil
"Orii-,,,a-ygt
mek,r. tasviri fiillerin iiniinde, bir giiriiniigiin ifadesi olarak: klr-
trnlg niifke heslemeyen can1,, tiig'den 6nce gelirse: g&ilt tur- ohemen girmek iste-,.'-kiir'giilt yahnh! uparlak
i$i biitma-yiik tiig <i9i bitmeyecek gibio. alev,. ybriigiig betgiiliig trl'$ah nbu tarifi belirlemek igin",
-bo
yrllar aylar iirt-gnh iir klg loltr "yrllar aylar gegeli gok olduo;
isim olarak, scyrek: rdma-yut<*rqa'g6ndermemesinden>; tii- -adnl-lah ylrtl-g[lt erii erii kig boltr naynlah Eok oldu."
glng bulma-yu! +[ca oulaqmanrasrndanu'
3223. Bir ciimleyi ballayamayan, yani Eekimli fiil olarak gii- fiilden isim yapma ekine ilAve edilmig teklik 3'
-grnga, -'$
qahrs iyelik ekinin e$itlik hali, yani t*iyle bir menqee
rcv yapnlavart ve isiln scly.,r''clan olmayan, bundan dolayr da yi'ik- -'g*rn*9a;buraya daha yakrn ol'
1",r,,",.,".,.,"- r,eya srfat (biidir.me) olarak kullanrlmayan fiil,gekille' sahip olmasrna rapmen anlamr bakrmtndan
rine Moft)lc,,..rlo.rr, drnefine bakarak oconverbiao (zarf-fiil) de- dulu iqin, bu ek burada ele ahndt'
nilnrigtiri Zarf olarak veya bir ciimlenin iEinde bir kelime gurubu' *grnga eki zarf belirleyicisini sona erdirir ve u--dr[r,
I-,,.,n fill kesintisi olarak i9 gtiriirler. Zarf fiilin ikinci unsurun
bir
miiddetge, *rncaya kadar, iinceo anlamlanna gelir: kii-
tasviri I'iil veva yardrmct fiil oldufu iki fiil geklinin alt krsmmtn
ziig yumup ag-frnga (gdz -madan
yumup agacak miiddetce (g6, yumup
birinci unsuru olarak gdriiliigii onun zarf fonksiyonunun hususi aqrncaya kadar)u, miin kiil-gtnge .ben gelinceye kadar": nomlu$
bir halidir. orunla Uig-gfnca oirfanh yere (Bodhi'manda) varmadan iinceu.
Zarf-fiillcrin kendilerine has ne zaman, ne de gahrs anlamlarr
Genellikle ismin sonuna gelen ve ona bir zarf belirleyici anla'
vardrr (yani zarf fiiller zaman ve gahrs bildirrnezler), bir gekimli
57
56
 , ri,"
r:
, , ::
{..,i:

nunr veren yardlmcr fiil k6,k'ii iir-; tirkitn oikeno getiri' bildirme eki almayan istlt tipi gokilleri (322411)r
-kdn, geli bildirme eki alan goriiten z.unan (3t412),:'ari[ir ti
llr. -qSZZUllcegmig
i"ii Uifairt"e eki alan gllecek zaman ve gart gekilleri.
zarf fiili, Mofolca'da tamamiyle yerlegmig oldufu
-on; -on
hElde Eski Tilrkge'de nadirdir ve kaybolmak iizerediir' 322411rVokativ (isiek) fiil gekillerir olarak, arzu ,istek' emir
ve rica vs. olarak da giisterilmeleri mi.imkiim olan, o hdde gerqekte
Kahplagmrg olan zarflar: ya[r-rn kiil- (yakrn gel-o, ad'rn bir paradigma telkil etmeryen bazr Sekiller ele altnmrgtrr'
rbagka, ayrrD. Zarf rbelirleyicisinin sonu olarak : btrldln ly'ln
llg cgiineyden -
takip ederek yakala!,. gilbl tl'yln de kitabe'
bir -tt-p
bahis konusu olmadrlr halde,
lorde bazen, herhangi konugucu TekIft , Qokluk
blr cilmlecifin sonuna getirilir: ar[cg rdmaz t$n siittdlm aKervan
gtlndermez diye asker yolladrm (harp agtrm)D; tafra yon'yrr tl'yln 1. $ahrs: -.-€f,rnp -{rn -.shm, -hm
l0 ndr$arda (bozkrrda) yiiriiyor (diini.ip dolasryor) diye bir gayiar. 2. $ahrs : sadece taban yahut --{pl '-"n (aym zamanda- -.ne'
Bazr son qekim edatlan bu gekildeLi bir zarf fiile indirgene' ' :r ' zaket bildiren teklik)'
_6olar, (seyrek)
hlllrler. bk. 3217. t', (istisra olarak da)
-opoz;
' (Man. 19,11;, 14)
-o9or
zarf fiili (menfisi seyrek olarak kullanrlan -mltr
-op: -op
yedek qeklidir) zarf belirleyicisi olarak ele ahnabilecek olan bir
3. ,$ahls: Teklik girbi Yalnrt: -zun-
kclime gurubunu diifiimler. Daima bagka bir fiil gekline ba$rdrr ,] -zrm lar
vo bu fiilin qahrs igareti go$unlukla bu zarf fiilin de gahrs igareti' I

dlr, eylemi ba$h olduSu fiilden biraz iince vuku bulur: bo eau$
lfldJp fnga tlp ttdl cbu sitzii igiidi,P (duiyup dinleytp) g6yle dedi (bu Vokattv fiil lekilhri gunlan ifade ederler:,
rtlzti duydu ve giiyle dedi). Bir doprudan ifade gekli olarak, gofun'
Iukla tngii veya angulayu tl-p ile yiintitiiliir ve tl'p ile baflanrr. l.,$alus toklik ve gokluk: niyet ve irade;

Bazr belirli tasviri fiillerden iince, mantiki esas fiil
-"p
llndedir, bk.3224.
Zarf belirleyicilerinin sonu gok kere bir son gekim edatryla
lfade edildiSinden, ile sona eren bazr son gekim edatlanmn da
-opgeldi[i tahrnin edilebilir, bk. 3217.
bu
-op
zarf fiilinden
zarf fiilinin fonksiyonu almen -op ninki gibi
tllr, -opan: -opun
fakat daha eskidir ve kitabeler ve yazmalardan birinin apryla
rrnrrhdrr. Menfisi (srk) i (yedek qekil).
-matm-madm
32A. Cnmle bilgisindeki kullanrhgrna ve bildirme eklerinin
t[rlerine giire, Eski Tiirkge'de iki ti.ir fiil gekirni gekli var&r.:
lsim fiil olarak biiti.in fonksiyonlarr (yani, isim srfat ve bildir'
rrre) giiriilebilen ve zamir mengeli bildrirme ekleri alan gekiller (3222)
tle sadece bildirme kipi olarak kullarulan gekiller ve bagh bagrni
Wk' 2. $atrrs teklik ve gokluk: istek ve emir;
3. $ahrs teklik ve go&lul : arzu ve iirnit.
Sadece 3, gahrs teklik nadiren isim gibi kullamtrr: yarh$a'zun*
rn (Man. II, 8; 16) ryarlrkamasr yoluyla (vasrtasryla)u' - Bu gekil
neziket (bitdiren) bir hitab igin de kullanrhr' Ashnda her zama-
mn 3. gahrs teklifi nezaket ifadesi olarak hizrnet eder: [atun ufta
yarlfudr mu 6rld racaba kralige hazretleri buyurdu mu?''
vokativ fiil sekilleri nisbot ciimlelerinde de final manada kul'
lanrlrr: oktm bttt-lim rki yaza (bile)limu; lngii bolmazun $altr brz
yoBadSuluk bolma-hm .bijyle olmasrn ki biz yok olmayahm''
ko
Bu vokativ fiil gekilleriryle biten yan ciirnleler, dtigi'ince veya
nugma bildiren fiillere bapirdrlar: amra}ldtrun a&nlguluk $rngiil

59
5tt
 bolma-zun ertt ,tlp lcorlar mdn osevgilerden (diirt asil budist ger- 32244. iir- *ep-, ulag->, bol- tam ol-o ve tur-
qefinden) bir avnlma, rzdrrap (hasrl) olmasrn diye korkartm); slz.
ni iil-ziin tlp "5i2i iilstn diyeu. tl-p'e ralmen gok kere konugmacr
'kalk-u fiilleri, srk srk kullanrldrklarr "ol-,
igin, tam anlamlanm kay-
bettiler ve muhtemelen tasviri yardlmcr fiil, sonra tasviri fiil ve ni.
bahis konusu defildir. hayet gergek yardrmcr fiil durumuna geldiler. Esas anlamrnr !ir-
322412. ile yaprlan fiil gekilleri (bk. 313) iyelik ekiyle bir- en iince, tur- ise en sonra kaybetti.
likte gcirtilen-tgegmig zamanr
rlar verirler. -dom- -1os1 vs. bol.tfuq, sr[rtagt* Bu iiE yardrmcr fiil tam ve eksiksizdir, bunlardan biitiin gekil.
ler yaprlabilir, yalnrz, tir-miiz*kiin menfi geklinin yanrnda, mi.is-
isim olarak : adrr-t (ayrrma, ayrrrm>, urun-t .garprgma, arbe, bet kargrh[r *iir-iir*kAn bozularak iir-kiin oikeno gekline girmigtir.
de, vurugma'. Bildirme (haber) olarak: gegmigte bir tek eylem,
yer yer de, hemen takip eden gelecefin kesinlikle beklenen veya Biitiin isimler kendilerinden sonra gelen bir yardrmcr fiile ba!'
vad edilen : niigi.i bol-tu4? *ne oluyorsun?o, miln una basa yit-dim
Ianabilirler. E[er bu yardrmcr fiil gekimli ise, meselA bil-gn fir.miq
obilge imig,^gibi, bir bildirme ismi ile bildirme (kopula) bahis ko-
"hemen gclil'orum'. nusu demektir. Fakat e[er, Eekimli defil yani zarf fiil'ise, sakrngJrg
322413. miin vs. $art gekli ashnda bir bildirme geklidir. bol-up oiiziiliipu iirne!,inde olduSu gibi, yardrmcr fiil bir zarf be-
Bir kal-r sa-r -sar
sdn den "kalmayr diiqiiniiyorsunD veya benzeri., yani lirleyicisini ballar. Yardrmcr fiil her geyden tince bir isme bir za-
tasviri vardrmcr fiil sa- odiigiin-, tasarla-, hesapla-" ile bir man ifadesi vermeye yarar.. Ornekler: bar bol-fay uvar (mevcut)
tiil teskilinden orta hece di.igmesiyle bir |al-sar s{n meydana gel. olacaku; yok iir-mtg
"yok imigo; kiirgiik ilr-tl ogerek idi,.
migtir. Bciyle bir krsa tam cilmle, yanrndaki ciimlenin gartr haline
gelmig ve agafr yukan a9afrdaki qekilde bir hi.ikilm ciimlesinin gantr Qok srk ve ijzelli,kle yazmalarda gekimli fiil gekilleri, ki bunlar
gogunlukla isim delildirler, aynr gekilde gekimli yardrmcr fiillerle
geklinde anlagrlmrgtrr: [<al-sar siin mdn barayrn osen kalmayr diigi.inii-
birlegirler. $ahrs ve menfilik igaretleri, birinci veya ikinci unsur-
.vorsun, (ve) ben gicleyim (gitmek istiyorum),; Bu da hemon da bulunabilir, bu da belirli bir anlam farkr verebilir: Ornekler;
kalnravr dtigilntivorsan, ben gideyim (gitmek istiyorum), geklinde
"(e[er)
vs. li ciimleler asrlda ballama edatrna ihti-
-sar miin
anlagrlmrgtrr. Genig zaman: oz$ur-ur [r-tlm ukurtanr idim, kurtarmrgtrm>;
yaq €:dstermi.yorlardr, bu da onlarrn tarn (bafrmsrz) ciimle yapabilme kiir-iir 6r-ml9 mdn ogtirdiim, fark ettim>, bol.tum iir-dl uoldum idi
karekterlerini isbat eden bir durumdur; dnce yabancl dillerin tesi (elde ettim idi)'; alk-yut nr-di. (vurmu;lar, vurugmu;turlaro vs.
riyle belirli baplama edatlan kullanrldr, ve bdylece gart ifade eden
bir van ciinrle meydana geldi : Bir durum veya ahgrlmrg bir eylem: tiirtiin-iir ilrdl .siiriiniir
idi (devamlr)'; ttibriingsiz bol-tum dr.mdz mu osarsrlmaz defil mi
-gazamanfiili, ekseriya bir f y eklenmek suretiyle yazmalarda
isinr i,dim?,; brgrl.ur bol-ur o(nihayet) bigilmigtiru; bol.mrg bot.fay
gelccck v:rpar; sonuna gahrs zamirleri eklenir : tiigtn-giiy "sl.
mu$ olacak" vd.
m{n nulasacagrmD, [<ut$ar-!a mdn <kurtaraca$rm>. Bir soru keli-
mcsivle birlikte, bir belAgat sorusu tegkil eder: niiliik ton.fay (na: $art: tglma.drm flrsiir okrlmadrm iseo (belirsiz lgrl.sar mdn,c.
srl donacakn kargrhk gegmiq zaman); 6gir-iir miin iir-sdr nsevinir isemo.
Olmamrg (gergeklegmemiS); tiiginmii-giiy dr-tlmlz <katrlmaya-
-ga sevrektir:
nacliren
bll.gii nbilge", [crs.fa ukrsao. Bildirme olarak
ekseriya h gekiller, sadece I'azmalarda bulu. caktrk"; bul-tr iir-tl ubulrnug olacaktro; tilrtiigt dr-tt uiilecek idi,; kim
nttr, -$a, -gay bol-$ay biilgiirt-diigi nkim g,tisterecektio; allgnrnaz mu dr.d nkaybol
maz mr idi?"; il.ttl6r iir-giiy udokunmuS (yakalamrg) olacaklar,.
,72243. Zar'f fiil geklinin Eekimli gekilleri Eski Tiirkge'de he.
hiiz yokttrr. Istek : ylr yanl-zun dr-tl <yer yarrlsaydr dao.

60
6l
 ' .i! ,ii ., i
.'i.''
,

u- amuktedir ol-,, btl- .bit-r,

sai[rn_ .diigiin_, ve bun
'i
Tasvir fiilleriyle yaprlrrirg olan birlegik fiiller daha abidclende
hre benzer fiillere tasvirr yardrmcr fiiiler adr verilir. onunla ilgili
mevcuttur: ttkd ber- odiki ver-o; fakat, il'k defa yazm4arda cok
eylom, kendisinden iince gJlen zarf fiil geki,mindeki bir fiiile
ifade
edlllr: trd.a l.<at$an- oengellemerye qalig-o, rd-u yara_ ug6nder. yaygm bir pekilde gegerler.
Ittcye yakrg-u. 33. Ciimle bilgisi daha ijnce yeterince ele ahndr. O halde, bu'
rada yalnrz bir kag (kendi iginde bafh olmayan) ildve gerekmek'
. - EE". yerine, --fah gekli kullanrlmrg ise, daha kuwetli rbir
Itcdcfleme-u
tedir.
bahis konusu demektir: lirt-giilt odlra_
el-e, kiirklt.giilt ogra- cgtistermeye ,iy"t "gegm"ye niyet Eski Tiirkge'de kelimelgrin yeri rnorrnab ve *tipik Altayca'da'
"t_,. ki gibidir. Fiil golunlukla ciirnlenin sonunda bulunur; yalnu hiris'
. qlg+_t[gtn- veya ftrl-gah 6tiin- (yapmayr rica er_D ve
. .
tiyanhkla ilgili metinler fiil-yiiltlemi iine alrlar; atribii (bildirme
ttJ.Satr yrlrfa- (yapmayr buyur-, ifadeleri de aym geyi ifado ismi) daima atribti tagryrclsrmn ijniindedir.
cder. Yer yer anlamrn bir ba9ka oldulu ifadeden
rbcndenizo yani (saygtyla
srk;r.bili", yani, Kitabelerde ve B€hrnl ]yazrlarrnda kelime gruplan gok kere bi'
bir 9"y- y"-p-,. Bu durumda birinci ve
lhlnci gahsrn diigiintilen iizneii uynrarr. Bu halde basit tasvtrt tigik yazllmrgtrr, mesell: Uumrn+lga$an, tuta*blnnlg, [ap$a *
llrdrmcr fiiller desil, rasvirr saygr fiilleri bahis konusudur. tiigl vd., bu cilmle,biigisi bikrmrndan bir birli$e igaret eder. Fakat
geri'kalan yazmalarda dil tuyumu dolayrsryla bir birlik g6steren
siileme fiilleri tasviri saygr fiiilerinin drniinde kelimeler bile ayrr yazrlmahla kalmamrg, hatta gokluk ve hal ekle
pkllnde olurlar: tt-p yrlrt<a- -deyip buyur_,. -p zarf fiili ri de ait olduklan kelimelerle bitiyirilmemigtirler. Belki de bu su-
retle ciimle iginde kelimeniin anlamt agrla vurulmak istenmigti.
Tl1"r,r saygr fiilinin varz dili kullanrhglan gok yaygudrr: yrh-
t-_ Yazmalanda srfat ile isim kitabelere nazaran daha kesin ayrrlmry
ll-, tek bagrna, nsaygryla bir gey yap-, iste_, ol_o y!.-psnalanna
trr. Kitabelerde yr$r udiitmanca, hasrm, yazmalarda ekseriya ya-
gclir.
$rhg olarak ifade edilmigtir. Kopula (bildirme eki) yazmalanda eski-
Birlegik fiillerin bu tiiri,i gok srktrr. Bunun yanrnda nadiren de sine nazaran daha gok kullanrlmrgtrr. Eski belirsiz hal gok kero
rnt-gu yarh[<a- nsiiylemeyi emr et-D, blrtiiklerfi sa*rn_ (ver. belirli bir yan hal ile yer deligtirir. Ki,tabelerde iir Ardeml
mcyi diiqiin*' gibi bir bagka tegkil pekli gdriiltr atrm tabdrm oerkek (lerin) erdomi olan adum buldumn gek-
lindeki bir ifade yazmalarda dii$iiniilemez. [radagrm adrnldm
.. -H-are\et ve durgunluk
birdiren fiilter ile benzerleri bir birrs odostlanmdan aynldrmr :v€ya at atar alp tirttgtz ratdan daha yi-
plk fiilin ikinci unsuru iseler, yerine giire, asrr a"tr*t"rr"i t"vuJeui. pitdiniz' (RADLOFF 332, 2.2) kitabelerin dili igin tipik birer 6r-
llrler. Bdyle <tasviri fiiller, birinci rinsurda ifade edilen etme nektirler.
ve ol_
manln ttriinii tavsif ederler. o halde asrl manayr tasryan ilk un
Olumsuzluk (yokluk) bildiren kelime tegkili elemanlan ;un
tur,
-u zarf fiili geklinde olur: ktiy-ii tut_ .devamli koru_,, ,9
lrn'u rd- (tamamen {it5', }'I-u-all.r- (sonuna kadar yap-,. lardr +soz (+s'z); 6g*siiz ckimsesiz, ijksiizu; yazu$+suz ng0-
belirli tasvir fiirlerinin iiniinde, anrarn tagryrcr,
Bazr nahsrzr; *srr, kendisinden sonra bagka ekler getirmek suretiyle,
-
unsur,
v'i irt
nrt fiili geklinde bulunur. yat{p yiir_ .i"trp -d*_,, seyrek: il+dr+e--t-,rilsiz brrak-; kar"rnini elinden al-r, ta-
-p
f.n'lp [at- kal-, tamaTryla ce9-,.-kdat-tp jir"J tr!*srr*a- rtat alama-, tadmr kaybet-r.
dur-o, Her"gegip "gti""tip
ne kadar, bir defaya *uhr.,u olmak iir"", tri_-.ro fiilleri olumsuz yapmakta kullamhr: ktilmii-dl *gel-
llntndeki ilk unsur ---' geklinde giirtiriiyor ise de, burada tu'- bir -ma-
medi,. Ekseriya fiiller fiil tabanma bu ikin getirilmesi suretiyle
tesvir fiili defildir, asrl anlamryla kullanrlmrg oi"o bir ftiialir, ; olumsuz hale sokulurlar, istisnalar: kiil-iir miin olumsuzu: kiil-miiz
clolayrsryla iiniinde bulunan zarf fiili or,uo riiziin-o t;-, m5n; -rnaz gekli de --ur gekli gibi, srfat ve isim olarak kullanrlabi-
(u tr 22,6) ngiiriinecek gekilde dur_,. "a*rdrr: lir. Olumsuzluk zarfi kita'belerde butun yanrnda aynrr za-
-madrn,
63
manda ile yaprlrr. kiil-miidin ngelmedeno; nun olumsuzu:
-matr
q-msdenp qok az kullanrlrr. -u
-ma-y
Olumsuzluk bildiren kelimeler; ode[il, hayrro
-ma- h bir
teqkille ifade edilir : ir-mdz nmevcut de[ilo igin bagh bagrna bir
kelime var: yo[r, yo- nyok ol-o dan yaprlmrg bir isim; kuwetlen-
dirmc arrtr, idi, niil ile yaprlrr.
One gelen genel kuvvetlendirme kelimeleri: aJn, arlsrz, ar1, top,
drti4ii, artu[r, yig, idi, ndg, antl, apmrntrn vd.
Soru, ya bir soru kelimesiyle, bk. 32182, yahut da soru edatr mu
ile il'ade edilir : Bu hemen cevap ,isteyen kelimenin arkasrndan ge-
lir: ikinti ajunta o[t mu tdginiir azu bo aJunta ymii mu tnghmdkt
bar uikinci bir varhk aleminde mi, yoksa doSrudan doiruya bu
vartli irlerrrinclc mi cldc cdilir?'
Kitabclerdc ccvabr belagat sorusu olan ve kendisinden nha-
ylrD ccvAbr beklenilen bir $u, gii cdatr vardtr: bo sabrmda tgtd bar
Su obu srizlerimde bir yanhgl* var mt?r
Tahmin (fiiphe) bildiren edatlarr, kitabelerde 6rln9 ve seyrek
rastlanan kiik, yazmalarda 6rki ve seyrek rastlanan iiring ubelki,
acaban kelimeleridir. kiintii btlingiiy iiring obelki kendi kavraya-
cak", ol SmgAklig kim trnhg &irki oo acrh canh ki,mdir acaba?; o
acrh hangi canh acaba?".
tJnlenrler : a, ya, ay, iiryz bunlar sona gelirler. ya, ci.imlenin ba-
grna da konur.
lgaret s6zleri: muna, una vs. nlgte, baklo igaret bildiren kiikle-
rin vt-rkatifleri (galrrma (istek) ;okli)dir.
Bagkalan: ol.r, kuwetlendirme: a4ta o[c, tlmln iik ohemen son.
ra). +rat, kuvvetlendirme: ylg*rtik ngok iyi"; biig*riik*lm <sev-
gili beyin-ro *gal.<, kuvvetlendirme: galr slnl ntam seni".
[<lrya - krna *l.<rya - +ll.qa - *kinye vs. sevgi ve acrma bil-
diren kelimelerin tegkili ve kuwetlendirmesi : btr*ktnyii mtin obir
tek giinah", yagu{<*[tra "gok yakrnu, ttrli.ir*kli to$mry iiziimiiz
nsadece ddner (istikrarsrz) dofmug kendimizo, katrS*t-uya*n ay-
nkuwetle sdyle-,; kigtg*kiii*sintil ogok ki.igiikliiSfinde (Eok kii-
giikken),. vs.
ym?i, yer yer mfi, ma geklinde krsaltrlarak, sona getirilerek kuv-
vetlcndirme (edatr) olarak kullanrlrr: miin ymii <ben yine (ben
64
de)"; [cayu*ma orunta udaima, her yerder.
-p'li zarf fiili, biten kelime gruplarr zarf belirleyicisi ola-
rak gdri.ilmelidirler. Gergek yan ciimleler Tiirkgeye orijinden ya-
bancrdrlar. Ilk olarak gart ciimleleri meydana geldi, bk. 322413.
barsar bar!:l ogitsen git; git! (gidersen, git; gitmek istersen,
git)u. Istek yani hiiki.im ciimlesi (ana cimle): otrn $,atunsar uategle
sertlegse!,Birnisbet zamirinin girigiyle: ki^ I...yu trnhg bu bttlgtg
bitit-triir oher hangi bir canh (insan) bu kitabr istinsah ettirseD. Bu-
radan uher canh, ki bu kitabr istinsah ettirse> anlamryla bir genel-
leqtirme yan ci,imlesi grkanlabilir. getifilen iir-siir ile ciim-
lenin bir krsmrnrn vurgulanmasr:-Sona bo flrslr arJrlar tur$ulu$. onin
ol ubu ise kutsiyet tagtyanlann (ermiqlerin) durdufu yerdiru. ln
do-Germen dillerinden yaprlan terctimelerin tesiriyle, soru kelime-
leri, mantrk agrsrndan hiikiim ciimlesine balh olan ciimlelerin ba-
grna getirilmig ve bu sebeple de nisbet ciimleleri meydana gelmig
olmah. Bu yan ciimleler Qok gegitlidir. gart ve nisbet ciimlelerinde
yiiklemin zamar, ve gahsr bulunmayabilir: ag-sar, tosr[ 6miiz sdn uag-
san (eski) toklufu diigiinmezsinr. ci.imlesi: ktrn [or]-sar, yo-
rrjlar ukorkan yiiriistin!>.- Nesne-Ozneciimlesi: nS tiiritig ltlg yaratrt bar
iir-sdi, kdri,imgi yultuzgrla ayrtmaz <ne tiirrlii bir miicevher oldupu-
nu falcrya miineccime sdylemezr. ciirnlesi: ol azr4
-yi.iklem ytrgitrti tii+mttliir
ymii ol kamaE yiikl&ir otlanlan, ktm kdkliird6n
lrtl <o arzulann, bi..ltiin, giikten yere diigmiig olan geytan oSullarr-
nrndrrD. ciim'lesi: siz, [cagan burban [utrn bul.sar slz,
mlni tltmfip-Zaman
lrutgarrg uEfer siz, Buda saadetini bulursanz, beni br.
ra,kmayrn, kurrtann! o. Yer ciimlesi: kayuda totlah taplan iir.silr,
anta tofum aJun tutarlar (nerde dolmayr arzu etseler, orda dofar
ci.lmlesi : mfin bu iirdlni altah bara-
ve hayat tutarlar>.
yrn, lclm asrf tusu hlu - Gaye
u-sar miln nfaydah olabilmek igin, bu cev-
heri ahp geleyi,m>. Sebep ciimlesi : kim nifu iiqt$mii-niir, agtr
ukimse seslenmeyince - aqtrD. Kargrlagtrrma ciimlesi : lngii
- |raltr
tiirk ytgtt [runguylar niigiik tttriiytir biizilr iir-slir angulayu ymii bu
yttlngslz yagz ytr t{bredl (geng giizel kadrnlar nasrl titrer.depro
nirse, bu gep genig yer de iiyle deprendi (sallandr)>. ciim-
-Vasitaki pek
lesi: dglrmiik, klm 6gfrdl, artu[r tiriig iiriir oiile bir sevindi,
gok". (ruhsat) ctimlesi: ntrvan[ra ktrii yarh[adr [r-s$r,
- lmtiyaz
ymii [odmrg td tah ttik[l bar *(Buda) Nirvanaya grrmeyi buyur-
mutsa da, brraktrlr izi sapa sa$lam duruyor (rnevcu,t)n.
65
 1. f,lettrl"rit.l r'
O halde nisbet ciimleleri bir soru ile baglar, yahut da ayrrca
blr de gart ihtiva ederler, bunun yamnda, temelde nisbet ciimlela \ 'KOKTURK vezrilit,waitrrsagebuctr (fal kitabr)' V' THOM'
rlnden ayrrt edilmeyen, nisbet (kelimesi) ihtiva etmeyen gart ciim' SEN, Dr. M. A. STEIN'$ mss in Ti.irkish oRunico script; JRAS
leleri de vardrr. 1912,s.181ff., Nr. XLII ve W' BANG UJb 1925, s' 231 ff':ruaurton'
Zamanla zarf fiili bafrmsrzlilc kazandrkga, nisbet ciimlele lultdtgtn aya[crn ]odupan banmg, yana iidgiitl sahnml -ldlglmt5
-p nd am ktirtip ta[c artu]ra[< uyrrf,andr yo$ur'
ri iginde giirtilebilir: banr miin tlr. ya4a liilmtl. tdlgtn aya$rn itssn
"yrgr-tu"ork""s"
tUnfu Umrl. iigtriir s$btnitr. "Bir kadrn kabrnr ve banda$nr koyup
$andr "onu giiriip (ne zaman onu giirse) daha Eok feryat ediyordu,.
gitmig. (Fakat)-sonra iyice diigiin'iince, ukabtmr ve bardaprmr koyrp
Soru ciimleleri gart vd. ile birlikte genellegtirmeye yararlar. i"r"y" gidiyorum?, deyip geri gelmig. Kabrnr ve barda$nr sapa
Soru ciimlesi, yani nisbet, genellegtirici fonksiyonunda yer yer iki saplam 6uhnul. Qok Eok sevinm'i9 (negelenir, swinir)''
kere tekrarlanrr, yahut da tekrarlama gartsrz ortaya grkar: nI' [r
rlr, asrf[ca ktrmfidl nkirnseye fayda getirmedi (hig birgey faydaya UYGUR YAZISI: .Handaka'nm cevabt', mani metni aElz tizel'
glrmedi),. ktmkH keher, sangrtur n(bu gergekler) isabet etti$ her- likleri ti+rr; W. BA,NG, Manishliische Erziihler, Mus6on 1931, s.7-12;
kesi yararlarr nfiy niiT sabrm, Hrsiir, bti1ii tagla urtum oher bir sii Trpkr$asrmr: A.v.LE COQ, Ein christliches "nd 9T manichiiisches
z0mti ebedi taga yazdrm'. klm ktrn kliltr r,kim ki gelir (gelen her' Manr.r,scriptfragment, SBAW 1909, Tafel XIV (balhk 1)':
kcs)o, nli niiSir 19 rher igr. l) Cnak ldglng blndikl nom
Sorularrn gok srk olmayan tekrarlanmalanndan bagka, zarflar, Z) Otru bodl*v tglln
tfatlar ve sayrlar da anlamlanm pekigtirmek igin yer yer tekrar' 3) / /// l-b atrn tlnln tartaP
lantr: Srii ilrU (yavag yavagD, adrn adrn (ayrr ayn'; mfu mlq rbin 4) turdr, SaraP gt'nskkfi
bln (binlerce)o. 5) inga tlP aYttr. bo munta$
6) k6rkr{iz a$noYu Yatatrnq
lgaret zamirlerinin ve bazr zarflann tekrarr teklegme, yani yay' 7) nii tiirliig kigl bo ttP
grnhk, ifade edebilir: ol ol $rhnglar *her igr, iipln 65tn yarhlangr' E) ayttr.. C'nak lnttl
n ktiniil turlunrp oher biri acrytpr. 9) ttp iittl. tnrlm bo H$
anr ofakat, gimdir vs' gibi ifade
loi olrg $gft rgttez
ta+p fara *kap karar, a+p It) slz'lntlig ltqlg k6rde
lerle de anlam pekigtirilir. l2l un lirtl. amtr kn'dr 'tgl[dl(')
Do!rudan ifade okseniya lngh tlp tldt veya benzerleri ile baglatr' 13) tg ttig'lP muirta$ kdrksiiz
lrp tlp tldl ve benzerleri ile bitinilir. 14) boFuP Ya't'ur..6tr{i l

l5) bodl.sv fngfi,tfP sy'm$(.)

Dolayh ifadede yalrtrz fiil yiiklemi do!rudan ifade geklinde 16) blzrnd uz'un Ya+aP ki,nf'Pfl
bulunur, iizne -alman dil duygusuna gbre - yi.iklem halinde olur :
ol tul*rg .yo[rlunmal.rsu [rlirr tlp b[giililk ol obu canltyr,mahv edil'
17, mungulaYu |o$ bol'ur $rtns (')
mez diye bil (bu canhnrn mahvodilmeyece[ini bilmelisin)". Tcrciimesi : (ibaqhk) Ilandaka'nm iQevabr'nrn kitabr'
Diler givelerde olduSu gibi, aynr gekilde tanzim edilmig olan : Bunun iizerine:Bodisatva Prens atr Kantaka'nrn gemini 9e'
ctimle,krsrmlarrnrn hepsi veya gok kere, sadece sonuncusu ek altr, , kipdur.du.BakrpHandaka,yaliirle-dgdi.Buqirkin(,birlekilde)dti.
'buna kargrlrk Eski Tiirkge'de, iilegtirme eki +ar bir kere de bir. iiip a"iut"" ,r"rtl blt adamdrr? (8) Handaka giiyle deyip yakar-
il; ;i;tt* bu (adam) kigi iince geug, srhhatli' sizin gibi giizel
leSik sayrnrn ilk unsuruna getirilmigtir: blg*iir yiiz 6rln .bel yu'
ii" c*rklif. gimdi lhtiyarladr, ve hastalandt, hastaSk gelince b6y'
zer erlen.
6t
6
lc Eirkinlegti.o Bunun iizerine (15) Bodisatva giiyle dedi: Bil ki biz
de uzun yaiayrp sonra bunun gibi pisli[e bulagacalrz (delik). 7. oI lrlng 6liim.9t trnft
8. rra5m yalvaru lstg dz-tryfi
Yu,kardaki metnin arka sahifesi : ,i'qi
9. umugr tiziiltip klm irsdr iiziim-kii
l. bodi-sv tg'in bo. 10. ara tur[cay mu tlp umu! rna! ttliiyti
2. bodi-sv tg'ln gl-nkdiin 11. tiirdln srqar k6ri.ir. tllt taml€k
3. bo savag iigl-d'lp. ttnt.n 12. l.ruriyur. [<rtrcr sar[rarur lranr tatrp
4. kir'i.i kay.tr tartap. agr 13. banr. iiliirdiigl ktgi ]tt 1rrt19 tlgtntii
5. l.radgun ul-'u! busugun
14. tuta yalrn tursar. ol [<rhg k6z
6. yagrrp bardr. kntii toy-rlaru 15. iir;t yahn tiig kiiztintip
7. kir?ip kimkiip siiz blrmiltln 16. -t4ii
lngd sal5rnur. ylr yarrlzun flrtl.
U. amru busanq snknu ol-urnug 17. ylrkii ktriiyln 6rtl. azu ugugma
9. ..ka1r han iigl l.<atun 18. tu9 bolup k6k-kil ugayrn flrtt.
10. iigi-dip tikiin kiil-'ip oglrqa
Terci.ime : Bir kaplan veya fil gibi giiglti olsa bile, biittin
I 1. n696 ay-tsar n4 klglng
uzuvlarr ve viicutlarr (Samsara'da dolagrrken <tenasiih ederkeno
12. binnediik... ol ii-diin muhtelif var olug gekilleri naz^rt itibara ahndrlr igin gokluk?)
13. gntudn lan [cmag buyru] gene de zayrf olur. Giilsiinde yiire[i genigler, biitiin viicudundan
14. lan-6a atlglan-pa [ratg ter boganrr. (Giin rgrgr) kap kara gtiriintir. Bu sefil iiliimlii canh yal-
15. kt-yan ay-mri. [oflag vanp nkagmak (kurtulmak) istiyorum der', (8) yagama umudu ke-
16. barap $ry sayu budun rayu silir ve g6yle diigiiniir: ubana kim yardrma gelecek?u umut dileye-
t7.bur[ru etla-e1,// //// rek (arayarak) dijrt tarafi giiriir (bakar), dili damafr kurur, ben-
(Baqhk) Bodisatva prens bu. (2) Handaka'dan Bodleatve zi sararrr, kanr donar. (Onu) ijldiirecek lcigi keskin krhg elinde (tu-
prinz bu sdzii igitince dizginini geri gekip biiytik acr ve rzdrrap igin- tarak) yaklagrnca, o krhg giiziine bir ate$ alevi gibi g6ri.iniir ve
de geri dtindii. Kendi gehrine girip, hig siiz siiylemeden, (8) devamh giiyle diigiiniir: u(Ya) yer yanlsaydr, yere girsqrdim; yahut ugan
rzdrrap ve endige iginde oturdu. Kral babasr ve kral,ige annesi duyup kuq olup giile u9saydrm...D.
ikisi de (yanrna) geldi, ofullan, (o[ullarrna), sorduklarrna hig BRAHMI YAZISI: Budist metni, Udinavarga XIV 15 ff., TT
cevap vermedi. O zaman, (13) Suddhon dana han biitiin kumandan- VIII s. 23f.
larrna ve ileri gelenlerine kesin bir gekilde (liiyle) demig: (Biiti,in
mahallelere ve herkese kogun, borularr iittiiriin (tellal Ea$rrrn).., yorrlyd ptriikce niin polmisar tis,.-,ettd ytg iistn5 o[rgattr etkii
6gllg yillnusl yorrlm5lrth,.,,piirk yerpr-,lsilluluk ol. yoS.-,pllkslsti
UYGUR YAZISI: Oldiirme aleyhine bir vaazdan, budist metni; e3.'idhaS',polnr5$ 15 ydlinusnun yuorrtmtgl yeg,.-,ariir niifi,_,,lnclp
F.W.K. Miiller, Uigurica.I, s. 36 f. : pllgslz eglegr-,polm5[rr-,yeg iirmiiz, as[rya sf[$fltlm yillnust yorrlhfi-
l. tora yaqa tng kiigJtig luq,.-,ol. mitamhgt 6r3t arlhlntikl ydna tiig 16.
2. drsiir ymd. anta o[r tolp manm Terci.ime: Diiniip dolagrp bir dost (arkadaq) bulamavan ken-
3. 3lu.rit'iir-liirl barga. [<oggayur. kdkiiz disinden, yahut, tek bagrna ve yalnrz gitmek isteyenden daha iyi-
4. -intd yiiriiki sugrnur. biitiin At'iiz dir. Akrlsrzlarla (cahillerle) eg arkadag olmak yok (dogru degii).
5. tiir agrp iiniir. kiin tgrl 15. (Bu durumda) yalnrz gezme daha iyidir. Akrlsrzlarla (cahiller-
6. -lntin
yru[tr ftap kra kiiziiniir.
le) dost olmak daha iyi defildir. Zaruret halinde, M6tanga-r9i 16 or-
68
 :ii
.i
iri
':'
I

(6) uluS k0sltg lu1e buYru$

Flnrndaki fil gibi, yalnrz gezilebilir.
MANI yAZTSI: Mani metni, Yel tannsr iizerine, W' BANG'
A. von GABAIN, UJib 1928 s. 250, trpkr bastm da aynr yerde:
(27') yme k(ii)dunuD
(28) ddndiin k(a)m(a)! Ytr suvu$
(29) kleguliig y(a)raflt iidgii vrdl(r)g
(30) yrparl(r)g [crlur. lngii k(a)ltrt
(31) iltg b(5)gltir uYurlamrl
(32) iivtn bar[nn aeu(r)*hh
(31; kiit(l)glfi ktgtl. Lln 6Y1t
(34) barlr(r)8 kriikiig stplriir.
(35) antrr lt$r tilteyur. !'mii
(36) tat(r)Bl(r)B edgu vrd ttitdik urur
(37) k6ytrtltr.. tiirttng 5rdfinl
(38) s(ii)vlns yil t(e)Prtt ktgln{
(39) muntaf flfitu. srmhfq! iirgiiriir' InSA k(a)ltd
(41) suvu! ldm tumh! zuvla
(42) [ratsar. 6trii tglgllk
(43) y(a)ragrt s(e)vtgltg bolur'
Teroiime i (ZZ) yine kendinin 6zi.itrden, kendi tabiatr itibariyle
(7) -lan flrtl, sa{aglrt $lmava
(8) -tt purnakt bolar ugegii k6k
(9) kahSdar-u Volga uga
(10) ldllP btr ffntttl+///savm silz
(ll) t-Uisfi purnskr t*sli Up ttdt
(') kdritp
(12) ,-liir kiiCliig-tdr. bo vrrtinsiidii
(13) aRsrz iikiig nomlu$ tiillm taqrm
(14) eg yahn blg$liig bolmrg eriir (')
(15) anta 6trll Hmavatl tngti tlP
(16). tfdr. [mtr'h'a Yaluru Ytrd$
(17) 6td[ blgiiliig bolmrg Ariir' ktm
(18) t6rl t0rtst burlan burlan
(19) $utn bulu [yrh[ap blr prnadaunu
lslg (20i pluru Yrh$aP Yttl Yltt ktin
(21) dfnnls! m6gf tiiglnii artiirii (t)l nt*a
(22) --dr (.)
Terciime: -

b0tlin yer yi.izi.ini.i iolaqma mecburiyetinde oldu$undan' (yer 1ni' (1) Budaya saygr, ii$retiye (dine).sa1ryr' C'emaata saygl-(2)(at1)9im-
(3i tilkesinde Raiagrha
iu"uj gr*i kokulu yapar, biiylece beylerin ve hanlann evinivebar' di bu dini olayr ola[anUlrfi tf"g"aha
etmek) gerek' (Avnca) hanlar hanr
itit it"'tuytnr) s'ilip tdfiit tt (temizleyen) ki$ivegibi, evi barkr 9a' i* irr'J" d$iip;t-a;t;;; ve kumandanr var-
drrr siler ifipUrilr, tu-iol"r, siisler ferahlatrr tath iyi koku tiitsti' Vais Ravana'nrn bi'iydik ttt'at"t sarhibi til -emir
il;; ?tt P"rnadaki. Birnl'ar iiqti (9) gitkte tbulunan vol bovuncauga'
lsr (kor) ve yakar. (37) Yet tanrrsrmn diindiinci'i er'dem ve hususi'
yal'loa,rtt t3e) .ogrrgu giderir stcak-su1run solu'k suya katrhp igi *rlifr"n
*I'y |,[f]";u:,r*: 1*i
rr
rak (10) eelip, uirbiltr"lrfri;
iocck geyin vasftnrn hog yaprlmasr gibi' :ilil" ;;i i"a;"riiiii' 1u aii"vua"' biivuk dinin etir' ( 14)
96yle dedi: (16)
parlak rgr[a belirmi*ii' n"""" iterine Haimavati
UYGUR YAZISI: Budist metni' biiliim I, s' l, A'v' GABAIN-H' Qiinki'i (18) tann'
lgte simdi yakrn yer iltt"" zam-anda-belirmig'
SCHEEL, (Maitrisimit,. Ttpkr bastm, levha 7: (bir
(tinyiiz 1) (20) ulaqrp Prandda3unu'yu
lar tanrrsr Burkan, Ui-fl"-rig;
(l) namo but namo drm namo 8n fr:$;Tila;;;.ii fiffffi giin izr) i,ligou zevkini tattr. (22)D
(2) iimtr bo nomlut savaf, aq magt t:
(3) tltii ragagrl lslnt uluqda ;i
(4) ulmr; krgek- anta 6trti
(5) vaygarvan'ma[ara9-nrg O9
7l
70
s

CODEX CUMANICUS'UN DiLI

ANNEMARIE VON GEBAIN

1. 830 yrhnda Evangelist (tncil yazan) I\Iarkus'un iskeleti iize-

rine inqa edilmig Venedik Katedrali Kiitiiphanesinde gok degerli,
Codex Cumanicus (krsaltrlmrg gekli CC) diye anrlan bir kitap vardr.
$air ve kitap toplama merakhsr PETRARCA, ANTONIUS VON Ft-
NALE adh birisinden almrg ve 1362 yrhnda diger kitaplarla birlikte
Venedik cumhuriyetine hediye etmigti. Bahis konusu Codex'in ilk
satrrlarr 1303 tarihini ihtiva ettiline bakrlrrsa, kitaB,pu tarihle 1362
yrllarr arasrnda meydana gelmig demektir. Iginde ffiunao metinler
Italyanlar ve Almanlar tarafindan toplanmrgtrr. Bffiar muhteme-
len, Volga'nrn aga$r yata$rnda eski misyon biilgeleritffi iaaliyet giis-
teren Fransiskan mezhebi mensuplan idiler. oDaha'ldl4,yrhnda, ta-
tar vikariat>'rnda 17 fransiskan manastrrrndan bahsedilir, ve Krpgak
hanr Ozbek 1338 yrhnda Fransiskan mezhebi menSldplanna bizzat
bir manastrr yeri balrglamrgtrr,
Dili, elimizdeki gahgmanrn konusunu tegkil eden Codex, gramer
tjrnekleri, LAtince, Farsgi ve Tiirkge kelime listeleri, Tiirkge-Alman-
ca liigAt listeleri ve Tiirkge metinlerden ibarettir. Mqtinler latin-
ceden terciime edilmiq dini mensur metinler ve ildhilerle birkae
bilmeceyi igerir. Buna kargrhk birkag ltalyanca metin muahhar.
drr ve orijinal yazmaya ait defiildir.

. Codex gotik harflerle yaeilmrgtlr, ve gegitli ellerden glkmrgtrr.

Ilk 55 yaprak veya 110 sayfadaki Ti.irkgenin imlAsr, geriye kalan
yapraklar (56-82) yahut sayfalardan (1ll-164) agrkga ayrrt edilir.
Biri, her biri kendi telaffuzlanna gtire bi,r gewi yazr sisterni dene-
mig olan, Italyanlar, diSeri Almanlar tarafindan kaleme almmrgtrr.
lmlA, her iki krsrmda, bagka bir sebepten dolayr, kendi iginde de

73

Iulttt'lr defildir: Yabancr dilin bazr sesleri misyonerlerce iyi tanrn-
liltfurdu, bu yiizden de gegitli harflerin yaklagrk-degerterinde yer
Vrtl inPmalar gciriiliir.
Qevri yazrnrn rttrratsrzh$ndan dolayr, ii ile e arasrndaki farkr
rlelrrlcndirmek miimkiin defildir; K. GRONBECH'in cKoma-
ilrohcn Wtirterbucho'undaki iirne[e uyuyor ve I ile l, 6 ile a yr da
dylrmryor, tatarca kelimelerle mukayese ederken, miimkiin merte
he arkndan telAffuz edilen t yu ii olarak yazryorum.
Gcncl olarak oriiinalin imlA gekillerini sadece iilgiihi bir gekil-
tlr,, ttormalle$tirdim.
Aynca krsmrnda zikr edildifi gibi' baglangrgta,
lrlryorrcllcrin-Almanca
Tiirkge bilgisi qok azdr, buna kargrhk, gekilce ta-
tntlnllnnu$ ildhilcr sonradan dile hikimiyetin elde editdifiini giis.
let lt'lcr. Qiinkii transkripsiyon da gittikqe diizel,migtir.- ImlA 9e-
llllllilinin bir son sc'bcbi dc, C.odex'in yeknesak bir giveyi ihtiva et-
tileyltidir: S. l, 23 te egitiim kelimesi eglttm geklinde defigtirilmip-
llt', Bu ilk yazrya geEenin givesinin baplantr iinliisi.i olarak bir yuvar-
lrk, tashih edeninkinin ise diiz iinliiyii tercih ettifini giisterir. ltal-
Vtttca ktsrmdaki bu ve bagka diizeltmeler, miirekkepten ve diler
tlllrcltmelcrin yazrhgrnda yer yer rastlanan Almanca siiz kargrhkla-
t'tttrlun anlagrldlfirna giire, Almanlar tarafindan yaprlmrgtrr, meselA:
i 16: lch sye, lch velle.
-S. ll9-120 deki bilmeceler daha bagka bir
flvr.vi temsil ederler, giinkii burada di$er yerlerdeki, t6rt addrto,
lllnrtig ugiimiigo, ve seklz nsekiz, yerine diirt, kiimiig, ve seglz ya-
ltlrnrgtrr.
Burada ele ahnan Tiirk givesi, latince sdzlerde (1,5 ve 70,2\
(comanicum ve chomaniche) olarak igaret edilmig-
"KOMANCA"
llU XII. yiiz_vrldan beri IslAm tarhgilerinde giiriilen, fakat XIII. yiiz-
vtlclan itibaren Tiirklerin daha kapsamh bir kavram olan $.rpgafr'la
yer dc$igtirdikleri bir isim olan Srpgak kelimesi CC (119,16) da sa-
tlecc memlekct ismi olarak geqer, buna karprhk eserin dili, esas, yani
'f'tlrkqe metinde (122,25 vc 162r.32) t4targe ve tatar tll olarak gii,s-
Itrrllmigtir. Gergekten bu dil malzemesi, bugiinki, eski krpgak im-
poratorlugu topraklan iizerinde konugulan givelerle, bilhassa bu-
gllnkii Kazan Tatarcasryla bir gok benzerliklere sahiptir: g/gnin
vunrndaki i.inli.i ile birlikte bozulmasr : a9r$ <acr>, CC aguv Tatarca
(Tat,) agii; Eski Tiirkqe (Eti.i.) slllg <temiz, saf,, CC stll, Tat. srlii;
lll[i, yrg-, "yr$-, topla-,, CC. yr- -cr-, Tat. yry- -cry-; --d-
vo ve ka.vbolma egiSine kadar : Etii. kadEu ukaygr, iiztintiin,
-d>y
74
kayfr-kagr,Tat. !ay!r; Eti.i. kfld- .glY-', CC lcey--ldy-'
CC Tat'
.kiy:; H-; normal 1-'11ip yanrnda istisna olarak d- de vardr'
Eiii. u- <{s-v, CC de-, Tat. dt - dl-; yr- ve yl- CC da Tatar'
ca'da oldufu gibi yer yer cr- ve d- olurlar. Ett' yrlan uyrlan', CC
rlan-crllai, iat. yrlan-crlan;9 seyrek olarak >n: Etii' tiirtg cdg.
rinn,CC tereg fakat Tat. ttrlin; Kagf' yiii- ((yen->l CC' yeg- -
IeD-, Tat. yl5- - cln-. Etii. ilgi hali +nrp, CC urp - *mB Tat'
*rul : *mn; bu son 6rnek bir bagka deBilikliEi yani i - g de!i'
giklilini igaret eder. Eti.i. ikinci gokluk gahrs iyelik: *0v, CC*Srz -
*8rz-,Tat. *grz; CCun eski ktsmmda baflantr i'inli'isii olarak u/iiyu
tercih edisi, lakat yeni krsmln krsmen dudak uJrumuna sahip olu'
gu, yani yuvarlak baplantr iinliilerinin sadece kendilerinden ijnce
gelen hecedcki yuvarlak iinlillerden sonra geligi gibi, Tatarca'da
da dudak uyumrina tabi olmayan bir afrz ile dudak uyumuna tabi
olan bir difer a$rz ve (asli) u/i'i ye kayrg vardtr. Eski Tiirkqe'de-
ki zarf fiili, CC da ve Tatarcaida da (burada -b olarak yazr-
-p
hr) bir gekimli fiil tegkil eder, -!aq (-rnca, esnasrndao zarf fiili,
iki dilde de kullanrhr. Tatarca Ei.iphe eki +kiin CC da egen oacaba,
muhtemelen, olarak geger' Son gekim edatlarr: CC. artul.c, Tat' ar-
trk oartrk, fazlao; CC kiire, Tat. kiirii (gdre>; CC ve Tat' an (de'
vam?u; CC ve Tat. katrnda (yanrnda); Eti.i. birlti oile", CC blle, Tat,
biln.-ikinci gahrs emir Tatarcada oldu!'u ,gibi te'kit edilir: CC bak+p
kiir-tiglz ubak giir, bak igtelu Tat' iiyt-6 kiir nsiiyle i$te!'}' Tekit edatt
e! (CC) Tatarca'da da vardrr: tg - Kelime' hazinesinde iizellikle
agafrdaki benzerlikler dikkati geker: CC ayna (cumaD ve a1rnl za'
*"ttdu (pazar veya tatil (bayram) giinii", Tat. atna kiin (Wb')
(cumaD, atna kiint (BALINT) <<pzzat>, tatar atnasr (BALINT) <cu-
maDnln yanrnda.
Karaimce'de de CC.un diliyle iinemli benzerlikler vardrr' l9l0'
1914 yrllan arasrnda W. BANG pek gok yayrnryla CC da normal
Ti.irkce dil uyumundan garprct sapmalar tesbit etti. Aym gey dofu
Tiirkgesi'nde de yaygrn oldu[u igin, cc un dilinin Tiirk givelerinin
dofu gurubunda srralanmast gerektifine inanryordu' Fakat bu ara'
da, bu gibi bozukluklarrn pek Eok givede seyrek olarak giiriildiilii,
bundan dolayr da belirli bir giveye ait olmantn bir igareti sayrla'
mayaca$r anlaglldr. CC da gergekte, DoBu Ttirkgesi unsurlarr
, gokazdrr: Etii' leg <rgibir ) dey-4u1, sonuncusu aynr zamdnda do-
!u Tiirkgesi'nde de var, Etii. bttlg nkitapo>bltlw, bunun Do$u Tiirk'
gesi'nde bttlk (krt. blltk *bilgi, guurD, Etii. btllg) gekli var; Etii. an$
7i:
(arlD> an-aruv-arov, ve bunun yanlnda Do$u Tiirkgesi'nde ank+ tlber dle Herkrmft des Codex Cumanlcus, SBAW 1913, 5.244-245.

suz gekli var. Bundan bagka bir kere Dofu Tii.rikgesindeki u- kiik -,
A.N. SAMOJI,()VIQ, X tstortt I krlttke Codex Cumanlcut, Doklady Ros-
ses defigiminin (u- Umlaut) var oldufu anlagrltyor: Etii. bal{ netn s, sijskoj Akademii Nauk, 1924, S. 8687.

- CC balu[<> *bolu!c, bulczl obahkgt, yani bol$*gr. bahis konusu. D. RASOVSKIJ, K voprosu o prolschozdenll Codex Cumanlcus, Semi'
narium Kondakovianum III, 1929, S. 193-214.
Tiirk givelerinin biitiin kuzey-batr gurubu, dolayrsryla Do[u Avru'
pa ve Mrsrr kiikenli eski metinler ile CC igin de tarihi sebeplerden do Codex Cumanicus'un Dili:
layr "KIPQAKQA' ismi kullanrlmrgtrr. Bu gurubun orta gag baglan'
grcrnda genig kapsamh olugundan, ve bu ga$daki arap yazlsrntn, kts' W. RNTLOFF, Zur sprache der Komanen, Intcrnationale Zeitschrift
fiir allgemeine Sprachwissenschaft I, 1884, S. 377-382 ve II, 1885, S. 1342'
men 14. yiizyrla kadarki metinlerindeki imlAnrn, belirsizlilinden do'
layr, gimdiye kadar agrk bir give gtiriiniigi.i elde edemiyoruz. CC za' T. KOWALSKI, Karalrnlsche Texte lm Dlalekt von Trokl, Karakau 1929,

manrndaki metinler bile, bu metinle, bazr modern Tatar giinliik di' s, Lx-Lxv.
linin bazr alrzlanna nazaran daha az benzerlikler gtistermektedir' J. NEMETH, IXe Inschr-lften des Schatzes von Nagy-Szen-Mlkl6s. Bu-
ler. (Bundan dolayr CCun kendi bagrna ele ahnmasrndan yana ola- dapest - Leipzig 1932, S. 54-59.
biliriz, ve dilini <Tatarcau yani <Eski Tatarca> olarak giisterobili'
riz). Tam Liigat:
K. GRANBECH, Komanlsches Wiirterbuch, Tiirklscher Wortlndex zn
Bu iliqkilere gtire, bu galtgmairn gayesi, Tiirkge'nin kuzey batr Codex Cumanicus, Monumenta Linguarum Asiae Maioris, Subsidia Vol. I, Ko-
dillerinin tarihi incelenmesine hizmet olacaktrr. Elbette kendimi penhagen 1942, 314 S. (*Kom WB>).
meslektaglanmrn hog giiriilerini rica etmeye mecbur hissediyorum,
giinkii CC kendine has Eevri yazrsr ve bize cinemli igaretler vermesi' Elde Edilmesi Gi.i9 Eski Yorum (Okuma)
ne rafmen, bunlardan pek golunu sadece farazi olarak ortaya ko' Denemeleri:
yabildim. J. v. KIJI,PROTH, Vocabulalre latln, persan et comnn delablbttothdue
de Francesco Petrarcha, MCmoires relatifs h l'Asie, III Paris, 1828, S. 113-256.
W. BANG'rn itinah metin yorumlan ve K. GRZNBECH'in Lu'
gat'rndaki itimada gayan okuyugu, burada yaprlan igin biiyiik bir GRAF G. KWN, (bk. yukarr) CXXXIV ve 395 s.
krsmrnr cinceden bagarmrgtt; sonsuz saygrmrz onlara lAyrktrr. W. RADLOFF, I)ae tilrkleche Sprachmaterial des Codex Cumanlcur,
Mdmories de l'Acaddmie impdriale des Sciences de St. Pdtersbourg, VII,
sCrie. t. XXXV no. 6 1887, S. 2-5, 79-lll.
KISA BiBLIYOGRAFYA
Codex Cumanlcus'un lgare t EdlIen Yerle.
Bii t iin me tn in t tpkt-b a slml :
rlyle ltgf f l Metin Yorumlarr:
Codex Cumanlcus, cod. Marc. Lat, DXLIX, tn fakslmlle herausgegcben,
S. ?1, S. 1O2l : A.N. SAMOJLOViC, K tstorll... (bk. yukarr) S. 86-88
mlt einer Einleltung von K. KRANBECH, Monumenta Linguarum Asiae
Maioris, ecl. K. GRONBECH, I. Kopenhagen 1936, 12s ve 164 S. Faksimile. S.E. MALOV, K lctoril t krltike Codex Cumanlcuc, Izvestija Akademii
Nauk SSSR 1930, S. 347-349.
Codex Cumanicus'un tarihi :
T. KOWALSKI, Zu den tiirklschen Monatsnamen, AO II, 1930, S. 17-26.
GRAF G, KUUN, Codex Cumanlcus blbllothecae ad templum dlvl Marcl
Venetiarum prlmum ex lntegro edldlt, prolegomenls, notls et complurlbus S. ll9-120: W. BANC, ilber dle Rritsel des Codex Curnanlcus, SBAW
glossarils lnstruxit, Budapest 1880. S. I XIV. 1912, S. 334-353.
-
W. BANG, Beltriige zur Kritik des Codex Cumanlcus, Bulletin de l'Aca- J. NEMETH, IXe Rrjtsel des Codex Cumanlcus, ZDMG LXVII 1913
ddrnie royalc de Belgiquc 1911, S. 32-38. s. s77608.

76 77
 K.N. SAMOJLOVTC, K lstorlt (bk. yukarr) S. 88-89.
S.E. MALOV, K lstorlt (bk. yukan) S. 349-375.
J. NIiMETH, Zu den Rfitseln des Codex Cumanlcus, Kiirtisi Csoma-
At'chivum II, Budapest 1930, S. 366368.
S. 123. S. l-241 W. BANG, Turkologlsche Brlefe I, UJb V, 1925, S. 4446.
S. 137-144, S, l0: W. BANG, Der komanische Marlenpsalter nebst selner
Quolle herausgegeben; W. BANG, ve J. MARKWART. Osttiirkische Dt.
ilaLtstudlen, Abhandlungen der kiinigliohen Gesellschaft Cer Wissens chaften,
Ncuc F<rlgc 13, G<ittingen 1914, Nr. I,5.239-276.
S. 137, S. 9-10: T. KOWALSKI, A propos du Codex Curnanicus folr 69 r,
l.l0 Rocznik Orientalistyczny VI, 1919, S. 21O215.
S. 144, S, 1l-145;5 ('Jesu, nostra redemptlo, ve Terbum caro factum
ttl'); W, BANG, Komanische Te*te, Bulletin de l'Acaddrnie royale de Belgique
l0ll, s. 459473.
S. 147: (Vexllla regls prodcunt') W. BANG, Zur krlltlk des Codex
Cumanlcus, Ujrvcn 1910, 165.
S. 149-150 ('Rernlnlscens beatf sangulnlr); W. BANG, Uber elnen ko.
manlschen Kommunlonshymnus, Bulletin de l'Acaddrnie royale de Belgique
l0l0 Nr. 5, S. 231-239.
C. SALEMANN, Zur Krltlk des Codex Cumanlcus, Bulletin de I'Acad€mie
lmp:riale des Sciences de St. Pdtersbourg, VI. serie. t. W, t9l0 S. 943-947.
S. l5l: W. BANG, Dle komanlsche Bearbeltung des Hymnus 'A rolb
orlus cardlne', Festchrift V. Thomsen, Leipzig 1912, S. 3943.
Tarihi $ive Mukayesesi
T. HAIJ\SI KUN, Phtlologlca I, Krpgakgayla ilgili bibliyografya ile,
tl,2-7, Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Cofrafya Fakiiltesi Dergisi, clt. V.
Nr', l.
G. BALINT, Kazllnl-tat6r nyelvtanulmanyok, Budapest 187t77.
FR. v. KRAELITZ-GREIFENHORST, Studlen zur Lautlehre der l(asae
lrlcrlschen Sprache, AO clt. II ve IIL Prag. l9303l.
T. KOWAISKI, Karalmlsche Texte (,bk. yukarr); LXXIX ve 3ll s.
Komanlarrn Tarihi
J. MARKWART, IUbeT das Volkstum der Komanen; Osttiirttsche
Dlnlektstudlen (bk. yukan), S. 25-238.
P. PELLIOT, A propos des Crmans, JA XV, 1920, S. 129-185.
D. RASOVSKIJ Polovcy I: Protschozdenle polovcev, Seminarium Kon.
tlrrkovianun VII, 1935, S. 245-262.
78
21. CC un yazlsr (eskiden gok sevilen pek gok liigatlerin kulla'
nllmasr ve) bazl ayrnm igaretlerinin, yani iizel harflerin ilivesiyle,
gotik yaztnrn 14. yiizyrlda kullanrlan gekillerinden biridir. Daha
fazla bilgi igin K. GRZNBECH'in yukanda zikr edilen gah$malan'
na bakrlmahdrr.
Codex'te eok kere rastgele kullanrlmrg varyantlar demek olan
oldukga sok harf vardrr, fakat krsmen gegitli iilgiilerle kullanrlmrg
olan ve aylrt etme deperi olanlar da. $unlar da zikre deper: a alman
miistensihlerce iki sekilde gdriiliir. Bunlardan biri, alfava benzer
bir a drr ki, bazan d yerine'kullanrlrr. (Bunun yanrnda ae igareti var-
drr) S. 149 d.r,lden uzun bir son qizgiyle aynlrr' Uzeri gizili olan
o Alman miistensihlerde ii ve 6 yerine kullanrlrr' Bir kag miistensih
w. yi ii yerine kullanrr. Belirli metinlerde 9, c, b (h den ayrrmak
igin) I ve g igin iizel igaretler vardrr.
Normalleptirilmig gevri yazrda gu harfler kullamlmrgtrr: a, (A)
erlri,o,ii,u,ii; b,9,d,f,8,8,c,b,h, k, l, m, ttr 0, Pr k, r, s,9, trv,
vrYra.
221. lmlAnrn gegitliligine ve rttrratsrzhlrna ra$nen KOMAN-
CA'mn T'iirk dillerinin dokuz ana iinliisiine sahip oldupu giiriilebi
lir : a, l, o, u; 6, e, l, 6, ii. Dar e nin varhpl, eglt- - tgit- uigit-r;
ber- - bir- over-o bey - biy nbey, gibi, birkaq ikili yazrhgtan
grkanlabilir.
' ,Tabiatryla yukanda zikredilen dokuz iinli.ini.in arasmda bulu'
nan iinliiler de konugulurdu. Yazrda bulunan, bilhassa a ile ii/e ara'
srndaki bir b giize garpar; bk. S. 51.
Sadece sa$nsa men (149-150) ilahisi imlida r ile I yi aylrlr,
ses olarak bu fark Komanca'da mevcut olmalrdrr.
Tali uzunluklar, gift tinli.iler ve diftonglar oldu$u gibi, asli uzun'
luklar ve diftonglar da vardrr.
222. Yer yer asli uzunluklar giiriiliir: toodac (i) *dudak", yani
toda[; aat (a.) (ay) yani 6y; krn (acr, rzdrrapD aJrnr gekilde uzun te'
laffuz edilmig olmalt, giirikti bu kelimeden yaprlmr$ olan fiil $rna-,
ktyna- (a.) teklinde yazilmrqtrr.
TAll uzunluklar gu kelimelerde giiriililr: lglne <ifneo - lne, ya'
ni lne; suwsa- (susa-D>sous€'- susa- yani sfisa-; Eti.i. ylhl-
otoplan-n >yil- yani yII-; Eti.i. *yrErt- "beraberce yap- (iF
79
le-)'2y11- yani ylt-; Etti. mtiyi.iz oboy,nuzo )miiz yani mtiz;
loug obogo ve l.ruufu
"siipriintii, gdp, samanorn yanrnda, mu]rteme.
len", tuw< "kov-uS, yani [rtrw olarak giirtlebilecek olan bir [suw ude.
lik, oyuko var; egir- "e$ir-, ijr-> - yir- yani ylr-;
yaa (i.)
<yay>, yani y5.
Bozulup genigleme: Yukarrdakinin aksine bazan bir eski uzun
iinlii diftonglagmrg olmalr. Kagg. yut- (<]ut-; burada tkrn. yuvrt-a
uygun olarak yout- geklindedir; tolu ndoluu - toulu (i), krg. yak.
tuol- odol-o.
Asli diftonglar: Eski Tiirkge'de ay, oy gibi gergek olmayan dif-
tonglar vardr. Bunlar Komancada oldulu gibi muhafaza edilmigtir:
ay (ay> toy (toy, gijlen" vd.
Tili gift iinliiler
ve diftonglari g/C ve v nin kaybolmasr veya
gift iinli.i ve diftonglar meydana gel-
zayrflamasr dolayrsryla srk srk
miptir: a$ar <ona>-aar (vezin dolayrsryla iki heceli); sev--stiw-
(sev-r; suvsa- (susa-> >sowsa-.
Nadiren Hiatus'u (iinli.i kargrlagmasmr) iinlemek igin bir g tii-
rer: de-g-elim 145,17 ndiyelimu; Etii. yrdr- okok-o>*nn-)yl-
tn genig zamanr y-g-lr 124,22; yani yrgrr, geklinde yaprlrr.
Diftonglar, asrl diftonglar ve nihayet Qift finliiler y ve v/w nin,
sadece, benzer ilnli.ilerin yanrnda, zayrf telaffuz edilmelerinden, mey-
dana gelirler': beyt- udans et-o-b"y-; Etti. rd- ugtinder-,)ry-
tn genig zaman yar yani rar men 33,7 geklinde yaprlrr; *zly6n (ziyan)
)zlan; *gtivre (gevre> gbiire-giiwe; *covap (cevapD> coap; luv-ar
men (av arr'm, kovanm" rn yanrnda lu-drm da var 114 1.39; *l.ruva.
la- nkovala-") huala-. Yan yana duran iki iinliiden biri, belki
de, gergekte yarr iinsiiz idi.
Unlii iizelliEi tagryan iinsiizler: Yazrdaki bazr iinsiizler, belki de,
yarr iinsiiz veya iinlii iizelliBi tagryan iinsiizler olarak giiriilmelidir:
yel- (yen-u in genig zamanl yengrrnen yani ye4r men geklinde ya-
prlrr. Etii. yaru[r urgrk, parlakhk" srk srk ynrl.r geklinde yazrlmrgtrr.
- *yn[<; bagkaca yrlg ve yn! olarak ta g6ri.iliir; Erii. yrlrta- (yarh-
]<a-'>yarhga- -yanlga- - tarlga- 124,29, yani yar[a-; *bo.
luhgr oballkqrn)bulczl 43, 16 yani botl.rgr. y nin benzer r, I nin yanln.
da srk srk erimesi muhtemelen i.inlii iizellifi taglyan bir y tiiretir: ll-
(a$agrya do[ru as-u
-yl-, yani yl-; {la- uapla-r-ygla- yani
vfla-.
80
a/d, v'nin 6niinde gok kere o/ii ye diiniigiir. Etii. Seviir- (ge.
yir-o )giivtir- - giii.ir-; sev- (sely'-> - s6U-; Etii. altar-
( (*a$tar-) ualctar-o <*avdar-r uyere, gerir)*ovdarr ve
hatia 6v-
darl; Etii. *azra$u ubesleme, muhafazao> asnov; u- ses dciniigiirni.i
(Umlaut): krm. awug (avug)) oug (seyrek).
-
o, bir kag defaya mahsus olmak iizere u olur: so4ra su{Jr.
-
rasrnda (yanrndaki 0 nin tesiri); bol- sel_p bul_ (i.) tZt, ZO;
-
yok. nyok, - yuk (a.) t2l,l5 (k/k nin yanrnda de$igme).
u, yer yer italyancalda bir kag defaya mahsus olmak i.izere
.kaynako-bollah (i); suSul- *so1rul-,-
o olarak yazrlmrgtrr. bulak
sogul- - gugul-; *urugu <vurugmaD> orgu (a); yu-- iy.r*-o
aynr kiikten: yomdar- <topla-, (i.) ve yom-uk- (i) .toilan_o.
ilk hecenin drgrnda, nadiren, bir kag kereye inahsus olmak iizere
Brihml yazrh Eski riirkge metinlerde oldufu gibi, u yerine o giirii-
"kraliEeo - katon (i.); iildi.ir- - tiUti"ii" (a.) 1IS,:S
li.ir: latun
oiildiir-o.
Dil uyumu bozuklu$u: Genellikle Komanca,da, difer Tiirk give-
lerindeki kaideye uygun olarak, dil uyumunun htiktmliirmi.ig oima-
sr, yani a, l, o, u, k, g ile ii, e, l, 6, ii, k, g'nin aynr kelimede bulunma-
masr gerekir. codex'in bazr metinleri, gegitli derecelerde bu kaideye
uymazlar. Sebebi, mi.istensihin Tiirk foneti!.ini iyice bilmemesinde,
yahut Tiirkge sesleri kendi alfabesiyle vermekteki aczinde aranabilir.
Her geye ra$men, bazr sapmalar, nisbeten srk srk ifade edildisinden,
maksath olarak kabul edilebilir.
Son hecede a)b: bulunma hali +dd ve grkma hali +dhnda,srk
hali *gh ve menfilik gekli
s-rk ycinelme da yer yer, *lhy eiin.
de,daima: I.curt*lhy ukurr gibio, t3g,t5; -mriz
buzowitai nbuzali gibio
139,14 ve yine benzer ek f lbyrn da daima: yav*lhyrn .yug
!iUi,
140J0; ayrrca [<arri okarao, lrgli-r *krglar,,, yayki.r uyazlar, g-ibi bir
kag kelimede yer yer; 150, 4-5 yhtmiigji uyeumege, ulaimagau j<elme-
si toygh (toya> ile kafiye yaprlr,
Art Erkrgh iinliiler de, y, 9 ve s nin yiiresinde yer yer iine itilir:
gak nEa[, zamanD - Cdb; ugmak (cennet] - iigmaft; barga ubtittin,
hep,, - bargd; yazuk ngi.inah" - ylizul.<; yar- uistememeko (yrirsov
nifrenEo de belgelenir)> yer-, buna ilAveten de ytrengt **isteme-
yenD> nkorkaku; yol uyoln - 161 124,27 vd.
8l
 Vurgusuz orta hece yer yer dil uyumu bozuklufuna sebep olur: Aynr gekilde, Komanca'da, dudak u5rumunun' -ulL' Jun-'
|alh-mrg okrplamrgu. gibi hig biir ba[lantr ,iinliisti i,htiva etmeyen eklere de tesir
-srn, -gubi siiriiniiqtiir; dudak uyumunun kuwetli bir tesiri altrn-
ettifi tali
k, g ve n nin yanrnda, iin grkrqh iinliiler, bazan arkaya kaydut-
lrrlari i"y"i"tt" oebediyette, 147, 16; siiiin'gay sen
(sevineceksino da,!eni9 kiik i.inliisiinden sonra, meselA: -$u eki diizlegerek--"$r
Lunde t+i,S *gtinde'; Etti.. 6gr[t- - iirgiit- <iiEret-> >o]vret- oln"]etii. brs-ku > brg'$r *brgkr, ; [<arap$u' karanlkuurun yamnda $a'
- llret- (bir tarafda um0mi Ttirkge'de giiriilen nadir o/6 kayma' raggr ll7 r,2l da var; bundan dolayr, uyu-bu <uyku"nunrrSru-fu 115
rmdan dolayr ve difer tarafda l*lk, gl1 vi n ytiresinde u/ii' 6-ti); l.2igekline sebep olan umCr,mi bir tereddiit hasrl olur ve dudak uyu-
mu iie ilgisi olmayan dudak uyumundan mii.
Etii' tigtir- niifiil-o)owd(u)r- lM, 8'
-ur-' -8r-1 -rr-
teessir olnr: btgiir- .pigir-u 12,14 ve 15 blglr- olaraft tashih edi-
lmli sapmalarr, yani irnlA hatAlan (?); ii>a: erkstndagl 137'16 lir.
vd.: ii>o: soyiig usevgi o I44,ll; ii)u:kug "giigr 162,1'16; o>6: tOtttte
rlkametg6.h" 151,6 vd. Tiireme iinliiler: .Yabancr kelimelerde yer yer i9 seste tiire-
Vurgusuz orta hece: kargda ndo$anu - $arga$a; berll- rvg me iinliiler ortaya grkar: ar. qabr>sablr 123'30 - sabor 123'30
usabtru.
ril-' -ber..l- 145,7; ttrtitk *hayat, canSlkr - tlrellk 148,19 gibi
lkili wkiller vurgusuz orta hecenin bellt belirsiz telaffuzu olarak gti' 231. Uns'r'ler :
rtilmelidir.
Ti.irkge kelimelerde (ahntr kelimelerde deSil) agalrdaki asli ve
Dudak uyumu: Ballantr iinliileri, Komanca'da agafrdaki ekler'
cle gdriiliirleri (k"li-"yaprmr:) *gok,*1"" +lot, +s"2, *o9, *on;
tali i.insiieler gdriili.lr : b, g, d, g, g, c, !, h, k, l, m, h, 8, Pi k, r,
-f-"[-, *"rga-, _1,-?- $, f, t, v, w, y,7.,
-3, -"1, -06, -on, -on9,
(Qekim:) -'t,hali: *noD-
-%, llgi
"l-, -"o-, -ok-, -"!-, -ot-, -oz.
omozo, *oDoz-+"E"zi slra sa' 232, Dudaksrlar: P, b; m;. w:
+n'8; lyelik: *om, +o0- + ?o, +
yr eki +"gru, *[r'l; emlr: - '"8"2i giiriilen geqmig zalnan: On ses : b, nadiren m; p sadece yabancr kelimelerde ve ses
--dom vs. aynen iyelik
-opzo
ekleri gib'i; zarf fii,li eki: taklidi kelimelerde: pig ugrphk,,' - Ig ses : p oldufu Crbi ka'
-p' hr yahut iki iinlii arasrnda- b olur: tpek-ylbek nipek:n,
Eski metinlerde bilhassa ltalyanlannkinde baplantr iinliisii du. -bilhassa
yap-ar.kapar,,,yab'adlr, aynr gekilde tab-ub+tur ubuldu'' b ge
dak uyumuna tabi defildir: at*lu, an[+suz, agrl'up, bol'drD,6l'lm, nellikle oldufu gibi kalrr: grbu$ odal, gubuk", elbek ubol, zenginr
ulu+lut. *iibgl>epgt
(MoBolca'dan alinma), dikkat gekici yan sekli elpek;
Almanlarrn metinlerinde dudak ulrumu iglemeye baglar, ve iisto ukadrno. m srk giiriiliir'' Son ses : p oldufu gibi kahr: giip "giip'
llk ltalyanlann gekilleri bu esasa gtire yer yer diizeltilir: k6r - tiglz -
siipriinti.i>. b mevcut depildir, giinkii, daha eski Tiirkge agamasrn-
(yatnrzilk hece ktik iinliiden mii'teessir olmugtur), koy'ul'mr9.(-- rnrt da dejene.e olmugtur. m srktrr. w tali (geqic'i) dit, tlg den teqek'
hiC bir zaman miiteessir olmaz), kdr'iin-, bul'ug-, Ciik'iip; ltalyan' kiil etmittir.
ca krsmrnda, meselA: 1,23 te egttl ile m arasrnda bir bogluk var, bu'
roda orijinal egttiimi.in u yani ti siini,in I olarak diizeltildi$ agrktrr Di9-dudaksrlar: v, f :

On ses: v ve f yalnu yabancr kslimelerde ve vurgr[ <i[n (*ur-

cfltlm.
-ur-, --dur-' ve -sln baflantr iinliisi.i ihtiva etmedikleri at-, vur-Dun yarunda) da ve vay (vaylD iinleminde' - t9 ve
lqin, iinltileri bakrmrndan kaidesiz olarak kahrlar. sonseste: v: Etii. (kitAbelendeki) b yahut eski $/g den gelir. Qok
Ugiincii qahrs iyelik eki +r/+t veya +$/+sl tabiatryla herhan' kere yarundaki a, 6 nin yuvarlaklagmasma tesir eder: Etii. siib-
gi bir baflantr buna rafmen, yer yer, 1' ve
iinliisii ihtiva etmezler; (Etii.)) siiv- d sev- - sliv-,rsiiy- u5sv-n; Ortatii. savaF
i. gahsrn-tesiriyle uyuma maruz kalrrlar: yiiz+ti+nt5 137,8; tdk- (savag-, tartrg-r; sovag-; Eti.i. gav cgiiriiltii, ii'n, giihret'> gov;
r+f 149,1. Etii. rit4iik okemiku > *sdgiik> stivfik, Etti. yapr$ ciirtii> -*yapu$)

82 83
yabov; ig seste: !: benzer iinlillerin (o/ii ve u/ii) ya'
A;a$rya bk. ber-ii men 12,5, kiiydiir-ti men 6,1, ber-iir men'in yamnda 13,27;sa-
edilir:
-v
s6viing (sevingD sdiing ve siirrng ola' $rndlr-e men 8,15, ylr-l men 25,7, [rondur-l men 29,5. Ta,ban son sesi
n,,rau'eot ,ayrf telaffuz
rak vazrhrlai. yabancr keli'meler drgrnda, tali olarak ve gok r yer yer kuwetlenir: batrrr-r men 16,20 (Alman eliyle ildve edil-
-f.
."yt"k g<iriiliir: ekslk oeksiknin efslk yan gekli var' mit); bttirr-l men 43,19 (aynr tekilde).
: t, d : Hrqrrtrh s, z :
Patlaytcr dilsiler
On ses : s; z sadece yabancr kelimelerde. Ek iin sesi : s ve z
On ses : t; d sadece yabancr kelimelerde ve tamamiyle enklitt' gegitli eklerde yay-grndrr. lE ve son ses : s- ve z yay'grn ve iiste-
ka (kendisinden ijnce gelen kelimenin biinyesine dahilmig gibi gii' -
lik birbirinden bafrmsrzdrr. -s- Qok nadir -z- ye diiniigiir: hs-
riinen kelimeler) olarak giiriilmesi gereken Komanca kelimelerde: udaralt-udan 51, 24 de [<rz-ar men (i.) yaprlrr; anlg cfaydau -
taSr - da!r, udahi,, da$rn .vsn; de- ude-, siiyle-o, giinki'i srk *asu$) asov'un a:n[<, eab gekilleri de var.
gd"riilen gItli du-p, kendisinden hemen tince gelen ifadeye do$rudan
6agla'rr; degri "iadarD son qekim odatt olarak bir hal ekinden faz.- Damak dige,ti sesi : 9:
ta'tir lev degildir. yine dey - 6sk ugibi",
deyln nkadar> aynr
devol kendisinden
0n ses: sadece yabancr kelirnelerde. Uzak benzegme yoluyla,
sekilde; detil .defil, .140,7; 71,28 124,22 muhtemelen slg- ten ogi$-u, bir *glg- ve *glglk meydana gelir,
ijnce gelen ismi menfi yapar ve dolayrsryla hemen- yanrna kaldr ki imldda da agrk degil. * Ek iinsesi : Kullanrlrr. Ig ve son
gelir. _ Ek ijn sesi : t ve d : Sonuncu gok srk giiriiliir. ilki ses : Srk srk.
-
6ilhu..u sadasrz taban son sesinden sonra gti'riiliir, fakat kaide'
li defildir. - 19 ve sQn ses : (Eti.i' d Kom. y olmugtur') Etii' ge- c:
Patlamah dig eti sesleri : g,
nellikle oldufu gibi kahr, nadiren d olur: Etii' iit- (geg-D> iit'e On ses : Asli olan yalnrz g dir. Yabancr kelimelerde c
oiqin, dolayr,r nlti kiintii>kendl <kendi"; tcada- ogivile-, gok-" de var. Tali 9, c olarak c de muhtemelen ll tjniinde bu-
Mo$olca'dan ahnmadrr. lunan y den meydana geldi : Yabancr kelimeler clft ugift,
egit> clgar .,ci$err, clns ucins, halko (i.) gl- ile yazrlmtgttr.
Digsi-genizsi : n: O halde ltalyanlarrn gl- sinin Ttirkge kelimelerin iin sesinde de
on ses: ne soru kelimesi ve miigtaklanndan yapilan kelimeler. cr-/cl- anlamlanna gdlmesi lAzm. *yrltra- ugimgek gak*r, yrl
de ve yabancr kelimelerde; Ek iin sesi : stk' Ig ve son ses : oyrlo, ydmlg (yemi9, m€yveD, Stltra- *11, gtemrfg olarak yazilmlg-
y.i (!:sii5ti - bir n - deEigmesi tama-'
m
,rk. yer nmtzrakn - siinii; - larsa, bunlarrn crltra*, crl-, cemlg geklinde telafuz edildikleri
mryla imldya ait ve iistelik hatah olsa gerek. Latince malzemede de neticesine varrlabilir. -yr-/yt.> *r./-cl- ses gegigi bugiinkil
buiunur: -verine clngulun, yerine bellun vd' kuzey batr givelerinde (heseld Kazakga ve Tatarca'da) gok yay-
-m -m grndrr. Daha, tesadilfen, K5ggarl'de de var bu: ytgl ve yhgti usag-
Digeti : I :
lam dirkigo ve "inci,nin ctgi ve cincii yan gekillerii ve yine yoldu
I nin dil uyumunun ortaya gtkardr$t, ijnden te'
muhtemelen "deve tiiyiio yanrnda bir coSdu da var. gl c ses deferi ile (i.) ya-
laffuz edilen varyantl vardrr. - on ses : sadece yabancr kelime' zrhgryla hollncan, cholt(n)glan (i.) kelimesinde de var Ek iin
lerde. Iq ve son ses: srk.. sesi : yalnrz S. IS ve iin seste: 9 gok yaygrn, c yalnu - yabancr
kelimelerde.
-
r:
Akrcr :
Ek 6n : Yan iinli.i : y:
On scs : sadece yabancr kelimelerde.
-
sesi yaygtn'
Unsiizlerin yanrnda gok kere kaybolur: berk-bek upek, saplam"; On ses: yaygm ve iistelik asli. Ek ijn sesi : miirmkiin.
Etii. kurtrrl->tutul- ukurtul-p. r ile biten bir fiil tabanrna geli-
* Ig ve son ses: Srk, bir krsmr <Eti.i. d,- bir krsmr asli: ry- ag,iin-
1.orsa bilhassa Almanca ktsmtnda, -ur, -ar' -lr' -r
genig za' der-" <Btii. rd-; ry*la- "kok-n <EtU. rd-Fd ukokur; kaylr
ukaygr, acrn <Etii. kad$u; orun (oyunD
man eklerir.rin r si kaybolur: yandur'u men 5, 15, yaqrr-u men 6,12, - Etii.
84 85
 y benzer r/l
seslerinin yanrnda muhtemelen, bununla yer yer Qalatayca bir gekildir, dek "g.ibi> e9 deler d"y,ln yanurda, do{u tiirk-
kangmrg, sesge fakir ve kaybolmak iizeredir: bey*lmtz ubeyimize gesi tesirin'den dopar. Etii. .aE> -ag, ov; ag) ag, {V; o!>
og,
122,22 de beymlg olarak yaztlmtgttr. Bu belki beyimlz veya berlrnlz {tv, <)u, -uv, .u; -tg) -t fakat yahut > -lv .v: .tig} .liv. Misaller :
olnrak anlagrlabilir. *atat <ada, > a,tov; Etii. +hg sfat eki) +h; Etti. -gfir{g.ordu,
0n ve art damakst iinsiizleri : k, k, 8, g, b, ! : asker>> gerl; Etii. adrs n3y1";, aytr; Etii. an$ ran, saf, temizr > an
ve aynr zamanda anov - aruv. Fiilden isim yapma eki uSra.
lf,k/$, g: ft ve g arka iinlti, k ve g iin iinlii ihtiva eden kelime- drfr de!'igiklik iirnekleri (313 e bk.) : -o$nrn
lcrde gdriiliir. On ses :Etii. [r- aynen kahr veya b ya dijniitiir; k-
aynen kalrr, -ve g sadece yabancr kelimelerde giirtiliir. 8l yazrh$r Unsiizler,biten tabandan sonra: > tat-r$ ctatr, *satuf +gr>
8 -'g:
lrlr c. ifade etmelidir. bk. yukan glchdv 121, ll; 16: l4l, l0 (a.) tali *51rrbgr csatrct>.
blr sekildir. O halde, Etii. rd"k iiv u'murkaddes ev)> "yryub 6v yahut ;'-ov3 yul-uv ofidye,, k(l)r-lv "(girig) giin batrmr, batr', $ut.
Etii. ylg 5v niyi evo >yetuv (KOWALSKI, Kar. texte... Troki S' kar-uv + sa- ukuntarrnak iste-r, tab-uv * sa- .bulmak iste--r.
XXXII), )yi[ iiv olarak agrklanabilir. dn sesi k, k ya aslidir,
-Ek
voya !, g nrn sadasrz taban sesinden sonra yerine giire sadasnlagma. >-{v: yab-ov ctirtti>,!rul.ovf gr rkurtancr, (fakat nrlut+ne);
bulov q silAh n,kr9. Kazakga bul- yar-, ikiye triil-" ;kiitdrrr - lclit.itv
ndrr.
-Asli f, g oldu[u gibi kalmrg veya sadasrzlagmtgtu: amra-[s "
r$cvgiD, unut-[ran <unutkan", kdr-gen ngiiren", eglt-gen cigiten>, iln "otlakr; ttnt.6v+C (araylcll; ttr6 chayato (fakat (canhl: tlrt); sat-
kcn uiiriilrniiq olano. ig seste Etii t, k oldufu gibi kalmrgtrr, ov (ticaretD; tat-ov (tat, lezzet, tatrs'rn yanrnda). Yan gekiller bir a[-
yahut
-ig ses: uku- (a.) ooku-r, seklr- (i') "srg- zrn temelinde tlrlg, bir dilerinde ttr{ig bulunmasrndan ileri gelir.
$ sadalt t,g olmugtur.
rn-u, Etij. a[c- naih-o a[-a, ag-ar (a.); Etti. 6kiiz uijkiizn>6$iz (i.). )-@z blgt colgunD (9a8. pbls); al-r*9r .ahcr, (Ke+f. ahg+
f, k iinsiiz.lerinin yanrnda oldufu gibi kalmrg veya b olmugfur: ya[rgr sa- oalmak iste--,); 6l-ti oiilii" (Etii. iiltig); tofr+gr rgairr (Etii.
(a.) - iipbe
(1,; a.)
"iyi, giizel, - yabsr (a.); iiskiir-; iipke uiifkeu towg "grft"); tlr-t qdirir (Etii. tlrlg).
(i.); ober (i.) nokeu, ok yapano. 8/C ig seste, splrant (srz-
-Etii. iinlii ile biterse:
-ag oldufu gibi kalrr: uya{
g, g yahut kuwetle erimigtir. Pek gok im- Taban ouyanrk,
nrah) yahut ! olmug,
kAndan sadece bir kagr zikr edilmigtir: -a$a-) -ata-, -aa-; -alt-) a$',
-48-, -ty-, yahut ta -ou-, -ov-, -agu->-au-, {v-; -agri-> iiv-; -a!> -au: bllii.ii "bile$i tagr,, grr[a-u ndolakn; [cada.u cgivir.
yarov <sililhlanmar; *yavla-; yasr.
.ogu- > {gu-, -uu-, -u-; -rtt- ) -fr-, -ry-; rnisaller : afar (onaD
low -a8>---ow,
ya$lau
-ov: yara-,
<krzartma, tavar; isre-, asrov rhimaye, muhafa-
- aar; orta tii. azragt - *azra$u nevlathk"> asnov; Etii. buza$u -
nbuzaSro; buzau - buzov; Etii. kiidiigii <giive$i>> kiiy?igif - kti- zaD, boga-, bogov
nbogama, boganma (kurtulug, kurtarma)n; $og.
y6v - kuyov; Etii., iigiiz <rrmakr> iibiiz,, Etii. yr$rn nyrlrn, toplu- ra-, kopmv (ganD; boya-, boyov cboyar 16 l.25 (a)men: boylov,
luk" ) yryn (yrin?). Unsiizlerin yanlnda !/g go!'unlukla olduBu gibi baytov okunugu mii,rnk{in defil, gi.inkii daha Kdg!. de yuvarlak iin-
kalmrg, fakat yer yer aynr qekilde ! olmuq veya erimigtir (reduzlert): lii var: bodu$).
otlan <qocuk'; iigiing - dygiing "iifiing, 6vmen g sini mtrhafaza et- bltt-, bltlv-bttw yani bltil ryazr, yuzr par-
migtir, giinkii muhtemelen *69- den gelmektedir; Etii. *oguq*a-) -r$>
easr); an-,-uv, -u:
aruv+ (arr, safD; -f/-g kaybolma agamasrnda, kendin-
otga- nbenze-") obta- - ov$a-. den tjnce gelen iinliiyii yuvarlaklagtrnrken w>v oldu.
Son ses : Etii. k/k gok kere oldu$u gibi kalmrg, yahut I olmug --.ou: *odu- Etti. odu-f
tur: ortak <ortak, arkadag", yoh oyok, - yob; Eti.i. yanrlc "rgrk, -u!> "uyanrk!> oyou (uyanlkr.
parlakhkol yaru[ - yank - yng (!). -9, ytIA-, *yiillii-g, yiiiltigt oberber,; 8ra.n-r rata!, an oarr,
saf, mttrkaddesD; agr (aclr) (Kagg.) agr- .acr ol-'dan; boya-, rbo-
8/g son seste de kendisinden tince gelen iinlii ile birlikte gok ya'$ boyagr uboyacrr; Etii. [ruru.f, [ruru okurun, *sasl-f,, sasl {sasl,
gcaitli defigik]iklere u$rar. beg uprenso eq 'de$er bey rfsy,Din yanrnda kaksru kelimelerirrde er,iyip kafbolmugtur.

85
87
 Sadaslz srzmalt art damak i.insiizii I qok seyrek giiri'iliir' - 0n ba$la-oba[la-" - balSa-; Etii. ya$mur (ya$murD
Gtigiig,me:
ses: Yabancr kelimelerde ve nadiren a, o, u(I.r iiniinde giiriiliir: -yam$ur; yarhfa- oyarlrga-, - yanlfa; o&Sa- <;benze->-og'
!a9 uhaEu; lgagan-bagan (ne zaman?D, kuy.t 'kuyun - buyu' [a-; tegrlnlq uTanrt'nrnp - telirnip 123, 23 vd.
On sesi ve iq ses : yer yer k ve ayrtca bir defa da k den, iiste- ig seste, yer yer, fakat sadece iki iinlii araslnda, sadasrz iinsiiz'
-b,t
lik iinsiizlerin vanrnda: kogkar okoso - $oglar (f'; 8- bir hata?); ler t ve g, daha slk s ve k ve bir kag defaya mahsus olmak iizete,z,r,
kqtkar- 6fts1131-> - kuthar-; tiilbii (i) <tilkio; a!-a uakarak"' p ve hatta I ikizlegir: kattrnda 123,26;31 uyanrnda> ayttahm 137,18
Son ses : nadiren, [r, k den nk oak" - a!; blitunltib 145, 13 siiyleyelimn; [rattr 122,18 <katr, sert>; yetti I37,22 "yedio vd.
-.iiliimlti". -amag
,a 142,17 udaiman; bogg (son ses) 59,15 "hog,; yemi99l9 137,2 "ye'
mi$in, mepen>; kdrgiizziir 123,13 ugiisterirn; yaggrrrr een 124,39
Art damak geniz tinsiizii : I : ugizlersinn; yatgrnm&z sen 124,39 ugizlenmezsin"; 117,4
olur: aoar <ona> ofayda'; esslrge-,{esinge-"; suirrassrnda 122,15 osonrastnda,,;
-assov
nadircn n olur : bk. yukan nadiren S/g
Etii. yatrguz nyalntz,: - - yat$uz; emir: kel-igtz - kel-tgtz
yallrz sassrr 124,5 (saslr, kokaro; sassrdr 124,12 "sasrdr, koktu", sassr 124,17
- a8ar;
nsast, ko,karu. ---ekkl 74,1 uikio; siivmekkinden 123,25 (sevmesin-
2.9ahrs teklik *rl-*tE;2.gahrs qokluk *rlrz-*rtsz; buna giire
giiriilen gegmig zaman ve $art eklerinde de vardrr' Higbir zaman 6n denu. 124,1octizzamlt>, 26,18 (bulalr yerine) npr'
-kleppen niligtirdi, -bolla$
dikti,
scstc bulunmaz. naro: llhndlrdt 138,5 iirdiio; trlh 140,4 "ktltkho;
allhy "biiyleo 123,15; alhnda 124,3 oiiniindeo. (fuannr 122,40 uhanro
Grrtlak i,insiizi.i : h: ve cannl 140,6 ncantr hata olmahdrr.). allby nbiiyle" ve alhnda ntrniin'
deo kelimelerindeki ll benzegmenin nadir hallerinden biri olarak
Asli olarak 1'abancr kelimelerde, tali olarak <S ve - 1' giiriilmelidir
h- ti.iremesinde bir kag iirnek: (ar.) "adz uaziz' azlz-hazrz (a'); tur-ur Eok srk tur-trr vs. olur; *kiilmiiz miln, z nin kaybolma'
ersek oerkek delisi' -hersek (a.): krl. A.V' GABAIN, Tiirklsche srnrn drgrnda, kelmem olur.
Turfan texte VIII, 89; okocao (er> ) her[ olur. h- yabancr kelime- 31.' Biitiin Tiirk dillerinde oldufu gibi, Komanca'da da keli'
lcrde ver yer kaybolur: (Fars.) hanuz oheniiz'- anus (a'); (Fars') me yaprmrnrn dijrt gurubu vardrr: lsimden isim, isimden fiil, fiil'
hamaSa nclaimao -ama$a (a.); iq sesteerime (kavbolma): Fars' gahr den isim, fiilden fiil tabanlarr yapan ekler bulunur. Aga$rda Ko-
npchiro >*ahar>gaar (i.)-h-b de$iEimi: (ar') bormat uhii'rmet" manca iEin kare{<teristirk veya Tiirk givelerinde genellikle proble-
h nin al'masr : befet (peyD
- hormat (i., d.). -ayrnrn yerini nhafta> matik olan kelirne yaplml unsurlan ele ahnmrqtrr.
> -behqt (i.). gi F"tt. hafta )rgafta; Fars. (<ar')
-h>
kahal utenbet, >kagaf - hahal. Biitiin bunlar gok miinferit hadi- 3ll. Isimden isim:
*+a8u(*a-ve-!u bk. 312, 313; )*ov vd.: iigiiv uiigli'ik,
sclerdir. p verine h: anda oh 65,4 neskideno'
her iigiin, tig <iiE>ten.
Tiirk givelcrindc oldufu gibi, iinsiiz yrfirlmasr dolal,rsry-
Diflcr. *ak: kiiEi.iltnre vb.: yagak oyanakn (Kaqg) ya[a (yanD dan;
la bazisapmalar giiriiliir, meselA: iinsiizle biten kelime tabanlanna ogul+a[c uoflak, oSul uolulo dan; tigen*ek udikenli gahhk?,
bir ek gelince sadah ve.sadasrz iinsiizler arastnda. Benzegme sey- (KasA) tlkiin udiken" den; ayrtca +9+ak, bk. agafr.
rektir: itti. l,<urtul- okurtul*o > kuttul- 117,5' Bozulma (d6' *ga temel anlamr biraz farkhlasttrrr: ala*9a <alaca> ala dan;
niigmer) : yalbar- uvalvar-o - yarbar- 121,8' Unsiiz yrlrlmasr ab+ea uakqao akdan; burfu*ga okiigiik boru (borazan)o bur$u
tck seslcqir: *at*ta; oaclag,r > atag;
*sa$
[rol osa$ kol, sa$ taraf'
- ga[rugr; yarat-tr (yarattlr
) sakol 172,17;*tiirtkiil nmiifterio )*tiirkiil
*CaI,('guCr "boru, dan. *unu't
udiirtgen"> 74,3i F,tid, siivri usivri" +Qa1: ubir hususiyete sahiplikD: unut+9a9 ounutkanr;
>yaratr 147,2; (unutma,)dan; yuvang*(9)an ui.igengeg>. Tat. ya yuvalug (yava;'
>"Uru; tiipkiir- otiikiir-n - ttikiir- 126,22; hazgan- a[s2sn-p
hk, olarak gegmigtir.
- kazan-.
89
88

+Sak <1-q+'ak: O halde gift kiigiiltme eki: baltr +gak *ge-
klgo baltadan; mrrgusuz orta hece ile; lg*(g)eb uig organlar" i9
rlgrten; sovtrn+9a$ *(so[ancrk) topuk 6kge> Etii. sotan <sopanr
den.
+9* < *s*rk: Muhtemelen qift bir kiigiiltme qekli : gapga*
grk *frqrcrk, T4t. ya gapgak <tekne> olarak geqmigtir. Tabal kiik se-
ilnin kaybolmasr ile ilgili olarak kr9. Osm. kiigiik ve kiieiiciik; ttF +
frk nsrErrcrk erkek giivercin?)u sr$r usr$m, bo$a,dan. Buna kargr
irimsrk oijriimcek, iiriimfgt*k yani *k kiigiiltme eki +9 ile
ynprlan bir meslek ismine getirilmig olarak aqrklanabilir'
Fdu[c: kol-tuk okoltuk (koltuk altr)u kol dan; ovul+duk
"llalrk vumurtasr; o$ul
noEul"dan.
I 8a (?): Qok nadir: tlz*ge cQorap ba$ro tlz odizn den'
{-$r: Bir ycrde geger: ttz*gl "dizo den.
*gur?: Qok nadir. bo$uz* fur oobur, pis bo$azo muhtemelen
Btii, bo$uz obo[azndan.
*r:3.gahrs teklik iyelik eki ile taban geniglemesi?: yalar nye-
leo (Knlg) yal oycleoden; o[rgag*r 164 1.6;75, l0r. obenzerlik" o['
Fl obenzerlik>ten.
-+ma<Etii. ym5: sona gelen genelleqtirme eki: n6*m[ cPey:r nd
'
rne?o dcn; kay+ma oherkes, her kim" soru tabanr kay+ dan.
+nt< +r- ve (;bk, 312, 313) : tg*rlb nig' igeri' 19 cig'
tcn.
-+
*sry( +sr- ve -* (bk. 312, 313) : atrrtsry-avur+sr (ta'
rlm?o
*srl<*sr* ve (bk. 312,313): yagt(s)rl nyegilo yag nha'
-l
ynt odan; yo[r * sul - yo[ + srl uyoksul" yok oyok, tan.
*z: ikilik bildiren arkaik ek: egl*z nikizp ekl uikio den;blz,
tlz rbiz, siz".
312. isimden fiil
:
+a-, +r-, *u-: ayaS*r-y- "ayaklannr birbirine dayamako
nyalS nayakodan; yag*a-t- (yagat-D ya9 (ya9 (kuru olmayan)'
lnn; kiib*ii- (art-, go$almak, kiip ngoko tan; ayn+r- obaika'
ln$-o Etii. adrn nbagka" dan; yapg4a- nrbirlegtir-, yaplgtr-D.
lilti. *yap-, lan yaps-u1- (gegi9li) la ilgili olabilir; tap*u'9 tmu-
q)
rkdz*6-gii
cizeo tag *hayret, ten; keg+e't uiig,iit, ken cgenigrden;
>kfizgil (k ya yakrn olugundan dolayr 6-il) oayna" kbz ugdz"den;
o!g*a- ubenze-u ogut (Etti. brdhml iihtr') okabile, boyudan;
!obs*a- uilahi siiyle-' krq. $obuz*er (kopuz galan) miizisyenr;
sol+a-8ay *solaku sol usol" dan; *ot*a-Jagr-otagr odoktoru,
ot <ilagndan.
+ay- rbir gey ol*"; ul*ay- <lrza-, biiyti-".
+da-: al+da- <aldat-> al "hile" den, fz+dii- sara-,
Etii. lz oizrden.
*8a-: yarh$* (g)u- nyarltla-, buyur-, Etii. yarh$ oka'
yrr*$a- cziyafet ver-D, krg. rr uparkru.
rar, emirudan;
+n- (?) Seyrek: yulu!*n-a nfidyeu yuluv ufidyeoden;
kavur[<r*n-a obir nevi tavau krg. Kegf. kavrul-, kavrug- ukav-
ril-, kavur- (krzar-) maya yartdrm et-D.
+k-: grn*nk- odene-u grn (doEruD dan; yol+uk- ckargt'
lag*o yol "yol"dan.
*r-: kaytr+rL- (kayigtlan-, iizi.il-o [rayS: dan.
+ra-: *kopra-!u)[<o9*rov (gan, grngrrak] ve kop*ra'n-
nmtrrlda-o ses bildiren bir "lcopdan, maf *ra- qmel€-, b6"
(aym manadaD ses bildiren bir gelir:
Siir-n ve mug+ra heceden
ma4 ve muq; latr*ra-p (kuwetli katr (sert)oden, mtilk*re cteva-
riis et-, millk edin-r ar. mulk "miilku tan; baluk+ra- nbahk
avla-" balu[c ubahk"tan.
*'qfa-: agr+rga-n- (pilman ol-D aff, naqdan; es*irge
(esirge-> es ohafiza, hatrraodan,.
+sa- ubir gey diigiin-, bir 9ey iste-r bavurtsa-[r nsevgiliu
'kr;. Etii. baf,rr uci$er, giinliin yeri olarak"; er*sek uerkek delisi, fa'
higeo er (er)den; yara-m*sa-$ usadrk, yara- (yara-, yak6-"dan;
(yiipsen- bk. aqafrya ydpstn-); *ot+sa-!>ot9a$ "ocaku ot datetD
dan; tabuv*sa- (ara-o tap- <bul-rtan; l.<utlanrv*sa- okur'
tarmak iste-> kut[rar- ckurtar-rtan.
+sl-, *su-: Agafr yukarr anlamrna gelir: ubir gey ol-o erk+
sl-n- uhakim ol-p *bly*sl-n- ukiigiimse-, horla-,, muh-
temelen bly (!sy,,dsn, o halde: uyiiksekten bak-,; yolc+suJ (yok-
9l
sul", yo[< (yok>tan; su*su-n nigecek, igkiu su (su>dan; yiip+sl-n- 8a9t -*rg, 8ug, vs. : alet, ve
-yiip+sen- "tasdik et-, tasvip et-" kr9. Mog. j6b <iyi"; *-tig* -[cagagrn-grg (a). bahis konusu igi, yapmayr
adet haline getirmig kigi: (f.imlrii""r,;
si-n-)*iiksi.in- - iipsiin- ohatrrla-, an-, Etii. iig udii;iince, oltur-tug (oturmaya yarayabilen, bank,, ag-Eug (i.) oanahtar>.
akrl oden.
yer yer lan da; srk:
*slra-; "bir Sey 6l-v; -*s1- aftl1-v tamamt -r*a- (bk. -Ban,
313, 312): uyulr * srra- (Lrykuslrz ol-, uyuyama-> uyubr nuyku" Fonksiyonla': Sfat olarak: blrtkgen obiricik, tekD; unut-tan
<un-utkan,; a9 btgiir.gen ev <mutfak>>. Isim olarak:
dan. Qok srk deiil:
art-$an <artrk, kazanqr; yarat-[can (yaratan Tan',; 6r-ken (ip);
rnan_
313. Fiilden isim: ma-tanJar rnan-ganJar_ l 59,5 < inanmayanlar ve inananlaln - yazul.rru
;
ber-n-elll osuEluu, kes-e oekmek dilimi", yar-a tur men kdr-gen*,tmden, eglt-gen*lmden, tur-gan+rmdarl artu[s
(yaraD -1,Etii.
-o,kr;. -u:yar-l-rg nsefalet", yulu$-a ye-genf lmden, artu\ tg-gen*imden 121,3 *gtirdtiftimden,
"fidye, [<argag-a okar- den, tuttufumdan, gok yememden, qok igmemdin dolayr giinahtr-
igittigm-
ger$aD, teyr-e (gevre>; ayr-r <qatal>; egr-i krg. K6g!. iig-
"eg-o;
l.<ong-r nkom$u'; biikr-ii nbij$riio, *iig-t-ii) 6vdii .ijvgil,, *siivlr-ii> yrmD.
si.irii osivrin krq, Kr19g siivrJ,t. Unlijniin seqimi eklendi$i fiil tabanry- Dikkat gekici kurulup: yi.ir-gen
yoilar*rj 139,6 "ytiri.idi.igtin
la ilgili defildir. yollaru;tu-San ovlf una l5l,l7 .dofurdugu -(yarattrEoi
olturru,.
rn yiiklem olma fonksiyonu ihtimali yoktui. AU. {ZZZ. -
krsmen
-ar,r taban
-lr, -ur; -r. Taban son sesinden sonra : -a, -1, -U
son sesinin yer yer ikizlegmesi halinde eski vs.
-gan
-ar
den di.izeltilmigtir. Bazr fiiller muhtemelen give farkhh$r sebobiyle -lal5 bas. kak .valio, kur(u)-{ak okurako.
iki ayrr :;ekli birden alrrlar, Biiyle durumlarda herhangi bir anlam (?): sola.gay usolaku; bk.
avnlrfr da yoktur. Unliilerin, segimlerinde her hangi bir kaide olma-
-tay -!a 3ZZ4Z.
vd.: Qok srk de$il: tut-gun-tut-kun umahpus, tu-
drlr igin, K. GRZNBECH lCr,gatinde, tesbit edilmig gekli oldu$u -8rn,-gun
tukluo yu-[cun 125,11 (yu- (yu-, yrka-, dan) utevbe); ^ ug.kun
gibi vermiqtir. (ug- uug-n tan) ukrvrlcrm,; yar(u)-krn (Etii. yaru_ -puit"_,
-ur,
gekiller: Etti. rd-)ly- ugcinder-Drn genig z:imant rd-r men; <dans uparlakhk, rgrko.
etmek"in beyr genig zamar. gekli var. Burada o halde y iinstiz de-
fildir, fiil iki heceli yani (be(V)t- veya bel olmahdrr. yeg- (yen-D -fu, yer yer de gr; yahut sadasrz iin ses ile: lcaur-lcr*n-a (krg.
56, 19 da yeg-r men genig zaman gekline sahip. Kd9!. travrul- nkavrul-, ukavurma (krzartma tavasr)r; stblir-t-kl
(Etii. stptr-) siipiirgeo; iit-iir-gfi (Ett. ii1 odeliko) nbrgir,; uyu-
Fonksiyonlan: Srfat olarak: sara-r takta 90,8 sayr u(hesap) -udjrilticio
tu-:uy-u.bu ouy,ku,; ko"k-(g)u ukorkuo; thgtz-gt+Sl
tahtasrn; siiw-er klgi 98,10 ndost adam,; sewiin-iir ldgt 98,14 (mesut sdtindlr-gt+91 <sevindiric,i, teselli edici,; yar.gglkarar,
insano; tanu-r ktgi 98,9 .bilir (tecri.ibeli) kiqi'; tuvur-ur ata l5l,l7 gak
hi.ikiimr
+ Sr <miifteri>; k6r.kii+ siiz ugiikin,.
"do[uran (yaratan )ata,; kiil-lr aynada 125,22 "gelecek cumau. Yiik' -(g)u
lern olarak iizellikle srk, bk. 32242. Seyrek: bur-aw oburgu,. oz-aw (geg-
yig"-(a)fu>
(*oz1*kl-aw)
*ozagu -au,
dan?); kagr-au nkaqaSru; Fu.rgu krsmrida
-d'k: seyrek: bolma-drk* da 139,21
nolmadtkdao [cagragu olarak verilmigtir.
*-'8 Eok gegitli ve Komanca igin ayrrt edici unsur olacak ge-
kilde bozulur, bk. 232, aga[r. LER-'l:
t'2-11 "kuil. krrmrzrr; soyurfa-l .tlutuf. ttmarD, (bk. SpU-
Die Goldene Horde, s.294),ugaJ+d-r uufalmrgo; tiike.i ubiitiin,
nkrsao;
ktiy-ge obekleme (sabrr?)o gek-
tiike- obiitiin ol-).
(Etii.
-ga-: krs-gii -ta*y
linde geniglctilmi$ olan bu ek, aynl zamanda
-m: tiiz.iim*lii <sabrrh>; iir.iim*qlk
gelecek zaman yapr- <driimceko; yel-emfgl
mrna yarar: bk.32242, (krg. Etii. yel-:ik <trrrs>) <ko9u at>; yara-m*sa[ osadrko.

92
93
 Qok yaygrn: yar-ma (yarma (odun)"; giiviir,me rgevir- 314. Fiilden isinn :
-ma:
me; hr(r)
h-ma koyun
"krrkrlmrg derisiu vs.
-ur-:
Faktitif vs': fiz-ar- uktzar-t; bigtr-
opigir-"-l!-,
(a.) -or-, vs.
talag-man
"kavgadau: tegir-men (krq. Baraba tiigiir-lk
-man:odeEirmenu; yas-man (krt.
rgcvre>) Osm. udiizlegtir-, vd.: ahytur'ma[<'depigtirmen; blrlk'
ya$-") (yassl Si$e>. ''asF tlr- -tur-, -drr-:'Faktitif
nbiriktir->; en-diin- (i) - en'dlr- (a.) uindir-); yarat'
Qok srk fonksiyonlarr: Ekseriya bir eylemin neticesi: tur- (i.) (Alman diizeltmesi) (yarag-trr-, yerlegtir-D'
-ma[r: nde$igtirme?";
rhgtur-malr yarat-ma[ (yaratmaD; iipmek (g6rme, --fir-, {un-, -}rr- vs.: Faktitif: yet'kk- cyetir-, ulag'
bnkma"; teg-mek udeliku krq. teglk"; ttkmek odikig yerin; k6r-mek ttr-).
rbakrgo vs. Faktitif : oltur'fuz- <oturt->; kiir'giiz- cgtis'
ar rn menfisi: bat-maz yulduz 139, l0 nbatmaz yrldrzr; tef-D.-grz*,fu2-:
-ma-z: oalmaz.lrko;
nl-maz*h[ kiiriin-iir kiiri,in-mez*nl yaratdr 148,2 Ekseriya d6nii9trii, yer yer pasif veya meghul (medioum):
t'tiniir ve gdriinmezi yarattrD; kiin tuv-maz*dan burun ll4. l,"96- Ig -o[-;ninkigaf
qrrmal- et-r; yar-rl- oyanl-, try'rl- <5sn vs1-p (1ne
rgiin dofmadan ijnce,. Ayrrca, predikat (bildirme) olarak. bk.32242. dium).
Seyrek: toy-rmC okuyruk sokumu kemifiu. meghull0k, diintigli'ili.ik yahurt ta I pasiflik ekinin I veya la
-mrg: -o11-;
ile biten fiillerden sonra disimilasyonuve yer yer kendi kendinelik:
Srk srfat olarak, etken ve edilgen: br*mtg upigmigu; ya.
-rrug: agrg-a-n (acr ol->; ag.n- uglk-, ytiksel-n (medium); lropra'n umt'
ru$a-mrg vs.
"giinahkAr> rtldln-, (medium?); krl-un- aktltn:> (Etii. kendi kendinelik:)
Isim olarak seyrek: ye-mig (yemig, meyver; tcrzrup bollag-mrg*r okrhn-, gayret et-r).
I 51,10
"krzrn getreli$i u; ltlen-mig* ler l5lI okaybolanlar, yitenlerr. Te'kit: yul'k- utopla-, kopar-u; kiig'tk-ttr- "gegiy
l'redikat (bildirme ismi) gtirevi ihrimali yok, bk. 3222. -ok-: (keg-, ugeg-o); ktr'tk- (gir-, ba$an-u (yani
tir-, gizle-u
s11ss-n (kr9. Kng!. suvsl- osusa-u) <igki, igecekD; tiit-tin tamamtyla bir bagkasrmn takipgilifine gir-).
(Etii.-on;
ti.it-, <ti.it-',) ndumanr; yr-rn (Eti.i. yrg- <topla-, *yrSD,
--o$-: miigareket, yani yer yer de etken-edilgen de$igik iligki,
topluluk>.
te'kit: tey-l$- cde$ig- sun-)'; teg- ode[-o o uhalde, bir hediye
Isim yapar: beye.ng "Qag. blgii.n-) (nege,D; iitii-ng vermek ve bir hediye almak,; arz'aiF (-i9 yerine), (aas-) az-
-"n9;tr-ng
rtldiingo; (krg. tr-n <rahatr) orahat, huzuro. (te'kit); bol-ug (yardrm et-" faktltlf?)
nyet-, ulag--> den uulagtrr-'.
-"v-3 Faktitiv: et-lz-
*ong1, 1n aynlsr: $rzta-ngr okrzrcr, krzgrnu; yrr-rngr 114 1.30
( tylr-
- *yar- oistememekn, -]orsov oi$rengu, kr9. Eti.i. yarsrngr$
-opg
321. Bir srfat kendi asll fonksiyrnu dlgrnda, isim yarh ufakirn,
rtiksindiricio) (istemeyen> ) korkacak?>. yarlrlar ufakirleru zart- ya[car blltr sstr "iyi bilirsin"- olarak da
"$: Srk, edilgen: yaru.b (i.), yank-yanb (a.) oparlakhk, prnl. kullamlabildifi igin, bir ismin giirevlerini alabilir, iizne, nesne ve
(predikat) ismi ve bir
tt, tgtkr; sm-uk ukrnkr. --gok srk olmamakla beraber- bir bildirme
tamlayrct giirevini yerine getirebilir, fakat hal eki almadan, sa'
dngu.
-"9: Srk: bat-rg u(giin) batrmr, batrn; eyaa-g (oynag, ku arka.
dece, zarf veya, bizzat yer ve zam n bildiriyorsa zarf belirleyicisi
olu.rlar.
-ot: seyrek: !rs-t*a- ukrstrr-, srkrEtrr-r. 321t. Qokluk:
*"2: arkaik: u-z (miisait, kabiliyetli>;menfi fiil tabanlannda:
k6ri,inme-z <giiriinmez, gtiriinmeyenu; bu, predikat (,bildirme ismi) l. $ekil (ek): +lar/+liir
rrlarak, bk.32242. Kullanrhq: Ekseri Ttirk dillerinde oldufu gibi +lar belirli sayr

e4 95
bilclircn kclirnelerden sonra kullantlmaz: iig [an "iig hano, altr yrl d. oTanrr giinahlanmrzr afvetmeye n-ruktedirdir"; keldlm k6rgiizme
oaltr yrl,. Fakat barga arr*lar ubiitiin azizler". (9o- saa 124,23 <sana gdstermeye geldim,.
banlaro, fakat kiiy*ler 122,2 "(tek tek) koyunlar,; bu
-kutiivglkutlu t'n
gak*lar+rnda 147,14 ubu kutlu rzdrrap giinlerinde (zamanlarrn' 32122, ilgi hali: Tamlama hali.
da)"; a$ag*lar 88,22 u(odun) a[aglaro, ..onlaro, blz vc 32123. Yiikleme hali : sagrngan bey te0rl*nl 144,3 nTanrryr dti-
bir kere biz*ler 150,3 "bizler"; kim*ler -a*lar 143,6
"kimlero. Fiil
gekille- giineno (yiinelme hali ile de).
rinde: egit-i6 $ ler n igitin ", kel-sin * ler o gelsinler>, rrla-r * lar ( iarkl
32124. Yijnelme hali : yol+ga yiiriir men 14,23 uyol boyunca,
sijylerleru, bil-mez + ler obil'mezlero ; sor-du * lar ( sordular>, egit-key-
yolunca yi.iriiri.im> (yol*ganrn yanrnda); dtiing*ke berii men
ler niqideceklerr; kel-se*ler ugelseler, gelirlerseu; iyelik eklerin'
35,27 <iidiing veririm,; yalbarur men mariam $atun+ga 121,?
de: +lar*r "alan>. <Meryem Hatun'a yalvarrrrm"; megtliik*e [ronahm direrige 145,2
2. gekil (ek) : *"2, arkaik, biz, siz; tlz udizo ve ikili viicut "Ebediyette yiiziine giivenelimu; keldik ol [anga teizme+ge 123,1
unsurlarrnrn isimlerinde bulunur. -- Fiil gekillerinde: .kiir'tipllz
"O hanr ululamaya gelclik,; bizni ttrglzmek*ge 6ldl 142,4 ubizi di.
nbakrnrz, gririiniizn, kel-d+iU*tz ogeldinizo; kel-se*!*lz ugelse' riltmek igin tildiin; faktitifde: ave kimfge altanm telri tuttu.
niz,. iyelik eklerinde: +om*oz, J-o4f
or**T +'2. rrp fur siiiip 139,7 d. nAve, Tanrr Altarrm (kilisede masa) sevdi$i
3212. lsmin halleri :
ne tutturur>; bol- ve kahp (modal) yardrmcr fiillerle birlikte yti.
nelme hali: bk. 32244.
Yahn hal Belirsiz hal : eksiz. * Ilgi hali: *no0,+nog/+nog,
:
126,31; yiikleme hali: +m/+ni; yiinelme hali 32125. Bulunma hali: syon*de blz klm turahm 132,18 <Zion'da
istisna olarak: *ntk
*ta/*ge; yer yer de ka/+ke; bulunma hali: +da/*de yer yer biz kim durahm (biz kim Zion'da yagryoruz>; iigiingt kiin+de 148,10
ayrrlma hali: *dan/*den, yer yer de *tan/*ten, me- uUgi.incii giinde" (Ugiincii giin)n (kesin vade, onun igin de belirsiz
*ta/+te;
selA an tlrii*ten yani *tiriiw-ten (?) yanb +,tan 148,4; is-
121,21; hal defil).
tisna: telrl*dtn 143, 15; vasrta hali qok seyrek gdri.iliir: *rn/+ln; 3?126. Aynlma hali vasrta: menlm... yaman siiziim*den... ya.
egitlik hali, seyrek kullanrlmrgtrr: {9a/*9e, son gekil, Eok kere art zr[r ettlm 121,5d. ubenim kcitii sijziimden dolayr, giinah igledimn;
iinlii il'rtiva eden kelime tabanlannda da: ter*9e ugabuko. sdiimek+dtn eslrdlp 149,8 "sevmekten sarho$ oldumo
Isim hallerinin fonksiyonlarr agafr yukart ekseri Ttirk dille- gende: burun alay aytrldr peygambar* dan 123,2 uiince peygamber"
-Edil.
rindckine bcnzer. Burada birkag tipik iirnek ele ahnacaktrr. ierden giiyle denildi bahs edildi)".

32LZl. Yahn hal iizne halidir. Zaman bildirir: kiip*ten 6ldt

124,20 (qoktan iitdti (iileli gck
oldu),; ol boftay slzge an tiriitten l2l ,20
bogalc
Belirsiz hal I belirsiz nesne ve bildirme (predikat) ismi : "bu af size mukad-
des (yani ebedi) hayatta krsmet olacaku.
tuurdu4 anr, klm tepri tuurur 137,3d' udof'urdu$unu Tanrr do$u'
rLlr>. Yer ve zaman bildiren isimler, belirsiz halde, zarf belirle' Sebep: an*dan ellzabet aytmrg 151,9 nOnun igin Elisabeth de-
vecisi-olarak yer alabilirler: ulu kiin agrrlap l2l,ll, <pazar giin migo.
saygrsr (nr) sunarn; kiin to$usr 122,33 *do$uda (do[u, giin dofu' Cihet ({den dolayr): menim yazukrm*dan yarhfasm l2l,g
su). mecbur, muktedir, muhtag ol-" belirsiz hal ve' nbenim giinahrmdan dolayr yarhgasrnrn.
ya ydnelme hali bk. 32124 ile yaprlrr: barga ktgi borglu tur orugta
-.,-e/-a
yazu[rn aytma 125,23 "herkes orug zamanr (orugta) giinahrnr siiy- Karqrlagtrrmada: bk. 33.
lemeye mecburduro. tiizme kerek 123,32 "dayanmak gerek, dayan- 32127. Vasrta ve belirsiz hal; Bilhassa gahrc eklerinde ve za-
maya mecburdur (insan), [<ayrrmak kerek 125,8 uacrmak (pigman mirlerde: ugmak yol*rn blzge agtrg 139,5 uCennet yolunu bize aE-
olmak) gererko; tepiirt kiiglii dtir. btztm yazulumuz bogatma 124,32 trn>; talagman siiz*in lnamrlar 117,3 sdztineinanrr.
"miinafiklar
96 97
 l$r; $ahrsla ilgisiz: yayln l30r 38 nyazrn'; ansrz*tn 121,16 canst'
rrn,,; da$r yerde basrh! (yahut bazl*?) egi k63iil'tn Hgfge 122,9
rve iyi kalpli kigiye yer yliziinde huzurn'
32128. Egitlik hali: Seyrek: artrn+ga yiiriir men (ardrnca yii'
rilriimo; kellplz terge menlm artun+ga .obenim ardrmca (ardrm'
rl&n) gabuk (bemen) gelinizu; iizgefge 162 I.30 ubagkacao; bttiller
tyt8an+ga 148,10 .secundum sciiptuarsD; azam yolun*ga 159,4 nin'
runrna gore'; bltik tlltn+ F 122,24 d. ckitap dilinceo; t4trr+g'
122,25 uTatarcao; tllegen*ge l3l r. 22 rsenin dile$ince'; -{n9a,
-rnarnsav;bk.3223.
3213. tyelik ekleri I
l. Tkl.t *"m: hal ekleri: *n"p - *no8, *m, *a +da, +dan
ve iin iinliilii kargrhklan.
2. Tk.: +o0- +"g: Hal ekleri: aynr. siiz*lnt 36,11 yiikleme ha'
ll olarak hatah olmalr. senlg yazutr+rn 125,17 muhtemelen belirsiz-
dlr.
3. Tkl.: +sr, +r Codex'in yeni metinlerinde r, yuvarlak taban
sonra yer yer u olur. Iyelik ekleri hal ekleriyle birlik
tinliisiinden
tc: +u+nu!- *u*m0, 151,4; *rru- +unr;+tne+-'!ua--+sr0a;
*rnda; *rndan; *rnqa; yan hal; *rn; meselA giiz*iin 121, 13; ya'
ruk+rn 125, l0; yiiz+iin l5I, 7; siiz*tn 137,6; yol*1n 139,5; yul'
duz*un; 12240; iipke*sln 138,12; yazub+rn 145,15; ten*ln 147,1;
ktltle+ln 147,3; kay+srn 123,21 (buna kargrhk yi.ikleme hali: kay+
mr 126,23); yarlrn*rn l5l,l5; bundan bagka hatta 6liim+tn+iin
126,2.
1. Qkl.: +.m.z; Hal ekleri teklikte o:ldufu gibi'
2. Qkl.: +'0'z - *"g"zi Hal ekleri teklikte oldufu gibi'
3. Qkl.: *lan; Hal ekleri teklikte olduSu gibi.
Bu ekler isimlerde ve --d ve --€a ile yaprlan gekimli fiillerle
gtiriiliirler: keld+tm, kel'd*lp - -d +tg, keld+t: (sapma:) keld
ilL, taa+tltz--6+krz (Sapma:) keld+ller. kel'se+m, kel'
tc+D - (Sapma:)kel-sd; (Sapma:) kel+e*k, kel'sc+nlz-
-se+g
glz, (SaPma) : kel'se+ler.
-,se +
Ayrtca: yemig*lg 137,2 n(senin) yemiginu; meniim kn+tm
.benim tzdtrabrm,; senfO yazub +rn ()'an hal, iyelik eki yok) {senin
Sllnalun".
9E
F
32t4. Srfat igin bk. 321 ve 33.
3215. Asrl sayrlar: blr *lr, eki a2", ii9 r3r, tiirt (4D, (istisna ola.
rak bilmecelerde ddrt), beg uSr, altr "6r, yett-yettt "7, (hafta an.
lamrnda 71.30); seglz "8", toEuz (9>, qtuz <30>, altmr$ o60n, Vuz
n100o 121, 19; mtg <10O0r; tiimen u10000o.
Miigtaklarr ve benzerleri: blr*er obirerrn, blrerde nara slra';
"ikincio; ligiingt, t6rtiincl -tttrttgt 75,16 muhteme-
ektngl-sft1nge (
kargrhk burundur 125,8); eldndii-
len hatah); seklztngt. buna
"llkin
ldnde (ikinci, yani) ikindi"; iigiiw 145$ d. (iieii birden, tiglti yani)
tesliso; titrtkiil "ddrtken,r; blr anga 61,14 "hemenr; blr yoh 163 r, 17
nbir kere,; btr kat 73,30 "bir kereu; btr kez 128,6 ubir kere"; eHsl
btr dlr 163 l.l5 uikisi birdir,; blr... blr... ubir... bir...,; blrlsl-blrsl
qbirisi,'; mia kurla orbin kere,; yarrm (yanmr, tdrtiingl tiliig udiirtte
bir".
Qokluk ifadeleri: barpa, bargasr ubiitiin, hepsir, barga*mrz*gr
138 I ubiz hepo; tegme odefme, her", tegmenler 69,9 nhep, her, (Mo-
folca tegit- ntopla-" la ilgili?).
3216. Zarllar igin bk. 321 ve 33. aynr gekilde 3217 (hh)
3217. Son gekim edatlan sadece isim ve zamirlerle birlikte kul'
lamldrklan igin, bunlar isim bahsinde ele alrnacak, ,burada sadece
iizellikle karekteristik veya biraz aykrn gekle sahip olanlar iizerin'
de durulacaktrr.
lsim asrlh son gekim edatlan: ahnda okargrsrnda", al ucephe,
yii,den ve alhnda, ahn uahn"dan, belirsiz hal veya ilgi hali ile; arasrn'
da uarasrndaD, ara (araDdan, belirsiz hal veya ilgi hali ile; artunfa
uardrncao art (art, arkao dan, belirsiz hal veya ilgi hali ile: menlm
artunga 122,36 obenim ardrmca)'; bagba obagka" muhtemelen bag
<bagntan, aynlma hal ile; btgeii ugibio blr*egii ubirlikrden; bfr oS'
lan btrgeti 122,33 ubir gocuk gibiu; iglnde uiginde" lg ,riguten, belirsiz
hal veya ilgi hali ile, ktbt <gibio Etii. lilp oiirnekuten, belirsiz hal ve'
ya ilgi hali ile; $atrnda cyanrnda> [rat "yan, tarafu tan, belirsiz hal
veya ilgi hali ile; sogra (sonra) sory (sonD dan, ayrrlma hali ile ve'
ya (124,28:) bulunma hali ilel sufrra*srnda 122,15 osonrasrnda;
bundan sonraD tirnefinde sopra istisnaen isim olarak kullanrlmrg-
trr. Ustiin <iizeri,; Eti.i. iist <iistniin bir belirsiz hal veya
gilagtrrrna ifadesi olarak 6y1163 hali ile, genigletilmig gekli:
-t(a1'
iistiin * de niistiinde, yukart,.
-
99
 Fiil asrlh son qekim edatlan: bile oileo muhtemelen
*btr*ll-
ubir <rl-,clen, ilgi hali, belirsiz hal ile: erkl blle l2l,lo ogiiciiyle, gii'
ciivasrtasryla,; egi k6piil bile l2l,1l uiyi kalbleo, su [can btle 147'3
(su ve kan', erkiln bile 125,10 ((biitiin) giiciiyleo; bllen uileo blr*
le-n den, cliser zarf tiiller igin bk. 322 dd., ilgi hali yahut belirsiz
lral ile: urrrg btl"r, 124,7 *onunla"; birle nileo, blle (61,9 ve 61,19 da
muhtemclen birle, blle olarak diizeltilmigtir:), ilgi hali veya belirsiz
hal ile; burun otjn, tince,u muhtemelen bur- ubur-, diindiir-, ge'
vir'-D un zarf fiili, aynlma hali ile; deln okadar", teg- ude!-"in
zarf fiili, ydnelme hali le; deyrt, degrl ukadaru, teyir- ude$ir-,
uultrgtrr-"ytjnelme hal ile: kiip*ge deyri 60,10 (uzun zaman' tebe'
slne tegri 126,21 <tepesine kadaro, kiire ogiire, giir- ogtir-"iin
zarf tiili, v6nelme haliile, iite utite, geEenki', Etii' iit-oBeg-uin*iis-- zarf
fiili, belirsiz hal ile; iize odolayr, *den, iizerine?o muhtemelen
<\,eti9-, iin zar"f fiili, belirsiz hal ilc: ki.iseng iize 137,5 <hasretten>;
yulun$anlarnr bag iize baqlap 147,16 "Hag vasrtasryla kurtulanlarl
,"uk edip' (krs. R. ARAT, Atebetii'l'Hakatkte iize l' *den dolayr, ile
2. iist taraf); trft uEekildeu, [<rl-.krl-o rn zarf fiili, srfatla birlikte
kullanrlrr, o halde ashnda zarf-fiil eki olarak ele almak lazr'm:
yakgr ftrh 59,14 .iyi gekilde'; tlley niEin", tlle- "dile-onin zarf fiili,
viiklerne hali ile: blzni tiley 137,15 ubizim igin>; utr.L okargr, muka'
til, duluyr.tl'lau Etii. *qfsJ- ukarqt ol-nun zdrf fiili; yiinelme hali
ile: diigmanlar(r)na utru 126,14 ndiigmanlarrna kargro; iigiin uigin>
muhtemelen ug (uqD tan tiiretilmiq
*iigii- zarf fiili, ilgi hali, belir.
siz hal yahut van hal ile: ne iigiin 123,28 nniEin?o; blzln iigiin 139,14
.bizim iqin,.
Aslr belli olmayan son gekim edatlarr: an "buradan itibareno,
avrrlma hali yahut belirsiz hal ile: emdlden an 59,12 ugimdiden iti-
baren, do[ru,, kiik an bakil las; agafr, ngii$e bako; berl oberio,
-ve
bilhassa ayrrlma hali ile: ol kelgenden berl-ol kelgelt l32r'2d "o
geleliden beri, o gelelio; dey-4sk "gibio ilgi hali veya belirsiz hal
ile: terezii dek 147,11 <terazi gibin, mumT dey ta7r9 l5l,l3 ubunun
gibi mucize, (biiyle bir mucize) son 6rnek dey in sadece son gekim
eclatr olarak kullanrlmadrfrnr, srfat Eeklindeki ifadelerde de bulu.
nabilecefini gdsterir, andr obiiyle, dan bozulrnug;. ulam odolayr, ile,
vasrtasryla,; ayrtlma halile: biigiilerden ulam ol siizlep turur 148,
l5cl. uqui locutus est per prophetaso, andan ulam 148,6 "bundan
dota-r-r, gnttn vasttaslylau; erklnden ulam 159,2 ukuvveti vasttastyla,
kuwetiyle,.
100
32181. gahrs zamirleri :
1 Tkl.: men; menl4-menlm-meniim (bundan yi.ikleme hali:
menlm*nl 67,2), menl; mafa-ma$a-maa; mende; menden.
2. Tkl.: sen; senlS - senlg (bundan yiikleme hali: senlp * nl67 ,27)
seni, sapa-sa$a-saha l1l,l5-saa-sa, sende, senden, yan hal (?):
senin blle 65,9. (Buna kargrhk senin 67,26 .,senin, muhtemelen il-
gi halinin l-n delilmesiyle meydana gelmig bir yan pekildir).
1. Qkl.: btz; btzt4-bidm; blznt (istisna: blztn 66,11; 67,24
<nostrumr (muhtemlen ltalyanlann bir yanhg anlamasr aslmda
bir yan hal); btzge (istisna: buzga yani btizge (?)126,t4); btzde, btz-
den (istisna: btzdiln 67,25
",biztm, bize ait, bizden, anlamrnda); yan
hal (?): btztn btle 62,17 blzln iigiin 139,14.
2. Qkl.: siz; sl2ip; slzni; sizge; (?) sfuden.
Igaret zamirleri: bu obuo (sadece srfat tamlamasr olarak) mu-
nq (isim olarak: mumg$r); munr; mupar; munda (istisna: monda
61,5);mundan; munga ubunca, (monga$rna obu kadarcrk. birazn
59,11); yan hal(?): monrn ktbt 65,11, igaret kelimesi (iinlem): muna
"bakn.
67,19-23.
bular; bularmg: bularm; bularfa; bulardan
-Qokluk:
ol <o>, amf a6n43. (mr 122,40; 123,15 126,2 yanhg olmah); bun-
dan yi.ikleme hali: aruUru; aru; a0ar-agar-aar^/a0a . (istisna:
a4ay 125,7 (hata?); anda; anda o! 65,4, andan; anga (onca'; angat
nancak,', anga$na 59,11,
"oncaslna, o kadarcrk, birazu; yan hal (?):
anrn iigiin 63,22 anrn ldbl 64,14 amn blle 64,17, andr obiiyle, biivlc
birD.-Aynr kcikten (?): amqga 60,6 <uzun miiddet, o kadar kir.
Qokluk: anlar (hata: aglar 128,29;30) - alar, anlarm!; alar-
n-rg; anlarnr; anlarga-alarga-alarSt (122,19 d, hata); aniardan.
-alay
147,12 odyleo, alay ok 159,8 otam aynrD. k6kten: op
igaret kelimesi (i.inlem) upekala, 144,17.
-Aynr
32182. soru kelimeleri ciimlede zamirlerin yanrnda yer alrlar.
onun igin burada ele almmrqlardlr, isimlerden agrk agrh ayrrt edil-
medikleri igin bunlara soru zamirleri adr da verilebilir.
kim ukimo: ktmntn-klmnlg, istisna: kimlnlnk 59,20, kimnl;
}ilmge; klmden; gokluk: kimler.
r0l
 ne (ne?,): nege; neden; n€ge (nice); aynca: neglk unasrl?, gibiu; 3219. Yiiklemde (predikat) gahrs igaretleri :
nek <nigin, neyeD; neme (geyE. Yahn hal belirsiz hal olarak da kul-
lantltr: ne iigiin nniein?,. Bildirme isminde: sona geron men, sen yahut muhtelif bozuk
gekilleri ile birlikte tur. sadece istisna olarai bir kere ol
*[<a+dan yaprlma gu qekiller gtiriiliir: s,l; brz,
[<ayrn nkim"; [aysrchan- slz, *lar, *ler.
gl, Vd.; lcaysri-m 126,23 yiikleme hali; kaysr*n 123,21 yan hal;
Fiil yiikleminde, yani, -d, ve gekimri fiifierinde 3213 te
$ayda nnerde?, nereden, kaydan (nerrden?, nereden?o, kayma uhero:
fagan "ne zaman?, zamanD. qtiriildiifiti gibi geriye kalan gekimri-sa fiilrerde, bildirme isminde ol-
-dr[r du[.u gibidir' Yalnrz 3. tkl. gahrsta gahrs igareti burunmaz, iopula
Soru kelimelerinin fonksiyonlarr igin tek tek kelimeler hak- (cevheri fiil) igin krg.32244.
krnda K. GRU NBECH'in genig ve zengin iirnek izahlannt kargtlag- 322' Biitiin isimler (nomina), bilhassa srfatlar bildirme ismi
tlrrnlz. (predikat) olabildiklerine gijre, isim filler de bu igi feukalade gora
Soru kclimeleri her geyden iince ifade ederler, fakat yabancr bilirler. Bunlar arasrnda vs. menfisi bir y ilive-siyle
clillerin tcsiri sezilcn bir nisbet zamiri olma giirevleri de vardr. Brr --'tay olarak genigletilmir -ar ve li -mt!2, icab
gekiller,
-eden
bakrmdan CODEX'in halk dilini aksettirdifini siiylemek miimkiin alametleri ile birlikte, belirli-ta
-d
zamanlar tegkil ederler. Bundan bagka
gahrs

dcfildir. Onun igin burada :klsaca bu meselenin iizerine elilmek ge-
rckecek.
ne kim ata aytrr 125,10 <ne kim baba siiyler (babanrn sbyledi-
[i 9cy)":
Som kelirnelerinin yrfilrnasr, klm belirsiz halde, gart
llc lJm veya iki llm bir arada veva iki klm gart ile, genellegtirme
- qfutur lrrealls" ile bk. agapr 32242, Ueiirli gegmig -
lfade eder: klm ese okimseo; ktm klm lilrer 141,15 <giren kimse,.
* Istek ciirnlcsinde kim: nyine , ile, gtinkiiu vd,
ne, nege, ve neglk aynr vazifeyi giiriirler. neme bir menfi gekli
krrvvctlendirir: a4a heg neme (lwc, yani:) yolr bogalr 121,14 uona
hig bir gekilde af yok".
I.ragan, kayrn, kaysr, kayda, kaydan, klm ve ne nin miigtaklan
gibi vazile gciriirler. [<ay*ma genellegtirir: "Hep, bi.iti.in,.
321 83. D<iniigli.iltik zamirleri :
kendl "kendi,, sadece ltalyanca krsmrnda. kendlme nkendime>.
kensl "kendi, bizzat" sadece Almanca krsmmda. kensl+mlz
nkendimizn; kenslne 159,3 *kendine, kendiu. Oz, sadece slfat olarak:
bizz.al,,. tiz kensl l4l ,7 <bizzat kendi"; 6zbz 140,16 otam kendisi, ken-
di kendisi'. Ivelik eki ile birlikte vurgulanmrq bir gahrs zamiri an-
lamrnr ahr: iiz*iim .ben,, tiz iiz*lnden 145,9 nkendi kendinden',
Miigtaklar: 6zden ohiir, serbest, asilo; iizge iizgeler, ubagka, bagka-
lanr.
t02
istek fiil gekilleri ve daha sonraki bir inkigafin bir neticesi olarak
da zarf fiili gekli ile Eart da bu gekimli fiiller srrasrna aiitir.
Buna -op kargrhk ve isim fiilleri Komanca,da, hig bir ge
-mrg bir-San
kilde zaman bildiren giice sahip olmamrg giirtiniiyorlar.
3221. Bildirme ekleri yuka.da zikredildi; bunlar bir krsmr
zamir menqeli (32l9,.genig zaman ve gergek drgr gelecek zaman
zamanda bk.
32243), difer bir krsmr da ivelik eki menqeridrr (i2r3, gegmig za-
man ve garta)' Belirli geqmig zaman ile gartta gdrtilen eski fiirkge-
den sapmalar ilgi eekicidir.
3222. mrg+n (kelime regkili unsuru olarak: 313) bildirme giirevi
ihtjmal dahilinde defildir: kiikge agnmrg, atanrn oprnda olturup
148,10 aet asdenclt ln caelum, sedet ad dexteram patrts,
burasl,
"muhtemelen gii[e grkmrg atanrn (babanrn) haklanna otu.urru; po.r-
tlrrs pllatus yarfulay, kerrl-mtg ftrn trdrtip kdmiitiip tumr
148,8d. nsub pontlo pllato -backapassus qt sepultus est.r, Komanca agagr
yukan: <Pontius Pilatus emri verdi, haga gerilmig bir vaziyetie rz-
drrap gekti ve giimiildiir; ysrhlarfa andan b"b--t
ylipsln'mlg 137,20 (oradan fakirlere bakan ve iahrneil"rrrf*Liakt, etm-eye ken-
dini adamrgn; us ilwetmlg teprl 143,13 *akrl (hikmet) Og""trni.;
(iiEreten) tan.n; utru beynlp tabun-mrg, andan ellzabet
kbp eglltk maa tey-ml5, ovlum beyni taru-mrg 151,9 qcintin" it--rg,
(tur-
gr) srgrayrp taprnmrg (ululamrg), bundan dolayr Elisabeth (sdvle)
demig; pek gok iyilikler geldi bana, o$um beyi tanrdro,
len burada -,riit.^"-
gekimli fiil olarak dii.giiniirmiig olacak; fukat-sa-
-mrg
103
clece l. ve-va 2. 9ahrs, ekinden dolayr bildirme karekteri agrklanabi-
lircli. bol-mlg sen aar ana 142,15 (ona ana olmuqsun" Latince
l0gat kargrhftnrn tam tercilmesi <facta es"; bu bol'mrq o halde sr'
fat olarak kavranmaya mi.isait.
da (kelime yaprml unsuru olarak bk. 313) bir bildir'
-ganrn
rne fonksiyonu giisterilemez: yettl otda grnr$p tur-!an, matellarm
barga ag-gan 137,22 "yedi kat ategte denenmig ve biitiin bilmeceleri
qozcn'; giizdii (veya Eiizer) anlamrnda deEil; ciinkii Latince kargr'
lrlr odeclarans, dtr; ave luz ban'nr tur'$an, gaytanru iirksiz et-k&in
141,2 <Mervcnr ktz, ey hanr (isa Peygamberi) dofuran ve $eytanr
gi.igsiiz edcrr (brrakan)" Latince kelime karqrhklarr: "genuisti> ve
.lccistio Komanca lcrci.imesindc agtklama olarak diiliini'ilmi$ ol'
nralr: ave blznl q$anp tur-$an iiliimnlq kabal.undan 137,17 <aveey
bizi tjliimi.in iintiuclcn glkarmrg olano Latince kelime kargrhfr:
uc.xtraristi,; tur$an isim olarak, clii;iiniilmiig olmah laqda iil-gen*
cle oguhn 139,15 uo$Iun hagta iildiifiindc,, bildirme de$il; alay ok
terlrige inan-$an(r)mrz, klm kensi grn teqrl blml tirettl 159,8 oTan'
,rr,u i.,on.rrnrz tam biiyledir, Eiinkii gergek tann bizi kendisi aydrn-
lattr (ijfretti)': Fiil olarak delil isim olarak diigilniilebilir.
3223. Konranca'da a5a[rdakizarf-fiiller giiriiliir:
iinlii kendisinclen iince gelen fiilin -u, -1,
-o, iinliisiine
nrenfisi,
-y:
bafh delildir;-may:
bu zarf fiilin regekki.iliinde, her fiil tabam belirli bir
i.iniii alrr, bu lrususta her hangi bir kaide olmadrfr igirr, burada pek
gok dmek verilecektir:
a: ag-a oaQarako, ert-e .'*geEerek>erken, sabah", bas-a nba'
sarak >sonrao; giiwr-e (kr$. Osnr' gevlr- (qevir-> (gevre' etra-
frna, etraftnda, etraftao; kdr'e ngdrerek>gdre, iit'e (tite) -den do'
layr, vasrtasrylan; [<ayr-a nkrg. Tat. l.caylr- "biik-, klvrr-o, *gerio,
*tofur'a
teyir-e 144,1p "ulaqttrarakn,,toyd(u)r'a 144,6 udoyurarak;
)tuvra oclopru, hemeno; yan'a-yene o*ddnerek yinen; yavdur'a
uvafdrrarako; ye4l-e l5l,t4 .yenile, yeniden,
*a$dar'r
ayr-r (avn>, degr-l teylr dgn ndefirerek> kadar',
(Etii.-r:aktar- oclijn- aktar-u) >ovdan <geri"; [carg'r nkargr';
layr-r-[<ayr-a (i) ogeri,'; lgrl-r okrlarak, -h, Eegitten',; ta9[rar-r (krg.
Etii. taq-[<ar (qrkar- uzaklai;trr-o); yal.<9'r (kr9. Osm. ya[crg- uya-
kr5-n) ngiizel , ivio, yaglr-r neizleverek> gizliu; yolar'r (kr;. Ka9g.
yo[i yir "r,'iiksek yer, yayla, yukarr,.
u[1-u (krs. Eti.i. utru-n- ndiren-, \arEr gel-o ukargr'.
-u;
r04
buzovle-y 139,14 udana gibi olarak, danalagarako; kiigiir-
-y:142,5
glnle-y
"bir giivervin gibi olarak, gi.ivercinleqereko; kiimtigle-y
143,4 "giimiig gibi olarak, gi.imiiglegerek"; btmekle-y 144,6 oekmek
gibi olarak, ekmekleperek"; [rurtley 138,15 "kurt gibi olarak, kurt-
lagaraku; sdzle-y 142,16 gibi olarak,; tlle-y 140,1 udileyerek,.
"soz
menfisi -ma-y: ag-may 151,6; yulctur-mey 151,14; (yaprstrrma-
dano tbz-mey yertingi tltredl 142,12 yiizil, dayanamayarak sal-
"yer
landt".
Yukanda verilen ijrneklerden anlagrlaca$r gibi bu zarf fiilin
fonksiyonu, gok kere bir zarf veya bir zarf belirleyicisinin baflayr-
ctsrnrnki gibidir.6t-e kdr 151,8 oileri gijr-, ileri bak-"; <tur-a tiit-
l20,ll naya[r iistiine diif-); l.<arg.r bardr 124,13 .karqr var- (git-);
btznt tlle-y yarh boldr 157,15 ubizim igin (bizi dileyip,) sefil oldu,;
yiiziin kdr.e olturup turdrp 140,17 uyiiziinii giirerek (yiiziine baka-
rak) oturdumo; muradlmlzge teylre yiiztp kdrgiiziip toydrr$rl
144,18d. (muradrmlza erigtirip, yiiziinii gdsterip, doyuro.
Tasvir fiillerinden iince, meselA ah-a tur-ur bk. 32244.
h gekil sadece iki yerde tesbit edildi, muhtemelen eski-
-gr: -9r
si tesbit edilmemip olan Mofolca zarf fiili ile akrabadrr: carupm
-jt 139,3
almayrp sen bol-ma4r <in vanumo <canlnt boguna almadr$rn-
dano; eg bol-ma-gr nemege nek berdig munga ulu bala 149,6 <nigin
hig bir 9ey ifade etmeyen bir gey igin biiyle yiiksek bir bedel ver-
din?o ikinci misalde, muhtemelen zarf fiili de$il, tamhyrcl yani
isim gtirevi var.
fiili seyrektir, gok kere s- si-) den yaprlrr ve men-
-fag zarf
fi kargrhlr yoktur, ((-lnca, iken, halde, rafmen, her ne kadar, an.
lamlanna gelir: kdtiirdl [<rz, [rz e-geg emanuelnt 151,12 oku ku ol-
mastna ra$men Emanuel'i giitiirdii>; kiigiirginley munduz e-geg sen
ugmrgley ytiriip 142,5d. <giivercin gibi temiz olunca, ugar gibi git.
tin>, Jesus tatth, eg yamansrz e-geg, ne l5rynar sen, eg, yazr[<srz e-geg,
iiz nazlk boyulm? men [<ara[<gr, sen kiik hanr e-geg, men yamanh,
sen ayrpsrz e.geg, eltlr sen lagrmm l49,3d,. oEy Isa, sen tath ve ku-
sursuz iken, nigin acr gekersin, sen gi.inAhsrz iken nazik viicudunu?,
ben bir dilenciyim, sen gtiklerin hanr iken ben kusurluyum sen
ayrpslz iken, hagrmr giitiiriir milsiin?o; aglar e.geg 130 I, 14 nanla-
yrnca>; kiinii e-geg oglup oldi 142,7
"do$ru oldu!'un halde, oglun
iildii', rnanmaganlar iirtll tamub (ta) tiitiirger (e-) geg, rnan.
$anlar al-gag megii ugma[<mp tlngipe yana [cayttay 159,5d. uinan-
105
rnayanlan alcv alcv yanan cehenneme atarken, inananlan ahp (ahn- zarf . fiilinin ballantr iinliisii igin bk. 222, meselA
ca) ebedi cennet huzuruna geri diinecektirD. -op
agrl-up gurnal-up gtirtig-tp, ayagrs-rp, yiigr-iip, bol-up, ar:anla.p, bti-p
zarf fiili iki kere gdriiltir ve muhtemelen bir balka pi- 27,6, kdb&p ys. zarf fiilinin menfisi yoktur, onun yerine
ysye -gah ve -op menfileri
zarf fiillerinin ve kullanrlrr.
-a
aittir: kel-geli 57,20 ogelerek"; ol kel-gell: ol kel-genden 132r. -nnin -mqy -na5nn
!d. "gclcliden berio. Bu zarf fiil efer aslen Komanca olsa idi, 1.9a- Eski Tiirkge'nin aksine bu zarf fiil gok kere zarf olarak kul-
hrs istek geklinin ep anlamrnda bagka bir qekli inkigaf etmig olma- lanrlrr ve biiylece ---.a zarf fiilinin yaygln fonksiyonunu ahr; berkle-p
vRcaktl. c(saplamlagtrrrp) safilam, srkru, tngkele-p nkesin, trpr trprna do!ru"
isim fiilinden iyelik ve egitlik eki ile birlikte bir yoba-p ogiigliikleu, kertilep odolru", tatrra-p ugiiqlii, bilhassa +Ia-p
t.ki -! -$nga
tepekktil etmigtir, ash bilingli bir gekilde bilinmedi[i iqin, gekli qok kullanrhr: terk+le-p ogabuk".
isinr l'iilinin egitlik hali {anga onunla kartgtrnlmrgtlr, ve
-tan
It,.r iki ;;ckil de Komanca'da bir zarf gibi vazife giiri.irler. Anlamlan
Aynca
-p
qpkli, kendisinden sonra gelen gekimli fiilinkinden
,,\'(r'irre, gibi, gdre, rniiddctEcrndir. yalyral1 tur bu diinyada erkl
biraz tince rneydana g"lmil eylemi ifade eder: bagla.p ydtktr 147,16
<ydnetip (bizi yiinet ve bizi) ulagtrro; klm egt kiipiil blle blztm
blen yaztrbrn aytmaga, tamuhta dagrn kertl yarguda kiig blen ayt- glch (yani c+?-) iivge kel-se, ulu kiin agrla-p apa bollay altr crl bo-
f,rnga l25,lld. ngiinahlarrnr cehennem'de (iibiir diinyada) ve ger- galr l2l,lld. ukim iyi kalble bizim kiliseye gelse, ve biiyiik giinler-
q'ck mahkemcde tazyik altrnda stiyleyecek yerde (siiyleyinceye ka- de (bayramlarda) dua etse, ona altr yrl af oluro; nege kel-lp te6rige
rlnr) bu diinyada kendi iradesiyle siiylemek daha iyidir; ayt-ganga yalbarsa l2l,l7, cnasrl gelip (gelse) tanrrya yalvarsau.
147 .siiylendifli gibi"; bttiiler ayl-ganga 148,10' okitaplarrn sdyledifi
[ibi,; sen siiv-genge, tile-genge, sen biisre-genge y6psen-genge l3lr. Qekimli fiil olarak: btl"lp sen bk. 32243.
2ld. nsevdipince (sevdigine giire, sevdi$in kadar,.. ve bg.o; neCk oltur-up tur-dr7 gibi tasviri ve yawh kiir-iip yarlrt.adr gibi mo-
yara yakgr bolmaz lgtnden temerl grl5-marnga, alay yazulrh can saw dal saygr fiillerinden ijnce bk. 322411.
holmaz arrrunaz, yazulr grk-marnga, 124,35d. (nasll yara iEinden irin
qrkmayrnca iyi olmazsa, bir gi.inahkdr da giinaht qrkmadan srhhatli
kdr- den 6nce bir emri tekit eder. bk. 32243.

vc temiz olamazo. de,p ugtinkii, deyip": erkll Chr,lstusnt iivell, 1r'" anadan dep tii
redt 151,1d. nkrz anadan dofdu diye, kuwetli (yi.ice) Kristus'u iiv-
Mofolca'da yaygrn olan, bir z.arf fiili Eski Tiirkge'de gok
rcyrek kullanrlmrgtrr, ve
-nTiirk qivcsinde oldufu gibi- Ko-
mek istiyoruzo; tegrl senl soyur$adr, ovluma bol dep anasr 151,3
-birqok
nranca'da da az da olsa izleri giiriilebilir: sat-un al- 2l,1619 usata'
nTanrr sana ofluma ana ol diye, merhamet etti).
rak al->satrn al-n; yam$urleyln 143,15 <yaSmur gibi olarak, 322411. Dllek+mlr ktplert :
vusmurlagarak, yaffnrur gibio; anda sen stzdtp yavleyln aar ok l. Tkl.: ayrn, tali olarak da menfisi: malln vs.: ber+ytn
rlgdln 140,10 (oradan yaf gibi (olarak) srzdrn, ve dopru (hemen) 21,13. -ain;
rrna sindin,; akr-rn-arlc-wr 62,24 (vava$'; krtvge de-ln (<*tegtn)
2. Tkl.: Eksiz veya
l5l,l obatrva kadarn; ttiben ( <*tiib+e- ndipte ol-") tiigtl 113,16 ktl6,23; kort-(I.s)rl 43,6;-grl, -krh menfisi
(yolu!r-:) -magl:
yolu$-grl
siiw-gll 5,9 yet-
38,1E; istisna: sdk-
urlilre (ycre) diigtii. er-meyin saa bardrm 16lr.29 <isteme-
-Menfisi:
vclek sana vardrmo; frtqteler saa yet-meyln taglarlar 138,6 d' (me-
kiil 10,3 3. Tkl.: yer yer de kel-sin, tabun-srn, bol-
-sm,
sun 29,3; eglt-siin 2,19; lriirgiiz-me-stn. -sun:
lcklcr, sana ulagmayarak (ulagmadan) hayrette kalrrlar (qa$arlar); -
ytlriip ytigriip ar'marn yetmege... mepgii toy$a bolug klm barall 1. Qkl.: ---alun, *hm; [r'l
1.50,4 d. ovorulrladan, yi.iriiyiip kogup ebedi ziyafete gitmemize yar- l45,l7,aynrsr:145,15; -alum,
145,2;iiw-eli -ah; -h!, -lut:
sdiin+lt -ahm
151,1; sii-ell 150,2; l5l,16:
ellm eto; er yazulrrn bilmetn biirlendl lturu qrbub l45,lld. oer (in- agrrlaJrk 122,22. Qkl.: -op"z - -ogozi -oglar: eglt-rgler
rirnlarrn (cbedi giinah) gi.inahtnr bilmeden, kuru qubuk yeniden 2,18; bar-u$rz kiiriiglz 124,!; uyal-ma-1n 125,17,
Iar,
-L
odoEru olan
Qkl.: -srn-
cunlandru. yerine o ile). -3.
-sonlar -u-nun
I ()6 tu7
 Ozel fonksiyon: klm... tur-ahm 137,18 (yaqayahm diye". dan 122,13 nan (mukaddes) Stefan(dan) okuruzo. Gelecek zaman:
kiir- ile emrin tekidi: ba[-rp kiir-iiflz obak, giiro. ol l.<uttul-ur... sa{la kertlep klm srymr yek tugmandan 137,9 (sami-
322412. Gijriilen gegmig zaman: miyetle $eytan diigmandan sana kagan, kurtulacako; kurul-ta
-d: kur-ar 1621,36 ukurultay kuracako.
Fiil saclasrz bir iinli.i ile bitiyorsa de gijriiliir; iyelik eki alrr
(3213). Baflantr iinliisii iizerine bk.222. -t 32243. *"pli gegmig zaman: Bu zarf fiil gahrs ekleriyle birlik-
te belirli birlegik fiillerin bozulmasr neticesinde yer yer de k6fi de-
Ornekler: teyi9l61"" 123,7; to!.dr 123,3; keg.tim 19,18; art-(t)
recede iirneli olmadrlr igin --d ile yaprlandan farkr belirli olmayan
rm 50, 14; sor-dular 122,39; tuy-drm ll3,l7; tiik'tib 150,2; iip-tiig
bir gegmi9 zaman tegkil eder. Bu yeni bir yaprhgtrr; gekimli fiil ola-
124,18: siiz-diim 16,2; tinet-tiirn 24,2: berlitt-tiim 24,14; et-(t)iim
(bk. 33).
44,12; elt-(t)nm 40,24; tan-dum 36,19, tan-drm geklinde diizeltilmig.
rak
-op nin menfisi de var
Ozel fonksiyonlar: GeEmig zan-ran drgrnda bir kere de gergek- ayt.a bll.ip sen 143,14 usiiyleyebilirdinu; alma.yrp sen 139,3
ualmadrno; lng[<rr.rp sen 137,5 oyalvardrno; uru[ tuvr-up sen 138,1
lcqrnemigi ifadc eder (mutad olan, bir birlcaik zaman): bargamrzgr
andan bagka teylqll e-dtk tas bolmaga l38,ld. obir (fidan) evlAt do[urdun,; kdrilvse.p sen susadrp (kesin defil,
"bundan bagka hepi- sen, kiiriivsep e ait te, bir Eekimli fiil mi bahis konusu) 140,17 ukuv-
miz yitip gitme-ve mahkfim idik (?)".
vetle arzu ettin ve susadrnD.
$art: -sa: iyelik ekleriyle (3213): agrrla-salr 122,28; aytma-sa$
l2-5,15; istisna: sagrn-samen 149,1 ndiiqiinsemu (bu eski bir qekil ol- 32244. Yardrmcr fiiller, tasviri fiiller ve modal (kahp) fiiller
malr: krg. Etii. sa[<rn-sar mdn). Codex'te srik srk geger. er- ui-o. Tes'bit edilen gekiller: er-iir; er-dl
eger ile kuvvetlendirilir: eger...ayt-sa 123,18
-edi-ldi-{dr; er-se.-g-ss- f sei er-lp; e-geg. ([cayda egen 161r.
"e$er... siiyleseu. 15 unerdeki?o ifadesindeki egen, Eti.i. iirld den bozulma giiphe .eda-
32242. Gelecek zaman ve gergeklegmemig zaman: trdrr. burada.e-nin gekli bahis konusu de[ildir.).
-!a/-!ay. -genli
Sadasrz bir iinsiizle biten tabanlardan sonra yerine yer Fonksiyonlarr: Bildirme eki olarak srk deSil: tg kiiztmiznig ya-
yer da gdriiliir'. egit ;1.<a men vs. qekli-$a
(2,9 - 10,12) hep n$r er-tp 137,23d. <ig gdziimiieiin rgrSrdrr"; kerek e-dt 39,10 .gerek
-!ay, -ka diizeltilmigtir; gahrs ekleriyle bk. 3219.
geklincle idio.
-gay
Ornekler: betlemda tok-kay 123,2 uBethlehem'de dofacak e-se yer yer genellemeye yarar: kim e.se 124,34 <kimse, herkeso.
(dofmuq olacak),; bol-ga 3,5 oolacako; anla-gay men 1291,25 uanla-
er- birlegik zaman tegkiline yarar, yardrmcr fiilin iiniine ge.
"o ona hig bir
yacafirm,; ol a4a neme de bolug-magay 125j4 gekilde
len esas fiil, gekimli bir fiildir. gahrs igareti bazen birinci krsma,
yardrm etmevecekn; kerek klm biz... bagla-gay blz 126,4 d. *ba[la-
bazan ikinci fiile gelir.
mamrz gerek"; kim unut-Say munga ytgiltknt 149,2 "bunca iyilili
kim unutabilir"; klmmen... iiren-gey men l2l,24l okim ben... ii!- er-dim 129,7 nin ortasrnda gdriilen gegmig zan-ranrn hikAye-
-r giisterilir: eglt-iirler e-dt 1.21 uigitirlerdi, igittilerdi,; bar-rr.
rcnecefim (cifrenmem iqin)o. si olarak
lar t-dt 124,8 ovarrrlardr, vardrlardr); yomda-r-drm 6,24 utoplardrm,
Genig zarrani menfisi igin
fiil -urr
bk. 313. r ile biten-ar, -rr, Codex'teki
fabanlarr, -r: -maz: $ekilanla-
diizeltmelerden
topladrydrrnr; u5m-r-dum 17,17 <uyurdum, uyuduydumo; ag-a(r) +
grlacalr gibi yakrn zamana ait metinlerde ekin r son sesini yitirir-
trm 12,2 (aEardrm (aqtrm)o ve gag-a(r).trm 8,12 oitham ederdim
(itham ettim)> ahgrlmamrg bir gekilde genig zaman r sini de yitir-
ler; qahrs ekleriyle, bk.3219.
miglerdir, sonuncu gaktrm geklinde de diizeltilrnigtir. yer yer bu
F<.rnksiyonlan: Zaman bakrmrndan pek bir aylrrm gdstermez, birleqik fiil gergekle$memi9i de ifade eder: a4lar- e-dtm 129,7 nin or-
gimdiki zaman, meselA devamhhk: tile-men (stc) 125,23 <istemem>, tasr "anlardrm (heniiz anlamamrg)D; "ayt-rr e-dlm 121,22 .siiyler-
s6w-mez sen 123,17 osevmezsino; ne l5lyna.r sen... iiz nezlk boyu4nr dim (rheniiz s<iylememig)o. er-dt 2, yukarda bahsedilen geg-
149,4 uniye kendi nazik viicudunu incitirsin?o; btz olrur an stefan- mig zamanrn hikAyesi olarak -drm
giisterilmistir: itltirnliib bol.duh edl
i1)S
109
 145,13 .riliimlii oldu (olmul) idi,, erdlm l29ll9 da aynr ge- $ekilleri: tur-ur (ekseriya b<iyle) -tur-ar 52,18 - tumr 115r.
-mrg olarak giisterlmigtir, ama
klldc anlatrlan gegmig zamanrn hikAyesi :1. t.,r-u;-fo*-{". Yardrmcr fiil, yani bildirme eki olarak tur-ur srk
npafrdaki cirne$i n dr grnda bel gelenmemi gtir : apla-mrg edim ( anlamrg srk ijnceki kelilneye srkrca ba$lanrr. Yani tur, tir, (/tru.?), dur-ur,
ldim. e-dlm: istek qekli: kegke egttmtg bo$ay edirn 3,1 dur,dlr (/drr?) olur; bu gekillerin iqinde en srk olanr muhtemelen
nkc$ke-$ay
igitmig ola (olsa) idimo; ber-gey l-dlk 123,8 <vere (verse) iinliisii erimeye yiiz tutmu$ dtr(drr?) drr.
ldlk'; agla-gay e-dlm 129r.16 uanlayaydrmo; kegke egtt-key edln2,22 Fonksiyonlarr : Bildirme: mafat tur 14l,ll omuhakkaktrr (ke-
oketke caite (igitse) idimo; kegke egtt-ke edlp 3,2 okegke iqite (ipit- sindir,; bilmezler ne dlrler 122,2O "bilmezler nedirler (ne olduklarr-
rc) idinu; a4larrug bol-fay edlm 129r.22 okegke anlamrg ola (olsa) nt bilmezler)o; kerek tlr biz 125,39 <mecburuz,.
Itlimo. er-di: anla-sam e'dl 129r.34 oanlasaydrm'. bol-s(a)e-dl
-sam
117r.20. nolsaydro. -r er-se: ber-mez*(s)e 21,13 uvermezser. -dun
tur-ur gelecek zaman anlamrnr verir: yine haybath kel-
mek-makturur 148,12 (et lterum venturug est cum gloria" <yine heybet-
cr-se: olluq [rurban boldr e-se 140,13 uo[lun kurban oldu ise (o!-
lun kurban oldr,rfu zaman)o; yiisiip kr21pp bollagmrgr sez-dl ese li (bir gekilde) gelecektiru.
mnr$a tiigti l5l,l0 oYusuf krzrn gebelifiini sezince utandlD;etlt- tur- ile gok nidir birlegik zaman tegkil edilir: ol evge kayda
llln-se 3,25 "iqittifiim zaman (igitincc)'; agla-drm e,se 130 1.8 nanla- Chrlstus yat-rr tur-du 123,4 .Kristus'un yattr$l eve); yofoy-ar drr
rnydrm (i$itscvclim)),, e.geg: a'la-r e -geg 130 I, 13 nanlaya' men 162 r.30 .kiigiildiim'.
l'tlk o.
-'r Tasviri fiiller: Komancada tasviri fiiller oldukEa seyrektir.
bol- ool-or biitiin gekilleri yaprhr. Yer yer bol- yerine bul- + ber- <birisinin yararlna yaFl-o: lt-e ber- 1151.8 .iti ver-,
vtrzrlrr (126,27; 28: 121,20). ag-a ber- 164r.l0 {agr ver-b.
Fonksil'onlan: bol- da yer yer bildirme eki (kopula) yerine ber- gekil olarak bir.birine kurnrerle bafh defildir, buna
-p aym
hrrllanrhr: kigi bol-drp 144,12d. "insan olduno, yat bol- l3(h.6 .ya- rapmen anlamr verir: ayt-rp ye ber-lglz 163r.22 nsiiyleyin gunu,
lrnncr (yad) ol-o; azam bol-up 124,7 oinsan geklindeo. siiyleyi verinr.
bol, bol-grl, bol.sun; bol-gay, bol-man gekilleri, er- ile yaprlan-
tur-: srk, devam etmekte olan bir eylemi bildirir: el iigiin
ah-a-a
tur-ur 145,9 u(kaynak) halk igin akrp durur (akmaktadrr)n;
lurrn kullanrhnamalarr gerektifinde, er- in yerine kullanrlrrlar.
klm ata ouldan iin-e dur-ur 148,14
"qul ex patre fllloque Jmcedlto,
-dagr
bol- toptanlrk ve nihailik, kesinlik ifade eder: tugman- 9u kurulug geklinde de tu-ur lusaltrlabtltr: uyu-y mr dlr ll5 125
tu yen-degi bol-up 144,16 odiigmana kesinlikle (bir daha toparlana- nuyumaktamrdrr?o; sa$ga-y dlr men 163 | 32
"niyetindeyim (niye-
Irrayacak lekilde) y'endino. bol- uelde et, kazan-D: aDa tindeydim)D.
tlrillk "giikteki ebedi hayatr kazandt
bol-fay kiikdegt tiigenmez -+ga
(onun olacak giikterki ebedi hayat)>. 'mr9 bol'$ay sadece 6r' -p tur-
rur 145,6
ulagrlmrg bir durumu ifade eder: siiz etiz bol-up tu.
everbum caro factum est); olturup tur-drp 140,18 <oturup
trcklerde tesbit edilmi$ir, o halde -muhtemelen bagka bir 9i- durdun (oturdun)u; $usa-p tur-up, lg-lp tursen 142,18 ususadrn ve
vrtden altnmrqtrr: kegke eglt-mlg bol-fay e-dlm okeqke'igitmig olsa igtin (susamrgtrn igtin)"; $ru9-rp tur-gan 137,22 <denenmign, ve gift
ldlm'; apla-mrg bol-Say edlm 129r.22 (anlamrt olsa idimo. bol- tur+ ile: kii-iip tur-up tlr men iiliilernlj'kopma$rkrn 148,18ciilii-
vnrdrmcr fiil olarak birle'gik zaman tegkil etmek iEin birletik fiiller- lerin dirilmesini beklemekteyim,.
tlc Aok nddir g<iriili.ir. bol-: agla-r bol-sam 130, 16 canlar olsam
-r -{ yor- sadece bir yerde tesbit edilmigtir, devam etmekte
( nnlayabilsem) u.
olan eylem: [nstahgrp kel.l yor(rr)lar 160 1.18 <srkrgrp geliyorlar".
tur- (kalk-, dur-, ayafa kalk-o: Bu fiilin anlaml, srk srk,
vnlnz bir yardrmcr fiil mi, yoksa sAdece bir tasviri fiil mi, oldu$u-
--+ yiir-: Devam etmekte olan eylem: bar-a yiir-(iir)ler
nun anla$llmasrna imkAn vermeyecek qekilde zayrflar. Onun igin 128,23 rgitmektedirler>; kell y(ii)r"ir ll9,ll rgeliyor (gel,mekre-
hrrrada geqitli durumlarr srralanmrgttr. diro; aynrsr: ll9,l2; 26.

lt0 lll

Modal (kahp) yardtmct fiiller: Komanca'da kahp yardrmct
fiillcr iis avu kurulug meydana getirirlel'.
*trd-a al-man > tryalman 149,2 engelleyemem ( mani olamam ), ;
" fiil tabanlarrntn olumsuzu: ber-me.n 21,14 <vermem>;
baralmaz biz 123,26 <varamaylz biz (gidemeyiz biz)"; et'e al'maz
kiiralmadrm 164 r.8 ubakamadtm (tiksindimn,
125,34 "edernezo;
bil- 142,20 ostiyleye bil-,; bar'a bll-mez 123,24 <vata'
maz>;
-ayt-a bagka- 122,18 ovurmaya (atmaya) bagla-o; yanl$a-
-ur-ada bir kahp
nbuyur--' yardrmcr fiildir, yarhka* anlamtyla da bir
kahp saygr fiilidir: bizge balrp yarrlfa'dr 131,22 obakrp yarhkadr
(bakmavr emretti)o, yawh kiiriip yanlfa'dr 138,11 "ya$h giiriip yar-
lrgach (?)'.
sagrn-ma tile-se 126,3 "dtigiinmek istese"; tlle'men eslt'me
125,23 uigitmck istememo.
bll-ip tir sen koanma*$a 140,3 oiiviinmeyi bilirsinu; yqtme+ge
bolug 150,4 (vetitmeye yardlm eto; almazhlc+8a sa8'ry ettt l5l, 10d
(almamaya (evlenmemeye) niyet etti (evlenmemeyi diigiindii)";
teyigli e-dlk tas bolma\+$a 138,2 omahv olmaya temash idik (mahv
olmak iizereydik) ";tlle-r men sizge bir az telri siiz altma+$a l2l,26f .
osize biraz tanrr stizii siiylernek isterimn; hag$a minme*ge uyal-
madrr3 149,8 .haga binmefe utanmadrnu; kahp saygr fiili: yanlta-
mak+fa ytipsinmlg 137,20 "acrnmaya tenezzill etmigo.
Birleqik yardrmcr fiiller: qt-, lcrl-: medet et-ti 145,14 umedet
ettio; sa$r5 et-ti 151,1 I udiiEiindiio; yara[r et 7,ll (serbest brrako,
saburluk et-er 123,30 nsabr eder (dayanrr),. tab'rbnrlcl'thm
145, 16d. oScref ve haysiyet gtisterelimo.
-slY
33. Sciz diziminden daha ijnce genig Eapta bahs edildi. O halde
burada sadece (birbirine bafh olmayan) bir kag ilAve sunulmuqtur.
A9a[rdaki ekler veya kelimelef olumsuzluk ifade ederler:
f srz: (*srz); iinliisli
Komanca'da baflantr iinliilerin.in iizel-
liklerine sahiptir, eski metinlerde Eofunlukla u/ii sonrakilerde ise
dudak uyumuna tabidir: an[c+suz 125,28 d. Fonksiyonlan: srfat,
isim ve zarf olur. Olafan dIgr drnek: ten igi stz 139,20 uten i;isiz".
yok-yob nyok,, yer yer heg ile kuwetlendirilir veya neme ile
urnnmilegtirilir: apa heg neme yolr bopak l2l,l4d oona hig bir gekil'
de (asla) af voku.
deviil *de[il, son derece seyrek geEer: trn urullarml mu[tag
deiil bu diinyanrg iitmekipe 140,7 d, uruhunun gocuklarr (sondan
ll2
gelenler) bu diinyanrn ekmeline muhtag degil'. tagda deiil, blrlsl
ktin Zt I 28'in kenar uyann defil, iibi.ir giinD. men azam devl men
124,22 <ben insan de!'ilimu.
-nra-:
tlle-me-n 125,23 <istems6o, al-maz blz; al-ma-ylp s€n, eglt-me-se, gk-
ma-lnga, kiir-me-gen, yet-me-yln 13E,7, ag.ma-y, 151, 16, bol-ma4lvs.
ne artrrl.r, ne eksik 123,16 nne artrk, ne eksikr.
Kuwetlendirme: ne ti.igen-mez 144,4 <hig ti.ikenmezr, heg kdr.
me-gen 144,1
"hig giirmeyen>.
Eliptik ifade tarzr, yani, ahgrlmrg olumsuzluk ifadesi olmaksr.
zrn, tekit edatr: he9 n€me ta!-r 62,14 .hig' (qiipheli gi.inkii sadece
lugatta mevcut).
Soru kelimeleri igin bk. 32182.
Soru edatr: mt (/mr?), mii, me: bar mii (/mu?) 131 r. 9. <var
mi?o btllr me sen 121,33 <bilir misin?u; anga nx kiip sdwmokden
cslrdip I49,7d. nbu kadar mr gok sevmekten sarhog oldun?o; gift so-
ru: uyuy ml dlr oyov ml dlr ll5, I. 25 uuyur mu uyanrk mr?u.
giiphe edatr: egen: kayda egen 161r. 15 unerede ki?".
Bazr ba$lama edatlarr inkilaf etti: basa uve, de, ayrrca, onun
igin, fakatu (krg. K. GRONBECH, Kom. Wb. S. 52). da$ ve da8rn rn
aksine birbirine balh iki unsur araslnda belirli bir mesafeyi ifade
eder: basa iigiingl ktinde iiliimden toptr 148,10 cet-reeurredst tertla
dle, (ve tigiincii giinde iiliimden koptu (dizildi),.
da, de uda, deo: aynr gekildeki fiil yi.iklemleri arasrnda: taqgrz
da ktirtiptz 125,36d,. (tanlyrnrz da gdriiniizo; ol siizni ayttrdacarun
tenerl eltne berdl 122,21
"o sijzi siiyledi de (ve) canrnl tann eline
verdi,. gekim edatr, bk. agaEr, ve iisti.inltik giisterir.
-Son
da$r, tadr nve, srfatlar ve zarflar arasrnda: terge dag yakgr
12I,24, ugabuk ve iyio; an dalr al$rgh 124,26 uaziz ve mukaddesu,
isimler arasrnda: an petrus paulus$a dalr barga ar(r)lar$a
l2l,2f.
-sahip <Aziz Petrus ve Pavlus'a ve btitiin azizlere>. gekle
ve qok kelime ihtiva eden ciimle krsrmlarr arasrnda: giipreke
gulganmrg da$r brganhlrla [royulmrg 122,5 d. <kundafa -aynr
sanlmrg ve
brganhEa (yemliEe) konmugo,.. bldm yazu[rumuz bogatma dafr
barga yamandan antma 124,32d. n..gilnahrnrzr affetmek ve bi.itiin
kijtiiliiklerden arttmak igin,. Aynr qekilde fiil yi.iklemleri ara-
-
113
nncla: cuhutlar aru tuttular, dagr balrladrlardagn yana[(r)qa boyuna okurt gibi, kurtlayrno, bur-un riince>, men oiiyn iip aytrr edlm
urdrlar 126,17 d, oYahudiler onun tuttular ve. bafladrlar ve yanafr' (negeyle) sii'ylerdim (vaz ederdim)n; bagrp
ha viicuduna vurdularo lki ana ciimle araslnda: kenslmlznl
121,22
"ben sevinerek
yang-tr o(yrlanr) ezip (ezerek) pargaladro.
lldar biz dagr kerttltk blzde yo[ tur 124,30 ukendimizi a]datrrrz biz
ve dofruluk bizde yoktur,,, Nisbet ciimleleri arasrnda: klm Ismin halleril Belirsiz hallerinde yer ve zaman bildiren isim-
lrprtden lgorlsa, dag kim ktipiil- bile burun sa$rglasa neglk uyat ler; bu kiin nbu giin>, tilne kiin "diin", ayrrca bulunma, grkma, yer
bollay 12,519 d nkim tanrtdan korksa ve kim ijnceden gtiniilden di.i' yer de yaklagma hali, eqitlik hali: iizge-1-se 162I,20 <,bapka, bagka-
fllnse (nedamet getirse) onun igin nasrl bir ayrp olacak (Tanrrdan ca", blr an*ga (an'dan) uhemen,. latar*ga 122,25 (tatarcaD.
lolkan ve dnceden pigmanhk duyan igin utantlacak bir gey yok- Yan hal veya vasrta hali: owr+un ogizlice", kiiz*i.in <giiziin>.
Ittt'.),. - Bazr eklerle: *tu rrah:tr 124,9 uuzaktan,, tiirle-n*dt 132r.25
dagrn fonksiyonlan: da$ nrnki gibi: isimler arasrnda: $ollanp otiirlii tiirlii),; u'a+l*dr 13lr.l9 uufaltaraku, em+dl (eok eski bir
lvrrly dagrn satrngrp 141,8 *kollarrn afztn ve diigiincen'. kurulug) 125,29 ugimdio.
y,kilde tanzirn edilmig ciimle krsrmlan arastnda: blz azamlar -Aynr ligiin
dnlrn blzim orlrmrz iigi.in 146,6 f. ubiz insanlar igin ve bizirn rnutlu' +la: kur*la *kere,, owur*la ogizliceu, ya?6l-f la <yeniden>.
Ilflunruz iqinn. Aynr gekilde di.izenlenmig fiil yiiklcrnleri arastnda:
tqlrp kiiknl, dagrn enderdtp [<ut\ardagrmxz yesusnl 138, 7 d. (gttgii Kuwetlendirme, iistiinliik ve benz: Kelimenin baglangtcrnrn
(gtik viiziinii) aqtrn ve kurtarrctmtz Isa'yr indirdin (yukarr grkar' aliterasyonlayarak iine ahnmasr: kiis kiinii 138,12 udos do$ruo, giip
gtivre 60,4 (gep gevreD.
drrr)u; basrpyangtr dagrn iiltiirdt 138,16 uezip pargaladr ve iildiirdii".
eger, egir [ars, oe$gr,, takdirde. Emr ile: eCfr d8$ baner yazu. Ekler ve sona getirilen edatlar: +ga:,ter+ge (ter+'te gizli
[uguz aytr4rz yatrrrna{tv 125,31 d. "biitiin giinahlarrnrzr siiyledipi olan*terden) uEok gabuk,, bargarmz*gr (<+Ss(?) 138,1) nhep
nlr ve siiylemediginiz taktirde (biiti.in giinahlanruzr siiylerseniz ve birlikte>. btz+de 150,1 "bizdeD, neme+de 125,5 "ne de
aar o[r 140,10 oona dao; ne*k
glrlcrnezseniz)". $art ile (srk) : eglr senig kiipltg aytsa sever -.r-da;biiylecebiro.--o[r:
ne olursa olsun, herhangi
(yahutcne*gii. bir giiphe edatr mr tegkil edilmi9tir?).
rnon, rnanma$rl -123,18 "e[er senin gdnli.in (tanrryr) severim dese
lclc) inanmao. 149,6 oyalnrz, nigino, anga-grna (sadece birazcrk, onca-
crku. bey*glne*m 150,1 obeycifim;
-+kura: kan*Fna+m 149,7 "han-
ham <fars. Srfatlar arasrnda: kertegl klindey yanb tur ham
crgrnr, krymetli hanrmo; gandrr-rna 159r.26 obiraz zayfi,"; ra$:
hl 131,9 uodasr (hticresi) giineS gibi aydrnhk ve srcaktrrD. lsim' -f pek
az*ra[r "daha azu,ya[9r*ral.< "daha iyi, daha giizel", 125,11:
ler arasrnda: sdzlegenl hem kiijtildegl sa$ngr l4l,l2 usiiyledikleri
- dofruu; kattr*rak *pek katr, daha katr,.
(r0zleri) ve (igindeki) diiti.incelelip. Fiil yi.iklemleri arasrnda:
brfuth canq andan trndr tolu [crtr ham - sdwiindl 1404 umukaddes Qegitli kuruluglar: bal+dan tath l39,17 "baldan tath,,
t'tthun ondan dolayr tamamiyle si.ik0nete erdi ve sevindi. AynI tav*r 143,7 uda$lann dafr (muazzam da!)u.
yr,kildc di.izenlenmig ve gok kelimeli ciimle krsrmlarr arasmda - gok tiirlii keyitler 141,5 ntiirlii tiirlii etrbiseler", bu yoluga
gliriili.ir.
-tav-fa1.+nr1
klm klm
-tiirl0 klrer 141,15 ubu yoluna giden herkeso, ldmler ktm rnanEay
ya, ye <fars oyahuto. Fiil yi.iklemleri arasrnda sadece bir yer- oinanan herkes (inanan kimseler)", kiinde kiinde 60,3 nher giin".
rlr. tesbit edilmigtir: siiver sen terylrnl ya siivmez sen 123,17 (...Tan'
Unlemler ve pekigtirrne sijzleri : e tath beygtnem 150,1 <ey tat-
nvr sevece$ini sevmeyecelini>. h beycisim,; vay sen yazukh ktgl 124,37 d. uvay sen giinahkAr ki'
Zarflar ve zarf belirleyicileri. Temelde pek gok Tiirk givesinde gi", aytrp ye bertgtz 163r.22 usiiyleyiveriniz arttkn. astru, asru, a3'
rrlclufr,r gibi. Bilhassa 4, ve burada aynr zamanda zarf tn (son derece, pek gok*, sfatlann ve fiillerin iiniinde: astn yan[r
Itillcri vaygrndrr: ut-ru -n
uiitiirii, kargr, dolayrsryla,,
-p parlaku, asru tlle-r miin 127,10 <gok isterim> a0
[rurtle-y 138,15 122,34
"pek
-
il4 115
ve bozulnrug gekilleri, isimlerin ve zarflann iiniinde: eg, tdbenglsl IV. Mindlp lagka kim bizdii mintili.
ll4 1.32 "en diptekisiu, eg+burun, em* burun 59,31 62,25 nen iin- siivdig bizni kim siini sii6li.
ce>,-lgen ugok, pek,, kdrkl lpen tur haybath 147,7 <gjizellifi pek dwnyiini unutup.
heybetlidir', muhtemelen, eynek umungrmrz 147,13 otek iimidimizo,
ciimlesindeki eynek de bununla ilgilidir. e9 (fars. olum- Kanrg tiikttip kim biz yuunah.
suzlan pekigtirir, srfatlardan 6nce: eg yamansrz 149,3 *hig hatasrz iimgiik tartrg kim bizl[r annah.
(fenahk etmeyen)>, fiillerden iince: heg
-heg, yazrklarnr koyup.
141,1
"hig giir-
meyen (giirmemig olan)n; yo[c tan iince: tabarundan tebeslne tegrl v. Jwrwp iwgrw armarn y?itmiigii.
hegbtittinyo! ntabanrndan tepesine kadar hiq sa$lam yeri (biitiin) ugmaktagr ?ilbiik miingw toygii
yok'. Elliptik yani sadece diitiiniilen olumsuzun ihmaliyle: hc bolug kim barah Amen.
neme 62,14 uasla, (bu sadece bir l0gatta mevcut).
NORMALLE$TIRILMI$ $EKLI
-p kiir- emrin pekir;tirilmesi iqin bk. 322411.
I. Sa$rnsa men balrasrz $amnr (,)
4. METIN. klm brtstoz tiiktt $iiiip lrulunr (,)
tryalman yatrmnr.
Reminiscens beati sanguinis klm unuttay munga flgfllknf
(149,1 - rs0,s) klm,igtp tatth gol5ra$ suum,
,toydrrddr salunr.
I. Safrnsamen bahasrz kanrnr
kim hnstoz tiiktw siirryp kulunr II. Yezus (,) tatth eg )ramansE egeg.
tryalman yagrmnl. ne $rynar sen eg yazrlsu egeg
6z nezlk boyugm.
Kim unutgay munga yigilikni.
kim iEip tatth qokrak suunl. Men $aralrgr (,) sen kiik ftam egeg.
toydrrdr canrnr. men yamanh (,) sen aylpru egeg
eltlr sen bagrmm (.)
II. Yezuz tatth iig yamansrz iigiig.
III. E9 bolmagr nemege nek berdtg
nii krynarsen iig yazrksrz ilgiig
iiz niizik boyugnr. munga ulu baha (,) nelc tdledl4.
e comart lan$rnanr!
Miin karakgr siin kiik lanr ?ig[g
Anga mr kdp sdiimekden eslrdln
mAn yamanh siin ayrpstz, dgig
klm ha$a mlnmege uyalmadrp
iiltirsen baqrmnr
e tath beygtnem
. III. Ag bolmagr niimiigii niik berdin.
IV. Mlndfu baska klm blzde mlnelt.
munqa ulu bala niik tiil2idig.
s6iidlg btznt ldm senl siiell,
d comiirt Hangrnam.
diinyent unutup.
Angamr kiip. siiwrniikdiin, iisirdig.
$anrp t6kti,if ktm blz yuunah.
kim bagka minmiigli uyalmadrp, emgetrc tart(t)q ktm btz(ler) annah.
ii tatth beyginiim. yazrllarm l..oy.rp.
tl6 n7
 \
\'. fiirrtP
grtgrtrP .rrnarD \
ugmaltag elbek megii'Gir'tSP
toyge
bolug klm barah (.) Amen'

TERCUMESI:

l. Krislos (Isa)un kulunu sevdi[i igin kanrnt dijktiifiini'i dii'

$ijniirrce, g0z .vaglannl tutamam. Tath kaynak suyunu igip, ruhu'
nu dovuran kim bunca iyili[i unutabilir. KIP9AK9A
I.Isa, sen tath ve hig hatasrz ve hiq giinahsrz oldufun halde,
. OMELJAN PRITSAK
kcndi nazik viictrduna nigin acr Eektirirsin? Ben dilenci, sen giik'
lcrin sahibi, bcn giinahkAr sc,n giinahsrz iken, benim hagimr (srr' t. Krpgakga (Komanca) aragtrrmalan igin Codex Curnanlcus'
Irnda) ta$ryorsun. (cc) un yanrnda iki gegit kaynaSrmrz daha var:
IlI. HiE bir deleri olmayan seye ne verdin, bunca yi.iksek fi- A. Meml0k-Krpgakgasr yadigArlarr: Arapga-Krpgakga siizliik
\'.rt neye iidedin, ey ctimert hancafazrm, o kadar gok sevmekten sar' ler, yi.izyrllarln grarner ve edebiyat eserleri (terciimeler),
13. - 17.
ho;; mu oldun da haga qrkmaktarl gekinmedin, ey tatlt beycefezim.
B. Ermeni krpgakgasr yadigArlarr: Bugiinki.i Ukrayna biilge-
IV. Diinvayi unutup haga bindin, ki biz de binelim, bizi sev' sinin Ermeni'lerinin dili (bathca 16.-17. yiizyrl).
dirr, ki biz. de seni sevelim, kantnr diiktiin, ki biz yrkanahm, rzduap Rusga kaynalklarda ,bulunan Krpgakga kelimeler igin bk. K.H.
qektin, ki llizler giinahrmlzr brrakrp artnaltm.
MENGES, The Orlental Elements in the Vocabulary of the Oldest
V. Kagarak fakat yorulmadan ulagrnamrza yardlm et, ki cen' Russlan Epos The Igor Tale, New York l95l; A. ZAJACZKOWSKI.
nctteki zcngin ebedi gdlene gidelim' Amin'
-
Zwlazki Jezykowe polowlecko-slowlanskle, Breslau 1949, W. BANG,
Zu der Moslmuer Polowzlschen Wdrterllste, Bulletin de l'Acad€mie
Royale de Belgique, Classe des lettres, 1911, 9l - 103.

A. MEMLUK KIPQAKQASI

Krpgaklann (!&pEak) dili hakkrnda haberler, meghur Karahan-

h prensi Ma[rmUd al-Kiggarl'nin Diwdn lu$at at-turk'iinde bulunur.
Neyazrkki, burada verilen bilgiler, KOWALSKI'nin
-TADEUSZ texte tm Dtalekt
gitsterdigi gibi- aaz ve slhhatsrzdrr" (Karalmtsche
von Trtkl, Krakau 1929; krsaltrlmast: (Kar. Texte, S. LII); ve fakat
gimdiye kadar Kdggari'nin verdifi Krpgakga malzeme bir araya ge'
tirilerek iglenmemigtir. Her geyden 6nce, Arapga-Krpgakga sijzltik-
ler ve Memlukler devrinin gramerleri bu hususta giivenilir ip ug-
larr verirler.
Eskiden Abbasiler'de oldu!'u gibi, 13. yiizyrhn ilk yarrsrnda
Suriye ve Mrsrr'da hiikiim siiren Eyyfibiler de, hikimiyetlerini kuv-

ilr il9
vctli ve cevval esirler (Memluklular ar. marnlti:esir) i,izerine da-
yandrnyorlardr. Burada s6z konusu olan doSu Avrupah (bugi.inki.i
Ukrayna ve Kuzey Kafkasya) krpgak ve Eerkes esirleridir. Mofal isti-
lisr siiz konusu olan Krpgaklarrn hemen hemen hepsini, hizmete al-
rnaya hazrr bulunan Mlstr ve Suriye'ye getiriyordu. "Ayn Calut sava-
$rnda (1259) memluk liderlerinden BAYBARS mo$ol baskrnr dal-
galarrnr krrmayr bagardr, ve hemen Mtsrr ve Suriye'de memluk ha-
kimiyetinin kurucusu oldu. Biiylece meydana gelmig olan bu
-veni durum, arapga konuqan yerlileri ciddi olarak, yeni ha-
kimlerin ana diliyle ulragmaya sevk ediyordu. Biitiin bu gahgma-
lar, tamamrvla arap dil bilimi prensipleri iizerine kurulmuttur;
bundan dola.yr dilbilgisi krsrmlarr bcklediklerimize uygun depildir.
Fakat kelimc hazinesi ( I1000 kelimenin iistiinde) genig ve itimada
r;ayandrr. Varqova'da, bir Eahgma grubunun, ANANIASZ ZAIAC-
KOWSKI'nin ydnetimi altmda, biiti.in bir Thesaurus Llnguae Klpga-
korum "Krpgak dili hazinesin iizerine Ealtgmakta olugu alkrglan'
rnaya de[er bir olaydrr. (krq. Sprawozdania Polskiej Akademii
Unrie.ietnosci, cilt. 50: 10, 1949, 591-94 ve Przeglad Orientalistyczny,
No: 2 (14), 19-55, 248).
Memlfik-krpqakgasr metinlerinin dili bir biittinliik teqkil et-
rrrezler. T. HALASI KUN burada iiE Tiirk givesi (afzr) tesbit etti:
l. Asrl Krpgakga,2. Asrl Ofuzca,3. O[uz-Krpgak karrgrmr bir dil
(KCsA,cilt.3: l, 1940,80-83). Burada l. ve 2. maddede anrlan give-
leri ele alacap.rz.
Bu nev'in ilk tanrnan eseri Eyyfrbiler'in hakimiyetinin son yrl-
Ialrnda yaz.rlmrgtrr (Mtsrr'da 1245 yrhnda); bu, anonim, Tarcumdn
turkl wa-"arabl (:1.; adh KrpgakEa iizerine bir ders kitabrdrr: Ein
tiirkisch-arablsches Glossar. Nach der Leldener Handschrtft heraus-
gegeben und erlfiutef,t von M. TH. HOUTSMA, Leiden, 1894, ll4,
57 s. Yaklaqrk olarak 2000 kelime ihtiva eden bu eser, agaftdaki
biiliimlerden ibarettir :
l. Krsa bir fonetik'giriq ve isimlerin 26 bciliimde verilmig
Arapga-KrpqakEa alfabetik lugati (s. 5-53),
2. Fiillerin Arapga-Krpgakga alfabetik bir lugati (emrin 2.
tcklik lahsr qcklinde s. 3344).
3. Krpqakqa fiil gekiminin oldukga kifayetsiz bir izahr (44-50).
4. Zanrirler, isim qekimi, edatlar vc ekler (50-57).
120
Maalesef onu takip eden eserlerden ikisi de bulunamamriitrr.
Elimize gegmig olan hemen agafrda anacalmrz daha sonra yazrl-
mrg eserlerin iinde gelen kayrraklanndan biri olan Kipgak
"AIi ad-
din Beylik'in al-anwir al-mudl"a'sr bilhassa gok iinemli olmahdu:
Abti Hayydn (kendisi-sadece al-litib der), Tu$at az.zaldya ve Bul.
tat al-mugtdk. Miiellif, yaklaqrk orarak 1250 den r2gz'ye -kadar Ka-
hire'de faaliyette bulunan, c. BROCKELMANN'da (Geschichte der
Arabischen Litteratur, 12, 652) Beilak b. "Abdall6"h al_$rpgdl.< diye
anrlan gahrsla aymdr.
Beylik'in geng (?) gafda9r "Imdd al,Din Da,ud b.:Ali b. Mu-
- al-warrik al-Mrsrl muhtemeren Mrsrrr Arap gairi Abti
!3T*4
H_afs "Umar 6. flftrbammad b. al-Hasan al-Warrak al lr,irgrl (*l2lg,
1296; krt. BROCKELMANN, GAL 12, 314)nin yeleni olmatrdrr.
ri asgahllr min durrat al-mudrb'dan Bu[at allugtat<in miie[ifi
f,se-
ve Molla salih (son anrlan maalesef eksiklerle doiu)'istifade etti.
ler.
1298'den itibaren- Kahire,de, yiiksek okullarda bir Ispanyol
(berberi asrlh), bir dil bilimci ve Kur'an alimi Ab[ gayyin
rnr"lru--
mad b' Yasuf al-GarnStl (*1256,1345) tesir icra ediyordu. rrfgak
dili tizerine en az diirt eser yazdr. Bunrardan bize kadar bir tanesi
gelebildi: KltEb al-ldrik ltJken al-atr6k (:AH. Eseri (1312 de
lif edilmiqtir) l89r de Mustafa Beg (rstanbur, 3r3 s.) ve l93i te-
de
AHMET CAFEROCLU_ (lstanbul, XV, lg6, 156) negretri ve igledi_
ler; bunlara ilAveten krg. L. BOUVAT, Une grammalre turyue vs.,
Actes du XIVe congrbs internationar des orien,talistes, paris
1907,
44-78,
Kt6b al-tdrnk mi.iellifin daha iinceki eserrerinin bir hi.ilasasr
olsa gerek. lki bOliimden olugur: l. Krpgakga-erapga Ui, ftigu,
(isim ve fiil, sonuncu giiriilen geEmig zamanrn :. teklil gahsr
linde: CAFEROGLU ntr. ?-l0O), 2.Zg bahisten ibaret Krpgakgalrn
gek-
ses ve gekil bilgisinin izahr (l0l-55). Eserin li.igat malzemesi gok,
cjnemli bilhassa bi.iyiikri.ir; yaklagrk 3500 kelimeli kupr"r,
- Abdl{ayy6n'rn diler,eserleri (kaybolmug olanlar) Krpgak filo_
lojisinin iizel sahalanna hasr edilmiglerdi: Kitdb at aF6l riit" (u"r,
durumlarda gekil bilgisine), Zahr aimulk ft na$* at+uik
"i-f"
bilgisine ve ad-Durr4 al-mudl"a fl,l-luget at-turklyd - liigata (b,
Eu-
hgma al-warr6q [belki Beilik'in]). in tamamryla aynr idduki
.se.i-
ne nisbeten yazilmrg olmahdlr.
t2l
 1402 yrlrnda yazrlmrq olan ldr6k (Hdlis-Efendi Nr. 6574; limdi
Universite ktb. de) in istanbul yazmasr, Velet IZBUDAK tarafin-
tlnn negredilcn (El-idrdk hagiyesi, Istanbul 1936, 55 S; ne yaak ki,
nndecc latin vazrsrvla) pek Eok kenar hagiyesi (yaklagrk olarak 1000
kclime) ihtiva eder.
14. viizvrlda Suriyerde faaliyet gi5steren Carnal ad-Dln Abn Mu-
fnmnrad ''Abdallah at-Turki'nrn Ktt6b bulfat al-mu9t6[< ft lulat at-
lurk wa'l-ktfgak (-BM)rnr ANANIASZ ZAJACZKOWSKI negr etti
vc igledi: l. krsrm (isim, konularrna giire): Manuel arabe de la
lrngue des Turcs et des Kiptchaks, Warschau 1938, XXI, 56, 16 s.,
4 lcvha; 2. krsrm: (fiil, alfabetik; punlar verilmigtir: gegmig zaman,
llcrti$ zaman vc crrrir) : Slownlk arabsko-klpczackl..., 1954,86 s. 138
lcvha (qok k<iti-i bir trpkr basrm). Escr yaklagrk olarak 1500 kelime
lltliva edcr. (bk. PRITSAK, Der Islam, cilt 32:3, 1957,36245'te).
Anonim kiteb at-tulrfa az-zakryd fi lugat at-Turhyd (+fZ, U.
vllzyrlda Suriye'de meydana getirilmigtir) ilk genig bilgiyi ANA-
NIASZ ZAJACKOWSKI (Pubblicazioni dell' Istituto Universitario
Orientale di Napoli, Annali, N.S. cilt 1, Roma 1940, 14969'da) verir,
rorrra T. HALASI KUN, 1942 de Budapegte'de fotokopi olarak neg-
rcder. iJc yrl sonra BESIM ATALAY'rn HALASI KUN ile kendi ara-
rtnda bir polemife vol aqan (bk. DTCD, Ankara, cilt 5: 1, 1947,1-37;
t'llt 6: l-2, 1948,87-l2l; cilt 7: 1, 1949,415-65) gahgmasr (300 s., pek
lvl olmavarr 91 lcvhah bir trpkrbasrm) giin r9rfrna grkar.
At-tu[rfa az-z.akiya iki krsrmdan ibarettir: 1. Arapga-Krpgakga
nlfabetik scizliik; her Arapga harf iEinde iki btili.im var: 1. a. lsim
(vcr ver ilgili harfin ihtiva etti[i konulara gdre). b. fiil (Sitriilen
rrc(mi$ zanranda, trpkr-basrm s. 3b-39a); 2. gekil bilgisi (gramer ge-
hlllcrine gcire bir liigat tanzim edilmigtir: trpkrSasrm 39a-9la).
Mrsrr'dan (15. yiizyrlrn baqlangrcr) anonim bir dilbilgisi grkar:
nl.[kwinln al-kulllya ll - dabt alJula at-turklya (:Q). Eseri 1928''
rlrr KlLisLl MU"ALLfM nirar (BiLcE) yayrnladr (Istanbul; 94 s.,
MI1HMED FUAD KOPRULU'niin bir ijnsijzii ile, s. 5-7). Bir kag yrl
rorlra, aynl eser, iizerine S. TELEGDI'nin almanca gahgmasr grktr
F.lrre tiirkische Grammattk ln arabischer Sprache aus dem XV. Jhdt.,
K(lsA, I. Erganzrrngsband H. 3, Budapest 1937,282-326'da. Eser ge-
rrlri bir dilbilgisi ve kiigiik bir kelime Iistesinden ibarettir (yaklagrk
100 kelime).
t72
Yine gimdiye kadar tanlnan Mrsrr kiikenli Memluklular devri-
nin bir eseri de Moll6 lbn Muhammad Salih'iir ag-gudfir adhahya
wa'l-kr1a'al-a[rmadlya fi'l-lugat a,t-Turluyi (+US; yaklagrk 1619 da
telif edilmig) adh, BESIM ATALAY tarafindan, kendisinde bulunan
bir yazmaya dayanarak negredilmig bir eserdir. (istanbul te49,
VLII, 4 trpkr-basrm., 70 s.; maalesef BESIM ATALAY eserin paris
yazmasrnt tanrmlyor: E. BLOCHET, Catalogue des manuscrits turcs,
I, Paris Bibliothbkue Nationale S. 294, Suppl. 276).
Eser bep krsrmdan tegekkiil etmigtir: l. Fiil (dilbilgisi gekille-
rine giire sekiz bijliime aynlrr, 2-31),2. lsim (konulanna giire, 32-
M),3. gekil bilgisi (zamir ,sayrlar, 44-50), 4. <Arapga ve Tiirkge'de-
ki ortak kelimeler" (Arapga ve Farsga'dan ahnma kelimeler 5l-5g),
5. Osmanhca ciimleler (59-70).
' Bu dil incelemelerinin drgrnda, Memluk-krpgakgasr diliyle telif
edilmi6, dini ve din drgr muhtevah en az sekiz eser daha vardu:
(krq. T. HALASI KUN, KCsA, cilt 3:I, 1940,79-80); fakat gimdiye
kadar bu metinlerden bir tanesi tamamryla negr edilmigtir (,bk.4. Me,
tinler, 1). Ibn-i Miihenna'nrn eseri a'shnda Krpgakga'yla ilgili degil-
dir, krg S.E.MALOV, Ibn Muchanna o Tureckom Jaryke, Zapiski
Kollegii Vostokovedov, cilt 3:2, 1928,22148.
2. Krpqakga iizerine Arapga yazrlmrg eserler, Krpgakga'mn bii-
tiin seslerini vermek imkAnrna sahip olmayan Arap alfabesini Bun.
dan dolayr bazr seslerin transkiyopsivonlanna, meselA: bazr farkh
igaretler kullanrlmaya ihtiyag hissedilmigtir. Burada hergeyden ev-
vel p,9, g, j sesleri bahis konusudur.
Arapga-Krpgakga seslerin teorik krsmrnda, Krpgakga p ve g, f,
meselA 9 ile kanglk o(al-magriba)o olan b ve c olarak agrklanmrg-
trr. Bunlar celitli lekillerde yazrlmrglardrr: l. p: Arap, b (T, Bu)
ile; Arap f (Q ile; iiste al-maguba'nrn rkrsaltrlmr$r ($ G ) koy-
mak suretiyle (AH); ve Farsga'da oldu$u gibi 'i p (T. MS) ile.
2. 9 Arapga c (T, BM, TZ) ile; Arapqa I (T, O) ile; iits $ (=al-ma-
9trba) koymak suretiyle (AH+BM) 9 ile c'nin iizerine,iig nokta koy-
mak suretiyle (BM) ve Farsga'da oldufu gibi (> ne (MS).
KrpgakEa g sesi teorik krsrmda $ ile k arasrnda bir ses (T),
yahut obedevl tarzr ku (el-kef al-badawtya, K, AH), veyahut ta
obagh k, (al-kef al-maflEda, TZ) olarak giisterilir. g genellikle k;
nadiren Farsga'daki gibi J (BM yer yer, AH nin H6hs Efendi
yazmasr) u"yu 4' (MS; kr9. Ibn Muhannd) ile giisterilir.
123
 (Nazal nD (an-niin al magmiina), yani I (krq. Kiggar{: ubu se seslerinin art damakhhlarr iEin, aynr gekilde J tr n"
sin (l) Tiirk olmayanlar igin teldffuzu gok zordur')nin veriligi gok
i sesleri KrpgakEa k te g sesleri yerine kullanrlmrglardrr.
yazrlmrqtrr: .) n, aynca t nL,
gegitlidir. T de d6rt qekilde Q ve bilhassa AH de giSriilen uhafif, (al-murafta$, bt't.tark{(.
veya L g (art damakhlardil ve j (iin damakhlarda). AH krsaca j k) ve uagdahu (al-mufahbam, bi't-tafhlm; krsaca f,,
bunun isin 4 igaretini kullanrr yahut *nazal nn (an'niin al- b) iinstizlerinin ayrrrmr iizel bir iinem tagrr. Fakat burada bahis
haistmlya) diye yazarak gcisterir. BM v n yahut iizerine kif konusu gimdiye kadar igaret edildi$i gibi (mesela Z. TELEGDI)
,dil uyumuna depil, a yr I den, o yu u, 6 yii ii den ve r yr I den ayrr-
(ijn damaklrlarda) konmuq nfln ve iizerine kif (artdamaklrlarda)
maya igaret etmektir. Yani ua[dah, ( C ) sadece a, o, ii ve I iin
konmug ntrn*fayrn'la yazar. TZ ve MS tamamryla Jf-
nk ile yazar. Q da hece .onr.,ndu L f, kelime sonunda JJ nk li.ileri ile hafif ( j iinsiizi.i ise d, u, i.i ve r ilgili gitri.iliirler, 9u iir-
nekler (iirnekler AH ye giire) bu ciimledendir:
ve kelime iEinde tt nk (ince iinli-ilerden sonra) ve 'e rf (ka'
hn iinliilerden sonra) ile yaztlrr: bazr kelimelerde I yerine n krf,' l\l;i at (at-D ve p);i xt (et>,
lanrlrr (krs. s. 78). (d i;i avlu uav yeri, ve( (j) irf I 6vlii oevli'
Bunlardan bagka, Arapga-Krpgakga eserler, gergek deferlerinin yal cyab ve (J) i: ye.r uri.izgdr"
daha yakrn delerlendirilmesi gereken bazr Krpgakga sesleri not tQ i ,

ederler, bu ciimleden olarak meseli: (2) o'*r toydr odoyduo ve ( J ) t+ tuydr uduydu,,
1. bir z- sesi; T de uafdah z" (al-mufa!l0am; krsaca z iizerine (0; iiz ksiiz> ve ( J ) o.Zsiizdt usiizdii, temizledi,,
m konarak vazrltr) olarak adlandrnlrr; Q bu sesi (?) "l nin hlgrrtr'
lrsr' (bi-igmdn az.-zdy qddan) olarak giisterir: f Cf jt il .el, memleket, ve { (A)y u utiirkii, garkro,
2. s nin iizerine s konularak yaztlan bir s- sesi (BM); Unliiler harf veya sadece hareke ile gtisterilir.
3. Uzerine ekseriya bir d konulan ve J ile yazllan veya stk TZ, AH'de gok kere iinli.i uzunlu$u ayrrt edilir, bu ciimleden
bir d nin iizerine J koyarak yazrlan bir d sesi; olarak meseld AH 'Ut ta!>,TZ ji' ot (trkm. dt) (ate$>,
srk altr noktafi -;tr
' 3a. i.izerine t (veya d) konularak d (veya t) ile yazrlan bir ba;- iir (tkm.iir) uadam, ero geklinde giisterilmigtir; genellikle
elifle yazrlrr. -a/ii
ka (?) d sesi;
4. T de oafdaho br I sesi gtiriiliir (iizerine m konulan bir I ii bazan imale (yani a nrn stiylenigi gibi) ile gtisterilir krp. T de-
ki meselA: 12 a {) cdo-" yazrhgr.
sesi; krq MS de tl Yazrltqr";
yazilrr (meselA B. Bu tr{ tapu okapr).
6. Uzerine k konularak S ile yazrlan bir k sesi (BM, Q); -u, nadiren vav elifle
7. BM'de 2. teklik gahrs emir ekinin yazthqtnt heniiz kesinlik' Dudaksr b i.inli.isii (g, w, l, r, k'den 6nce a) iistiin (meseld T
,t
le sbylemek daima miimkiin defildir: iizerine ,y konulan
J hnt- <kat- ckal-o) ve elif ile (6> o) meselA -2\.
(art damaklr kijk ve gtivdelerde) 'y ve iizerine y konulan yeturt (yogurtD, yazrlrr.

(ijn damaklr kijk ve gdvdelerde) J , O halde a9a[r yukan --!rl On ses. b-, fakat p- hig yok; t-, nadiren d-, k-, nadiren
ve (veva
g-; g-; y-; c- hig yok.
-!ll -ytl?). *d-)-y- tamamryla ahgrlmrg vaziyette, hatta yabancr ke.
Arapga afclah harfler r;/ s, ,i d, t 1 Krpgakga s, d, t
t25
124
 lyelik ekleri: Tkt. l. ( - u0), 3.
-um - -im), z.
(
mlz), 2.-ing
-1-
8tz, 3. -lan - -liirt.
llmelerde bile, meselA Fars. ('rl > (T) (Ltt bayam (payam, -r: -sr- -st; Qkt. 1.
-muz/( -
hnclem, gaflan. Sayrlar: bk. uEko. Stralama sayrlan: (Q) birinci( U.tt )veya
't,'

-S, nin durumu bakrmmdan elimizdeki eserler a

( ,l.r,i,
-'g'-
bir birlik gdstermezler. defigmesi
blrtngr, iigincl ) vs.
vunrnda (rneselA, -8)
brzawu -buzaw
-w, -'9"->-\^p-
(buzafu nbuza$ro, TZ de ekse' Son gekim edatlarr: alt (Q: artrnda "ardtndao), yarulda uya-
rlya, AH ve BM de srk srk) T Eo[unlukla -*- ve-o g "-'yr mu' nrndao, ibtiimA .iisti.imen, (Q) senil katrnda klm bar csenin ya'
hufaza eder: ya$- nyaf_, buzaSu nbuzapr". nrnda kim var', klbi(k) "gibi": bdrt (aynlma hali) nberio; degln
Ekseriye i-, yl- ye dijnii$iir : ylpek (T, AH) <ipeko.
(cii) (yiinelme hali) *kadaro, bilfl (yahn veya yiikleme hali) nile,.
b-, p- (vabancr kelimelerde)>m-: miin obenu (<biin), ma' Zarflar: Yer bildirenler (eski yiin bildirme hali): yogan uyuka'
rro, aga$a <a9a[to, llgiirl oileri", at[<an ( <art[<arr) oarka, karu
mu*-mam*.-Fars. ri:il opamuk, basmao, bunu72 munu0g (nereD, an$aru (oraD; (BM) kanda onerede,.
nbununr.
Zaman bildirenler: burun uiinceu, solra (sonra>, ti.inld <.ge-
k-, k- yer yer diiger: [<urtl.ca) urut[ra oihtiyar kadrno, [a' celeyino, tapla usabahleyinr.
ya-aya nkayao, ktigiirgln-iigergln ogiivercin" (krl. T. HALASI $ahrs zamirleri: 1. miin, m?inim-m?intim, miini, ma0a;
KUN, Tiirk dili ve tarihi hakkrnda araqtrrmalar, cilt I, Ankara 1950, 2. sfln, senig slini, sa1a, 3. $ahrs ya diiniiqliiliik zamirleri, meselA,
4s.61 ). Q: iizt, Q, TZ kiinst, BM: kiindiizi (<kiindt iid), veya igaret zamiri
olup olmadrfr heniiz aErkhSa kavugma' ol (meselA B, T. Q) ve (Bu) ttgi ile ifade edilirler. bentm-be'
-rJ> -n defigikli[iqr-.iJ nl, anut3 - aru Wkilleri (BM) KaraEayca - Balkarca'yr hatrrlatrr.
yn muhtaEtrr; burada olarak yorumlanmr;tlr.
-4 nrlz obiz> (AH; krl. sar. mls obizu) gekli dikkati gekicidir.
d ve e iinliileri ayrrt edilmiglerdir, meseld: LrJ k6rtm[ -uyg.
lgaret zamirleri: bu, munul, munr mu9a; munlar, munlarug
(nrmutD, ve O) de- ode-n. (fakat Q: bular, bular$a); ol, amp, am; anlar, anlaru4; ttyme (deg'
Metatez: (Gdqiigme): yam$ur nya$muro (<ya$mur), Vurmak me, herD.
ryumnrk,, ( <yumru\), vs. Soru kelimeleri: ktm (yiikleme h. kimnt) okimu, klmsii <.kim-
se,u, n[ *neo, nigd unice,r, niigiik .nasll,r, niintgiin .nastlo.
Unsiiz diiqmcsi: flii;er,
yabancr kelimelerde meselA: (T)
;n' -d, 322. $ahrs ekleri:
r[rbiin (Fars obal iirttisii>; yer yer t'nin iiniinde de
-r-
diiger, meselA: at[can uarka' ( <art[<an).
Tkl. 1.
-6fu1,
2.
-cln, 3.-' gkl. -blz,
2.
- slz, 3.
-lar-
31. KiiEtiltme ekleri: {rna - -gfne (kry. CC); -'**; -+r' -16r.
hur.
Tkl. l.
-n,2. -0,3. Qkl. 1.
-k, -k,2. -\b, 3.-lar-
Alet isim- -16r. -;
Fiilden isim yapma ekleri: $ekil ve tarz: Bildirme: miisbei dlr-dur, menfi diigiil (nadiren, Q ya gdre)
tcri:
-ut, -19,
Fiilden fiil yapma ekleri: Sebep: (Nadir): -[u tiiCiil.
(yat--[ru,-[r. krq. kar. T.), --$uz (tun$uz-, kiir'giiz-, krg' kar. Partisip 1: - -gdn, -kan - *k!in'(nadiren de -6n-
T.) -[crr-,
(tam-ztr- odamlat-u, dm'zlr- uemzir-r). -gan de biiyle) ve (meselA okagr uokuyucuD).
-an, meselA T BM
ve
-zrr -lgi
321. llgi hali: yiikleme hali: yiinelme hali: {a- Partisip 2: krg. BM ktilmtgtii ngeldi$i zamanD ve ayladr
-nlp; -nl;
vs. (fakat BM'de ve nadiren, meselA Q de: vs. Usti'in' -mr;.
gak osiiyledigi zamanr.
-gd
liik: (Q) bu andan yalsrra[r (veya blr -a-ii)
az ya!9r)dur.
127
126
 Gelc'cek zaman partisipi (tamamlanrp bitmemig eylem) : Ja' Gelecek zariian: TZ de tesbit edilmigtir:
qr (T, AH) ve (,bu lekil Q'da arapga mekan isim- selA: kiil-iisi-men (gelecegimD. -arl-- - -iisl-, me-
-acak--iiciik
lerine kargrhk olarak giisterilmigtir), meseld, bu olturaca[r ytr dur Birlegik gegmig zaman: (hikAye): TZ ve e de tesbit edilmigtir:
nbu oturucak (oturmaya mahsus) yerdir" (Q). tir- (tlr- <turur-), meselA kiil.tp ttr-miin ogeldim, gelmi
Zarf - fiillerr h fiillerde: -lp
gim>. Soru: kiil-tp-mi-diir.
-lp, -iip, -la-
(iinliidcn sonra: -yrp, -ytip; -a-
-[ -ya- -yn); -kag - -gdg, meselA: bfy ya' Anlatrlan gegmig zarnan: TZ ve Q de tesbit edilmigtir:
tigkiig miin yiitigttim ubey gelince, ben geldim, (Q); kiitm$man ogitmigim>. -mtg-:
kiilgeh bert kiirmiidiim ogeleliden (o) beri giirmedimo;
-kah- -!ah: ;

k[lgtncii ugelinceye kadar,. -glncii: 33. Yan ciimle iirnekleri: (Q ye gdre) : -

Masdar: (Q) miinf kdnr*ike az traldr ubeni $art ciimleleri: klm tursa turSaymiin anrn bilii *kim dursa
-mak-
giirmeve az kaldto.
-miik: (ben de) onunla dururum), bty alganda {*tn da$ aI uBey ahnca
(alrrsa) sen de al,, (gergeklegmemig) sfln turmasaydrg turdum
Fiildcn isim: btyniq olturupr minim klbl "beyin oturuStr mdn <sen kalkmasaydrn (ben) kalkardrm,.
benim (otulugum)-9:
gibio Paranomasle (isimlegtirme): (Q) urus
Zaman bildiren ciimleler: sultAnrp ldlsilli blrt bir ay bardr
urdum (vuru$ vurdum,, ydytg yiidim nyeyig yedim". osultanrn geleli bir ay olduu, biy gak turdr miin yiittgtiim <Bey
Emir:Tkl. l. 2. 4il- *tam- kalkrnca, ben yetigtim,. Zarf. fiillere de bk.
(T, Q; BM de -ayrm- AH -iiylm; -gtl, -$rl'--ktl
de dudak iinliilii geklleri de var).
-Erl- -ytl; Gaye bildirenler: ag yiimiikii keldiim uyemek yeme$e geldimr,
Buna kargrhk TZ Ermeni Krpgakga'st ve Batr Karayimce'de oldu!'u siint tzdiidiim ki(m) tamagayliigiiysen (gez-meye gitmen igin seni
gibi gekillerine de sahip, (menfisi: istedim, (aradrm)u.
vs.):-gln,
-grn- -krn-
l. -ktn
-ma$rn Qkl. -al'k- -ehk, -ahm-6ltm; 2. -tp menfi' Nisbet (ilgi) ci.imleleri: ol kim kdrdiim eiinij [atmda k$tdt
si: T, AH), (AH), (menfisi: maprz,
-mar3,
T, BM, TZ, O).
-tgstz -rlrz- -tdz osenin yanmda giirdi.iEiim geldi". k6tgdn miinim dostum dur ugiden
benim dostumduro.
Gtjriilen gegmiq zaman: 1. teklik ve gokluk gahrslar du'
-dt-; Sebep bildiren ciimleler: siint slivmiik iigtin (veya siivmakln-
dak finliileriyle:
-dum,
Juk (BM, O). diin) kiildiim "seni sevdilimden geldimu.
Geniq zaman: i,inlii ile biten fiillerden sonra: tek heceli Ki(m) ci.imlesi: blldiim kl(m) biy k6ldl obildim ki(m) bey
fiillerden sonra:
-r-; soy-ar,
ag-ar-, af-ar, sdk.
- meselA: geldi (beyin geldilini bildim).
iir gig-dr, tlk-iir-,-ar-
tut-ar-,-fl1-,
iir-[r-; istisna olarak:
-ur-bul-ur-, -
-iir-6l- 34. Yukanda siiylendili gibi, Memluk-krpgakgasr metinle-
(1, r. n den sonra) meselA: 6l-s1-, ber-iir-, btl-tir-, rinin Tiirkoloji igin iizel anlamr fevkalade zengin liigat marzemesine
i.ir-, !al-ur-, sln-ur-, tur-ur-. Qok heceli fiillerden sonra:
-ur- sahip olmasrndan ileri gelir. Bu arada Krpgakga ve Ofuzca (Tiirk.
- -iir- (-t> -d olur): agrl-ur-, atsur-ur-, asrl-ur-, and- mence) unsurlann yan yana bulunmasr da ayrr bir iinem tagrr.
ur-, ( <arrt-), xsd111-111-, tiikfln-iir-, sl41-q1-, uzad-ur- Bazr m,isaller; sciyleneni 1'akrndan gtirmeye yardrm edebilirler:
( duzat-), vs. Soru: (Q): kiillrrrdsiin.
lsimler: <giineg>: K (rpg). Buyaq + O(guz.) guniit, uip, urgan,:
gimdiki zaman: TZ de: (iinli.i ile biten fiillerde) -
-adrr- menfisi K. cirkiin*O. ur$an, <gok>: K 6kiig*O. taUm, (samann; (. salam-f
(iinsiizle biten fiillerde), (-dtr<tu'
-iiydtrkiil.iiyor O. saman, (armut)': K. kiirtmii f O. armut, ttkurtr: K. biirti + O.
-ydtr-
rur-); Q de (sadece iki defa zikredilmigtir) -dyor: nge'
[<urt, nkaraca>: K. lltk+aywuk, (tavganD: foyan + O. tautan,
liyor", kAl-iiyorlar o geliyorlar". (omuz)) K. in * O iigln, kege: K klytz * O. klig:i.
I
, Gelecck zaman- istek - gereklilik
: Iki qekil tesbit edilmiqtir : Fiiller: <<yaz-, : K grz- * O.yaz-, <sdyle-r : K.- sdzla +
*Eay- - ve - (T ve AH de biiyledir); men- O. sdylii-, (yen-D K. ut * O. ydn-, ukang-o K. bulas- + O. -
fisi
-Cay-
(meselA T de). -Sa-
-fa* Soru: (Q) kiilgiiyrdmen. [f-, olstr-D K. tble- * O. rsrr-, ubul-n K. tatrr- + O. bul-,
ts.
-magay-
128
129
 ndinlen-' : K. trn- * O dtnliin-, ugcinder-" K. urat- * O.
lsiindiir-, nkijr ol-, K. karagu ol- * O. ol-, chasta ol-' K,
dkiil ol- + O. reyru oI-.

Ek : Asrl sayrlar (en safda: Ermeni Ktpgakqa'sr kargrhklan) :

TOAHBMTZKT.
bir
I
.,
* ir; t) 4 ERMENI KIPQAK9ASI
ek"i
{ {', ,{l {r &.i 11. yi.izyrhn ortalannda Ermeni Balrathlar Imparatorlufu Sel-
3
g . t
j'ttj .a

o.l-
ilt tia
tt'
u9
Euklu akrnlarrna dayanamayrp giiktii. Bunun iizerine Ermenilerin
4 stit '. t
et) 9t j .2J 9z12 9rt biiyiik bir btiliimii giigtii ve, Krrrm'da kuwetli bir cemaat tegkil et-
ti. 13. ve 14. asrrlarda buralarda gok tinem tatrmry olmahlar; gtin.
5
a.
,f-' .H, e rll be$
kti bu yarrrnada bu devir.de Armenia Magna (Ermeni adasr) veya
6
&!,
a'.
4,; ii
, a-.
sl'i altr
yedi
Armenica Mariiima (Errmeni denizi) diye adlandrrrhyordu (krq. M.
HRUFEVSKYJ, tstortJa Ukrajtny-Rusy, cilt 4, Kiew-Lemberg 1907,
7
tfr t-t- .7- t>L s.297). Ermenilerin biiyiik merkezleri Kafa, Solchat ve bilhassa Su-
8
*
-')
*'4
y'y {t sek"iz
t" (_'buz
dak (Krpgak imparatorlufunun ticaret merkezi, Rusya -Bizans-ve
Memluk imparatorlufunun mallarrnr aru ettirkleri ve mal aldrklarr
9
;?L yer) gehirleri idi.
-t t
ol .t ol
l0 9n
;l drl ot tJt I Ermeni gtigmenlerinin Krpgaklarla devamh temasr - her geyden
20

:i
c-F- q4 !.4 ,/ ).\ igirmi iince Krpgak ticaretinin araclsr olarak edindikleri yerleri - onlan
(dinlerini, yazrlannr, aynr zamanda bir gok Ermenice tesleri mu-
30
,i 'j" )?'t 6 tcuz
hafaza etmelerine rafmen) yavag yavat Krpgak dilini kilise dili ve
40
ii, a ...
11 a'..
Jj, J} btrb resml dil olarak kabul etmeye sevk etti. Krnm Ermenilerinin
bir krsrnt Leos I'in batr Ukrayna'da (Galigya ve Ledomer kralh-
50
,I-t , Jt i;; dtl
elli
[r) yerlegtirme teklifine uydular (1280) ve daha sonra (Polonyah
60

70
;:,.ttt Ji'i ; ._. .l.
.r+l
alt"mrp

yetmig
Ermenilero olarak tanrndrlar. l496"dan beri Ukraynah Ermenilerin
merkezi Kamenez-Podolsk (bununla ilgili olarak krp. M. HRU-
,e-
-.Y. f' ,f' 4i $EVSKYJ, yuk. eser, cilt 5, s. 247-48,251-54) gehri oldu.
80
.tG 'i'L sek"san
90
.P .t
;*ir :il
.i LJL
t'oksan
Ermeni-Krpgakgasr yadigdrlarr olarak gu eserler anrlabilir :
1559 - 1664 yrllarma ait Kamenez - Podolsk Ermeni cemaatrna ait
., ,t\t) i
t00 o.l t, ol dosya ve evraklar (Belediye meclisi ewaklan). Bu belgeler 1943 e
J. J-t ,r!. wz
aa kadar Kiev'de, Ukrayna eski devlet argivinde (Universite binasm-
1000
tt 44 JLt
ming da) muhafaza edilmiqlerdi. 32 cilt idiler ve bunlardan 4386 numa.
rah olanr da tamamryla Krpgakga idi. Bu hazineler 1944 yrhnda, Al-
manlar geri qekilirken, yangrnlann kur.banr oldu. 1930 yrhnda, Uk-

130 l3l

i{if
ravna llimler Akademisi A. KRYM$KYJ'nin talebelerinden birini,
T. I. HRUNIN'i, Ermeni Krpgakgasr ile yazrlmrg Kiev evraknt i9-
lemekle giirevlendirmigti. Qahgma oldukqa hrzh yiiriiyordu. HRU-
NIN, eski siyasi durumuyla ilgili olarak. tutuklandr$ zaman, aqafr
vukan 1933 te, bi.itiin metinleri transkiripe etmig ve iglemigti. Qahg'
masr miisadere edildi ve bastlmadr. $imdi Gordlovskij ArmaSantn-
cla (Moskova 1953) HRUNIN'in en eski 4 ermeni krpgakgasr evra-
krnr (1559 yrhndan kalma), transkripsiyonu ve Rusga terci.imesi ile
ele alan bir makalesi negr edildi$ine giire: pamJatntld paleveckogo
Jazyka KVI veka (s. 90-97; ktsaltrlmrgt: Hr), HRUNIN'In biitiin mo'
nolrafisinin muhafaza edilmig olabilece$i iimit edilebilir; ki orijina'
Iin defc-rine sahip demektir.
Bilindigi kadanyla, hali hazrrda, a;afrda zikredilecek olan kii-
ti-iphanelerde, toplam 28 Ermeni krpgakgasr yazmasl vardrr.
Viyana'da Mehitaristlerde (15 yazma bk. J. DASHIAN kata'
loEu, 1896); Viyana Milti Kiiti.iphanesinde (2 yazma); Paris Milli
Ktitiiphanesinde (5 yazma, F. MACLER katalo$una (1909) bk.); Ve'
nedik Mehitaristlerinde (1 yazma), Breslau Ossolineum'unda (1 yaz'
rna), Krakav'da Jagellonen Kiitiiphanesinde (1 yazma), Krakav'da
Czartoryski Miizesinde (l yazma), Polonya'da hustrsi miilkiyette (2
yaz.ma).
Muhteva olarak aga$rdaki sahalara ayrtlrr:
Dil bilirni: (dil bilgisi denemeleri-Viyana'da Mehit; Erm.
Krpq. lugat - Viyana Milli Ktb' ve Mehit.; girndiye kadar negr edil'
rnedi): l5l9 yrhna ait Ermeni nieamnamesi (1568 yrhnda terciime
edilmiq - Viyana'da Mehit'de, Paris'te Bi'bl. Nat.'de, Breslau'da Osso-
leneum'de; son yazma neqredildi. (Transkripsiyon te trpkr$asrm)
MARIAN LEWICKI ve RENATA KOHNOWA : La verslon turque'
klptchak du code des lols des Arm6nlens Polonals, Rocznik prien'
talistyczny, cilt. 21, 1957, 153-300; krsaltrlmrgr; L.); 1604'13 ytllanna
ait Kamenez-Podolsk'taki. Ermeni kolonisi yrlhklan (Venedik'te Me'
hit., ve Paris'te Bibl. Nat.de; son yazma JEAN DENY tarafindan ya-
vrmlandr: L'armdno-coman et les cEphdmdrtdes" de Kamlenlec
i too+-tots). Wiesliaden 1957, 95S.: ktsaltrlmrgt: D); Qetitli evrak, me'
selA, Lemberg Ermeni Kilisesi'nin 1635-80 yrllan sicilleri (Viyana'da
Mehit'de, henliz yavrmlanmadr) : Calenderlum arrnenlcum manus'
crlptum pro annis 500 ( 17. yiizytl ortalan-Krakau'da fagellonen ktb.
de, heniiz vayrmlanmadr); 1654-71 yrllarrna ait Paskalya ilAhileri (Pa'
132
ris'te Bibl. Nat.'de; heniiz yayrmlanrnadr), dini edebiyat: mezmurlar
1590 yrhnda Diakon Lusik adrnda biri tarafindan terciime edilmig-
tir (viyana'da Zamo36 Milli Ktb.'de); F. KRAELITZ-GREIFEN.
HORST bunlardan mezmur 51 (50)yi bir ,terciime ve- bir yo.
rumla birlikte yayrnladr: Sprachprobe elnes ermgnlsch-tatarlschen
Dialektes ln Polen, WZKM, cilt 26, 1912, 307-24 (krsaltrlmrqr: Kr.);
Paris'te Bibl. Nat.'de ve Czartoryski - Miizesi'nde ildhi mecmualan
da var; dua kitaplan, vaazlar, velilerin hayatlarr, dualar ve garkr-
lar (Viyana'da, Mehit.'de, Paris'te Bibl. Nat. Czartoryski Miizesinde,
heniiz hig biri yayrmlanmadr).
M. LEWICXI, bfitUn Ermeni Krpgakgasr eserlerin lugatrnr yap-
mak istiyordu; onun ytinetiminde gahgan Polonya llimler Akade-
misi liigatEilik laboratuarr, LEWICKI'nin beklenmeyen iiliimiinden
sonra da gahgmaya devam ediyor.
2. YAZ[.
t kve 8 lf, ? tu.P to, P rve r ;, 4gver g",saflam
bilkaideye balh olmadan Krpgakga k, t, r, 9 yerine kullanrlrrlar;
Bundan dolayr Ermeni Osmanhca'smda, 6n damaksrlarla art da-
maksrlar ayrrt edilmiglerdir. (e) :yi t (y) =
- | -y-, -y.
Ses bilgisi. A9a[rdaki iinsiizler ayrrt edilirler: a, r ( ! ile yazrlrr),
rikaideye baph olmayarak t[kr. o] ve n [kr. f ile yazrhr] ) u, c
( ? = Kr. e,L, e, D. Hr. e ile yazrlrr) ni.rttu*"ten ii ( e, D e).
-
De$ipken iinliiler giisterilmez: L. yamanl! uyamanhk, kiitiiliik,.
Burada o nun ii den ve u nun ii den aynlmamasr kadar (Erme-
ni Osmanhcast a[ =s] * o : frr ve ii fnf + hune : fo yi birbirine baf.
layarak transkribe- eder) krq. KRAELITZ - GREIFENHORST,
Stutdle zum Armenlsch-Tiirkischen, wien, 1912,23-24,, o nin ilk he-
cenin drgrnda a(:s;
ile verilmesi gergefi de, Elmeni Krpgakgasr'n -
da - Kuzey Batr Karayimcesine benzer (kar. T.)
- tinlii uyumunun
yerine gegen bir nevi iinsiiz uyumuyla kargr kargryayrz demektir:
(Kr) kora <gdrer (krl. kar. T. kora aynr anl.), toraslzllk'imdan
<ottiresizli$imden, haksrzhfrmdan, (kr9. kar. T.,oi"Jf"Uif-dan ay.
nr. anl.), yurak oyiirekn (kr9. kar. T. yurak aym anl.), t'engrlga
oTann'ya,, (kry. kar. f. t"itij" aynr anl.); (yalnrz 1575 senesine ait
bir yazmada DENY (s. 19) ii lii iig kelime buldu: ttigi.il <oe[il>, yii-
rek <kalp> ve iizum (aytiziim)
"yiizi.imr.
133
 biitiinii)'le vardrr; (Hr); sordu!, o[uzlu[, tu' 322. $ahrs ekleri: Tkl. l, dren, J. 3. *; Qkl. 3.
Dudak uyumu -s611, -lar.
lunur+sang. Tkl. 1. *m,2. --<rg,3 Ckl. l. -+
, -;
[c, her yer:deolur: (Hr) baWb ukagrka". (Kr) t'oluz "9o. Pantisipler: en gok giiriilen -{an: oltur-gan <oturanD, konrn'
ma-gan ugiiriinmeyen'; nadiren (genellikle kahcr isim)i (t)ugu:
diiniigiir: (Kr) aruv <an, temizr (<an$ : (Hr) (L.D.) yar$ugr (-t) uhakim"; --daer (L.) kutkardagl -qkurtancr,
-8, -v'ye
lruf - aruv; durumu bir birlik arz etf,nezi (Hr) otlu
-"So-'nip yaratrcrD; (D.) kegmtder ugegmigler, atalar'.
rolcul ), ofurla- u gal-,, ( Kr) t'oirrdu u do$urdu', ufu,m u afzrno -rrdt:
Ermeni Krpqakga'smda-Karayimce'de oldufu gibi' iki masdar
glbi gekilleri yanrnda klyovu ( =koyov-u) giive$isi ( <kii6egu) gi
vardlr: l. masdan (asrl masdar): (kr) lbrma <,gdrme, 96r-
bl gekilleri de giiri.ili.ir.
mek" (Hr) -ma
bernat klamas dopunsttt etma da C&-Ea (Bernat beni
(<-6-)> tamamryla olugmugtur: klyovu, altntr ne igeriye sokmak ne de dtganya gkarmak istiyorr. 2. -+ra! mas-
-d- -y-
kc.limelerde de: ket[oya (Fars.). dan (fiilden isim): buyur-ma! "emir>;-ma$rb <hareket ismio.
tt>t-aytl ( <ayttt), ett ( <et'ti), sat'rm (sat- Zarf-fiiller: (Hr) alt-lp zrlr latununa satrrr edi oZrh'tn
Benzes;meler: -lp
hanrmrna getitip satryorduD, I nemtg kort kumugun er{t-lp satrrr
Irnr). $unlarr da krg. ber-di fakat ayt'(t)t, artrn'dan fakat kurses'
<Kurt adrnda bir alman gi.irniiqii eritip satr5rordu"; ubiiy'
Irrn, bar-$ay ve et-kay, bu dur v€ satrp tr.
leo bula-y *bu, biiyle,; htnga .kadaro; bundan bagka:
-y: ala'y tan
31. Bilhassa fiilden fiil yapma ekleri (hareket isim' zanran u*drfr
-kanda,
songra n--"dtktan sonrar.
lcri; aynr zamanda CC, kar. f.
-v, -ov igletir: yaz'
krg', balk.
zamanE,
-kan(dan)
(tv (yazl), yapov niirtiio, tolov -v,( (,tola-)
-uv, <iicret>;-u)lu $ekilleri de Emir Tkl. 1.
- lylm (Kr bol-tyim uolaytmo, ovrat'lylm <ii$rete'
yimo); 2. (Kr al-gfr oaln, buzgtn asil', Sruv-gln oyrka,,
krg.: lgitov-lu nigiten", yen-u --41 "galip, yenen>. -€ln, -Fln
bahk'ln "bako; menfisi sal-ma-gln oibrrakmau; krg. Batr Karayirn-
321 . Ilgi hali: yiikleme hali: cesi ve TZ); Qkl. 2.
(iigi.incii sahrs iyelik-nlng-
ekinde
-mng;ydnelrne hali: -m, -ng' -n[ -unguz, -lngriz, -lruz.
-n);obev'e, Tanrt'yan,-!a, -k'a, -!a Giirtilen gegmi$ zarnan: --dl, et'tlm (ettim,, aldrm "al-
(bazan sadece a, rneseld eyam'a bilhassa 3' gahrs
drmu, ald-dlng naldrnn ayt-(t)r -tl:
udedi, siiylediu, sor'dub (sordukD,
lvclik ekinde). D de: edtr <endt): bar edlr
( (L. bar €dt), yoh edtr.
iyelik ekleri: Tkl. l. r.-*t, -tltlg, l. -1, -1, HikAye t (H.) sqt-ur edl usatardlo, (Kr), run'ar Edlb (sunar'
-im, -ulll,
sl vs. (yiikleme hali: uv-u'n neviniu, ayn'lma hali !ol'u'n-dan yedl (menfisi ml yedl), tay erdt.
-u; drke; bundan bagka: (D.)
.kolundan"). -r
$art: ag-sang {agsanD, b"ca" kelsa nefer'gelsen, egar banrna-sa
Savrlara dair: ek"l "iki", lglr.lnl u20n. krg. avaldan oewelden, oefer gitrnezse,; genigletilmig Sekli: (Hr) tutun'ur esang cteminat
llk', ekingl nikinci, sonra>. verirsen> (Kr) tcla-sang edl oisteseydi" (lfla- <klla- <Hl6-
<iste-)' *ttle).
$ahrs zamirleri: l.
men, menlm, menl, manga; sen, senlng, san-
ga. tJgiincii sahrs igaret Zamiri oI ile ifade edilir. Geniq zaman (limdiki zaman anlamr var): (Kr) al-rr-nen.ah'
rlmu, ber-lr-sen <verirsinrn, (Kr) bil-lr men (bilirim"; menfisi: (Hr)
Igaret zamirleri : ot, angar-anar; bu, bungar (L. mungar); tanr-man (Kry. CC). (tanrmam, bilmemu, (Kr) et-mas-tlr (etmezD,
bular. soru: (Hr) tamr-mi-sen atanrr mrsrn?, bilir m.isirl'.
Soru vc bclirsizlik zanrirleri : layst ohangisio, layda (nerdeD, $irndiki zaman: -1nr, -llr, -ryrr (krg. CC: kellylr, keluyor vs.
ncalk one kadarn. Q: kiiliiyor): (Hr), sat-ur (satlyorD, ayt-ltr osiiyliiyor,, bar-ryrr
Dtini.iglijli-ik zamirleri : (Kr' L'D') k'endl, (Hr) kendlnlng' ngidiyor, vanyorD; menfisi (D.) borbman turrnen okorkmuyorumo.

135
B-1
 - Gelecek - istek - gereklilik : -k'ay: (Kr) bol'gay men
-gaY,
nolaca$rm o, yyrla-gay ( $arkr siiyleyecek,n, sat'kay-men osataca$rnio;
(L.) oiumlu bolgay .tiltimlil olacak, ijlmesi gerekr', ki kogurgaylar
uki terciimc etsinler,.
Gelecek zaman : ayt'sar-lar ndiyecekler, siiyleyeceklern
nadiren: (D.) -sar-;
tlyasr dr niyidir, miimkiin, gerekir (diyecek-
tir'),. -asr:
:
Birleqik gegmig zaman: (HO ogurla'p tr ngaldr, galmrgtr',
ayt-ip tir "dedi, demistirD, sat-rptr (sattr, satmtStrrD, Vznat et-lp tlr
niltifat ottiD (I-.), gllargan-dr oterciime ediLmiStio'
Gcamig zlrmanrn hikAyesi: (Kr) bar-rp edi .gittiydi, gitmigtio.
33. Errneni Krpgakga'stntn ciimle kurulu;;u
-Karayimce'de
ol-
clu$u gibi- Tiirkge'den sapml$trr. Bu sapnranrn en iinemli belirtile'
r i agafrda gdsterilmigtir :
Ilgi halinin ters ddnmesi (Karayimce'de oldupu gibi) : (Kr)
koplu\unga k9r.a gagavat"rrung omiisamahanrn (qefaatinin) goklu'
(oplug,riu iloJ" g"uugttrymn), alnrnga sentrig
luna gcireo (kar'. T.:
usenin dniirre'; Hr de Tiirkge kelime srrast muhafaza edilmigtir:
toranrng ahna <tijrenin (kanunun) kargrsma (kanuna, tiireye) gii-
rc)u, Fakat krsr (Hr) vasll ketboYahlr da bulay vznat ettp ttr llov'
nung (Vasil de Lemberg meclisi iiniinde itiraf etmigtiro.
Ja - -ta (ve, dahio son eklerinin aynlmasr; gim-
Eski birlef ik
di artrk baSlr bagrna bir baf olmuqtur: (Hr); menlm atrmm oggrlap
da elttt obc:nim atrmr galdr ve kagrrdrr.
Predikal (viiklem)in yerinin serbest olugu: (Hr) bllar ogurlap
tr rnendan I !agu! kumug oBevler benden bir gi'imi.ig kagrk 9a['
rnrsitu', nqaldr),, (Hr) btz ketboyalar aytrb, aylzbeyga kl atm kel'
tlrgay tora ahna da sordu! nurseska kt bu mt dlr oI at ubiz ketku'
dalar Ayaz Bey'e dedik, ki atr mahkemeye getirsin ve Nurses'e sor-
duk, ki o at bu mudur?).
Son qekim edatlannrn yantnda bulunma hali gelecek yerde
vijnelme halinin tercih edilmesi (Karayimce'deki gibi): (Kr) alnt'
ma menlm nbenim iini.imde" (krs. kar. T. almna oiini.inder), (Hr)
voytnung ahna <gijzeticinin tiniinder, D. ayltna uaytndar'
r36
34. Ermeni Krpgakga'stnda pek gok alrntr (yabancr) kelime
vardrr: Arapga-Farsga, Slavca ve Errnenice. Arapga-Farsga'dan ah-
nanlar muhtemelen en eskileridir: Arapga bir isimden Tiirkge bir
ek yardrmryla bir fiil tegkil edilebilir: Ar. <harc", barc.la.n-.
Pek gok Slavca (ekseriya orta Ukraynaca) fiiller masdar halinde
altnmtglardtr; biiyle bir,masdar Krpgakga gekimli et- *et,r-, bol-
qol-> yardrmcr fiilleriyle yan yana gelerek bir fiil telkil eder: (Hr)
skazat ( <Ukr. skazat nde-"), qtlb (dedik, siiyledik', spravltca bol-
gay ( <Ukr. spravit'sja
"bitir-o) "bitirecek>, manga uvlarm zdad
(<Ukr. zdat <ver-, teslim et*), etlp tlr. (bana evleri vermigtirr.
4. METTNLER
A. MEMLUK KIPQAKQASI
1. HULASA adh anonim eserden (Eserin dili tamamryla
Opuzca'drr.) :
(Adam) a9l'k akrnfigii bagladrsa $argalar kiildi, adr$ yfrdt,
Adam "a(leyhf)s (iilnm) tiitUsri t (a"iln) ya gftiy&it l5rldr, ol s6'at
tglndii Cebl6ll tndi yay dalr btr kirig dalr fkf ok ahb kiildt, Adam,
ayrtdr: yE Cebrdll, bu ne durur? dedl, sordr. C. ayrtdr: bu tiiggrl
ta"dlinugg kuwiltlndiin dur diidt, Adama andan o[r atma$r bgrHttl
ve dabr adrnr nuggSb d[dl, ab ol karlanugg adr durur, siiry5n dlll-
nc5 ve dafu abba o$ adr dur, tnah5sr ol bolur ldm kargam silr
bu ok btrle demiik bolur. andan sopra "arab dtltncl nfSiab ad ver-
dtliir.
Adem, (Cennet'den kovulduktan sonra) tarlasrnr ekmeye bag-
layrnca, kargalar geldiler (ve) tarlayr (tarlaya ekileni) yodiler.
Adem (Aleyhis-selam) Tann TealA'ya gikAyet etti, o saat Cebrail in-
di: bir yay, bir kirig ve iki ok ahp geldi. Adem sordu: Ya Cebrail
bu nedir? dedi. Cebrail cevap verdi: bu, Tann Teald'nrn kuwetin-
dendir dedi, Adem'e bu sebepden ok atmayl iifretti ve adrnr na995b
koydu, ab o kargamn adrdu; ve Siiryanice'de abba ok demektir.
Manasr kargayr bu ok ile stir grkar demek olur. Ondan sonra Arap
dilinde ntggeb admr verdiler.
1. Metin A. ZAJACZKOWSKI'nin trpkr-basrmrndan ahnmrgtrr:
Une werslon mamelouke du traitd arabe sur le ttr b l(arc du XIV e
sllcle, Rocznik Orientalistyczny, cilt 2A,1956 '185-87 (f. 105ar-
l06ar).
137
 2. MUNYA AL-GUZAT (Miinyeti.i'l -fuzAt) dan (1446 da
Mtsrr'da yazrlmrgttr.) :
bu takr vaslii triliiliirinl bayin krlur, bir argtn rn'tdin siipii
l$agrndm algrl, kim siigtiniiry lavni ktbi bolsun, tal.u anr siintir.
pS aqagasrndrn vagl?i l5rldurgrl, ktm hlg bllgirmiistn. talr ol vagliint
Ittigipgdii ya iyarildd kizl?igtl. kugan stipiiliirtgtznl iilgsiiftir
tafu uzun hiissiiliir, bds shn gartmig din bir azginii yrra[<ralc tunb
$olu4 tgindii gan"at birlii ulagturgrl, kim gar{mtp tah i;2gu li9t
ldr hig kiirmiisi.in. lragan vaglani mu[rkam krlsag vaglii dd'tman lki
lllp arasrncla bolsun, kim SarImtS kdrmagiiy, talrr ktriik kfm
vagliist yahg bolgay, kim oynar lrkdn tiigiib rrsviy bolmagay siin.
lr, I farlmnl sangsan, bu munr bllii blrle sangdr tlniigiiyl$r, agl bu
lpliirdii giivtikliik $atrrhl.( turur. hig ktmiisiigii blldtrmiigiiy tEi mas-
l0r ikalsay va's-salAm.
Bur (biiliirn) baflama hilelerini beyan eder. Bir argm mikdarr
tnrzrak alacr al, mrzraprn renginde olsun ve onu mrzra$ma agafr-
ritndan bafla ki, hiE belli olmasrn. Ve o ba$lantr krsmrnr ete$inde
vcva eEcrinde gizle. E[er mrzraklarrnrzr dlgseler ve uzun kesseler,
o zaman sen diigmanrndan uzak durup, kolun igine ustahkla yerleg-
llr, ki di.ismanrn ve bagkalan giirmesin. Her ne kadar ba$lantr sa!-
Ium yaprlrrsa yaprlsrn, baflantr iki elinin arasrnda olsun, ki di.igma-
nrn onu gdrmesin. Aynca baflantrnrn iyi olmasr gerek, ki miicadele
csnasrnda cli"iqiip riisvav olmayasrn. E[er diigmarunr vurusan, bu
onu hile ile vurdu de'mesinler. Bu iqlerde asrl olan geviklik ve be-
t'trrikliliktir. Hig kimseve bildirmemeli ve gizli kalmah vesselAm.
(ABDULKADiR lNaN'rn trkpkr - basrmrndan, Ti.ink dili araltrr.
ttralin yllr[r br:lleten, 1953, l-2. levha).
B. ERMENi rrrqArqlsr
L 50 (51). rnczmurun baglangrcr Diakon Lusik terciimesinden:
t. Dun. It Yenma! ugun sagmos tavlttrlng:
2. Ifagan keldi angar natan markare. Hagankl banpodl per.
sape hat"rna:
Yarlga manga t"engrl ululubunga kora yarlgamazlrngning
sening. koplubunga kora gagavat"rngmng senlng. buzgln
torasizlik"imnl menlm:
il8
4. Aynrlsu yuvgln menl toraslzllk'lmdan menlm. da yazllum-
dan menlm *.,u .tkttt'lrr"rrt,
l. Davud'un muhtegem mezmffru
2. Betgeba'a vardr$rnda Natan Peygamber yamna geldi
3. Ey Tann bana biiyi.iklii[iine giire merhamet eyle, rahmetin
qok, gi.inahlanmrzr yok et.
Beni haatlanmdan iyice yrk4vrp, gtnahlanrndan temizle.
4.
Metin F. KRAELITZ - GREIFENHORST'dan ahnmrgtrr. Bk. F.
KRAELITZ - GREIFENHORST, WZKM, cild. 26, tgtZ, 3tS, 316.
2. Keldl Kuzma flovlu pan Jurko voytnung ahna Melkonung.
Carugnung. Guregrung, Klrkor-ng ahna da aytr, kl btlar ( <biigJiir)
s4trp edi Vasll manga kendlnlng 2 uvun da tolovun ahptr, tugalda
manga uzlarm pdad ettp tir barga aruf.
hali kiyovu Bernat klamas dopustit etma da gftma, *d manga
flrzr artrndan pay aytrp tlr. Vasil ketloyat'br da bulay vzrrat etlp
tir llovnung. Btz ketloyalar tgitip 2 stronam da Vastlga skazat etrb,
2 haftada Ilovga banp da bu ktgi bla tora ahna klyovu bila I yari
etlp da bu kigtga yana aruv bergay uzlarm. da btzga keltirgay to-
radan ratugdan bttik mohuru bila vastl da berdi Vasil yuk Minasnt
llguqbas'lcl bargay Vasll llovga da spravitca bolgay da kelgay 2
haftada.
A egar Vasll llovga barmasa na yana lagan kelsa Kuzma mun-
da barclansa da gkotovat etkay Kuzmaga a Vasil aferovat etkay Ml.
naska barga ziyanru neglk kelsa Minaska.
lovlu (Lernbengli) Kuzma (Kosmas) bay Jurko Vogt (Vogt)
Jurrkoo.oGeorgn un iiniine, Melko (Omeljan), Carug, Gureg ve Kir-
kor'un iiniine geldi ve giiyle dedi: Beyler Vasil bana iki evini sar-
mrgtr kargrhfrnr tamamiyle aldr ve evleri bana tamamen teslim etti.
$imdi giivefisi Bernat beni igeri brrakmryor kendisi de qrkmr-
yor ve gciyle diyor: Ktztnrn payr benimdir Vasil bunu IIov (Lem-
berg) mahkemesine verir. Biz kethudalar iki tarafi da dinledik va-
sil'e iki hafta iginde bu adam ile Ilov (Lemberg),a gidip mahkeme
kargrsrnda giive!.isi ile mal taksimini vaprp bu adama yeniden evle-
rini tamamiyle vermesini, bize rrahkemeden ve idareden miihiirlii
yazryr getirmesini siiyledik. Vasil de kefil olarak Minasni Manug_
139
bas'r girsterdi, ki Vasil Ilov'a (Lemberg) gidecek igleri halledecek
ve iki hafta isinde diinecek.

E[er llov'a (Lemberg'e) gitmeyecek olursa ve Kuzma tekrar

buraya gelirse, Kuzma'nrn bu ig igin yaptr[r masraflarr iideyecek
ve Vasil Minas'a biitiin zarar ziyanrnr tideyecek.
Metin T. I. HRUNIN; dan altnmrgtrr. Bk' T. I. HRUNIN, Pam'
jatnikt poloveckogo jazyka XVI veka, V. A. Gordlevskij arma[ant KARAHANLICA
a

(Akademiku Vladimiru Aleksandrovigu Gordlevshomu k ego semi-

desjatipjatiletiju. Sbornik statej), Moskau 1953, s. 92-93'
MECDUT MANSUROGLU
Aqafrclaki krsa liigatgede Islav veya Errneni mengeli az tanlnan
bir kaq kelime agrklanmrgtrr. Difer kelimelerin anlamr umfimiyetle
bilincbilir veyahut da metnin gidiginden anlagrlabilir. l. Kaggar'dan gtkarak Do$u ve Batr Tiirkistan'da Eski Ttirkge
yazr dilinden geli$en itk lslimi edebiyat diline nKarahanhcau deni-
lir. Bu edebi give "Orta Tiirkgen ve uHakaniye" adlarryla da anrlrr.
aferovat < Orta Ukraynca aferovat', yerine getir- 11 ve 12. yiizyrllarrn lslA.mi-Tiir'k edebiyatr iiriinlerini kapsar ve
sonra yerini oHarszm Tiirkgesi"ne btrakrr.
dopustlt < Ukraynca dopustlt', brrak-
dun < Ermenice dun, mrsra, satrr Karahanhca'nrn heniiz kapsamh bir incelemesi yaprlmamtgtrr.
( $imdiye kadar sadece C. BROCKELMANN yakrndan agrklamaya
Ilov Eski ve Orta Ukraynca L'vov, bugiin I'vlv, Lemberg gahgtr (bk. aSafrya). Ostiirldschen Grarnmatlk der lslamlschen Ll-
ketloya ( Fasga kadludd, kethiidA teratursprachen Mlttelaelens (Orta Asya islAmi edebl dillerinin do
markare ( Ermenice markare, peygamber
!u Tiirkgesi grameri) Leiden, 1951 den 1954 e kadar, adh eserinde
Karahanhca'dan ahnmrg tirnekler bulmak miirnkiindiir.
pan < Ukraynca pan, bay, bey Ellinizdeki aragtrrmada agalrdaki eserler gramer yiiniinden de-
ratug < Ukraynca ratug, BelediYe lerlendirilmiqtir :
r"!ro" ( Ermenice sagmos, mezmur I. Mahmide'l - Kdggdrl'nin Divani.i Liigati't - Tiirk'ii, 1073 yrhn-
skazat ( Ukraynca skazat', siiyle- da tamamlanmrg, arap diliyle yazrlmrg siizliik. Yi.izyilrmrzrn bagrn-
da Istanbul'da bulunmug olan metin, iki yiizyrl sonra istinsah edil-
spravlca < Ukraynca spravlt'sJa, meydana getir- mig, i,istelik hig Ttirkge bilmeyen biri tarafindan. oldupu
kadar faydasr oldufu da bir gergek.- Sadece Karahanhca -Zaran kelime-
strona < Polonca strona, taraf
ler iizerine bir eser de[il, aynr zamanda, bu zamanrn Ttirk Diinyasr
gkotovat < Ukraynca skodovat', yerine getir-, edA et- iizerine tarihi ve folklorik bazr notlarla kangrk edebiyat ve
voyt < Ukraynca vojt Vogt atasiizlerinden ahnmrg bir gok drnekleri de ihtiva eder. Bu haliyle
o zamanki Ti.irk dili ve folkloru igin gok zengin bir kaynaktr. As-
vanat < Ukraynca vznat', tanr-, bil- hnda, burada (eserde), uTiirkgen diye gtisterilen Karahanh edebl gi-
zalad. < Ukraynca zdat', ve;-, teslim et- vesiyle meggul olunmaktadtr. Bu givenin yanrnda, heniiz yazr dili

140
l4t
 lralinc gclnrerni;; olan di[er Tiirk diyalektlerinden de bahs edilmil-
tir. Bazan, buna rafmen, give hus0siyetleri istenilen gekilde veril-
mcrniglir.
Eser ilkin i.ig cilt halinde basrldr: I, Istanbul 1333/1914; II, Is-
tanbtrl 1333/1914; III, Istanbul 1335/1917. Bunu C. BROCKEL.
MANN'rn bu malzeme iizerine galrgmalan takip etti: Mabmfid al-
Kaschgaris Darstellung des Tiirklschen Verbalbaus, KSz XVIII
(1915/19), 29-49; Altturkestanlsche Volksweishelt, Ostasiatische
Zeitschrift VIII (1920), 49-73; Malrmfrd al,K69!ar{ i.iber die Sprac.
hen und Stiimme der Ti.irken tm XI. Jahrhundert, KCsA I (lg2l),
2640; Altturkestanlsche Volkspoeste I, Asia Major, probeband
(1923),3-24; Altturkestanlsche Volkspoesle II, Asia Major I (1924),
2444; Volkskundliches aus Altturke$tan, Asia Major II (1925),
ll0-124; Naturlaute im Mltteltiirktschen, UJb VIII (1928),257-265;
Mitteltiirkischer Wortschatz nach Mahmfrd al.Iffisgarls DIv6n Lu.
Sit at-Turk, Budapest * I.eipzig 1928, VI+252 s. (Ilerde K olarak
krsaltrlmrqtrr). (Kelimelerin bir krsmr ya eksiktir yahut da yanhg
okunmugtur; bunnn igin B. ATALAYIn diziniyle, agagrya bk., ta.
mamlanmrgtrr.)
BROCKELMANN'rn negr erriEi metinlerin bazr yerlerinin dti-
zeltilmesi ve de$igik yorumu igin bk.: J. SCHINKEWISCH, RablU-
ds Syn,tax, MSOS XXIX ve XXX (1926/27), t3Ut7Z ve t-57.
Bunlardan sonra Tiirkge baskr ve incelemeler gelirler: Metnin
ttpkr-basrnu: Ankara l94l; B. ATALAY tarafindan.Ti.irkiye Tiirk-
qesi'ne gevrilmigtir : I, Ankara 1939; II, Ankara 1940; III Ankara
l94l (ilerde K I-III olarak krsaltrlmrqrrr); B. ATALAY'rn Dlzln'i: An-
kara 1943 (ilcrde K olarak krsaltrlmrqtrr; burada da bazr kelimeler
eksiktir ve l'ratah yorumlar vardrr; bunun igin, yeniden ele almmalr
ve C. BROCKELMANN'rn indeksi ile, yukarrya bk., tamamlanmah-
drr).
I. 1069 yrlmda Kdggar'da Karahanh hiiki.imdAn Tawlag
Bugra Hin
iEin yazrlan Balasagunlu Yfisuf Hass Hdcib'in Kutad$u
Bilig'i: mutckarip veznindc, iifretici, genig qaph (6645 beyit) bir
eserdir.
Eserin baghca iig vazntasr vardrr:
t42
1. 1439 yrhnda uygur yazlsryla istinsah edilen Viyana yazrn -
sr. Bu yazmanrn 915 bey'ti ilkin H. WAMBERY tarafindan negr edil-
di: Ulgurlsche Sprachdenkmiiler und das Kudatku Bilik. Utgu.
rlscher Text mlt Transscrlptlon und Ubersetzung nebst einem ulgu-
rlsch - deutschen Wiirterbuch und llthographierten Facslmile aus
dem Ortgtnaltext des Kudatku Bilik, innsbruck 1870, IV*260 s.
Daha sonra aynr yazma W. RADLOFF tarafindan negr edildi ve ig-
lendi: Kudatku Btllk. Fascslmlle der uigurischen Handschrtft der K.
K. Hofbtbltothek ln Wen, St. Petersburg 1890, XIII+200 s.; Das
Kudatku Btltk des Jusuf Chass Hadschib aus Billasagun. Thetl I.
Der Text ln Transcrlptlgn, St. Petersburg 1891, XCIII+252 s. Das
Kudatku Btltk des Jusuf Chass Hadschib aus BflIasagun, Thell II.
Text und Ubersetzung nach den Handschrlften von Wien und Kalro,
St. Petersburg 1910, XXIV*560 s.
Z. 1914 yrhnda Z.V. Togan tarafindan bulunan Fergana yaz-
masr. Arap yaasryladrr ve 6095 beyit ihtiv6 eder. IstinsAh tarihi bel-
li defildir.
3. Kahire Hidiv Kiiti.iph6nesi'ndeki Mrsrr yazmasr. Arap ya-
zrsryladr ve 5800 beyit ihtiva eder. W. RADLOFF l.(uta6gu Btllg i.ize-
rine yazdr$r iigiincii eserinde bu yazmadan istif6de etmigtir (yuka-
nya bk. !).
Her iig yazmanrn trpkrbasrmr Tiirrk Dil Kurumu tarafrndan negr
edilmigtir: Viyana niishasr : Istanbul, 1942, 144+200 s: (Onceki
galrgmalar zikr edilmigtir) ; Fergana niishasr: Istanbul, 1943, 24 + 447
s.; Mrsrr niishasr: Istanbul 1943, 14*392 s.
Kuta6gu Blltg'in edisyon kritifini R. R. Arat bu yazmalara ve
bazr miinferit metinlere dayanarak negr etmigtir: Istanbul 1947,
LIX+69 s. (lerde $.8 olarak krsaltrlmrgtrr). Her ne kadar bu
baskr b{iyi.ik gapta ve biitiiniiyle tatmin edici ise de, bazr hallerde
Karahanh edebi givesine uygrrnluk giistermez ve bunun igin de kul-
larurken dikkat etmek gerekir. SCHINKEWITSCH'rn Rabgtzls
Syntax'mda (yukanya bk.) r,<n'n miiLnferit yerleri iqin baganh yo-
rumlar vardrr.
III. BdIb Ahmed Yiiknekl'nin kaleme ahnrg yeri ve tarihi he-
niiz aydrnlatrlamamrg olan "Atabetii'l - Ha}e'!* (Hakikatlerin Egi-
Si) r. %tabetii'l.Haklik, mutekarip vezninde, l2l diirtliikten mi.i-
teqekkil, islAmi, ii!,retici bir eserdir.
143
 Eser Htbetti'l - galcd"k adryla ilk defa Necib "Asrm tara.
frndan tanltlldl ve yayrmlandr: Istanbul, I. krsrm, Arap ve Uygur
yazrh metin 55 s., II. krsrm Terciime ve aErklama, 112 s., Istanbul
1334/1915. Daha sonralan, R.R. Arat tarafindan, girig (eski qah*
malar zikr cdilmiqtir), metnin transkripsiyonu (burada ddrtliikler
mrsralar haline getirilmigtir), Ti.irkiye Tiinkgesi'ne terciimesi, not-
lar, tahlili indeks ve gegitli yazmalarrn trpkrbasrmlart (1. 1444 de
Uygur yazrsryla istinsah edilen Semerkand yazmasr; 2. 1480 de Arap
ve Uygur yazrsryla istinsAh edilen Istanbul yazmasr; 3. muhtemelen
15. asnn ikinci yarrsrnda istinsAh edilmig olan arap harfli Istanbu!
yazmasr, ve difer diirt gok eksik parga) ile birlikte iglenip negredi-
linceye kadar IIstanbul 1951, 163+LXXXI+CLXXII s, (ilerde AH
olarak krsaltrlmrgtrr)1. Pek gok kimse eserle meggul otrmugtur: SB
baskrsr iqin siiylencn geyler AH iEin de gegerlidir. Bundan bagka
terciimc ver yer hatdhdrr veya sathidir. Aynca yanhg okunuglar ile
indekste bulunmayan kelime ve ekler de tesbit edilebilir.
IV. Yedi uyurlar (AEhibu'l-Kahf). 1914 yrhnda Kargi (Ozbe-
kistan) da bulunan bir Kur'6n terciimesidir
Eser, A.K. Borovkov tarafindan, transkripsiyon geklinde, agrk.
lamalar ve orijinal metnin bir sahifesinin trpkrbakrmr ile birlikte
iglendi ve ne$r edildi. Iz materlalov dlJa lstorll uzbekskogo Jazyka,
Tjurkologiqeskii Sbornik I, Moskau-Leningrad 1951, s. 73-79 (iler-
de AK olarak krsaltrlmrgtrr). Her ne kadar eser 15. yiizyrlda istin-
sah edilmig ise de Karahanh edebi givesinin dzelliklerini gdsterir.
Tarafrn'uzdan ele ahnan yazr dilinin ilk mens0r eseridir. Ne yazrk
ki incelenreci tarafrndan aqa[r yukan bugiinkil0zbek teliffuzuna
g6re okunmugtur. Ve bazr yorumlar da kabul edilebilecek lekilde
defildir.
21. Karahanhca vesikalann yazrlmrg oldulu alfabeler Uygur-
ca ve ArapEadrr. Uygur yazrsryla yazrlmrg olan bazr KarahanL Tiirk.
gesi metinleri, son devir Uygur yazr sistemi iizelliklerini gdsterir-
ler: SadAh ve sadAsrz konsonantlar rttrratsrz yazrlrrlar; k, g ve b
tefrik edilmezler; aynca diSer sesler (bunlar arasrnda i.inliiler)in
yazrhgrnda da bir kaide yoktur. Bu yazrhg gekl'inin fonetik bir anla-
mr yoktur. Ci.inkii, yeni kabul edilen, fonetik Arap alfabesiyle yazr-
lan metinler, temsil edilen sesleri aqrkga ayrrt ederler.
Arap vazrsrnrn imlA sistemi, bi,iyiik qapta btitiiniiyle, sadece
Uygur yazr sisteminin bir transliterasyonundan ibarettir: Eski Tiiik'
t4
ge Uygur yazrsrnda yazrlmayan iinlii harfler, (;burada da) yazrlmaz.-
lar. Nazal I igin ,* harfleri kullanrlrr; s sesi tiirkge ve tiirkge-
legmiq kelimelerde, kalm srradakiler de dahi ,.r ile verilir; g sesi
fe ve p sesi t ile temsil edilir; ekler goSunlukla kdkten ayrr
yazrlrr : Daha sonra,ki Orta - Asya Tiirrk givelerinde oldufu gibi; im-
lA, pski Anadolu Tiirkgesi ve Tiirkiye Ttirkgesine nazaran daha is-
tikrarh ve daha insicamhdrr. Ilk defa Karahanh Tiirkqesinde inki-
gaf etmig olan iki iinsiiz, yani 6 ve w, arap yazrsrnda, ;, ve yeni icad
edilmig ile verilmiglerdir.
-5
221. Karahardrca vokaller belki de apalr yukarr Eski Tiirkge'-
de oldufu gibidir: a, r, o,
Lr, a, e, i, d, ii.
Giiriini.ige giire, Karahanh Tiinkgesi'nde, kiik hecede bir kapah
e vardrr. lki geraekten, oldukEa katiyetle, grkarrlabilir:
1. e nin yazilrgrnda i-ii arasrnda srk srk kaymalar (fakat hig-
bir zaman insicamla yazrlan i yahut ii igin defil) vardrr.
2. $B'in bir el yazmasr (bk. BROCKELMANN, Ostttirkische
Gram,rnatlk... 59) e yi qogunlukla fethah ye ile transkriibe eder.
(Istinsah lekli mi?) Buna giire,bu alaltrrmada e muntazaman e ile
transkribe edilmigtir. Ikrq. UAJB XXIX (1957),215-223 teki makar-
leml.
222. Tiirkgede nzun iinlii meselesinin K'ye bakarak biiyi.ik
krsmryla giiziildi.iSi.inii (L. LIGETI, Les voydles longues en turc,
JA CCXXX, 1938 ve A Tiiriik hosszu maganhangzok, Maygar:
Nyelv XXXIV, 1938, 65-76) kabul etmek giiEtiir, Siinkii aynr vokal
uzunluklarr Karahanhca'nrn di[er eserlerinde de vardrr. Bu edebi 9i
venin geri kalan metinleri igin ,bu mesele hakkrnda kolay ve itiraz-
srz karar verilemez, giinkii di$er biitiin yazmalarda homen hemen
biitiin i.inlti harfleri yazrlmamr$trr. (kr$. 2l) Bunun igin bu rnese-
lenin derinli$ine aragtrnlmasrnr beklemek icab eder. Bu bakrmdan
bu aragtrmada Karahanhca'nrn uzun iinliileri gdziiniine ahnma-
ml$trr.
Baa orijin i.inltiler Eski Ti.irkge'de oldufu gibi muhafaza edil'
migtir: T.tio. "dip, ktik, esas, temelu; K., KB 1322; yary 'yeni'K, gB
414, AH;}djy",paldur 'balta, nacak' K, KB 1736; bo6uS'boya, renk,
145
 K, KB 3146, ortu'orta' K, KB 5564; [<opur-'lcopar-, dik-,grkar-' (iin damak sesli eklerle) *Il]lt-trl (art damak sesli eklerle) K;
K, KB 47- eok nadir lopar- KB 47 A; so$un'sogan' K- soSan K; JlEild"'damak sesli eklerle) 'diqi' K, KB 980, 1303-trgr (art damak
'1'aratrl- K, KB 124, AIJ- nadiren tttrii- KB l24A vs' sesli eklerle) K; yiirtt <yiiriit-D KB 454 AB - yont- [pek gok yer-
il
ijnlii Atlamasr: tutam 'tutam' de (pcy)1.
KB
-u-/-ii-2-a-/-ii:
5265<*tu,tum; tutagr'yaktn, srk' K, KB 5189 <*tututr; tiiziig-'dii- Zamirlerde teg son gekim edatr esnek bir gekilde kullanrlr, or-
ziig-, diizeltmeye vardrryl s1-' Kctiiztiq- K. ta hece di.igtiigi (bk. 3218) hallende de: andaf, (onun gibi, biiyleo
K, KB 3156, AK 74: 4; mtntiig obenim gibi' I.(B 389; muda$ "biiyle,
Unlii desigmesi: nadir: ahmla 'prens kdti,bi' K:
-a - -t-
(rlrmga K. KB 4146; a$ag'ganak, tas' K-a9rg K.
bunun gibi" K, YB 2925, AK 77:20.
gu hallerde yuvarlaklagma olur: l. Dudak iinsiialerinde ilerle-
Biiziir;me : t. lktidar geklinde: Unlii zarf fiil eki vs n- 'mul- yici yakr@ (reis:ihtiyaru KB 2984 BC
tcdir ol-' yafdrmcr fiili yan yana geldifiinde: ayu$ay 'siiyleyebile- rawrg,lca, awrgla K,KB 2984; ewi.ir- <gevir-, yoldan diindi.ir-"
cck' AII 3; KB 5656; tapnu$ay miin 'bulabilece$im' kry. 3055);yey0' K,I.(B 4216-evdr- AH 424; bgliif,. .hediyeu K-biiliik K; miin
miidl 'yiyemcdi' AH 274,bllurnldrz 'bilemez) (kr;. 3215,4). 2. Aynca ugorbao K (<mfn); miin-'*bin-o K. KB 2354 (<mtn'-); lcapuS
lklgi.i 'ikisi, her ikisi' ukapru K, KB 1768 (<kaprf); tapu$ <itaat, hizmetn K, KB 1608
Ses uyumu agafr yukan Eski Tiirkge'de olduiu gibidir. Aynr ( <taprg); yapg5 (yapr9-D K, AH-yaprt- K; Z.Jellgyigi-"tak
9ey diizlii ve yuvarlakh ekle.r icin de geEerlidir, anun-'hazrrlan-, si- benzepme oJirak: amrul- urahatla*> KB 3084 (<amnt-); ewliig
tahlan-'K, KB tz+0, AH;jdbulut'K, KB 86, AH; uh-'ulu-' @ewllg K, Kr i64; gawlug *96hretli' KB
K, KB 2779; ya$ry+-'yaklag-' K, KB 136, e6gii 'iyi' K, KB 2298 gawh! YB 2298 A; erdfimliig uerdemliu l(B 567 B - erdiimllg
2242, AH; biiri 'kurt' K, KB 461; kiigtk '6rtii, perde, giilge, stlmak' KB 567; tewltig "hileciu K (<tewltg);3..Dudak tinsiizlerin4gjgb-
K, KB 4sl;jg[JniikAfat'K, KB 4720, A}{. yici yakrn benzegme olarak: ewliiniip (nadiren) gevlen-> K I 258:1;
Tiirkce eklerinden de anlagrldrfrna giire Arapqa ve Farsqa'dan @io K, KB 3796; cuvib(cevapD,KB672
A'ya giire - cavd $B 672'ye giire,-4. O@
afunmrg kelimelerin go$u kafun damak sesleriyle telAffuz edilirler. yici ben egme olarak: ul but ii"riirlaffi
Yine de bu kahn damak sesi tagryan eklere rapmen, dikkat edilirse, AH; kii4[!-.gtister-D K, KR 666 A-kiir-
KB ve AH de incc damak sesi olarak transkribe edilmiqlerdir' Ek'
ffi6,
lerin ballantr ve baf iinliileri kendilerinden sonra gelen heceye 96-
kit- K KB 666, munu nbuduo K, $.8 107A-mum pgy; oku-
ooku-, ga$rr-> K, AH-oh- K, KB 4908, AH; iigdii *miikAfat,
re ayarlanrrlar ve netic'ede, Eski Tiinkge'de oldufu gibi diiz iinli.ile. AH -iigdt K, KB 4396, AH;_qli"kiilii- usiiriikle-l-K- siirkllii- K;
rin yanrnda dar yuvarlak iinlii de ihtiva edebilirler: sat'r-th 'satmak -
tumguk (gagaD K, KB Z7 (ktuml*); unut- <unut-D K,1(B 757A,
azminde olan' K ll 297: 16; uk'u-l 'akrl' K, AH; stl-t'g ''temiz'K, KB AH :,*t- K, KB 757, AHlWfgbgidig, karekter> K - yonk K,
675; siiz-i.in 'stjziin'KB 983 AH; tanul.rJulc'tanrkhk'K, KB 386; tlrlg'
llk'hayat' KB 976; ukug.lu! 'akrlh' K; hunarJr$'hiinerli'AH; But' SB 486t so4unda "sonunda,' K lIl 357:27 * :r/-l qekilleriyle (3.
luz 'bahtsrz, bedbaht' K, KB 49, AH; btltg'stz '9uursuz, bilgisiz' K' $ahrs iyelik eki) pgy; 6zii ukendisi, K III l2:2 - 6d pgy;
unutmug (unutmugD K | 228: 18 - qekilleriyle (krl.
AH 313) pcy; b) genig iinliilerde (1.-mt/-mt9
geligme basamalr olarak:
ilk --+-/-ii-).
I(om$u dis eti ve asrl dis sesferinin tesi'iyle 4amaksdrt'na -*/-4-> Qok nadir: k6s69 uaranr KB 1725
asbja;la$5lg-Iuggtl'big'KB 1375-brc-'big-' K; btcek'brgak' <IL"e-(arzuet-) K,AH373-: iiliig *klstmu K, KB3122 (tilii-aiileq-
K' -brqAu, br9$u9 'makas, btEak' K; islg'srcak, krzgtn' K' [(B 2408 6r .!rsrm, K, AH <Ute- uiilegtir-r K; 5. Dudak iinliile'
u rsln- '151n-, scv-' K I 2O2:3; il (iin' damak sesli eklerle) 'i9' -1119t
rinde ge@benzegme olai6F-(F- umlaut): orudaince bitki,r K,
K, $B 1297.5196, AH-rs (art damak sesli eklerle) 'b'K; siigt5- KB 5639-arut K; tolu sisabetliD AH - talu K, KB 2966, AH; yiingif
'gahgrrken dafrtmak'K II 92: 12 - II 4: 27, AH; tll *incin K,TBZS:S - ytngii K, KB 212-
-sag-'sag-'K
t46 147
 giiriili,ir: 1. Yan iinlti veya dig seslerinde
Dtzlegme quralarda Ja$Ia- uga!la-, K; koruSJln nkuriuno K; K; ereJlen- <srh-
geriteyicivakrnbenzeimJolarak:ekstff?eaJjlTffi IiI99-(<&- hatte ol-n KB 3138 buJtn *(giipleme) denilen afrh bir otp K.
sii-) "eksi[-" K, KB 973; sii0ig <miicadele, kavgao K-stiniis K; Unsiiz Defigmesi:
umrng <Lrmut> KB 5514, AH-umung K, KB 1364, AH yumrt-
"bir- 9-9: gok seyrek: 96plk osiipriintii, giip> (-96ptk
leqtir-, topla-o K, KB 3008-yumut- K; Z. Oudqkffi-lmayan K;
y"ta".a" it".t"yiS sg1i-p K-erii-K; k$ndt 0-m. seyrek: a[sug "igkili iken kavgacr, K-ahsum K; trrgat
nkendi" AK 74:3 - ) kiindii K, KB,jH;_ y69r[r .mi!'fer> KB 5359 <trrnak> - K trrmal- atlrmala-> K.
- yaguk K; yltlk "yitik, keskin, K - yltiik K; terlil cyemek masasr))
K-terkii K; trnsrn "dinsin" K II 316:10 - ----cun/-stin gekilleriy- k - b : oldukga srk: lcah cefer> - batr KB 2ZA; k"hk *hava,
giikr K, KB 80; kulkak
le pgy. T6pgrigiirl oTannya doSruu K III 25:11 - ",kulak, K - !u[el.<K; ya[rgr *giizel, iyio
eekilleriyle pqy. 3. Qif:g aiq
rak, nacliren: siiqlg-i.tatl "ti
r":I":iytg it -taru/-g$rti
k>\ KB a33-ya!9r KB 433 AB, AH;
S-b: gok seyrek: srgrt <a[lama> K-srhrt K.
KB 2812, KB 2e52 3 - viineii K.
11f:nq;l_:1l:i' i
- -s: Bazr kelimelerde ve dzellikle genig zamanrn (-mas/
-Z menfisinde:.@kiigtir
Agrk vr"rrgusuz orta hece diigmesine itfU*!gr;. a[rru uyavag, K,
-mlis) K, AH; xyatrBuz
KB'I604;;[l* f, Umfruffi KB 3lsl, /,H (<brlgr); aiouk 2)! oyalnrzo - yahpus-R; TiiffiFman *bildirem"m, s6yiey!*"*,,
uparmark, K - iirii1iik aynr anl. K; uyakalanrr, zapt ediliro IfB79l-iitniimiism[n KB 791 BC; tiigtlmiiz *ulagrlamazo AH 234
-llntir
AH (<llini.ir); ii6rilm nen iyio K, Kfi337-(<66iiriim); iitrti cbtii- {$l-ii" AH_234 BC, btlmfis *bilmE6KTT14:4, bolmas solmazrn
riio KB 1683, Alt 4iiti.irii); urgu <birbirine qarparak" KB 2293 Affiffi-ir--
( <urugu); yandru oyine, tekrar" K, KB 5034 (<yanduru).
" d (mersin
mi$i"-zr
K -r- Rotatizm, seyrek: baz$an aSacrnrn ye.
231 . Karahanh Tiirkgesi'nde bulunan iinsiizler qunlardrr: - bartan K; lste- otakip et-, ara-D K, AH ( <lzde-)
b, c,'^ g, d, f,'" g, g, h, b, j,^ k, k, l, a,"' m, D, 0, p, r, s, ;, t, v,r
2>< -trtii- (aramak, intikam almak igin aramakn K, KB 1730, AH;
[rrz okrzu K; - [rr[rrn resir krz> K; kuSa- okulu krzrp uzaklagtrr-
rv, y, z, E. mak>K-krga_K.
: ikinci clerecede ve yabancr kelimelerde
x [-n: seyrek: ilrgiik uparmako K-erniik K; otu4 (odunD. K
-
xx: yalnrz yabancr kelimelerde fr )"l otun l(B 3780, AH.

xrx: gevri yazrda dikkate ahnmadr. Unsiiz atlamasr: b>w: daha sonra belirli givelerde yerine v'ye
brrakmrg olan eski b- sesi burada w ile temsil edilir: aw ..avn K,
232..Eski Ti.irkEe'deki iinsi.izler biiviik bir ekseriyetle kendile- KB 2635;6wkii oiifkeo KB 332 - iipkii oakciEer,6,fke" K (<Obte;;
rini muhafaza etmiglerdi! ti,ikiil obi.itiin, hep, K, KB, AH; bus saw (sdz, kelime, hikAye, iino 1q, KB 1447; yar^trz okiitiin K, $B
\f,
..ryrs,5; RTEu;-ffi busuf, (pusuD ryV ZSZO, k{tiir- (uzak. 413, AH.
\ lagtrr-, gider-, K, AH;.otu0, otun .oduno K, AH; 6tL u6de-r
Bazr ,istisnalarla Eski Tiirkge'deki Kara-
K, KB 2905, bu[<a "bofan K; iigiiktiir- okrzdrr-, AH; awgr (avcl)' -d->
hanhca'da -6-:olmugtur; a6ak c?yakr K, KB 401, AH;-d- a6rn ca5rn,
K, KB 2635, sang- osapla-, sok*o K, KB 139, AH eklerde de (mu- -6-
bagka" K, KB 1633, AtI, AK 74:10; ii6 *zaman, gaBn K, KB 5689, AH;
hafaza edilmigtir) : [raraSufta "karanhfa, KB 1861, kelttir- uge- yo6- (yoy-, bozmako K, KB 2798, AH,IstisnAlar: b€dii- obiiyii-
tir-, K, AH; blrtdm (rrzun zamano K, unrtSan <unutan:r K, KB meko, K; kiid "iyi" K-kfi6 K; kiidiig <ig,r K; luduf ukuyu, K-L"-
2771, tat$u ofiat, de[er> AH 440, iipdl <iiptii> K I 163:23.
6uf K; edle- oig edin-o KB 1633 C-e6l$- KB 1633, edtk- .msy-
Belirli kelimelerde j sesinin ortaya grkrgr dikkate defer: dana gel-, meydana getir-" TB 347 A-e6lk- \B 347, edlg nmal,
148 149
 miilk; bardak, kadehu KB 2886 c,2887 BC - e6l9 $B 2886, 2887: yalSa- <!ila-> K, KB yafan nyalano K, KB 5074, AH; Ekle-
2888;
*od- nkoy-o ISB 3592C-ko6- KB 3592; edgii <iyi" 411-e6gii rin ilk sesinde de :
-fan/-gen, --Srn/-gln, --.fu/---gii.
AH; kedtm "giyim, elbise, AH - ke6tm AH, Karrgtrrma yoluyla: - y-> O: agulc.mi!'fer' 6-yagu[cK; rgla- <a[la-r K-F$a-
rr66m oerdem, K-erdim K; ta6aq nakraban KB 3237 B [adag K' K; tklii- ngigne-, bas*n K ytklii- K, rpar .koku" !(B 71 C, 311
I,(B 3237.
A-yrpar KB 7l,3ll.
Bazr
-5- ler-y- olmuqlardrr: ayru <ayrr> K;
-5-> -y-
rygii <iyi, AH; koy- okoy-n AH; key uiyi", katrn K, AH; l.cy- i tri 1412
, ,. (<*kiitgugt); nerdk uniginD K, KB 5458, AH (<nii ker*ik); ota.
xkry-, sciziinden dijn-, cay-o AH 5076; *'pk ucayma" YB 1723; .
I "hekim, K, KB 4356 ( <*oiagr); tadag .akraba" K ka8adag K;
&eylm "giyim, elbise" AH. ut (utanme" ar> AH-uwut AH; yapsa ma aiirtiiliirse) K II 172:12
-(<yapsasa
ma); l. Emir birinci teklik ve gokluk gahrs: /-V1n
0>y ve n: ayr{l <tekit edatr, K; Srlay "fakirn K, KB 3098, AH;
ftayda <nercde> K, AH; [<ayra unereyeo $B 1320, kayu unerede, na'
<-ayn/-6ytn, -llm/-hm <-alun/-6llm (bk. 32241-yrn1).
rtln K, KB 94, AH, AK 74:7; l5oy nkoyun, K, KB 1412-ton KB 1500 lkizlegrne: lkklniki,o K, lkklz (, ottuz sotuzr K. Seyrek.
v,s. "ikiz,
Giiqtigme: Qok srk defil: bodgay
Sadece , -zul-zli "buEdayn K-botday K; gam-
-z-> -s!: -nn/-nin, -zuru/aiinl $ur <qalgamu K - gagmur K; 6rgiin- <ii[ren-> IfB 465 A - dg-
. .) (S: 322411) tiqiincii gahts emir ekinde; ts-> s-: Sadece 9u kelime' riin- K, KB 465; tezgln- odbn-o K (<tezgln), yamfur cyafmurr
I .1" r suyurka- (acl-, merhamet et-r KB, 1404 ((tsuyur[ra-);
K, KB 118 A- yagmur K, KB 118,.talas {gaye} K tasal K.
-ts-> -{-: Sadece 9u kelimede : siigl- otath ol-> K' KB 2836 . Genizleg,me: n, fl ve g'nin tesiriyle b-> m-: maga ubana (bk.
"tatlt, tatlt igki,
( (sutst-) siigr$, siigiig qarap,, K,_KP 1696,49L
3218); miin sbenr (bk. 3218); meg
-tt-> --+-;gaecS.SUraaa. uSgak' .genneto K, KB ( <sogd' irEt' "ben, viicuttakie AH; meggii
r'na[); ta$-> { iua"oe aur;6;G: uqrft*u K, KB 1316, AH, "ebedi" K; meglz ubeniz, K, KB 97; mln-, miin- obin-o K, KB;
ffil?Es*-). mlg <binu K, AH; mongu[r oboncuk' K; muna- ubuna*) YB Zg4,
AH; mum obunl, (bk. 3218) mug (bun> K; muyan <sevap, hayrr ve
Unsiiz di.igmesi : . hasenet" K, KB 5295; mryr$ *brytko K <*b6'1r.

-r'''! r> A : Ig ve son seste oldukqa srk: bek nsrkr, saflam> K, KB

4843, AH, AK- btrlHK, KB
Dudaksrlagma agalrdaki gibidir: l. Ondeki yuvarlak iinlii sebe-
' 3ltZ,AH - berk K, AH; !!!f,oile" KKB
K,
er- pgy; Hgnr- ugirdir-,
biyle. Srk depil: siiwltn rsiiliin> K-siiglln K; 2. Takip eden yuvarlak
4985, AH, AK 75 3l il "i-" {inlii sebebiyle : seyrek: [rulabuz, fulawz "lider, krlavuzo K, S.B 129
'
siir-, $B 2370;Jutul- K, KB 1374,.4ll-,[curtul- K; -la/-lii - fulaguz AB 129 A; yawuk (yakrn, akrabao KB 653 AC*Ia.
eokluk eki K I zffiTo, rr 54/r 3, IrI 1dE:BT-lar/-liir pev -sa/
' guk K, KB 653.
qart eki. pqy - sar/-siir (bk. 322413).
-si Unliilerin benzegmesi: l. Sebepsiz ilerleyici sadahlaqma: al.
O :Bazt hallerde: iigiik oegek' K - iiqgiik K; e6t9 da- oaldat*o (<alta-;; andrn uordan, oradano (bk.3218) (<an-
-E-l-"e-)
onral, bardak, kadeh" K, KB 2918 - eg6fg KB 2884; keriik "gerekn trn); baldu "bal,tan K, l(B 1736 ( <baltu); emdl ugirndi, imdi'r K, KB *""
K, KB 3209, AH, AK 75: 8 - kergii- oyakrgrk al-,TeTifitl6 ol-'
ci\ r) t-r 1354, AH 1 <ernti); kiindii ukendi,r K, t<B 2988, AH ( <k?intii); ktin- u..,.
K; kulalr .J<ulako K, KB 436, 611 - [<ul]ak K (kul$ak); fakat pek dtiz"gi.indiiz"K, AH (<kiintiiz); oldur- (otur-D K.KB 1296-ol-
qofGfiil-e d e, _.E- I muhaf aza edilmi I ti r : bulla- < kart gttr-, tur- K, AK 76:30; 6ldtir- uiildiir-o K, AK 75:3, ( <iiltiir-)i ordu
bulandrr-o K, KB 1856;
-e-
ctmgiin,gi.imgdn <gimen, gayir'>) K, emgtilc (saray, hakanrn oturduSu gehir> K, KB 4834 ( <ortu); umdu q?rz\tt
remek, rzdrrap, K, KB, 1598, AH; lnqgii,lngkii, ylngkii uince" K' {B isteko K, KB 2725 (<umtu). 2. Dofrudan dofruya (sebepsiz) iler-
3l&; kaz$an- ukazan-u K, $B 1444, AH; [cs$a ukrsa' K' I,(B 5680; leyci sadasulagma: gktr "grktro K III 144: 16, $B 511; utsuB-

t50 t5t
 (iitiil-K (< utuzuk-); Bazr 6-
sesleri agafrdaki iirneklere giire f) sbyrek: [tayagu! ogiizel koku.
sadasrzlagmrg olmaltdtrlar: eril6tl oerkeklegti, K-er[t- K; r8trlar -*/*tk,-*uki-iik:gok
lu bir da! otuo srlrrgrlr, srlrrgu!
"srfrrcrk, K;
ukoyduo K, KB 3242; suStur- utti'
"giinderdiler" AK 77: 3; ko6tr g) -dam/-diim: seyrek: erdim oendem, K, $B 3101, AH;
)\ kiirt-' - suttur- K; tr6tr nengelledi" K - trt- "engelle-n K, btrtiim (uzun miiddet)o
ya6lur- oyaydlr-, l(*yattur- K; yo6tur uyoydur-' 1q - yot'
tur- K; dikkat edilmeli: afa- 461 ol-, tay at ol-> K - ataS- h) --dag/-diig: srk: Ortakhk, benzerlik ifade eder: adag uar-
K; kdrkiit- ogiizelleg-o K - kdrkn&- f; kotkr ualgak giiniillii> kadag, K, I.(B 1697; 6g&i9 (anneleri bir, babalan ayn gocuklar,
K ve kos[q l also6r[<r); K'de -$- un -l-, -t-, ve -$- dan K; kadaq "akrabao K, KB 4903; [capdaS (aynr babadan fakat ayrr
sonra sadastzlagmasr dikkat gekici: kulkak ukulak, K; [rur[ray- anneden olma gocuklara denir" K;
okur-, ger-o K; saSkay osalacalko K; yofur[ran (yorganD K. 3. i) --dr/dl, seyrek: ektndi oikinci, bagkasr, K;
sebepleyeci sadasrzlagma: iipke oakcifer, iifkeo K ( <6wke); iipdt, iipdii uilkio -du/--dii:
KB 3077,4018;
yap9an (yavganD K - yawgan K; yapgrn- (yaprStlnl-' l(*)low'
gun- K. 4. Sebepsiz gerileyici sadasrzlagma : prg- <pi9-" K - j) Sadece gu kelimede: sagdrg (sagdrg, sadrk ar.
-drg/-dtg:
brq-; pus- (plrs-D K-bus- KB 2028, AH; piirgek <pergem> K. kadagu K;
i tapgur-
5. Sebep ilerlcyici yaktn sadasrzlagma oldukqa azd:,r (tap-
k) -fu/-gu: seyrek: Benzerlik ifade eder: buyragu <Deve
Err-, ulagtrr-, teslirn s1-p t(al6p9ur- K; tutqr ukomgu, yakrn, yavrusu gibi" t(8, 6367;
daimi, srkstkn K, KB 1302-tutgr K, KB; yapgur- <yapr$tr*> K,
KB 401 d yap$ur- K, KB 401 A. 6. Sebepsiz ilerleyici sadaltlagma: l) -k/-k, Qok seyrek. Kiigiikli.ik bildirir. 96plk usiipriintiin
erinJ nnimet, bolluku K - ertng K. 7. Sebepsiz gerileyici sadalag' K;
' m)
nna : lgtonlan._ (iQ donu giy-, qama$lr giy-o K - tgtonlan- K. Seyrek: Anlamr artrk unutulmug eski gok-
-[un/-kfn:
luk: tktrgkiin ogiipheli> K; lcrrtrn (cariye, kadrn esirn K;
Tam benzegme : obqath nbenzettin K ( <o!gatdr); tiiriittl uya-
rattrD; olgangsr! nokga'maya de[ero. n) Seyrek: Ktigiikliik bildirir: kiizktyl <giizciikr
-lcrya/-kiyfl:
K; siizkiyii osijzciikp K; tuzJgrya <tuzcuk>; (Gi.izel sevgililer igin);
2. Sebcpsiz ilerleyici : tugr <yaktn, kom;u, srk srk, daima) $B
3194 * tutgr K. KB 5481' o) -lan/-liin: Soyrek: Hayvan isimlerinde: arslan *aslan,
K, AH; burslan ukaplano K; yrlan uyrlann K, KB 1297, AfI;
3ll. isiMDeru isttvt : p) Srk defil: Mana: uhem... ve hem de, ge-
-h...-h/-11...-ll:
ve vs.D yrparh biligli...ktzlii- ukokuyu ve bilgiyi giz-
a) agl-dq sey'rek: biigiig "beycefizo K; rek... gerek,
eski gokluk:
le-, KB 3ll;6tlt tlr4a$r a8rrmas (et ve trrnak aynlmazu KI177:
b) -an/-iin: seyrek : ManAsr yer yer kaybolmug t7;
eriin nerkekler, erkek, insano K, KB 1322, oflan uopullar, gocuklar,
o[ul, gocuko K, KB 1732; q) -h!/lig, -luS/-liig: Srk: Aidiyet ve birqeyle kaplan-
mrg olma ifade eder: ath$ uath" AK 74:l;
c) -a: seyrek. anag (annecik, anlayrqh kuo K; atag nbiiyiikliik
r) Srk: Soyut ve bazen somut isim
yahut yer-14/-Itk,
giisteren qocuko K;
ismi yapar,-tuk/Iiik:
a$rl+ ugerefo K; pukluk naq giizliiliik, al-
d) -sr/-91: srk: Bir i;i yapan, sahiplik, meslek, u$ra9 ifade gaklrk, rSB 4729, AH, totluk utokluk, K; KB 5317, AH; otujlu!
eder. algl .hilekir, aldattcl" KB 5231, awsr (avclD K; uodunluko K;
e) Sadece 9u kelimede: kiikgtn oktr, grio K' KB s) -m: seyrek: Unvanlarda kullanrlrr: tanm (prens ve pren-
-grn/4ln:
374 (krg. x) ses unvantr K;
-pn/gln
l\2 153
 t) kiir-, figkr-" K, $B 4892; kadgur-, laygur- "kayrr-,
-muft/miik: eokseyrek: [<aramu! ukaramuk bitkisi, K; kaygr-
u) seyrek: kiiliip ndurgun suD K; ne0 ogey, mal mtilka lan-o K; cft3;x1-p
[rarar- K, KB 5347;
-r;: AH;
K, KB 2056, otug <odun> K; h) Seyrek: rgra- <hasretten inle-o; kdkrfl-
v) seyrek: fun/lan,dan gelir: bur[an okiikre-"-ra-/-r6-:
K;
-kan/-kiin,
(put, burkan" -!an:
K, tarban okumandan,,, K; yettkiin nbi.iyiik ayr, K; i) Seyrek: semri- oss11i1'-> KB 3094;
\v) --siz, pritativ -n-/-rl-:
--srzf
-suz/-siiz: srk: (vokluk) : biligslz j) Oldukga srkr Arzu', istek ifade eder: agsa-
<cahil" K, KB, AH; kiirksi.iz <Eirki'n AFI; -sa-/-sd-:
uigtaha gel-u K; ersiik (erkege diigkiin, erkek delisio K; ban8sa-,
h) barsa- ogitmek ist*r K; kegiiriigsiik nyardrma hazrr, yardrm se-
e) -grn/-9in: Sadece gu kelimede: kiikgln ngri, krro K; (krq. vero K Il 257: 5; kellgsii-, kelsd- ugelmek iste-, K; iiliigsti-
-grn/-Stn); odlmek iete-' K; I5a$unsa- ocanr kavun igte-o; tatrgsa- <canr
)') -ra[i/-riik. srk: Mukayese, [sriinliik (stiperlatif) ve te-
kit maualatrr verir: azrak odaha az, birazcrk, KB, 4gSg, AH, e8giirtik tath iste-> K;
odaha iyi, AfI; biitiinr:ik udahzr doSru, biitiince, k)
KB 4945; teltmrek OldukEa srk: Benzerlik ifade eder: blllmsin-
*daha gok, KB 441; vaf6srzra[< ndaha vefasrz> AH; -sr-/-st-:
az, kfi,, KB
kurah ud.aha
AH; sarr$ralI "daha sarl, sarlcaD KB 5586;
1724,
"bilir giiri.in-, K; erslg <erkekEe> K, KB 3167, AH;

z) l) Seyrek: Yokluk ifade eder: baqsrra- ukel-

Seyrck: Manasr artrk terk edilmig eski gokluk: alpa$ut
-l: savagqt) leyi kayb-srra-/-srrii:
et-D rfn 4329;
nkahraman, K; tegit (prens,D K.
m) *da-/-dii-: Seyrek: alda- <aldat-u
3tz. isirvloeu FIlr-: K; tstii- -ta-/-tii-,
"iste-, takip et, ara-D K, AH; so4da- ota.kip et-D K,
KB 3423.
a) OldukEa srk: ata- oadlandrr-, K, AK 24:
4: bezii--a-/-d-:
nbcze-, si.isle-o K, KB 386, AH; n) *u-/-ii-: Oldukga srk: Olmak ifade eder: agru- ua!"n-,
b) hasta ol-u K, KB 5692;(zengin ol-n K, KB 1423; bekiit-
bayu-
Srk dcsil: ata6- <tay ol*, t(; ereS-(er-
kek ol-"-a5-/ii6-:
mur3a6-.uyorul, bunal-, K, KB ^t 2816; IlutaS- umutlu "saBlamlattrr-o K, KB 5172; taru- ndar ol-, darlag-, krz-> K,
ol-"K, KB 351; ulga6* nihtiyar ol-, K; yoka6- uyok ol-, kay- KB 488, AH; uzut- (uzat-) K,
b<ll-n (;
313. FIILDEN ISIU:
c) Oldukga seyrek: e6giir- et*, iyi bii.
yiit-, if i-ar-/Ar-:
gdr-, iyi bul-u K; kdliir- "giil ol-n"dikkat
K; tiiz5r- <diiz- Bir gok Tiirk dillerinde oldufu gibi, Karahanhca'da da, stiz di-
leg-n 6; iistiir- (yang-, inkdr ct-u K; zimi fonksiyonlarrna giire, fiilden ismin diirt gegidi vardrr:
d) -Ca-/-gii-r Seyrek; bulga- .kani;trr-, bulandrr-o 1. Indogermen dillerinde isim ve srfatlanna tekabiil eden, is-
me yakrn olanlar (nominal); donmugturlar ve artrk iiretken defil.
t
K; ot$ar- uotlat-> K;
e) -r-/-i-:
I
dirler ve difer isimler gibi yok, e'rmdz vs. ile menfi gekle so-
Oldukqa sevrek: iill- onemlen-p l(, KB l40g; -srz,
kulurlar; bunlar meselA gunlardrri (fiil gekinr
-a9, -dr, {, &man
a

l.<anr- nkana-o K; i -$a

ekidir de, bk. 4), -*ak
f ) Srk: azla- naz bul-o K, AH; e6lii- ode- -1, -rn,zaman
(giiriilen gegmip -m8,gekim
-mak, -rr1 -llgr
eki bk. 322412),
-la-/-lhi-:
per vcr--, ehemmiyet ys1-2 (; D,-1.(,
-J, -t -z
v.s.
g) eskir- ,.g5l5i-o K, AH; belg1ir- nbelir--:-, meydana 2. Apafr yukarr lndogermen dillerinde masdarlar (i) ve partl-
-r-:
Qrk-o K, {B biirkir-, bi.irkiir- nbulutlan-, biirtin-, piis-
-1080; slpler (P) gibi ci,imle kurulugunda dnemli bir rol oynayanlar (me-
154
l5-5
seld; indo-germen yan ciimlelerine gevrilebilen) iglektirler ve her ne isim: a$rm oyiikselme, grli-
-m: Oldukga srk: Soyut somut
ve
kadar gekim eki olmasalar da, buna rafmen, fiillende oldufu gibi, mao K, allm (suq> K; basrm obaskr, tazyik, $B 2348;
-ma- ile menfileri yaprhr. Bunlar gunlardrr: (P),-Ban
(I+P). (I), (P). -a*an
3. ye bir gegigi temsil eder, 3. 9a- Qok seyrek: drtmdn udam, satrh,r K;
-$n olarak
hrsta gekimli -gh -gu
kullanrlrr.
-man/-miin.
Qok srk depil: egin <strt, dal, K, KB 4774;
3.Hcm yarr isim (:2 nin fonksiyonu), hem gekimli fiil (aiin -n:
fonksiyonu) olarak kullanrlabilen: Qok srk defil: En seyrek olanr:
-mrg, -du!, -yuk, -r, -tagl. Soyut-ng, -ngu/-ngii:
isim: -ngu/-ngii
awrng <ahgma, avunmaD K, tlflng ubeddua, ithamu K,
4 Be.lki yahut muhakkak fiilden isim kijkenli oldufu halde r.SB 1610, awrngu ug{iniil eflendirilen, rneseli cariye) K; kl"l{ngii
-
(en azrndan iqlek bir lekilde), gekim eki olarak ,da kullanrlabilen. ogizli" K; sdkliingti okebap" K, oldukga seyrek sop (sonD K,
ler:
-Say - 4a
(bk. yukan), d Fsar (gart). krg:
-sa zarf fiillerden (bk. 3223) igin
-t ay- I{.8 1302, AH; usal (ihmalkfuo-!.K; iist&ig (arttrnlabilir, qolaltrla-
322412, difcrlcri igin 32242. Bnnlann biliro KB 3150; yahg nyahn, grblako K; Ba$antr iinliisii
nlan yanr (3 te zikredilen gibi) kendilerinden sonra predikat zami- golunlukla yuvarlak. Srk. Bir eylemin pasif -k/-k
sonucu: agru$ cprh
ri almalandrr: bular miin ubulurumn, buna kargrhk mfin kellp... prtr, aSrrhk, yuku K, KB 5095; artak ubozuk, bozulmugo K, AH;
oben gelipo. a5nlc uvaad, siizverme" K; Qok srk deSil. Soyut ve somut isim:
l) -a9/-ii9: Sadece qu kelimede: kiimiig ukiilde pigirilmig a6rrg naynlma, yol ayrrmro-g: K; billg nbilgi, tanrdrk'n K, KB 497, AK
ekmek" K; 77 :8 Baflantr iinliisii go[unlukla yuvarlak. Qok srk depil: So
yut ve-tzsomut isim: artut uhediyeo K, I.<B t769, LH basut (yardlm,
--dr/-di, -du/-dii: Qok srk defil: Bir eylem veya o eylemi yardrm eden, yardrmcro K, KB 3056;
-z:3159, AH. seyrek: botuz
Oldukga
yapan: eklndt uekilmigo K; iigdt umiikAfato K, KB 3100, AH; 6giin. uboEazo K, KB 2980; uguz (ucuz" K, KB
dt .it$iilmii$ olano I(; siiri.indi <si.iriilmiip olanu K, KB 5327,
Bazr modern Tiirk dillerinin aksine ve kesmii
ilc: umdrgr (umucu> K, KB 4272. - ziiliif, pergeru K, KB 5824, baglama[c
nkesme, -manbaglangtgo
-ma[s: K,
-gr/-ci l(B
Srk: Eylemin sonucu; aktif (i9lek) isim (substantiv) 2147, gibi nadir haller de giiriiniirler.
agrg-El-S:
(aclD K, AH; .erslg okahraman> KB 279, AH; batrS oderin,r
2. Oldukga srk: Bir igi adet haline getirmip olanr
K, KB 4771; bopla* obog, serbesto K, KB 1505; keglg (gegit yeri,, -a$an/-iig$rn:
ifAde eder: baragan udaima gideno K I 24:12; keltigiin udaimt ge-
K, KB 18,51; kezlg uncibet, srra, ateSD K;
lenr K I 24 z 141. sanatan odaimA sayan> AH 59;
ga/-ge: Seyrek: Eylemin sonucu; eylemin sahibi: btlge <bil-
geo K. KB 5529; [nsta okrsao K; kurt$a Oldukga srk: Eylemi yapmayr ahgkanhk haline
"eski, ihtiyar) K; yonga -San/4iin:
getiren: ii6iirgiin "hakkrnda rsrar eden, arayan) K; barSan (varanD
(aFkrn yiiriiyen atD K, KB 1428;
K; rsrrgan (rslranD K; arkaSan (arayan) AH; keqiirgiin i6l "affedici
Srk defil: iiggiik *e9ek' K; kapSak nkapako K, Tann"; dlgiin keriik "iilmek gerek" KB 3247;
-!at/-gek:
ya$ak oceviz" K,
--frn/--gin: Seyrek: Eylemin sonucu. Qoklukla elitlik haliyle
Srk defil: sonucu: biiktill "orta boylu (insan);
-l:srrtlr (at)" K, Eylemin
genig 5369, lliil "evet (beylere cevap verirken)
genigletilmig ve o zaman ekseriya zarf-fiil fonksiyonunda: kdkrtigln
ukiikreme" K; [cagfrn *kaqma] K; eattrn csatma> KB, 4399; bedil-
KB
K, KB 5668; ogul noEul, qocuk, gengo K; luzrl ukrzrlo K, AH; tiigiil gtngii <biiyiidiiEiince, KB 1650; bollrnca colduBunca> K I 59: 17;
(umut> KB 5420; tiikel *biitiin, hepo K, [<B 1260, AH; usal oihmal. bolmatrnga oolmadrkqan KB, 3857; kelm[glngH ngelmedikge" K III
k6ro K, KB 5163, AH; 33:2;

156 157
 Srk; Menfilik ekiyle de. Yapan, dikkat eden: balrgh
-gh/-glt:
.bakan, gtireno AH; ke4agmiigll 5650; to$utL
"darugmayan", FB
ndolan, dofumluu KB, 5255; ot6agh ou[rayan, ziyaret eden" K;
-gul-cu, -Ar/-gt: Qok yaygrn ve qok gegitli fonksiyonlarda:
a) Soyut isim: lsimden isim yapma eki gok
-ma[c/-miik'le
yakrn bir rnanasr vc fonksiyonu var: amp bar$usr <gitmegi, gitme-
si" K II 69:13; awrnfu (avLlnmaD
KB 3532; buSun basgu$a nhalka,
millete hakim olmak igin> KB 224; bermiigi.i niip <bir Sey verme-
meko KB 28ll;iigsii o<ivgu, dvmeo KB 1731; tabuz$u neg ubilme-
ce> K; biiri uhlu ogur (kurtun uludufu zaman) K I 136:19; gawug-
Sum l.<agan erkl nne zaman kavugacafrm ki, kavugmam ne zaman
ki, KB, 6176; yetgiisiiz bol- ebedi ol-, KB 5943;
b) -9r/-91 ile: Fail ismi: at$ugr (atrcrD AH; ba$ugr cba[la-
yrcr> KB 1477; bilmiigiigi ncahil, 2896; kiitgiigl
KB giileno
"gi.iliicii,
K; dgtingiiqi .,ijggniicii> K; l.sry$ugr uktytcto KB 2013;
c) ---gr/gt'siz fail ismi: alpaf,ut *kahraman, savatqr)' K; bulma-
$u ubulmayanu KB 3828; ermiigii atenbelr K, KB 6394; o$agu
ugrmanku K, KB 1426; tusul8u ufaydalto K3; 3l4l;
d) Soyut isim: belgi.i obelgi, iqareto K; lggii <igkin K, l(B
5441; tirtlgii <mal, miilk> KB 1344; yegi.i <yiyecekr $B 1732;
c) Alet ismi : brggu (makas, brgkr, brgako K; bittgii a,miirek-
kep" K, \8 1342; sor$u <hacamat, kan aletio K; yullsu ctrag br-
gafru K;
) kerdk ve -hk/-ltk, -luk/-liik ile: Zorunluluk ve gerekli-
f
lik: anungu ker[k uhazrrlanmak gerek" KB 1473; bergii ker6k
uvermek gerek" AK 75:8; barSul'* ugitmek zorunda ol-, K, ke6'
giiliik ogiymek zorunda ol-o KB 3734, AF{
Kon5Kak
g) keriik, olmaksrzrn: Gereklilik ve zv
-l*/-llk,-lt'k/-liik
runluluk: bar$um kellr ugitme zorundayrm, gidece$im (varacalrrn)
gelir, KB 5663; iilmligiige ye- nijlmeyecek kadar ye-, KB 4770;
iitgii yol ogeEecek yolu KB 5638; [<rldrg ersil, krlmsgu cyaprlmayaca-
!r yaptrn ise, K I74 18; yama$u ton (yamanacak elbiseu K III 36:11;
isim fonksiyonunda : egtn biitgii ton (slrtl tirtecek elbise',
h)
KB 3665; $ann toSgu ag (kann doyuracak yemeko $8, 3665;
158
i) Gelecek zaman ismi : keggii serulng ngegecek sevingu KB
5187; keleii lg <gelecek iqu KB 4925; 69gfr turur <siinecektiro {B
5324;
j )
$ahrs eki veya igareti almadan zorunluluk ifade eden, sade-
teklikle srnrrh, eekimli fiil: agrla['u begliir iidn ham
ce iiEi.incii gahrs
siizln nbeglerin hem ijzii hem de sijzii aBrrlanmah" KB 5000; al.l
bolgu ubonkiir olmahn KB 2275:
k) Iyelik ekli, gelecek zaman ifade eden gekimli fiil : sopr
bar$usr (sonunda yarayacako AH 391; iiziip k69gii mundrn okendin
buradan g6geceksino KB 1445; et iiz iilgti dbrr <viicut sonunda iile-
cek, KB 5842; sa6a teggiist (sana defecek (ulagacak)' KB 1420;
kelgii oI ugelecek" KB 1502.
3. -mrl/-mt$: Srk: lsi,m olarak: aSr bolmrg er usaygr de$er
insanu KB 4590; biitrnif bag "iyilepmig yara, K I 245: 13; eSltmts sdz
<igitilmiq siizn KB 4883; Qekimli fiil olarak : Duyulan anlamrnda:
Bizzat tecriibeykj veya bagkalarr tarafindan tesbit edilen olay r e6l
yafrgr aymrg <giizel siiylemiqo KB 4707; a6m ktgt omanug nbagkala-
n yerlegmiq, AK 78: 16.
Qok srk defil: Isim olarak: barmadu[<r (varma-
dr[r,-dul.r/-dtik:
varmamasr, K 1I,42l.8; bolduk "olduku AH; [roldut5 (iste-
nen" KB 5093; Eekimli fiil olarak sadece Suwarlar, Krpqaklar ve
OSuzlarfda kullanrlrr.
Qok seyrek: usayul.c uihmalkAr, K; siiziip s6zlii-
ytik -yulf/-ytk:
osiiziinii siiyledin KB 3711. Genig zaman partisibi:
Menfisi: -r,
Srk:-ar,/
lsim
-[r, -ur/-iir, -nr/-lr.
olarak: emgilr <acru $B 3139, yalgar -mas-/z/-miis-2.
(geveze> AH; al.rar kiiz nakar
giSzn K I1 45:27; qekimli fiil olarak: agrr miln (aclrrm, iiziiliiriimo
KB, 5637; tatrr bu.tlllm cdilim tadar" AH 27; bular miin obulurumo
K III 90: 3; miin bafmas min (varmam, gitmem> K II 65: 21;
[ranmaz oihtiyarlamaz, yaglanmaz> KB 1640, AH 306. Gelecek za-
man partisibi: srk: Isim ola-
rak: alltagr "rnahv-ta9r/-tiigt, -da9r/-dii9l: Oldukga
edeceko KB 5404; iild6gl <iilecek (olan)u K I
438: 14; Qekimli fiil olarak: budup agar aydagr uhalk ona siiyleye-
cek" K I352: l1; mtnl yettilgl "beni yedecek, KB 388.
314. FIILDEN FIIL:
a) Anlarnr kaybolmak iizere olan eski te'kit : Oldukqa
seyrek:
-6-, -y- (krt, 232): k65- ug6zle-, gdr-u K; [ro5-,
159
 .7
[<oy- .koy-"K, KB, AH (krq.lcop ugok fazla,) to6-, toy- udoy-o 3 llki iyelik ekli teklik iigiincii qahrs, tamlama halinde: elgi
K, KB 4769, AH (krq. tolr "tok)ni sinr- *say-, far' uzun oeli uzunu KB 5Q88.
zet-> KB 1443-sEul- <say-)) K; tatr- -r-/l-:otath ol-, tat ver-D K.
KB 5627, AH - tat- (tat-)); agu- uag-' K, KB 4. Bir fiilin tamamlayrcrsr olarak: yazuk kegiir- *giinahr af-
-u-/-ti-: fet-> K. II 169:5; gara Yalga keg- uKara Yalga dagrnr geg-> K
1384; iiqii- <iirt-> K, KB 5212.
III 33:2.
b) Passif:-l-; eril- ngedil-, gedik a9-" K, KB 1351, AH; 5. Agalrdaki edatlar yahn hal alrrlar: klgl ara .insanlar ara-
sugul- ugrkar- (elbise hk.)n; soyul-, gigek a9*, yiizi.il- (hay srndau K I 87:19; lran blrlii
van hk.) K, KB 4958; bulun- nbulun' K; "kan ile> K III 157:20; tiin kiin bilfl
ugece giindiiz, K I 1fi):9; tolug tgrii
s*- nbasil-1 (, $B -n-: -k-/-k-ba.
5233; gawr[<- (meghur oI-' K, KB 3080; "muhaberede, vurugma iginde"
K II 83:23; $uglar Hbl akuglar gibi, K I 483:22; yaylag tapa <yayla-
muSul.r- "bunal-, K, KB 2381. ya do$ru> K I 214:18; buz teg nbuz gibi> K I 353:16; boga iig'itur
c) Driniigliiltk: -n-: anlul- <hazrrlan-" K, AH; turun- <boEazr igino K II 290:8; kiik iiz5 ovezin ileu 1E III 131:5.

-l-: 6ktl-
udiren-o K; ogoSal-, yrfrl-o K; r*ipll- oqiiztil-, ay.
nl-n K; -k-/-k-: arsr[<- naldan-" K, KB 3529; blrlk- obir- Zamirlerde gofunlukla ilgi hali kullanrlrr.
leq-' KB 5312, AH. 32122. llgi hali
d) Miigareket (Reztprok) : Birlikte ve karqrhkh eylem: -9- I Eki
-mg/*n14, -nup/-niip'diir :
(erkeginD A,H; etntp (mem-
a6rrg- (ayns-> K; keltl- obirbiri yanlna gel-, gelig*u K, KB leketinn AK 74:2.
4167.
32123. Ytikleme hali iEin agagrdaki ekler kullanrlrr:
e) Faktitif : giikiir- ng6kttir-> AH; --dar-/
yumdar- -ar-l-iir-:
utoplat-) l. nazaran daha seyrek (bk.2) agrg(aSr,
yemefin -El-gz
-diir-: K, KB 2996; -dur-/---diir-,-tur-/ -mf-ni'ye
kiigttir- "gegir-,r iildiir- nijldi.ir-" K, AK 75: 3;.-$ar-/ K; dunyns udilnyayr" KB 3089; siiziig
"siiziio AH,
-tiir-: Seyrek: ar$ar- nyorl-u K; o6$ur- 2. e6gilnl oiyiyio K; kt$nl *kigiyi, insanlan, AK
-giir-:
,.uyandrr'-o K; to68ur- odoyur-o K; -$ur-/-gur-: ttrgiiz- (di-
--/-nt, t do!rululu,
77:26; kdntllknt adaletio KB 5U3; iiltistiirnt niiliileri,r
rilt-, AH, AK 78:20; tur$uz- udurdurr-o -taz-/giiz-:
AK 79:2 yrhr- AH.
nso[uk yap.D K; artat- (mah et-, troz-u K, KB -r-:5220; kiir'
3.
-t-:
kit-, kiirkiit- <g6ster-" K, KB 1399; to5ur- udo- -rl-lz Seyrek: lgl "igio KB 2777; kltibr "kitabr" AH.
-ur-/-iir-: ylndtir- 4. qahrs iyelik ekinden sonra: boymn uboynunu,
yur-o KB 5513; yakur- nyaklagtrr-,n K, KB 2247; oarat-
-n: ugiinci.i
K; kamugrn nhepsini, herkesio AK 74:10; tilgiistn niilmesini,
ttr-o K. KB
6075: tiltn udilini> AH. Ugi.incii gahrs iyelik ekinden sonra,
3211. QOKLUK EKI : Birkag istisna ile (kry. 311) ekseri -m-nt: oerdemini>
kadar srk deSil: iirdiimtnt K; dlnliirlnt cdinlerinir
Tiirk dillerinde oldufu gibi, Buna ra[men, herhangi -n
AK 74:8; yohm uyolunu, AH; yiiztnt <yiiziinii>
bir ek almadan da gokluk ifade -lar/-liir'dir.
eden pek gok isim vardtr: [ragan
fn +SlZ.

kiirsii anr Tiirk oe$er Tiirkler onu giirselero K I 352: 10. 32124. Yijnelme hali ekleri gunlardr:
32121. Yahn hal agafrdaki durumlarda kullanrlrr. 1: Srfat ola'
l. Umumi: Ugiincii gahrs iiyelik ekinden
-ka/-ka,
sonra, nazal -!a/-gii:.
!'ye diiniigen -n[r-/-nk-'nin zamirsel n,si ile: Aga-
rak: upa$gr ldgt ndedi,koducu kigio KB 12991' ya6a$ atr (yaya atrl K grda giisterilen fonksiyonlarl var: a) Yiin ve yaklagma bil.
I 381:5; ata tonr'ubaba elbisesi, K III 87:5; atam atr "babamrn dirir: blr erdln blr erkii "bir adamdan bir adama, AH 139;
adr, AK 78:2.
bilgiliirkii ay ubilgelere siiyler K III 158:8; kdkke yoga- ogiile
2. Eg anlamh isimlerde: yal.cn, yaglut uakraba'laro K III 23:1; grk-n K8 1002; Riimilarga tilg- <rRomahlara diig-u AK ?6:29;
el, kiin nel giin, KB 2258; me1, tawar omal, miilk" KB 5460. ugrna tei (ucuna de$-, K I 319:21.

160 l5l
f
 b) Igin a4lamrnda : aglala tergl ur- (yemek yemek igin sof- 3364; pultarnaynda ktSln uZulkarneynden sonral AK 74:3; bu kiin-
ra kur-D K II 54:2; lgkii ot ohastahk iEin ilAg" KB 3187, &i naru nbu giinden itibaren, KB 4849.
c) Bazan bulunma hali anlammda: kiid yo$a bol* ngiizri 2. --drn/'-Jln, Qok,prk. Alalrdaki
yolda ol*n K II 176:28; siizkii uh bol- osiizde yagh ol-" KB 441;
fonksiyonlarda:
-tm/-tln, -drm/--diin:
munlfa bol- ohata iginde ol-" KB 1313.
d) Bazr fiiller ycinelme hali eki alan isim alrrlar: erelke a) Aynlma, uzaklagma, gr,kma ve menge ifade eder: bus*dn
awur- okendini iyi hisset-u KB 5235; baldula kork- obaltadan
grt- (pusudan grk-o KB l38l; yoludrn kltAr- "yolurrdan uzak-
lagtrrr, gider-, KB 385.
kork-o K III 421:25; Musulm6n[<a san- omiisliiman say-r AH
326; yoktra san- oyok say-D K I68:ll; Tiigrtk?i taprn- <Tanrrya b) Bir do!rultudan itibaren: tagtrn bar- odrtanya var-r
ibadet et-r ffi 74'19. K I 435:21 soldm bak- *soldan bak-, KB 1857; yerdln gal- (yere
gal-n AH 267.
e) Bazr edatlar yiinelme hali ekli isim alrrlar: lgkii agnu uiq-
ten tinceo KB 5252; tiliiktlkii teg rdileSine giireD KB 5402; bu kfinkfl c) -den veye iginden: suwdtn kegiir- nsudan gegir-r K II
tegl <bu giine kadar, AK 77:18, 257:5; eldln kfu,- okaprdan gir-, K III 375: l8; Ayastrn oz-
oAyasn vasrtasryla geg-' AH 55.
2. Seyrek: Aynr fonksiyonda: kilziime neg eliir-
d) Bulunrna hali anlamrnda: alasr lgtln ralasr igter K l9L:23;
ogtiziime-a/-ii:
bir gey ilig-, (giiri.in-)D K I179:12; atama ofugat-cata-
srpardrn yon- okenarda yiirti-, K III 375: 18; kdd tagtrn bol-
ma benzet-" K I262:19, kdziime saSr- ogiiziime giiri.in-, K III
"giizii drgarda ol-o KB 3124; berfmdh baful
overrnede, c6metlik'
268:25; kiiltnfi tegii
"kiililne kadar, K III 237:10; tiinii o6un- cge- te cimrio AH 254.
celeyin uyan-) KB 3951.
32125. Bulunma hali eki --da/--dli, tyelik ekin-
e) Vaslta anlamrnda: trrhtrtrn lara bol- (yaptlklanndan do'
-ta/-t['dir. girer. layr kara ol-, I,(B 1338; dgdtstndln tatr- r,medhinden tath ol-,
den sonra ekle kdk veya gcivde araslna pronominal utgin-
-n eder: gof,da tatlan-r AH 27.
de, fistiinde, arasrnda, nezdinden manalarlnr ifade
nkordan I.(B 5549; bugarda gari arslam *hiddetlifinde $ard - Asla- f) Bazr fiillerden iince: sagrrattudrn tork- usagmaktan
nt> AH 52; buEunda talusr uhalk iqinde say$ degerD KB 2966. kork-o K III 331:2t (korl.r- fiilinin yiinelme hali ile kullaml-
masr igin bk. yukan).
32126. Qrkma hali a9afrdaki eklerle temsil edilir (3. gahrs iye-
likekinden sonra kiik veya giivde ile ekler araSrna pronominal c) Ban edatlarla birlikte: eudln kiirii reve giire, ever KB
girer) : -n AH 12; kamufdrn srlar .her
5453; iiliimdln 6pii oiiliimden iince,
tarafar KB 4792.
1. --da/{ii, -ts/-tti. Qok s\k defil. Apagrdaki fonksiyon-
larda : a) Aynlma, grkma ve mente ifade eder: yerdii $op- oyer- 3. -dan/--diin: Seyrek: a) Ayrtlma, gtkma, uzaklagma, menge
den kop-, (Erk-)" (K I234:l; ttlda 9r[r- *dilden grk-n K III bildirir: k$f&in abr- oinsandan sakla-r K III 250:14; kfgldiin sa'
161:4; yazu[<ta trSrn- .giinahtan srynl-, KB 1380. b) Kargrlagtrr- par- oadarndan say-o K II 188:23; Tiinrtdiin umun- nTanrrdan
ma ifade eder: [<amugda eslzr$k sherkesten daha kiitii, KB 5319; um-D K I 206:3.
luzda k'"1a16 (krttan daha krt" AH 411; gakarda tat8hg ogeker- b) Karprlagtrrma ifade eder: btltr*lmlg klgtdiin yeg "bilme'
den tath" KB 4768; c) Qrkrt menge ve asrl iEin: blrln&i blrlmlz nara- miq kiSiden iyir K III 160:7.
mrzdan biriu AK 77: I l; mlgtndii btr "binde bir> AH 2M, d) Bazr edat-
lardan ijnce: k6zlndii a6rn ogiiziinden bagkau K III 151:19; kaul- c) Bazr fiillerden iince; Tflgrldfrn kork- .Tanrrdan kork-'
mazda agnu ckatrlmadan, dtiniigten ijnceo KB l3O4; dliimdii basa K III 421:20.
riiliimden sonraD KB 5416; kelmtglgdii berti "geldi[inden beriu SB 32127. Vasrta ata$daki eklerle temsil edilir :

162 163
 l. yaygrn. Fonksiyonlart: a) uvasrtasryla, ileu: ktigtn 4. -ar/-dr: Sadece gu kelimede: yo[sar uyukarro K, AH.
-n: Qok
tut- ogiiEle (kuvvetle) tut-D K I 81:21; elgln emlii- oelle giis' 5. -r. Sadece gu kelimede : tagrrtrn odrgardan, l(B 5547,
ter-> ki Az,ZC; trhn tiig-.dille diifiimle-o K II 20:16' b) Zarf'
lar (yapar): bu trSrn obu zamanda> K III l7l:9; btrln btrtn obir 3213. Iyelik eklerinin ballantr i.inliileri gofunlukla, Eski Tiirk.
bir" kitt :oO,l0; sakrn S""-.ihtiyatla git-" KB 1283; terk ti6tin ge'de oldu[u gibi, (bk. A. von. GABAIN, Alttiirklsche Grammatlk,
kel- nhemen gel-o KB 5408; kiigln oasla" K; etrun "yava9' K; s. 97 ff) ses uyumuna tabidirler:
tiiziin ovumugak, K; lktgiin nher ikisi' KB 53ll; terkln ohemeno
1. Teklik: (Unliiden sonra) -m; (iinstzden sonra) -rm/-tm,
K, KB r331, AH 380, AH 78:7.
-um/-iim
2, -la/-lii: OldukEa seyrek Fonksiyonlan: a) ovasttasryla' 2. Teklik : -\i -vJl-ig/ -u6/-{in ,
ile, dolavrsrylau: begllk i.iznlzi yag uzun bol- obeylikle uzun iimiir' 3. Teklik : -sr/*sl, -r/-l
lii ol-' KB 405; naq[lat tegiilii- unasihatlao KB 5395; b) Zarflar
(vapar) : ttinlii iirtfln- (geceyle (geceleyin) krzrllag-u K I-251: 8; 1. Qokluk :
-mrzl-mlz/-mrn/-miia; -tmu'/-&rrdz/-
lklgiin arala yon- nikisi arastnda yiirii-n KB 4901; uguzla kdnlt- -umuz/-iimiiz
nr"rJuzi.r clogrult- (diizelt-), KB 552?; ttrlgt6 yltiik uhayatta kaybol- 2.
rnugo AH bq; *ita [<urtrl- oikinci kez kurtul-" AK 77:5; yaprla
Qokluk
-4rz/-rjlz/-nv/- rliz; -rgrz/-lqb/-
: u$uzl

nyenideno K; ara as$ tegriir arala yasr ubazan fayda bazan ,z tar -ii4iiz
getiriro KB 4926. c) bilii edatr ile beraber: tiinlii bllii ogeceleyino
3. Qokluk: *lan/-liirl (seyrek kullanrlrr).
K II 5:28. Ohalde; meselA: blrtmtz ubirimiz, AK 77:1, fakat kd5ltimiiz
<giinliimiiz> vs. Buna ralmen Harezm Tiirkgesini hatrrlatan gekil-
Esitlik eki ---9a/-95 agafrdaki fonksiyonlara sahip:
32128. ler de vardrr; BROCKELMANN, Osttiirklsche Grammatlk bir yanda
a) okadar, gibi, gtireo ufanga telLm [rl- omiirnkiin oldufu kadar lrurumuz uriit.bemiz, (KB, xtcurumuz defil) ve di$er yanda nafsum
gok krl*o K II 44:2; yaoanga bol: "fil gibi ol-" KB 2820; ttlflkgii unefsimu KB 3636 B gibi haller zikreder; (birinci gahrs teklipin du-
tur- (diledi$ine giire dur-o KB 5706. b) <yerine> anlamrnda: 6kiiz dak iinsiiziinden sonra luvarlaklagmasr). Geriye kalan bilgi igin,
ada}lbolgrnga buza$r bagr bolsa, yeg udkiiz ayafr olrnak yerine, <Harezm Tiirkgesi, makalesine (8.222) ve BROCKELMANN'a (ay-
buzafr bagr olmak daha iyi oKI59:18.o c) Yiin: kanga (nereye) K; nl eser S l5). bakrlmahdrr. Fakat bu gekiller, muhtemelen, miisten-
solga kal- usoldan gel-o KB 1392. d) Kahplagmrg: baria uhep> K,
sihlerindirler.
KB 5197.
3214. Mukayese igin yer yer kullanrlrr (bk. 311),
32129. Yiin bildirme hali ekleri aqafrdaki gekildedirler: -ra!r/-rtik
ekseriya yalnrzca grkma hali eki (bk. 32126) kAfi gelir. gakarda ta.
tr$hg KB 4768. Ustiinliik derecesi yer yer ep ile giisterilir. e4 altrn
1. Qok srk: yafr$aru klrtg $ur- udiigmana kirig
uen altu. KB 137, bk.331.
kur-n -$aru/*$6rii:
K II 83:22; Tiigrtgiirii tapfrn itt€F (Tannya tapmma giirevi
ni yerine getir-n K III 251:11; yo[raru kop- oyukan grk-' KB 3215. 1. Asrl sayrlar Eski Tiirkqe'de oldufu gibi. Yalmz iu
s678. noktalara dikkat etmek gerek: eH, ekkl, lld <iki" K, 68 5249, AH;
yetl, yettf oyedi* K, KB 2797; mlry ubinr, seksdn oseksenn K; to[rson
2.-ru/-rii: Sevrek ve kahplaqmrg: berii oberiu K; kerti ogeri>
K; keqrii ogenig" KB 2022, AH 412- "doksan" K.
2. Sra sayt srfatlan:
3' -ra/-r6: Oldukqa stk: tagra grk- odrgart gtk*u KI424:7; a) -ndr/-ndl. Sadece gunlarda : eklndl, lHndl oikinciu K.
tiiprii (ur-) "dibe kov-o K II 280; 101. Kahplagmrg: lgrfl "iginde'
K, KB, AH. b) -ng ile: bldng ubrincio K; eklng, lklng "ikinci" K, KB
16,1 165

)
132, AH, AK 76:8; iigting *iigiinciir K, $B 267, AH,AK76:8; tdrtlng, tanga: [canga bar- (nereye var-> K 174:17, KB 5202, AH 386.
-lrayda:
tiirtting udijrdiinciio K, KB 2M\ AK 76:8. [randa: [anda erdlg cnerede idin, K I 418:23; ftayda siin
.neredesin, K III 17315; kanr: oflum !am? *o$lum neredeo K III
c) -ngr/-ngl: eklngl, lklnc-l oikinci, KB 1452; iigiingl <iigiin' 237:5. [<am eng el? osakin memleket nerede?, KB 5499;
cilo KB 2326; be+lngl abegincio KB 2062. bat+at ]anr?.
chaki'kat nerede' AH 381. [<ayu: kayu nep? ehangi 9ey?, K I 3l:14.
d )-lan9/-Iiing: Seyrek : elslldng, lktliing, ekliing lklling, o ikin.
[ayu 19? nhangr ig?o KB 5560; iigiir ttl [ayu? .O!er dil hani?u AH
cio.KB l32A; tiirtliing odiirdiinciiu AH 34 B. 235; $ayu dln? .[6pgi din?o AK 74:7.
e) -rlang/-tliing: Seyrek: tiirtlliing udtirdiincii" A,H 348, C. c) Diiniigliiltik zamiri : kiindii, kiindt: okendin K, SB 2988, AH,
f) Seyrek: tiirtlliingt <dijrdiincii> AH 34. AK 74:3; 6z <kendi, bizzat" K, KB 3178, AH.
-rlangr/-ilingl:
3. Uleqtirme sayrlarr: ile: blriir ubirer" AH 361; d) Belirsizlik zamirleri : kayu, [rayusr: obazr, bazrsr, LSB 1737,
mlqiir obinero AH 382. -ar/-&ir 5243; ktm ersii akimseD KB 3108, AK ?9:1.
4. Bcraberlik: *atu/-iigii, -8u/-gfi, 4un/ e) Nisbet zamiri : Qok seyrek: klln: bu s6z, tlm siin aydrg
---gtin: Blriigii uher biri" KB-agun/-dgun,
4202; ek[gii, *egii uher ikisiu "bu sdz ki, sen siiyledino KB 3355.
KB 331 B, AK 79:4; ektgii, lktgii oher ikisi" KB 32ll; ekflgiln, lke
Zamirlerin ilgi halleri r : eok seyrek de
giin oher ikisio KB 331 A; eklgtin, lHgiin nher ikisi, KB 1263;iigbCfi -q/-t4l-ul/-ii4
oher iigiin KB 1669; AK 78:26; iigegiin "her iigii' KB 1664; beteCu -mp/-nlp, ile tegkil edilir: btartS 6z lrcqt obizim ak-
rabalarrrnrzo -nup/-nii0
K I 46:4; bldS al$rmuz oibizim talebimizn K | 341:22;
oher beiin AK78:27.
blzlp kelgiimiiz ubizim gelmemiz, KB 4835.
3;217. Son gekim edatlan igin krq. ismin halleri E 32121-32119.
Zamirrleri'n iyelik eki halleri fakat, gokluk
3218. Zamirler: $ahts, igaret, soru, diiniigliili.ik ve belirsizlik ekleri ve iiz'den sonra yer yer 4/- -nl/-ni, -r/-1,
ile ifade edilir. Bazllannda
zamirleri var: iinlii defigmesi olur: mlni <benir KB 393, AH; msnl abenir AK 25:
a) $ahrs ve iqaret zamirleri : m6n u'ben' K, KB, AH, AK 75 : 25; slnt.seniu KB 4719, AH; siinl <seni' AK 74:4; a.nl (onuD K, KB
25; siin osen,, K, KB, AH, AK 77:3; ol (o, K, KB, AH, AK 74:l; blz 5576, AH; onu (onu,' K; blant obizir K, I.(R 4931, lK75:2; stzlgrnt
obiz, K, KB, AK 74:7; slz usiz" K, KB, AK; sldiir usizleru AK 75:16; usizi> AK 75:17; olarm (onlarlD AK 78:8; olan! <onlarr> KB 5034;
olar.onlar, K, KB 4836, AH, AK 76:18; anlar *onlaru AH 206 A, B, anlan *onlann AK 78:24; anlarm nonlano AK 74:4; bunr nbunuo
AK 75:l; bu obu, K, KB 337, AH, AK 74:2; bular obunlarr K, KB K; mum ubunuo KB 282, AH, AK 77:26; bularnr obunlarr, KB 5559.
276, AK 75:5. AK:75:6; bulan$ *bunlarru KB 2929; ktnnl *kimi, K, KB 1761; kt-
rnl nkimi> KB 3155; nenl "neyin KB 1495; ilal ukendi" t(B 3091;
b) Soru zamirleri: kim ukim" K, KB 3108, AH; ne <neD K, KB iiziig ukendisinio KB 5434; dziiUnt okendiniu KB 1462.
3382, AH; ne ter .ne der, K II 28713; ne [glur une kilar (yapar)o
AH 108. Bazr zarflar da buraya dahil: ne96: lroy sam negfl ukoyun Yiinelme hali zamirlerde, kijkiin sonundaki ile
sayrsr ne kadaro K III. 157:16. nemii: nem6 e6gti ktS ol onasrl iyi iinli.isii -!/-k
birlikte art damak genizsisine diiniigtiikleri; kiik -n'nin -yahut kiik
insan oo K III 214:18; negiik: negiik kagmadrp onigin kagmadrn, deSigikli$i f ydnelme hali eki *ka/-kli ile tegkil edilir. Ek bazen
KI79:20. neliik, nellk, nel6k: neliik ajar blltgtlm (neye onu tanr' ile ortaya gtkar: rnagar yiiw-
",bana teghizat olarak ver-r K III
drmo K III 188:19; ya$srn nellk se'!ver? <di.igmanrnr neye sever))
-r
172:12; maga dastiir ber- ubana izin ver-, AK 75:16; sagar yarar-
K III 385:6 neliik kerlgtl4 cneye tartrstrn, K1370:12.9unlan da krg' (sana yarai-" KB 3088; sa0a teg- nsana ulaq-r KB 1380; a0arbl-
[cagan: [ragan keldln? .ne zaman geldinn K I 403:10; kagan loIS bo tl- aona yaz-D KB 3185; apa [<ul bol- uona kul ol-, KB 1376; blz-
Iur? nne zaman (nasrl) doyaru KB 5334, [rah : Seyrek [rah: [urtilur kli ya$ bol- nbize diigman ol-u AK 7:19; olarla ayt- uonlara.siil-n
onasrl kurtnlur?r K II 234:5; {cah keldlp? (nasll geldin?' KB 5685. AK 78:12; anlarlra ber- oonlara ver-D AK ?5:10; mu0ar e$Sii lql-

t66 167
obuna iyilik yap-o L(B 5319; mupa mu[ur men ubuna mukrrrtm
(inanryorunr)" AH l0; bularka ber- ubunlara ver-> AK 75:7'
Bulunma hali, ya bulunma hali ekinin ilgi haline eklen'mesiyle
yahut da aynr ekin zamir kiikiine eklenmesiyle ifade edilir: mi'
,rtpd" b"r nLcnde varo KB 4864; siinigde turur usendediru $B 5244;
anrgda bol- nonda ol- oKB 2888; llmtlde bol- nkimde ol-u KB
2006; minde trn- nbende dinlen-o K I 529:6; slnde tur- usende'
diro KB 5279, AH 175; anda oltur- oorada otur-) AK 76:30; mun'
da yok uburada yoko K III 143:26.
Qrkma hali agalrdaki bigimlerde ifade edilir;
l. ckinin ilgi haline eklenmesiyle;
-dal-dii
Z. -drn/--din ekinin ilgi haline eklenmesiyle;
3. -da/--dii ekinin zamir ktikiine eklenmesiyle;
4. -chn/-din ekinin zamir kiikiine eklenmesiyle:-miintpdii
iistiin <benden iistiin> KB 3150; mfinlgdtn kiitiir- obenden gii'
tiir-o KB 1466; mlnde siiz iirt- obenden siiz 6rt-, (gizle-)' KB
5615; mindin kol- obenden iste-> K II 25:14. Zamir ktikiinde ve'
ya ilgi halindc nadiren andan yara- "ondan uzak'
la;-o K III 422:10; -dan/-diin:
munuftan basa obundan sonraD KB 388 A'
cdilir ve oldukga seyrek giiriiliir. Egit-
Vasrta hali
-n ile temsil
lik hali ekinden sonra da gelebilir: miinin yawTa- nbenim vasltam'
la kuwetlen-, K III 278:12; anln tiikel bol- nonun igin kAmil
ol-o KB 4787; angan [rodu ber- uiiylece koyu ver-' KB 4928'
Egitlik hali gok srk de$ildir: ansa ay- (onun gibi (biiylece)
siil,le-u K I 88:22; anga lglii- uiiyle yap-n KB 419; angan [rodu
ber- .onrrn gibi (b<iyle) koyu ver-' KB 4928; bu munga "bu ka-
dar' KB 5381.
3?lg. Bildirme eki (ccvheri fiil) gimdiki zamanda gahts zami''
riyle verilir:
l. Teklik: miin: ririn sapa ban$h miin usana geliyorum (gel-
mek i.izer:evinr)u K ll 57:24; miin iik 6[n "ben oyum> KB 5120;
mukrr m[n "ikrar edivorumo AH 10.
2. Teklik : kim siin? nkimsin?, K I 353:2; bu6unka baqr slin
.milletin baprsru, KB 1436; sin artak sen (sen mahvolmugsuno AH
395. turur ile tekid edilir: s?in ganc bulmrg turur sen obir hazine
bulmu$sun senn AK 77:15.
168
l
3. Teklik ve gokluk: l. ol: kiin ol aJunuE yarut$an ugtinegtir
III 52:16; yolt ol uo yokturn KB 518; k6rkliig-.
diinyayr aydrnlatann K
ol uo giizeldir, AH 34t. 2. turur: osuflu$ ,turur obenzeo KB 4941i
kiinl siiz turur udofru sijzdiiru AH 155; atrg ne turur uadrn'iiedir"
AK 78:l; 3. eriir: Qok seyrek: ya$r eriir ndiigrnandtrD K III 385:5;
eslzkii eriir <kiitiiler igindir,. KB 5279; balasrz eriir ubekAspdrr"
AH 193.4. Eksiz (bir gey gtisterilmeden) ttibiim altun udibim altrn-
dano K I 52:10; yazulrum iikiig "gi.inahrm goktur, $B 396.
l. Qokluk: .:1ns -mlz: Bayat kullarrmtz <Tann kullartyu,
KB 3749; blr [cag klgtliirmtz "bir kag kigileriz" AK 77:16.
2. Qokluk : slz: s,lzlflr ktmliir sld6r usizler kimlersiniz" AK
75:13.
3. Qokluk: : Bazen gekimli fiillerde de: otm dgiirti
bllmtisiiliir n ategi -lar/-liir
siindiiremeseleru AK 7 6:12.
Yiiklem isminde olumsuzluk ernrds/z ile ifade edilir: r9r ermfis
"igi deSil, K I 526:21; bulsu ermiiz obulunacak defil' KB 5149.
Yi.iklem olarak kullanrlabilen di$er isimler: bar: yer bdr nyer
varo AH 201.2. yolc: glr yok.yap yok" K I323:17;3.Iceriik: taprsr
kerflk uuymasr 'eveti' gereko K III 216:19
Ashnda ol- manasrna gelen bol- fiili; burada srk stk er- ve
tur- (i-) manasrnda tevsik edilmiqtir: kiigiil ktmtq lcah bolsa
yolg, grgay uefer kimin giinlii fakir ise> K III 239:1; k6nt bol- odo[-
ru ol- (i-), KB 1747; Srz bol- upahah ol- (i-)o AH 480.
3221. Cevheri fiilin (kopula) gimdiki zamanr (bk. 3219) pek
gok zamanrn gekiminde yi.iklem belirleyicisi olarak ig giiriir :
bular mfln ubulurumo K III 90:3 vs. Miinhasrran gegmig zaman ve
nadir hallerde garta (bk. 322412 ve 32242) gahrs igareti olarak iye-
Iik ekleri gelir.
3222. Isim fiiller igin bk. 313 ve (Sekimli fiil olarak kullanr-
lrEr iein) 32242.
3223. Karahanhca'da aqafrdaki zarf fiiller tesbit edilmigtir:
l. *a/-d
a) Yardrmcr fiillerle tasviri durumlarr ifade eder: terii btl-
otoplr,ya bil-" $B 1285; uka bar* (anlamaya galtg-u KB 1708;
t69
baka kiir- 9ah9-" KB 4721, AH 99; yrla tut- (engel.
*bakmaya dur-, siirekli giit-r AH 350. b) tep .tdeyip, ile direkt yahut diigii-
le-, AI{ 135. tur* fiili ile bir nevi si.ireklilik tetkil edilir : aka niilen ifade bildirir (krg. teyii): tiikdl btlsii tep <herqeyi bilsin di-
tur- oaka dur-, siirekli ak-o K I77:7; siizi tur- usiize dur-, yeu AH 80; rbu tigtir tghdei tururmrzr tep (bu malara iginde duru-
siirekli si.iz-, KB 5504; arta tur- qarta dur-, siirekli art-" AH ruz deyipu AK76:32.
404.
4. Seyrek: Eklendifi fiil kendisinden sonra ge-
b) Eklcndifi fiilleri zarf yapar : [<opa adng- okoparak -pan/-p6n:
len gekimli fiilin eylemine giire iincelik ifade eder: keltpiin tiipriiS-
(yiikselerck) ayrlg-D K I 234:l; ev[ lgle- uacele ederek yap-o
"gelip sinirlen-, heyecanlan-" K II 204:16; yatrpan ber- <yatrp
KB 5217. Tekrar edilir: Eok seyrek: tama tama kiil bol- odamla- ver-D AH 276.
ya darnlaya gi-il ol-" K III 360:10; aga, a6ra tut- (agarak ve ayr- 5. Sadece K'de: anlamrn-
rarak tut-o KB 1722; u!ra, srnayu bah- (anlayarak ve srnayarak -ma5rp/-miiflp:
da: e8giiltik kiirmn8tp alun grkar "iyilik-rnadan/-mii&in
gtirmeden diinyayr terk
bak*' AH 99. ederu K I 42026; tiipldnrii6lp btgmiis
"iilqmeden biqmezu K I 427:6:
2.*u/-n yal.rrn, yaluk kiirmii8lp megl kdrlir ohrsrm akrabayr giirmcden, malr
miilkii giiriirr K III 23:1.
a) Yalchrnct fiillcrle tasviri durum ifade eder: yaranu bll--
(yrrrarln bil*, K I394: 19; kiilii ber- 6. : KB ve
"geli ver-n KB l7l5; u6u AHide: -matr/-mlitl, -madr/-mddl, -madrn/-m[dtn
anlamrnda: tapnumadr <hizmet edeme-
bar- ouyn.rarya galtq-o KB 5446; yatu kal- <yata kal-> KB 1363;
iigii bll- odfc bil-u AFI 45. tur- yardrmcr fiili ile bir nevi siirekli- den" KB-madan/meden
1353 B; ayur u[<r4adrn odtipiinmeden siiyleru AH 119.
lik, devamlrhk tegkil edilir: tigrtinii tur- <iisrene dur-, siirekli ii$- 7. -$atr/-giili, jaht/l,iillr-: a) iein mana-
ren-> KB b) Eklendifi fiilleri zarf yapan ayu tutuz- <sdyle
3169. -mek/-mak
srnda: yazrda[o siiwlln iidtirgiilt eurdiikl tataSu te$rn- uovadaki siilii-
yerek cmr et-, yaz,->> KB 2335; sat$ayu yorr- (gaprazlayarak yii- nii aramak bulmak igin evdeki tavu[u kagrr-, K I 447:6; tapu$ krl-
rii--" KB 5709. Tekrarlanrr; Qok seyrek; satulayu sa$ragrp 6t- "ge- Sah bar- utapr krlmak .igin var-o KB 3214; iildiirg?itl BaSd hI-
vezelik edcrek, crvrldayarak iit-' K III 194:l6i yazlu sewnii, kiile niildiirmeye kast et-> AK 75:2; turgurgalrr togurrna- uyapmadan
aylt- (yayrlarak, sevinerek, giilerek siiyle-> KB 5073; u!ca, srna5ru doyurma-, K II 177:9. (krq 32214) ile genigletil-
bak- uclligiinerek, srnayarak bak-" AH 99. -rak/-rlk ile genigletil- -mat/-miit
mig: kiilgtiltmet hkiiiiir ngelmek igin kendini toplarn K I 144:10;
mig: Qok sevrek: bi.itriirek ayrt- utasdik ederek siiyle-" KB 507; utgalunat ogragur uyenmek igin ufragrr, K I l7O :2. b) Sadece
yetriirAk ayrt- otamamlayarak s6yle*o KB 507. c) Fiil leklinde fa:. K'de (-mak i.izere ol-n anlammda: tuq$ah kat- ndurmak
kat isim fonksiyonunda: seyrek: kiirii arma- obakmaktan, giir- iizere kal-" K 122:20; yag [<ur ahr (er-) "yay kurmak iizere
mektei yorulma-u K | 149:2; saga tegdl emgiik kiilii ham baru uge- ol-, K Il 177:9 c) nberi" anlamrnda: sana tuggah miin
lip gitmekten sana yorgunluk geldi) KB 4872. d) teyii udiyerek, di- ta[c kegmiiz ay (sana -eli/-ah
tesadiif edeli, daha bir ay geqmedi" KB 5685:
yen dirckt vcya diiqiiniilen ifade bildirilir (krl. tep): 'ertiir' teyii se Dakyflnfrs Mallk keqgdlt tkl, tig yiiz artul.r bolmrg turrr
"Dakyanus
rlngil ugegecek diyc sabr et> K III 233:t.5; 'ktinl, teyti btlsiinl ktgl- Melik geqeli, iki iiq yiiz (yrl)dan fazla olmugtur, AK 77:17.
liir .kigilerdo$ru diye bilsino AH 165. e)
-layu/-liiyii:
nGibi ka-
8. Sadece er- qi-2 yardrmcr fiili ile uken, anla-
daru anlarnrnda: ognlayu yiizkii ba[- ohrrsrz gibi ytize bak-u K I
mtnda:-!an/-kiin:
btltgstz tlrlg erltfln atr 6ltig acahil diri iken adr 6'lii" AH 96.
102:13; arslanlayu kiikrii- oarslan gibi kiikre-'r K I 142:16; bdrllt-
yi.i- nkttrt gitri, K I 189;1. zarf fiili igin bk. 313.
-rnga
a) Eklendi$i fiil, zaman bakrmrndan gekimli fiile nazaran 322411. Emir: l. Teklik. barayrn
3. -ayrn/-iiyln, -yrn,/-yln:
iincelik-p:
(vara]nmD KB 4943; beziiytn nbezeyeyimu AH 43.
eder: bugup [cag tiig- okurp kag qat-o KB 4756.
ifaclc
tur-- vardrrncr fiili ile bir nevi sijreklilik tegkil edilir: blltp tur- 2. Teklik. a) Srrf taban: tllii udileu K II 8:14; yafma oyaklag-
"bilip clur-, siirekli bil-" K III 233:16; kii8tip tur- "giidilp ma, S.B 1297.-a/-6 iinlemi ile: ay, a9a ustiyle agn KB 2956; e6gii

170 t7t
[<rla "iyilik yap" AH 333 b) Biraz seyrek: boynama$rl K II 66:16; sewlng eksiimiigiiy, siiziim tutsa sdn usiiziiimii tutsan.
-trl/-gil:
"mafrurlanma" K III 377:13; ba[ca kiirgrl ubak, giir> KB 4721; sevinq eksilmeyecek) KB 1340; sanimu ayutay sazd bu ttllm? sbu di-
iiti.ingll (taprn, dua etn AH 4l; bar$rl li (sana) yara;rr bir iivgi.i siiyleyebilecek mi?, AH 3; agar bllsiilar, si'
"varo AK 74:4.
teklik ve qokluk a)
3. kewllsiin agevgesin, zayrflasrnn
nl tafln solca iildiirgiiyliir ye kdndii 6z kdftrlikliinpii kiiwiirgdyliir
-sun/-siin:KB 1373; anlar
K II l3:14; armasun <aldatmasrn'
oeSer, seni tagla iildiireceklerini yahut kendi kAfirliklerini kabul etti-
[<or[.masun (on- receklerini bilselero AK 78:7; bergiiliir iiziin am4 kiizipii ukendilerini
lar korkmasrn (lar)o AK 78:13. b) Sadece KB ve AH'da:
-su/-sii:
ktitiirsii <gdti-irsiin, KB 3371; iigretsi.iler onun gdziine verecekler" K III l4:2; bu 5nfi, tlleldj tiikll !r[a
"ciEretsinler" KB 5554; mfln obiiti.in arzularrnr tamamryla yapacafrm> KB 4956; negii btlgii
bilsii .bilsin" AH 80; kalsu nkalsrno AH 70. c) Sa-
-sum/-siinl: telwEi btlig kadnm?' odeli bilgi kadrini ne bilecek?o gB 473; btztm
dcce KB'de: tusunl (tutsun> KB 1498; urutmasunr (unutmasln>
kiipli.imiiz 6ldt bolla bu kiin nbizim gdnli.imiiz belki bugiin iilmii>
KB 5666.
ola (olacak)', KB 4913.
l. Qokluk. egriillm usaraltm, kuga-
t:rlrmu -ahm/-iillm,
K Il l3:11; -hm/-lim:
kiiriiltm ogtirelim" KB 4924. $art,
-sa/-s5,
seyrek olarak da,
-sar/-siir'le
ifade edilir. Ihti-
rnal ve gart gekil olarak ayrrt edilmezler. Seyrek olarak zaman bil-
2. Qoktuk. sezlnmiiq (sezinmeyin, K I 419: dirir. $ahrs ekleri, zamir mengelidir. Nadir hallerde iyelik eki kul-
-1, -llar/-pliir:
l0; tutu4lar (tutuntrz> KB 4867. lantltr. E[er gahis esas ciimlenin fiilinde zikr edilmiq ise, gart yan
ci.imlesinde tekrar edilmeyebiiir. $art ,olarak: muru tlliimiisfl sdn,
322112. Gegmiq zaman: $ahrs igaretiolarak iyelik ek-
ayru ne keriik? ubunu istemezsen, bagka ne gerek?D K I 126:2; ihti-
leri alrr: grkardrm -tl*d:
oErkardrmo AH 473; kiirdiip ugiirdiinu {B 5053:
kemlgti oattro AK 74:8; bardrmrz nvardrko KI327:14.
mal olarak: agrlda oglalr togsa, an[rda otr 6nir ualrlda o$ak doga.
-mat/-m6t cak olsa, ankta otu yetigir> K | 65:22. Zaman bildirir: eltg turdr
ile genigletilrniq: kewlldlmiit "zayrfladr, K I 397:8; yawaldrmat uya-
vagladro K I 397:.7; yuwaldrmat oyuvarlandrn K I 397:6.
ersi, ar3a agtr k6z uhakan kalktrpr zaman, ona giiziinii agtr> KB
1644.
Kr9. BROCKELMANN (bilhassa l. Ekl. eki igin), q. 183. Nadi-
32243/4. Zarf-fiil+bildirme eki iizerine kurulmug gekimli fiil
ren $artta da iyelik bildiren bildirme ekleri kullantlrr, bk. 32242.
gekilleri Karahanhca'da yoktur; yardrmcr fiiller vs. den bahsetme-
32242. A9a[rdaki isim-fiiller (bk. 313), zamir kijkenli bildir- ye yer darhgr manidir, krp. 3223.
me ekleri alrrlar, gok kere gekimli fiile yakrndrrlar ve biiylece de
zaman bildirirler : 331. EDATLAR: isimlerde ve diper bi.ittin gekimli fiillerde,
soru edatr kullanrlmamr;sa, soru eki eklenir, hem de
-mu/-mii (sen
-Su 2811 (sadece :3.aymagu
(gereklilik) usiiylenmemesi gerek, siiylenmeye- vurgulanmak istenen kelimeye: sdn unadr9mu? kabul ettin
cek>.KB lahrs) mi?u K III 256:20; yi siinmti fahr siin yi miinmii tlrlg? <sen mi ya-
hut ben mi diri (hayatta) kalacafrm?" KB 4726; sanannu e6lz kum?
-mrg
I): aymlg usiiylemig> KB 4707;
o(gegmig zaman
gibi yrgrlmrg kum sayrlabilir mi?o AH 60.
"tepe
(geqmil zaman ll): bk. K I60 ff. BROCKELMANN 5.202;
-dul, Artrk, esneklegmig (eklelmiS?), tekit edatlarr: l. ma/mii: negii
(gegmig zaman III) : siizliiyiik osdyledi" KB 3711; mii uhsa une kadar da ulusa, KB 1371. 2. oh/6k: bargrl o!< ugit ar-
-yuk trk" K I37:11.3. ta!g: yert ta[q a$Iak uyeri de rssrzo K.I 468:8.
(genig zaman bularmiin nbulurumo K II 90:3;
-'r Unlem edatlarr : 1. ay: ay oSul "ay o!'ulo KI74:17;2. aya: Sey-
ngclccek zaman I) : aydagr osijyleyecek, K I 352:11;
-tagr rek: aya kiiCIU tiiz uey giinli.i dopru (ey iyi kalpli)' KB 1713; 3. ete
(gelecek zaman II) - bk. BROCKELMANN bHg ua bey" 1E3 5174:4. y6: ya rang l6lsl (ya acr sahibi (acr veren)"
-gay -fa tergdy (o para toplayacak,S
184 krq. alafrdaki drnekler: ol yarma[< AH 464.

172 t73
 Gcjsterrmecdatlarr: munu, munu[a: munu barur miin *igte gidi
.yoruffr> KB 1446; bu erdl munu[<r rpiintp btlmtglm obu idi igte be.
nim bildigim' KB 4860. 2. ug: ug mundag k'l uigte bunun gibi yap'
K I36:19. akar kiiziim u9 te4iz naflayan gii'zlerim ifte (bak) denizp
K Il 45:27.
ihtinral bildiren cdatlar: l. erlng: ol keldi erlng <o belki geldio
K I 132:14,2. erkl: QoE"unlukla soru ciimlelerinde: ol kelirmii erkl?
no gelir mi ki?" K I 129:ll.
Ijstiinliik bildiren edart : ep: eg altrn oen altta olann KB 137.
332. Baflar: 1. Srralayrcr baflar. Difer biitiin Tiirk dillerin-
dc oldu[u gibi, K4rahanlrca'da da Eok kere ,srralayrcr ba[lar kulla-
nrlmaz. KLrllanrlanlardan biiyiik bir krsmr ise yabancl mengelidir:
a) azu: i.iziirn yegil azu l..afun yegll nilziim ye yahut kavun yeo K I
88:15; tilkiimii togdr azu biirlmii? .tilki mi do[dr yahutkurtmu?r
K1429:16. b) birl?i, btlii: ii6tiikblrlii ay (zaman ve ay (zaman ile
ay)" K 182:l:l; ta$ btrlii yer uda$ ve yer (diinya) (da$ ile yer)o
KII 77:21; hunar birlii davlat uhiiner ve devlet> AH 443; maltk bir-
lii burlan nnrclik ve buda, AK 74:6. c) ham: [alu ham baru ukal-
mak ve gitmek igin, KB 4872; 'Acamham "Arap r.Acem ve Arabr
AII 126;cl ) tal.rr: kiikriir tahr magragur oki.ikrer ve giirlerlerD K III 398
27 . e) vat Sllm va zdhid ualim ve zahidn AH 401. f ) yd: s6kiigmii tell.
miik yd tigdt k?iltr? usijvme mi Eok yoksa iivme mi ilk? KB 3100; dt
rangsiz kiigiir ba[t yn ku+ teg ugar ogecikmeden mi geger baht yahut
ku9 gibi mi uqar) Atl 224. g) ker?ik... kerii: keriik !cul, keriik biig ba.
nr kiilgtisiiz ugelmeden ya bey ya kul gidern KB 4996. $art ile: keriik
ersii oldur, keriik,tur iiri.i <gerek otur, gerek kalk" KB 4006.
2. Diizenleyici baplar, Tiirkgeye temelden yabanctdtrlar. Bu
tip ciimleler, Karahanhca'da, yabancr dillerin tesiri altrnda ve soru
edatlanndan meydana gelen baflardan tegekkiil ettiler. $art ciim-
lesinin bagrna gelir : a) apa1 : Seyrek : $art ciimlelerinin
bagrna gc'lir : apap barsa s[n ne$er gidersenn K I 134: 12;
apap kelmiisii "e[er gelmesen KB 3159 vs. b) klm: Ekseriya yan
ciimlelcr-in bagrna gelir: ol mellkke aytdrlar, klm ol el btigt iirdl uo
hakana scivlediler, kim o memleketin beyi idi, AK 77:19; negii, Hm
bardr ersii nne kadar kim gitti iseo AK 77:7 c) kagan: Ekseriyegart
ile: [<aqan barsa siin (vardrgrn zaman] K I403:13; lragan ekel" te
sfl one zaman 'gel' deseo KB 5019. d) katr: $art ciirnlelerinin bagrna
gelir: $arga kah bllsn muprn nkarga srktnttsrnt bilse, K I 425:18;
174
tah eksiise oeksilirse" KB 2053. e) kancar $art ile: [tanga barsa,
yarpuz utru kliliir (ne zaman gitse, kargtstna karpuz geliro K III
40: l; kanqa barsa bagr ureis nereye gitse" KB 5202. f) lranda:
Seyrek: Yan ciimlelerin bagtna gelir: [<anda tiiger, [<a6nl (nereye
diigerse oraya yerleg" K III 69:2.
34. Baska dillerden ahnmrg kelime ve scizler: Karahanir Tiirk-
gesi yabancr kelime ve siizler bakrmrndan zengin defildir. Eski
Tiirkqede var olan yabancr kelimelerden bagka, bazr arapga vc
farsqa kelimeler dc' vardrr. Bunlardan goSu vazrhglanna (bilhassa
uygur yazrsryla yazllmrg olanlarda) r'e aldrklan tiirkqe eklere gijre,
(bk 222) hem tiirkEeve uymug, hem de bagka manalar kazanmtglar'
drr. Yeni kavramlar giiphesiz, tiirkqc kelimc ve tcr;killcrle dile geti'
rilmiqlerdir.
l. Uzak do$u dillerin'den altnan kelimeler: aJun ndtinya,
alem> K, KB 417, AH (<so[d. zvrn); bibll butmul "biber bitkisio
K, ( <skr. ptppala); bor ogaiap' K, KB 339 ( <ortafarga bor); bur-
[an ubuda, put> K, KB 5486, AK 74:6 ( <91. xb'luet + ban); bu$r
ssadaka> sin. pu-sht); kann g ubiitiin, hep" K, KB 2853, AH (belki
orta fars. h-'g); [<argr nsaray, K, KB 4834 (<kugaca kergiye): sart
<tiiccar> K, KB 3002 (<skr. s6rtha okervanr); suy (sug, giinah'
(<Ein.tsul); tamu ucehennemo K, KB 3656. (<soEd. tmw); ugma$,
ugtma[< (cennet) K KB 63 ( <soEd. 'wgtm'x); iijiik uharf' K ( <Sin.
x&'leg).
Arapga ve Farsgadan ahnmrg kelimeler : acal utjli.imo AH ( <ar.
acal oiiliim saati>); "6llm nbilgin' KB 5.551 (ar. %lim); alur uahr"
K, KB 5369 ((fars. 6!ur, dlvar); arsu; erzft <arn), istek" KB 752'
752A (fars. entr); "-anlz saziz, sevgili, KB 2853 (1ar.'azlz); cavdb.
cuv6b <cevap" KB 672 den sonra, 672A dan sonra, AH(<ar.cawib);
culEb ugiillab, giil su.yuu KB 2904 ( <ar. cul5b <fars. giilab); daru.
toru (ilee,, KB 524/.,5244 A (<fars. darfi); davlat, tavlat udevleto
$B 589, 598 A, AH (<ar. daulat);du"6, tuva ndua, KB 75,75A,
459 A (<ar.du%); duny6, tunya <diinyan KB 81,81 A (<ar'dun'
ye); giitiif ugiil" K8.5639 (<fars. gdeb .eiil suyu); gdr <mezarr
gukur, KB 1405 ( <fars. Bdr); hava oheva vii heveso KB 5472 (ar.
hawi); kud5m (hangi) AH ( (fars. kud6m); musulmen "miislii'
man'r gB 4991, AH, AK (<fars. musulmin);nagllrat "nasihato I.(B
5395 (<ar. nagll.rat); 'iiniiir aiimiir> AH (<ar. 'umr); krymat (kry'
met, KB 472 (<ar, klmat); pand uiiSiito KB 5158, AH (<fars.
175
pand); (zamanD AH (<fars. r6zgdr); su'il, suvil usoru" SB larlar. Burada, hayvan isimlerinin kAh siiryanice, kAh siiryanice ve
-859'du., rdzgdr Ti.irkge yazrldr$r 12 yrhk hayvan takvimi,bahis konusudur. Kitabele-
.oi.u,869 A'dan sonra (<ar' su"il); 9d'ir, gEyrr <;air> $B
412, 412 A ( <ar. Ed'ir); gukur ugiiki.iro KB 3114 <ar'gukr):
( te'vdtu' rin Eolunda gok kere sadece snn tarih (hayvan takvimi) verilmigtir.
<tevazlr> AH ( <ar. tawadu"); "u[bd oukba" KB 3087 (<ar' "r*be); 13. yiizyrl ile 14. yiizyrhn ilk yansrnr kapsarlar. Agalr yukarr 610 kita-

y6d oyad. AH ( <fars. ydd; ynr't (yardrm> YB 1474, AH (fars' yf,rl)' be Syrisch-Nestorianische Grablnschriften aus SemlrJetschle, St. Pe-
tersburg 1890'da CHWOLSON tarafindan terciime edildi, iglen-
4. Metinler. Dlvdn lulat at-Tiirk (B. ATALAY neqri) di ve negr edildi (ilerde I). TiirkEe malzeme iqin de RADLOFF'un
I 119:2-6
yardimlarr istendi. Aynr kitabeler, Neue Folge 1897 (ilerde II) pek-
linde negredildi. i9 Mofolistanrn tarrm bdlgesinde orta Ea$a ait
Tiirliig gegiik Yarrldr, daha bunlara benzer nestorian mezarlarr bulunur.
bargrn ya6rm kndldt;
Aynr Eapta olmamakla beraber, gevrede de biiyle kitabeler tesbit
rrgma[< yert kiiriildl, cdilcbilir. Bunlar, tarihi bilgilcrimizc gdrc Ccngiz irnparatorlufun-
tumlu$ Yana kelgiisiiz.. da tjnemli bir rol oynamr$ olan hristiyan Ongiit Tiirklcrine Aittir.
Tiirlti ctcek agrldr, ler. Mezar taglarrnrn isbat ettili gibi, bunlar bir Ti.irk kavmi idiler.
Bu mezar taglanndan bazrlan, siiryani yazrsr ve Tiirk diliyle kalc.
Barqrn hahsr YaYrldl, me ahnmrg kitabelerdir. Ne yazrk ki heniiz negredilememiglerdir ve
Cennet Yeri giiriildi'i, dolayrsryla kesin bir bilgimiz yoktur. $imdiye kadar, aralarrndan
sadece Bu !uwra...nip ol *'bu mezar..;nln'dtr> sijzlerinden ibaret
Sofu$un artrk geleceli Yok (soguk tekrar gelmeYecek).
olan beg tanesi ele ahndr. SAEKI, the T6hd Gakuho, no: 9 (Tokio
TII 25:21- 22 Tegm?i evlt r9[ta, kiiriip turSrl ala; 1939)fda ve GRONBECH, Turkisch inscrip,tion from inner Mongolla,
Manumenta Serica IV (1.939/40), 305-308'de (ilerde 0). Her ne ka-
26:l-2 Qakmak gakrp ews[ [rah, u8rnur yula' dar, biitiin kitabeler aynr basit bir ciimleyi ihtiva etse de, gahrs
nBir ige aceleyle baglamadan iince dur, bak; eler bir isimlerinin iglenmesi ve neqri Tiirk Anthroponymie'si y6niinden bii-
kimse Eakmak Eakarken acele ederse, rgtk hemen sijner'
yiik iinem tagrr.
22. Semireg'e ve Ongiit kitabelerinin, mahdut malzemesi ve
hatah alfabesi, konugulan dil hakkrnda kesin bilgiler edinmemizi
-EK- engeller. Mahdut malzeme ve ya bizi yer yer giig durumlarla kar-
9r kargrya brraksa da, kitabelerimizin vokal durumu (varh&) muh-
Semireg'e ve Ongiit Tiirkleri kitabeleri ternelen Karahanhca'nrnki gibidir. Bundan dolayr Karahanhca'da
gegen yiiz olduSu gibi eski iinliilerin muhafaza edildi$i kabul edilmiqtir. O
Semireq'e (Do[u Tiirkistan'da yedi su) biilgesinde' halde: rt nktipek" I 138.97.(137):2 ve kapah e: bes obe;, [ 138.89
yrtrrr-it ir,.i yurrrrrrd-u, taglarrnrn biiyiik bir krsmr hagla ve bazila' da
grka.ldr' Kitabele-
(119):2; El oyurt" (erkek adr) II 45.243:6, (kadrn adr) I 50.172 (189
il;; y;r;sryla techiz edilmig iki mezar ortaya
a): 4; s1- s!-p I 139.28 (125): 4; sew- (sev-> (kadrn adlarm.
r*"t.g* Eok kere gok az siiryanice kelime ihtiva eden' Tiirkge ke'
alnmtg' da) II 25.102; yetmtg oyetmig" I140.34, (193).
tim"l"ite ktrr$rk, fasih olmayan bir siiryani diliyle kaleme
trr. Aynca birkag Tiirkqe kitabe vardrr' Yuvarlaklagma Karahanhca'ya giire daha ileridir ve agafrdaki
gekillerdedir:
Bu kitabeler Tiirk kdkenli Nestorian mezhebindeki hristiyan-
lara aittir. Yer yer tarihlendirilmiglerdir. uzerlerinde tarih bulunan
l.Kendisinden 6nce gelen dudak iinsiiziinden dolayr: bu ara-
da ba$lantr i.inli.isii: sewiig usevgilin (kadrn adr) II 25.102.
titot"t"r, hemen hemen selguklar ga$rndan sonraki tarihle ba;-
177
t76
 2. Dudak iinliilerinde ilerleyici benzegme olarak : bugu *dilen- (XKI) : 5; $opuzgr "kopuz galan, kopuzcu, II 19.69:8. c)
cir II 20. 74:10. Dudak iinliilerinde gerileyici benzegme olarak: yer Hayvan isimlerinde, yer yer insan isimlerinde de kullamhr:
-lan/
ttlngii "yer, diinya" I 140.484 (39): 5(yertlngii-yertiingl I 141.48s:10.
-liin:
Arslan uarslanu (erkek adr) I 18.75 (102): 5; yrlan-rlan "yrlan" I
23. Semireg'e ve Ongtit kitabeleri'nde iinsiiz varhfr Karahanlt- 59.28 (180): 4, (erkek adr) II 39.203/1 92.52 (147): 4, d)
ca'dan biraz defigiktir. Burada, Karahanhca'da da sadece yabancr -llg, Bir peye sahip, bir peyle yi.iklii anlamrnda; -\E/
qahrs
-lut/-liig:
adlarrnda da; l.rutluS ukutlu, mesut> I 141.48s: 4, 7, (erkek adr) I
kelirnelerde g6riilen, J, c, f ve v iinsiizleri tesbit edilememigtir. Yazr'
18,75 (102): 5, (kadrn adr) I 52.1%:7; all.oghg nmukaddes, takdis
da kargrh$r olmamasrna ra[men 5 ve b seslerinin mevcut oldulrr
edilmign I 141.48s (XXII): 7. e)
tahmin edilebilir.
13.41. f)
-m: kadrn iinvanr: tanm: II
soyut isim: musurmarhk "miisliimanhk> I
Qok eskiden var olan iinstzler bazan muhafaza edilmiglerdir: -l*/-llk: Ttiziin: nhogn (kadrn adr) I 28.97, (179) : 3.
140.44: 10. g)
Bu[a (erkek ismi) I 93.532:6; takaku utavukn I 14044:3. -n:ki.igiiltme krztrna
"bo[ao h)
-hna/-klnfi: "kiigiiciik, sevimli krzu (kadrn
4 genlzsisi Karahanhca'da oldufu gibi b-ye gerileyici olarak adr) I 61.31 (69): 4.i) Yokluk: Sansrz (sayrsrzD (ei}ek
tesir eder: mdni.i uebedio I l4l.48s:11, (erkek adr) I23.81 (157)' adr) II 19.70. j) -stz/42:
Beraberlik, ortakhk: Elt[9, <yurttaq,
(kadrn adr) II 47.258 mlp obino t 139.21 (150): 3. hemgerin (erkek -ta9/=t[9:
adr) I 139.28 (125): 8.
Unsi-iz diigmesi : l. Z. $utu[< <kurtulmug> (kadrn adr) Isimden fiil: Yalntz 6zel isimlerde: Bagak
(kadrn adr) II 38.-a-/-ii-:
"bagako
ll 21,7g, (erkek -r->
adr) II 48.280<[urtul- ukurtul-D. 2' y-] A;il 200; Beriik ubezek" (kadrn adr) II 141.298; BezHk
o,bezeko (kadrn adr) II 49.289: $utag nkutlu> (erkek adr) I 139.21
cyrlo II 23.911: l-yrl I 139.11r:3; tlan nytlano l7O'4q (140): 4 -lt'
lan I 59.28r (180):4. (150) :8.
Unsiiz defiqmesi: l. 9-9: ttirk$ii otiirkEe> I 138.97 (137)22- Fiilden isim: a) asli isim: t. *t/*S: Eylemin sonucu anf
tiirkq5 1139.21 (150): 5; Cak.EaE, zamanD ($utga[r'ta'mutlu 9a[': <art, temizr I l4l.48r (XXII) : 11:'-12; sewiig osevgili, sevgio (kadrn
erkek adr) | 56.27 (120):6 -cak I 141'48s (XXII) ;16.2.4- -22 adr) II 25.102; urut <rtohum, hubu,batu (erkek adr) II 25.105.
Seu{nz (seviED (kadrn adr) II 32.141.3' z-r (Rhotazismus): ber$k (kadrn adr) II 13.44, II
i -ta/--gliz Eylemin sonucu: Bllgd "bilge>
28, l2l; tuz-Bolga ogiizel, gilzel olacak olanu (kadrn adr) ll 23.94.
obezeko (kadrn adr) II 47.258 -Beziik II 21.98.4.
Eurrnan .miisli-imann I 140.,14.10 <musulmin.
-r- -l-: mu' soyut isim : biitgiirgiigl <yetigtirici, elitici" I 138.48s
-gu/-gti.
(XXII) : 5. 4. ogrl nopulu II 45.243: 6; qSlan uoplan, I 139.21
Dolavlr ilerleyici tonsuzlaqma: srg$an (slgan, fareo I l39.1lr (150) : 9. 5 -l: Srfat olarak: [ulma yaaS nkrhnmry gtinah,
(160) :3 <srggan; tawrgl.ran (tavgan> I68'38r (122):6,I89.5010 (30):
Il 20.74:9. 6.-ma/mii: (saylsrz> (erkek adr) II 19.70; Tolun
4<tawtg$an. nay" (kadrn adr) -n: IIsansuz
35.172.J.-112,
"tolu-
Soyut is'im: servlnz
Dolaysrz ilerleyici tonsuzlagma: [ropuz ukopuzu II 19.68:8([o -ngu/-ngii:
cseving> kadrn adr) lI32.l4l; yerttingii,yertitngt (yer, dtnya:'I I 140.
buz. 48r S (39): 5, I l4l.48s (XXII): 5-6, 10 8.-k/-k Bylemin edilgen so-
Unsiiz gegigi Karahanltca'da oldu[u gi,bi: 1' b>w: [cuvrra ome- nucu: bagaft ubagaku (kadrn adr) II38.200; Beriik ubezeku (kadrn
zaro I 139.21 (150):7,0; sewlnz (sevinq> (kadrn adl) II 32.141 ve adr) II 47.258; beziik ukadrn adr, II 24. 98; yaa$ *gi.inahp II 20. 74:10.
Sewtig usevgilin (kadrn adr) II 25.102; tawrg[ran (tav$an)) I 89.50'5 9. soyut isim: a$rg nalkrg, kutlamao I 141. 48s (XXII): 7; I.(u-
(30) :4.2. d>6 (?): ku6uz (orta ya$h kadtno (kadrn adr) II 47.254; tag-9.
"kutluu (erkek adr) I 139.21 (150): 8; sakq csaygl, hesap, tak-
u6 oinek, stfrru II 2020.74 5.3. ff)y: [<oy nkoyuno 172.42 (61): a' a' tiru II 21.7 6: 2. 10.- kdz o,giizo I 138. 97 (137 ) : a; kopu" ukopuz"
II 19.69:8; gu6uz -zt
<orta yaqh, olgun kadrnn (kadrn adr) II 47.254.
fi)n: 161ztrna ,iktigiiciik sevimli kuo I 61, 31 (69): a.
-[ona/-ktnii: b) Parttstpler (isim ve gekimli fiil) l. iulc/-dtik: tofdu$
31. lsimden lsim: a) -anl-iin: o$lan uo$lan' I 139.21 (150):
g. b) ovapan, sahip olan ve meqgul olan>: ba99r n!4, li odo$duko (erkek adr) II 42.235.2. Ad olarak: barmrg
-cr/-ql kiin ovardrfr (itldiifi.i) giinr I l4l,48s-mr;/-mt;:
(XXII):6; Biitmlgninanmtt,
der> I 140.484 (39) :6; biitgergtgt oe$itici, yetigtiriciD I 138.48r

178 179
(clkck acfi) II
32.143. Anlatrlan veya duyulan gegmig zaman anla- Vastta hali aga[rdaki eklerle temsil edilir: l. uile, anlamrn-
-n:
da: analarrn oanalanyla, I 141.48s (XXII) :9.2.-lal-lii:
nrrnda gekimli fiil olarak: kiizt erimiq ugdzii erimigo I 138.97 (137)4. birlii<ile>
fiil olarak: turur "-dur'. son gekim edatrnda kahplaq;mr;;: I 14l.48s (XXII): 12.
3.
-ur/-iir: lur- fiilindc aekimli Eqitlik hali eki ogcire, gibi,
Fiilclcn liil. a) Kalrplarqrnrq sal.si (say$, sayr, hesapo dil adlan": sa[ugga (sayrca,
1 141.485 (XXII): 1 b)
-[-:
ile pasif: sal<rl- niyileg-, srhhatli hesaba gijreu I 139 -qa/-gii
(125): 2; Tiirkge otiirkqeo I139.21 (150):5.
-l-
ol-, I 98.VII (l-58): 3; Oldukqa kahplagmrg: l..tnl- nkrnl- (or' Ugi.incii Sahrs iyelik eki, di[er Tiirk dillerinde oldufu gibi, iin.
du) v.s., I 1.10.34, (193):6. c) ile faktitif: biitgtirgt'
-r/-i ve iinlii ile bitenlerden sonra
siizle biten isimlerden sonra
gi oyctiEtirici, efitici, I 138.48s -8ar-/-giir-
(XXII) : 5. Aga$rdaki fonksiycxlara sahip: l. llgi halinde tamlana.
-sr/-si'dir.
nr ifade eder. ilgi hal eki ile: Ay,ta!m6 l.<rzr oAy Tagin krzr, I 98. VII
321. Qokluk ile ifade edilir: atalar natalaro I 141'485
(XXII): 12; Eaklar -lar/-liir
nga$lar, I 141'48s (XXII): 10. (158): l; Ay tagnrn of,h cAy Tag'rn olluo I 138.89 (ll9): 5. Belirsiz
halle birlegir: Eltiiq ogh .Elte; o[lu, II 45.243:6; Tegln Beg oglr
Yalril lrirl rr;a[rtlaki ()rrl<siyonlat'lvla tcsbit cclilrnis;tir: l' Tatn-
f <'l'cgirr Rcg oflr" I 140.34, (193): 4; bars yrh npars yrlr' I 138.89
lanan ivclik cki ahnrgsa, ilgi hali durumunda: Yuntuz Beg btitgiirgii' (l19): 3; srg[<an yrh oslgan yrho I 139.llj (160):3.2.Iyelikanla-
qisi uYtrrrtuz Bcg'in cfiticisi" I 141.48: (XXtI):4-5; Kiil Tegln Beg mtnda: baggrsr obagr, lideri" I 80.48r (39) : 6; yazrlr ogiinahr, I 20.
o$h "Ki.il TEGiN Be!'in o[lr-r, I 140.34, (193):34.2.Aqrklayrcr ola- 74:10.3. Yiikseltici anlamrnda: yetmlg seklz yagr n78 yergrndao I 140.
lak : Aleksandros San sal.<rg oAleksandros takvimine g'6re (kelt 342 (193): 5-6; yrh nyth, I 13897 (137):2.
ga[r), lI 2l .76: 1'2. Sayrlar: l. Srra sayrlarr: Birlegik srra sayrlarl, ki.iqiik sayrlartn
ilgi hali eki -nr1/ni1'dir: Aqa[rdaki fonksiyonlara sahip : biiyiiklere eklenmesiyle ifade edilir: mig altr yiiz ytglrml bir (1621)
I. ilgi hali clurumlarrnda tamlayrcr olarak: ASdrnrp 22 kiin nAdar | 139.21 (150): 3-4; otuz lkt o32, II 23.9\; l; s[ksiin nsekseno ikin-
avrnln 22. giinti' I 139.11. (160): 4; Ay Ta$"rnrp [<rzr oAy Tag'tn ktzto ci hecede yuvarlak olmayan (cliiz) iinlii ile giiriiliir: I 138.89 (119):
I vII (158): 1.2. turur ve ol, ile birlikte cevheri fiil olmaksrzrn
gg. 2-3.2. ile bir beraberlik sayrsr: iigfigi.i "her iigii' I 140.
yiiklem olarak : Bamtanrg turur oBamta'nrndrr, Bamta'ya aittir" 44 10.
-afii/-.e5tt
It ZO, Z+,S; ...mp ol (...nrndrr, -e/-a aittirD O; Eltel o$hnrg uEl- Belirsiz hal alan iki son qekim edatr: birlii, 'i"i: atalar blrlfl "ata-
teq oflurrtrn, Elteg ofluna aittiro lI 45.243:6. lar ile, I l4l.48s (XXII): 12; izii... oiizre...u II 45.243:3.
yiinclnrc hali eki Ugiincii
lahrs iyclik ekindcn son-
ra
-$a/-gii:
Aga$rdaki fonksiyonlarda: l. Yijn ve yaklagma: me5ii
Srfat olarak kullanrlan igaret zamiri bu: bu [<uwra ubu nrezaro
-ga/-iii: lI O nOntigliiltik zamiri tiz okendi, I 141.485 (XXII): 10.
45.243:2,
qaklarga bar- nebediycte var-o I 141.48s (XXII) : 11.2. nigino an' Erkek adr olarak da kullanrlmrgtrr: Oz IL22 8z.
lamrnda: yazr-[(rga ugiinahr igin" II 20'74: 10'3. ogdre" anlamtnda :

Aleksandros Kantra nAleksandrr Han'a gdre, yani kelt galrna Ugiincti gahrs bildirme, Scmireg'e kitabelerinde turur, Ongiit
giireo I 139.21 (150): l. 4. anlamtnda: rlka otuz lkl '32 yt- kitabelerinde oI ile yaprhr: Bu [ruwra... turur uBu mezar....
hnda" II 23.91:1.
-de/-da nrndrr", I 139. 21(150):7-9. Bu [<uwra.. -nrg ol nbu melar ... nln-
drr, 6. -ru4
Br-rlunma hali eki: *ta/-tii'dir: 3' gahrs iyelik ekinden sonra
girer: oiginde, nezdinden anlamr- 322. zarf fiili: Kendisinden sonra gelen Eekimli fiilden, za-
isinrle ck zrrasrna zamirsel -p
-n-
nr vc|ir: Musurmantr[<ta nmtisliimanhkta" I 140'44:10; yagrnta (ya'
man bakrmrndan bir ijncelik ifade eder: keglp bar- (gegip var-,
I 140.34, (193): 6.
(git-)" I 140 48r (39): 6; titiip bar- (gegip var- (git*)' I 141.48r
$rnclao (XXII): 10.
Avnlma hali eki ile temsil edilir: <ayrrlma> ifade
-drn/-dtn
ecler: yerti.ingi.i/idin kee-/iit- ndiinvadan git-, giig-o I 141'48s Istek gereklilik - emir'in iigiinci.i teklik gahsr apa[rdaki
(XXII): 6; 10. (XXII): eklerle ifade edilir: 1. bolsun <olsuno lI 20.74.9, 10,
12. -sun/siin:
t81
r80
falsun nkalsuro I l4l.48s (XXII) : 12-2. -zrl-d; barzr *varstno
I141.48: (XXII): 11.3. bolzu uolsun' I138.89 (119):8.4.
-zufziz
uolsunu lI
-zunf-zinii bolzun 45.243:7.
Geqmigzaman: nidi" I 139.11! (160): 4, 5; tildl
niildii, I l39.llr -dl-t:erdi
(160): 5;l 140.444 t0; l.trrrltr ukrrrldt; Il40.34t
(193):6.
34. Ahntr malzeme : l. Eski Tiirkqeden ahnmrg malzeme: bugu
.saclaka; 6 veya 10 erdernden biri' II 20.74:10; Buyan uiyilik, saa'
det, kutn (erkck adr) II 22'32; lu oejderha" I 555.27:3.
2. Siiryaniceden: Amln namin, I 140.48c Q9): 7; kaga upapaz,
rirhiyr" I 139.28 (125): 8; kuwra (mezar, kabiro 11 45.243:3'
Farqa'dan: iSdr .Ay takvimine gcire 9' ay> I 139'll: (160)4;
3.
Musurman omiisliimann I140.44t10;96h oqah, (erkek adr) I21.78:42
y[6 "yad, anrD I l39.llr(160):ll.
4- Yunanca'dan: Aleksandros nlskender" I 139'21 (150): l.
4. METIN.
(D. CHWOLSON; Syrlsch'Nestorlanlsche Grablnschrlften
l4l, Nr. 48s (XXII).
SemlrJetsehle, St. P6tersburg 1890. s.
Aleksandros [<an sal.crg mip altr yiiz [nr[c seklz erdl; tiirkge yrl
u5 [<utlug Tiimiin Begl Yuntuz Beg biitgiirgiigtst Miimrtg Ka+a Beg'
bu yertiinqiidin kegip, barmrq ktini. Sutlu$ alkrsl$ bolsun. It{arl
Yu[ranan, Marya analann iiz bu yertiingidin iitiip, kegtp barzr mepii
galrtar, ang $la Kuia, irrS Yona atalar birlii [<alsun Amln, amln!
Kutlu Tiimen Beg'i Yuntuz Beg c[iticisi (lalasr?) Miimrig [ft'
ga Beg'in bu di.in-'-adan gtigiip gittifi giin Aleksandros takvimine gii'
re 1648 (M. 1337), Tiirk takvimine gtire srfrr yrh idi. Kutlu olsun'
Mzrri Johann:r ve Marya analarrt ile birlikte bu diinyadan geEip gi'
dip cbedi zanlana erigsin ve mukaddes $la Kaga ve mukaddes Yuna
atalarr ile (beratrer) kalsrn. Amin, Amin!
182
HAREZM TURK9ESI
JANOS ECKMANN
l. 13. yi.iryrldan itibaren, Harezm ve Sir derya'nrn agafr ke-
siminde krsmen ofuz (tilrkmen) ve krpgak yerli afizlarlnln tesiri
altrnda Karahanhca'dan tegekkiil eden, Orta Asya Tiirkgesi (Dolrr
orta Tiirkqesi) edebiyat dilinin inkigaf merhalesine Harezm Tiirk
gesi adrnr veriyoruz. Karahanhca'dan belli bagh aynhklar agafrda-
ki gibi bazr ses depigikliklerinde gtiri.iltir: srk srk kiik hecede (krl.
22) iiden I (e?) ye gegi$, dudak iinsiiziinden sonra b,a$lantr iinlii-
aus siiniin yuvarlaklagmasr (krg 22), d\den moydana gelmi$ 6 nin srk
srk y'ye dtini.igi.i (krg. 23), sonra: 4/< yiikleme hali ehinin ve
Sahrs zamirlerinin gekiminde miinllde, miinlpdtn, mitntpslz vs. gibi
gekillerinin bulunmaytgt, giirlilen gegmig zaman 1. gokluk eekimin
de --drmrz/-dlmlz aleyhine eklerinin yaygrnlagmasr
-duk/--diik
-gum/-g"- turur
(krs.322412), --tum/giim yahut ile gelecek
zarnan teskili (krg. 322412) vs. Harezm Tiinkgesi'nin belirli bir
,givenin adr (ipreti) olarak doluda da kullanrlmrg oldugu, Nev6llnin
Meciltgii'n - nefe'is'inin bir yerinde dile gelen Hdrezrnli bilgin Hii-
seyin Hareami'nin megnevl ve g.iglde-i Biinde'ye Harezm Tiirk-
gesi ile (H,Erlzmlga tiirh tfl{bile bir tefsir yazdrpr (kry. A.K. BOROV-
KOV Aliger Navoi, MosKau-Leningrad 1946, s. 104) ibaresindeki
ifadesinden aydrnlarur. Harezm Tiirkgesi edebiyat dili'nin altrn
9a$, sadece Harezan ve Sir Derya'nrn a9a[r yiiresinde de[il, Altrn
Ordu'nun diler kiiltiir merkezlerinde, her geyden iince bag gehir
Sariy'da da kullanrldr[r 14. yiizyrla rastlar. Mamafih bu (harezm
tiirkeesi) bir birlik tegkil etmez. Harezm Tiirkgesinde eski ve yeni
gekillerle, a!,rz iizellikleri yan yanadr. Bu dil merhalesi, Timurlu.
lar devrinde, yerini kendisinden grkmrg olan Qafatayca'ya brrak-
mak tizere siiniip, gitmiptir.
183
 Harezrn Sir Derya'ntn denizc diikiildtilii biilge ile birlikte, da-
ha Mofol devrinden dnce, Kdg$ar'rn yantnda ikinci bir edebiyat
nlerkezi olarak ijnemli bir rol oynuyordu. Tiirk Dili burada gittik
qe onemli bir yer ahyordu. Muhammed b. Kays, son Harezmgah
Celdleddin (f 1231) adrna TIBYAN AL-LUGAT AT-TURKI-
"AL,4 LiSAN AL-KANKLT adh heniiz elimize geEmemiq olan, Krp-
gakqa Kaplr givesiyle bir lfrgat yazdr, (bk. FUAD KOPRULU, fUrt
dilt ve edebiyatr hakkrnda aragtrrmalar, lstanbul 1934, s. 155-161)'
Uzun zammn siyasi agrdan da Altrn Ordu'ya baph olan Harezm ve
Sir Derya'nrn agafr yatafr, deferlerini Altrn Ordu devresinde de
rnuhafaza ettiler. Moiol akrnlarr burada, IslAmi Tiirk edebiyatrnrn
inki5afrnr nzrrn siirc dr,rrduramadr. 13.-yiizyrhn sonlartna do[ru Ha-
rczm ve Sir Dcr-ya'ntn agerfr yata$rncla kiilti.ir hayatrnrn yeniden can-
landr[rnr gdri-ivclruz; 14. yiizyrlda bunlara Sardy ve Ktrtm da ekle-
nirler. Birqok bilgin, qair, yazar ve sarlatgr Harezm'dcn batr ki.iltiir
rncrkczi Quqi irnparatorlu[una gelip, harezm tiirkqesi edebiyat di-
linirr geniglertresini tegvik ediyor ve bu dille eserler verivorlardr.
(Altrn Olclu'cla konugulan Tiirk Dili, Harezm Tiirkgesi'nden ayn
bir Krpsakqa verli give idi, krg. ALESSIo sONIneCI, Storta della
letteratura turca, Milano 1956, s. 112.) Mofol hakimiyeti Harezm'in
ctnik vaprsrnda bazt defigikliklere sebep oldu: Qeqitli Tiirk bo'ylan
clopudarr batrva gelirl<en, bazt Opuz ve KrpEak boylan ise Harezm''
den gdgiivor ve giineve, batrya ve kuzey batrya qekiliyordu.
HarezmTiirkgsi, Karahanltca'dan Qapatayca'ya geqig dili ola-
rak, dil tarihi aqtsrndan bi.iyiik 6nem tagrr. Orta-Asya T'iirk edebiyat
dillerinin tarilri isinde bir ijzel devrenin oldu$u ilk iince A.N. SA'
MOJLOVIQ tarafindan ortaya atrldr. SAMOJLOVIQ, KUTB'un Hus-
rev u glrln'in ve H'drizml'nin Mu[rabbetndme'sinin dil tahlillerine
dayanarak, K istorii llteraturnago sredneazlatsko'tureckogo yaryka
(Mir-Ali - $ir, Leningrad 1928, s. 2l d.) adh makalesinde Onta Asya
Tiirk cdebi dilini iiE devreye aylrlr: Karahanltca, O!'uzca - krpgakga
ve Qafatavca. San-ro1'loviq'in bu iiElii ayrrrmr dil tarihi gerqeklerine
trvar. Yalnrz oofiuzca-krirEakga" adr ilzerine biraz diigiinmek gere'
kir. Mu"inii'l-miirid ve Nehcii'l-fer6dis gibi bazr ijnemli Harezm
Ti.irkqcsi cscrle'rinin dilini heniiz bilmeyen SAMOYLOVIQ, temelde
,bu tip ijzclliklerrin Karahanhca, Qa[atayca gibi Dofu Ttirkgesi'ne ait
olnr;rsrna rafnrcn, Harezm Tiirkgesinin (yahut E I IV, 983 de ikinci
devrcnin dili dediSi Cugice'nin) teqekkiiliinde Opuzca-Krpqakqa
elcnranlarrrr roliinii nriibala$a eder. O$uzca ve Krpgakqa'nrn tesiri
liil
her geyden iince, Oluz ve Krpgak givelerinde mevcut belirli kelime-
lerin kullanrlmasrnda kendini gtisterir. Ses ve gekil bilgisi hususun-
daki gok heceli kelimeler ve bilhassa
ki diigmesi, ydnelme hali
-hS/-ltg eklerinin sonunda-
yerine
-gl-g'nin
*^/-e -[ra/-ke, -ta/-Ed:
flkleme hali elai -m yerine -r; birinci gahrs genig zamanl
c'rniltmfln yerine man, gelecek zaman eki vs.) Oluzca ve Krp
-rsarzarureti ve diler giire
,gakca iizelliklere gelince, bunlara, vezin kafiye
has mi.ilAhazalarda ijneml rol oynadrklarr igin, miinhasrran giirde te-
sadiif edilir. (Krq. ABDULKADIR IueN, TDB-Ti.irk Dili Belleten-seri
III. Nr. 14-15, Ankara, 1951, s.7 d). SAMOYLOVIQ'in biiliimlemesini
Qalatay Edeblyatr (Isldm Ansiklopedisi, cilt III, istanbul, 1945 s.
273 d.) adh makalesinde ele alan KOPRULU, Harezm Ttirkgesi
ne ait eserleri Qafatayca olarak kabul cder; tabiatryla bu do$rr"r
delildir. JOHANNES BENZiNG'in de Einfiihrung in das studlum
der altalschen Phllologte und der Turkologie (Wiesbaden 1953) ad-
It eserinde Orta Tiirkge edebi dilinin Harezmce devnini segsizce
gegmesi dikkat gekicidir.
Harezm Tiirkgesi edebi dili, gramer yiiniinden, gimdiye kadar
kimse tarafrndan ele almmadr. Sebebi, belki de, ekseri ilgili eserle-
re yaklaErlmasrnrn giigliipiindendi. Kaldr ki, bazrlanna elde etmek
gimdi de giiqtiir. Bundan dolayr CARL BROCKELMANN'm Osttiir-
klsche Grammatik der islamlschen Llteratursprachen Mlttelaslens
(Leiden 1954) adh eserinde bu konuya i.ivey evlAt muamelesi giis-
termesine gagmamak lAzlrndrr.
Agalrda Harezm Tiirkgesi'nin tarafimrzdan incelenen,eserlerini
ele almak istiyoruz. Mevcut el yazmalarrnrn (Nehcii'I-ferddls harig)
ekseriya, eserlerin telif .tarihinden daha sonra istinsah edilmig ol-
malan; bu metinlerin dil ydniinden de[erlendirilmesini giiglegtiri-
yor. Bundan dolayr, yazmalann dilinde, incelenen eserhrin esas di-
linden aynlmasr gereken yenilikleri hesaplamak zorundayrz.
.
Harezm Tiirkgesi devresinin ilk eseri Ndsrred-din b. Burhaned-
din er-Rabgftzi yahut krsaca Ndsrr Rabg[2\ (710/1310) tarafmdan,
Ribat-r Oguz'da (Maverai.innehir, belki miiellifin do$um yeri) Mo-
[ol prensi Nisrreddln Toh Buga adrna, farsEa bir terciimedren tiirk-
geye adapte edilen bir siyer-i nebl derlemesi olan $rsagu'l-enbly5
adh eserdir. Avrupa ve Rus kiitiiphanelerinde eserin pek gok yaz-
malan vat'drr. En eskisi ve en iyisi, gimdi, K. GRONBECH'in fevka-
I6de bir trpkr-basrm'r [Rabghuzi, Narratlones de prophetls, Kopen
185
hagen 1948 (:Monumenta Linguar:um Asiae Majoris IV)l,elimiz'
de olan Londra yazmasrdrr (Rieu, Turk. Mss., s.269-273). Aynr yaz'
manln rni"inferit krsrmlannrn daha iinceki negirleri : P. MB
LIORANSKIJ, Skazanie o prorok6 Saliche (al - Muzaffariyd.
Ebornik statej uqenikov Prof. Barona V. R. Rozena, St. Pe-
tersburg 1897, s. 279 - 308) ve S. E. MALOV, Musul'manskle
skazanija o prorokach po Rabguzi (ZKV V, 1930 s.507-
525). Eserin birkaE Kazan basmasr da vardrr. (ilki N. I. IL'-
MINSKIJ; 1859). Londra yazmasrnrn dili iizerine notlar, RIEU (s.
270 dd.) ve MALOV (s. 521 dd.) da bulunabilir. Londra yaz,masrna
dayanarak JAKOB SCHINKEWITSCH, Rab$fids'syntax'(MSOS 2.
Abt. XXIX, 1926, S. 130-172, XXX, 1927 S. 1-57), eserin ciimle bil'
gisini tzrsvir elrnigtir. BROCKELMANN, Oqttiirktsche Gram'
matlk'inder Rabgfrz.I'nin eserinden vc bilhassa SCHINKEWITSCH
qahpmasrndan ijrnekler almrgttr. yazmasrnda,n istin-
-Londra
sah tarih iizerine her hangi bir veri yoktur. RIEU ve
GROUNBECH'e giire muhtemelen 15. yiizyrlda yazrldr. Biz, bu
tarihin, diline bakarak, 15' yi.izvrhn sonlanndan daha iince olama'
yaca[r hususunu ekleyebiliriz. Londra yazmasrnrn dili, gergi arka'
iktir, buna rafmen, fonetikte oldufu kadar morfolojide de bir sr-
ra gafatayca iizellikler giisterir: a-i.i>ii-ii (msl. iiksiik. ueksikriin ya-
nrnda iksiik); p)f, tolrak otoprakntn yanrnda topur$af ve toprak;
yiinclme eki vanrnda daha srk kullanllmasr; alar
-[<a'nrn
nonlaru yanrnda olar oonlarn; -Sa'nrn
zarf fiili verine yu zarf fiili: yrfla'
yu yrglay; -ya
turur'suz gekimli fiil: yr$layu tumr
"aflavarako verine
mdn yerine yrglay miin, kiillp turur miin yerine k6llp miin, killtp tu'
rur iirdlm yeriire kiilip iirdlm vs.
Eserini Harezm'de Ramazan 713/Kasrm 1313 te bitirmig olan
tslim adrnda birinin miltekarip vezninde Mu"lnti'lmiirld adh bir dini
kitabr da aynl zamana aittir. Eser tek niisha olarak, Bursa
Orhan kiitiiphanesinde (Ti.irkiye) bir mecmuanrn igindedir, bk.
AHMED zEKi VEI-IDi (TOGAN), Harezm'de yazrlmrg eskl tiirkge
eserler (TM iI, 1926, s.'315-330). Ebu'l-Gdzl Bahddur da $ecere-l re-
raklme'sinde (trpkr bastm, Ankara 1937 516) Mu"Inii'l - miirld'i
gevh gerif F.f"oca'nrn bir eseri olarak zikreder. Ti.irk Dil Kurumu
taralindan temirr edihriq, fakat gimdiye kadar yayrnlanmamtg
bil trpkr-basrm kullarndrk. Muhtemelen 15. asrrn ilk yartstndan da-
ha sonra istinsah edilmemiq olan yazmanrn dili, ses bilgisinde pek
az ycnileptirmelere rafmen eski (arkaik)dir. 36,37, 44, 46 ve 48.
i i'' ir
sayfalann kenarlarmda, aynr gekilde miitekarible yazrlmrg Gevi.
hlri.i'l-esrdr admda anonim bir manzume vardrr.
Muhtemelen Harezm veya Maveraiinnehir mengeli bir Altrn ordu
gairi KUTB, Tini Beg Han (1341-1342) ve kansr Han Melek Hatun
adrna, Nizdmi'nin aynt addaki mesnevisinin bir benzeri, Hilsrev ii
glrln adh romantik mesneviyi kaleme aldr. 25 sefer 785/29 nisan
1383'te Memluklu devletinde, Mrsrr'da Krpgak tiirklerinden Berke
Fakih tarafindan istinsah edilmig olan Paris Bibliotheque Nationale
(Mss. Turcs A.F. 312) deki yazmasr tek niishadrr. Eserden ahnmrri
metinler guralarda bulunur: ABDULKADIR INIAN, Kutup'un Hus-
rev ve gfu{n'lnden drnekler (TDB seri III, Nr 14-15, Ankara 1951, s.
5-28: 4 s. trpkr.basrm ve 13. s. gevriyazr) ve ANANIASZ ZAJACZ-
KOWSKI Zabytet Jezykowy ze Zlotet Ordy, Husrev u glr{n g,utba
(Rocznik Orientalistyczny XIX, 1954 s. 45-123,42 sayfasr trpkr ba.
srm; 45-79 sayfalar eserin edebi baktmrndan, Nizami'nin eseriyle mii-
nasebeti ytiniinden lfrgati ve gekil bilgisi agrsrndan derinlifine de
ferlendirilmesi). KUTB'un eserinin diliyle SAMOJLOWIQ te ilgi
lendi: bilhassa yukarrda zikr edilen K tstorli vs. ve Cuzi ulusu ve-
ya Altrn Ordu edebi dili (TDB seri I, Nr, 12, Ankara 1935, s. 34-
49)'da. $u1b'un dilini uUygurca-Krpgakga, kabul eder (K istorii,
s. 6).
754/1353 te H,irizmi, Sir derya'da, muhtemelen Muhammed
Hacr Beg'in Srgnak'taki sarayrnda, elimizde iki yazma niishasr bu-
lunan manzum Muhabbq,tname'sini yazdr. Biri uygur yazrsryla,835/
1432'de Emir Celdleddln FIr[z gdh adrnayazrldr (Brit. Mus. or.8193.
bk. V. V. BARTOLD, NovaJa rukopls'ujgursklm griftom v Brltans-
kom Muzee DAN 1924, s. 57-58; G. CLAUSON, A hitherto unknourn
Turklsch manuscrlpt ln Ulghur characters JRAS 1928, s. 99-130),
diferi arap harfleriyle (tarafrmrzdan istifade edilen) 16. yi.izyrlda
yazrlmrgtrr. (Brit. Mus. Ldd.7914, Foll. 290,-313"). SAMOJLOVIQ'e
g<ire Mu[rabbetnAme'nin dili .O!'uzca - Krpgakga,drr ki, isabetsiz
bir hiikiimdiir. Arap alfabesiyle yazrlmrg Londra yazmasrmn dili
biiyiik gapta Qafatayca'nrn tesirinde kalmrgtr.
Harezm Tiirlgesi igin en iinemli kaynak, diirt biiliimde Haz.
ret-i Muhamnned'in (L Bitliim) HulafA-i Ragidln,in ve ehl-i beyt ve
dijrt imamrn (II. Btiliim), hayat ve icraatrnr, insanrn iyi (III. Biiliim)
ve kiitii (IV. Bdli.im) davranrglannr konu edinen genig gaph biiyiik
nesir eseri Nehcii'l-ferddls'tir. Basit ve agrk bir frslfipla yazrlmrgtrr.
r87
br.rndan clolavr dil deferlendirmesi iEin bilhassa uygundur' Eserin
mnlrtemel y^zan Mahmfrd b. "AlI kitabrnr 1358'den 6nce Harezm ve'
ya Saravda ),azmr$trr. AHMET zEKi VELIDI (TOGAN), TM II'
i9Ze, r.3-it-345 (sekiz sayfalk bir fotokopi ile) tarafrndan ilk defa
crrallr bir qckilde ele ahnan, istanbul Siileymaniye kiitiiphanesi,
Ycnicirtni (879) yazmasr, gimdi bir trpkr basrmla (JANOS ECK'
I\/IANN, Nehci.i'l-ferndls, I, trpkrbasrm, Ankara 1956 [=T'D'K' Trpkr'
basrrnlan Dizisi 351) elimizde bulunuyor. Tamamiyle harekeli olan
bu vaznra, Harezmll miistensih Muhammed b' Muhammed b'
,cl-H,arizrni tarafindan 6. cemaziyiil ula76l126 mart 1360'da
Hrrsl.c.,
rniiellifin ijliimiinden dtirt giin sonra bitirildi. Bu yazmanrn, KIVA'
METTIN (BI-IRSLAN) taraFrnclan, ne vazrk ki yanhglarla dolu' Neh'
cii'l-feradis'ten derlenen Tiirkge siizler (TM IV, 1934, s. 169-250)
adr altrncla, qevri yazr olarak, Tiirkiyc Tiirkgesinde kullanrlmayan
kclinrc:lcrinin bir" lfrgati ncAr edildi. Eserin sadece iki btiliimiinti ih'
tiva eclerr bir difer vazma (792/1390'da istinsah edilmig, harekeli)
Krnm'cla bulundu, bk. JAKUB KEMAL, Tjurko'tatarskaJa rukopls'
XIV veka, NehdjuJl'feradls, Si'mferopol 1930 [ - jaltinskij Ob'edi-
nennvi Kravedgeskii Muzejl Arap yazrsryla 15 sahife basma ve 4 s'
t,pt, fru'* ite Lirlikte). fazanh tiigin 9THABADDIN MARCANI'nrn
elinde olan ilk tanrnmr$ vazmanrn (Kiteb mustafed al-ahbdr fl ah'
rvdl !azan wa Bul$6r, cilt I, Kazan 1885, s. 15 d') akibeti ne yazrk
ki meqhuldiir. 75911358'de Sarav'da istinsah edilen bu yazma, MAR-
CANI ve difer tiirkolo$lann eserin miiell,ifi olarak kabul ettikleri,
Mahmhd b. "Ali MARGANI ismini ihtiva eder.
Yer ver aqalrdaki metinlere de baE vurulmuqtur: Mlfte[ru'l'
.adl,bir anolim frkrh kitabr, metinler Fitret'in ozbek itdlbtyyatl
namtrniiliir.i'nde - Taqkent - Semerkant 1928 s. ll2-124 (hafif iizbek"
gelegtirilmig bir Qevri yazr ile) ve Mh5cn5m6, Paris Bi;bliotheque
Nationale'cleki uvgur harfli, Herat'ta 840/1436 da da istinsah edil'
mi5 vazmaclan A.-PAVET DE COURTEILLE tarafindan arap harf-
lerivle negredilmigtir' (:Publications de I'Ecole des Langues Orien'
tales Vivantes, IIo sdrie, vol. VI' Paris 1882).
Aqaprclaki eserleri de zikretmek yerinde olur: A' CAFEROGLU,
Tiirk rliii tarihi notlan, II, I. Biiliim, Istanbul 1943 (- lstanbul
tlniversitesi vavtnlart: 187). Bilhassa 82-85, 89, 9l-1A9, 130, 175'e
kaclar ve SAADET $. qAGATAY, Tiirk Lehgelerl orneklerl, Ankarir
lcl50, (: Ankara tlniversitesi Dil ve Tarih - Co$rafya Fakiiltesi ya-
t88
yrnlan No.62) s. 131-166, Kisas-t Rabgflzi, Nehci.i'l'ferddls ve Mi"ric'
ndme'den latin harfleriyle Eevri yazt tirnekleri.
Gramer krsmtnda kullanrlan krsaltmalar :
Mah = Mulrabbet-nime NF = Nehci.i'l-ferddls
Mif = Miltehu'l-"adl Rab : Rabgld
-Sisas-l
Mi"r : Mi"ric-n6me HS : Hiisrev ti $lrln
MM = Mu"Inii'l-miirld
21. Harezm-Tiirkgesi belgeleri arap harfleriyle yazrlmrglar'
.drr. Uygur yaztsryla olanlan nadirdir, krq. BROCKELMANN, ye.
cilt. 21 d ve di$er negriyat aynl yer s. altta 22 ve 23.
221. A9a[rdaki iinliiler varclrr:
a,r, o, u, i, (e?) ir 6, ii.
222. Kok hecede A - e (?) - I deEitrnesi
Daha Kaqldrifde bazan& (-i) ile bazan o (=i)siz yazrlan
kijk vokaller tesbit edilmigtir: iimdi-tmdt ogimdiu, esit--igit-
<igit->, yiil-yil "yel, ri.izgAr" vs. (BROCKELMANN, Osttiirkische
Grammatik S 9 d.) Daha sonraki metinlerde aslmda 6 olanlarrn i ile
yazrldrfr giiriiliir. Yazmalartn istinsah tarihleri daima, eserlerin te-
lif tarihlerinden daha sonradrrlar, bu yiizden ii den t (e?) ye gegi-
gin nerede ve ne zaman vuku buldu$unu kesinlikle tesbit etmek
giigtiir. Harezm Tiirkgesi yadigdrlarrnda d ve i yazrhgr hig bir kaide
ye uy'madan defipip dururlar. Sadece NFlde ii hakimdir, ve f,l$'de
i'nin yanrnda ?i yazrltgt da srktrr, bundan dolayr bi.iyiik ihtimalle,
ii'nin 14. yiizyrhn ortasrna kadar muhafaza edildifini, sonra i (e?)
ye gegigin umfimilegti$ini kabul edebiliriz. NFfin harekeli Yeni Ca'
nri yazmasrnda i.istiinlii rt meseld ,A., t ,I yazrlrytna tesadtif
edilir. Bu yazrhgla neyi.n kastedildi[i kesinlikle bilinemez. Ama bu-
nun il ve i den farkh bir sesin kargrhfr olmak gerek. Bu yazrhgta bir
kapah e yi, yani beg, beg, gtirmek temayiili.indeyim'
14. yiizyrtrda, farsgada, heniiz bdyle telaffuz edilen, farsga'dan
ahnma. Machfrl iinlii e (uzun ve kapah e)nin, aynr gekilde i$a-
189
 iip omuhatabrn, (H9 52 r: l5), oram-up uyoluno (Mah 301 v:10),
ret edilmesi ilgi Eekicidir:/e hEg "higo ve bilhassa b€ iin eki tam.u9 udamrnn (NF 224:11), ew.lig uevin, (NF 42:12), caw.up
. r.. .. t . <cevriin> Mah 308 r: 7), niifs-iip onefsinn (NF 9:15), 3.
i3l b€h[da nbcyhudeo .l* b€hfig (guursuz) vs. NF'
Riibb.iimiiz ..Rabbrmrzo (NF 273:5), s6l6m-umuz -rmrz)
uselAmr-
.1.r, u yurrltg, iirnekleri: beg( -6iig;,.beyo, bel ubelo, belgiir-
uirn-r' -muz:
mrzo (NF 78:11), {a"im-umuz (taamamrz) (NF 257:?), ew-i,imiiz
( -biilgiir-) obelir-, $s1- qvspv, beg ubeg", beplk nbegik>, egln nevirnizu (NF 125:11), niifs-i.imiiz unefsimizn (NF 302:l), 4. rgrz)
(omuz>, egliin- neflen-o, ekin nekino, elitndii oikindio, ekkt uiki',
el ndiyar, halk", el, ehg <elo, elf,t- ( -elet-) 6ilef-v, emdl c9imdi", -uguz: Riibb-i.ijiiz uRabbrnrzo (NF 273:4), kiiriim-iipiiz ukeremi-
nizu (NF 128:8), $alam.uguz okaleminizu (NF 186:10), n$f*iijiiz
en (en>, s11- iin-p, er (er, adalrr, er- ('yaygln olan iir-) <i->, <nefsinizu (NF 430:8).
erte (-Arte osabah, erkenu, et (et>, ew (ev>, kegd ugeceo, kel oge"
nigo, ket- ugit-,, ketdr- ogider-o, meni nbeni>, ne ( -n6; one,t?, b) llgi hali eki: "arab-nu1 uarabrnn (Rab.
senl uscni,, sez- (sez-n, sezlk .giiphe>, te- ude-o, teg ( -tiig; 37 t 18, NF 253:12), -mp)-nup:
beb-nul obabrn, btjliimiin" (NF 273:13), Vn-
ogibio, temi.ir nclemirn, tevii .deveo, ye- uye-o, yel nyelo, yet- h2ib-niip oVahab'rno (NF 298:8), ,4dam-nur., oAdem'in, (Rab. 25 r:
nyct-o, yet(t)i nyedi,. 6), Ibrnhlm'nup nlbrahim'inn (Rab. 45v:18), lmflm-nup uimamrno
(MM 30: 14, NF 228 17),lsl6m-nu4 .lslAm'rno (NF 9l:15), klm.
Dudak.srla;rna : niip <kimin, (Rab. 26 r: 16, NF 50:10), ktm.iig aynr anl. (MM,Mrl0),
Dudak ijnsiizlcrinin yanrndaki dudak iinliisii olmayan iinliiler tam-nu! odamrno (NF 218:9), anam-nu4 (anamlnD (NF 415:14),
yuvarlaklaqabilirler (dudak benzegmesi): mfinera (<ar' monira, lanndagrm-nurj okardegimin', (NF 436:12), ew-niig (evinD (NF
minira) ominareo (NF 364:8), ziimim (<ar. ztmim) odizgin> (NF 436:12), nefs-ni,ip (nefsinD (MM t0:9).
24:5),9abur (<gabrr ar. sabr osabtro (Mah 296 v:9, NF 34:13) c) Zart-tiil eki: gap-up oat siiriipo (NF 49:ll),
vd.; [<apug (Etii, haprg okapr) ve tapug (Etti. taprB) nhizmet, hu- tap.up ubulupu (H$ 9 -rp>-up:
r: l8), ew-iip nacele edip" (NF 133:8), kaw-
zur, yiiccltmc, daha Karahanhca'da dudaksrlagmrglardr; difer iir' up (kovalayrp" (NF 73:5).
nekler: sawu\ (Etii. KB so$*) nso$uk" (NF 30:16), yawuz (Etii.
y^btz,yawn) (yavuz, kttti.i" (NF 60:12). d) Yaprm ekleri: l. heldl kisbJiig .helal kazang-
lr" (NF -hg>-lug:
235:4). sevib-lut <sevaphu (NF 274:14), 2.-l+> btii-
Dudak benzegmesi bilhassa dudak uyumunun drgrnda kalan -lu$: (NF
d$bliik <edebsizliku (MM 52.8), farlbJuk-rn (acayip bir gekilde,
belirli cklcrcle de giiriiliir (bk. a9a[rya). Harezm Tiirkqesi igin ka' 7:3), [rablb-liik udostluk' (MM 49:5), harib.lulr
rekteristik olan bu durum, NF'de Eok bol olarak ortaya Erkar, geri- "haraphk, (NF
82:6), mutrlbJiik ndostlukr (MM 47:8) mubt?istbtu$ upolis memur-
ye kalan metinlerde daha sonra ortadan kalkmrg olan kullanrhE lufu' (NF 307:10) - muhtiislb.liik (NF30Z:il),ta:Iflu$ uzayrflrk,
gekliyle tek tek bozulur. (NF 16l:2), TarlfJu[r uincelik> (H$ 8v: l0), erfmJt't ohuzuro
a) Iyelik ekleri : l. -rm/-um: "a15b-um uazabtmu (NF 18:12), (NF 20:13), lraremJu$ uharamhko (MM 33:4, NF 205:14), tm^dm-lu!
Rabb-iim oRabbrmo (NF 8l:14). "amm-um (atrncam' (Rab, 2l r: 9' oimamhko (NF 53:6), mu$m-lu[r (mukimlik] (.MM 24:13); 3. ---srz
NF 6:3), "llm-iin oilmim, (NF 368:7), kiillm'iim "muhatabrm (Mu' )-suz: iidiib-siiz nedepsizo (MM 39:1), tidfib-siiz.liik <edepsizliko
sa)> (NF 55: l6), [<avm-um nkavmim, (Rab 210 r:3, NF 13:3)' y[m- (g$ tOr: l0), l.rtsib-suz *hesapsrzo (NF 260: 5); 4. rt>
iim nvivecefim" (H$ 57 r:4), ew'iim aevim> (H$ 57 r:12, NF 95:8);
-ug:tap
ut oyiiceltme, huzur, hizmet" (H$ 7 v: 18, NF 96:7), s6w.iig <sevi,
duclak i.insiizii sondan bir evvelki de olsa: gabr'um usabnmn (NF sevgi, agk, (Rab. 18 v: 3); 5. siiw-ting osevingo (Rab.
18 v:3); 6. -rng> -ung:nbulun-o (U$ 6v: l);
tap.ul-
176:ll), n?ifs-iim nnefsimo (NF 266:17), lravl'um "havuzumo (NF -rl->-ul-:
263:8). 2. "ayb-ug ,,ayrbrno (H$ 52 v:9), kitib'up okita' 7.
-rn-) (NF-un-: tap-un-$ugr (taprnlcl> (Rab 19 v: 6), siiv.iin-
-rq)ur1z asgyin-p
brno (NF 150:13), Riibb-iii oRabbtnn (NF 9:15), 6rnm'u1(aramrn, 24:16); 8.
-rg') (NF
-ut-: lgaw.ug-tur- .kavugtur-i,
huzuruno (Mah 297 v:2), hdtiim'ii0 .yi.izii[iin, (ES 6 r: 11), kAUm' (NF 5l:3), yap-ug- ((yaprg-) 267:3).

i(./) 191
 UNI-U UYUMU: 15.
-rl-/-ul-: yr8'rl- oengellen--u, kiim-iil- ogi;im1il-o
Dil trvunru Tiirkge kelimelerde tamamiyle kaideye uygundur. (bk. yukarr);
Arapga vc FarsEa'dan ahnma kelimeler, ve Qa- 16. krl-rn- okrlin-u, ktir-i,in- cgiiriin_o,
-Karahanhca -rn-/-un-:
(bk. yukarr);
fatayca'de oldufu gibi- Eofunlukla art damak tinsiizlii ekler alrr-
lilr: buthdna-$a, cariya-$a, Fdtrma-ka, Mu"avlya-[ra, "iilarn'[ra, bilrm- 17' [ul.rg- okrhg-,, kiil-iif- *giiliig_>
!ra, minbar-ka, [oydmat-[<a, barebet-ka,"irif-ga, dln-ga, kdfir-$a, yukan); -r9-/-u*-: (bk.
mu'mlnlar-ka; ziy6da-ra[t, "ilim-ralg, laflf-ra[r; k6flr-hl.<,'aTamatJrS 18.
vs. On damak seslerinin kullanrhgrnrn Harezm Tiirkgesinde (bilhas- -rt-/-ut-: a[i-rt_ (atlt_), ftortr-ut_ okorkut_,.
sa NF'de) Qaiatayca'ya nazaran daha srk olugu dikkat edilecek bir II' Dudak uyumuna girmeyen ba$lantr
iinli.ileri ve ekreri :
husustur: Mekkii-kii, Mal.rammiid.kii, hac-kii, mll.rniit.kd 6sir.k?i, a) Yalnrz dudaksr olmayan i.inlii ile:
miiscld-kii,':rz.Iz-riik, hasiidJig, zihtdJtk vs.
l. -3. Sahrs iyelik cki _(s)r;
Ba[lantr iinli-ilerinin ve eklerin dudak uyumu :
2. Yiikleme hali eki _ru ve _rn;
I. Dudlk uvulnuna gire.n baflantr i.irrliileri ve ckler : 3. Ayrrlma hali eki
I . iycl ik c,kler: , -drn;
4. 3. gahrs gtiriilen gegmig
-rm/*um, -rn/-uf
(ilk 0nlii igin, -rmrz/-umuzf -umtz,
bk. yukarr); zaman eki __dr;
-rgtzl-tu3rzf -urytz 5. Emir eki (eok nadir _gul);
2. -nrr3/-nup (bk. yukan); 6. Emir eki
-g-rl
(sadece ikinci iinlii);
3. Vasrta hali (bk. 3212\; -urJrz
-rn/-un 7.
,1. Giiri.ilcn gegmir; zaman *drm/-dum, -Bh/-u*h: (sadece ikinci i.inli.i);
-dr. 8. rru$;
prz/-durSuz/-duprz (ilk iinlti ile ilgili olarak) ; -drg/-duq,
9.
-5. Ernir *uprz (ilk iinlii ile ilgili olarak); -&nga;
-rpl-u!, -r0rzl 10.
6. rgh/-u$h (ilk iinlti ile ilgili olarak); -9r: biiz-g| odokumacr,;
11.
7. -rp(an)/-up(an) (bk. yukan ve 3223); -r: [<ong-r okom$u,;
12. Dereceleme _rngr/_ungr (ikinci iinli.i);
8. -hg/-lug: tathg <tath>, tiigltik <tiiylii> (bk. yukarr); 13. ya"kiib-h oisa ve ve yakupo;
9. an$-hk oternizlik,, eSgii.ltk .iyilik (bk. yu- -h: ls0Jr
-hk/-luk: 14.
karr ); -kr/-gr: brldrr-g (geEen yrlu, iisttinlil <iisttekir.
10. srz/-suz: ata-srz ubabaslz", suw.su.,z ((suslrz> (bk, yuka- b. Sadece Dudak i.inliisi.i ile:
n); l.
sat-rg <satr, satma>, yun-u! oyrkamao (bk. yu-
-ru, -garu;
11.
-rg/-u$: 2. l. gahrs gciri,ilen gegmig zaman gokluk eki __du[r;
karr );
3. Fiilden isim yapma eki _duft;
t2. lg-im niEim",
iil-iim uijliim,;
-rru/-um: 4. Fiilden isim yapma eki _gu;
ugiinet batmaslD, ur.ug (vurug, kavgar;
13.
-rq/-ug: bat-lg 5. Fiilden isim yapma eki _ur, _yur;
14. tar-rl.r- ndaral-o, yol-uk- okar$rlag-,t; 6. Zarf-fiil eki _yu;
-Ik-/-uk-: -u,
le2
193
 7. -fun: k"S-g.rn-gt nkaqako; Qok daha iince b'den diiniigmiig w heniiz muhafaza edilir: aw
uavn,dvrew suw (suD; avuunga (avuntu, tesellin (H$ llr:
<(evD,
8. [cara-mtul nsiYahrmtrak';
19), iiwiir- ngevir-,, 6wkii uijfke' (H$ l0v:15, NF 158:2), sliw-
g. -mtul: bulak'mu! uun laPasro; (sev->, tawar <davaro, tiilvii <delio (rab. 32v:19), tevfi udsver,
-muk:ag-u[c uaqlkn, tiitiik udelik";
10. yalawag
-u!i: (ye' "elgi, peygamberu (Rab. 28 r:4), yawla[r upeko, yawuz okci-
11. -dur-, -tur-: srndur- nklr-, ktrdrr-'' ye-ti'ir- tii> vs. Yer yer v'ye diiniigiir, (Ma!r'de yalnrz v) : giiwiir- - gdviir-
dir-,; (NF 144:17) <gevir:->, [<aw--lrav- (NF 76:13) (avlan-, kov-o
vs. w-b: abuglra (EtO. avrg[<a, K599. awrgga) uihtiyar, koca, eg,
12. yatlbur- <yatrr*>, kl-giin- (<kir'gur-) "gir'
dir-ui -Amr: ehil,.

13. tlr'giiz- udirilt-"; Dig iinsiizleri :

-!v-t okaqtr-'; tg-iir- "igir-"; On ses t tamam,iyle muhafaza edilmigtir; Ofuzca'dan ahnma
14.
-ur-: kag'ur-, duda! ududako (Malr 30ar:6), NF 405:17'de tudak uM"h'de dlko
15. Soru eki mu/mii. <gibio, dl- ude-" Qalataycalagmrgdrrlar) olarak giiriiniir; budalr
Dudak uyumundan sapmalar (Yuvarlak
III. bir kiik iinsii- (fa9g. buta[) obudak, datr (NF 56:17), krndik (Etii.ktntlk,TT
ziinden sonra) : VIII lrtndtk) ogtibeko (NF 282:8) kelimelerinde ig seste t>d de[iq-
(lkinci iinlii ileil. meleri vardrr.
l. Iyelik eki
-umrz/-umuz, -u0tz/-u{rrz
gili); Ek iin sesinde d/t defigmesi:
2.Gjriilengegmigzaman--duluz/--du0rz(Ikinciiinli.iilc Buluirma hali ekleri --da/-ta ve ayrrlma hali ekleri {uo./
lleili); sadasrz i.insiizlerinden sonra d4 golunlukla d iinsiiziinii ahr-
3. Dereceleme -rng/-ung: iig'tng-iigiing "iigiinci'i"; -trn
lar: (Mat"de daha srk) kullanrlrlar.
-ta ve
ga[rri-da,
bilhassa
-trn seyrek
ktiwflg-&i, teghld.de,
4. -rng/-ung: um'rng - um'ung (urmutD; [<apuf-da, iiligdit, ugtmalda, k6kde,
ma$6m.da, cihdn-da, iiltg-dii, trula[cda, ttgtliir-dii, aytmrgda, haki-
5. ---dr/--dii: 6g--dt - 6gdti cmedih>' tat-da, [coy-da, ma$rrbda, 1araf,ta, magn[r-ta, bolmryta, [ra[<Ikat-ta,
231, Harezm Tiirkgesi'nin iinsiiz varlrft (mevcudu) Karahan. Tagn drn, [rrcii-drn, k0weg-dtn, ziimriid-dln, bavf-drn, ta!-drn, tg-dln,
hcl'dan farkhdrr. Heniiz varlrfrnr siirdilren 6 ( .] ) ve w J
( k6l-dtn, "amiil-dln, r{damdrn, Ufan-drn maf siidu g-drn, topra[c.drn,
veya ;; ),sesleri,srksrk,y( d )vev( J )ileyerde[igtirir' ydr-dln, clns-din, tagdrn, daraltdrn, ay-drn, suwdrn, stiz-dln, nrtbiid.
ler. tm. Giiriilen gegmig zaman eki --dr/-tr iinliilerden ve sadah iinsiiz-
lerden sonra --dr, diSerlerinden sonra
232. Unsiizler: -tr kullanrlrr: oftr-dr, lg-tl,
ko8dr, [co6-tr, bogdr, iig.dl, lral.dr, yun-dr, bardr, aydr, kiiz-dl, 96k-
Dudak Unsiizleri: tl, lgop-tr, bal.r-tr, lds-tl, tiigtl, yarat-tr (Rab.'de sadasrz i.insiizlerden
sonra da gok kere -d). Faktitif eki: sadah iinsiizlerden sonra
b: rsbarla- utsmarla-u (NF 102:1), yalbar- 'yalvar-t (H$
tl r; 14), [fakat yalwar- (Rab' 29r:7J kelirnelerinde muhafaza -dur, sadasrzlardan sonra -tur, iinliilerden ve l'den sonra keyfi
b-v: karabat (cariyeD (Rab' 36v: 7, MM ll:18)-fara' olarak --dur veya em-diir, srndur, yuvdur, kiiydiir, ag.tur,
-tur: ye-diir,
"alf*itti..
vag (H$ 56 r: 5, NF 17:107). kiis-tiir, I5ang-tur, iigtt.tiir, ye-tiir, k5l-diir, kiit-tiir-.

p,oprakoelbise, (MM 12:16, NF 192:12), topra$ otoprak, yerr Srzmah dig sesi .-6-, _6 (<atti.d) genellikle muhafaza edil-
rastlanllan nadir f yazrhglan gaSat1'
.rr" yup"u1. (yaprakD, (Rab'de migtir. Fakat srk srk y dle (bilhassa NF'de) yer deli9tirir. QaSatay.
yizmdir), kelimelerinde muhafaza edilmiltir. calagmrg bir metin olan Mah'de bu sese tamamiyle son verilmigtir.

t94 195
(fakat adalr oayako Nevi{'den tinceki Qafatay gairlerinde oldufu
gibi arkaizm olarak yagar). Ornekler: a6aS uayakr, a6r (<.drg) fakat-diigmiig gekilleri de vardrr: b6ltir_, bulag_,
topra[<, yapra[r vs.
kfirek, $utqk,
nayrk, temkinli' (HS 5v:4), a6rn obagkar, aSrr- (aylr-)), a6na-
odeEi$*", A56r ne[er,, iiSgii
"iyi> be8iik obfiyiik,, bo6 uboy", hr son seste t/gve k/k: iki ses de yanyana muhafaza
edilmigtir,
6un nhalk, rnillet", 16-
"giinder-" l6d, l5l osahip,, kid niyi,
pek', kii6- ugiy-o, kl6ln, ke6ln (sonra>, kti6- sbekleo, Hi.
yer yer sadah iinsiiz sadasrz, sadasrz i.insiiz
sadarr orur: sa[sr[c
(<sa[<srg) usaksru (NF 29g-:6), uluk (<ulug),
Eiigti *gi.ivc[i", kii6iiz- ogiit-, koru-o, ii8liik <zaman), ti6tin- ."f,r, iUviit"l"*
.1aylr-D, [<a6ag oakrafa', ta6$uokaygr,n, [<o6- okoy-u, [ru6n$ 1?t7), "et*a$rk ocennetliko (NF'204:2) --r"-ugf"*,,""t"rrrr"rrr.
Ijk" u't'i Rab've Matr'de her iki sesin de srk srk
"kuyruko, ltudu$ ukuyuo, u5 .inek", u5- "takip et-D, udr- v".-a"?is,i.*"ri cu-
(uvu-,), latayca nrn tesiriyledir.
yaSaS <yaya", yrSg okoku', vs. kii8tk (faqg kiiy'k) *ge-
yik, av haln,anro (MM 3l:10, 12, 14;32:2) kelimesinde de. Sadah son damak sesi giirde vezin ve kAfiye
zaruretinden do_
layr gok kere diiger; nesirds de gok naair gtirtile.,
Farqa'dan geqme kelimelerde 6 (NF'de) : p5696h, 9i6, umld, sasr <sasrS) (sasr, pis kokulu, (NF 39?:17),
ui, ot"fa* u,r,
usta6, y56 vs. tiUf" tfirftii-ilitrftgl
"ba9ka tiirlii> (NF 194:13) vd.
Damak iinsiiz.leri :
seste y: yrfag- ..1E"c"
t iq ses mr-rhafaza edilmigtir: eakrr- (ga!rr-),, Brkrrt- cEa- .. 0n (aEla-r - agag (sopa, dayako (NF lg6:13),
- rgla-( Ug t 0v:2ti'), yrrak .*"t,
frrt-o. (Ug 9v:8), sal.un- odiigiin->, sr[e <okga-> (NF 43;9), ta- {1$t"-
48:ll), yrgr- (Osm. rgrk) aparla-, aydrnlat_o (NF"luf. " r"",i-inlU
_
{<r uve, de,,avnl gekilde: ada}.r, topra}-r, yazulr-r. 241:6),,,G.;"_
!9:l t[re5) uigren;-,.iNr oz:ti), vrr* forrn. lrk) .ilik-;iNF
65;17), ytnckii (Osm.-lnge) nince, nazii", ytngii (Osm.
ti)b, iinsi.izlerden 6nce: alsa[ <aksak>, (MM 26:14), a[sun- lncl)-..incl,,
a;1[s11'-p (Rab. 6v:13) - a[sur* (NF 278: l0), a[$am (ak$amD, ytp (Osm. lp) aipn,lpiik (Osm.fpek) nipek,
v.d.
altar- (ara-, araStlr-D, okga- nbenze*o, yabgr riyi, gtizel) fakat Frsrltrh ve patlamahlar
tolrta- .dikilip kal-" (Rab. 3r:18), y{rtu r<parlak> (Malr 290:2). :

9)q, t'den cince seyrek: tg.ttliir (<ig-ttliir) *igtileru (NF 362:l),

h/8> w: sawulr (EtU. sd8rt) osoBuk,, tawuk (Etii. lnkrku, ta- [."gtrlar (<*acrilar) *kagtrtar" (r,rb ii,il, k,a"r, anoe - ;t"*"
hgu, Ke$g takagu) utavuk,, yawu( (ke;g. VatUtr) nyakrn,. !/g (bk. yukan) kelimesinde;
de ve bilhassa beraberlik sayr ekinde (3215) muha- $->9 ugtma[, ugmab> ugtmaS (rdJ
-agu/-iigti wltm'b) (cennetD kelimesinde.
faza edilmigtir: buzagu nbuzaEru, ldidigii <gtivefio, blrtigii, ekiigii,
iiqiiCu. Genizsiler:
Ek iin sesinde k/k-E/Sz Aidiyet eki
-[ir- !r: burun-[u, oza-tr Art damak genizsisig yalnrz yalguz (Etii. yahguz,
Kirg. yahgus)
"cinccki, (NF ll:6)-srtr..* oalrtakin (NF 106:4). brldur.gr <evvelki o y alntz" kelimesinde g'ya d<iniigiir.
senekio (NF 46:17) vb. Yijnelme hali eki (NF ve Hg,de)
daha hakim) - 4a/--ii (Qa[atayca'nrn -ka/-k[
tesiriyle difer metinler- Akrcrlar:
de tercih edilir).
r, dr-ni-o fiilinde muhafrza edilir,
kutul_, futrt_ (<kurtrt)
E/e (>\/k) q<-rfunltrkla ek ve hece iinseslerjnde iutunur: l.ra- okurtul-u ve [<ut!ar- ( q kurtgan-j .lurt"r_,
fiillerinde goktan
nng-[a .kannca,, trs-ka "krsar, ylng-lcii <ince>, gtm.g$n *gimen,, kaybolmugtur.
yal-$an n,valano, iim-g5k .acr, rzdrrapr, tar-Sa{r <tarak>>, yapur-$at<
(vaprakD, (Rab. l2r:
NF 57:3), suw-$ar- osula-r, sat-gq-
14, Yaygrn olan kiiltiir-,_ oltur_ yanmda kiitiir-_ (getir_)
(U
ukar$rla$-, sata$-D, bul.gag- obulag-u, bel.giir- nbelir-, vd. 8v:12) ve otur- (otur-), (Hg Slv:Z) kelimelerind" ,"fir-i.uyUolrriurr.
f

196
197
 Epitlik hali: --na,3. gahrs iyelik ekinden sonra -..rr!a; suw*a
lkizleqme :
rsu gibio (Rab. 129r: l5), [iikmiip-gfi rhiikmiine giirer (gg 54v:7),
lki, yati, s6kiz, tot<uz, otirz sayr isimlerinde orta iinsiiziin ikiz- 'arab tll-l-ngd <arap dilinde, (NF 3:8).
leqtiEi de giiriiliir (bk. 3215).
Yiin bildirme hali:
-r81-ru, --.lam/--gerii (kahplalmrg): l9-r[
3211. Qokluk ekleri bilindili gibi -lar/-liir'dir' <igeri>, tapa.ru do$ru,r (HS l12v-5), art-$aru (geriyer.
"e-
3212. isim gekim ekleri: 3213. Iyelik ekleri gunlardrr (kr5.222):
Ilgi hali: -nrt1 yuvarlak bir iinli'iden sonra genellikle :nug l. Teklik: ata-m .babamo, kulatr-rm okulafim', of,l.
(Rab. ve Mah'de srk slk ata'nr! (atanln' babanrno,yalawag -(r,u)m:
um <o$lumo, kiiz-iim <gdziim>, korl.cu8-um ckorkumr, kiig-iim
nr1 <peygarnberino, kiik'niip
-mp):ngdfiino, tug'nun ukugun'' Dudak iin' "gii-
ciimn.
siitteiinacn sonra ek iinliisiiniin yuvarlaklagmast igin bk' 222'
2, Teklik : u)p: ata-n, aSak-n rayaSrnr, orn-uo cyerinn,
Yiiklcrnc hali: 3. gahrs iyclik ekinden sonra -m veya n: siiz-iin stizi,in o,
-(r,
urut-u6 ( a$iretin D, ytiz-ii0
-nl:
biizgi-nt uclokttmerctyt', yol'm, k6liil'nl, atam'nl, siiziip'ni' yol'r'ru'
u .yiiziir:r
".
yol-r-n, ana-sl-nr, ellgliirlliz-nl. 3. Teklik : : ata-sr, kiizgii-sl, (aynasrD, aSak-r, o!l-r, kdz-I,
(bk' 232): za"ifa-[ca 'ka' yiiz-f. -(s)r
Yijnelme hali:
-[ral-lrd, -gul-ge
ma$nb-lra n batrva o, tamu8'[ra n cehennemeu, ugtma['lra
(cen'
l. Qokluk: (son ses dudak ii:nsi.izii ise,
drna o,
nete', o$ul-I.<a o cl[ulau, anam'l.ra (anama)' "piiyg6mbar-f,a <<peygam'
-(r, u))muz,
yoksa seyrek) : uya-mrz -umuzbagunrz
*akrabamrzr,
"bagrmrzn,
bere', frfittot-1.u ukAfirlereu, suw-l.ra <<suYd>, lallfa-ga ohalifeyeo' okulurnuz,, kiig-iimtizdti, dg-iirniiz-dii oiiniimiizde, (NF 254:6).
kuSuS-$a nkuyuyao, yol'fa oyolao, Mrgrr-la uMtslr'an' vs' Ondamak
iin.tiii-i" yor.,iiii.rao bu farklSk tabiatiyle ortaya Erkmaz: Mekke'ke 2. Qokluk: nadiren (Mah'de srk srk)
-(r)0r2, -(u)0u2, -(u)
gahrs iyelik eklerinden sonra: '!a, -$a/-kii yawuzlulrug' nwz ata-{ltz, tll-lplz ndiliniz", uy[cu-guz {uykunuzD, ton-uluz uelbise.
"Mekke,yc,. 2. niz", [cul-unuz, ogl-uprz (NF 220:7), itkii+liik-iillz *goklugunuzo NF.
ka, arkan-gh, yiiziil'kii; -nl.ca vs. Qok kere -5a ile
kaynaqrr' I.ru-
Iuga 3. quiltt iy"lik ekinden sonra daima'tamamiyle -nSa/-ngii 74:ll):
. kuilanrlrr: baE r-n$a, qok seyrek n'siz: o$r-!16; -nta/-ng[ gok kere 3. Qokluk :
geklincle kaynaqtr: kul-r-na ukulunao iil'i'4ii uelineo' -lan: Fkat-lan utakatlarrr.
-qa/-r1e galus zamirlerinin ilgi halinden sonra l. ve 2. sahrs iyelik ekle-
Bulunmahali:-da/-ta(bk'232),3.lahrsiyelikekindenson' rinin brrakrlmasr: bldn pEiylambar l4"trammed .bizim peygamberi-
ra dtinyi-da, yol'r-nda, kiidiirlndii; -n siz gekiller seyrektir:
-nda:
gakmatr-r-da .iakmalrnda" (U$ 7r:12);3. gahrs iyelik eki bazan du'
miz Muhammeto (Rab. 15r:3), bldm et r katnda rbizim evimizin ya-
(NF 83:12)' Bq' nrnda, (NF 130:16), btdt.ttl btrH nbizim dilimizde, (Mah 292r;8),
clak uyumuna girer: yol-u-nda (MM 50:2), so4-u'nda slztA g:irlg usizin askeriniz' (NF 42:7).
qok kere
l.r.,rna hali aynlma hali anlamrnr verir. "azlzlarda blrl <aziz'
lerclen biri" (NF 222:2). 3214. Kargrlagtlrma eki ile yaprlrr: ya[9r.rak odaha
(bk. 232): biirti'dtn *kurt' -ral.c/-riik
iyi",'6llm-rak udaha bilgin", bllgfin-rek udaha gok bilenu, itvh-ralr
Aynlma hali: nadiren
-trn
-din,
"daha iyi,, yiig-rtik
tan>; 3. qahrs iyelik ekinden sonra nadiren sag'r-ndrn, (aym anlamda', kdp-riik rdaha goko, dkil+rfik
-ndrn, -1'5i2; naynr anl.o, artukrak naynr anl.o dynda-ra$ *aynr anl.o, [ratrrdrn
yiiz-i-ndln, bag-r-drn, ot'r'drn.
kfgfg-riik ei:ikdtn uh&rak ukatrrdan daha ktigtik, epekten daha bii-
Vasrtahali:-n,-ln'-un:iln'iinrftanral.<nyiiksekseslea$la-" yi.ikr (NF 53:2). Ustiinltik giiyle ifade edilir: [alnyrglardmesgiirekl
(MM 17:17), m5n iiz kiiz-iin kiirdiim ukendi giiziimle giirdiim, (Rab. uhalayrklann en iyisi, en iyi kul,, (NF 158:15), "amElliirdp kdrkliig.
i:v::), biitiinli.ik'in ubiitiiniiyleo (NF 233:3), ol va[rt-rn (o vakitD rilH uen iyi ameh (NF 32a:8) Rab.de eg ll& uen ilk" (24v:14).
(Nf' :Z:tZ); iindiikstz-ln ndavetsizo (HF 56r:6)'
-suz'rn;
1t9
198
 3215. Asrl sayrlar: I bir,2. ik(k)i, ek(k)t, 3 tig, 4 tiirt, 5 biig, beg, san, sl0ar utarafarr, saSru (sayarak) uher" (kiin sayu oher giinu), tapa,
big, 6 altr 7 yiit(t)i, yet(,t)l, yit(t)t, 8 siik(k)lz, 9 tok(k)uz, 10 on, 20 taparu utarafa, dofrun tfig, teg., tlg <gibir, tigiin oigino, iid, iiz-
yigtrmi, 30 ot(t)u2,40 !<rr$, 50 iillig, illig, 60 altmrg, 70 yitmrg, 80 sek- r5 <iizere>; b) Yiinelme hali eki ile: l.<argu ukargr,, t?igt, tiigrii, tlgrti
sdn, 90 to[<san, 100 yiiz, 120 yiizylglrmi, 500 beg yiiz, 1000 btp, hiizir u-e kadaro, utru <kargl, iitrii', c) Ayrrlma hali ile: a6rn obagkao,
(<Fars.), 10000 on ml4, tiimiin, 70000 yiitrnlg mig, yiiti tiimiin, l0 ayrlD, agnu .ijnce> (Rab. de bulunma hali ile), bag[<a ubagka" (NF),
milyon tiimdn mi4. Birlegik sayrlarda sayr gruplan arastnda bazan biirii, berii uberio, bes*i
ta[cr ove, gclir: yiiz talcl og o110,r, mtp talu altryiiz o1600", bagka-
"fsgla" (NF), burun(rak) oijnceo, kl6ln
(sonra> (Rab. ve NF'de srk srk bulunma hali ile), nan u6biir taraf,,
larr: on siikkiz "18", ikl yiiz yiitmig u270", ?illig iiksiik mtp yrl u950 oza (6nceD, iizgii a!agl51>, $ll, so0ra <(sonraD. tag udrgarro. ii7 <iin.
yrl' (Rab. 294r:11). Kesirler: tiinni.il iigtii btri ugecenin iigte biri, ce>, 6gln ubagka,r, 6trii uiitiiriio.
(NF:198:14). Asli olmayan iin gekim edatlarr : alrr- uilnu, (tabt ahqa)
Srra savrlan : blrtng, tlk, [p tlk (Ra,b.), avval(kr/8r), utahtrn 6ni.inde, (H$ l0v:12), alt- ualt-,, ara (araslndaD, art-
2. lkine (l), -ng(r):
eking(t), 3. i.istns(i); iiCiing(l),4. tiirtlng, tiirtiing(t),5 be- <?rt-r>, asra- (alt-D (ol tak asrasrnda: o tak altrnda NF 82:3),
ging, biigingl, 6. altrng(r), 7. yiiting(i), 8. siiksing, stiklzingt,siikzlngl, ast: (alt), lg- uig-", flek-, tliiy- j(jp-; (piiySnmbar tleldpii pey-
9.to[<srng tol.<trzungr, 10. onrng, onungr, 11. on birtng(t), 12. on eklng, gamber ijniineo NF 161:12) ii9- odn-o, kat- (yan-D, t6gri- <gev-
20. yigirming, 30. otuzlngr, 40. [ur[ung. Aynr gekilde: ortangr (ortan- resindeo tug- (kar$t,)).e nazaran, (senin "tlmig anrp (llrni tugrnda
cil D, suga bo$ay usenin ilmin onun ilmine nazaran su gibidiro Rab. l29r:
Beraberlik: a) btrtigii "her biri", ekngu(n) uher iki' l5),iisk-okargrsrnda, nazaran> (triir [ra1ra yagrm iisklndtiCiiy.
sin, i.igdgii,tiirtdgii, -aCu/-dgii:
bt9[gii, alta$u, ylttigri; b) tkiiliist uher iki- [rfin uCeyhun ya$rm kargrsrnda damla gibidir> (Hg 57r:20).
si', iigiiliisi oher iiEiiu. -la-sr:
3218. Agafrdaki gahrs zamirleri mevcuttur.
tlleptirme sayrlarr : blrir <birero, ekklgiir, lkiglr uikigero, : men ubenu, sdn nsen>, biz, blzldr obiz, bizlero, slz <siz>
biitiir nbe$eln, ydtlgiir, -ar:
yiiziir. $unlan da saymah: blrln blrin <bir
Yahn hal
bir', tiigmfi yettl <her yediden birio. Ilgili hali : minlg (Rab. siintp btztp (Rab. MM, NF, stzliir
MM,NF) mii_ Mah) btdm (H$, NF)
Kerclik : Blr yoh obir keren, iig [cata uiig kereo, eklng [ta. nim (Rab., H9, NF) "t"tD,
stuliirntl
ta, "ikinci kele", iigiingl navbat <iigiincii kereo.
Belirsiz saytlar: kiip, iikiig, td'lim, ogokr, az <<az>>, kag,blrkag, Yiikleme hali: miird siini btz(liir)nt stz(liir)ni
niqii obil kaE,, bar(r), baiga (biitiin, hepo, tamu! ubiitiin, hep', (Rab.JvIM.
tigmii, tiigmii blr "her, her birio, tiikiil ohepn, ciimlii, tamdm <hep, NF), ment
hcpsi,, ba"2rlar nbazrlaru. (NF) senl, slnl
mJnr (H$)
3216. Zarflar : astrn naga[t", iisti,in uyukan, iis,t>, ko6r, [royr,
[royu uas;a!r, (yiizii) ko]uno, iirii oyukano, kargu .kargt,, l.rayra otek- Bulunmahali: maga sapa,sa{la btz(ler)ke/.giistz(ldr)kii/-gei
rarD, emdi, tmdl ugimdi), agnu <<ijncer>, burun <ijnce>, kt6ln u-dan (MM 33:l)
sonraD, [rdllnhemeno, hiimtgii, tutug, ulagu ndaima, durmadanu, asru,
indn, iikiif , yawlaft opekn, tark(ln) nqabuko, hiir ayna oher sefero vs.
Bulunma hali : miindii send[ (NF)
(Rab. MM,stndii
3217. Son gekim edatlarr: a) Yahn hal ile: ara *arasrndar, (hallr NF) mendii
ara ohalkrn arastndao), asra naga$t,o, blrlii nadiren bll6 uileo, gagl*, (NF)
mnOiz( lie ), yaghg " gibi ", lgrd o iginde ", iizd u ile,, vasltasryla> tiyam- mindii
mum l.ohr3 an! ylr 6z[ utemiz toprak ile teyemmiim ktltnu MM 16:7,), (usl
2ffi 201
Ayrrlma hali : rn?indln siindtn blz(ler)dfn slz(liir)dt- antiig, antlg, amg tlg, andaf, (onun gibi, bugekildeu, anda$ o[r utanr
mendln sendin (NF) onun gibi", ol tadar "o kadar,.
(NF) sindln Soru eamirleri: kim okimo, klmnig, "lilm(n)iig <kiminn, nA,
mfndh ne, nl une?rr, nlgii <nigin, nasrlo, ndm6, nimii <ne?o, niikS uniginr,
Vasrta hali : s6nln oseninle, niitdg rnasrl", niigii nne kadar,,, ntigiik unasrl?u niiliik unigin?", kayu
*hangi,r, kagan une zamanD, kanr .,nereye?u :(Mese-
senin vasttanla" "hani'r, kanga
(MM 41:7) lA), kenga barur sln (nereye gidersino, (gidiyorsun) (Rab. 41v:3, NF
410:3), [sanda, kayda (nerede, nereye), trandrn [raydrn (nereden'.
Yokluk lrali : siinsidn
usen olmadann Belirsiz zamirler: litmarsii ukimseo, a6rn (NF'de yok), 6ntg,
( Mah. 296r: l0) 6zgii ubagkao, niifirsl (neyse>, niigd uniceo, niigiimA <ne kadar>, hlg,
heg (Nn) .h19".
ilalct z.anrirleri : bu .bttr, sl <6r, ugbu .$q, 6yntstn, u9nl "o
il)'nlSl '. Diini.igltliiik zamirleri : iiz, klndii "kendi,, 6zi.im okend.im,
vs. klindti atasr nkendi babasr' (NF 284:17), kendii 6zlnlukendisi-
Yalrn l'rali : bu bular (biitiin metin- ol olar (Rab.,
MM, H$), an.
ni" (NF 148:7), kiindiiziignt nkendini, (NF. 152:2).
ler NF dahil)
munlar (NF) Iar (NF) alar Nisbet Zamirleri: klm ukimo, klm kim, [rayu kimiirsii, nii
(Rab., H$) klm one kim, ne, (Nisbet ciimlesinin yiiklemi) genellikle tart, ba-
zan da, mastar geklindedir).
llgi hali : munug bularnr4,munlarnrg anrp olanug an-
larmp MiigAreket zamiri: btrt blrt <'birbiri, , btri blrkii veya btrl
blrt!?i, btrl blrtnl, blrt btrlmlznt, blrt birl birlii,r "birbiryleo, ba%r-
Yiiklcrnc hali : munr bularm, munlarnr aru olarnr an- prz ba%lpzga (NF 384:8).
larnr
3219. Bildirme l. ve 2. gahrslar her geyden iince gahrs ekle-
Yiinclrnc hali : mupa bulaq$a, munlarl.<a/ apa olarfa, anla' ri ile (3221),3. pahts genellikle turur (Rab. de nadiren, Malr'de srk
muqJar -!a aqar ra[ra/'Sa' srk dur kullanrlrr. Bu bir Qafataycalagmadrr), nadiren iirtir, lriir,
alarlca bolur, MM. ve H$ de srksrk ol (Eski Tiirkqe ve Karahanlrca'daki gi-
Bulr.rnnra hali munda bularda, munlarda anda olarda, bi) 3. Eahrs qo$ulda fsnrllar (iirtirler, lriirler) ile gekilir:
:
mln 2a"Ifa miin uben bir -16y,
kadrnrmu (Rab. l70r:15), siin ktm sen (sen
oburada, rorada, anlarda
ondano kimsin?, (Rab. 14v:2, NF 53:8), t9l5 dlf btu "acab tll turur "agk
dili bir baqka dildir, (MM 43:ll), "trmur trslra trtir <iirniir krsadrr,
Ayrrlrna hali : mundrn bulardrn, munlardrn, andrn olardrn, an' (H9 115v:17), yasayb, murdkaba ni bolur uya qeyh, miirakebe ne-
lardrn, alar'
dir?> (NF 427:17), bu "dlam Hteb ol ubu alem (bir) kitaptrrr (MM
drn
44:3),blz uya blz ubiz akrabayrz> (MM 53:2), blzmundrniigriiniir-
Vasrta hali : munun I|nrrl liirdtn mlz ubiz bundan iifrenenlerdenizu (Rab. 172 v:15), ktmliir
(onunla, onun iqin, slz, kirn slzliir okimlersiniz?u (NF 54:5), ba"tusr a[ tonluglar .bazrst
"bununlau
ak elbiselidillslo (NF 55:l), bular ol ktmiirsiiliir tururlar obunlar o
$unlarr da sayaltm: munsa obuncar, muntig, muntig' munus ki,mselerdiru (NF 301:ll ).
tlg, mundag nbunut't gibi, biiyle, bunun kadaro, mundag o[c otam
br,nurr gibi,, bunsuzun obunsuz, bu olmadanu (MM 33:16); anga 1-ve2. gahrslardan sonra da srk srk turur, nadiren de driir, lriir ve
(onun !ibi,.rnun kaclar,, blr anga.bir onun gibi, bir o kadar', bolur gelir: miin Cebrd"Il turur mdn oben Cebrail'im" (NF 53:9),

2i)2 203
siin bizim riibbiimiiz iiriirsiin nsen bizim rabbimizsin' (NF 273:5). igm?ik orucu bozar" (MM 23:12), yrglama[rlanru lglttlm <a[lamala-
iiy abug[<a, siin kim bolur sdn oey ihtiyar, sen ki,msin) (NF 19:2), nnr igittim" (NF 107:17). destffr beriir mti siln am sagmalg[ca uonu
biz Talrr fiirigtiiliiri turur miz nbiz Tannnrn melekleriyizo (Rab. sa$ma$a izin verir misin?> (NF 22;6), ktqt iiltiirmiikdtn ulug yazuk
6Ov: 16), siz kim turur siz yok uinsan ijldiirmekten biiyiik giinah yok" (Rab. 2tv:tZj, bol-
"siz kimsiniz?' (NF 64:8). ile <istemek, karar vermeku anlamrnda: bularm iiltiirmtik boldrlar
Bildirmcnir-r menfisi drmfiz (iimds, trmiiz)*gahrs eki ile yapr-
lrr. (bk. 3221): irmdz miin ?isriik usarhog de$ilimo (IJg 56v:14), "bunlarr dldiirrneye karar verdilsl" (Rab. 24lv:20); ttmiik bolur
udemek olur, ifade edero. ile genigletilmig: butl.ra siicd?i
siin rnana lr6cat irmds sdn <senin bana ihtiyacrn yok, (Rab. 49r: -l*/-lik
l8), ol i9 m6nip iilgimdii drmdz oo ig benim elimde defil, (Rab. klmathk kifrrhl5 turur (puta secde krlmak kAfirliktir, 1Nf lee:
15),bukiilmiikltkdii makg&d irdi bu
2Ov:4), sendln hEg lognfid iirmiiz miz usenden hig hognut de[iliz:r
(Hg 8r:z). "bu gelmekte maksut bu idio
(NF 440:3).
Mah'dc bir verde d?igiil (Neva'i'den iinceki Qagatayca metinler- -gu/-Cu ile yaprlan fiilden isimde gelecek zaman-zorunluluk-
anlamr vardrr. $unlar olabilir: a) Fiildcn isim (gelecek zaman anla-
dc r.rlclufu gibi) mevcuttur: viqdhg [radrnr bllmiis diigtil miin uvi
salin (sauir kavu;manrn) kadrini bilmez de$ilimo (370 v:9). mrnda isim) : yiiziigni kdrgiim kiilmiis <yi.iziinii gdrecefim yok, yii-
ziinii gtirmek istememo (Rab. l59r:8), nii [crlgusrnr btlmiis boldr
Gegrnig zaman: iirdlm oidimo vs. menfi: iirmiiz iirdlm *-mez nne yapacafrnr bilmez olduo (NF 281:10). Eiitlik halinin <_cepim
idinru vs: miin bay iirdim talu bu o$lum gr$ay iirdi oben zengin ve kadarn anlamr var: siin kirgiigii sandu[r usenin girecefin kadar ian-
bu ollum fakir idi" (NF 286:12), anaf yawuz hrhkhf iirmiis6rdl drk, (Rab. 28r:17); b) Fiilden srfat' (gelecek zaman partisibi ve
(annen kiit[ karekterli de$ildi" (NF 286:13).
zarf fiili): Hak kekii yazullanprzm yarlrkap turur (Hak.. gele-
iirmig r;ekli gimdiki zaman anlamhdrr: piiygambar ataslru iindiit- cek giinahlarmur affedecektir, (NF 314:15), sqgrngu yiir osrfma-
li, bir abug[<a iirmlg "pevgantber atasrnl ga$rrttr, bakar bir
ba[<ar, cak yerD, (NF 393:15), yatEu yir <yatacak yer, (H$ 5v:9), olturlu
ihtivardrr o" (NF 285:6). yilr (oturacak yer, ikametgAh" (NF 2:9), sawutgu niilrsii (savuta-
Ccvheri fiilin diler zaman ve gekilleri, tesbit edilebildifi cak geyo (NF 429:6), mangu niidrsti ukatrk olan gey, (NF 301 :4),
kadanyla, bol- fiilinin ilgili 5ekilleriyle, gart ise iirsem ile yegiin5iirsii oyiyecek geyn (NF 269:8), [nlmagu f9 (yaprlmayacak
de ifade cdilir. iiy cdnya, ugbu rdst bolsa, siin 6z5d siin (ey cari- itn (Rab. l26v 4), tiig ile de: tigiir l5ollu teg mdl uiigilr ahnacak
ye, eEer bu clofru ise, sen hiirsiin (6zdd edilirsin), (NF 259:5), ya. kadar malo (Rab. 45 r:12), nt [<rlgu .ne yapacak (ne yaprlmah)o
lawag iirsii4, mu"ciza kiirgiizgtl opeygamber isen mucize gdsterr (tI$ 57 r: l2), niitiig kiiriik bllgii mu'mtn lglnt uMi.i,min iiini nasrl
(Rab. l70v:.5). bilmeli" (MM 4:15).
3221 .
gahrs igaretleri giiyledir: Tkl. l. mfln,2. sfln,3. yok veya
-Eu/-Cu
geklinden gunlar tiiretilir: a) fail ismi: biitgiigt
-$ ile verici,
olturur. Qkl. l. miz,blz,2. siz (liir), 3. yok veya <inanrcr, inanan> (MM 5:5), d6d blrgiigl uadalet kadr, ha-
-lar/-liir. kimo (Rab.216r:17), kiig krlgugr <gi.iq (kuwe,t) krhcru (Ug 9v:6),
Geqrnig zaman ve Sartta Eahrs igaretleri gunlardrr: Tkl. l. "alam tutfugr ubavrak tutucu (tutan)u (NF 139:12), btttgiigt *yazr-
2. yok veya (gcqmig zamanda)-rl-t, qkl. l. -p,
mlz/ cr" (NF 78;12), yuvgugr <yuyucuD (NF 130:8, NF 222:ll); b)
biz-n,3.
veva vs. 2. vs., 3. veya -15/-k, belirli
-rmlz
gelecek zamanda turur-nrz -lar iyelik-rlar/-llflr,
ile veya turursuz ekleri kullanrlrr (s. -tut/-liik ile isim (seyrek): ytgiiliik niiiin*i oyiyecek nesne (gey)o
(Rab. 138 v:4); c)
3213), ijnlii durumu isin krs. 222. -suz ile isim: sapa siinltftlp btl htceb kaggiisiiz
ubil, sana benlilin agrlamayan bir perdedir" (MM 44:5).
3222. Fiilden isim yapma ekleri (gekim igin krg. 32242 ve
322412) ile yaprlan isimden fiil 9u gtirevleri yapar: a) Fail
ismi:-$an/-giin
:

masdarr isim gibi qekilir (Isim giirevindedir), Iye- Y0suf tgln yrflafamm uYusuf igin aglayanrm (a$larrm)" (Rab..
lik -ma!/-miik
ve isim Eekim ekleri alrr. orugnr buzar ylmflk tgmiik uyemek 100:3), blr siat 'adl [clfamjmp siivibr ubir saat adalet krlmanrn

204 205
 scl/abr> (Mit. I 14 14), miin Mu[rammedke uyganrmfta nt+ii miildmat
t<rlur sdn nbenim Mul-rammed'e uymaml nigin kiitiiliiyorsun>
(NF 16:3), bildlnr4 musulmdn bolganrnr bildt *Bilal'm miisliiman
oldufunr-r bildi, (NF 96:3), Mrsrr'drn grftgammrzda ."Mrsrr'dan grk-
trfrmrzclao (Rab. 97 r: l4), ol viifetr bolgandrn biiri.i utildiiEiinden
beri, (NF 13:ll), baqrnr kittrti bilmegiinl iigiin obagrnr kaldrrama-
dr$r iEin, (NF 82:4); Z.iiknrgy6,ldrg?in sayr ,,Zekeriya girince>
(Rab. 167 r:9), CiibriiTl ayganr <CebrSil'in dedigi gibi' (NF 38:14);
b) Tam olmamrg veya olmug, nadiren olmakta olan eylem bildiren
partisip gcqigli fiillerde Eo!-unlukla pasif anlamrnda: I.{akka inangan
kigl oHakk'a inanan kigi' (MM 8:10), saga ing6n gurhn [ra!r turur
.sana irrcn Krrr'an haktrro (NF 79:17), bu kitibru o[<rfanlar
"bu
kitabr okuvanlar> (NF 2:17), bu aytgan elliirdii ubu sdylenilen iller-
dc" (NF -30:12), iigltgiinimni umtmadrm <igittifimi unutmadrmD
(NF 266:10), piiygnmbar olturgan y?irdd olturayrn
"Peygamber'in
otrrrclu[u ycrdc oturayrmn (NF 47:13), oltu4$mm yiir&i mongu[da.
rrmnr buldum <oturduSum yerde boncuklanmr buldumo (NF 414:
l2), kargrlaqtrrma cki ilc: Tapndrn $or[<ganra[ugrz <Tanrrfdan da-
ha q,ok korkanrnrz o ( NF 5 I : I 3 ). Yiiklem ismi : miin ofugan iirmiis miin
obcn okuyamam, (NF 7:15), Abii ganlfiiiikiig .tbddat krlfan iirdt
"Ebfr Ilanifc Eok ibadet krlardro (NF 186:1), --dagr ile yaprlmrg
partisip side NF'de aqa$rdaki ifadelerde bulunur: [rhnmrg fuldagr
zalletler (yaprlmri ve yaprlacak giinahlar, (4:2), pdyggembar "aley.
hl'ssalEmnug kiilmig ta[<r kltdiigl yazu[<r oPeyga'mber aleyhi's-sela-
mrrr gelmiq ve gelecek gi.inahro (83:17).
u)gh/-(l,ii)gli partisibi, NF ve Malr'm drgrnda oldukga
srk: -(r,
nraq;a siivdb birigll Ta4n turur (bana sevep veren Tann'drrn.
(Rab.58v:17), yol urugh nyol kesenu (Hg 6r:7), kiiriik ile zorunlu-
luk ifade eder: bu i"lam kltib ol, o[rugh kiiriik obu alem bir kitap-
ttr, okunmasr gerek, (MM a4:3).
(-rr bulunmaz) ile fiilden isim. Unlii ile
-r, -Jrur, -ar, -ur
biten fiillerde gelir. (ikisi de agafr yukan egit gok-
-yur veya
Iuktadrr) : afrrla-5rur, -r asra.yur fiirminla-5rur,
agn-yur, tndii-yiir, klz.
l?i-yiir, miigzii-yiir, obga-yur, ol.<r-yur, [ran-yur, lrumr-yur (parlar),sal5.
la-yur siizlii-yiir, ti-yiir, tllii.yiir, yarh[<a-yur, yaga-Jrur, yiitpt-yiir, yrf-
la-yur, yl-yiir, yiiri-yiir, vs., awla-r, a$rrla-r, ba$gla-r, bltt-r, klzlli-r,
miijzii-r al.u-r, oyna.r, I5ayna-r, sr[<a-r, siizlii-r, te.r, tll6-r, iindil-r, yar.
Irka-r, yaga-r, yrgla-r, yl-r, yiiri.r vs. Unsiizle biten tek heceli kiikler
ek olarak va veyahut ---ur alrrlar: --ar'h bir kag iirnek: a$.ar,
-ar
106
art-ar, at-ar, 6k-?ir, em.er, ba[<-ar, bas-ar, bat.ar, buz-ar, btit-[r, ga!.
ar, gom-ar,giik-iir, rdor, ( -rd-ur), ig-iir, kiig.iir, kds-iir, ket-er, kiir-
iir, kiiy-iir, kiil-er mln.iir, miin-dr, iig"iir, iil-[r, iirt-6r, I.rat,ar, I.<az-ar,
[co6-ar, !ro.y-ar, !ron-ar, [rop.ar, [or[-ar, sag.dr, sang-ar, silw-iir,
s6z-er, sl5-dr, sol5.ar, sor.ar, sdk-iir, siirt-lir, tam.ar, tan-ar, tap-ar,
tat-ar, tdg-5r, tlg-er, tart.ar, to$-ar, ,tiik-?ir, t6z-dr, tut-ar, ug-ar, iir-
[r, (iir-). yag-ar, yan-ar, (udijner"), yar-ar, yat-ar, yr!.ar <yr$- ve
engelle-", Jnrt-ar, yun-ar vs. ile: al-ur, (ay(t)-ur, bar.ur, bll-
iir, blr-iir, bol-ur, bul-ur, r6-ur,-ur
( -r6-ar), kiil-iir, kir-i.ir, lral-ur, l5ayt.
ur, [crl-ur, san ur, ten.i.ir, [q1-qy '-d11', ur-ur, yat-ur, vs. Unsiizlg
biten Eok heceli kiik veya giivdeler daima ahrlar: man-ur,
olar-ur 6griin.iir, 6ltfir.i,ir, sa[<rn ur, uftan-ur, -uruyal-ur, yarat.ur, yr$-
lan-ur, yiirit-iir vs.
Bu fiil gekilleri qu fonksiyonlarr ifade ederler: a) Eylem ismi:
tiik[l diinye meh yrfar nii asrg nbiitiin diinya mahnr yrlmanrn ne
faydasr varu (MM l0:2), [ronarga iiw tiledl ukonmaya (geceyi geqi"
recek) ev aradr), (Rab. 87v:17), abgamfta tiigiirtryni bilmiiz siin oak-
$ama kadar yagayacaSrnr bilmezsin" (NF 435:9), ki.in tofarda <giin
doEuncau (MM 22: 4), Nfr,tr iiliirindi n Nuh iil diiftinde > ( Rab. 3 I v:20 ).
kiigliiri yiitiirlng5 ugi.igleri yetti$ince> (NF 24:iZ), b) partisip (srfat-
isim): yunu$m buzar nfip.oabdestini bozan gey" (MM 12:10), kdliir
yrl .rgelecek yrlo (NF 39:17), on ya$ar o$an <on yagrndaki oglano
NF 289:7), bu kiin diinyidrn siifiir [alur kiiniim turur <bugiin
diinyadan sefer krlacak giiniimdiir, (NF 88:15), pasif : ey sdwiirim
(ey sevdiFim (sevgilim)o, Rab. 72r:8, slwiir oglum (sevgili oglum'
(NF 242:8), mlndr kdlth
"binilen hayvan (binek hayvanr)o (NF
273:15).
veya ile yaprlan fiilden isimler, yukardakinin, ay-
-ma,z
nr fonksiyonlanna -mas
sahip, menfi gekillerdir: a) Eylem ismi: klgl k6r-
miisdli ukigi giirmedi$i zamann (Rab. 133v:20), miin togmazdrn agnu
o'ben dopmadan iince (Hg 56r:17), miipliiri boimas tigiin obenleri ol-
madrpr iginu (Rab. 2l5r:15); b) Partisip: tiikiinmAs grni <ti.ikenmez
zenginliko (MM l0:l), bu tawukru ktm2irse kdrmez yiirdii boguzlap
tdltiirgll a,bu tavupu kimsenin giirmedili yerde bo[azlayrp getjr'r
(NF 428:11)
ile fiilden isim (gogunlukla gegmig zaman): a) Eylem
ismi:-mrg eH+bar veya yoh ile yaprlan kurulug Cok
-mrg*iyellk
yaygrndrr, biiyle bir fiilden isimde iyelik eki fail olarak vazife gii.
rtir: miin "Ayigiidln yanran i9 kiirrnigtm yok .ben Ayige'den kijtii bir
ig gdrmedim' (NF 416:6), kayu ata of,hm [rurb6n ttlt-g bar ohan-
gi baba oflunu kurban etmigtir> (Rab. 5Ov:8), mu"ayyen blldi'agr[<
bolmrgrnr usonunda agrk oldu$unu kesinlikle bildi (anladr), (!$
60r:19), Muhammdd togmrgta "Muhammed dofdufu zaman, (NF
l8:ll), tal atmrgta ki6in <tan attlktan sonra) oMM 22:6o, olaral-
"onlann dedifi gibi'
mr$rnga (MM 9:8), kiigiim yiitmtggri ugiiciim
yetti$incern (U$ 7r:21), aytmrgrp tdg turur <dedi$in gibidir, (NF
84:5), b) Geqmig zaman partisibi (srfat ismi). gegigli fiillerin ak-
tif gekli dc pasif manaya sahip olabilirler: Resiilmg tlmigi upey-
gamberin dcdi[i, pevgamber tarafrndan sdylenilenn (Rab. 50r:18),
rnen ayrnamrg hadls obenim tarafrmdan s6ylenmeyen (siiz), hadis,
l>cnirn siivlemcdifirn (siiz) lradiso (NF 2:8), 6lml9 klgl "6lmiig ki-
$i (irrsarr)u (NF 438:7).
ile vaprlan fiilden isim Rab.de srk srk, NF'de sey-
rek -duk/-diik
gdriiltir: sa4a ne ma"lflm boldr anrp ugtma$r$ drdiiki (onun
cennetlik oldufu sana nasrl (ne) malfim oldu" (NF 239:7), [cldul5um
igliirnip t5'vili oyaptrfrm iglerin te'vili" (Rab. 13lr:2).
3223. Zarf-fiiller : g{ca bilmiiz mfln ugrkamam> (Rab. 39 v:9).
z.arf fiili. Unli.i ile biten fiillerde dogrudan dofruya eki alrr-
lar: -p
bagla-p, ti-p, o[<r-p. Baflantr iinliisii, son ses iinsiiz ise,. dudak
uvumuna girer: [rag-rp, iig-iip son ses dudak iinsilzil ise, dudaksilag-
nral'a scbep olabilir: Sap-up, ew-iip, (bk. 222). Fonksiyonlan: di-
ler givelerde oldu$u gibidir. msl. iiliip tirilmik hak turur oiilmek
ve dirilmck haktrro (NF 230:8). Fiil terkiplerinin ilk pargast ola-
rak: ahp kiil- "allp gel-, getir-u ahp bar- ualtp var-, giitiir-,,,
alrp kd- uahp kal-, tut-, muhafazs o1-e, olrup tiiktt- "oku-
vup bitir-,, y*lp tur- udevamh geri dur-", ttrlp [ro6- oderle-
yip kov-", kiistp tagla- urkararla kes*n.
zarf-fiili, ijncekinin genigletilmiq bir gekli, miinhasrran
-pan
giirde vezin zaruretiyle. kullanrlrr: na4ar 6z iiglnde tutupan ylgii
oinsan kendini giiz iiniine ahp yemeli" (MM 39:7).
zarf fiili. ile: ag-a, alr-a, ayt-a, (-ayt-u),
-o, -u, (-bar-u),
ba[<-a, bar-a
-yu biit-fi, -a
r6-a, kdr.ii (-kdr-ti), 6r.6 (-6r-ii)'
[caz-a, lrork-a, [<or[cut-a, sor-a, toy-a, tut-a, ug-a, u[r-a, ur-a, yan-a
y?ing-ii, yon-a, vs. ile: a[<rt-u ayt-u ( -ayt-a),iiStt-ii, bar-u, ( -bar'
-u
a), btl-i.i, bir-ii, bol-u, gulgag-u, kiil-ii, keg-ii,klr-ii,kiir-ii,(-kdr-ii),
208
kiitr-ii, kiiwiin-ti, kiiliig-ii, iigriin U, iir-ii ( - iirii), iitn-ti ka-
ggr-u, ,ktl-.r, sdwn-i.i, tiig(ii)r-ii, tiizgln-ii, uyal.u, yara*,u, yar-
h[<at-u, yrSrl-u, yrflag-u, ylgriin-ii, vs.; iinlii ile Liten tOt
itiu-
deden sonra: t4rii.yii, lstii-yii kde-yii, obta-yu, okr-yu,""yu
oyr"-y,r,
-yu
6te-yii, sa[da-yu, taya-yu, tile-yii, titr6-yi.i, tl-yii, iin&i-yii, yarh[a_]ru,
yr6la-yu, yrgla-yu, yuri-yu vs. Kullanrhg : Zarf olarak: i9 zamanh
eylem ve gaye: ol siiwnii klrdi osevinerek girdio (Hg 5lv:15),ga.
san Hi.isiiynnl tstiiyii bardr oHasan Hiiseyin,i aramaya gitti> (NF
172:13).
Bu zarf-fiil agagrda giisterilecek olan bazr fiillerle fiil terkipleri
yapar:
*al nal*" (Yalnrz Rab. ve Mi"r.'do seyrek olarak olumlu, ge-
nellikle olumsuz iktidar): bahimm ktm blrii aftay iirdi obahamr
kim verebilecekti" (Rab. 73r:l), btH almas rrlz <bilemeyizn (Rab.
E9v: l0).
btl- (nadiren olumlu, genellikle olumsuz iktidar, biiti.in me-
tinlerde belgeleri var): bilii bllmigtmgii .bilebildifimce> (MM 4:n),
slzliirgabur trlu btliir slz nsizler sabrr krlabilirsinizrn (NF 76:g),
<-3-6s-), zarf-fiil ekiyle karrgmrg olarak (olumsuz ik_
tidar-u-ma-
gekli, yaygm de$il): trlumas m$n <kilamam,, (Rab. l70r:ll),
sdzliiyiimlis <siiyleyemezo (Rab, 26r:l), kdrtimlis btz ugdremeyizo
(NF 2l:la).
-ladr,rbagla-, dgdz krl- oba$la-,:
(Rab. l7r:17, NF 89:16),
yr$ayu bagladr oaglamaya ba$-
I.(ur'6n okryu eE6z kildrm uKur,an
okumaya bagladrmu NF 199:16).
blr-, ber-1 <!er-; (tezlik bildirir, bir bagkasrnrn
lehine bir
tlltmnl [nlu btr ang <dilimi arr krhver, (MM 3:4), maja
"Vl-"-liindeyii berlp cAli'yi bana gaprnverin, (NF
"All'nl 139:l), .6.
ber- "giinderiverr, (NF).
kal- *kal-' (bir eylemde israr, bir eylemde devamhhk): bu
liimiirsiiliir anlar artrn$a ba[ra [alur obu kimseler onlann ar-
drndan baka kalrr" (NF 439:17)
- tur- adgl-; (eylemin bir anhk olugu veya daimilifi): 6z tgln.
de bir anga sal.'nu turdr u6z igini birazcrk di,igiindti" 1gg roo,'sl;
turur miin "gimdiki zaman olarako bk. 32243.
-a
209
 yarlrka- <yarhga-, buyur-o: piiygnnnbar "aleyht's-salim !t' tir- "i-)in zarf-fiil gekli [rkiin oiken" anlamrna gelir; gok
(peygarnber haber vermeyi buyu'
bar berii yarhkar
-r ile fiilden isimle beraber kullanrlrr: ndr[slde itrlcfin viifit
aleyhisselam, kere
ruru (NF l0: 17). [rldr *kilgi.ikken vefat etti,, (Mi"r. 29:5), ugtma[da yiirtyiir iirkiin
Tal[ranrg batum Rumeyiam kiirdiim (cennette yi.iriirken Talha'nrn
-$ahl-gilll zarf-fiili (seyrek): a) Gaye: Ka"b5kd dyint [rl' karrsr Rumeyzan'r giirdiim, (NF 65:7), suw tlliisii iirdl, suwlan bar
$ah bardrm iirdi oKa'be'ye, ziyaret etmek igin gitmigidim> (NF 188: 6rkiin, urup [<aytarur iirdtldr.(Yusuf) su istese idi, sularr var iken
:), u) si. eylemin grkrg yeri: siz 619[ll .dldiiEiinuzden beri" (Rab. vurup kovarlardr?" (NF 355:a).
163 r:7).
, 322411 Istek-emir:
zarf-fiili (MM ve MF'de yok) bir eylemi bir di[e'
-.}ael-Sd1 1. gahrs tkl. ..-aym, nadiren
rinin takip ettifini giisierir: Ya"[<fip kiipleknt k6"lkii siirtgiig kiiz' -aylm,
i.inlii ile biten (Eok seyrek
liirt agrldr.Ya'kup g6mleSi giiziine siirtiince, gpzleri agrldrn (Rab' de iinsiiz ile biten) kdk veya giivdeden sonra --,gayrn/-giiyin, tek tiik
l05v:21), yir Opgiig aydr uyeri iiptiikten hemen sonra dedi" ($$ -Bayun/--g[ytm:
barayrn (varayrmo, bililyln, ayayrm (H9 71121),
llv:15). mlngflyin <NF 23;llu, baglagayrn, tlliigiiyin, yegiiyim (NF 138:2).
zarf-fiili (Rab' ve MMlde tek tiik rastlanan du' 2. gahrs tkl.. srrf kdk veya g6vde, veya
-{rll-gll tek tiik --&il/
-$rnqa/-gin95
daksrla$rnr$ gekiller sonraki mi.istensihlerden gelir) : a) "miiddet' bar veya bargrl "git", kiir veya kiirgil, bolgul (MM 46:11),
sakla' -giil:
tiiggiit (NF 2l: 14), sewgiil (NF 160:l),
Ee, kadar, tjnce> miin kiilging:i sa[cla$rl uben gelinceye kadar
(Rab. 16r:18), tan at$rnga (tan atrncaya kadaru (H$ l0r:3). kiiz agrp
3. pahrs tkl. tek tfik (MM ve tI$) de trlsun ukrlsrn>,
yumgrnga ngdzagtp yumuncaya kadar" (NF 429:2), ttrigt bariirgln' (MM 3:5, H$ 9v:5), kiilsii (flg-su:
dgr5nsiin, bolsu-sun, 53r:9).
gii nyagadrfr miiddetge, yagadrkqa" (NF 187:5), kiieiim yiitgtng5 <gii-
ciirniin yettifi kadaro (Mah.297v:5); anlam anga[<a tiigl ktm vast' 1. gahrs gkl. nadiren iinlii ile biten ktik veya gdv-
-ahp, -ahm, o grkahmr, kdriilig, brral.ral'm
tasryla kuvvetlendirilir: anga[ra tiigi Hm tam5m b"l$t"St (tamam delerden ronru *tahn 7-g2iltg : grkahg
oluncaya kadaro (NF 250:ll); b) u-cak/---cek yere, yerdeo; dltiin (NF 353:1a), nttiiltm (MM a8:3), oynafahp, tilnglltr3.
gtngii iilgln ii8akrn ba$lap kuduAga kiimigiiltp udldiirecek yerde (iil'
2. gahrs gkl: yatmal
diirwefimize) elini ayafrnr ba[layrp kuyuya atalmu (Rab.70r:12), (yatmayrn)), aytrp,-4, -10, -llrz, -rplar, -ug, -ugrizr
aynr zan'ran(la kargrlaqtrrma zarf-fiili olarak: ewtirn tglnde Sey$nnt !<rhjrz, aytrllar, buyurup, bolugrz.
tiirmiik siiwiigltg*ik turur yastut kiirglngii qevimde yastrk gdr' 3. gahrs gkl. alsunlar ,.alsrnlaro, kiilsiinler.
mektense, geytanr gdrmek daha iyidir' (NF 318:9). -sunlar:
Meseli: burun al-krgga t*ig medhln ayayrn, ugandrn sopra ni-
NF'dc miin bArS-rnga oben gelinceye kadaro (28:17) mHn klil' rn[ baglalayrn ..krssadan dnce beyin medhini siiyleyeyim, ondan sonra
ging[ <aynr anl., (ll0:9) gibi normal qekillerin yanmda miin kiilgim' anlatmaya baglayayrmu (Mah. 293v;5), Ka'biikii dydratt'lahp takr
gii (al4:13), miin iilgiimgii ubenim dliimiime kadar" (177:17) Sibi [rurbinlar boguzla$ahp, l.<aytahg uKAbeyi ziyaret edelim ve kurban-
pekillere de rastlantr. lan keselim, dijnelim (NF 39:16) I8tdtn [cor[c uyal$l, tidf n*indin
uTanrr'dan kork, utan dedi benden,, (tl9 53v:11), 5l5 Hadlsa, rrstl
ve zarf - fiillerinin olumsuzlannr yap-
maya-p,da-pan
yarayan-a, -u, -yu zarf fiili (qma-
gulSag talr yat[<uru!
"Ya Hatice, beni sarrn ve yatrrrn)
(NF 8:8),
dan/ -madrn/nadiren -mayrnanlamlartna geliri kfglktrmiisiibdggrlar begnga ukimse girmesin ba$cilar baSrna'
-meden, -madrSrndan/ -medifinden, (H$ ev:z).
su"6l sormadrn ldd aytur rdst cavdb osoru sormadan do$ru cevabt
sciylero (MM ll:l), iimgihmiidln rdl.rat yo$ oemek Eekmeden rahat Bir birlegik emir qekli *mrq*bol-un emri ile yaprlrr: btlmtg
yok, (NF 164:10),lroylar blrlii baru bilmedh munda yatur (koyun. bolu4,14trllafinr araruzdrn g+arEu tiig tunrrlar nbilmig olun: Mus-
lar ile gidemedi[inden burda ]atarr (NF 22:5). tafa'yl ararnudan grkaracak gibiler' (Rab. 236r:16), [a9an t tqn suf-

2to 2lt
ra ii4i.imiizdii $o6san, siin grra$m yanrtmug bolgrl nsofrayr tiniirniize Anlam: a) Gergek gart: latun $ansa, kdrkstiz bolur ukadrn ih-
koydugunda, rgrlr parlat (yak), (NF 257:34). tiyarlasa, girkinlegiru (Rab. 8 r:14); b) Gergek olmayan Sart: eg$r
"rgk bolmasa bolmaz trdt 6dam nagk olmasa insan olmazdr" (tl$
322412. Gcirtilen gegmig zaman: --drm/-trm (bk.222 ve 232).
8r:17); c) Istek, rica: mapa tak' lcdzat bersiglz,miin$Smfabar-
sam, tlcirat trlsam sBana izin verseniz, ben $arn'a gitsem, ticaret
Tkl. l. aydrm usdyledim" kiirdiim lapsamr (NF l5:4), gok kere bolgay mu nolur mu, miimki.in mii,
nasrl olurduD veya bolmaz mu oolmaz mr" ile: btzliir&ilonsagrz
2. aydrg k6rdiig
bol$ay mu ubize misafir olsanrz olur mu> (NF 24:4), marya blr
3. aydr ktirdl lglm suw bersitgtz bolmaz mu? obana bir isim su verseniz olmaz
mr?' (NF 355:7).
ekl. L aydu[c kdrdUk
2. aydrjrz kiirdiiSiiz $art+bol- o-a/*e bll-, milmkiin ol-, ifade eder, genel-
likle Sahrs belirsiz: niitiig kiilttrs6 bolur <nasrl getirir insan onuo
3. aydrlar kiirdtltir (Rab. 142 r:18), bazan gahrs belirli: yanalr kiin mAplz, kiiz bqtra
bolmaz (yanagr gi.in gibi, giiz bakamaz" (U9 8v:ll). kiiriik "ge-
l. gahrs gokluk Rab.'de gok seyrek NF'de daha eski qekil -dr- rek" de gart ile yan yana gelir: kiir*tk iigriinsii padl$hl*n slndln
mrz da gciriiliir: hlduruz (Rab. 22r:1), keldLnlz (Rab. 26r:5), 6l' upadigahhfr senden iigrenmesi gerekn ( H$6r:tg).
tiirdiimiz (Rab. 36r:2), yrtladrmrz (NF 103:8). 2. gahrs tkl. nadi-
ren olturdunrz (NF 78:2, 37) bk. 222. Anlam: difer giveler. $artrn hikAyesi: -sa iirdlrn veya -$am erdl (3. gkl. -salar
-duprz:gibi. [rdt: krlf,alsr iirdt (NF 144: 16) : a) gegmiqte geraek olmayan gart:
de oldulu miin btldiikiimnl slz blls&i iirdlflz, siiwiinmiigiiy iirdlplz nbenim bil-
Gtjriilen gegmi$ zamanrn hikAyesi: --drm iirdt: yaSa$ bardrm dipimi siz bilseydiniz sevinmeyecektinizn (Rab. 236r:15- 16); b)
iirdl, tewiillg bolup kiildlm (yaya gittim idi, develi (deve sahibi) $imdiki ve genig zamanda gergek olmayan gart: [<oylanmrz munda
olup geldim' (NF 164:3). bolsa iirdl, stzliirkii siit bergtiy iirdlm
"koyunlanmrz burada olsay-
dr,sizlere siit verecektim.u (NF 22:34); c) yerine getirilmesi miim-
kiin olmayan istek: yi miin tofmazdrn agnu dlstim lrdl ukegke do!-
-sa miin:
$art : -sa-m nadiren
madan iince tilse idim, (H$ 56r:17); d) lart ciimlesi olmayanlarda:
TU. l. barsam (varsarn) kdrclim Gegmig zaman: nii klm ttig kdrcii iirdl, 6zt ta'blr $rlur iirdt
"giirdii-
2. bareag kdrslti lii diigleri kendisi yorardtn (NF 7:5).
3, barga k6n{i Gtiriilen gegmig zamanln gartr: 6refi (H$'de irua,
da var): a) giiriilen -drm
gegmig zamanda gergek gart:
-drpsa, -drsa
Qkl. l. barsa[< kiirsiik itgtir Ka"biikii zlydrat [rilu knldplz iirsii, kiiliir yrl dydrat hl*ay slz,
2. barsaprz kbrsiir3tz bu yrl funzat yo[r "e[er Ka'beyi ziyaret etmeye geldiniz ise, gelecek
yrl ziyaret krlmahsmrz, bu yrl izin yok" (NF 39:17); b) Zaman bil-
3. barsalar kiirsiiliir dirir:Ziihriinlj iirl kiildl drsfl, anr takr dldiirdtler uZiihre'nin kocasr
geldifii zaman, onu da iildiirdiilero (NF 367:2).
Rab., MM., H$., ve NF'de yer yer qahts zamirleriyle tegkil edil-
mig gekillere de rastlanrr: l5ut$arsa miin (NF 37A:A), tapsa m6n Anlatrlan gegmig zamanln $artl. Agagldaki terkipler bulunur.
(t-lg 7v:18), aysa siin (NF 20t16), bllsfl siin (MM 43:l), alsa mlz a) bolsam: Anlam: Gegmig zamanda gergek gart: tiigme bl-
(Rab.7"3r:12), btrsii mlz (Rab. 2lv:12), ttsli blz ($$,8l v:6).
-m$ btr
rlmizdtn ii8giiliik kiilmtg bolsa, ol a6gtiliiknl Tagn ta"dlifta gfi.

2t2 2t3
fi" krLp yalbanp Ta6ndm niicdt ttliigiilll .de$me rbirianizden bir iyr' r: 6), [rynmat boknaSunga 6zgli ktilgtig yo[ <artrk kryamet olma-
lik gelmip olsa, o iyilifi Tanrr teala'ya gefi"krlrp, yalvanp Tartn'dan dan gelecepin yokn (Rab. 215 r:9).
necat dileyelim' (NF 292:ll); gart (anlamr) olmayan ciimlelende: vs. yerine bazen vs. kullamlrr: eH'nl
Tapnrup siilSmr ol ldmiirsiikd bolsun, kim kiint yolta uymrg bolsa -fum/-Sum
satgln
-$am/-glim
atrp FzEd k'bam, boynum kulakrmdalo altun kiimiit ylngar'
nTann'nrn seldLnrr dolru yolda olan kin'rseye olsun" (NF 78:14)' liirnt saja btrgiim miin md saga bol$am dseni satrn ahp azad ede-
b) -mr; iirsiim ve -mrg bolsa iirdim. Anlam: geqmig zaman' cefim, boynum ve kulafrmdaki altun, gumiig ve incileri sana vere-
da gergek olmayan gart: ol ktin $afvdn ornrnda siin bolmrq drsfiD, cepim, ben de senin olacafmln (Rab. 224r: 16-17, SCHINKEWITSCH
riisfrl hariimtnii bu sa[<rngm sa[<rn$ay mu iirdlg no giin Safvan ye' 9132), iigiir tiizmiisil ansrz bu ktigiil hiim grl.ranp bu kd6iilnlttkii
rinde olmug olsan, resuliin haremi hakkrnda bu diigiinceyi diigi.i- sal$am. "eBer bu gdniil onsuz dayanmazsa, bu giini.ilii grkarrp ite
niir mii iclirr?, (Rab. 235 v:2), iigiir bu f,dr$a Muhammed lidrmtg bol' ataca[rm> (H9 56r:la), ktgt ldm bolmasa ttsii viifesl, amp[6gusrnr
sa tirdl, bu iiriimqiik ewi bozul$ay Srdi oefer Muhammed bu ma[a'
ntdln ylgiisl nit kadar vefasl olmayan kimse, onun kaygusunu ne'
raya girmiE olsaydr, br.r driimcek yuvasl (aSr) bozulacaktro (NF den yiyecek" (U$ 56r:15).
2ll2). 32242. DiSer gekimli qekiller isim fiillerle gahts zamirlerinin
Gcnig z.anranrn gartl: (-ar, iirsiim veyabolsam, yan yana getirilmesiyle elde edilir.
iirsam
-ur, -yur)
-r vcya bolsam. Anlam: gelecek zaman
menfisi (-ar,
-rrraz/-mas
verva $imdiki zamanda gerqek gart: eylem anhk veya ahgkanhk ha-
Genig zaman:
-r -ur) + gahts zamiri:
line getirilnrig olabilir: alur 6rs?it3, saDa satar rnlz ualtrsan' sana sa- Tkl. I. aytur ndin nstiylerimo
t^.rr' 1tlnb.73r:5), v'Zigir siiwme,z irsii bu tiirtt[ blrln, tamuS lgrii 2. aytur sfln
bilsiin bu yatgu yirin oeier bir kirnse diir,t (halife)den birini sev-
mezsc, kalacafr yerin cehennem oldr"rfiunu bilsin" (H$ 5v:9)' mun' 3. aytur, lalur ol (MM l0:2)
drn kaytur bolsa(, bkke bortlu[c bolgay nburadan geri ddnerse, bi'
z-irn iqin skandal olacako (NF 40:2)' Qkl. 1 aytur mtzlblz
Gcniq zamanrn tartrnrn hikAyesi: (-ar, bol' 2. aytur slz, yagar sidiir (Mif. lt2:14)
zamanda
-r
gerEek gart -ur,, -yur)haline
(ahskanhk
sa iirdim. Anlam: Gegmig 3. ayturlar
gc.tirilmiS cvlem): biz diinyida mii'iizzln dvFnm iigttiir bolsa 2irdiik,
h€9 diinyd i9i btrlii miit$dl bolmas [rdiik .biz di.inyada miiezzin se- Menfi qekli : -arnz.f-mas* gahrs zamiri:
.sini drrvsavdrk, hiE bir zaman diinya igiyle meggul olmazdlk" (NF
241:8). Tkl. l. btlrrgz m6n (bilmiim)
Belirli gelecek zaman: (turur), menfisi -€u'm/ 2. bth*iz sen
-$u-m/-gii-m
yok bularm tiirt iiliig krl$u-m turur nbunlan dijrt parga ya'
-gii-m bilmez, kfrnriis ol (MM 2l:5)
pacafrmo (Rab. l0v:l'!), yaratrlmrl sen, awal 6fur iilgii1 oyaratrl-
*,q.i.,, evvel ahir dleceksinn (H9. I 14 v:4), emdl tamu! otr [rahp Qkl. l. brtmSz mlz/blz
turur, hiir ayna ol ta[c kiilgiisi turur, am| lcar$sr bol$usr tunrr
ogimcli celtennem ategi kalmrgtt, her seferde o da gelecektir, onun 2 hlnriiz stz
beclduasr verine gelecektiro (NF 137:4'5), klm gr[cmasa, munda$ 3. bilm5zt5r
mundag |rnlar krl$umuz ukim (sava;a) erkmasa, bu kadar bu ka-
1. tkl. de yer yer O[uzoa'dan almmtg qekli de bu'
dar ezil,etler krlacafrzo (Rab. 221 r:13-14). Tiltmlar kanng[ra Pe$t' -man/-mtin
hg yagllgiiliirl uzalimler kannca gibi pargalanacaklaro (Rab' 249 hrnur: tsknar ukrlmam' (Rab. l48r:5), btlmiin qbilmem' (U$ tOtt

2t5
2t4

*-'...r.%-i:k-#
1.1, NI;381:()), bu rli'yrrl lrrrzrnRn.btr fikri de$igtirmem" (NF eB-er yanrlmayaygn, (NF 23:3), ne tS hlgay rntz, Ltm |bii
7(t:9). -gidersen
uihiibnt Muba'msddtn aSrrEay dz cEbu Lehebi i,tuhammed'den
Anlam: gimdiki zaman, anhk eylem (Harezm Tiirkgesi'ndegimdi. ayrrnqa| igin ne yapmahyrzo (NF l4:2); c) Tahmin: btr aylamg mii
ki zaman ifade eden yaygrn bir fiil gekli genig zamandrr): bu kiin siinl giir ol bolgay .bu siiyledilim mefer o mu?> (NF 23:l).
Iniin ka8gulug kiirtir miin nbu giin seni gok kaygrh gpniiyorurno NF 16:
Ofuzca'dan almmry gelecek zamanr Ug ve Malr. (Uir
7); b) vaygrn, zaman ifade etmeyen eylem: tlkiin urgrn !ikr*in, gtgiik
defa) de tesbit edilmiqtir:-(y)rsar
t
i.inmis ol odiken tohumu eksen, giqek yetigmez, (MM 37:4); c) ge- dztimtzkii dziirdz yrgtaso! zdr, Hm'ug btz
ttg btzii ktn yrglayrsnr rkendimize kendimiz zar aflayahm, bize
Iecek zaman: |oyga barur miin tiyiir sdn, ytpni tafu brgalm nii kr.
lur siin .kovuna gidiyorum .diyorsun, ipi ve brga$r ne yapacaksrn,
I bizim gibi kim (aflayacak) aElayabilir, (Hg ttfv:IS), tslilbbe.
(Rab..s0v:12-13). dflnt, giilliir sohsar; tilrrlmtr" .ekrbat fopraf botpar *badeyi igltim
giiller solacak, tenimiz akibet toprak olacakr (Mab. 309 ,,-A). -
Genip zamanrn hikiyesi: drdlm, menfisi:
*mas iirdim: Anlam: a) Gcqmig -r(-ar)/-ur) -mau./
zamanda devam eden, bitmemig ey.
Gelecek zaman-gereklili$in hikAyesi: 4ay/*fiy flrdtm: a)
Yerine getirilemeyecek olan istek: ol kltn m[liik aymadrp? mlin sii.
le'r: slz tiiwa miiniip barur iirdlgiz, miin ytrdii ya6ay lirdlm usiz nl satgrn almagay iirdtm rnigin o giin siiylemedim? seni satm al-
deveye binip giderdiniz, ben yerde yaya idim, (Rab. 235v:20_21)
mazdrmu (Rab. 75 v:lGll); b) Bir gart ci.imlesinin esas ci.imlesinde
b) Geqnrigtc adet haline getirilmig eylem: Adam yrl sayu turben gergeklegmemig zaman,
l.<rlur iirdl nAdem her yrl kur"ban krlardr (keserdi)" (Rab. l+v:r5); bk. 322412.
c) bir gart ci-irrrlesinin esas ciimlesinde gergek olmayan (gart): iigilr
Anlatrlan gegmig zaman:
-mrg +
Adam btr sd'at gabrr [<rlsa firdi, I.lawi ,4damga kiiliir nrdt nAdem gahrs zamiri:
bir saat sabl etseydi, Havva Adem'e gelirdiu (Rab. 7v:12). Tkl. l. bolmrg miin (olmugum) qkl. l. bolmrg mlz
-Sa(y)/-Sii(V) *
Gelecek zaman-gereklilik: gahrs zamiri : 2. bolmrg siin 2. bolmrg stz
Tkl. l. bolgay miin "olacaSrm, olmahyrm>. yiirltgiiy miin 3. bolmrg 3. bolmrglar
2. bolgay siin, kiilgiiy siin
3. bolgay, bltfgey
_ Anlam: DiSer givelerde oldufu gibi yani, konugan tarafindan
dolrudan do$uya bilinmeyen, bagka ki,mseler tarafindan anlatrlan
yahut belirtileriyle anlagilan olay veya duygularrn ifadesi: e$tttiik,
ekl. l. bolsay miz, btlgiiy mlz klm siin Mulrammiid dlnlnfi krnntg niin-
"iglttik, ki sen Muha,mrnet
dinine girmiqsin" (NF 13:16), kEfrrlar kiirdlliir,
2. bollay slz, iiltiirgiiy slz klm Mu[rammidiil.
miimlg nkifirler giirdiiler, kim Muhammet dlmemign (Rab. 223v:rr).
3. bolgaylar, bllgiiyler A9a$rdaki iirnek giiriilen gegmig zarnanla anlatrlan gegmig zaman
pekillerine giirde rastlanabilir: tutga miin (MM 23: arasmdaki farkr agrkga giisterir: iisitttm, bu kiipltirdtn blr kiipnt
-Aa/-ge
7), tapga miin (Hg llv:10), urfa sdn (MM 37:3),tapga (flg llr:4). srndurmamrg sfln, lrlkmiit n[ turur, liim ol brr kiipnt s,ndururadrg
<iqittim, bu kiiplerden birini krrmamrqsrn, ne sebepten o bir kiipii
Anlam: a) Gelecek zaman: kiiliir yrt Mfikkekii klrgay mlz ugele- ktrmadrn?" (NF 307: 1415).
cek vrl Mekke'vc girecefiz.o (NF46:13), ataga Hm bu yaptrf lrtsa
[rdmat, iiz oglundrn anrp tig tapla "izzat nkim atasina biiyle hizmet ^ _Gtiriilen gegmig zamanrn hikAyesi
u6rdr ayorulmugtu, uyudu' (Rab. 32v:16).-mrg
iirdlm: arzrrg Srdl,
etse, kendi ofilundan onun gibi hizmet bulacak gtirecek)o (Hg llr:
a); b) lstek veya talep: mar3a trl ktginir; grfitrm yalgr biiyen fulgl: Tam (kesin) gelecek zaman:
iigdr barsam yanrlma$ay mHn obana o kiginin srfatrnr iyice anlat: -mrg bo[ay* gahrs zamiri: a)
gelecekte tamamlanmrg eylem: ol ki.in rghdf mcnr kdrmsgtiy elz,
2t6
2t7
 nalcl trlmrg bolgay mdn <o giin beni giiremeyeceksiniz,
m^dn afurarl.<a Belirli geEmig zaman: (turur) + qahrs zamiri
ben ahircte griEmiig olaca$rmo (NF 77:9); b) Tdhmin: Mubammiid
-p
Tkl. L ahp turur miin (aldrm, almrgrm)
togrnazdrn agnu bu iiri.imgiik bu ewinl tokumrg bollay obu iiriirn'
cck bu o'ini (a[rnr) Muhammet do$madan dnce iirmiig olacakn 2. iiltiiri.ip turur siin
(NF 2l:15).
3. kargap turur
Mecbr-rriyet (gereklilik) : zamiri. Anlam: Za-
man giisterrneyen mecburiyet: -$u/-giil-$ahts
sivi'lldhdrn tiziip tam6miizgiinsiin Qkl. l. ahp turur ralz/blz
uTanrr'clan bagkasrndan kendini koparmahsrno' (MM 4S:kenar),
2. Luhp turur slz
yunug nii buzar, bilgii mii'mln yalgrn <abclesti ne bbzar, mi.i'min ke-
sinliklc bilnrclio (MM 13:4) bu nagllratlarm yat ld$ka krl$u nbu 3. bolup tururlar
nasilratlan yacl kirnselcre clmclio (Rab. 69r:19).
Rab'de l. ve 2. gkl turur suz (Qalatayca'da olduSu gibi): kiiriip
32243. Difier gekimli gekiller zarf-fiil +turur (daha sonra bu miin, ktiriip miz, kiilip slz vs. (kr9. C. BROCKELMANN, Osttiir.
olmadan da) + $ahrs zamiri'nin yan yana gelmesiyle tegkil edilir. ktsche Grammatlk, s, 313) Anlamr: a) Neticeleri devam etmekte olan
tamamlanmrg eylem: ekkt tewii sat$rn ahp turur miin, birt4ii slz
mingiiy slz uiki deve satrn aldrm, (almrgrm) biririe siz bineceksiniz
(-u,
$imdiki zaman :
-a -yu) turur * $ahls zamiri: (binin)n (NF 23:10),.argm Tapn ta"ele krzil yif,iittrn yaratrp turur
Tkl. l. bara turur mdn .gidiyorum, gitmekteyimu "Tanrr taala argr krzrl yakuttan yaratmrStrr> (Mi"r. 24:12); b) baq-
lanmrq ve hdlA .devam etmekte olan eylem: piiygimbar ewtgii
2. bara turur stin kirdt, ba[rar, blr 2a"Ifa olturup turur (peygamber evine girdi, bakar
(baktr), ki bir kadrn <rturmaktadrro (NF 33:13), I.<amuglan saga
3. bara turur
kfl6tip tururlar ohepsi geni beklemektedirler, (Rab. 244 v: 2l).
Qkt. l. bara turur mfu Menfi gekil: a) turur + gahrs zamiri : ol drz0m[ca tiig..
m$dfn turrrr miin uo -madrn
arzuma ulagamadrm, (NF lg0:l), bfz fertgii-
2. bara turur slz
Iiir kanStlanmtz toz- topratun silkmiidln turur mlz <(savagtan son-
3. bara tururlar ra) biz ferigteler kanatlanmrzrn tozu topraprnr heniiz silkmedik,
(Rab. 229 v:12); b) turur*$ahrs zamin (Qafatayca, Mi"r'rle
-msy
tesbit edilmigti); bular millannrp ziikitrn biirmiiy tururlar obunlar
Anlan'r: gimdiki, grr nndaki eylcm: Msl. turur
[<anda [ragrp bara
sdn nncrcvc l<aErp gidiyorsun?o (Rab. l2v:13), bu iivniip V*"l.la- mallannrn zekdtrnr vermemiglerdir" (Mi"r.. 38 :3v).
nnr igl6f krlu turur mlz ubu cvin yrkrklarrnr islah (tamir) ediyo- Belirli gegmig zamanrn hikAyesi: tumr ilrdlm (Rab.'de tu.
nrzo (NF 436:13). rur suz, Qafatayca'la9ma): gan"d athg-pel bar iirdi, oI elkii Abreihii
atLg ktgtni beg futrp turur iirdl usan"d ath bir memleket vardr, Eb-
Bu Eincliki zaman gekli 14. asrr metinlerinde heniiz oldukga
rehe ath bir adamr memlekete bey yapmrgtr> (NF 4l:5), susap iir.
se-vrektir. 14. asrr metinlerrinde genig zaman yerine kullanrlan bu
dlm, l5andrm (susamlgtrm, kandrmn (Rab. 162 vl3).
gekil ilkin Crgatavca'da genel pirndiki zaman gekli haline geldi.
Londra Rrb. r'azmasrnda gdriilen: y$Iay mfin caplryorumo, ohgay Rab. de gd,riilen ve SCHINKEWITSCH tarafindan giiriilen geg-
sdn oigitmiyorsunuz> vs, gibi Qa$atayca
"[cnzi1'orsun>, tgitmfly stz mi$ zaman olarak kabul edilen
-may
iirdtm qekli iirdtm belirli
gimdiki zanrAn gckilleri bu devrenin di[er metinlerinde bulunmaz. gegmig zaman hikAyesinin menfisinden -p gey
bagka bir defildir:
du"Esr tn'''5'n bolrnay erdr, lralnug p$aglar yapratdamp
varnbter
ris 219
biilgiirdt obtitiin afaglar yapraklanrp meyveler verdiSi zaman hav tldl <seni ona mr giinderdiler deyip sordular, evet dedi,a (Rab.
du"6sr tamam olmamrgtrn (Rab. 162 v: 17). 208v:12), slz[abiil [glur mu siz? tjiin, trabiil t'Iur mlz osiz kabul
32244. BirleSik zaman tegkil eden ve bol- yardrmcr fiil. eder misiniz? Evet biz kabul ederiz> (NF 195:ll), hel6, an&g [<r-
-flr birlegik
lerinin gekimleri igin kr9. adr gegen fiillerin olmayan ge-
lahg ogimdi tamam, iiyle yapahm> (NF 133:4), ey lbra$mot-senl
killerinin Eekimleri. Yardrmcr tasviri fiiller (al-, btl- vs.) igin kr$. k6ylirmEismii?aydr: yolr*ey lbrahim ateg seni yakmaz mr? dedi:
3223. hayrru (Rab. 43v:5).

33. Tahmin iirkt (Rab.'de seyrek, krg. SCHINKEWITSCH S 164)

Bazr baflama edatlarr gunlardan ibarettir: tatr *ve, de/da"
ma, mii ude/dao (Rab. MM, f,Ig), ytmii (Rab.), veya (yaygrn) flrkiin ile ifade edilir: bu.a"I"rl0 nii .amAUbariirktin
"yine, klm <kim,
kio, kagan kim one zalnan ki, kim piiylembar mula ugtma! btrlii biigdrat kildr .bu azizin ne ame-
zaman>, niigd klm, niitiig klm
-dr!redilmelidir: bolmasa (onun igin,
onice kim, nitekimD vs. $u da zikr li var, ki Peygamber bunu cennetle miijdelediu (NF 413:3).
bunun iizerineo (Rab. NF) Msl. sog klrgiin iigkiik iirdl,... kerdke
kirmiidl, anrq iigiin ktm lblls [qkiik [u6ru$rn tutu tartar irdl, bol. 4. METINLER
masa NOI;r aydr; kirgll (son giren egek idi,... gemiye ginnedi, giinki.i Muolnii'l-Murld (T.D.K. negri s. 45) den:
Iblis egeSin kuyrufunu tutup gekerdi; bunun i.izerine Nuh (gtiyle)
dedi: gir" (Rab.24v:16), biiz iSisinip tanul.cr yo[<, bolmasa datvE l. Haklkat baEa$ tiig, 1ar{rat olun,
fulma[tm ]oydr nbez sahibinin tanrfr'yok, onun igin dava etmeyi gerl"atm bllgll bu oknug yuntn.
brraktro (NF 194:3), di[er 6rnekler J. ECKMANN1n nblmasa ke.
hmeslne dalr, Tiirk Dili Aragtrrmalarr Yrllrfr, Ankara, 1954, s. 33. 2. Yiipl yoft o[ atgl, barur mu kanr?
38'inde. $!irl'at, tarllat haFkat kanr.
Unleme edatlan olarak gunlar var: E, (kelimeye ba!h): 3. Halrlkat kiiptil tiig, [arIISat "a!ul,
-yi
ISlyd <ey Tanrt> (Rab. 36v:9), y6, dyi, iiy oey"
giirl"at iiriir bu vuciidul c6m.

Tekit edatlarr: o[<, nadiren 6k "bizzat, tam, aynr, trpkro: olsnbt

4. Ched cinsrzrn ol, nii lgkii yarar?
gula[r mu dgltiir, bu ktiz mii k6rtir?
ok (tam o saat> (Rab. 27r:3), siin iik "bizzal senn (MM 44:6).
5. glirl"at tll ol, btl, larllat kulak,
Igaret kelimesi (srfatr): ug: 69lr ci,irm lrs6, ul rnen, ug [rrhgrm, Ha$rat bu kiiz,tlg. gam,,klm sorar?
hiim iiltiirsiig, ug tiisllm boldum oe[er (bu bir) ciirm ise. igte ben,
igte krlrcrm, beni iildi.irmek istesen de igte tesli.m oldu,m" (U$ 6. giirl"at blltp, kaFd [uhp sormaft ol,
I 0v: l7). Tarl'ltat klrtp, yol yuriip barmalg oI.
Soru difer qivelerde oldufu gibi ifade edilir: soru eki mu/ m0 7. llattat lelib mafliibrnga tiigtp
diir. Soru siizleri iqin bk. 3218. Anr3 btrl6 miiclts tiizii lrurrrak ol.

Tasdik sijzleri:drl (<Fars.) ball ((Ar.), hav, lgdn, hiilii *gim. A. iert"at Riisiit lravtr. Tutg:l yiirt!
di, ivio; red sijzii yol.r tur: ol Mubammiid mii, ldm ciimlii bulay*. Tarlkat Riisffl fl"lt. Tutgl yiirf!
ka miib'frs turur? 5r{, ol turur (Ciimle yaratrlmrga mebus olan o 9. Ifa!{$at nii ol ttp 6gflr sorsa s[n:
Muhammet midir? evet odurD (NF 56:3), siz Ab0 Hanlfiinlg qegtrdl Riisiil trelt ahveh. Tutgil yiirt!
iiriirmii siirr? ol aydr: biill, miin AbE {anlfenlp segbdt turur mdn
"siz Ebfr Hanife'nin lalebesi misiniz? o dedi: evet ben Eb& Hanifel l. Hakikat temren gibi, tarikat temrensiz ok (okun sapr),
nin talebesiyill" (NF 190: l3), siinl a6a mu yibiirdtldr tlp sordrlar, $eriatr bu okun yiinii (tiiyti) olarak bil. 2. Tilyii olmayan oku aiar-

220
22t
san, nereye kadar gidebilir, $eriat ve Tarikat haki.katrn cevheridir.
3. Ilekikat gdniil, tarikat akrl gibidir, $eriat bu viicudun canrdrr.
4. Tag toprak cansrzdrrlar, ne ige l,ararlar?, bu kulak mr ki igitsin,
gOzmii ki giirsiin? 5. $eriat dildir, bil ki tarikat da kulaktrr, hakikat
brr gciz gibidir, lrani sorun soran nerde?. 6. $eriat, bilmek, amaE
edinmek ve sormaktrr, tarikat ise (hakikata) girmek, yol yiiriimek
ve varnrali (ilerlemck)tir. 7. Hakikat isteyenin istediline erigip,
onunla birliktc bir yerde olmasrdrr. 8, $eriat Peygamber sijzi.idiir,
(o srizii) tut vc (ona gdre) yi.irii, tarikat Resul Peygamberin yap
trklarrdrr, (onu da) tut ve (ona gdre) yiirii.9. E$er hakikat nedir
diyc sorarsar-r; Peygamber'in hal ve tavrtdrr: (onlarr) tut ve (ona
grjrc) harckc-t ct.
Nahcu'l - Faradls (nr;r. JANOS ECKMANN, s. 364 d.)'den :
Bagdad elindii bir mtfii3gin bar iirdl. Salih ath$. I.(rrk yrt
mii'iiginlik krldr. Miiscidkii yak'n blr nagrdnlmg 'aydh bar iirdl.
tniin sdt'ib-ciimdl iirdi. Bu [<agan klm mii'd3gln, :Een olumak iisiin
miindraga mlniir bolsa, ba[<ar iirdl. Bu lgnl miidivamat krlu "eglk
boldr, ol mikddr boldr, klm hEg gabn [<arin kalma&.
Yana bir kiin miinirada talr iizhn olcrdr ta[<r bu "aydl dgekdfl
iirdi. Mupa iikiig nazar krlmrg erdi. "Iqkr falaba hldr tal<r mtindra'
drn tiigiip anr4 iigiikinii bardr ta[<r ol nagr€nl [rzrnSa mu'anllra trla-
yrn tedi iirsh, ol krz tagrp tiigti tal.c atasn$a [abar berdl, ersd, tut-
trlar ta[rr mii'ii4inkii aydrlar: *SAn musulmdnlar mti{gglnl bol$ay
sdn, munup tiig fdhiq igkii kasd lolgay siin. Miin sed hell musulmSn'
lar kdirsrnga Ziletliyin takr iidbb [rlduraym" ;tep tiifzlc vil tiihdld trldr
?irs6, mii"d-4in aydr:
"Mdn slnlg luz,lAa "dgr[< bolup turur miin, k?i-
r?ik kim bu l5rzrgnr mapa ciiftliindiirsiip"tedi flrsd, oI nagrdnl aydr:
.Bu krzrmm sapa ciiftl?indiir6yln, [agan kim miin krlAan flHrnl l.ql
saq yd minim dinimkli kirsiiq yd tah to6uz etl yesiil yd tatrr bamr
igsdp" tedi ?irsd, bu mii"fl4pin aydr:
"Sdnig dfnbkii ktrmlik mul.rel
bolgay ta\r topuz etinl yemiik hiim lgiln yaman 19 turur, v[llktn
[amr ig?iytn" tedi iirsi, bardrlar ta[<r lamr kiildiirdiler ta[a ol ku$a
bardrlar. Ol [rz snkl bolup mif?iZginkii [amr tgiirdt. [kgan ktm
mii"fip$n lamr iqtl 6rs{, ilsriidl. Andrn so6 lqtahdsr bo}dr iirsii, to-
6uz etlni kiildiirdiliir, anr takr tiinEvul k'ldr. Andrn so{ krz atasr aydr,
klm: nEnrdl igiir m?inim dlntrnk?i klrmiisiip, saga bu krzrmm ber.
miiz mlnr tedi, "k[rdk lilm nagrinl bolsag" tedl erte, [nzdrn l"r6:t
lulu btlmiidl talu aydr: cHfilii, nasrinl boldumr tedt 6rs,ei, atasr talr
22)
[<nru apa berdl tatr ekiigtint lalvat tcoydrlar. Mii'ddn aydr, klnr:
"0g:ikkii rntniiytn tah trdkat l.ulayrn, andrn sop lalvat krlayrn" tep
iigiikk[ mlnlp tii,siirindii tal5r tiibiin yr[uldr hel6k boldr ta[<r makgt
drnga tiigmiidin, d,ldt. Hamn sdbflbidtn lm6mru ugiundr tah ebfidl
tamugluS boldr.
Ya Rebbl, ciimlfl mu'minlarm kiiriimiig birlii munup tiig lrildm
sen sallatrll
Bafdad elinde (gehrinde) Salih ath bir miiezzin vandr. Krrk yrl
miiezzinlik etmig'ti. Mescid'e yakrn bir hrrrstiyanrn, gok giizel bir krzr
vardr. Bu miiezzin ne zaman ezan okumak iEir, minareye Erksa (o kr-
za) bakardr. Bu i9i devamh yaptrlrndan 69rk oldu; o kadar (furk)
oldu ki, hiq sabn ve kararr kalmadr.
Yine birgiin minarede yine ezan okudu ve yine bu krz (da) dam-
da idi. Buna g.ok baktr. A9k galip geldi ve minareden inip onun da-
mrna vardr ve o hrristiyan krzrnr kucaklayayrm derken, krz kurtuldu
kagtr, gitti, atasrna haber verince (babasr) tuttu ve miiezzine (giiy-
le) dedi: osen miisliimanlarur m;J,ezzini olacaksrn da bunun gibi kii-
tii ige kas,t edeceksin? Ben seni Adet iizre miisliimanlarrn kadrsrna
gcitiireyim de terbiye ettireyim> deyip onu tehdid edince, mii'ezzin
(giiyle) dedi: uBen senin krzrna 6qrk oldum; bu krzrnr benimle ev-
lendirmelisinn.O biiyle deyince o hrristiyan da (l6yle) dedi: uE$er
benim yaptl$m igleri yaparsan benim dinime girersen, domuz eti
yersen, ve de igki igersen,. O biiyle deyince, milezzin (giiyle) dedi:
usenin dinine girmek muhal (imkinsrz) olacak, dornuz eti yemek de
gok kiiti.i bir igtir, arna igki igeyimn. Bunun iizerine gittiler ve iarap
getirdiler ve o ktza gittiler. O krz saki olup miiezzine igki iEirdi. Mii-
ezzin igince sarhog oldu. Ondan sonra igtihasr geldi, domuz eti ge-
tirdiler, onu da yedi. Ondan sonra (krzrn) babasr (siiyle) dedi: ngim-
di e[er beni'm dinime girmezsen, sana krzrml vermem> dedi. Hrristi-
yan olman gereku deyince, krzdan vazgegmedi ve (giiyle) de-
di: "PekAla, hrristiyan oldum,. (Bitylei deyince ibabasr da krzrnr ona
verdi ve ikisini gerdefe kcrydular. Miiezzin dedi ki: udama grkaymr
ve rahatlayayrm, ondan sonra gerdeEe gireyim., Dama grkrp iner-
ken tepesi iistiine diigtii ve heldk oldu ve muradrna ermeden ijldii.
Iqki yi.iziinden imanrnr kaybetti ve ebedi cehennemlik oldu.
Ya rabbi, ciimle inananlan lcereminle bu gibi hallerden sen
sakla.
223
 qAGATAYCA

JANOS ECKMANN

L Qafatayca, Islirmi Orta-Asya Tiirkgesi (DoSu Orta Tiirk

gesi) edebiyat dilinin inkigafmrn, iigiincii safhasr, Timurlular impa-
ratorlufunda (1405-1502) Harezm Tiirkqesinin devamr, olarak tegek-
kiil etti. Qegitli yerli afrzlarr da igine alan bu dil (krE. A.K. BOROV-
KOV, Altger Navoi kak osnovopoloJntk uzbekskogo llteraturnogo
yazyka, adr gegen tarafrndan ydnetilen Allqer Nevol (adh) kitapta
Moskova-Leningrad 1946, s. 103d.) Ti.irkistan'.da ve Avrupa Rusya'-
srnda 19. asrln sonuna kadar, Osuzlar'm drgrndaki IslAm-Ttirklerin
edebiyat dili olarak yayrlmrgtr. Daha iinceki devre gtire QaSatayca'-
yr karekterize eden belli bagh defigiklikler gunlardrr: Kiik hecede
Zi den l(e?) ye gegig (krt 222), dudaksrlagan iinlii depigmesi (krg.
222), bazr belirli haller drgrnda son sesteki dudak iinsiizlerinden
sonra ek iinltisiiniin yuvarlaklagmaslnln terki (krs. 232), kesin ola-
rak 6 den y ve w den v ye gegig (krg. 231,232), son seste sadah ve
sadasrz damak iinsiizlerinin kargrhkh deEilmesi (kry. 232), arkaik
*(r,u)gh, partisiplerinin terki, gimdiki zaman
-d.gr, -Jrur,in-duk
(dur)mln (32243) yaygrnlagmasr, devamhhk bildiren bir
-a dur (krl. 32242) u,n tegekkiilii vs. Nazrm dili bazr hallerde
-makta
bazr morfolojik hususlar ve l0gat bakrmtndan nesir dilinden ayrrltr:
Yijnelme hali bulunma hali aynlma hali
-a, -lna,
genig zaman aluram, alman; Jtk, -rnda,iigiincii -rndan,
tahrs emir eki;
-dfHiir
ol-, gob, duda$ vs. gekilleri daha ziyade ve tercihen nazrmda gir
riiliir.
uQagatayo ve <Qafataycao tabirleri vazrh deEildir; gok qegitli
anlamlarda kullanrlmrg ve kullanrlmaktadrr. QaSatay ( oEit )
adr babasr (+ tZZll tarafindan Molol imparatorlufu paylagtrnlrr-
ken Maveraiinnehir (Harezm harig), yedi su havzast, Gazne ve Ka-

225
bil'e kadar Pamir yiiresi, Dofu Tiirkistan ve Cungarya'yr alan Qen-
giz Han'rn ikinci ollunun adrndan gelir. Qalatay 1242 de iildii. Son-
ra isimin kendisinden (Qa$atay'dan) alan imparatnrluk, ondan 20-
30 sene sonra torunu Kara Htilegii zamanrnda kuruldu ve gene Qa-
fatay hanedanlanndan biri olan Duwa Han'rn idaresi altrnda yeni-
den tegkildtlandrrrldr. Mofol hanlannrn hakimiyeti altrndaki Orta-
Asya bcilge'sinin resmi adr olarak Qagtay ulusr veya sadece Qa$atay
tabiri bu dcvirde'kullanrlmaya baglandr. Bundan bagka do$"u biilgesi
giigebelerine Mogol dend.ifi halde Hanlarrn askeri gtglerinin dayan-
dr[r Maveraiinnehir Tiirk ve Tiinklegmig gtiebeleri de Qafatay adrnr
alrrlar, (Bibiirnime'nin, n$r. BEVERIDGE 2O2r:5, ILMINSKT
255:44, bir vcrinde kaydedildifi gibi, Hanlarrn hAkimiyeti altrndaki
halk stp{}rl, ra"lyat, mofol vc Aagatay olmak iizere (dtirde) aynlmrg.
tr). Artrk Qafatay hanedanrndan kimse olmamasrna rafmen gtigebe
Qa[ataylar adlannr 15. asrr boyunca da muhafaza.ettiler, 16.
Timur ImparatorluSunun yrkrhglndan sonra, Ozbek giigebeleriyle
karrgtrlar. Hive ve Zerefgdn vadisi Ozbekleri arasrnda, daha 19. asrn
sonuncla, Qagatay adrnr tagryan kabileler var& (krg. N.A. ARISTOV,
jivaya Starina, r,ryp. III, IV, 1897, s.423, I ve s.425, dipnot 1).
QaSatay adr halen gegitli yer adlarrnda da muhafaza edilmigtir. Tag-
kent'in bir Eok mahalleleri Qa$atay adrnr tagrrlar.Qagatay[<ap[asl
(Qafatay kaprsr), Qa$atay tepa (Qapatay tepesi), Qafatay yajl gahar
(Qapatav yeni qc'hiri), vs. (bk. BOROVKOV, yuk. zikr., s. 119). Niha-
yet eaEatay kelimesi, halk (millet) adr olarak da Timur knparator-
Iugunun biitiin ahalisini anarken kullanrldr. Timurlulardan Ozbek.
lere intikal eden Qa$atay gairi Muhammed Sdlih'de Qagatay tli nQa-
Satay halkr' tabiri bu anlamda geger. $ey,bdnl-ndme'sinin bir yerin-
de, Ozbekler tarafrndan kupatrlmq Semerkanttn elgisiyle geybdnl
Hanin konugmasrnr anlatrrken, $eybdnl've agafrdaki s6zleri siiyle
tir:
Bil, lil mtn bargala mutfi!<' dur mln,
Barga il blrlii muvifrl5 dur mln.
Qafatay il mint iizbii* dlmiisiin
BIhfidA flkr lfrtp fam fmiisi.in.
uBil ki ben herkese aynr derecede qefkatliyim, biittin halk ile
muvafrfrn (anlaqmrg vaziyerteyim, aynr fikirdeyirn). ea[atay halkr
bana ijzbek demesin, beni Ozbek sanarak bog yere kaygulanmasrnn.
226
(MELTORANSKIJ n9r. s. 75, VAJv1BERY nqr. s. 148) gir, (Hanrn)
Qafatayhlar tarafindan nasrl ihanetle suglandrfrnr giiyle anlatrr:
Dldller:sin gagatay lll sln,
Ugbu ytrdd QaEatay [ayh sln.
Nl dtp dzbiik btlii ydviir boldup.
Hinga bu yaplrt gikiir boldug?
oDediler ki, sen Qapatay halkrndansrn, burada Qapatay cemaatr-
na aitsin. Ne diye Ozbeklerle birlik ve biiylece Hanrn kiilesi oldun?'
(MELIoRANSKIJ 21 l, VAMBERY 418). NEvA"l tdzanu'l*rzin rn-
da Timur Imparatorlufu Tiirkleriyle biitiin Tiirkliifti kargrlagtrnr-
kcn QaSatay lalh 1x;[;6ri aynr anlamda kullanrr: Tlirk ulusr, bi&
ta!9l9 gagqtay !a$r arasrda 95y1" iirzdn oTiirk ulusu, iizellikle Qa-
yi.izyrlda
fatay halkr arasrnda yay$n (olan) vezinleru (kng. FITRET, Ozbek
iidiiblyyqtr nfimun[Iiirl, Tagkent-semerkant I 928' s. 274, KOPRTJLU-
ZADE M. FUAT, Tiirk dtli ve edeblyatr baklcnda arngtrmralar lst.
1934, s.206).
Qa$atay ttlt "Qafatay dili, veya gagatay tiirHsil cQapatay Tiirk-
gesiD tabiri, ilkin, muh,temelen, gogebe Qafataylann, sonna Qapatay
imparatorlugunun bi.ittin ahalisinin dili ve nihayet, Timurlulann ha-
kimiyeti altrnda tegeltkiil eden Onta Asya edebiyat dili igin kullanrldr.
Fakat Qagatay kelimesi son anlamryla, 15. ve 16. yiizyil gairleri tara-
findan hemen hemen hig kullanrlmadr, (bu dwir gairleri) onun ye-
rine tiirkl, tiirkgii, tiirk(I) tlll gibi tabirleri tercih ettiler. Sadece
NEVAI'nin llllziinu'kvz6n'rnda gagatay lafu tabiriyle kargrlagrlrr,
ki gair bununla zamanlnln edebiyat dilini anlar: *lran gairleri ve
Iran siiz ustalan,,gelini, yani kellmeyt gegitli rykillerde ihtigam ve
D tantana ile siislediler. Ben qimdi Tiirk Dili ctiirk tlll)ne diiniiyorum
ve diigiincenin, krzrn siislenmesi igin kullanrlan kelimeleri Qalatay
dili (Qagatay lafrF btle) ifade ediyorum. Bu adr gegen dil higbir gai-
rin 96z koymadrlr ve hig bir gaire nasib olmayan bir edebiyat dili-
nin temelidiro (krg. FITRBT, yukar. zikr. s. 273 d.). Ebu'l GEd'ye gii
re Qafatay TiirHsl Timurlular zamanlnln arapga ve farsga unsurlar-
la lcangmrg edebiya,t dilidir. gacara.l Tiirk'iinde agafrdaki sdderi siiy.
ler: "Herkes, aydmlar ve halk (hEs u im) anlasrn diye bu tarihi
Tiirk dili ile (ttirlil tllt Hilfin) telif ettim. Tiirkge'yi de be9 yagrnda-
ki gocu!'un anlayabileceg gdkilde yazdrm. Vazrh olsun diye, Qa$atay
Tiirkgesi'nden (Qagatay ttirHrlndln), hig bir arapqa ve farsga sdz
227
almadrrnu (DESMAISONS npr. s. 32; S.$. QAdATAyln Ttirk Leh.
geled drneklerl Ankara, 1950, s. 207). 18. yiizyrhn en dnemli Qa!a-
tayca lfigatlanndan (gramerle birlikte) birinin yazail Mirzi Mahdl
de Mabinl'l-lugat'rnda ele aldrfr dili kah Ti.irkge (luSat-t tiirk veya lu-
Eat-i tiirld) kAh Qa$atayca (lugat-t gagatay) diye adlandrnlrr, bk. be-
nim arat&rmam Mllz6 Mehdls Darstellung der tschagatalschen Sprac-
he, Analecte Orientalia memoriae Alexandri Csoma de Kcirijs dicata,
Bibliotheca Orientalis Hungarica V, Budapest lg42-1947, s. 160).
Mirzi Mehdl'nin kaynak olarak Lutfl, Nevd"I, Hiiseyin Bdykari
ve Babiir'iin eserleri ile Keltle ve Dimne hikAyesinin Qafatayca bir
terciimesini kullandr$rnr bilmek yerinde olur Yukarrdaki kaydedi.
Ienlerden anlagrlacaSr gibi dofulular, Qalatayca deyince, 16. asr-
dan 17. asra kadar yagamry olan bazr yazarlann (lu!at-i neviiya)
da dedikleri Nevd"l ve gafdaglarrnrn dilini anlarlar.
Dofuda, lslAmi devir Orta Asya tiirkgesi edebiyat dilinin belirli
bir devresinin admr anmaya yarayan Qapatay kelimesi, batrda
19. yi.izyrlda daha gok genig bir anlam kazanrr. E. BEREZINE (I. N.
BEREZIN), Recherches sur les dlalectes musul,mans, Kazan 1g4g s.
26 dd. Qafatayca'yr en eski Tiirk givesi olarak kabul eder. Bu diigiin-
ce di$er Tiirkologlarda da ortaya grkar. Genellikle Qagatayca Uygur.
ca'nln devamr olarak giiriiliir. Sadece 12. asrrdan 19. asra kadar olan
Orta-Asya Tiirkgesi edebiyat dillerini depil, aynr zamanda Do[u ve
Batr Tiirkistan'ln yagayan givelerini, her geyden tince Ozbekgeyi de
Qa$atayca adr altrnda toplamak isteyen H. VAMBERy daha ileri gi-
der. J. THURY, M. HARTMANN vs. oni takip ettiler. VAMBERy,in
$agatalsche Sprachstudlen (Leipzig 1867) adh eseri Qalatayca ke-
lirnesine biiyiik bir popi.ilarite kazandrrrr. yalnrz Fransrz Tiirkolog-
]aTT E.M. QUATREMERE, A. PAVET DE CoURTEILLE ve Alman J:
TH. ZENKER Qafatayca'yla eS anlarnda kullanrlmrq olan uTiink ori-
entalo, nosttiirkisch> (DoSu Tiirkgesi) tabirini tercih ediyorlardr.
Ruslar veya XIX. yiiz yrhn sonlarrnda Rusya'da okutan Tiirkolo!.
lar Qagatayca kelimesinin anlamrnr daralttrlar. W. RADLOFF Jarlykl
Toktamyga I Temir-Kutluga, ZyO III, 1888, s. 2'de ve F.E. KOR$.
DrevnJ narodnyJ stlch turecldch plemen, ZVO XIX, 1909, s. l40,da
uygur sonrasr edebiyat yAdigarlannr Qafatayca, yagayan Tiirk give-
lerini de Dopu Tiirkgesi tabiriyle adlandrrrrlar, ve gergi RADLOFF,
Phonettk der ndrdlichen Tiirksprachen, leipzig 1882, s. 2g0dd Sibir-
ya piveleri igin, fakat KORg, Klassclflkac{a turecklch plemen po
228
Jazykam, EtnografiEeskoe Obozrenie, kn. 84-85, Mr:skova l9l0'da,
bir taraftan - Orhon Tiikrgesine, Uygurca'ya, Qalatayca'ya Koman.
ca'ya, difer taraftan KarakasEa'ya, Kaybalca'ya - Saga.yca'ya, ait olan
bir give grubu igin de Dogu Tiirkgesi tabirini kullanrlrr. A.
KRYMS'KYJ'de de (Brockhaus - Efronschen Enciklopedigeskij Slo-
var, Cld. XXXIV, 1902, S. 161'de) Qa$atayca, yalnrz 13.- 18. asrrla-
nn Orta Asya Tilrkgesi edebi eserlerinin dili anlamrndadrr.
Qa$atayca'nm yeni aragtrrrcrlarrndan A. N. SAMOJLOVIQ, K
istoril llteraturnogo sredneazlatsko-tureckogo Jaryka, Sbornik Mir
Ali-$ir, Leningrad 1928, s. 23, dil iizelliklerine bakarak Qa$atayca
kelimesinin anlamrnr daha da daraltmr; ve Qalatayca tabirini I5.asrr-
dan 20. asrrn baglangrcrna kadar meydana gelmir; Orta Asya Ti"irk
dili yadigarlan igin kullanmrgtrr. Her geyden ijnce edebi inkigAfr giiz-
ijniinde tutan, edebiyat tarihgisi M. FUAD KOPRULII, Qalatay Ede-
blyatr, lslAm Ansiklopedisi, IIL cilt, istanbul 1945 s. 270-323'de, bu-
na karglhk, yeniden kelimenin anlamrnr genigletir ve 13. yiizyrh Qa-
Satay dilinin baglangrcr olarak ahr ve aga[rda giiriilen devirlere ayr-
nr:
1. llk Qa$atayca devri (13.-14. yiizyrl),
2. Klasik devrin baglangrcr (15. yiizyrhn ilk yarrsr),
3. Klasik devir veya Nevd"I eaEr (15. yiizyrhn ikinci yansr),
4. Klasik devrin devamr yahut Bdbur ve geybiinller gafr (16.
vv.)
5. DiitiiS (gerileme) devri (17. - 19. yiizyrl).
Ikinci diinya savagrndar-r beri, Sovyet tiirkologlarrnda, hergcy-
den iince BOROVKOV'un yazrlarrnda Qafatayca yerine
"Eski Ozbek-
gc> tabiri kullanrlmaktadrr. A.M. SQERBAK, K lstertl uzbekskogo
llteraturnogo Jazyka dreynego perloda, Gordluvskij - Armafanr, Mos.
kova, 1953, s. 317-323'de, daha ileri gider ve biitiin Orta-Asya Ti.irk
Edebiyatr'na ESKI OZBEKQE der. Eski Ozbekgeyi i.iE devreye ayrrrr:
l. Devir (10.- 13. yiizyrl): Batr Tiirkgesi (Krpgakqa) vc Ciiney
Tiirkgesi unsurlartnrn kab0lii; Mofol istildsr geligmenin bu dofrul-
tusuna bir son verir;
2. Dcvir (14. yiizyrldan 17. yidrzy:/,a kadar) : Sanat dili; Qa[atay-
ca s6zii yalnrz bu devre igin gegerlidir;
)'ro
 3. Devir (17.- 18, yi.izyrl) : Edebiyat diline yerli dil unsurlan-
nrn girmesi. Sovyet tiirlaologlarrnrn teorisi tabiatryla kabul edile-
mez. Her ne
-
kadar bugiinkii 0zbekler bir iilgiide eski Orta'Asya Tiirk
halkrnrn torunlan iseler de, bu eski Ozbekqe'nin srntrlannt bu kadar
genigletmek ve Ozbekge'de Eski Tilrkge'nin kesintisiz devamrnt gti
rebilmek iEin yeterli de$ildir. (krq. N. POPPE, UAJb KXV, 1953,
s. 142).
Qafatayca'nrn gimdiye kadar yaprlmrp tarifleri arasrnda en gok
SAMOJLOVIQ'inki dil tarihi gergeklerine uyar. Bundan dolayr bu
ayrnm, a9afrdaki avrrlmln da temelini tegkil eder. Qapatayca edebi
yat dilinin inkigafrnr a9afrdaki devirlere ayrrlyoruz:
l. Erken (ilk gafatayca) veya Nevi'I ijncesi dev-ri (15. yiiryr
hn ilk yzrnsr): SekkAlil, HaydarU'6rizml, Lugfl, Yusuf AmIr{, Sey'
r-id Ahmcd Mlrzi, GednT, Ya[Inl, At5'I'nin dili,
2. Klasik Cagatayca devri (15. yu? yrhn ikinci ve 16. yiiryrhn
ilk varrsr) : Nevi'I, Hiiseyin BdyfarS, $imidl, plt'bammed $alih,
geybani,'Ubeydi vs.;
3. Klasik sonrasr devri (16. yiizyrhn ikinci yarrstndanJg. yiiz-
vrhn sonurra kidar) : Ebu'145d vs.
Qa$atayca ile megguliyet, Avrupa'da gok erken bagladr. Buna
rafimen, bugiin, bu iinemli edebiyat dilinin ne iyi bir grameri ne de
giivenilir bir l0gati var. Qa[atayca'nrn dil yiiniinden incelenmeiiyle
.,grugun ilk Avrupah TiirkJo[ E. MARC QUATREMERE'dir]ig
bir zaman yayrnlanmamtg olan, fakat sonr€dan, malzerhesi
J. TH. ZENKER tarafrndan Tiirldsch - arablsch ' perslsches
Hundwiirterbuch, Leipzig 1866 - 1876 adh eserde (to = Tiirk orien-
tal ile giisterildi) kullanrlan, biiyiik bir qafatayca liigat iiae
rinde qahgryordu. 1860 yrllanndan itibaren Qalatayca aragtrr-
malan biiyiik canhhk kazandr. Qe$itli iilkelerde, Qafatayca iize-
rine, pek gok lOgat ve gramer aragtlrmalarr neir edildi' Seri, HER-
MANN (ARMIN) VAMBERY tarafindan Qa$atayca0smanhca ltpt
Abugka'nrn yay rmryl a a grl dr : Abuska, Csagatal tiirtik szogyliJtem€ny
(Abuqka, Qa!'atay Tiirkgesi kelime listesi olfigatr>), Pest, 1862 (Giril
ve notlan, J. BUDENZ'in). Bu lfrgat sadece Qalatayoa kelimeleri,
ijrnek vermeden, Macarca kargrhklanyla verir. Bunu VAMBERY'nin,
krsa bir gramer ijzeti (s. 13-29), metin iirnekleri (s.45'193) ve bir
Qafatayca - Almanca - Franstzca ltgatge (s. 203 ' 358) ihtiva eden bag
eseri,Qagatatsche Sprachstudlen (Qa$atay dili araptrrmalan), Leipzig
230
1867, takip ediyordu. VAMBERY Q.alatayca kelimesini gok genig bir
anlamda kullandr[r igin, gramer iizeti, Qalatayca hakkrnda yanhg
bir kanaat verir. N. L ILMINSKIJ'nin Materlaly dlJi dJagatayskogo
spryaJentya lz Baber-Name, Kazan 1865, Ugenye Zapiski Imperator-
skago Kazanskago Universiteta za 1863 goda'da adh ki.igiik doktora
tez,i (23 s.) metot yiiniinden gok daha iyidir. ILMINSKIJ sadece-r,
-tnos, -gu ile yaprlan fiilden yaprlmrg isim fiilleri ve --fay ile ya-
prlan .gelecek zaman - dilek kipini ele ahr ve fonksiyonlarmr gok
do[ru olarak tesbit eder. Aynr zamanda, ne yazrk, ki BabilrnAme'nin
tam bir gramerini yapmaya tegebbiis etmemigti. Abuglfa'ntn bagka
bir yazmasr V.V. VEL'IAMINOV-ZERNOV tarafindan yayrnlandr :
Slovar' dJagataysko turrcktJ, St. Petersburg 1868 (Tiirkge metnin
tamamr). lki yrl sonra PAVET DE COURTEILLE, Dlctlonnalre turc.
onlental, desttn6 prlnclpalement h factltter la lecture d'Aboul -
Gezl et de Mtr-All€htr.Nevdl, Paris, 1870 adh eserini yayrn-
ladr. Ti.irkiyelde de Qafatayca iizerine iki eser grktr: $EYH SU-
LEYMAN EFENDI, Lufat-r gagatay ve tiirH-t .osminl, lstanbul,
1298 (=1882/83), IGNAZ KUNOS tarafindan Almanca olarak it.
lenmigtir: geJx SiileJmm Efendl's Qagatalosmanlsches Wdrterbuch,
Budapest 1902 (ihtiyatla kullanrlmahdrr) ve MEHMED SADIQ,
Uss-I lis6n-r tiirlC, lstanbul 13l3 ( = 1897/98), MARTIN HARTMANN
tarafindan almanca olarak iglenmig, ildveler yaprlmrgtrr: Qaghatatsc.
hes. Ussl ltsdn-r turkl, Heidelberg 1902. Macar Tiirkologu J. THURY'.
nin iki qahgmasr Qafatay lfigatgilifine ijnemli katkrlarda bulunur: A
*Behdset-iil-lugatr czknfi csagatat szotar (Qalatayca l0gat Behce-
ti.i'l-lfigat), Budapest 1903
"Feth "Ali Kagar'rn aynr adh lfigatrndan
Macarca terciimesiyle birlikte drnekler, 1850), aynr eserin daha son-
ra bulunmug bir yazmasr hakkrnda bk. A.A. ROMASKEVIQ, Novyl
gagatajsksperstdsHf slovar', Sbornik Mir.Aligir, Leningrad 1928,
s. 88-99'da, ti.irkqesi Tiirkiyat Mecmuasr IV, lstanbul 1934, s. 281-
293'de; THURY'nin ikinci eseri Az
"Abugka Lugatb cztmii gagataf
szotar (Qa[atayca Abugka ltgatr), Keleti Szemle V, Budapest 1904,
s. 1-21 (gimdiye kadar neqredilmig Abugka l0gatlanndan ayn bir
iirnek bahis konusudur; THURY, difer lfigatlarda bulunmayan
Qafatayca kelimelerin bir listesini verir). E. DENISON ROSS Mir-
zA MEHDI'nin Qa$atayca gramerinin Farsga metninin bir bagka
ni.ishaslm temin etti: The Mabdnl'l-Lughat belng a Grammar of the
TurlJ Language ln Perslan bi Mkze Mehdl Khen, Bibliotheca In-
dica, New Series, No. 1225, Calcutta 1910'da, tarafimdan Almanca
iglenmigtir, bk. yukarr. Aynr eserin lstanbul Siileymaniye kiittipha-
23t
nesinde br"rlunan bir yazmasrnrn trpkr bastmtnr BESIM ATAI^A'Y
negr etti: Mirzi Mehdl Han, Seng'ldh, l&gat-i Neval, Istanbul 1950
(Tiirk Dil Kurumu). ROSS'un eserinden sonra Qa[atayca dil tetkik-
lerinde bir cluraklama baglar; duraklama$r, K'K. JUDACHIN'in Ma-
terialy k voprosu o zvukovom sostave gagatajskogo Jazyka, Kul'tura
i pis'nrennost' r,ostoka IV, Baku 1929 u ile bilhassa N.N. POPPE'nin
Mongol'skij slovar' Mukaddimat al-adab Moskova-Leningrad, t'II
1938, III 1939'u bozar.POPPE'nin eseri, Arapga kelimelerin Mololca-
clan ba;ka Qafatayca kargrhklartnr da ihtiva eden 898 (1492) de istin'
sah eclilruig bir Mukaddimetii'l-edeb niishasrnrn iglenmesidir. POP-
PE son zarnanlarda Qafatayca krsmrnrn sesbilgisini de igledi: Elne
viersprachtge T,arnaxgari - Handschrift, ZDMG 101, lS5l, s. 301 '
332'clc. Qa$ittavca'nrn itvrtntrh bir tasviri, gimdi, C. BROC'
KIILMAN N'r rr Osttiirkische Grammatlk der lslamlschen, Lltteratur'
sprachen Mitt elaslens, L.cidcn 1954 (VIII*429 s')'inde bulunmak'
tarlrr. BROCKELMANN bu galtgmasrnda, IslAmi Orta-Asya Tiirk
cdcbi-vatrnrn, clil tarihi agrsrndan, rnuhtelif devirlerini giiziiniinde
brrlunclurrnalrl$trr. Buna r:rfmen ijrneklerin kaynaklarr eksiksiz
verilcliginclen, Qalatayca malzemenin QaSatayca olmayanlardan
avnlmasr miinrki.incliir. Qok yeni yaytnlanan bir eser: K. H. MEN'
GES, Das Qa$atajische in der persischen Darstellung von Mkzi
Mahdi Xdn, Akaclemic: der Wisscnsclraften und der Literatur (Ma-
irrz), Wicsbaden 1956.
Qagatavca ile ilgili gc'nel mahiyetteki gahgmalardan gunlar da
irnrlmak gerekir: J. THURY, A ktizdpazslai ttiriik nyelv lsmertetdsel
(Orta-Asva Ti.irk Dili'nin tetkiki), Budapest. 1906, Tiirkgesi, Milli
'Ictebbular Mecmuasr II, lstanbul l33l (1915), s- 20V'232'de; AB'
DUI-KADiR iruaN, Qafatay yazr dtltnin kurulugu tarlhlne dalr dii'
r;iincelcr, Tiirk Dili, Belletcn, seri III, Nr.6-7, Istanbul, 1946, s.531'
543'cle; A. CAFE,ROCILU, Qalatay Tiirkgesi ve Neval, Tiirk Dili ve Ede-
biyatr Dergisi Il,lstanbul 1948, s. 141-154'de; HASAN EREN QaSa-
tay ltgatleri hakkrnda notlar, Ankara tJniversitesi Dil ve Tarih'
CoErafya Faki.iltcsi Dergisi VIII, Ankara, 1950, s. 145-163 de.
A. LUMLEY DAVIDS'in A grammar of the Turktsh Language,
London, lB23 (1832 basktstnrtt 182-191. sahifesi) te neqretti$i metin
iirueklcri ve C.M. FRAEHN tarafindan meydana getirilen ilk Abu'l-
G6zi baskrsr, Abulghasi Bahadur Chani Hlstorla Mongolorum et
Tataronrm. Kazan' 1925, bugiin de tarihi de$erlerini muhafaza edi-
232
yorlar. Daha sonraki ki.iqiik ve biiyiik metin yayrmlarmdan bir krs-
ml sraslna giire agafrya Erkanlmrgtr: M. QUATREMERE, Chresto-
mathie en turk orlental, I, Paris 1841 (Nevai'nin Mulrakemetii'l-lu-
gateyni (s. 1-39) ile Ta'rllu miilf,ki'l- "Acem'ini (s. 40-114) ihtiva
eder); I. BEREZIN, anonim geybdnl.nSme, Biblioteka Vostognych
Istorikov I, Kazan' 1849; aym yazar, TureckaJa chrestomattja, cild
I, Kazan' 1857; (Qafatayca Metinler s. 52-375); N. ILMINSKI (IL'-
MINSKI'J) Baber-nameh, Kazan' 1857; BARON DES MAISONS,
Hlstolre des Mongols et des Tatares par Aboul-Ghdd Bdhddour
Khan, cilt I, St. P€tersbourg l87l (gecere-t Tiirk metni), cilt II
1874 (Fransrzca terciimesi), AHMED VEFIK PA$A, "AlIgIt NevE"l
Mahbiibu'l-kulfib, Istanbul 1289 (1s73); H. VAMBERY, Dte Scheib-
anlade. Eln iizbeglsches Heldengedtcht ln 76 C'esingen von Prlnz
Mohammed Sallh aus Charezm, Wien 1885; AHMED CEVDET, MIr
"All $Ir Nev6"I. Mulrflkemetii'l.lugateyn, lstan,bul 1315 ( 1899/1900),
ANNETTE S. BEVERIDGE, The Babar-Nama, belng the Autoblog-
raphy of the Emperor Babar, the Founder of the Moghul Dynasty,
wrltten in Chaghatay Turklsch, London 1905 (Trpkr basrm, Gibb
Memorial series, vol. 1); P.M. MELIORANSKIJ - A.N. SAMOJ-
LOVIC, Muhammed Salth, Selbaninarne, Sankpeterburg 1908; E.
DENISON ROSS, A collecdon of Poems by tfue Emperor Babur,
Journal and Proceeding of the Asiatic Society of Bengal, vol VI,
Extra No: Calcutta 1910; aynt yazar, The perslan and Turkl Dl-
vAns of Bayram KhAn, KhAn-KhAnan, Bibliotheca Indica, New Se.
ries, No. 1241, Calcuua 1910; KoPRULUZADE MEHMED FVAT,
"Rlsile-t villdlyyeo terciimesl, Milli tetebbular Mecmuasr I, Istan-
bul 1331 (1915), s. 113-124; aynr yazar, <B6bur gih"rn gt"rlerl, ay-
nr eser s. 235-256, 464-480, II, s. 307- 336; NECIB "ASIM, Hadls.l
erba"In terci.imelerl, Milli Tetebbular Mecmuasr. II 1331 (1915), s.
149-155 (Nevd"I'nin eseri); A. N. SAMOJLOVIQ, Sobranle stlchot.
voreniJ lmperatora Babura, Petrograd 1917, aynt yazar, Qetverostl-
gfia.tujugl Neval, Musulmanskij Mir, AN, Petrograd l9l7; aynt
yazar, Iz tutugov gagataJca Emlrl, DAN 1926, s.75-77; aynr yazar,
Qagatalskle tulugl Llutfl, aynr yer, s. 78-80; A. HIKMET, Hiisiiyn
Bey[<ard dlvim, Baku 1926; aynr yazar, Vakflyii Baku 1926; A.N.
SAMOJLOVIQ, Otryvok lz aTeagguknarnsD s tgroju rtfmufuggtch
slov, DAN 1927, s.36-38lde; ayil yazar, Materlaly po sredneadatsko-
tureckoJ Ilterature IV. CagataJsktJ poet XV veka Atal, ZKV Il, 1927,
s. 257-274; FITRET, Ozbek edebiytatr nemunelerl, Tagkent-Se-
233
merkant 1928 (Qa$atayca metinler s. 184 124319'de); EBULGMI
BAHADIR, $ecerel Teraldme (Fotokopi), Istanbul 1937 (Ttirk
Dil Kurumu); Isuell HIKMET ERTAYLAN, Tiirk Edebtyao sr'
nekleri II. Ris6le-t Sultan Hiiseyn Baykara, tstanbul, 1945 (Istan-
bul Universitesi yaymlarrndan); Latin Harfleriyle'Ti.irk Dili ve
Edebiyatr Dergisi I, lstanbul 1946, s. 40-47'de aynr yazar, Tiirk ede-
blyatr iirneklerl V, Dlvan-r Sultan Hiiseyn Mtrza Baykara cHiiseylnL,
Istanbul, 1946, (Istanbul Universitesi yayrnlarrndan); RE$IT RAH-
METI ARAT, Blr yazr niimtnesl mi.inAsebetl lle, Fuad Kiipri.ilii Ar'
mafanr, Istanbul 1953 (Dil ve Tarih Cofrafya Faktiltesi tarafindan
negr edildi), s. 17-29'da Yfrsuf Amiri'nin Dehndmesl'nin 23 beytinin
Uygurca trpkr basrmtnr lAtince qevri yaztsrnr, ve tiirkge terciimesini
ihtiva edcr).
Gramcr krsmrnda kullanrlan krsaltmalar :
B. BiburnS.ma, BEVERIDGE baskrsr.
B llnr BEiburntuna, IL'MINSKIJ baskrsr.
t N
B. Diw. SAMOJLOVIQ, Sobranle stlchhotvorenll tmpemto-
ra Babura,
B$ KOPRULU, nBSbur $5h"rn gl'rlerl,
Ba. ERTAYLAN, Dlvan-r Sultan Hiiseyn Mtrza,Bay'
kara.
Ch. Hucendl, La{dfatndma, yazma, Brit. Mus.
Add.7914 Foll. l42v-157v (RIEU, Turk' MM'
s.287)
. asr, lstanbul Ayasofya 3854 (tarihsiz)
E Emlrl, Dlvin( yazma, lstanbul Universitesi kii'
tiiphAnesi T 5452, 3611414 v; istinsah 1232
( 1816/1817)
G Ged6.veya Ged6'I, Dlvdn, yazma, Paris Bibl. Nat.,
BLOCHET Nr 981, Foll. 96v-l6lv; tstinsah,
16. yiizyrhn bagr.
H $nmidl, Yiisuf u Zeltlr6, yazma, Topkapr Revan
ktb. 838; istinsah 922 (1516) bk. HALIDE
DOLU, Sultan Hiiseytn Baykara adma ya'
zrlmrg Qalatayca maruzum blr Yusuf hlkA'
Tiirk Dili ve Edebiyatr Dergisi V, ls-
yesl,
tanbul 1954, s. 51-58 (4 sahife Trpkr-ba-
srm).
Korankom: Tefdr-t $erlf, Qalatayca bir Kur'an tefsiri, yaz-
ma, Istanbul Topkapr Ahmet III ktb. 16;
istinsah 950 (1543/1544); birinci ciltten
istifade edildi.
L. Diw. Luffl, Dlv:an, yazm , Bursa, Mi.ize Kitaphlr E
ll3/156, lstUall HIKMET rarafindan
meydana getirilmig fakat gimdiye kadar
yayrnlanmarnrg bir trpkr-basrmdan istifade
edildi.
LGN Lutfl, Giil li Nevriiz, y^zma, Brit. Mus. Add. 7914,
Foll. 5Gl14 (RIEU, turk, MM, s. 284).
Mab. Mlrzn Mahdl, Mabenl'l-lutat, Ross. negri.
BAd Nevd{, BedS'l'ii'l.vasat, yaana, Istanbul Ayasof-
ya 3980; lstinsah 957 (1550).
NFK Neve:I, Fevd'ldii'l-ldb ar, yazma, lstanbul Univer-
site ktb. T. 5669; lstinsah 930 (1523/24).
N Gar. NavEl, Gara'tbu "gr$l$ar, yazma, lstanbul, Uni
versite Kiitiiphanesi T. 5669; istinsah 930
(1s23/24).
N Isk. Nevi"I, sedd.l lskender, Hamse'l Neve"I mecmq-,
N kiill
Nevddl, kiilltyat, yazma, lstanbul Siileymaniye -
Fatih 4056; istinsah qos (t+sg/t500), krs.
H. RITTER'in Oriens VIII, 1955, s. 142d.
rndaki yazrsr.
N Quatr. QUATREMERE'in Chrestomstlrte en turk orlen-
,tel'rndaki Nevdl'nin eserleri.
Sek. A SEKI(AKI;nin Istanbul Ayasofya knb. 4757 nu-
marada kayrth mecmudntn 163-167. sahi-
felerindeki gazelleri.

234 235
 .Ub. T "Ubeydullah Han ('Ubeydl), Dlvin, yazma, Istan' le tek tiik dudaksrlagma olaylarr: a) a>o, kendisinden sonra bir u
bul Topkapr Enderun ktb. 2381, Foll. 2lr' geliyorsa: sadece gu iirnekte: acun udiinya" (H, Abugka, PAV. DE
4lr (tarihsiz) ; i1.,
COURT.) yanrnda ocun (Atii. aJun, azun nhayat, varhk lekliu);
.Lrb. u Aynr, r'azma, Istanbul tlniversitesi ktb. T 1988; b) li>ii: kendisinden sonra bir ti geliyorsa: giikiig (K69!. $tzz 96'
istinsah 959 (1552). kiik, Abuqka giikiig) ngekig,, tigkii (KaSg. iigki.i) .kegi", iiksii-
(Kale. iiksii-) ,,azal-,, 6riik (Kagg. ArUk) uerik,,, iisriik-tsriik
Z $erefccldin Yezdi'nin lafer'nime'sinin Qalatay (Keqe. iisriik) (sarhoq>, iitaik-lti.ik (Kalg. iitiik) nEizme>, tdgi,ik-
ca terciimesi, yazma, lstanbul Nurosmani-
ye ktb. 3268 (tarihsiz)
ttgiik (Kag!. tii$ik) <de9ik, deliku, bundan bagka gu ijrnekte de:
dyiigii-tyiigii (KaSE. [yegu) "kabunga"; c) t)ii, kendisinden sonra
21. Qafatayca belgeler arap, nadiren uygur yazrsryla kaleme bir ii geliyorsa: lngi,i-iingii oinciu, tilIkii (Etii. K59S. ttlkii) .til'
ahnmrglarchr. kiu.
221. (.afatavca'ntn iinlil varhfr flarczm TiirkEesinin ayntdtr.
Dudaksr son ses iinsilziinde'n sonra ek iinliisii yuvarlaklagmasr:
bk. $'arcznrce,22l .
Harezm Tiirkgesi igin karekteristik olan bu duruma, Qafiatayca'da
222.'tt,i: Karalranhca'da da hentiz muhafaza edilen fakat da' tamamiyle son verilmigtir. Yuvarlaklagma yalnzca guralarda var'
ha o zanrern srk srk i (e?) ile yer deSigtiren Eski TiirkEe kiik hece drr: a) v- son sesiyle biten fiil ktjklerinden sonra: l.rav-dum u'kov-
e si Qa[ata1'ca'da tamamiyle t ( 4f ) olarak giiriiniiyor: illS( <Atgl dumo, [rav-up ukovupo, [rav-ug- "kavsg-r, stv-diim <s€vdim>, siv'iip
uelu, irngiik ( <[mgek) oacr, endige, emeku, tv ( <[b, dw) uevr, bl- (sevipD, slv-iin- usevin-o vs.; b) av (-au) diftongu ihtiva eden
yik (<b[dUk) *biiyi.ik", kic- (<kiie-) (geg-), kil- (<kel-) Arapga isimlerden sonra: cavr-u! (cevrin>, davr-upuz udevrinizo,
ngel-,, min ( <miin) .,beno, nt ( <nii) "ne>, tlg- ( <te8-) ude[-",
kavl-up okavlinr, gav[c-um ugevkiimo vs. Bunun gibi sarv-up'da da.
yit- ( <yet-) <yet-, gel-o vs. RADLOFF ve onu takip eden Buna kargrhk Tiirkge isimlerde hig bir yuvarlaklagma yok: lv'im
tiirkologlal ve nihayet POPPE (ZDMG 101 1951, s. 301-332), biiyle (evim>, gav-Ill umeghur,r.
durumlarda tereddiidsiiz ii okurlar ki yanhgtrr' J. NEMETH (Zur
Kenntnis des geschlossenen e tm Tiirkischen, KCsA I, ek cilt 1939 Dil uyumu TiirkEe kelimelerde oldukga sa$lamdrr. Art damak
s. 516, 520'de), ise oilk tiirkqe *ii'nin Qalatayca'da 4l ile giisteril- ve cin damak sesli eklerin yer de$igtirmesi eski el yazmalartnda
dili hal<te, igarctin temsil ettiSi sesin I defil e veya t olmahdrro fik' nisbeten seyrektir: al-diik oaldtk,, kiiygliimdii-$r ugiinliirndeki",
rindedir. Muahhar el yazmalannda dil uyumundan, konugulan a$rzlara da-
r ve i. VAMBERY (Qag Spraohst 13) ve RADLOFF (Phon 12 yanan sapmalara daha srk rastlanrr.
d.)'urn Qafatayca'da yalnrz tin damakh ince t oldulu anlaytgtna kar-
grlrk Qafatayca'da kahn bir r'ntn da oldufunu kabul etmek gerekir. ArapEa ve Farsga'dan ahnma kelimeler -daha cinceki devirler-
Eski vazmalann imldlartndan anlagrlaca[r gibi, Qa$atayca kelime' de oldufu gibi- go$unlukla art damak iinsi.izlfi ekler altrlar. "6lam-Sa
<aleme>, banda-$a ubendeyeo, "tgrat-fa " i$reteo, mastJr[c umestlikn,
lerde, bagka qivelerde r beklenen yerlerde art-damak iinsiizlti (g' k)'
ekler, beklcnen yerlerde de iindamak iinsiizlii (g, k) ekler gelir:
i $udratJrk ukudretlin, mu'tabar-rak udaha muteber" vs. k veya g
ihtiva eden kelimelere gofunlukla ijn damak iinsiizlii ekler gelir:
krl-ma.k, yrl-ga, karr-hk,'fakat ktt-miik, klgl-gfi, ytgit?ilk vs. Gergi
sapmalar vardrr, bunlar herqeyden iince muahhar yazmalarda
feHk-ke ufelegeo, g0lgii ugiileo, btbek-hk "korkusuzluk", pnk-riik
<daha temiz> vs. Sayrsrz istisnalardan dolayr (bilhassa k, g li keli-
dal'ra srktrr (Ozbekqe'nin tesiri).
melerde) kesin bir kaide tesbit etmek imkAnszdrr. Her geye ra[-
DUDAKSII.A$TIRICI SES DEdI$MEST : men art-damak iinsiizli.i eklerin gofunlukta oldufu tesbit edilebi-
lir, buradan da, Qafatayca'da (ve daha dnceki orta Tiirkge devir-
(krr. M. RASANEN, Materlallen zur Lautgeschlchte der tiir'
lerinde de) Arapga ve Farsga kelimelerin art damak iinsiizlii telif.
kischen Sprachen, I{elsinki, 1949; s.79)' Dudak iinliilerinin tesiriy'

236
237
 fuzunun, mesclA Osmanhca'dan, daha umuml oldulu netlcesi grka.
rrlabilir.
Son hcce iinli.isii l, r olan Arapga ve Farsga'dan gegme kelime-
ler, hep art damak iinsiizlti ekler alrrlar. dln Ba ndineo, tsm$a ris.
16.
-$-/-ug-: al.rg- oahg-', kug-ug-- okucaklag-,;
17. *tz- /<rz--: tau:rz- ndamlat--n, tit-iiz- ogeglr-r;
II. Dudak uyumuna girmeyen ekler ve baplantr iinliileri :

meD, mucabbir-8a ntabirciyer, 2a"If-ral. odaha zayrfr, 'rln'h! uilim- a) Dudaksr olmayan tinliilerle :
li, vs. Tabiatiyle burada l, r'nln art damaksrlagmasr dtigiiniile.
mez (en azrndan bu durumda). l, r'nrn yabancr kelimelerde ger. l. 3. gahrs iyelik :
gekten damaksrlrk bakrmrndan farkh olmadrfrnr (Ttirkge kelimeler-
-(s)r;
2. Yiikleme hali
de defil, kr9. yukan) kabul etmek daha dogrudur. -m ve -rn;
3. Ayrrlma hali eki Jrn;
Ballantr iinliilerinde ve eklerde dudak uyumu bir gok nokta.
da Harezm Tiirkqesi'nden aynlrr. 4. Gijriilen geemiS zaman 3. Teklik gahrs eki
-dr;
I. Dudak uvumuna giren ekler ve baflantr iinliileri : 5. Emir ekl -{rl ve -frn;
I l. ltc.lik (ilk iirrliil-r. tckabiil eder) 6. -mrf;
(nadiren -rm/-utnl -10/-uS,
(nadiren .--uO- 7. ---gr: koy-gr "koyun Qobamr;
-rmrzf-umrz
uz);
-umuz), -rprz/-u4rz
8. -&/-h: bunrn-g oilk, iinceki,;
2. Giiriilcn geEmig u.aman -drm/-dum, drl/-dun, -drg.
rz/-dupuz; 9. -Srna/-Brna: $uggna nkugca$u';
3. Emir (birinci vokale tekabiil eder) -rg/{lt, -Ilr/
10.
-(r, u) ngr (ikinci iinliiye rekabiil eder);
(nadiren
-u{pz; -uguz); ll. -srz: kii4iil-slz ukalpsiz";
4.
-rp/-up; 12.
-r: kopgr "komguo;
5. -rmtul/-umtul (ilk illiiye tekabiil eder) : af-rmtul ea[<rm-
sro, kdk-iimtiil <mavimsir; 13.. 6l-tt oatlann (iiliim)ii".
-rt:
6. -rngr,/-ungr (ilk iinli,iye tekabi,il eder) b) Yalnrz dudak iinliisti ile:
7. -h8/-lug ve (bk. S.232); l. Giiriilen gegmig zaman birinci gokluk.--du[r;
-ht/-luk
8. -* (<**)/-ug (<-u*): sat'rg qsatrgD, Ul-tlgrfltir; 2. Emir iiqiincii gahrg
9. -rm/-um: at-rm catrm, atrtr, tut-un rtutuml kaideo; -sun;
3. Zarf-fiil {unga ve
10. yag-m <yapmur, yaElg,', ttit{ln *dumano; -fuga;
-rn/-un: 4. --duruk: $a$an duru[< 'kalkan tutanr;
ll. [srl-mg oig, krhng,r, siikiing rsiivmer; ' 5. --du!: gapdut iteqJrizat,;
-rng/-ung:
12. oaltg", ug-ut {uguSD;
-rg/-trg: al-rg 6. (ikqrci iinli.iye teka,bi.il eder):
13.
-rl-l-ul-: $rl-rl- oyaprl-,, tdk-iil- .d6kiil-n; -(r, u)mtul
7. -{u: al-fu htFgtt.ahs verigo;
-rn-/-un-: ba!-ln-
14. *faft1n-p, kdr*tin- rgbriin-o;
15. at-r[- *adlandtrtl-r, yol-u[- .kargr- 8. --{un: gap.lun (akrn, baskmn;
-+-/-uk-: g.
lat-'; -!ur: trn-,{gr nsAkin, dinlenmign;
23E 239
 10. ag'u[< oaqrk"; kat aSag (Osm. ada) oada,,, budag (Osm. budak) obudak, (belki ahn-
-u!<: ma bir kelime). c) Etii. -i-, Karahanhca, Harezmce
tl. -dur-/-tur-: al'dur- <aldrr-"; kls'ttir- rkestir->; -d, ayrr- ( <adrr.,
Qafatayca'da kesinlikle y'ye dciniigmi.igtiir:
12. a$rr-)-5(ayrr-); btyik (<bediik, be6iik) obiiyi.ik,; uy (<ud, u6)
-6-,
-Atrr: Yit-giir- "ulagtrr->;
13. "inek, srfrr" vs. Eski Ti.irkgeden gelme 16 (y iinsesinin, Etii. yrd,
-$uz-: Yat'$uz- "Yattr->; yrt,KaggyrS, diigmesiyle) ukokuo (aynr anlamda kullanrlan rs bir
14. tat-ur- <tattlr-); agrz kelimesidir); rdr-, rtr- (Etii. yrdr-, Kdgg. yr[r- <kiitii
-ur-: kok-o) ukoko; siidrti- osiiriin-o gibi bir kag kelimede muhafa-
15. Soru edatr mu/mii. za edilmigtir. Bilhassa Nevd"I'den ijnceki bazr gairlerde bazan ada[t
IIL Dudak uyumundan sapmalar (Yuvarlak bir gbvde iinlii- (ayalc'rn yanrnda) .ayakr, ktdtm (kiflm'in yanmda) <sonra> vs. gi-
stinden sonra): bi kelimelere arkaizm olarak rastlanrr. d) On seste d/t de$i9mesi.
--da,/-ta, -{rh/-tm,
1. ivclik (ikinci iiuliivc tckabiil eder)
-umrz, -ut)th
nadiren -dr/-tr ekleri iinli.ilerde ve sedasrz iinsiizler-
den sonra d- ile giiriiliirler; sadasrz iinsiizlerden sonra (g, f, b, k, p,
2. ilgi hali nadiren : 3' Vasrta hali:
-Lmllrz, -ul.luz; -rut3, -nup; k, s, $, t,) iin sesler her iki gekilde de kayarlar (giiri.ilen gegmig za-
4. Enrir (ikinci iinltiye tekabiil eder) -u{lrz, nadiren manda t daha yaygrndrr): yrgag-ta/-da, tarafda, ter&-da,ktgiktfk-
-rn/-un;5. bo!-uz ubofazo, fakat to!'u "gocuko'
-urJuz; -rzl-uz: te, blk-te, "ira[r-ta, ulus.da, yag,ta, altmrg-ta, furgat-ta, bulut-da, ag-
231 Qafatayca'nrn iinsiiz varh$r, Karahanhca ve Harezmce''
. trn, yrgag-drn, 2a"f-drn, llik-tln, tpiik-dln, kiip-ttn/d,in, yrra$.trn, 'r9[<-
)ve w ( ;, j ) seslerinin-Nevddl ijncesi
<len 6 (, yazarlarda te. drn, ulus-trn, iilmis-dln, bag-trn, krg-drn, muddat-trn, bulut-drp:, kag-
sadiif edilcn arkaik bazr istisnalar haricinde- tamamiyle y
( O) tr, tiik tl, tap-tr, gr[<-tr, kis-ti, urug-tr, ,tut-tr. Aynr sapma dur/tur da
ve ( t ) ye diiniigmiig olmasryla aynltr' da gd,riiltr: lilllp tur, dip dur, yo[r tur. funfls tur, yatrusnras dur, taprn-
mrg dur. Faktitiv eki sadasrz iinsiizlenden sora ve I den son-
732. Dudak iinsiiz.leri : a) Ilk Qafatayca'da oprafr, topra[r' yap- ra da ekseriyetle eski -tur-geklini korur: kll-tiir-, kls"tiir-, iil-tiir-,,tlrtl-
ra! olan ofra[r uelbisen; tofral.r 'toprako ve yafral5 *1apr1ki ]eli- tiir-, (fakat al-dur, tol.dur-), difer hallerde sor-dur-.
melcrintlcki p)f deSigiklili karekteristiktir, 6fke'de P/w>f IKaSE' -dur-:
dpke, KB, Harezm tiwm)1ahis konusudur' b) Eski Tiirkge'deki b' Damak i.insiizleri : a) k ve [r iin seste tamamiyle muhafaza edil.
Karalranlrca ve Harezmce'deki w,v olmugtur: tavar
(Etii tabar, Ka' migtir. b) k iC seste yer yer !ya diiniigiir: da& (<tatr) (ve, deD,
raharnltca, Harezmce tawar) umal, davarn; lv (Eti'i' [b' NF elv (ev] a$mtul saklmslD (fakat al.rar- (agar-D, sagan- (Etii. Harezm
suw' su usu"' 3' $a-
vs. Etii. sub, Karahanhca, Harezmce Qafatayca sakrn-) .diigiin-,. c) k>b iinsiizlerden dnce ve sonra (da-
hrs iyelik eki ile suyr. lv ses grubu, lv-iiy <ev>r, tvriil- -6y"Ul- ha Harezmce'de): salla- (Eti.i. sakla-n-, sagla-n:) nkoru-,mu-
oclcln-' kelimelerinie ekseriya, slv- - s6y- kelimelerinde nadi- bafazaet-,, to$u[c * toHuk otokluko, ya[tu-yagdu aparlakhk",
rcn tiy olur. 5nlbr,rlbr,-yrl[c,rltr usiirii,,, uyhu-uy[u ouykur. d) k/g (Harezm
Diri tinsiizleri: a) daSr (<tahr) ove, deo; dl- (<tl-)
ude-'; w) bazr kelimelerde v've diiniigiir: [<awn (KaSC. tagun) nkavuno;
dik -vahut dig ( <teg) ..fibi" 1N"ud.I tjncesi tlg, nadiren t6g, &ig). lcavuk (Etti. ka$uk) (mesaneD. savuf (Eti.i. soSrft, Harezm-
<ltrr ve dumr <tu;r)'-"d:u /dur/dft/dtir',
( tlgrii'niin yanrnda nadi' ce sawu[) "so[uk,; tavu[< (Etii. tak+u talngu, Kag8. taka.
rcn digrii ( <tegiirii) .La.lar' ve dlgtng5, digiinge (Rab€uzl-tiidn9il) 8u, Harezmce tawul5)' *tavuk,r, yavuk (Kdlg.ya$rr[c, Harezmce
yawu{r) *yakrnu, yavurkan, yovur[<an (Eti.i. Kagf. yo$urkan) cyor-
nkadar' kelimelerinde t_) d- defigmesi zikredilmeye deBer' b)
Iki iintii arasr t leri muhafaza edilmigtir' atat (Osm' adag) uadag'' ganD;
-agu/-egu de -av/-iv'e diiniigiir: buzav - buzagu
i ip io.nr edip) "edipo, otaf (Osm. oda) ugadrr', otun{Osm' odun) "buzaEru, kiiyev (Etii. kiidegu, Kefg. ktidegfi) ngiivegio ve bil-
*oi*', iitii- (Osm' OA"-) udde-o, titiik (Osm' edlk) "gizmeo' hassa beraberlik (3215) sayr srfatr eklerinde : blriiv ikiiv, iig.
l5,rl.r.- (osm. kudur-) ukudur-'; yttl (Osm' yedt) uyedi' vs' fa' iiv. e) Hece bagr iinsiizii durumundaki 8/S (k/k) de belirli

240 241
bir deEigiklik olmamrqtrr. igik ( aegkek) oegek,; hrek (kiirgek) ki"r, tokkuz- tol.cuz odokuzo, sa[c[<al - satal csakal>, gunlar da
(gerekD; [<ula[< ( <k tl$ak, kult ak) nkulako; tama$ ( <tamgal.() da- ilAve edilebilir: otlua (otuz'un yanrnda) (Harezm Ttirkgesinde ol-
mako; tofra$ (<*topur$a[r) otopraku; yafra[r (ayaprr$at) oyap- du$u gibi vezin zarureti ile de). Mu[raddtmetii'l-edeb'in QaSatayca
rak' gibi kelimelerde var olan art damak sadah iinsDzleri gofun- ktsmmda (bk. N. POPPE, ZDMG 101,s.318,320) batka- bata okur-
lukla qok dnccden diigmiiqlerdir. f) Asli *l.< ile asli gakrgmrq- baEa),kathk^ kat* <katr, sert,, sakku - saJ.<rz osakrz,,, tfikk$-
-g
trr, bu yiizdcn tercihe giire hcr iki ses te, son seste giiriilobilir: Asli teke (tekeD gibi difer ijrnekler de verilmigtir.
ak-"8 oaku; artu[-artu8 <arttk, fazla"; ayak-aya* (ayak)
-1..:
bula[c-bulag nkaynak>; savu[-5ayrg (so['uko; yafr4( - yafraS 3211. Qokluk ekleri bilindifi iizre
-lar/-liirdir.
uyaprako vs.; asli I.ratrg * katrk osert, peko; l[<unt- [unr[ uku- 3212. lsim Eekimi giiyledir:
-S: ulu!-uluk nulu, biiyiikD; vs. Bu durum
ru>; san8-san-k osann
(isim yapma eki Osm. ve (s:fat yapma eki, Osm. -I{ Ilgi hali: rup. yuvarlak iinliilerden sonra (bilhassa Nevdglden
-l*) -hg
eklerinin de kargrhkh yer'depigtirmelerine
-h)
sebep olur: aghk-,agh!
iince) -<rup: [cuyagmp cgiinegin>, tll-nln, k6ngliim-ntg, btSlfi.rl-nt[
(Osm. aghk); orta boylu! (Osm. orta boylu) oorta boyluD; tare kdziimlz-nlp, boyuju-m7. yerini gok kere alrr: Afri.
boylu! (Osm. selvt boylu) oservi boylun. Her ne kadar yaztdan an-
srydb'm ogh o[Iu,, (N Quatr .53:ll).-m
-pg'111
"Efrasiyab'rn tkiylelikle ilgi
lamak miimkiin depilse de, aynr gey muhtemelen son sesteki k ve
hali eki ile yi.ikleme hali eki birbirleriyle gakrgtrfrndan eki de
bazan -r-ndardrfa
yerine kullanrlmrgtlr: yarar bu lasta kdptil
g iEin dc gegerlidir: iitiigdiitiik (Osm. edtk) ugizmei,; 6liig.-Oltilt -r-rujnbu hasta gtiniil derdine okunun yarasr iyi gelir>, (B.
(Osm. iilii) niilii"; yigltllg-yfgttltk (Osm. yf$t[k) ngenglik, yrgrt. o[rrn yarasr
lik"; ay yrizliig-ay yiizliik (Osm. ay yiizlii) "aY yiiiliiu; Gdrtilen Diw. 3;ll), agalann, [ratrda uASabeylerinin yanrndau, (H 59r:15).
gegmig zaman eki gart eki ve masdar eki
Ilgi hali eki gok kere (giirde daha srk) kullanrlmaz: atasr atr Fiirnrb
-duk/-diilc, -sak/-s$k (ataslnln adr Fermh'turr (L. GN l5v:6).
-malr/-m[k te hig bir defigiklik buulnmaz; yine de sonuncuda
iinlii ile veyahut sadah bir iinsiiele baglavan ek ve kelimelerden tjn- Y{ikleme hali : gahrs.iyelik ekinden sonra ekseriye sa-
ce bir sadalrlagma bahis konusu olabilir: alma[c-r, alma[r-nr, al. dece -m: 3.tatlar-m,
kuym, kiijiil-rd, bagr.m, b.g.rn k6d-nl, k6zt.n.
malc iigiin yanrnda-almagr, alma$-ru alma!-Lk, alma! iigiin. Fiil kdkle- -n:
rinin artdamak sadah iinsiizleri bu defigmeye uymazlar; ug- Yijnelme hali: --'fa/--gi: sadasrz iinsiizlerden sonra aynr za-
osl[-o; yag- oyag-D; Fg- cylS-n; fakat s[- usrk-u; yak- manda
-ka/-kii, giirde, iyelik eklerinden
3. gahrs iyelik ekinden sonra
sonra ekseriya
-o,fd,
ata-ga, li$i-$fi, su-fa, ya"$iib
oyak-o; yrk- oyrk-o. -na/-nd:
8a, yr$ag- 8a/-ka, dardda, Ytisuf.Sa, taf,arnrc-ga, $h*a ceh,ta,
Srzrcr ve patlayrcrlar; a) g)9, Harezm Tiirkgesinde oldu$u gi- kdk kil yol.ga, Adam-ga, zlndin-ga, ayak-fa/-ta kuqlar-Ea, utus-ks,
bi. b) q-> q- gerileyici benzegme ile : g'tigilg (Etii. stiglg, Harezm
siigiig) < tatlr >. tuyat.Sa/-ta, ot-ga/ -[ra, ay€a, kdagti, bag- ga, alnrm-ga, alnrrn.o,
l5ulalrpga, boynup-a, ytiziig-gii, kiizlertp-ii, ayagr-fa, ayag-na, bagr-
Geniz iinsiizleri : Harezm Ti.irkgesi'nde oldup'u gibi. mrz-$a, sdziimiizti
Akrcr ilnsiizler : a) r, btlii ( <bUe) ailen ve goklukla l-
( <ir- <[r-) fiilinde kendisinden sonra bir iinsiiz geliyorsa, ldl Bulunma hali: --da/-ta (krt. 232), giirde, 3, galus iyelik ekin.
( <fat) oidio, lmiis ( <lrrniis) udeSiln vs. iirneklerinde di.iger. Difer den sonra gok kere suda, clhdn-da, bagta, yitriik-tti, kdglitm.
-nda:
d6, ytiz{in-dti, yoh-da, yoh-nda, kiizgtisldii, kttzgttsil-ndti.
durumlarda Harezm Tiirkgesinde oldulu gibidir. b) l- Harezm
Tiirkqesinde oldufu gibi kitiir- (<kiilttir-) kelimesinde diiger. Aynlma hali: --.drn/-trn (krg. 232) giirde, 3. gahrs iyelik ekin.
Ikizlegme : mirzd Mehdl'nin Qafatayca dil bilgisinde (bk. Bibl. den s'onra aynr zamanda may[rnnadrn,tagdrn, e1-'-n, ilu&
Or. Hung. V, S 170 g 2l'deki qahgmam) ortadaki iinsiiziin aga$da- drn, bagrp-drn, otlar-drn, -ndrn:
sdddln, eagr-ndm,
ki kelirnelerde ikizlegmeli veya ikiglegmesiz halleriyle var olduSu Egitlik hali: -,aa: : tt-gii cit eibi, hba bil ckrl gibi (ince)
zikr edilmigtir: ikll-lll oikin, ylttt-yttl uyedi", slkkiz-rlldz rse. bel,, blr gupguk yumurtlasr.ga ubir serqe yumurtasr kadarr, Hnl.
242 u3
gd (arkasrnca,, iizgilja nbagkacau, tiirt
kiin&i-g5 <diirt g0n kadar,, 3215. Asrl sayrlar: 1-10; btr, tk(k)t, ilg, tdrt, big, altr, ytt(t)i
(B. l3r:9). gok kere yiinelme hali ekinden sonra gelir ve so' tok(l.r)uz, on. 20.1@: ylglrml-dgfr-
(-e -9a -y5t(t)t, stk(ktz, - sek(k)fz,
nug kadar) manasrna gelir : bli gahar-$aaa bardr "bir gehre mii ot(t)uz, $rr[r, tlltg, alt(r)mrg, yit(i)mlg-yii,t(l)miS, slksin, tok-
kadar vardro (N Quatr. 64:3), yanm kiin-gii'g{i niifleye kad4r" (N. san, yiiz; 3@ iigyiiz-tiqgiiz (H), 1000 mlg, giirde aym zamanda
lsk.209v:19). hethr, 10000 on mi7-,tiimiin, 100 000 yiiz ml4, qiirde aynr zaman-
Vasrta hali: (kahplagmrg): blrln tkln obirer da gad hdzir, I milyon yiiz tiimdn, 1 milyar ytiz mtg ttimiin. Ara
ikiger,, kiindiiz-iin
-nl-rn/-un
ugiindiiziin, giindi.izu, tiln kiin'ln ogece giindiizo, sayrlarr bazan vfi ile yaprlr: [cr[c vn ylti <47 >>, tiC. yiiz vii to[cuz u3@,,
yaftuz-un oyalnrzlayrn, yalntz,, lkbvlii'n uher ikisio, bargalar-rn. yaklagrkhk bildiren sayr gruplan: tlJ yiizgii Sbddn ytgltliir ciki yi.iz
kagtr .hepsi (birden) kagtr" (H 63v:3); sonrar ansuz-ln kadar yakrgrkh gengn, (B ll0r:4), yiizga Caght kfgf "yiiz kadar
-5s'd3n
<onsuzun, onsuz>, slnslz-in (sensizin, sensizr, susuz'ln 6l- "susuz' adamo (B l06v:14), mipgd yavul.(ga klgl o,bine yakm insann (B 52r:
lr"rktan cjl-' (L Diw. 50:8). 3), btg yll vii blr nim$ "beg yrldan tazla", (N Quatr. 85:4). Kiigiilt-
me: blr glnii ubiricik>, (B 87r:11). Kesirler: blr yanm nyarim, Di-
Y,ijn bilclirmc hali i _.ro,, 4ll*an/-g/kiirt: 8o0'ra, tagkan,
lerleri Harezm Tiirkgesinde oldufu gibi.
ll-giirt.
Srra sayrlarr: u)ngr: btrlngl (aynr zamanda awal
3213. iyelik Ekleri : -(r, iigiingl, tdrtiingl, btgtunct, altrngr, onun-
awalf-r, burrng), lk(k)tngt,
1. Tkl. u) m: ata-m, uyku.m [rfizgfi'm (aynam>, bag'r'm, gr vs. Bunun gibi ortangr uortancdo. Di[er gekilleri : tklmglet, iigilm-
-(r,
siizJiir-lm. gtsl tiirtiimgtst,btgiimglsl, altrmgrsr, yttlmglst, slktdmgtst (B ILM.
504: 20d.) veya beraberlik bildiren ile: ykfrm:itiingl.. Beraber-
-(r, u)-rD: a,ta.g,uy[<u'r3,
2. Tkl. kiizgu'n, ba9-r1 kdz'iip. -la ( <'-iiCii) : blr6v
lik sayrlarr : a) -6n ( < -a8u) -.iiv "biri",
3. Tkl. ata-sr, uyku-sr, ktizgii-sl, ba;'r, kdz-t tiigl, *diigi.i, rriv <her ikisiu, ii95v uher iigii"; b) : tldlii(sl), lkliliisl,
-(s)r:
riiYasr 'o iisiilii( st ) tdqtdlA( st )
-la-(sr)
ikiivldn, Ostivliin.
; c)
-av-la-n:
l. Qkl.. -r, u)mrz, nadiren -(u)muz: atn'mu, uy\<u-mrz, kiiz' Ulegtirrne sayrlarr: blrdr ubirer", lklrtir-tldlflr uikigeru
gii-mlz, bag-rmiz, kiiz-iimlz, k6z-timtiz' -ar:
(B), btgiir, altrgar, yltlgiir, ylglrmigiir, altmrgar,
.
{Uzer.
2. Qkl.-(r,u)1rz: nadiren ata-!n, uyku'1r2, kiizgii' Kerelik sayrlan : blr yoh orbir kere,, iig tatla niig \ereu, tdrt
-(u)9uz:
niz, bag-rgrz, kiiz-iiplz, kiiz-iipiiz. Qok nadir sdzhtz (H). navbat <.diirt kereu,,blg martab" obel kere,, lHngl navbat aikinci
keren; bunun gibi rdgii navbat onice kereu, Sblr navbat-songl nav.
3. Qkt. ata-lar-r, sdzJiir.t.
bat "son kerer. -
-lar-r:
Akrabahk kelimelerinde yerine gelebilir : Belilsiz sayrlar: ban, barga, kamuf ohep, hepsi, her, bi.itiin",
dimii agaplarga oa$abeylerine siiyleme), (H-g.lar.da
-lar-rg 5v:6).
-iyelik ekle'
rinin brrakrlmasr: btdq kin [raltan uru[cmg gadrrlarr ubizim arka-
ceml' ciiml6, tamdm uhep, hepsi", kdp, 6kiig, [ahn, olga neok,
eok, eob (<giiney tiirk., giirde) vs. krq. 32182.
ya (sona) kalan urufumuzun gadrrlarru (B 138v:10).'
3216. Zarflar: blrl, bdri uberio, naru, nan utiteu, narurak nda-
3214. Kargrlagtrrma: Artrkhk: (-r[g): ha iiteu, lggiiri <igeri>, llg:irt "ilerir, tagl5an udr$arto, tag[ranra[r nda-
-rak, -rat/-riik,
savug-rak, "daha so[uk,,, bth-r$k udaha iyi", iifziin-rak ndaha faz- ha drgan", yo[<an uyukarru, yo[<ar(r)ra[< udaha yukan", klndln
la), battar-rak, ndaha kiitiio, aga!-ratr odaha do[ru,,, [ran$anda oarkadan, sondano, klyln (arkaya, sonra, kiytngii (arkaslnca>,
tavba b69ral.< dur ylgitl5r "rglcrdrn oyaglanrldr$rnda tevbe, genglerin koyr.(yi.izii) koyun, altr, loy(rralr odaha alto, utru <kargr>, tis-
agkrndan daha iyidir, (N FK 72r:8). Usttinliik: bandrn ktglk [tu iiin u'ist, iiste, iistte>, lndl "gimdi', burun(ra[r) odaha dnceo, sop-
uen ki.isiik krzo (B 20r;9). ra(rak) (sonra, daha sonrao, ka5rra, yana "yineo; asru, tniin (Ne-
214 245
vd"I iincesi) kdp, olga o9oko, iiylii, biiylii ciiyle, biiyler, (bl(r)Ifi ciler, Yijnelme hali: mana sa0a bt"Ch rlzgii
yatura, ya$lrrun cgizlicer vs.
Bulunma hali : mlndii slndii btzdfl slzdii
3217. Son gekim edatlarr: a) Yahn hali ile: ara (arasrnda',
blr(r)lii(n), tlii(n) "ile,, btgt(n), gaghg, dtk/g (Neval iincesi ekse- Aynlma hali: mindln slndln bizdfn slzdln
riyA ttk/g, tdk/g, bazan ddk/g), Hbl, mtplzltk/mlstlltk/g, ya8h8, Vo-
sunlu[</g ogibin, lgrii oigindeo, lsrii (Harezm Tiirkgesinde asra.)
"alt, llgi hali olarak bazan mlnl, sinl, siini de kullanrhr: mtnt ba$.
altar, san u---€/-a tarafa>, saJn, aaJru, sapn (sadece la yaprl. nm obenim kalbimo (H 9v:2), riisfiluj sflnt {peygamberin senin'
-fan
mrg partisiplerden sonra, bk. oraya), iigiin niginr, lizj, ilgril oiizerer. (H l3r:15).
b) Yijnelme hali ile : ba[<a, ktird ogiiren, kargu ( <giiney trk.) Eqitlik hali: mlngii, mlnlggii ubenim gibi>, slngii, s!inl69$'dir,
okar;r,, ttgrii, tlgi.irii, dlgin, dlgtng*i, dlgiinCEi ukadaru, utru ckargrr. fakat gok kere dik, kibl, ya4h! son gekim edatlanyla ifade edilir:
mln dlk, m6nlp ktbl, stn yalhg, slz klbl.
c) Aynlma hali ile: birl, b?irl oberi", burun, burna uiince"
kl5dn n"onra>, nan utarafu, mundrn nan (bundan yana, bundau igaret zamirleri: bu, ol, ugbu, ugol nft1g. Harezm Tiirkgesi',
taraf, bu yanaD, iigiin, 6zgil obagkao, iite uiite", hrak,knk (asrl an- ugal,himol (aynlD, bu blr obuo, ol blr uiibi.iro.
larnr kryr) "bagka, drglnda, sudrn [ura[r (sudan)r, sop (sonrar,
tag[<an odr$arro. Yahn hal : bu bular ol alai (Nevn"I iincesi: olar)
$on qekim edatr giirevinde olanlar: al-, all- (ijn', ftler ahga llgi hali: mump bularmq arup alarmq
uktipeklerin riniindeu, ald- uiin,, hallc aldrda ohalkrn iiniinde), ara- mru'rurJ
<<ara->, ast- oalt-r $am ytild astrda <,gam. yiikii altrndan, ba$-
Yiikleme hali nurnt bularm am alarnr
"
kargr- o,Mlrzi'Abdulldh bagrta bardrlar c Mirza Abdullah kargrsma
vardrlar> (Z 9v 12), ig- oig-u, tltiy- uiin-n, gayb ile$dii e geyhin Ydnelme hali rmrna bularfd a0a alarla
ijniindeo, kln- (1116 oson*) <41ft4-p, piirdti klnlgii (perde arkasr- a0ga
na>, orn- ( <orun <yerr) (yer-D, tbn Yamrn ormla aBiinyamin
yerine)), [rag- o--e, -:-de, iin-r, aru0 lrapr*a (ona, iiniineu, $at-
Bulunma hali munda bularda anda alarda
Ayrrlma hali: mundrn bulardrn andrn alardrn
u-e, yan-o ata ubabaya, baba yamnar, Sr:a!r. <jtn-r,
-de, [crrafrnda$atrfa
oynartdi ukoyunlarrn yanrnda o]nardrr tlgrii-
toy "gev-
re, kuyag tlgriislde ngiineg qevresinde,), utru- ukargr-u tuyal Dilerleri: munga nbunca,,'munug dlk, mundag/k obunun gi-
utrusrda (giineg kargrsrndao, iist- <iist-o, k6z iildde agiiz iistiin- bio, anga uo kadar,, an'0 dlk, andag/k (onun gibi, o kadaro, ansrz
yan- nyan-o (rn) (onsuz, o olmadan', ugmrmu4 dlk
deo vd.
"tarn bu kadar, tam bunun
gibi>, uganga, hiimanga u'bu kadaro utanda*, hiimanda$ nbunun
3218. A9a[rdaki zamirler vardrr I
gibi".
gahls zamirleri :
Soru zamirleri: ldm okimo, rrt (nadiren nil) cner, nLm6 *ner, nlgii
Yahn hal: mln "ben> ldn oseno btz,bldiir dz,sld6"r (neyer, nldln unedenr, nlgii (naslll nlgbsh rniceyer, nlgtik <nasrl",
bizler" .rsiz, sizleru nigiikdfn <ne gibi,, natu ((Et{t n$gti) *nigino, tay, kayu, Bais
"biz,
changi,r, [ragan (ne zamanr, [anr chani, fl€reder, fanda, $ayda one-
Ilgi hali : mAnlp, rnl- siinlg blz(n)tn stz(n)t9 rede, nereyen, frayan, layan$a (nereyeD, kandrn, lraydrn (neredenD.
nll stnlg
Belirsizlik zamirleri: Hmsli okimse,, bagla, iiz4il, yana obag-
Yiikleme hali : mlnl slnl bfznl dad kern, nlm6, nlnrlirsli nhangi, hangisio, nimsglnii cbirazr, (blr) ngt

2M u7
(nice>, ntgdmii nher ne kadarsa dao, nigiiliik ndi$eru (B 117 r:14). Genig zaman anlamrnda anlatilan gegmi9 zaman: t(r)mtg mtn:
hiir kim her kigl, hiir taysr oherkesn, hiir btrt (st) uher birio, hiir lnlm, bahddur lmlg slz *,karde$im (giiriiyorum ki) siz bir yifitsinizn
ni(mii) nher ne ise, hepsi,, hflr nig[, hiir ntgiik uher zamanki gibio, (B l08v:9).
hdr kagan, hiir \ayan uher zaman oldupu gibi", hlg klm, hig Hmtr' Gijriilen gegmiS zaman: t(r)dtm, i(r)din, t(r)dt, t(r)diik, t(r)-
sii, hiq kimsfl, hig [caysr, hig ktgt ohig kimse,, hlg nim6, hlg ntmiirsii dtntz,i(r)dtjliir, I(r)dtl6r oidimo vs. aynr zamanda bari(r)dtm,bk.
ohig bir gevo, yukan. Menfisi: t(r)mns l(r)dfm udefilim", fturlis irdl btrt m5niind
Drintisliiliik zamirleri : iiz okendi,,, iizi.im, mtn lod uben ken' sapa ukimse sana benzemediu (N FK 6v:6).
dim" iiziin, iizl. iiziimiz, 6zir1lz, iizliiri, Difer gekiller Harezm Tiirkgesinde oldu!'u gibidir: t(r)s6m,
Ber,abcrlik zarnirleri : birt btri nbirbiri", btrl blrnlq, btr btrl' bolsarn, bollay mtn, bolgum dur, bolay(rn) vs. l(r)ken nikenn. Zarf-
nirr, biri birgii, birt birt4lz-g5, blrl btrln, blr blrln, bir birnl; blriiv fiil : f(r)gtig "oldukga, vs.
briivi ubir biri ", ba"2l ba"ilga obaztsr baztslnan. 3221. $ahrs alAmetleri apalr yukan bildirmede oldu$u gibi-
Nisbct zamirlcri : kim, klm ki nkim, kim kio, nl klm nne kim>, dir: Tkl. 1. miln;2. sln; 3. @ veya dur, tur, nadiren durur, tururi
ntgiik kim onasrl ki,', kayda klm nnerede kio vs' Qkl. l. blz; 2. slz; 3. -lar/-liir yahut durlar, turlar.
Giiriilen gegmig zaman, $art ve belirli gelecek zaman {--*u/-Su
3219. Clevheri fiil ve bildirme :
ile yaprlan)'m gahts ekleri gtiyledir:
Genig zarnatr : Tkl. l.
-m
1, min, lriir mln, dur (tur) mln, bar mln, bar dur mtn nbenimn ) _n.
LJ,

2. sin vs.; 3. O (tart); (giiriilen gegmiq zaman),

-sr/-sl
(belirli gelecek zaman.);-r/-l
3. dur, tur, iriir, giirde aynr zamanda durur, turur; Qkl.
L biz vs.; 2. siz vs.; durlar, turlar, lriirler. $iirde l. Qkl. gahrs: Qkl. l. (9art ve gtiriilen gegmig zaman),-mrz vs. (be-
srk srk iiriirdrn'e, de rastlanabilir: t<ulup mln "kulu- lirli gelecek-k/-k
zaman);
-am/-iim'e,
nrrm, (Ata,i ZKV II, s.271, Nr. 130:4), bigira durmin ubigareyimo 2. vs.;
(L GN l8r:4), sin irtir sin banmrz sdrviiri "sen hepimizin bagrsrn>. -grz
(H 22v:3), bar dur sin piiri <sen> bir perisin, (N FK l3v:l)),61{m 3. (tart), (giiri.ilen gegmig za-
man), -lar/-liir
(belirli -rlar/-tliir
gelecek zaman).
durlar nzalimdirler" (N. Q. ar. 30r:1); ma[rabbat ktqvflr{ tgrH iimt' -lan -l2irl
rem (sevgi memlcketinde emirimn (E 397 v:13), min lriirtim ban' 3222. Masdar eki: gok kere ile genig-
da-r bagg-r llih "Ben Tann'ntn has kuluyum, (H l4v:17)'
-ma[c/miik
letilir: Harezm Tiirkgesi'nde oldufu gibi; -h[/-ltk
veya h-,
omak iste,; bular ldlmiikgt tdtliir -ma[c -mal.c9ristedi.
ubunlar gelmek
Menl'isi : i(r)m[s (tur/dur) min udefilim, vs. l. ve 2' tkl. aym -bol-
zamanda imiin, imiip: la'lm irmiis min nhassis.defilimu (B$ 309:4),
ler, (B 154v:1).
sindin tizg?i kiqigii mdyil imiin .senden baqkasma mAyil de$ilimo -gu/-Cu partisibi bir mecburiyet ifade eder; her geyden iin-
("Ub.i.i49d:3), imdi irmiis tur siz anda[<, klm burun bar trdtitz ce yrglagum ldliir oaflamahyuno (N FK 62r:l), [6hma gah yrtlagU
*qimcli i-ince olcluffunuz gibi deSilsinizo (N FK 66r:10). Ne6"I iin' dur, gih ki.ilgii "halime kAh aglanmahdrr, kdh gi.iliinmeli" (N FK
ccsi ;;airlcrri bazan diigiil(dur), dtgiil ii kullanrrlar (krS. SAMOJLO' 56v:4) gibi ifadelerde. Bu qeklin eski dilde srk srk rastlanrlan yd-
VIQ: ZKV II, s.262):'acab ddgiil mii oacayip depil mi?o (L Diw. nelme ve yiikleme halleri nadiren kullanrlrr. Buna kargrhk dtk ngi-
86:l), sinl sivmiis kigt ddam diigiil dur.seni sevmdyen kigi adanr bio, ile kullanrhgr gok yaygrndrr. (daima birlegik yazrlmrg ve tek bir
clefildir' (Ch. l47r:7). ek olarak kabul edilmigtir); stvgiidtk aplilr usevile.
-gudlk/-giidlk
248 249
cek (sevgiye liyrk) ahlik, (8. Ilm. 2O7:3), kiiptil,tllsgiidlk <giinltin bol- ool-n (menfi gekil, imkAnszhk bildirir): siidnt filhal
dile$ince" (B 22lv:l), h6hmga ol ay ra[rm htEudfk lm?is ohalime ajlap bolmas ldl qsdziinii hemen anlamak imklnsrzdr> (B 20r:ll).
o ay (yi.izlii) rahm ktlacaEa benzemez,' (N FK 75v:l), hiicrdardrla
diivd giir trlmasag vaqh4 bilii, viy klm iiltiirgiidtk dur dard-r hlcrE'
kll- ngel-' (yaklagma) : yanrp ldl- odijn-D (Neuatr.52:8),
nrg rnini uayrrhk derdinc vashn ile deva krlmasan, vay kim, aynlt-
tutup kll- ctutup gel-, getir-> (H 9r:14).
frn derd bcni cildiireceku ("Ub. i.] 57r: ld.), biitgiidfk tudt vagl iln _ tagla- <at*, ragla*r (eylemin tamamlanrp bittilini bildirir):
kiipliim cirdl.rat, hlcrdn krhcr btrlii yana yara t'ldrlar ugiinltimiin ba$rrlann stiktiiriip taglatur trdl <ciEerlerini sijkti.iriip attrnrdr>.
yarasr vuslat ile iyilegecekti, ayrrhk krlrcr ile yine yaraladrlaru (N (N Quatr. 81:10).
FK 6 I r:4 ) . gekille tur* <dur-u (eylemin devam ettigini veya bir anhk olduSunu
ri -gugr/-Cii9i, -!uh't/-giiliik, -8usrz/-Suslz
Harcznr Tiirkqesi'ndeki gibi kullanrlrr. bildirir: lrugugup turdrlar okucaklagrp durdularo (B 103r:6).
isim fiili: Kullanrhq: Harezm Tiirk
-ganl-kan,
qcsi'rrdi:ki -gin/-klin
gibi; bundan bapka: kiipliim tilfig5ngii tGiinli.imiin dile'
ytbiin- ugfjnder-, at-, (eylemin tamamlanrp bittifini bildirir):
-blr ntgii ba9 Hslp ylbdrdt.bir nice bag kesip atir, (B ll0r:g).
fiinccn (BSj 473:17), tligimdin kilgeingii uelimden geldilinceo (B
200v:5), tutkavuldrniitii barSan sayt [car ulu$rak boldr oMevki'- Yiirii- nyiirii-o (eylemin dwamh oldulunu bildirir). au or.
dcrr ijr.o'c gittikqa kal arltru (B l97v:6), ta"r{f }rl$an yosunlu$ cta- ruga gagr tgtp yi.irlirliir ldl rsu yerine garap igip dururlardr, (B 134
rif edildifii gibi' (B -53v:8); gok kere zam6n, gagda, mahalda, fur' v: l3).
gatta, furgatlar gibi kelimelerle kullantlrr, zaman bildirir: Yfisuf zarf-fiili, son ses i.inlii ise menfisi
-y, sonra : ala, o[ruy,
alar [6hnr kiirgiin zamin oYusuf onlarrn halini giirdi.iff.i zannan, ldlnrtiy, (i.insi.iz ile biten fiillerden -may
beigelendiriime-
(H -50r:17); mln ktirgiin mahalda .giirdiifiim zaman) (B 46r:3), migtir) -yu
sadece, giirde, vezin zaruretiyle kullanrlrr. -u, Kullanrhgr; Ha-
Samarlcandga kllgiin ftrrgatlar nsemerkand'a gelir gelmezu (B 2lr: rezm Tiirkgesi'nde oldulu gibidir: nftib oltura n,giinet battrflndao
t2). (B l15v:2), krya bak-.kryasrya bak-o, yandura bh-ogeriver->,
(-yur yok), ar (-maz kullanrlmaz)
-r
partisiplcri -ur, menfisigibi:
: Harezm Tiirkgesindeki -mas Menfisinden
taE ata yavusup ldt otan atmaya yakrndru (B. Ilm. 250:10), ekseri-
ya tekrarlanrr: [raytupm glkii gtkti lSanp tur B6bur uBabur, acrnr
-l+/-lik
ile milcerret isim vaprltr: btkniislik obilmezlik, cahilliku, tgltmssltl geke geke yaqlandn (89 311:15). zarf-fiili ile birlegik fiiller:
"iqitmezlik, safrrlrk", kiirmiisttk
ugiirmezlik, kijrliiko, ba[unashlr bit' -a
la ftrla dur obakmazhEr (bakmamasr) belli ktlar" (L, Diw. lI4:2).
al- ual-, (Olabilirlilik ve menfisi): bola alur *olabiliiu (N
Ki.ill. 24r:4, BROCKELMANN, Osttti. Grammatlk, S 239a), ttlbfi
partisibi, Qafatayca'da daha iinceki devirlerin aksine kdjliipnt labt ilylfly alnradrp ndeli giinliimii zabt edemezsin,r (N
qok -mrg
az kullanrlmrqtrr, bundan dolayr da varh[r arkaizm olarak ka' Mab. 88:10)
bul idilebilir: g6yd Yfrsuf nuziil ltmtggfi BeHt ara nsanki Yusuf Ba-
bil'e inmigcesineo (N. Biid. 7r:13).
ban- ovar-, git-r (eylemin tamamlanrp bittigini veya de-
bildirir): bfr [rarn bola bardr ldm obir nesil meydana
vam ettifin'i
3223. Zarf-Fiiller: zarf fiili: Harezmce'deki gibi. Menfisi geldi klo (N kiill. 68lv:19, BROCKELMANN Osttii. Grammartk g
-p
ktrllanrlmaz, yine de krg.: turmap ndurmayrp, (B l05v:8), kal"
-map 237:4) buna kargrhk tu9 sala bardr nksq iie ava gitti, (Z 9r:8).
map tdi nkalnramrqtr' '(H 38r:11): Onun yerine goSunlukla
-may bagla- obasla-u a[rara bagladr bag ubag afarmaya bagladro
gekli kullanrlrr: almay, kiirmiiy.
-ban Wkli, qiirde Harezmce'de
oldufu gibi vezin zaruretiyle kullanrlrr. zarf-fiili ile yaprlan FK 76v:12), dynr zamanda masdar ile: ulus bagtadr.arl-r [r5l iiy.
-p -(N
birleqik Iiiller: lfimdk nmillet halini arzetmeye bagladr, (N Isk. 209v:16).
bar- ovar-, git-u nuzakla$ma): ahp bar- uahp git-, Sagrp - bll- ubil-u (nadiren olabilirlik, yaygrn olanr imkAnsrzhk):
bar- nkagrp git-o. atrnr o$adrm, yumalamp bardr oatrnt okladlrrn, htg Hm mfnf ldag ttii bllmiis m€igiir lud5 nbeni Tann,dan batka hiq
1'uvarlanrp gitti' (B 104 v: 14). kimse kirtatam zb (G 99v:7).

250 251
 giilt biirii uHorasan'a geleli berio (N kiill. 623r:23, BROCKELMANN,
bir- nver-" (Harezmce'deki gibi) yalr [raga blrdl <diigm'an ka-
Osttil. Grammettk, S 191 2a, Anm. l.), ti bolgah dtlder ugal ay
Erverdi" (B l98r':6), loya blr<koyu veru (Mab. 53:2).
mana uBu ay (yiizlii) bana sevgili olah (giinliimti alah)dan berio
bol- ool-n (olabilirlik) : anamla bod miimktn tmAs ldl, ldm (B$ 313: l5)
mundak siiz ayta bolgay (anneme bizzat biiyle siizler siiyleyebilmek
miimkiin dc!ildi' (B 120r:3).
( <hn9a/-ginSa) ve *guga/-giige zarf-fiili:
-Sun9a/-Cun9a
Burada aslmda iki tegkil var, bunlardan yalnrz -*unga asli bir zarf-
dur- ((tur- odqp-,', eylemin devam ettifini bldirir): minl fiildir. Qafatayca'da iki gekil de zarf-fiil olarak iki anlamda ortaya
tirlg tuta durgan laynh dur nbeni hayatta tutup duran (tutan) ha- grkarlar: a) (-neye kadar, iinceu: yirdrn
yalidiro (L Dirv. 90:4). KrS. 32243. -digi miiddetge,
iilgiingii aynlmas tdlm <yardan -meden
iiliinceye kadar ayrrlmaz idim"
("Ub. U65r:4), eft6b batlunga ogiinet batmadan iincen (860v:9), tag
kil- "gel-" (devam etmekte olan ahgrlmrq eylem) : bu vlli"
yatlar kadrmdrn tiirkkii ta"allu[r bola kilgiin dur nbu vilAyetler eski- atkuga (tan atrncaya kadaro, (N BAd. 8v:3), bolmagay k6rmiigtsti
den beli Tiirklerc ait olmakta idi" (B 224r:12), bdvar apa ngiirmedifi m{.iddetge ona inanmayacaku (N FK 4v:13);
ti ile kuvvetlendirilir: ti kryimat bolma$unga <kryamet olmadrfr
klrlg- uba5la-, girig-o (ashnda birlikte gir-,): tund yll kopup miiddetqeo ("Ub. T 3lv:5); b) n*mak yerine,
yamgur yaga kirigti okuvvetli bir yel kopup, yagmur yalmaya bag- -ecepine,
yerdeo: bu edzllir dlgiingi a[nz [canrmrz ubu siizleri -ecek
diyece[ine, ka.
l:rdr, (B Ilrr. 470:ll). ! nrmrzrakrt> (Nlsk.209r:ll), blrgtigii piind flylii iizii4 tiirk-i rtyi obu
kiir- narar-, gayret et-, gahg-, yorul-o (ashnda <giir->): sijzleri siiyleyecefine, riyayr terk et> (N FK 39r:l).
iizii4ni iirg?itii k6r yirsrz (yarsrz (yagamaya) kendini altgttrmaya Hatrrlatma: qekli (-Bu partisibinin eiitlik hali) ashn.
qahs;o (B Diw. l:6).
da no kadar ki, -$ugakadar" (Osm.
*acak kadar) anlamrndaydr.
kal- "kal-" (Harezmce'deki gibi): bu labar kllgiin btlii ba- krg. of131g2m Tiirkgesio. Bu anlamryla -acak
Qafatayca'da da bulunur: !n.
srla kaldrlar obu haberin gelmesiyle basrhp kaldrlar, (B 156v:ll). h9 so$ur$uga furgat bolmadr ukrhg gekecek kadar zaman olmadru
(B l07v:2). Bu anlam gunga'yr da kapsar: gfrt dlv6n tertlb [algunga
tiig- *6liig-u (A. von GABAIN'e giire, Ti.irk Dili Aragtrrmalarr bolmay dur tdi "giiri divan tertib edecek kadar de$ildi" (B 68v:9,
Yrlhfr 19.53, s. 6., bir eylemden hemen gerileme). A[grdrn k Ctp Srk-
BROCKELMANN, Osttti. Grammatlk S 196 d).
|anda slzdin aynla tiiSkendii AndlcSn kfldh uAhsi'den grkrp sizden
ayrr diiqttiiiimde Andican'a geldim" (B 119r:13). Menfi zarf-fiilin ekt Anlam Harezm Tiirkgesi'ndeki
-mayrn'drr. zarf-fiili
gibi. Bu zarf-fiil gogunlukla
yaz- yap-), (ashnda isabet ettirememek) Mab. s.
nnerdeyse olarak krsaltrlrr, (bk,
-may
yukarr):'ktlsii dpmiiy koymagrl alzrm ugelire afzrnr (dudafrm) tip-
97 ye gijre olmayacak ige bagla-: gar[< bola yazdr obofula yazdtn
(B llm.3l0:ll) meden brrakma, ("Ub.U6,4v:5).
yibiir- ngdnder-n: ga$5 sub[r6nahu ayta ytbdrdl lilm uHak, 3224n. ISrnr - EMIR :
subhanehu s6yledi (siiyleyip giinderdi) kimo (Korankom. I, 196v:
t2). krlay min (H), krlayrm ukilayrm), son ses i.inliisiinden sonra:
okuy(rn),
-Bac/-giic
zarf-fiili : Harezmce'deki gibi. Anlamt kuwetlendir- -y(rn):
mek iEin bazan zamdn kelimesi ilAve edilir: ugbu muniicfitnr krllag Tkl. l. --..ay(rn) nadiren mln, ayrm: alay(rn) rlayrm,n,:iyldy;
zamin Rnl.ruliimln yittl (bu miinacaatr krhnca, Cebrail yetigti (gel- -ay
2. Do!rudan dofruya kiik veya g6vde, yahut
di, giiriindii)' (H 47:1).
al, aIgI, algrn ualr; -Sl/-gll,4n/
zarf-fiili : Anlam Harezm Tiirkgesi'ndeki gibi. -eiln:
-Sah/-giili 3. *sun, ara srra alsun, aldlk ualsrno, kiirdtk, lgdlk.
oberi, anlamr b6rii veya td ile kuwetlendirilebilir: Horisinf,a ktl. -dtki
252 253
 fkl. l. -ah(n): alah (n) *alahmo; iinlii ile biten kiik veya giiv. bol'un gelecek zamant giiriilen gegmig zamanln anlamrnr belir-
-h(p): baflah, ayliilt4; sizlegtirir: g*tr botSay (erkmr$ olacak" (BROCKELMANN, Osttii.
delerden sonra l

2. Gramrnatlk S 225 d).

-rn(n),soruprzlar
-rl(rz)lar/-u0(rz), up(rz)lar: ahp(rz), ahplar:
,,alur, ahnrz,, (sorun, sorunuzD; iinlti ile biten kiik veya $artln genig zamanl : -safir.
giivdeden sonra: vs. iiyliip(z), bolmaprzlar;
-f Tkl. l. okusam "okusam> kllsAm ng.elsemn
3. alsunlar oalsrnlaro, sordlkltir (sorsun_
lat,. -sunlar, -dikliir: . 2. okusap kilsEig
a) biten kiik veyer giivdelerde bazan 2. tektik 3. olum ldls[
-arl-liir'le ilivesiyle
gahsrn emri teqkil edilir: altanr uaktar, ara,,
-u,/-ii
baru ..var, git,, [raytaru udiindiir, geviru vs. ibt" ktgt, klm s6nfp Qkl. l. o[<usa[r kllsdk
l"tlmadrg aga bolgay, ylbiirii, klm Rfim'da satlanat krlsun citima-
dm olan bir kiqi giinder ki, Rfrm'da saltanat krlsrnro (Neuatrg4: 2, olusaprz ktlsiirylz
16). Abugka'da (neqr. VEL'JAMINOV-ZERNOV, s. 127, N9r. VAM. 3. olusalar kllsiiliir'
BERY, s. 30), bundan bagka, ban ogit, manAsrnda kullanilmrgtrr.
Anlam ve kullanrhg: Harezm Tiirkgesi'ndeki gibi. Bundan bay
b) -dil(, gekilleri Nevd"I'de bulunur: fstiigting*ibEda
lgdik, ziihr -dtkler
drvr5n baanrtnda uigki isteyeceBine (bu)
ka gartm genig zamAnr bazan Osmanhca ve di$er givelerde oldufu
devran mecli- gibi bildirme kipi olarak da kullamhr: (krt. DENY, Grammatre, g
sinde zehir igsin" (N FK 50r:7),cuniinumdrn ptirl.rfiyumga elivdn
lZZq) z ugal tilnda bu atl'lrlar... klrdiliir, kiirsflm, litm t(uth'k Mu.
giir iisiir h'ldr, blttdtkliir kiiz u kiigliim l.rugrdrn tdksii
$an tatrli : lgamln$d Barlas vii Babay Biirtan (?) yttfp Hldtliir ubu atirlann
ugrlgrnh$rndan, peri yi.izliime sevda eser krldr ise, giiz ve giiniil ku-
(bahgeye) girdikleri zaman; Kutluk Muhammed Barlas ile Babay
gunun ditktii$i.i kan ile muska yazsrnlar, (N, S. BOROVKOV, Altger
Pengari'nin yetigtiklerini giirdiimu (B l19r:6).
Navol, s. 116).
gartrn hikdyesi: lc'lsam i(r)di nkrlsa idimo. Anlam: gergek olma-
322412. Gijriilen gegmig z:rman: (,bk. 232). yan gart. $art ciimlesinden sonra gelen hiik{im ciimlesinde
-drm/-trm dlm veya a-fay l(r)dtm gekl,i nadiren gtiriilen gegmig zaman, -r l(r)
ger-
Tkl. l. aldrm taptrm kdrdiim tiistiim geklegmemig eylemi ifade eder: ni boldr, l,tlon tdl tfirk blveifdlrtm
"aldlmo, obuldumo, ngiirdiimo, ngrktrm, "vefasrzhS terk etseydin ne olurdu" ("Ub. T31v:2).
indim" Giiriilen geEmig zamantn $artr: t(r)sii. Anlam Harezm.
2. aldra taptrn ce'deki gibi, zaman giisteren kullanrhgr -dtm eski givelere gdre daha az.
kiirdiiS tU$tU0
drr: bu [abarm lglttl lrsii, mlrS[onm tiC yuz kfgf biln [aravutlu[a
3. aldr taptr kdrdl tttttt ylbiirdt obu haberi igitince, mlrahorunu Uc yuz kigi ile karakolluEa
Qkl. l. alduk taptul5 kdrdttk ttiptiik gtinderdir (Z7rzl3).
' 2. aldlgrz kiirdiiplz tiigtiiptz Rivayetin gartr : kdrurdk ktriik, hiir nl Ttgrt salmry olsa alna
.taptl9rz nTanntnrn alna yazmrg oldu$unu gdr,rnek *gekmek) gerek, L Diw.
3. aldrlar taptrlar kdrdtliir tiistfliir Blochet 981).
Giiri.ilen gegmig zaman (-p ile)rn tartl: sln [raram "aanmga gtir
Ikinci gahrs goklukta tek tiik, bir, --.drglar (-Jrg,rn bir qoklu. baSlap lsiig t[rrim, klt ce$er ehram giymig isen Harem'e gitD (N FK
Eu) eki de vardrr: aldrglar ualdlnrz>, ktttl0litr ugittinizr, 26v:3).

254
255
 (7>^
Genig zamanrn
tsii4 luddnr
tartl : -r t(r)siim, -r$em, -r bolsam: slvflr
nHuda'yr seversenD
padgah [ulur okimi isterse, onu paditah
suf iitir
("Ub.ii 68r:5), hiir litmnt ol tilersii,
eder' ("Ub U. 18v:8),
bolsa, rhg mlnl <Yusuf buradan giderse (geEerse) beni
yt
Genig zarnari:
-(a, u)r+
Tkl. l. alur mln oahnmn
pahrs zamiri: w/
Qkl. t. alur blz
(onun yanrna) giitiirilno (H 40v:2). 2. alur sln 2. alur siz

Gelecek zamanrn gartr: bolmagug bolsa mfni6 dlk rlnd-l dard-

3. alur .1
3. alurlar
Fg6m, klt obenim gibi dert dolu bir rind olmak istemiyorsan (ol- $iirde 1. tkl'te men yerine gok keie ( Tiirkgesi)
mayacak isen), git, (N FK 26v;4). -am <giiney
kullanrhr: aluram, blliirdm nbilirimr. Menfisi: hlnas nrtn nkrl-
marnD vs. l. ve 2. tkl.te hergeyden iince giirde gi.iney tiirkgesinden
Bclirli (kesin) gelecek zarnan: eki (+dur)
-gu/-Cu*iyelik ahnmrg
-mtn,
.--.m8ntrn, gekillerine de rastlanrr: alman
Tkl. l. al$um dur ualacaElm, ktlgi.im dur ogelece$im"
oalmaml,. bllmiln cibil,memr,-nrag
tapmanam .bul,mamr, almag oalmaz-
srn, blbniig cbilrnezsior".
2. algurydur ktlgiig dur
Anlam: Harezm Ttirkge'sindeki gibi (yalnu Qagatayca'da mev-
3. algusr dur }illgiist dur cut durum gimdiki zamanla ifade edilir). Bundan bagka genig za-
man gegmiqte gimdiki zaman olarak kullanrlrr: yitrnb sftsnnsi
Qkl. L algumrz dur ktlgiimlz dur eMen yarafth$ ylsldfir ldrgendn Sidyyfd fGsrmga babar bolur; uy-
2. alsuprz dur ktlgtintz dur kuluk, k69li&gin kopup btg altr ktgt btlii atlulap ura ura bularnr
gl$arur, btr dge bag k!ilp y,ibiirdf nApalr yukan yetmig seksen iyi-
3. algulan dur ktlgiiliirt dur ce silAhlanmrg yifit (kaleye) girdigi zarnan,'Seyit Kasrm'a haber
algusr durlar ldlgiisl durlar verilir: uykulu bir halde giimlekcek kogup beg altr kigi ile vuruia
vurusa bunlarr grkanr, bir nice kesip atar (metinde giinderdi)" (B
al$usrlar dur ktlgiistliir diir 110r:68) t(r)dS kelimesi genig zamanrn anlammr belirsizlegtirir:
ol ll tiigtirnnl tapar trdg $am oo ki diigiimti yorarrnrt, nerde?o
Yukarrdaki qekiller dur suz da giiriiltirler: algum, algun, kllgiisl (H 33r:14).
vs. Menfisi: alma$rrm (dur) veya algum yok calmayacagrmD. An-
Genig zamamn hikiyesi: t(r)dlrn, menfisi: rnas l(r)4lrn:
lam: Belirli (kesin) gelecek zaman (Harezmcedeki gibi): tE cim6
oltunrr lrdtm, blriir tdlp, oSmar -r ldl, ktliir trdtik, krtar tudfnh, tr.
casadda bolgusr, t5ilgum ciifi ocanrn viicudunda oldulu miidd6tqe
cefa krlacafrm, (N FK 42v:8). mtn lod 6,lgiim, qiikr ltm ol lriim
lurlar ldl,'kdr[r tudilAr, bltiirler hdlliir; kdrrrfis lrdlm, hlmas tdt,
barnras tdllIr vs. Anlam: Harezmce'deki gibi.
bara algusr yo[< uben iilecefim, giikiirler olsun, onun da gidebilece-
!i yok" (N FK 62r: 5), hnrgiz tapunmagumrz dur 6zgli ma"b0dl Gelecek zamanln - gereklili,k - istek :
uondan balka bir Tannfya tapmayaca$rzo (Korankom l, 297r:21), --8(v)/ge(y) + qahs zamiri.
bular bu alqam klrndnda.bolgulan dur obunlar bu akgam Keman'-
Tkl. l. kalSa(y) mln (kalacagnr, kalayrm, kalmahyrm) j
da olacaklar' (B. llTr:5).
2. kalga(y) sin
trdi ile geqmigte gelecek ifade eder: ytbiirgttm lrdl ugiindere-
cektimn (N Kiill. 83r:13, BROCKELMANN Osttii. Grammatlk 3. kalSay
5 235a). Ckl. L kalSa(y) blz
32242. Difer gekimli fiiller partisip eklerine gahrs zamirleri z. kalga(v) rtz
nin eklenmcsiyle tegkil edilir:
3.kalSaylar
256
257
 Menfisi: *almata(y) mln nkalmayacagrm, kalmayayrm, kal- $iirde, 1. ve 2. tkl. ;;ahrsta, Giiney TiirkEesi'nden ahnma
gekiller de kullanrhr: [<rlmrgam, ukrlmrgrmo, kiirmtgiim-dmr
*giir-
mamalryrmo: pekiler giirde giiriiliir. Anlam: Harezm -ap'h
mi.igiim>, asrruSa4 (asmlgslnD. Anlam
-Sa/-giir'li
Ti.irkgesi'nde oldufu gibi.
Harezmce'deki gibi.
Anlatrlan gegmi$ zamanrn hikiyesi: i(r)dtm (srk de$il):
$iirde Gi.incry Ti.irkgesi'nden ahnma < 4a) gekline yer mh ganllnet tutmrq lrdlm ol slmflnbdr -mr;
yer tesadiif edilebilir: (sadece 3. teklik -a(
vaghm, flylddt rntndln crrd;n
gahrs belgelidir). Anlam: gar!-r sttiimgiii vaghm oo semenbere kavugmayr ganimet bilmil
a) Genig zaman-gelecek zanran: ni tag, g5r tigii [<atra gu tagm n;agtl- idim, (fakat) kahbe felek ona kavugmayr benden esirgediu (Ba.
maz, bir katre clelegek olsa bu tagru (N Mab. 26), lsorlcaram, k69- 243: 34).
Itim bu gamdrn yanla ukorkanm, giinliim bu gamdan yarrlacak'
(L DAN 1926, s.79:5); b) Gereklilik: kiiz tutar mln, klm kiiziimniir3 Osnranltca'da oldu$u gibi, Qafiatayca'da da gok seyrek te olsa
suyrdrn kiillidii tulm-r mahabbat tanla ngtiziimiin suyundan g6n- siirekli eylemi ifade etmek igin dur gekli kullanrhr: ytflt-
llk diimblidtim iitmdktii dur Ayydm-makta
ara ugiinlerle birlikte genglik'te
liindc n-rulrabbet tohumu.frgkrrsrn diye bekliyorumu (L Mab. 25).
gegip gitmektcdir" (N FK 7v:3). t(r)dt gekli'de giiriiliir:
mtn ilc yaprlan anlatrlan geqmig zam€rmn ge- -ma[cta
-mrg bolsa(y)
reklili$i, bolga(y) mfn ile yaprlan kesin gegmis zamanrlun ge-
ba'h gadrrlar tlktllp, ba"tr tllcllmekte tdt obazr gadrrlar dikilmig,
-p bazrlan dikilmekte idir (B Ilm. 410:10).
reklifi, gegmigtcki bir ihtimal veya bir arzuyu i,fade ederler: mii-
ndsib bu liildi, kt hadlstn iide dyliimig bolga mfn ouygundur ki, 32243. Di[cr gekimli fiiller zarf-fiil+dur/,tur+ pahrs igareti ile
hikAyesini anlatayrm (hikAyesini anlatmam gerekir)n (N Isk. 211 tegkil edilir:
v:15), Vimrk u Fiirh6d u Mscniin krsgasrn koy iiy plid veh /tlp $irndikt zaman : dur * iahrs zamiri.
bolgay siinin "rglg1pda ban mtn Hbt oey peri, Vamrk, Ferhad ve -a
Mecnun hikiyesini brrak, eyvah hepsi benim gibi senin agkrnda Tkl. L tapa dur mln nbuluyorum, bulurumo
mahvolmuS gitmig" ("Ub U 63v:3).
2. tapt dur sln
i(r)dim, 3. qkl. i(r)dt veya --fay t(r).lrliir ile
-!aygereklilisin
yaprlan -$aylar
lrikdyesi agagrdaki anlamlarda giiriiltirr a) gee-
3. tapa dur
miqte ihtimal: Hdnrug ollanlandrn ugbu tklci sullan 61 trllF ldl: Ckl. l. tapa dur blz
on iiq on tiirt ya$ta bolgaylar ldl uHan'rn oflarilanndan bu iki sul-
2, tapa dur slz
tana geldi, muhtemelen on iig on d,iirt yaglarrnda idiler (olmahydr-
lar); b) Ycrine getirilmesi miimkiin olamayan istek: [rlmalay lr- 3. tapa durlar
dim yiidn kiirnniik temiinne k59H "kegki yiiziinii gtirmek isteme Bbylece: kilii dur mln ogeliyorum, gelirimu, diy dur sln odiyor.
seydimn (Ba. 232:10); c) hiikiim ci.imlesinde gergek olmayan eylem, sun, dersino, okuy dur blz ookuyoruz, okuruz, vs. l. ve 2. gahrsta
Anlatrlan geqnrig zaman + gahls zamiri. dur suz gekilleri de gok yaygrndrr: tapa mln, tapa sln, tapa blz, tapa
-rrug sfz, dty mn, o[ruy slz vs. Menfisi: tapmay dur mln veya tapmay
Tkl. l. tapmrg min nbulmugum, mln nbulmuyomm, bulmamo. Anlam: a) Anl.rk (simdi yaprlan) ey-
lem: Eaharda btr l5ul sata durlar bu diim "gehirde gimdi bir kul
2. tapmrg sln satryorlaro (H 20r:11); b) AhSrlmrg (her zaman yaprlan) eylem:
3. tapmrg veya t.dur/tur bu yll yrlda tiirt big navbat btsyir tund kopa dur uBu yel yrlda diirt
bep defa esiyor (kopuyor)' (B 29lv:4); c) Nadiren gelecek zarnan:
Qkl. l. lapmrq blz 'Ublydt dardrga hiirCtz dilvi taprlmay dur, miigiir kt boltay anrg
dardrga diivd slndln
2. tapmrg stz "Ubeydi'nin derdine deva bulunmayacak, eBer
derdine senden bir deva gelmezseD ("Ub U 44r:7).
3. tapmrglar \,eya tapmr$ durlar/turlar
259
258
 Geniq zamanrn hikAyesi: bara dur l(r)dlm, 3' Qkl' bara durtar ll),tuttr Hudny otuh .Tanrr olulu tuttu (Tann kendine bir otlan
lrdt .gtdiyordumo, *"rrfitit barmay dur t(r)dlm: ldlii durlrdf fta' aldr), (Korankom. I 296r:16), okr,lt yadrn gr[g .Bu ok ki, yaydan
blbrm-mini kiirgiig yandr ndostum geliyordu, beni gtiriince
ger'i grktro (yaydan grkan, bu ok)o (Nevil, BROCKELIVI.ANN Osttii.
Gramuratl& 5 128a).
dijndii" (N Mab- 23:17).
Belirli geqmig zaman: -p tur/dur) + qahrs zamiri' Ballar ortaya grkar. Sadeoe da{f (Neve:I'den 6nce ta$ gekli
de var) (ve, de' Ti.irlc9e'dir. Klmtn yanmda kt ( <Farsga) de gtirii-
Tkl. l. blrlP tur min 'verdim' liir.
2. btrlP tur sln it
1t
Ihtirnat l(r)lriin, l(r)Hn ile ifirde edilir: sln thn sln mii tilbl
il racaba deli misin, (N FK 6v:10), glndtn tkiin dur'bu gtinih. obu
3. birlP tur \'
giinah senden belki' (H 25r:12), bu yol [sayanfa banrr tktn ubu yol
l. blrtp tur blz nereye vanr acabao (897v:4), ayliip tkiin dur bu sih l$tt makSm
Qkl. nbelki bu kuyu iginde makam tutmuttur' (H llv:4).
2. birtP tur slz
Modern Ozbekce'de giiri,ilen bir olay (krt. J. BENZING: U.LIb
3. biriP turlar XXV, 1953, s. 147), passif fiillerde yiikleme halinin kullanrhgrdrr.
hiir tgnt gfrn somlgrrsl .her ig sorulacalr zaman' (Sek. A 163:3),
l. vc 2. gahrslarda tur olmayabilir: btrtp mtn, blrlp sln' bfrtp tanawu'vti tagayyurm gar$ ttlldl qtenewii ve tagayyiirii gerh edil-
blz, blrip siz, giirde 3. gahrsta da. kr9. metin' S6tln5*" 2' 8' Menfisi: dir (Qua6 3:14)' Muhamntid 'All b. Dlirvlg 'AlI Buhirngh iterat
menfi timcliki zamantnkinin aynrsr (krq' Mab', s' 23' 4l' 59)' boldr, Ltm TiirH tttl btlii ?azarnernanr tvrillg6y
"Muhammed Ali
bin
Anlam : Harezmce'deki gibi. Menfi gekilleri igin iirnekler: 9l' Deruip Ali Buhari'ye Zafername'yi Tiirk dil'ine govirmesi emr edildi,
kiinc4 lurrasrdrn, ktm gtrlh yazrlmaydur, biinfgii turur' ammi h6' (Z 2v:l-2). Bilhassa Beburn5ma'da gok srk: yiitd efikkl. ldglnl tlgiirl
ntrz agrimny dur "g6ziilmemiq olan almndaki sagrnrn biikltimii, he- labgr alSah $b6dldl cyedi sekiz kiqi ileri haber almaya giinderildi'
niiz aqrltnarnrg olan bir menekgedir" (Mab' s' 23)' salpnatlanmp (B 224v:l).
muddatlanm hiim muvdhk bftfmay durlar (saltanatlanmn mtiddet'
lerini cle clofru vazmadrlar (yazmamrstrrlar) (N Quatr' 71:7; bun' 4. METIN
larrn kar;rlrgr olan mi.isbet ciimlelerde blttp durlar bulunur).
Nevnil'nin Sihnima'sndan (Yazma. lstanbul, Universite
GeEmig zamanrn hikAyesi : t(r)dtm: men'fisi -may dur ktb. No. T. 1565. Vrk. 2l2a d).
-p
f(r)dfm: hlr ni kt +'11p tdtm, piiglm6n boldum 'her ne ki yap-
mrstrm (yaptrfrm her ioye) pigman oldumo (B$ 309:l)' bu btr lq l. Se*ry5, tut kadaS-f f5hinat
irar, n- andr]r burun nf peagU krlmay dur trdl obu bir ig idi, Satrasr lia'|, vflll y$kdnna.
kim ondan iince hiE bir padigah yapmamrltr" (N' Qatr' 88:9)' 2. k'l kanr [l[t lumdrn g4gban,
32244. Birlegik zamin tegkil edet' t(r)- ve bol- I-a'l-l yiikdnna ftfrdtn C{rrban.
yardrmcr
fiilleri iEin, onlara tekabiil eden ve birlegik olmayan zarnanlan, krg.
yardrmcr fiilleri iei+ (al-, btl- vs') krS' 3223' 3. Reng! otda lrurlcan na"l Hbl,
Tasvir anlan'rh h'l ldbl.
Tnbr seh fifsflddl
yer
33. FarsEa gekim gekilleri r26fat, Yn-r va[ndat, ye'r $tre1
yer Tiirkge kelimelerc de aktanlmrgttr: Ka'ba.t ktilltim *giinliimiin a. Rfrlr$a lflmca$drn ntr u paf5,
Tnbrdrn [riirga yol( siitr u l-raf[.
ka'besi" it-. pi'uu' 28: kenar), ktqviir-l kdrk 'giizellik diya''
(G 99r:

261
2(fr
 Cnm-r diirhor ana kis-l [orgld,
Iltnii [orgld, b c6m-l Cliimgld.
Bolsa gin bazmda C[mqld-l zamin
Tabt-r zerke i.izii lorgld.miikdn,
7. $ihlar altrda givug yaghg,
"Akl anr4 diirktdii bl-hu9 yafl*.
Tebi"-i rii'y tlii hiilsni !5nlar,
Amri mti'miin bolup sull5nlar.
9 Taltr "nll bu biytk {arrimdrn,
Hayh kiipriik bu kahn iincumdrn.
t0. Tutsa anda[ ki gafa[<-grfn nray.r ndb,
Cim-r mln6yr ara la"l-l mi[eb.
lt. Ugbu rnay, kim am ta"rlf lttlm,
Zikrin iiylSrdii o[c iizdtn Httlm.
t2. $5h am lLir suyr dtk yutsa,
Mapa hiim diirdt-yt ciimrn tutsa,
t3. BEda nfrg oldr gu hemdestena,
"Ari tols6pl nlgii siiz miist5na:
t4 K'iiy ulus !5m, gah-r gar!-ciinib,
H6,trnn balr u kiiftp rnisl-t sdbeb.
15. Bl-vafi dur fiiliik-l b&[caliimiin,
Siz u dhiinglgii yok blr kiniin.
l6 Yo[cbel.<e cah ile gavkatlra dntr,
Yo[,viifd trmr ilii davlat[ca dagr.
'
17. $i.ikr apa, kfun kthban Sih slnl,
Krldr hiir niiktiidin 6g5h slni.

262